________________
૬૪
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૧૬
ઉત્થાન ઃ- અહીં પ્રશ્ન થાય કે, સાધુને માટે કારણિક દ્વેષ કર્તવ્ય બનવાને કા૨ણે સંઘને ઉપકારક થાય છે, પરંતુ તેવા પ્રકારનો દ્વેષ સંયમની ભૂમિકામાં હીનતાને કરનારો હોવાથી, યતિને માટે હિતાવહ નહિ બને. તેથી બીજો હેતુ કહે છે –
ટીકાર્થ :- ‘પુઠ્ઠાનમ્બનતયા’ - (કારણિક દ્વેષમાં) પુષ્ટાલંબનપણું હોવાના કારણે યતિને હિત કરનારો છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, પુષ્ટાલંબનથી કરાયેલો કારણિક દ્વેષ, જો તે વખતે તે યતિ નીચેના કંડકસ્થાનમાં વર્તતો હોય તો, સંઘના ઉપકારના પરિણામની બુદ્ધિ હોવાથી, અને તે ક્રિયામાં પુષ્ટાલંબનપણું હોવાથી, સંયમની વૃદ્ધિનું કારણ બને છે. અને કવચિત્ વિશુદ્ધ સંયમસ્થાનરૂપ ઉપરના કંડકમાં મુનિ વર્તતો હોય, અને તે પુષ્ટાલંબનાપણાથી કારણિક દ્વેષ કરે, ત્યારે તત્કાલ સંયમના નીચેના કંડકસ્થાનમાં આવવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય તો પણ, અન્યના સંયમના રક્ષણના આશયવાળો તે પરિણામ, અનુબંધથી પોતાના સંયમની વૃદ્ધિનું કારણ જ બને છે. તેથી જ કોઇ વખત તેવા પ્રસંગને પામીને સંસારનું પરિમિતિકરણ પણ તે મુનિને પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી તે યતિના હિતને જ કરનાર છે.
ઉત્થાન :- અહીં કોઇને શંકા થાય કે, જો કારણિક દ્વેષ યતિના હિતને જ કરનારો છે, તો યતિએ તે દ્વેષ સંદા કરવો જોઇએ. તેના નિવારણરૂપે કહે છે
ટીકાર્ય :- ‘વથાથંચિત્' યથાકથંચિદ્ અપવાદના સેવનને જ અમે હિતાવહ કહેતા નથી, પરંતુ પુષ્ટાલંબનને હિતાવહ કહીએ છીએ.
‘વવામ:' - જે કારણથી આગમ છે- ‘આતંબળેળ' - કોઇક આલંબન વડે જેઓ સંયમમાં પ્રમાદ કરે છે, તે ખરેખર પ્રમાણ નથી; પરંતુ ભૂતાર્થગવેષણ=તત્ત્વાર્થગવેષણ, કરવું જોઇએ, એમ હું માનું છું.
ભાવાર્થ :- ‘યવામ:’....જે સાક્ષીપાઠ આપ્યો તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે. પુષ્ટાલંબનને છોડીને મનથી કલ્પેલા કોઇક આલંબનને લઇને જેઓ અપવાદને સેવે છે, તેઓ સંયમમાં પ્રમાદ કરનારા છે, અને તેમના પ્રમાદને પોષક એવું અપવાદિક આલંબન ખરેખર પ્રમાણભૂત છે, એમ અમે માનતા નથી; પરંતુ વાસ્તવિક અપવાદનું સ્થાન છે કે નહિ, એ રૂપ સદ્ભૂત અર્થની ગવેષણા કરવી જોઇએ; અને તે પ્રમાણે જ ગવેષણા કરીને અપવાદનું અવલંબન લેવામાં આવે, તે જ અપવાદ પ્રમાણભૂત છે; અન્ય અપવાદ પ્રમાણભૂત નથી. આ પ્રમાણે સાક્ષીપાઠનો ભાવ જાણવો.
ટીકા :- ‘તાલુશાપવાને પ્રમાયોોન પ્રાળવ્યપરોપળરૂપા હિંસા થં ન શ્રામવિરોધિનીતિ શ્વેત્ ન, वर्जनपरिणत्योपायान्तरं चिन्तयतोऽपि तदभाव एवानुजिघृक्षया सङ्घोपकारपरायणस्योपयोगशुद्ध्या वस्तुतो योगदुष्प्रणिधानाभावादित्यन्यत्र विस्तरः ।
