________________
ગાથા - ૨૨
टीst :- प्रवृत्तिसामान्यं प्रति हि योग एव हेतुर्वीर्यान्तरायकर्मक्षयक्षयोपशमजन्यस्यापि वीर्यस्य नियमतो योगान्वयव्यतिरेकानुविधानात् । अत एव क्षायिक्यपि वीर्यलब्धिः स्वहेतुयोगविलयादेव विलीयत इति सिद्धान्तः ।
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ટીકાર્ય :- ‘પ્રવૃત્તિસામાન્યં પ્રતિ - પ્રવૃત્તિસામાન્ય પ્રતિ યોગ જ હેતુ છે, કેમ કે વીર્યંતરાયકર્મના ક્ષય કે ક્ષયોપશમજન્ય પણ વીર્યનું નિયમથી યોગની સાથે અન્વય-વ્યતિરેકનું અનુવિધાન છે.
‘અત વ’– આથી કરીને જ=વીર્યંતરાયકર્મના ક્ષય કે ક્ષયોપશમજન્ય વીર્યનું યોગની સાથે અન્વય-વ્યતિરેકનું અનુવિધાન છે આથી કરીને જ, ક્ષાયિકી પણ વીર્યલબ્ધિ સ્વહેતુ એવા યોગના વિલયથી જ વિલય પામે છે અર્થાત્ વીર્યલબ્ધિના હેતુભૂત એવા યોગના વિલયથી જ વિલય પામે છે, એ પ્રકારે સિદ્ધાંત છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, વીર્યંતરાયકર્મના ક્ષય કે ક્ષયોપશમથી આત્મામાં વીર્યલબ્ધિ પ્રગટે છે અને ક્ષાયિકભાવની વીર્યલબ્ધિ ૧૪મા ગુણસ્થાનકે અને સિદ્ધાવસ્થામાં પણ રહે છે, એ પ્રકારનો સંપ્રદાયનો મત છે. પરંતુ સિદ્ધાંતકાર કહે છે કે, વીર્યંતરાયના ક્ષયથી પણ થયેલી વીર્યલબ્ધિ યોગ ન હોય તો હોતી નથી, અને આથી જ તે૨મા ગુણસ્થાનક પછી યોગનો અભાવ થાય છે ત્યારે વીર્યલબ્ધિનો પણ અભાવ થાય છે, અને તેથી જ સિદ્ધાંતપક્ષ પ્રમાણે યોગની સાથે વીર્યલબ્ધિનું અવિનાભાવીપણું છે, પરંતુ વીર્યંતરાયકર્મના ક્ષય કે ક્ષયોપશમ સાથે નહિ; અને તેથી યોગ દ્વારા વજ્રગ્રહણ આદિની પ્રવૃત્તિ થાય છે તેનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે, વસ્રગ્રહણ, આહારગ્રહણ આદિ જે કોઇપણ બાહ્ય પ્રવૃત્તિ થાય છે તે સર્વ બાહ્ય પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે મન, વચન અને કાયાના યોગનું કારણપણું છે.
યદ્યપિ મન-વચન-કાયાને અવલંબીને થતો આત્માનો વીર્યવ્યાપાર તે જ યોગ પદાર્થ છે, અને તે રીતે વિચારીએ તો ભાવયોગ અને વીર્ય એક જ થાય; તો પણ વીર્ય, વીર્યંતરાયના ક્ષયોપશમ કે ક્ષયજન્ય આત્માનો પરિણામ છે, અને તે જ પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે કારણ છે, અને તે વીર્ય, યોગથી જ પ્રવર્તે છે, અર્થાત્ જીવ મન-વચન અને કાયાને અવલંબીને યત્ન કરે છે તેથી જ તે વીર્ય પ્રવર્તે છે; તેથી વીર્યલબ્ધિ પ્રત્યે યોગને કારણરૂપ કહેલ છે અને તે યોગથી જીવની પુદ્ગલવિષયક સર્વ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ થાય છે.
टीst :- योगश्च वस्तुत एकरूपोऽपि व्यापारभेदात् त्रिधा भिद्यते । तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्ये
१ किं पुण तणुसंरम्भेणं जेण मुंचइ स वाइओ जोगो । मण्णइ अ स माणसिओ तणुजोगो चेव अ विभत्तो ॥ [ ३५९] २ तणुजोगो च्चिय मणवयजोगा काएण दव्वगहणाओ । आणापाणुव्व ण चे तओवि जोगन्तरं हुज्जा । [३६०]
, किं पुनस्तनुसंरम्भेण येन मुञ्चति स वाचिको योगः । मन्यते च स मानसिकस्तनुयोग एव च विभक्तः ॥
२. तनुयोग एव मनोवाग्योग कायेन द्रव्यग्रहणात् । आनापाना इव न चेत् तकोऽपि योगान्तरं भवेत् ॥
