________________
ગાથા - ૨૨
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૮૫
ઉત્થાન :- ‘પ્રવૃત્તિસામાન્ય પ્રતિ...થી ...કૃત્તિ સિદ્ધાન્ત:' સુધીના કથનથી પ્રવૃત્તિ યોગકૃત છે એ સ્થાપન કર્યું. ત્યારપછી યોગને અપેક્ષાએ એકરૂપ છે અને અપેક્ષાએ ત્રણ ભેદવાળો છે તે વિશેષાવશ્યકની સાક્ષીથી બતાવ્યું, અને આ રીતે યોગને ત્રણ પ્રકારનો બતાવીને, ત્યારપછી એ બતાવ્યું કે ત્રણ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે ત્રણ યોગનું પૃથક્ પૃથરૂપે કારણપણું છે. હવે પ્રસ્તુત ગાથાના અંતિમ પાદમાં કહેલ છે કે ફલાકાંક્ષા રાગ-દ્વેષકૃત છે. તેને સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે
--
ટીકા :- પનાચિપ્રવૃત્તિ પ્રતિ = તેાપિ હેતુ:, સા ચનિયમાત્રા દ્વેષતા, મોક્ષેચ્છાવા અપિ નિશ્ચયત: परमनिःस्पृहाणामनादेयत्वात् ।
ટીકાર્ય :- ‘નાર્થિ’ અને ફલાર્થિપ્રવૃત્તિ પ્રતિ ફલેચ્છા પણ હેતુ છે, અર્થાત્ યોગ તો હેતુ છે પણ ફલ-ઇચ્છા પણ હેતુ છે, અને તે=ફલેચ્છા, નિયમથી રાગ-દ્વેષકૃત છે.
ઉત્થાન :- અહીં પ્રશ્ન થાય કે સંસારી જીવોને જે ફલની ઇચ્છા છે, તે રાગ-દ્વેષકૃત હોઇ શકે; પરંતુ નિઃસ્પૃહી એવા મુનિઓને પણ મોક્ષની ઇચ્છાથી પ્રવૃત્તિ થાય છે, તેથી ફલેચ્છાને નિયમથી રાગ-દ્વેષકૃત કહી શકાશે નહિ. તેના જવાબરૂપે કહે છે
‘મોક્ષેચ્છાયા:’ – મોક્ષઇચ્છાનું પણ નિશ્ચયથી પરમ નિઃસ્પૃહીઓને અનાદેયપણું છે.
આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય છે કે ફલેચ્છા અવશ્ય રાગ-દ્વેષકૃત છે, અન્યથા અનાદેય થાય નહિ; તેથી સર્વ પ્રકારની ફલની ઇચ્છા નિયમથી રાગ-દ્વેષકૃત છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે ફલેચ્છા રાગકૃત થઇ શકે પરંતુ દ્વેષકૃત કઇ રીતે થઇ શકે? તેનો ભાવ એ છે કે સંસારના દુ:ખોને જોઇને દ્વેષ થવાથી પણ મોક્ષરૂપ ફળની ઇચ્છા થઇ શકે છે અને રોગના પ્રત્યે દ્વેષથી પણ આરોગ્યરૂપ ફળની ઇચ્છા થઇ શકે છે, તેથી ફલેચ્છા રાગ-દ્વેષકૃત એમ કહેલ છે.
ટીફા :- અત વ- ‘“તો મુઅફ નાળવુંકું વિગનળવિદ્યોદળટ્ટાણ’” કૃત્યત્ર ‘‘તત્યસ્થ માવત: િ कथनप्रयोजनम् ? भव्यानिवाऽभव्यानपि वा किमसौ न बोधयति ?" इति परप्रत्यवस्थाने उदीर्णतीर्थकरनामा भगवान्न सर्वथाकृतकृत्यस्तदुदयक्षपणोपायश्च धर्मोपदेशादिरेवेति तत्रास्य प्रवृत्तिरुचिता । “कृतार्थत्वेऽपि रवेर्भासकत्वस्वाभाव्यमिव भगवतोऽप्यनुपकृतोपकारित्वं स्वभावादेव, स्वतो रागद्वेषौ विनाऽपि तदुदयात्, कमलकुमुदयोर्विकाशसङ्कोचाविव भगवदुपदेशादपि भव्याभव्ययोः प्रतिबोधा'प्रतिबोधावपि स्वभावादेवे "ति समाधानदानादप्यतृप्तिभाजामाशाम्बराणां रागं विना कथं तत्र प्रवृत्तिरित्याशापि पूरिता, स्वफलाभिष्वङ्गं विनैव परमकारुणिकप्रवृत्तेः। परोपकारस्य च याथात्म्येनैव તેથ[ ? રત્ત્વ ]વિના પ્રતિનિયમાવિત્યુવરિષ્ટાદ્રશ્યતે।
