________________
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૧૩૧
ગાથા - ૩૨
પુદ્ગલોમાં પ્રવૃત્તિ હોય તો તેનાથી આત્મજ્ઞાન સંભવે, પરંતુ જ્યારે વસ્રાદિમાં પ્રવૃત્તિ હોય છે ત્યારે વસ્રાદિ આત્માથી અતિરિક્ત પદાર્થ છે, અને વસ્ત્રાદિનું જ્ઞાન કરાવનાર સામગ્રીરૂપ તે પ્રવૃત્તિ છે, તેથી તે વખતે આત્મજ્ઞાન સંભવી શકે નહિ; એ પ્રકારનો પૂર્વપક્ષનો આશય ‘તેન’થી નિરસ્ત જાણવો. અને તેમાં જે હેતુ ‘તથાપ્રતિવન્ધત્વવિ... અપ્રતિજ્ઞેયાત્' કહ્યો તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, પર પદાર્થમાં જ્યારે પ્રવૃત્તિ વર્તે છે ત્યારે, વિષયાંતરસંચારરૂપે તે પ્રવૃત્તિ આત્મજ્ઞાનની પ્રતિબંધક બને છે, તો પણ પ્રાથમિક ક્રિયાવિષયક જે મનોવ્યાપાર છે તેનાથી આહિત એવા બાહ્ય વ્યાપારની વાસના જીવમાં વર્તતી હોય છે; તેના કારણે બાહ્ય વ્યાપાર ઉત્ત૨માં અટકી જતો નથી, તો પણ, વચમાં નૂતન માનસિક વ્યાપાર નહિ હોવાને કારણે અધ્યાત્મની પ્રવૃત્તિનો અપ્રતિરોધ છે; અર્થાત્ અધ્યાત્મની પ્રવૃત્તિ થઇ શકે છે.
‘તથાપ્રતિવન્યત્ત્વવિ’- તે પ્રકારનું પ્રતિબંધકપણું હોવા છતાં પણ એમ કહ્યું, તેનો ભાવ એ છે કે આત્મતત્ત્વના ઘોતક શબ્દો સીધા જે રીતે આત્મજ્ઞાનમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે, તે રીતે પડિલેહણની ક્રિયા આત્મજ્ઞાનમાં પ્રવૃત્તિ કરાવતી નથી, પરંતુ ‘પડિલેહણ કરું' એ પ્રકારના ઉપયોગથી પડિલેહણની ક્રિયાનો પ્રારંભ થાય છે, તો પણ, ઉત્તરમાં તેના દ્વારા જ અધ્યાત્મની પ્રવૃત્તિ હોવાને કારણે આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, વસ્રાદિમાં જ્યારે પડિલેહણાદિક્રિયા વર્તે છે, તે વખતે યદ્યપિ આત્માથી અતિરિક્ત એવા વસ્ત્રાદિના જ્ઞાનની સામગ્રીરૂપ તે પ્રવૃત્તિ હોવાના કારણે, તે વખતે આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનો ઉપયોગ વર્તી શકતો નથી, .તેથી વિષયાંતરસંચારરૂપે તે પ્રવૃત્તિ આત્મજ્ઞાનની પ્રતિબંધિકા છે; તો પણ, જે વ્યક્તિ સમ્યક્ પ્રકારની યતનાપૂર્વક તે ક્રિયામાં વર્તતો હોય, તે વ્યક્તિ તે ક્રિયા વિષયક પ્રાથમિક મનોવ્યાપારથી આહિત આત્મામાં થયેલ બાહ્ય વ્યાપારની વાસનાથી, તે આખી ક્રિયા સમાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી કાયાથી યત્નવાળો હોય છે, તો પણ, વચમાં માનસિક નૂતન વ્યાપાર તે ક્રિયા કરવાના વિષયમાં નહિ હોવાથી, તેનો અંતરંગ મનોયોગ તે ક્રિયાથી નિષ્પાદ્ય જે આત્માના ભાવો છે, તેમાં યત્નવાળો બને છે. તેથી તે ઉપયોગ આત્મજ્ઞાનસ્વરૂપ જ હોય
છે.
આનાથી એ ફલિત થયું કે, પડિલેહણની ક્રિયામાં છકાયના પાલનનો પરિણામ હોય છે, અને તે છકાયના પાલનના પરિણામમાં કોઇ જીવને પીડા ન કરવી, પ્રાણનાશ ન કરવા, કષાયનો ઉદ્રેક ન કરાવવો એવા પ્રકારનો અધ્યવસાય હોય છે. તેથી તે જ પરિણામ આગળ વધતાં કષાયના ઉચ્છેદના યત્નરૂપે થાય છે, જે જીવના ભાવપ્રાણના રક્ષણરૂપે હોય છે. તેથી તે પડિલેહણની ક્રિયા આત્મજ્ઞાનની પ્રતિબંધક નથી, પરંતુ આત્મજ્ઞાનની પોષક જ છે.
‘તેન’ થી ‘આત્માતિરિ....નિરમાંં' કહ્યું, ત્યાં આ રીતે નિરસ્ત જાણવું
પૂર્વે પરપ્રવૃત્તિનું મમતાહેતુપણું પ્રાયિક છે એમ કહ્યું, એનાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, જે વ્યક્તિને ૫૨પ્રવૃત્તિ મમતાનો હેતુ બનતી નથી, તે વ્યક્તિ વસ્રાદિ વિષયક પરપ્રવૃત્તિકાળમાં આત્માના શુદ્ધ ભાવને આવિર્ભાવ કરવા માટે યત્નવાળી બને છે, તેથી તેના માટે તે પરપ્રવૃત્તિ મમતાનો હેતુ બનતી નથી; અને જે શુદ્ધ ભાવમાં યત્ન છે, તે આત્મજ્ઞાનસ્વરૂપ છે. તેથી પૂર્વપક્ષીનું કથન ‘તેન’...થી નિરસ્ત જાણવું.
ટીકાર્ય :- ‘કૃતિ હ્રિમિતિ” –‘કૃતિ’=એથી કરીને=બહિરંગલિંગ હોવા છતાં કેવલજ્ઞાન થઇ શકે છે એથી કરીને, કેમ તારી આક્રેડિત વિસ્મરણશીલતા છે? અર્થાત્ વારંવાર કહેવા છતાં તું કેમ ભૂલી જાય છે?
