________________
૭૦
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૧૭-૧૮-૧૯-૨૦-૨૧
(૧) કર્મદ્રવ્યરૂપ તવ્યતિરિક્ત દ્રવ્યરાગ (૨) નોકર્મદ્રવ્યરૂપ તવ્યતિરિક્ત દ્રવ્યરાગ. તેમાં આદ્ય અર્થાત્ કર્મદ્રવ્યરૂપ તવ્યતિરિક્ત દ્રવ્યરાગ અને દ્વેષ ચાર પ્રકારે છે.
(૧) બંધપરિણામ અભિમુખ યોગ્ય કર્મપુદ્ગલો (૨) પ્રારબ્ધબંધક્રિયા બધ્યમાન પુદ્ગલો (૩) ઉપરતબંધક્રિયા બદ્ધકર્મ પુદ્ગલો (૪) ઉદીરણાકરણ વડે ઉદયાવલિકા ઉપગત એવાં અને હજુ પણ ઉદયને અનુપગત અર્થાત્ ઉદયમાં નહીં આવેલાં કર્મપુદ્ગલો.
ભાવાર્થ :- અહીં બંધપરિણામ અભિમુખ આદિ ચાર ભેદોમાં સર્વ કર્મનું ગ્રહણ કરવાનું નથી, પરંતુ રાગમોહનીય અને દ્વેષમોહનીયરૂપે પરિણામ પામનારાં કર્મોને, આ ચાર ભેદમાં ગ્રહણ કરવાનાં છે. અને તે જ કર્મદ્રવ્યરૂપ દ્રવ્યરાગ અને દ્રવ્યદ્વેષ છે.
ટીકાર્ય :- નોમંદ્રવ્યવાસ્તુ’ - વળી નોકર્મદ્રવ્યરાગ બે પ્રકારે છે.
(૧)સંધ્યા- અભ્રરાગ આદિ વૈશ્રસિક નોકર્મદ્રવ્યરાગ અને (૨) કુસુંભરાગ આદિ પ્રાયોગિક નોકર્મદ્રવ્યરાગ. એ પ્રમાણે બે પ્રકાર છે.
દ અહીં નોકર્મદ્રવ્યરાગથી એ કહેવું છે કે, રાગના નિમિત્તભૂત એવા બાહ્યપદાર્થો એ નોકર્મદ્રવ્યરાગ છે. ‘નોર્મદ્રવ્યર્દોષસ્તુ’ - વળી નોકર્મદ્રવ્યàષ દુવ્રણાદિરૂપ છે.
‘માવા દેવી તુ’ – વળી ભાવરાગ અને ભાવંદ્વેષ ઉદયપ્રાપ્ત તત્કર્મ અથવા તેઓના ઉદયથી ઉદ્ભૂત અભિમ્બંગ (રાગ) અને અપ્રીતિ (દ્વેષ) લક્ષણ જીવપરિણામરૂપ છે.
‘તત્રામિષ્વઙ્ગસ્ત્રધા’ - ત્યાં અર્થાત્ ભાવરાગ-દ્વેષમાં, અભિષ્યંગ (રાગ) ત્રણ પ્રકારનો છે
(૧) દૃષ્ટિઅનુરાગ (૨) વિષયઅનુરાગ (૩) સ્નેહઅનુરાગ.
‘કૃત્તિ’ શબ્દ અનુરાગના ત્રણ ભેદના કથનની સમાપ્તિ સૂચક છે.
‘તંત્ર પ્રથમ:’ – ત્યાં અર્થાત્ ત્રણ અનુરાગમાં
(૧) કુપ્રવચનનો અભિનિવેશ તે દૃષ્ટિઅનુરાગ છે.
(૨) શબ્દાદિ વિષયનો અનુષંગ તે વિષયઅનુરાગ છે.
(૩) વિષયાદિને અનધીન અવિનીત પણ સુત-બાંધવાદિમાં મમત્વપરિણામ, તે સ્નેહઅનુરાગ છે. ‘કૃતિ’ શબ્દ કથનની સમાપ્તિ સૂચક છે.
ભાવાર્થ :- અહીં વિશેષ એ છે કે રાગ અને દ્વેષના નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ એમ ચાર નિક્ષેપા છે. (૧) નામ રાગ-દ્વેષઃ- ભ૨વાડનું રાગ કે દ્વેષ નામ, અથવા રાગ કે દ્વેષ રૂપ ઉચ્ચાર્યમાણ શબ્દ, કે રાગ કે દ્વેષ રૂપ લિખ્યમાન શબ્દ તે નામ રાગ-દ્વેષ છે.
(૨) સ્થાપના રાગ-દ્વેષઃ- રાગી કે દ્વેષી વ્યક્તિનું ચિત્ર, તે સ્થાપના રાગ-દ્વેષ છે. અહીં રાગ-દ્વેષવાળી વ્યક્તિનો અભેદ કરીને, રાગ-દ્વેષવાળી વ્યક્તિના ચિત્રને સ્થાપના રાગ-દ્વેષ કહેલ છે.
(૩) દ્રવ્ય રાગ-દ્વેષઃ- તેના (૧) આગમથી દ્રવ્ય રાગ-દ્વેષ અને
(૨) નોઆગમથી દ્રવ્ય રાગ-દ્વેષ. એમ બે પ્રકાર છે.
