________________
૧૦૧
.
.
ગાથા : ૨૩-૨૪. . . . . . . . . . . . અધ્યાત્મમત પરીક્ષા . . . . . . ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે પૂર્વમાં રાગ હોવાને કારણે કેટલીક પ્રવૃત્તિ રાગથી પેદા થાય છે, ત્યારે તે પ્રવૃત્તિનો વિષયભૂત પદાર્થ રાગોપરાગની સામગ્રી છે, કેમ કે તે સામગ્રીમાં પ્રવૃત્તિ કરતાં જીવનું ચિત્ત રાગથી ઉપરંજિત બને છે. જ્યારે કેટલીક વાર તે વિષયમાં જીવને કાંઈ રાગ નહીં હોવા છતાં, ઇંદ્રિયની સાથે વિષયનો સંબંધ થવાથી તે વિષયથી જીવનું ચિત્ત ઉપરંજિત બને છે, અર્થાત્ ઘટવિષયક જ્ઞાન થાય તો ઘટઃ ઇત્યાકારકજ્ઞાનથી ચિત્ત ઉપરંજિત બને છે; તેથી તે પ્રવૃત્તિનો વિષયભૂત પદાર્થ વિષયો પરાગની સામગ્રી બને છે. જયારે પોતાને કોઇ વસ્તુમાં રાગ ન હોય અને ઇંદ્રિય સાથે સહજ વિષયનો સંબંધ થવાથી તે જાણવા માટે યત્ન થાય છે, ત્યારે તે વિષયમાં તત્કાલ જ રાગનું હુરણ થાય તે વિષય, રાગોપરાગ અને વિષયો પરાગ ઉભયની સામગ્રીરૂપ બને છે; કેમ કે પૂર્વમાં તે વિષયમાં રાગ ન હતો છતાં જ્ઞાનના વિષયરૂપે ઇંદ્રિયના સંબંધને કારણે તેમાં પ્રવૃત્તિ હોવા છતાં તત્ સહવર્તી રાગનું પણ સ્કુરણ થવાથી તે ઉભય ઉપરાગની સામગ્રી બને છે. તેથી તે સામગ્રીથી પ્રસન્નચંદ્રાદિની પ્રવૃત્તિ ઉભય ઉપરાગથી ઉપશ્લિષ્ટ સ્વભાવવાળી બની, એથી કરીને તે મૂચ્છ અનન્ય છે, કેમ કે પ્રથમ પ્રવૃત્તિ રાગરૂપ મૂછથી જન્ય ન હતી; તો પછી તમે જે નિયમ બાંધ્યો કે, “મૂછથી જે પ્રવૃત્તિ હોય તે મૂછના અનુસંધાનને પેદા કરનાર દઢતર વાસનાને પેદા કરે છે", તે કેવી રીતે સંગત થાય? તેના જવાબરૂપે ગ્રંથકારે પૂર્વપક્ષીને કહ્યું કે, તારી વાત બરાબર નથી; કેમ કે યૌગપદ્ય હોવા છતાં પણ વિષયો પરાગનું રાગોપરાગથી જન્યપણું છે એમ કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, પ્રસન્નચંદ્રાદિને પૂર્વમાં ધ્યાનમાં યત્ન હોવાથી દુર્મુખના વચનશ્રવણ માટેનો યત્ન હતો નહિ, પરંતુ સહજ રીતે ધ્યાનની પૂર્ણાહુતિ થવાથી તથા નવા ધ્યાનમાં લેવા પ્રકારનો દઢ પ્રયત્ન પ્રાદુર્ભાવ થયો ન હોવાથી, શ્રોત્રેન્દ્રિયના વિષયભૂત શબ્દપુદ્ગલો કર્ણગોચર થાય છે, ત્યારે ફક્ત જ્ઞાનના વિષયભૂત જ તે શબ્દો બને છે; પરંતુ શ્રવણ પછી તે વચનો સ્વવિષયક હોવાથી ત્યાં રાગ ફુરણ થવાથી તેને બરાબર જાણવાનો યત્ન પ્રાદુર્ભાવ થયો, તેથી ત્યાં વિષયના ઉપરાગથી રાગની ઉત્પત્તિ હોવાથી વિષયો પરાગનું, રાગોપરાગથી જન્યપણું છે તેમ કહી શકાય નહિ. આમ છતાં, તે શ્રવણકાળમાં જો ઉપેક્ષા જ વર્તતી હોત તો પરિપૂર્ણ બોધ માટેનો યત્ન ચાલુ રહેત નહીં, પણ પોતાની ધ્યાનની પ્રવૃત્તિ ચાલુ થઇ જાત. પરંતુ શબ્દશ્રવણ પછી પોતાના સંબંધી છે તેવો ખ્યાલ થવાથી તેને સ્પષ્ટ બોધ કરવા માટે જે યત્ન ચાલુ રહ્યો, તેથી તે શબ્દવિષયક આખો જ્ઞાનનો ઉપયોગ ઉભય ઉપરાગથી ઉપશ્લિષ્ટ હોવા છતાં, રાગના પરિણામથી આગળનો ઉપયોગ ચાલુ હોવાને કારણે રાગોપરાગથી જન્ય તે વિષયો પરાગ છે તેમ કહ્યું. તેનાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, રાગથી જ તે પ્રાથમિક બોધનો યત્ન પરિપૂર્ણરૂપે થયો, તેથી તે રાગરૂપ મૂર્છાથી જન્ય જ છે, અને મૂછને કારણે ઉત્તરોત્તર મૂર્છાની વૃદ્ધિનું કારણ બન્યું. માટે કોઈ દોષ નથી.
ઉત્થાન - અહીં પ્રશ્ન થાય કે, રાગથી પ્રવૃત્તિ થવાને કારણે જો ઉત્તરોત્તર મૂછની વૃદ્ધિ થતી હોય, તો મોક્ષની ઇચ્છાથી જે સંયમાદિની પ્રવૃત્તિ થાય છે, ત્યાં પણ અધ્યાત્મની શુદ્ધિ થઈ શકશે નહિ; તેથી કહે છે
ટીકા - “મોક્ષેચ્છાવિરૂપો - મોક્ષની ઇચ્છાદિરૂ૫ રાગ તેવા પ્રકારની રાગરૂપ વાસનાનો જનક નથી; એથી કરીને વદ્ધિ જેમ દાર્શ્વને વિનાશ કરીને પછી વિનાશ પામે છે, તેની જેમ વિષયાભિમ્પંગની વાસનાનો વિનાશ કરીને સ્વયં પણ નાશ પામતા એવા તેનાથી=મોક્ષેચ્છાદિરૂપરાગથી, અધ્યાત્મની શુદ્ધિ થાય છે; એ પ્રમાણે જાણવું. 1 છે
