________________
ગાથા -૧૬ . અધ્યાત્મમતપરીક્ષા....
- ૬૩ ભાવાર્થઃ- “સાર્વદિત્વ અને કાદાચિત્કત્વ દ્વારા જ ગૃહસ્થ અને સાધુની પ્રભાવકતાનો ભેદ છે” એમ કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, શ્રાવકોએ પોતાની શક્તિ હોય તો સંયમજીવનને ઉપદ્રવ કરનારી, કે સંઘની અંતર્ગત કોઈ પણ જીવને આરાધનામાં ઉપદ્રવ કરનારી એવી કંટક સ્થાનીય વ્યક્તિઓને દૂર કરવા માટે, અવશ્ય યત્ન કરવો જોઈએ; અને તે કંટકસ્થાનીય ઉપદ્રવ કરનારા જીવોને દૂર કરવા અર્થે, તેઓ પ્રત્યે સદા દ્વેષ પણ કરવો પડે, તે પ્રશસ્ત દ્વેષ છે; અને તેનાથી જ શાસનની પ્રભાવના થાય છે. તેથી ગૃહસ્થને શાસનપ્રભાવના અર્થે તેવો પ્રશસ્ત દ્વેષ સદા કરવાનો અધિકાર છે. જ્યારે શ્રમણોને, તેવી શક્તિ હોવા છતાં, તેવી ઉપદ્રવ કરનાર વ્યક્તિઓ જયાં સુધી સંયમમાં વિશેષરૂપે વિદ્ધભૂત થઇ ન હોય ત્યાં સુધી, સામર્થ્ય હોવા છતાં તેઓની ઉપેક્ષા કરે છે; પરંતુ જ્યારે તેઓ તરફથી અસહ્ય ઉપદ્રવ પ્રાપ્ત થાય કે તેવી સંભાવના દેખાય તો, તેનો પ્રતીકાર અન્ય કોઇ ગૃહસ્થથી સંભવિત ન હોય ત્યારે, પોતાની સેવા પ્રકારની લબ્ધિથી તેનો નિગ્રહ કરે છે. તેથી અણગારીઓની પ્રભાવકતા કાદાચિક છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, સરાગચારિત્રી, સંયમ પ્રત્યે સદા રાગને ધરાવે છે અને દુકૃતો પ્રત્યે સદાપ ધરાવે છે, પરંતુ શાસનના વિરોધી જીવો જયાં સુધી વિશેષરૂપે વિપ્નનું કારણ ન બનતા હોય ત્યાં સુધી, તેના પ્રત્યે તેઓ ઉપેક્ષાભાવવાળા હોય છે. જ્યારે બીજો કોઈ ઉપાય ન હોય ત્યારે, કારણિક ષ દ્વારા, તે કંટકસ્થાનીય ઉપદ્રવ કરનારના ઉન્મેલન માટેના યત્નવાળા હોય છે; કારણ કે મુખ્યરૂપે તેઓ ઉપશમભાવવાળા હોય છે; જયારે ગૃહસ્થો સંયમના અનુરાગી હોવાના કારણે, સંયમના વિદ્ગકારકનું નિવારણ કરવા સદાયત્વવાળા હોય છે. કેમ કે સંયમના વિદ્ગકારકનું નિવારણ કરવું તે ગૃહસ્થો માટે સદા કર્તવ્યરૂપ છે અને તેનાથી તેઓની વિશુદ્ધિ થાય છે. તેથી ગૃહસ્થ અને સાધુની પ્રભાવકતાનો ભેદ છે.
ટીકાર્ય - ‘ડEાવસ્થા" - પૂર્વપક્ષી કહે કે ઉત્કૃષ્ટ શ્રાવકને પણ ગૌણધર્મના આલંબનપણા વડે અહીં અધિકાર નથી. (તો સાધુને તો કેવી રીતે હોઇ શકે?) તેને ગ્રંથકાર કહે છે. આ જ કારણથી તું દુરાગ્રહવાળો છે. તેમાં હેતુ કહે છે- ગૌણ હોવા છતાં પણ સ્વકૃતિસાધ્ય હોતે છતે, અન્યકૃતિથી અસાધ્ય કર્મના અધિકારીપણા વડે (ત ગૌણધર્મરૂપ વિધિ) વિશેષમાં વિશ્રામ પામે છે.
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, જે શ્રાવક અત્યંત નિરવદ્ય ભાવપૂર્વક, જીવનનિર્વાહથી અતિરિક્ત સર્વસાવઘથી અત્યંત વિરામ પામેલો છે, તેવા ઉત્કૃષ્ટ શ્રાવકને પણ આ રીતે દ્વેષ કરીને શાસનના શત્રુઓને દૂર કરવાનો યત્ન ગૌણધર્મરૂપ હોવાના કારણે ઉચિત નથી, તો પછી સાધુને તો તે ઉચિત કેમ ગણાય? આ પ્રમાણે પૂર્વપક્ષીના કથનનું તાત્પર્ય છે. તેને ગ્રંથકાર કહે છે કે, આ જ કારણથી-કારણિક દ્વેષ સાધુની અપેક્ષાએ ગૌણધર્મવાળો છે, તે રીતે ઉત્કૃષ્ટશ્રાવકને પણ ગૌણધર્મરૂપ છે, આથી કરીને જ તું દુરાગ્રહવાળો થયો છે. અને તેમાં છાત્વે..થી વિશ્રામ7 સુધી હેતુ કહ્યો. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, યદ્યપિ કારણિક પ કરવો તે ઉત્કૃષ્ટ શ્રાવક અને સાધુ માટે ગૌણધર્મ છે, તો પણ તેવા પ્રકારના અનિવાર્ય સંયોગોમાં, અન્ય કોઇ તે કાર્ય કરી શકે નહિ અને પોતે કરી શકે તેમ છે, ત્યારે તે કર્મનું અધિકારીપણું સાધુમાં અને ઉત્કૃષ્ટ શ્રાવકમાં પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી સામાન્ય રીતે તે કારણિક હેપ સામાન્ય શ્રાવકો માટે વિહિત હોવા છતાં, વિશેષમાં વિશ્રામ પામે છે =ઉત્કૃષ્ટ શ્રાવક કે સાધુ માટે વિહિત બને છે.
