________________
૮૪
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૨ ૨
‘તજ્ઞ – તે પ્રમાણે તનુવ્યાપારથી આહિત=ગૃહીત મનોદ્રવ્યસમૂહથી જે જીવનો વ્યાપાર તે મનોયોગ કહેવાય છે, જે કારણથી તેના વડે=જીવવ્યાપાર વડે શેય વિચારાય છે. ।।૩૬૪
ભાવાર્થ :- આ કથનથી એ કહેવું છે કે, મન-વચન અને કાયાથી થતો વીર્યસ્ફુરણરૂપ યોગ, અપેક્ષાએ એકરૂપ છે અને અપેક્ષાએ ત્રણ પ્રકારનો છે. તે જ વાત વિશેષાવશ્યકભાષ્યની સાક્ષીથી સ્પષ્ટ કરેલ છે.
टीst :- एवं च मानसादिप्रवृत्तिं प्रति मनोयोगत्वादिनापि हेतुत्वम्, अत एव सुषुप्तावस्थायां काययोगाहितश्वासप्रश्वासादिव्यापारसम्भवेऽपि मनोयोगव्यापाराभावान्नोपयोग इति तदा ज्ञानानुत्पत्तिनिर्वाहायोपयोगाभावभणितिराकरे व्यवस्थिता ।
ટીકાર્ય :- ‘ä ’ અને આ રીતે=પ્રવૃત્તિસામાન્ય પ્રતિ યોગ કારણ છે આ રીતે, માનસાદિપ્રવૃત્તિ પ્રતિ મનોયોગત્વાદિ વડે પણ હેતુપણું છે, અર્થાત્ માનસાદિવિશિષ્ટ પ્રવૃત્તિ પ્રતિ વિશિષ્ટયોગનું પણ હેતુપણું છે= માનસિકપ્રવૃત્તિ પ્રતિ મનોયોગ, વાચિકપ્રવૃત્તિ પ્રતિ વચનયોગ અને કાયિકપ્રવૃત્તિ પ્રતિ કાયયોગનું હેતુપણું છે. આથી કરીને જ સુષુપ્ત અવસ્થામાં કાયયોગ આહિત શ્વાસ-પ્રશ્વાસાદિ વ્યાપારનો સંભવ હોવા છતાં પણ મનોયોગવ્યાપારનો અભાવ હોવાથી ઉપયોગ નથી. એથી કરીને ત્યારે=સુષુપ્તિકાળમાં, જ્ઞાનની અનુત્પત્તિના નિર્વાહ માટે ઉપયોગના અભાવનું કથન આકરમાં વ્યવસ્થિત છે.
ભાવાર્થ :- અહીં પ્રશ્ન થાય કે માનસપ્રવૃત્તિ એ મનોયોગરૂપ છે તેમ સામાન્યથી ભાસે, અને તેમ સ્વીકારીએ તો માનસપ્રવૃત્તિ પ્રત્યે મનોયોગ હેતુ છે તેમ કહી શકાય નહિ; પરંતુ સૂક્ષ્મતાથી જોઇએ તો માનસપ્રવૃત્તિ બોધને અનુકૂળ ઉપયોગરૂપ હોય છે, અથવા તો ક્વચિત્ વિષયોમાંથી આનંદ લેવાને અનુકૂળ ઉપયોગરૂપ હોય છે, અને તે માનસપ્રવૃત્તિ જીવના પરિણામરૂપ છે, અને તે પ્રવૃત્તિ કરવા માટે જીવ મનોવર્ગણાના પુદ્ગલને અવલંબીને જે યત્ન કરે છે, તે મનોયોગ પદાર્થ છે. તેથી મનના વ્યાપારથી જે બોધને અનુકૂળ ઉપયોગ પ્રવર્તે છે કે વિષયમાંથી આનંદ લેવાને અનુકૂળ ઉપયોગ પ્રવર્તે છે તે માનસપ્રવૃત્તિ છે, અને મનોયોગ તેનો હેતુ છે. એ જ રીતે વાચિકપ્રવૃત્તિ, પરને બોધ કરાવવા માટે અનુકૂળ ઉપયોગરૂપ છે, અને તેના માટે વચનને અવલંબીને થતો વીર્યવ્યાપાર તે વચનયોગ છે, અને તે વચનયોગથી વાચિકપ્રવૃત્તિ થાય છે; અને તે જ રીતે વસ્ત્રાદિ ગ્રહણની પ્રવૃત્તિ જીવ કરે છે, તેના પ્રત્યે કાયાને અવલંબીને થતો વીર્યવ્યાપાર એ કાયયોગ છે, અને તે કાયયોગથી વસ્રાદિગ્રહણવિષયક કાયિકપ્રવૃત્તિ થાય છે.
માનસાદિપ્રવૃત્તિ પ્રત્યે મનોયોગત્વાદિરૂપે મનોયોગાદિ હેતુ છે તેમ કહ્યું, તેની જ પુષ્ટિ કરતાં ‘અત વ'થી કહે છે કે, આ જ કારણથી=માનસાદિપ્રવૃત્તિ પ્રત્યે મનોયોગ હેતુ છે આ જ કારણથી, નિદ્રામાં કાયયોગથી શ્વાસ-પ્રશ્વાસાદિ વ્યાપાર હોવા છતાં પણ મનોયોગ નહિ હોવાને કારણે ઉપયોગ નથી, એમ બતાવીને જ્ઞાન નથી, એ પ્રકારે સ્યાદ્વાદરત્નાકરમાં કહેલ છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, યદ્યપિ ઉપયોગ વગરનો જીવ નથી, પરંતુ ગાઢ નિદ્રામાં વ્યક્ત મનોયોગ વર્તતો નથી; યદ્યપિ ત્યાં સૂક્ષ્મ મનોયોગ હોય છે, પરંતુ વ્યક્ત મનોયોગના વ્યાપારના અભાવને કારણે તેવા પ્રકારનો ત્યાં ઉપયોગ નથી, એ દૃષ્ટિને સામે રાખીને ત્યાં જ્ઞાનની અનુત્પત્તિના નિર્વાહ માટે ઉપયોગનો અભાવ કહેલ છે.
