________________
I
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
ગાથા - ૨૨
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા......... ટીકાર્ય - વિ' પરદ્રવ્યમાં રહેલું પરત્વ એ સ્વ-અવધિ-પૃથક્વ-પ્રતિયોગિત્વરૂપ છે અને તેમાં સ્વ એટલે પરદ્રવ્ય, તદ્ અવધિ પૃથર્વ આત્મામાં છે. તેનો પ્રતિયોગી પરદ્રવ્ય છે. તેમાં રહેલું પ્રતિયોગિત્વ એ જ પરત્વ છે, અને તે સ્વમાં નથી જ. “તથા રા' અને તે રીતે સ્વાવધિપૃથક્વપ્રતિયોગિત્વરૂપ પરત્વ સ્વમાં નથી જ તે રીતે, પ્રસન્નચંદ્રાદિને પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ વિના પણ કેવી રીતે મોહનું પારવશ્ય પ્રાપ્ત થયું?
ઉત્થાન - પરવસ્તુમાં રહેલું પરત્વ સ્વ આત્મામાં, નથી, તો ત્યાં મોહપારવશ્યરૂપ કાર્ય કેવી રીતે પેદા થાય છે? તેના જવાબરૂપે પૂર્વપક્ષી કહે છે કે, પારદ્રવ્ય પ્રવૃત્તિ દ્વારા મોહનું જનક છે; તેના નિવારણરૂપે ગ્રંથકારે કહ્યું કે, પ્રસન્નચંદ્રાદિને પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ હતી નહીં, છતાં મોહનું પારવશ્ય પ્રાપ્ત થયું; તેથી પરદ્રવ્ય પ્રવૃત્તિ દ્વારા પણ મોહજનક નથી. તેના સમાધાનરૂપે પૂર્વપક્ષી આ પ્રમાણે કહે છે કે
ટીકાર્ય - કુમુe'દુર્મુખના વચનશ્રવણથી આહિત મનોવ્યાપારથી જ તેને=પ્રસન્નચંદ્રાદિને, દ્વેષનો ઉદય થયો છે. તેને ગ્રંથકાર કહે છે કે સુમુખના વચનશ્રવણથી રાગાદિ પણ કેમ ન થયા?
ભાવાર્થ તાત્પર્ય એ છે કે દુર્મુખનું વચન તે પારદ્રવ્ય છે. તેનાથી આહિત=વ્યાપ્ત, પ્રસન્નચંદ્રાદિનો મનોવ્યાપાર છે. તેનાથી ષ થયો. તેથી દુર્મુખનું વચનશ્રવણ મોહજનક છે, આ પ્રમાણે પૂર્વપક્ષી કહે છે. તેને ગ્રંથકાર કહે છે કે, દુર્મુખના વચનશ્રવણથી થતાàષની જેમ સુમુખના વચનરૂપ પરદ્રવ્ય રાગનું જનક અવશ્ય થવું જોઈએ, પરંતુ સુમુખના વચનરૂપ પરદ્રવ્ય રાગનું જનક થયું નહીં; તેથી નક્કી થાય છે કે પરદ્રવ્ય મોહજનક નથી.
- અહીં પ્રશ્ન થાય કે તો પછી મોહજનક કોણ છે? તેથી કહે છેટીકાર્થ:- “તા'- તે કારણથી=પદ્રવ્ય મોહજનક નથી તે કારણથી, તદ્ તદ્ કર્મવૃત્તિલાભકાલ જ તત્ તત્ કાર્યજનક છે.
ભાવાર્થ તાત્પર્ય એ છે કે, જે જે વ્યક્તિમાં રાગ-દ્વેષરૂપ જે જે કાર્ય થાય છે, તે તે કાર્યનો જનક તે તે વ્યક્તિમાં રહેલું છે તે પ્રકારનું કર્મ=ક્રિયા, અને તે ક્રિયામાં વર્તતો લાભકાલ જ, તે તે કાર્યનું જનક છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે જે વખતે પ્રસન્નચંદ્ર મહર્ષિને દુર્મુખનાં વચન સાંભળીને દ્વેષ પેદા થયો, તે વખતનો શ્રવણક્રિયારૂપ વ્યાપાર છે તે દ્વેષરૂપ પરિણામને અનુકૂળ હતો, તેથી તે કર્મ=ક્રિયા, તેની અંદર વૃત્તિ એવો જે લાભકાલ છે, તે જ ઠેષરૂપ કાર્યનો જનક બન્યો;જયારે સુમુખનું વચન શ્રવણ કર્યું ત્યારે તેમના શ્રવણની ક્રિયારૂપ કર્મમાં વૃત્તિ ઉપેક્ષારૂપ લાભકાલ હતો, તેથી ઉપેક્ષારૂપ કાર્ય પેદા થયું, પરંતુ રાગનો પરિણામ ન થયો; કેમ કે તે વખતે તેઓ મધ્યસ્થ પરિણતિવાળા હતા, તેથી તે વખતની શ્રવણવ્યાપારરૂપ ક્રિયા મધ્યસ્થ પરિણામને ઉપષ્ટભક બને તેવા પ્રકારની હતી, તેથી તે કર્મમાં=ક્રિયામાં, તેવા પ્રકારનો લાભકાલ હતો; જયારે દુર્મુખના વચનશ્રવણરૂપ કર્મ, રાગની અસરથી ફુરિત થયેલ હોવાથી તે કર્મવૃત્તિલાભકાલ દ્વેષનો જનક બન્યો; કેમ કે દુર્મુખનું વચન તેમણે ઉપેક્ષાથી શ્રવણ ન કર્યું, પણ સ્વસંબંધી છે તેથી જાણવા માટે રાગનો પરિણામ તેમાં અંતર્ગત રીતે વ્યાકૃત હતો; જ્યારે તે વચનથી જ્ઞાત થયું કે પોતાના પુત્રને શત્રુ અનિષ્ટ કરી રહ્યો છે, ત્યારે તે દુર્મુખના વચનશ્રવણની ક્રિયા દ્વેષપરિણામને અભિમુખભાવવાળી થઇ, તેથી તે કર્મવૃત્તિલાભકાલ દ્વેષરૂપ કાર્યનો જનક બન્યો.
