________________
૬૬
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૧૬
विहारादीनां तदुपायेच्छालम्बनानां स्वरूपतोऽशुद्धत्वाद् । “विहितकर्मत्वेन प्राशस्त्यमि”ति चेत्? न, साधारण्येन पक्षपातानवकाशादस्माकमप्यत्रैव निर्भरात्, भोगनिमित्ततया चारित्रानुरागस्याऽभव्यानामपि संभवात्तद्व्यावृत्तप्राशस्त्याभिधानाय प्रशस्तोद्देशेनेत्यभिधानात् ।
ટીકાર્ય :- ‘વિ' વળી સ્વરૂપથી પ્રશસ્ત વિષયના આલંબનપણા વડે જ રાગનું પ્રશસ્તપણું છે, વળી દ્વેષ એ પ્રમાણે નથી—દ્વેષનું પ્રશસ્તપણું નથી, કેમ કે અસંભવ છે; એ પ્રકારે જો ઉદ્ભાવન કરાય છે, તો પ્રાશસ્ત્યઅપ્રાશસ્ત્યરૂપ વિષયવિભાગનો જ વિપ્લવ થશે. તેમાં હેતુ કહે છે
‘પેવ’ ઉપેયની ઇચ્છાનું વસ્તુતઃ મોક્ષઆલંબનપણું હોવા છતાં પણ, વિહારાદિ તદુપાયની ઇચ્છાના આલંબનનું=મોક્ષના ઉપાયની ઇચ્છાના આલંબનનું સ્વરૂપથી અશુદ્ધપણું છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે દિગંબર એમ માને છે કે, પ્રશસ્ત ઉદ્દેશથી રાગ-દ્વેષનું પ્રશસ્ત-અપ્રશસ્તપણું નથી, પરંતુ રાગના વિષયભૂત પદાર્થનું સ્વરૂપ જો પ્રશસ્ત હોય, તો તદ્વિષયક રાગ પ્રશસ્ત છે; જ્યારે દ્વેષનો વિષયભૂત પદાર્થ પ્રશસ્ત હોય તો પણ, ત્યાં પ્રશસ્ત દ્વેષનો સંભવ નથી; કેમ કે પ્રશસ્ત એવી ગુણસંપન્ન વ્યક્તિ પ્રત્યે દ્વેષ ક૨વો પ્રશસ્ત છે, એમ કહી શકાય નહિ. તેથી દ્વેષ એકાંતે અપ્રશસ્ત જ છે. આ રીતે દિગંબરની માન્યતાને સામે રાખીને તેનું નિરાકરણ કરતાં સિદ્ધાતંકાર કહે છે
રાગના વિષયભૂત પદાર્થના પ્રાશસ્ત્યથી રાગનું પ્રાશસ્ય કહેવા જશો, તો પ્રાશસ્ત્ય-અપ્રાશસ્ત્યના વિષયવિભાગનો જ વિપ્લવ થશે; કેમ કે ઉપેય એવું મોક્ષ છે, તેની ઇચ્છા વાસ્તવિક રીતે મોક્ષના આલંબનરૂપ છે, તેથી તે પ્રશસ્તરાગરૂપ કહી શકાશે; તો પણ મોક્ષના ઉપાયભૂત જે વિહારાદિ છે, તદ્વિષયક જે ઇચ્છા છે, તે અપ્રશસ્ત માનવી પડશે; કેમ કે વિહારની ક્રિયા વાઉકાયાદિની વિરાધનાનું કારણ હોવાથી સ્વરૂપથી અશુદ્ધ છે=અપ્રશસ્ત છે. તેથી શુભાશુભ ઉદ્દેશને આશ્રયીને પ્રશસ્ત-અપ્રશસ્તનો વિભાગ કરીએ તો, મોક્ષને ઉદ્દેશીને અથવા તો સંયમને ઉદ્દેશીને વિહાર કરવાની ઇચ્છા મુનિને હોય છે, તેથી વિહારની ઇચ્છા પ્રશસ્તરાગરૂપ બની શકશે; પરંતુ વિષયને આશ્રયીને રાગનું પ્રશસ્ત-અપ્રશસ્તપણું સ્વીકારશો, તો વિહારની ક્રિયા વાઉકાયાદિ જીવોની હિંસાને અનુકૂળ ક્રિયારૂપ હોવાથી સ્વરૂપથી અપ્રશસ્ત છે. તેથી સ્વરૂપથી અપ્રશસ્ત એવી વિહારવિષયક સાધુની ઇચ્છાને અપ્રશસ્ત કહેવાની દિગંબરને આપત્તિ આવશે.
ઉત્થાન :- પૂર્વમાં .વેહારાદિ ક્રિયાને અપ્રશસ્ત માનવાની જે આપત્તિ છે, તેના નિવારણરૂપે પૂર્વપક્ષી કહે છે
ટીકાર્ય :- ‘વિહિત” - (શાસ્ત્રમાં વિહારાદિ વિહિત હોવાના કારણે તેમાં વિહિતકર્મત્વ છે.) વિહિતકર્મપણું હોવાથી પ્રાશસ્ય છે. તો ગ્રંથકાર કહે છે કે એમ ન કહેવું. તેમાં હેતુ કહે છે- સાધારણ્ય હોવાથી પક્ષપાતનો અનવકાશ છે અને અમે પણ અહીંયાં=વિહિતકર્મપણા વડે કરીને પ્રશસ્તપણું છે અહીંયાં, નિર્ભર છીએ=એમ જ માનીએ છીએ.
