________________
ગાથા - ૧૭-૧૮-૧૯-૨૯-૨૧
અધ્યાત્મમતપ૨ીક્ષા
૭૧
(૧) આગમથી દ્રવ્ય રાગ-દ્વેષ :- તદર્થનો જ્ઞાતા અર્થાત્ રાગ અને દ્વેષના અર્થનો જ્ઞાતા, અને તદર્થમાં અનુપયુક્ત અર્થાત્ રાગ અને દ્વેષના અર્થમાં અનુપયુક્ત હોય, તે આગમથી દ્રવ્ય રાગ-દ્વેષ કહેવાય.
(૨) નોઆગમથી દ્રવ્ય રાગ-દ્વેષ :- તેના (૧) જ્ઞશરીર, (૨) ભવ્યશરી૨ અને
(૩) તત્ર્યતિરિક્ત, એમ ત્રણ પ્રકાર છે.
(૧) જ્ઞશરીરઃ- રાગ અને દ્વેષનો પરિણામ જેને ભૂતકાળમાં હતો, અત્યારે નથી એવું મૃતકનું શરીર, અથવા વીતરાગનું શરીર કે જેમને ભૂતકાળમાં રાગ-દ્વેષ હતા, અત્યારે નથી તે નોઆગમથી જ્ઞશરીરરૂપ દ્રવ્ય રાગ-દ્વેષ કહેવાય.
(૨) ભવ્યશરીર:- રાગ-દ્વેષનો પરિણામ જેને હમણાં નથી, પણ ભવિષ્યમાં થવાનો છે, જેમ ઉપશાંત કષાયવાળાને હમણાં રાગ-દ્વેષ ઉપશાંત છે, ભવિષ્યમાં રાગ-દ્વેષ થશે, અથવા તે તે પ્રકારનો રાગ-દ્વેષ હમણાં નથી અને ભવિષ્યમાં જેને તે તે પ્રકારના રાગ-દ્વેષ થવાના છે, તેવી વ્યક્તિ નોઆગમથી ભવ્યશરીરરૂપ દ્રવ્ય રાગ-દ્વેષ કહેવાય.
(૩) તદ્બતિરિક્તઃ- તેના બે પ્રકાર છે, (૧)કર્મદ્રવ્યરૂપ તવ્યતિરિક્ત રાગ-દ્વેષ અને (૨)નોકર્મદ્રવ્યરૂપ તવ્યતિરિક્ત રાગ-દ્વેષ. (૧)કર્મદ્રવ્યરૂપ તત્ર્યતિરિક્ત રાગ અને દ્વેષના ચાર પ્રકાર છે
(૧) યોગ્યકર્મ (૨) બધ્યમાનકર્મ (૩) બદ્ધકર્મ (૪) ઉદીરણાઉપગતકર્મ
(૨) નોકર્મદ્રવ્યરૂપ તત્ર્યતિરિક્ત રાગ અને દ્વેષના બે પ્રકાર છે(૧) વિશ્વસા (૨) પ્રાયોગિક
(૧) વિશ્રસાઃ- સંધ્યાઅભ્રરાગાદિ છે. (૨) પ્રાયોગિકઃ- કુસુંભાદિરાગ છે.
અહીં નોકર્મદ્રવ્યરાગ અર્થાત્ રાગના નિમિત્તભૂત બાહ્યપદાર્થો નોકર્મદ્રવ્યરાગ છે અને તેના ઉપરોક્ત બે
પ્રકાર છે.
નોકર્મદ્રવ્યàષ દુવ્રણ આદિ છે. (૪) ભાવ રાગ-દ્વેષઃ
(૧) આગમથી (૨)નોઆગમથી બે પ્રકારે છે.
(૧) આગમથી ભાવ રાગ-દ્વેષઃ- તદર્થનો જ્ઞાતા અને તદર્થમાં ઉપયુક્ત અર્થાત્ રાગ-દ્વેષના અર્થને જાણનારો અને રાગ અને દ્વેષના અર્થમાં ઉપયુક્ત, તે આગમથી ભાવ રાગ-દ્વેષ કહેવાય.
અત્યારે રાગ-દ્વેષનો પરિણામ ન પણ હોય છતાં રાગ-દ્વેષના તાત્પર્યમાં ઉપયુક્ત હોય તેવા મુનિને પણ આગમથી ભાવ રાગ-દ્વેષ કહેવાય.
(૨) નોઆગમથી ભાવ રાગ-દ્વેષઃ- ઉદયમાં આવેલાં રાગમોહનીય કર્મનાં પુદ્ગલો કે દ્વેષમોહનીય કર્મનાં પુદ્ગલો, અથવા તેઓના ઉદયથી થયેલ અભિષ્યંગરૂપ કે અપ્રીતિરૂપ જીવપરિણામ, તે નોઆગમથી ભાવ રાગ-દ્વેષ કહેવાય.
અભિષંગના (૩) પ્રકાર છે.
