________________
. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા..... ગાથા : ૧૭:૧૮-૦૯-૨૦-૨૧
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, પૂર્વપક્ષીને એ કહેવું છે કે, ખરેખર રાગ જયાં વર્તે છે, ત્યાં અનુગ્રહ કરવાનો પરિણામ થાય છે; તેથી રાગ જયારે પોતાના આત્માને અનુગ્રહ કરવાના પરિણામવાળો હોય છે, ત્યારે અનુગ્રહપરિણામથી પ્રગટિત કરાયેલ સ્વસ્વરૂપવાળો હોય છે=રાગનું જે સ્વસ્વરૂપ કે અનુગ્રહ કરવો તે પ્રગટ હોય છે, તેથી તે વિશુદ્ધિરૂપ છે; કેમ કે જયારે પોતાના આત્માને અનુગ્રહ કરનારો રાગ હોય, ત્યારે તે સંયમના રાગસ્વરૂપ જ હોઈ શકે, તેથી તે વિશુદ્ધિરૂપ છે; અને જ્યારે તે રાગ પુદ્ગલના વિષયમાં પ્રવર્તે છે, ત્યારે વાસ્તવિક રીતે તે રાગ આત્માને ઉપઘાત કરનારો છે, કેમ કે ચિત્તમાં સંક્લેશ પેદા કરીને કર્મબંધનું કારણ બને છે; તેથી ઉપઘાત પરિણામવડે અંગીકાર કર્યો છે ઉપઘાતરૂપ દ્વેષનો વેષ જેણે એવો તે રાગ છે અને તે સંક્લેશરૂપ છે; પરંતુ દ્વેષ તો ક્રોધએકસ્વરૂપ હોવાના કારણે તેના બે ભેદ નથી, કેમ કે દ્વેષનો રાગની જેમ આત્માને અનુગ્રહ કરવાનો સ્વભાવ હોય તો તેના બે ભેદ માનવાનો પ્રસંગ આવે, પરંતુ દિગંબરોના સિદ્ધાંત પ્રમાણે પ્રવચનસારગ્રંથમાં દ્વેષને એકરૂપ કહેલ છે, તેથીàષ અનુગ્રહ કરવાના સ્વભાવવાળો નથી, એ પ્રમાણે પૂર્વપક્ષીનું કહેવું છે. તેનું નિરાકરણ કરતાં ગ્રંથકારે કહ્યું કે, તું પ્રવચનના અભિપ્રાયને જાણતો નથી. અને તેમાં હેતુ કહ્યો કે, “ ...વિહ્નિવી' 'મચથા.... તૈવિધ્યવિનોપuસફાતિ,' તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, ઋજુસૂત્રનય રાગ અને દ્વેષની ભજનાની પ્રવૃત્તિ =શુદ્ધ અને અશુદ્ધરૂપ ભજનાની પ્રવૃત્તિ, ત્યારે જ કરે છે જ્યારે રાગ પોતાનું કાર્ય કરવામાં વ્યભિચારી બને.=રાગનું કાર્ય અભિવૃંગરૂપ પરિણામ હોવાના કારણે આત્માને મલિન કરવાનું છે, પરંતુ જ્યારે તે અભિવૃંગરૂપ રાગ આત્મગુણવિષયક બને છે, ત્યારે તે રાગ આત્માને મલિન કરવા સમર્થ થતો નથી, તેથી તે તેનો વ્યભિચારકાલ છે=પોતાનું કાર્ય કરવા પ્રત્યે તે વ્યભિચારી છે, તેથી તે રાગનો વ્યભિચારકાલ છે. તે વખતે ઋજુસૂત્રનય અશુદ્ધ એવા રાગને પણ શુદ્ધરૂપે કહી ભજના કરે છે. તેનાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, અભિવૃંગરૂપ રાગ તો સ્વતઃ અવિશુદ્ધ જ છે, પરંતુ વ્યભિચારકાલમાં જ તે વિશુદ્ધ કહેવાય છે; કેમ કે આત્માના ગુણોની પ્રાપ્તિરૂપ ફલની અપેક્ષાએ તે રાગમાં વિશુદ્ધપણું છે. અને ઋજુસૂત્રની આવી ભજના એટલા માટે છે કે, તે વર્તમાનક્ષણગ્રાહી છે. તેથી જે ક્ષણમાં રાગ ફલથી અવિશુદ્ધિ કરનાર હોય છે, તેના કરતાં ભિન્ન ક્ષણવર્તી જે રાગ ફલથી ગુણની નિષ્પત્તિનું કારણ હોય છે, તેને જુદો કરે છે, અને તેની અપેક્ષાએ ભજનાની પ્રવૃત્તિ કરે છે. અને આવું ન માનીએ તો રાગના કૈવિધ્યના વિલોપનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય. કેમ કે સ્વરૂપથી જે રાગ ખરાબ છે અને ફલથી જે રાગ સારો છે તેને જ ફલની અપેક્ષાએ જે ખરાબ છે તેનાથી જુદો કરેલ છે; અને તેને આશ્રયીને રાગના વૈવિધ્યની પ્રાપ્તિ છે. આથી રાગની જેમ ઢષનું પણ ફલની અપેક્ષાએ વૈવિધ્ય માનવું જરૂરી છે, કેમ કે પરની અપેક્ષાએ પ્રશસ્ત-અપ્રશસ્તપણું રાગ-દ્વેષ બંનેમાં તુલ્ય છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે રાગ સ્વરૂપથી અશુદ્ધ હોવા છતાં શુભ ઉદ્દેશથી શુભ અને અશુભ ઉદ્દેશથી અશુભ છે, ત્યાં જેમ પરની અપેક્ષા છે, તેમ દ્વેષમાં પણ પરની અપેક્ષાએ પ્રશસ્ત-અપ્રશસ્તપણું સમાન છે; કેમ કે અશુભ ઉદ્દેશને ઉદ્દેશીને દ્વેષ પ્રશસ્ત છે અને શુભ ઉદેશને ઉદ્દેશીને દ્વેષ અપ્રશસ્ત છે.
ઉત્થાન - અહીં પ્રશ્ન થાય કે, દ્વેષનો પરિણામ કાલુષ્યરૂપ હોવાના કારણે આત્માના ગુણોને ઉપઘાત કરનાર હોવાથી ફળથી અપ્રશસ્ત છે, તેથી તેના બે ભેદ કેવી રીતે થાય? અર્થાત્ ન થાય. તેથી ગ્રંથકાર કહે છે
