________________
૭૮. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા.......
ગાથા - ૨૨
દીક '- , ધારાઈ છે.
ટીકાર્યરદિપદ્રવ્ય વસ્ત્રાદિરૂપ પરદ્રવ્ય, આત્માના પરિણામરૂપ મોહનું જનક નથી જ. કેમ કે નિશ્ચયનયથી વસ્ત્રની અપેક્ષાએ પર એવા આત્માના પરિણામનું, પર એવા વસ્ત્રાદિથી અજન્યપણું છે. અને વળી પારદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિસ્વરૂપ આત્મધર્મ જ મોહજનક નથી, કેમ કે ચરમક્ષણકોડીકૃતઅતિશયવાળા મોહોદયપરિણત એવા આત્માનું જ તજનકપણું છે=મોહજનકપણું છે.
ભાવાર્થ-નાથિી કહ્યું તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, વિશુદ્ધતર નિશ્ચયનય પરદ્રવ્યમાં જીવની પ્રવૃત્તિ માનતો નથી, પરંતુ વિશુદ્ધતર નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ હીન એવો નિશ્ચયનય પરદ્રવ્યમાં જીવની પ્રવૃત્તિ માને છે. તે નયને સામે રાખીને કહે છે કે, પારદ્રવ્યમાં જીવની જે પ્રવૃત્તિ છે તે રૂપ જે આત્મધર્મ છે તે મોહજનક નથી; કેમ કે જે વખતે મોહનો ઉદય પેદા થાય છે, તે ક્ષણમાં જીવ મોહને અત્યંત અભિમુખ ભાવવાળો હોય છે અને તે મોહરૂપ કાર્યના કારણની ચરમણ છે અને તે ક્ષણમાં જ મોહની પરિણતિરૂપ કાર્ય પેદા થાય છે; તેથી તે ચરમણથી કોડીકૃત મોહોદય પરિણામના અત્યંત અભિમુખભાવરૂપ અતિશય છે, તે અતિશયવાળો મોહોદયપરિણત આત્મા તે ક્ષણમાં મહોદયરૂપ જે કાર્ય છે તેનો જનક છે. કેમ કે સદશપરિણામનો જ પરસ્પર કાર્યકારણભાવ=જન્યજનકભાવ, હોઈ શકે છે; જ્યારે પ્રવૃત્તિ અને મોહ એ આત્માની વિસદશ પરિણતિઓ છે, તેથી તે બે વચ્ચે જન્યજનકભાવ નિશ્ચયનય માનતો નથી, પરંતુ કાર્યને અત્યંત અભિમુખવાળો મોહોદયપરિણત આત્મા છે, તે જ મોહરૂપ કાર્યનો જનક છે. - અહીં વિશેષ એ છે કે ક્રિયાકાલ અને નિષ્ઠાકાલ બંને એક ક્ષણે નિશ્ચયનય માને છે, તે દષ્ટિને સામે રાખીને જે ક્ષણમાં મોહપરિણત=મોહપરિણામ પામવાની ક્રિયાવાળો=અભિમુખભાવવાળો, આત્મા છે, તે જ ક્ષણમાં તે આત્માથી મોહરૂપ કાર્ય પેદા થાય છે; તેથી કાર્યક્ષણ અને કારણક્ષણ એક છે અને કારણક્ષણમાં મોહપરિણામની ક્રિયાવાળો આત્મા છે અને તે ક્રિયાથી તે જ ક્ષણમાં મોહના પરિણામને તે આત્મા પેદા કરે છે, પરંતુ પારદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિરૂપ આત્માનો પરિણામ મોહજનક નથી.
ઉત્થાન :- પરદ્રવ્યમોહજનક નથી એમ જે પૂર્વમાં કહ્યું, ત્યાં પારદ્રવ્ય મોહજનક છે એ માન્યતામાં બીજો દોષ થિી ઉદ્ભાવન કરે છે. તે આ પ્રમાણે
Ast:- किञ्च स्वावधिपृथक्त्वप्रतियोगित्वं हि परत्वं, तच्च न स्वस्मिन्नेव, तथा च कथं प्रसन्नचन्द्रादीनां परद्रव्यप्रवृत्ति विनाऽपि मोहराजपारवश्यम्? 'दुर्मुखवचनश्रवणाहितमनोव्यापारादेव तस्य द्वेषोदय' इति चेत्? सुमुखवचनश्रवणाद्रागोदयोऽपि न कुतः? तस्मात्तत्तत्कर्मवृत्तिलाभकाल एव तत्तत्कार्यजनकः परप्रवृत्तिस्तु काचित्कतयोपयुज्यते, मानसव्यापाररूपाया अप्युपेक्षात्मिकायास्तस्या रागाऽजनकत्वात्।
