________________
ગાથા -૧૬..
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
•. . . . . .પ૭
ભાવાર્થ:- તાત્પર્ય એ છે કે, સિદ્ધાંતકારે તથાપિ'થી એ સ્વીકાર કર્યો કે, ત્રણ પ્રકારના જ્ઞાનથી ત્રણ પ્રકારની ઇચ્છા થાય છે અને તેનાથી ગ્રહણની પ્રવૃત્તિ કે મારવાની પ્રવૃત્તિ કે ત્યાગની પ્રવૃત્તિ થાય છે, તો પણ ત્રણ પ્રકારના જ્ઞાનમાં જે ઈષ્ટ-અનિષ્ટત્વની બુદ્ધિ છે, તે રાગ-દ્વેષને આધીન છે. તેથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, રાગને કારણે ઈષ્ટત્વની બુદ્ધિ અને દ્વેષને કારણે અનિષ્ટત્વની બુદ્ધિ થાય છે, અને તેના બલથી ઉપાદિત્સા - જિઘાંસાદિ પ્રવર્તે છે, માટે દ્વેષથી નાશની કે ત્યાગની પ્રવૃત્તિ થાય છે, કેમ કે દ્વેષથી અનિષ્ટત્વનું જ્ઞાન અને તેનાથી જિઘાંસા પેદા થાય છે, અને તેમ ન માનીએ તો વિપર્યયનો પ્રસંગ છે. અર્થાત્ રાગ-દ્વેષ વગર પૂરોવર્સી પદાર્થના સ્વરૂપને કારણે ઇષ્ટત્વ-અનિષ્ટત્વનું જ્ઞાન થાય છે એમ માનીએ તો, જેમાં પોતાને ઈષ્ટત્વનું જ્ઞાન છે તે જ વસ્તુમાં અન્ય કોઈ વ્યક્તિને અનિષ્ટત્વનું જ્ઞાન થાય છે, તેમ પોતાને પણ તેમાં અનિષ્ટત્વનું જ્ઞાન થવારૂપ વિપર્યયનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થવો જોઇએ; કેમ કે પુરોવર્સી પદાર્થવિષયક પોતાને રાગ નથી પણ વસ્તુનું તેવું સ્વરૂપ જ છે, તેથી પોતાને ઈષ્ટત્વનું જ્ઞાન થાય છે; તો તે વસ્તુમાં બીજાને જેમ અનિષ્ટત્વનું જ્ઞાન થાય છે, તેમ પોતાને પણ અનિષ્ટત્વનું જ્ઞાન થવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, દિગંબર, પર એવા વિષયની અપેક્ષાએ રાગને પ્રશસ્ત-અપ્રશસ્ત કહે છે અને દ્વેષને અપ્રશસ્ત કહે છે; તેથી તેની માન્યતા પ્રમાણે પ્રશસ્ત એવા ભગવાન આદિના વિષયમાં થતો રોગ પ્રશસ્ત છે અને સંસારના ભોગોમાં થતો રાગ અપ્રશસ્ત છે, અને દ્વેષ પ્રશસ્ત વિષયમાં કરવામાં આવે તો પણ અપ્રશસ્ત છે. જેમ પ્રશસ્ત એવા ભગવાન પ્રત્યે કોઈ દ્વેષ કરે તો તે દ્વેષ અપ્રશસ્ત છે, અને તે જ રીતે વિષ્ટા આદિ અપ્રશસ્ત પદાર્થો પ્રત્યે દ્વેષ કરે તો પણ અપ્રશસ્ત છે. તેથી તેના સિદ્ધાંત પ્રમાણે દ્વેષ એકાંતે અપ્રશસ્ત છે. અને તે પ્રમાણે સ્વીકારીએ તો દુષ્કૃતગર્તામાં થતો દુકૃતો પ્રત્યેનો દ્વેષ પણ અપ્રશસ્ત સ્વીકારવાની આપત્તિ આવે.
સ્વસિદ્ધાંત પ્રમાણે પ્રશસ્ત ઉદ્દેશથી રાગ પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત ઉદ્દેશથી રાગ અપ્રશસ્ત બને છે, અને દ્વેષ અપ્રશસ્ત ઉદ્દેશથી પ્રશસ્ત બને છે અને પ્રશસ્ત ઉદેશથી અપ્રશસ્ત બને છે.
તાત્પર્ય એ છે કે, હંમેશાં રાગ પ્રવૃત્તિનું કારણ બને છે અને દ્વેષ નિવૃત્તિને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિનું કારણ બને છે. અને તેથી મોક્ષને ઉદ્દેશીને કોઈ દ્વેષ કરે તો તે પ્રશસ્ત છે એમ કહી શકાય નહિ, કેમ કે મોક્ષને ઉદ્દેશીને ઠેષ થાય તો મોક્ષના ઉપાયોમાં પ્રવૃત્તિ ન થાય પરંતુ નિવૃત્તિ થાય, અને તેથી જ પ્રશસ્ત ઉદ્દેશથી અર્થાત્ પ્રશસ્ત એવા મોક્ષને ઉદેશીને કોઈ દ્વેષ કરે તો તે અપ્રશસ્ત બને છે.
વસ્તુતઃ કોઈ વ્યક્તિ મોક્ષને ઉદ્દેશીને સંસાર પ્રત્યે કે સંસારના ઉપાયો પ્રત્યે દ્વેષ કરે છે, ત્યારે તે મોક્ષને ઉદ્દેશીને રાગ કરે છે અને મોક્ષના પ્રતિપક્ષભૂત એવા સંસાર પ્રત્યે દ્વેષ કરે છે; તે સંસારના ઉદ્દેશથી દ્વેષ છે, મોક્ષના ઉદ્દેશથી નહિ; અને સંસાર અપ્રશસ્તભાવરૂપ છે, તેથી અપ્રશસ્તભાવરૂપ સંસારના ઉદ્દેશથી થયેલો તે દ્વેષ અપ્રશસ્તભાવમાંથી નિવૃત્તિ કરાવે છે, તેથી તે પ્રશસ્ત દ્વેષ છે. તેથી જ પ્રશસ્ત એવા મોક્ષને ઉદ્દેશીને તે સંસાર પ્રત્યે દ્વેષ છે એમ કહી શકાય, પરંતુ પ્રશસ્ત ઉદ્દેશથી ષ છે તેમ કહી શકાય નહિ; નહિતર પ્રશસ્ત ઉદ્દેશથી પણ દ્વેષને પ્રશસ્ત કહેવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય.
અને દિગંબર ઠેષને એકાંતે અપ્રશસ્ત માને છે, તેથી જ તે કહે છે કે રાગથી જ પ્રવૃત્તિ હોય છે ષથી નહિ; અને એમ કહીને તેનું એ કહેવું છે કે, શત્રુના નાશમાં કે અશુભ પદાર્થોના ત્યાગમાં જે પ્રવૃત્તિ થાય છે, તે દ્વેષથી થતી નથી, કેમ કે જો ષથી અશુભનો ત્યાગ તે સ્વીકારે, તો આત્મામાં રહેલા અજ્ઞાનાદિ જે દોષો, તેનો ત્યાગ
