________________
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૧૧૩
ગાથા : ૨૭ ન્યાયનું સમાનપણું છે. હવે નિશ્ચયનયને આશ્રયીને ક્ષુધાપરીષહજય અને અચેલપરીષહજય બતાવતાં કહે છેવ્યવહારનય ભાવપૂર્વકની બહિરંગ આચરણાને સંયમ માને છે, તેથી ગમે તેટલી ક્ષુધા લાગી હોય તો પણ અણાહારી ભાવપૂર્વક દોષરહિત આહાર ગ્રહણ કરવારૂપ ક્રિયાને ક્ષુધાપરીષહજયરૂપ કહે છે. તેથી પૂર્વનું કથન વ્યવહારનયથી છે તેમ સમજવું. જ્યારે નિશ્ચયનય પરીષહજયને પણ જીવના પરિણામસ્વરૂપ માને છે. તેથી હવેનું કથન નિશ્ચયનયથી છે તેમ સમજવું.
टीs1 :- अथ क्षुद्वेदनाद्याकुलताप्रतिपक्षः सामायिकरूपस्थिरतापरिणाम एव निश्चयतः परीषहविजयस्तदुक्तं 'द्रव्यसङ्ग्रहवृत्तौ-‘'तेषां क्षुधादिवेदनानां तीव्रोदयेऽपि सुखदुःखजीवितमरणलाभालाभनिन्दाप्रशंसादिसमतारूपपरमसामायिकेनाऽनवरतशुभाशुभकर्मसंवरणचिरन्तनशुभाशुभकर्मनिर्ज्जरणसमर्थेन यन्निजपरमात्मभावनासञ्जातनिर्विकारनित्यानन्दैकलक्षणं सुखामृतसंवित्तेरचलनं स परीषहविजयः" इति चेत् ? तथापि तदुपष्टम्भकांहारादिप्रवृत्तिरिवाचेलक्यपरीषहविजयरूपापरिग्रहस्वभावभावनोपष्टंभकधर्मोपकरणप्रवृत्तिः
િિમતિ ન યુા? કૃતિારા
ટીકાર્ય :- ‘પ્રથ’ ક્ષુદ્વંદનાદિ આકુળતાના પ્રતિપક્ષ સામાયિકરૂપ સ્થિરતાનો પરિણામ જ નિશ્ચયથી પરીષહવિજય છે. અર્થાત્ ક્ષુદ્વેદનાદિની જે આકુળતા છે તે અસંયમનો પરિણામ છે, તેનો પ્રતિપક્ષ સામાયિકરૂપ સ્થિરતાનો પરિણામ તે જ પરીષહવિજય છે. વ્યસંગ્રહવૃત્તિમાં તે કહ્યું છે
‘તેષાં’ – તે ક્ષુધાદિ વેદનાના તીવ્ર ઉદયમાં પણ સુખ-દુઃખ, જીવિત-મરણ, લાભ-અલાભ, નિંદા-પ્રશંસાદિમાં સમતારૂપ=સમાનપરિણામરૂપ પરમસામાયિક છે, કે જે અનવરત શુભ-અશુભ કર્મના સંવરણ અને ચિરંતન= પૂર્વના શુભ-અશુભ કર્મના નિર્જરણમાં સમર્થ છે. તેના દ્વારા જે નિજપરમાત્મભાવનાથી સંજાત=ઉત્પન્ન થયેલ, નિર્વિકાર નિત્ય આનંદએકસ્વરૂપ જે સુખામૃત સંવિત્તિથી=સંવેદનથી, અચલન છે, તે પરીષહવિજય છે. આ પ્રમાણે પૂર્વપક્ષી કહે તો ગ્રંથકાર કહે છે
‘તથાપિ' – તો પણ=‘અથ’થી પૂર્વપક્ષીએ કહ્યું કે, નિશ્ચયથી ક્ષુદ્વેદનાદિની આકુળતાના પ્રતિપક્ષસ્વરૂપ સામાયિકરૂપ સ્થિરતાપરિણામ જ પરીષહવિજયરૂપ છે, તો પણ, તદ્ઉપરંભક=ક્ષુદ્વેદનાની આકુળતાના પ્રતિપક્ષરૂપ સામાયિકપરિણામરૂપ જે ક્ષેત્પરીષહવિજય છે તેના ઉપખંભક આહારાદિની પ્રવૃત્તિની જેમ, આચેલક્યપરીષહના વિજયરૂપ અપરિગ્રહસ્વભાવની ભાવનાના ઉપખંભક ધર્મોપકરણની પ્રવૃત્તિ કેમ યુક્ત નથી? અર્થાત્ યુક્ત જ છે. દર ‘વિમિતિ’ શબ્દ ‘સ્માત્’ અર્થમાં છે.
ભાવાર્થ :- નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ ક્ષુધાવેદનાની આકુળતાના પ્રતિપક્ષરૂપ એવી જે જીવની પરિણતિ છે, તે પરીષહવિજયરૂપ છે, અને તે સામાયિકના પરિણામરૂપ છે; કેમ કે સામાયિક એ સમતાના પરિણામરૂપ છે. તેથી જ્યારે જીવમાં સમતા વર્તતી હોય ત્યારે ગમે તેટલી ક્ષુધા લાગે તો પણ આકુળતા ઉત્પન્ન થાય નહિ. તે જ રીતે ૧. ગાથા નં.૩૫ની વૃત્તિમાં.
