________________
૫૮
....... અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ..
ગાથા - ૧૬ દ્વેષથી થાય છે તેમ તેણે સ્વીકારવું જ પડે. અને તેમ સ્વીકારે તો આત્માના દોષોને કાઢવામાં દ્વેષથી પ્રવૃત્તિ સ્વીકારવી પડે. અને તેથી અપ્રશસ્ત ઉદ્દેશથી કરાતા દ્વેષને પ્રશસ્ત માનવાની તેને આપત્તિ આવે. તેથી સ્વમાન્યતાની પુષ્ટિ કરવા માટે જ દિગંબર વિશિષ્ટ જ્ઞાન અને વિશિષ્ટ ઇચ્છાથી જ પ્રવૃત્તિને કે નિવૃત્તિરૂપ પ્રવૃત્તિને સ્થાપવા માટે પ્રયત્ન કરે છે; અને ગ્રંથકાર તેના નિરાકરણ માટે કહે છે કે, પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે જ્ઞાન-ઇચ્છાનો ક્રમ હોવા છતાં, રાગ-દ્વેષ તેમાં સંકળાયેલા જ છે, અને આથી જ ઠેષથી સંકળાયેલા પરિણામ નિવૃત્તિનું કારણ બને છે; માટે દ્વેષ પણ પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત હોઇ શકે છે.
ઉત્થાન -પૂર્વમાં એ કહ્યું કે, પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિ યદ્યપિ જ્ઞાનથી જ થાય છે, તો પણ ઈષ્ટત્વ-અનિષ્ટતાદિનું જ્ઞાન, રાગ-દ્વેષને આધીન છે; તેથી દ્વેષથી નિવૃત્યાત્મક પ્રવૃત્તિ અનિષ્ટત્વના જ્ઞાન દ્વારા થાય છે એ સિદ્ધ થયું. હવે કહે છે કે, વાસ્તવિક રીતે ઈષ્ટ-અનિષ્ટત્વનું જ્ઞાન એ પ્રવૃત્તિનું નિયામક નથી, પરંતુ રાગ-દ્વેષ જ પ્રવૃત્તિના નિયામક છે; કેમ કે સમ્યગ્દષ્ટિ એવા ચક્રવર્તી આદિને સંસારની પ્રવૃત્તિમાં બલવાન અનિષ્ટના અનુબંધનું જ્ઞાન હોવા છતાં નિવૃત્તિ થતી નથી. એ જ વાતને ‘પ ' થી સિદ્ધાંતકાર કહે છે
ટીકા - પિ ર સોgિ #વર્યાલય: સંસાર વર્તાવનિષ્ઠાનુવન્જિર્વ પ્રતિસથાના रागादिपारवश्यं विना कथं प्रवर्तिष्यन्ते? तस्मादनन्तानुबन्धिविलयोदितसम्यग्दर्शनाविनाभाविप्रशस्तविषयरागद्वेषाभ्यां मोक्षोपादान( ? दित्सा) संसारजिहासे प्रगल्भमाने अपि चारित्रमोहप्रतिबन्धकसत्त्वान्न तदुपादानहानोपायेषु प्रवृत्तिं जनयितुं प्रभवतः। एवमुत्तरोत्तरप्रतिबन्धकविलये तु क्रमेण लब्धं सरागचारित्रमप्यन्ततः सुकृतानुमोदनदुष्कृतगर्हादिपरिणामोपकारि प्रशस्तरागद्वेषसंकीर्णमेव। કે “ સ નાવિનામ વિપ્રશાસ્તવિષયRા પામ્યો છે, ત્યાં ‘વિષય' શબ્દ અધિક ભાસે છે.
ટીકાર્થ:- “મપિ ' વળી સમ્યગ્દષ્ટિ પણ ચક્રવર્તી આદિ, સંસારકર્મમાં બલવદ્ અનિષ્ટઅનુબંધીનું પ્રતિસંધાન કરતા, રાગાદિ પારવશ્ય વગર કેવી રીતે પ્રવૃત્તિ કરશે?
ભાવાર્થ - બલવદ્ અનિષ્ટઅનુબંધીનું પ્રતિસંધાન તો નિવૃત્તિનું કારણ છે. આમ છતાં, ચક્રવર્યાદિને ચારિત્રમોહનીયરૂપ રાગના પારવશ્યથી જ પ્રવૃત્તિ થાય છે. તેથી બલવાન અનિષ્ટઅનુબંધીનું જ્ઞાન પણ નિવૃત્તિનું નિયામક બનતું નથી.
ટીકાર્થ:- તક્ષાત્' - તે કારણથી=રાગાદિ પારવશ્યને કારણે સમ્યગ્દષ્ટિની સંસારકર્મમાં પ્રવૃત્તિ છે તે કારણથી, અનંતાનુબંધીના વિલયથી ઉદિત, સમ્યગ્દર્શન સાથે અવિનાભાવી એવા પ્રશસ્ત રાગ અને દ્વેષ દ્વારા મોક્ષની ઉપાદિત્સા અને સંસારની જિતાસા પ્રવર્તવા છતાં પણ, ચારિત્રમોહનીયરૂપ પ્રતિબંધક હોવાના કારણે, તદુપાદાનહાનના ઉપાયોમાં=મોક્ષના ઉપાદાનના=પ્રહણના, ઉપાયોમાં અને સંસારના હાનના–ત્યાગના, ઉપાયોમાં, પ્રવૃત્તિને પેદા કરવા માટે ઉપાદિત્સા અને જિહાસા સમર્થ થતી નથી.
