________________
ગાથા. ૧૬
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
• . . . . . . . . .59
ભાવાર્થ:- “સાધારણ્ય હોવાથી પક્ષપાતનો અનવકાશ છે” તેમ કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, વિહિતકર્મત્વ જેમ વિહારાદિમાં છે, તેમ સુમંગલ સાધુ આદિનો અપવાદિક દ્વેષ છે, ત્યાં પણ વિહિતકર્મcછે, અને ધર્મના ઉપકરણરૂપ વસ્ત્રાદિમાં પણ વિહિતકર્મત્વ છે; તેથી વિહિતકર્મત્વ સાધારણ હોવા છતાં એકને પ્રશસ્ત કહેવું અને એકને અપ્રશસ્ત કહેવું, એ જાતના પક્ષપાતનો અનવકાશ છે; તેથી અપવાદિક દ્વેષમાં પણ પ્રાશર્ય માનવું આવશ્યક બનશે. અને અમે પણ અહીંયાં જ નિર્ભર છીએ એમ કહ્યું, તેનો ભાવ એ છે કે, અમે પણ એમ જ માનીએ છીએ. તેથી સુમંગલ સાધુ આદિ માટે અપવાદિક રીતે દ્વેષ વિહિતકર્મ હોવાથી પ્રશસ્ત જ છે, એમ જ કહીએ છીએ.
ઉત્થાન - સિદ્ધાંતકારે કહ્યું કે, અમે પણ અહીંયાં જ નિર્ભર છીએ. એનાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, અમને પણ એ જ માન્ય છે કે, જે વિહિતકર્મ હોય તે કરીએ તો પ્રશસ્ત છે અને અવિહિતકર્મ કરીએ તો અપ્રશસ્ત છે. આમ કહ્યા પછી ત્યાં કોઈને શંકા થાય કે, પ્રસ્તુત ગાથાના પ્રારંભમાં રાગ-દ્વેષની પ્રશસ્તતા-અપ્રશસ્તતા સ્થાપન કરતી વખતે એમ કહ્યું કે, શુભ ઉદ્દેશથી રાગ પ્રશસ્ત છે અને અશુભ ઉદેશથી રાગ અપ્રશસ્ત છે અને દ્વેષ તેનાથી વિપરીત છે તેમ કહ્યું, પરંતુ વિહિતકર્મપાવડે કરીને પ્રશસ્ય અભિમત હોય, તો જે જે વિહિત છે તે તે કરવાની ઇચ્છા તે પ્રશસ્ત ઇચ્છા છે, અને જે જે અવિહિત છે તે તે કરવાની ઇચ્છા તે અપ્રશસ્ત ઇચ્છા છે, અને નિષિદ્ધ પ્રત્યે દ્વેષ છે તે પ્રશસ્ત છે, અને વિહિત પ્રત્યે દ્વેષ છે તે અપ્રશસ્ત છે, તેમ કેમ કહ્યું નહીં? તેથી ગ્રંથકાર કહે છે
ટીકાર્ય - “મોનિમિત્તતયાં - ભોગના નિમિત્તપણાથી ચારિત્રના અનુરાગનો અભવ્યને પણ સંભવ હોવાથી, તવ્યાવૃત્ત પ્રશસ્યના અભિધાન માટે, પ્રશસ્ત ઉદ્દેશથી એ પ્રમાણે અભિધાન કરેલ છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, અભવ્યોને ચારિત્રનો અનુરાગ ચારિત્રના સ્વરૂપની રુચિથી થઇ શકતો નથી, પરંતુ ભોગપ્રાપ્તિના નિમિત્તથી ચારિત્રનો રાગ થાય છે. જેમ સંસારી જીવોને ભોગના નિમિત્તરૂપે ધનનો રાગ થઈ શકે છે, તેમ અભવ્યોને ચારિત્રનો રાગ થઇ શકે છે, પરંતુ તે પ્રશસ્ત રાગ નથી; કેમ કે અપ્રશસ્ત એવા ભોગના ઉદેશથી તેને ચારિત્ર ઉપર રાગ છે, તેથી તેની વ્યાવૃત્તિ માટે પ્રશસ્ત ઉદેશથી રાગ પ્રશસ્ત છે એમ કહેલ છે. તેથી મોક્ષના ઉદ્દેશથી અથવા ચારિત્રનું સ્વરૂપ જ પ્રશસ્ત છે, એવો બોધ થવાથી, જે ચારિત્ર ઉપર રાગ થાય તે જ પ્રશસ્ત છે; પણ અભવ્યનો ભોગપ્રાપ્તિના ઉદ્દેશથી થતો ચારિત્રનો રાગ પ્રશસ્ત નથી, એ બતાવવા માટે ‘પ્રશસ્ત ઉદેશથી કહેલ છે. અને વિહિતકર્મ હોવાથી સંયમના રાગને પ્રશસ્ત કહેવામાં આવે તો, સંયમ વિહિત છે અને વિહિત એવા સંયમ પ્રત્યે અભવ્યને રાગ છે, તેથી અભવ્યના સંયમના રાગને પ્રશસ્ત સ્વીકારવાની આપત્તિ આવે છે, તેના નિવારણ અર્થે પ્રશસ્ત ઉદ્દેશથી થતા રાગને પ્રશસ્ત કહેલ છે.
ઉત્થાન-ગાથા ૧૧-૧૨માં પૂર્વપક્ષીએ સિદ્ધ કર્યું કે, વસ્ત્રાદિ ગ્રંથ જ છે, માટે સાધુને ઉત્સર્ગથી કે અપવાદથી વસ્ત્રાદિનું ગ્રહણ થઈ શકે નહિ. તેનું નિરાકરણ ગાથા/૧૩ થી ૧૬ સુધીમાં કર્યું. હવે “તસ્મતુ'....થી તેનું નિગમન કરતાં કહે છે
