________________
a
,
ગાથા - ૨૨
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા અહીં વિશેષ એ છે કે દિગંબર મત પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ અને રાગાદિ વચ્ચે કાર્ય-કારણભાવ છે, તેથી શ્વાસપ્રથાસાદિ પ્રયત્નમાં પણ સૂક્ષ્મરાગાદિ તે સ્વીકારે છે. તેને સિદ્ધાંતકાર કહે છે કે સુષુપ્તિમાં અસ્પષ્ટચૈતન્યરૂપ જે રાગાદિ પ્રવર્તે છે તે પ્રયત્નજન્ય નથી, પરંતુ જીવ વીતરાગ નહિ હોવાથી જે તેનો જ્ઞાનનો પરિણામ છે તે રાગાદિરૂપ છે, અને સુષુપ્તિમાં તેનો જ્ઞાનનો પરિણામ અસ્પષ્ટચૈતન્યરૂપ છે, તેથી રાગાદિ પણ અસ્પષ્ટચૈતન્યરૂપ છે; અને શ્વાસ-પ્રશ્વાસનો જે પ્રયત્ન છે તેનાથી અન્ય કોઈ રાગાદિ ત્યાં ઉત્પન્ન થતા નથી, અને શ્વાસ-પ્રશ્વાસજન્ય સૂક્ષ્મરાગાદિ થાય છે તેમ સ્વીકારવામાં કોઈ પ્રમાણ નથી. માટે પ્રયત્ન(પ્રવૃત્તિ) અને રાગાદિ વચ્ચે કાર્યકારણભાવ નથી.
ટીકાર્ય - પતેન’ - આનાથી પૂર્વમાં સિદ્ધ કર્યું કે પરદ્રવ્ય આત્મપરિણામરૂપ મોહજનક નથી એનાથી, રાગવૈષનું પ્રવૃત્તિજનકપણું પણ અપાસ્ત થયું.
ભાવાર્થ તાત્પર્ય એ છે કે પૂર્વના કથનથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, પારદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિથી રાગ-દ્વેષનું જન્યપણું નથી અને એ કથનથી એ પણ પ્રાપ્ત થયું કે, રાગ-દ્વેષમાં પરદ્રવ્યપ્રવૃત્તિનું જનકપણું પણ નથી. - અહીં વિશેષ એ છે કે વ્યવહારનયને અભિમત છે કે પ્રાયઃ કરીને જીવોને વિષયોમાં રાગ વર્તે છે અને તેથી જ વિષયોમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેથી પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ રાગથી જન્ય છે; અને પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ કરતી વખતે વિશેષ પ્રકારના રાગાદિ થાય છે, તેથી પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ રાગાદિની જનક પણ છે; તેથી રાગાદિમાં પ્રવૃત્તિનો જન્યભાવ છે અને જનકભાવ છે. પરંતુ તેવી સર્વત્ર વ્યાપ્તિ મળતી નથી, તેથી નિશ્ચયનય તેને કાર્ય-કારણરૂપે સ્વીકારતો નથી.
અહીં નિશ્ચયનયથી કથન કરવાનું કારણ એ છે કે દિગંબર પરદ્રવ્યરૂપ વસ્ત્રમાં પ્રવૃત્તિને એકાંતે કર્મબંધનું કારણ માને છે, તેનું નિરાકરણ કરવું છે.
ટીકા કન્વયં સંતત્રિસિદ્ધ રા/નચāપ્રવૃત્તિવત ત્યાહૂમદ-યોગી તિ,
ટીકાર્ય નથી શંકા કરતાં કહે છે કે, એ રીતે પૂર્વમાં સિદ્ધ કર્યું કે રાગાદિનું પ્રવૃત્તિજનકપણું નથી એ રીતે, પ્રવૃત્તિનું સકલદર્શનોમાં સિદ્ધ રાગાદિજન્યપણું વિપ્લવ પામશે, એ પ્રકારની આશંકામાં પ્રસ્તુત ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં કહે છે“વાવતિ" - ખરેખર પ્રવૃત્તિ યોગકૃત છે અને ફલાકાંક્ષા રાગ-દ્વેષ કૃત છે.
આનાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, ફલાકાંક્ષાવાળી પ્રવૃત્તિને ગ્રહણ કરીને બધા દર્શનકારોએ પ્રવૃત્તિને રાગ-દ્વેષથી જન્ય સ્વીકારેલ છે, કેમ કે ફલાકાંક્ષાવાળી પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે યોગની જેમ ફલની ઇચ્છા પણ હેતુ છે અને ફલેચ્છા નિયમથી રાગ-દ્વેષકૃત હોય છે.
ઉત્થાન :- પ્રસ્તુત ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં કહ્યું કે પ્રવૃત્તિ યોગકૃત છે. તેને જ સ્પષ્ટ કરતાં બતાવે છે
