________________
૧૦. : -
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
ગાથા - ૨૩-૨૪
ભાવાર્થ- અહીં મોક્ષની ઇચ્છારૂપ રાગ તેવા પ્રકારની રાગની વાસનાનો જનક નથી એમ કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, સંસારના વિષયોમાં થયેલા રાગથી જ્યારે પ્રવૃત્તિ થાય છે, ત્યારે તે રાગ જેવા પ્રકારની વાસના પેદા કરે તેવા પ્રકારની વાસના મોક્ષની ઇચ્છાદિરૂપ રાગથી થતી નથી; અર્થાત્ સંસારના વિષયોનો રાગ જ્યારે પ્રવૃત્તિ કરાવે છે, ત્યારે તેનાથી ઉત્તરોત્તર રાગની વૃદ્ધિ થાય છે; અને મોક્ષની ઇચ્છા એ અનિચ્છાની ઇચ્છારૂપ હોવાને કારણે, મોક્ષની ઇચ્છાદિરૂપ રાગથી જેમ જેમ પ્રવૃત્તિ થાય છે, તેમ તેમ મોક્ષને અનુકૂળ સમ્યફ પ્રવૃત્તિ હોવાના કારણે, તે રાગ પ્રશસ્ત પ્રશસ્તર થવા દ્વારા જીવમાં સંસ્કારરૂપે રહેલ વિષયાભિવંગરૂપ વાસનાનો નાશ કરીને, અંતે મોક્ષને અનુકૂલ સમતા પરિણામમાં વિશ્રાંત પામે છે; તેથી સ્વયં નાશ પામે છે. આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય છે, અનિચ્છાની ઇચ્છારૂપ તે રાગ હોવાથી, રાગની પ્રારંભિક ભૂમિકાથી જ અનિચ્છા તરફ તે રાગ વધતો જતો હોવાને કારણે, નાશને અભિમુખ છે અને સ્વયં નાશ પામતા એવા તે રાગથી અધ્યાત્મની શુદ્ધિ થાય છે.
ઉત્થાન - પૂર્વમાં અનુમાન કર્યું કે વસ્ત્રારિ ર અભ્ય:' ત્યાં “મૂછનિમિત્તwવૃત્તિવિષયવી' એ હેતુ કર્યો, પરંતુ સ્વશાસ્ત્રમાં જે ઠેકાણે વસ્ત્રાવિન સ્થ:'મૂછનવલત્વી' એવો પ્રયોગ કર્યો છે, ત્યાં ત્યાં ?
સ્થ: નો અર્થ મૂછનો અજનક કરશો તો, હેતુ અને સાધ્ય એક થવાની આપત્તિ આવશે. તેના નિવારણરૂપે ગ્રંથકાર કહે છે
ટીકા - યત્ર તુ વસ્ત્રાવિંન ન્યો પૂછડળનવાતિ પ્રયાસ્ત મૂછડન્વયેવ્યતિરેનનુવિદ્યાયિत्वादित्याद्यर्थो बोध्यः।
ટીકાર્ય - ત્ર' વળી જ્યાં વસ્ત્રાદિક ગ્રંથ નથી, કેમ કે મૂછના અજનક છે, એ પ્રમાણે પ્રયોગ છે; ત્યાં મૂછઅજનક છે તેનો અર્થ, મૂછના અન્વય-વ્યતિરેકને અનનુવિધાયિપણું છે; અર્થાત્ મૂછના અન્વય-વ્યતિરેકને અનુસરતા નથી, ઇત્યાદિ અર્થ જાણવો.
તેથી અનુમાનપ્રયોગ આવો થશે કે, વસ્ત્રાદિ મૂચ્છજનક નથી, કારણ કે મૂર્છાના અન્વય-વ્યતિરેકને અનુસરતા નથી; અર્થાત્ મૂછની સાથે વસ્ત્રાદિની અવિનાભાવી વ્યાપ્તિ નથી.
ટીકા -નનુદિતી દેતો વિહિતોપાલાનં મૂડનનયનમત્ત, રચંતfમમતંત્ર: વિહિતેથાણીપાલ केषांचिद् मूर्छासंभवादिति चेत्? न, यावदप्राप्तं तावद्विधेयमिति न्यायात् संयमपालनार्थमाक्षेपादेवाहारोपकरणादिप्राप्तेर्यतनायां तदनुकूलविशेषनियमे च विधिव्यापारविश्रामात्, न च यतनया प्रवर्त्तमानानां मूर्छालेशसंभव इति। દર ટીકાના અંતે તિ’ શબ્દ છે તે હેતુ અર્થક છે.
ટીકાર્ય નથી પૂર્વપક્ષી આ પ્રમાણે કહે કે, પૂર્વમાં બે અનુમાન કર્યા, તેમાં બીજા હેતુમાં, વિહિત એવા
