________________
૫૯
ગાથા - ૧૬
. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ... આનાથી એ ફલિત થયું કે જ્ઞાન, ઇચ્છા અને પ્રવૃત્તિ એવો એકાંત નિયમ નથી પણ રાગની પરવશતા એ પ્રવૃત્તિ કરાવે છે અને દ્વેષની પરવશતા એ નિવૃત્તિ કરાવે છે. વિમ્' - એ જ રીતે = જેમ અનંતાનુબંધીના વિલયથી ઉદિત પ્રશસ્ત રાગ અને દ્વેષ દ્વારા મોક્ષની ઉપાદિત્સા અને સંસારની હિાસા પ્રાપ્ત થઇ, એ જ રીતે, ઉત્તરોત્તર પ્રતિબંધકનો વિલય થયે છd=પ્રત્યાખ્યાનાવરણ અને અપ્રત્યાખ્યાનવરણ આદિ રૂપ ચારિત્રમોહનીયનો વિલય થયે છતે, ક્રમથી પ્રાપ્ત સરાગચારિત્ર પણ અંતે સુકૃતાનુમોદન અને દુષ્કૃતગર્તાદિના પરિણામને ઉપકારી એવા પ્રશસ્ત રાગ-દ્વેષથી સંકીર્ણ જ છે.
ભાવાર્થ - અનંતાનુબંધીના વિલયથી જેમ સમ્યગ્દષ્ટિના રાગ-દ્વેષ પ્રશસ્ત ભાવથી સંકીર્ણ જ છે, તે રીતે અપ્રત્યાખ્યાનીય અને પ્રત્યાખ્યાનીય કષાયોનો વિલય થવાથી, ક્રમે કરીને પ્રાપ્ત એવું સરાગચારિત્ર પણ પ્રશસ્ત રાગ-દ્વેષથી સંકીર્ણ જ છે, અને આથી જ સરાગચારિત્રી સુકૃતોની અનુમોદના કરે છે અને દુષ્કતોની ગહ કરે છે.
સુકૃતાનુમોદના અને દુષ્કૃતગર્તાદિના પરિણામો સરોગચારિત્રના પરિણામવિશેષ છે, જે સરાગચારિત્રમાં ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિના કારણભૂત છે; અને તેને ઉપકારી એવા પ્રશસ્ત રાગ-દ્વેષ, ચારિત્રમોહનીયરૂપ પ્રતિબંધકના વિલયથી વિદ્યમાન સંજવલનકષાયના પરિણામરૂપ છે, અને તેનાથી સંકીર્ણ એવું સરાગચારિત્ર છે.
સરવારિરૂમધ્યન્તતા - અહીં અન્તત: એ પ્રયોગ કર્યો છે, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, અનંતાનુબંધીના વિલયથી પ્રશસ્ત રાગ-દ્વેષ થાય છે, અને ઉત્તરોત્તર કષાયના વિલયથી સરાગચારિત્ર પ્રાપ્ત થાય છે ત્યાં સુધી જ પ્રશસ્ત રાગ-દ્વેષ હોય છે; પરંતુ સરાગચારિત્રથી ઉત્તરમાં પ્રશસ્ત રાગ-દ્વેષ થતા નથી. તે બતાવવા માટે “અન્તત: પ્રયોગ કરેલ છે. “ર રાવ...થી પ્રાતરીષલંકીવાર સુધીનો ફલિતાર્થ આ પ્રમાણે છે- પ્રવૃત્તિ કેવલ રાગથી જ થાય છે તેવો નિયમ નથી, અને જ્ઞાન જ ગ્રહણની પ્રવૃત્તિ, નાશની પ્રવૃત્તિ અને ત્યાગની પ્રવૃત્તિનું નિયામક છે તેવું પણ નથી, પરંતુ રાગ-દ્વેષ બન્ને પણ તેવી પ્રવૃત્તિઓના નિયામક છે. યદ્યપિ સામાન્ય રીતે સંસારમાં જ્ઞાન, ઇચ્છા અને પ્રવૃત્તિનો ક્રમ દેખાય છે, તેથી ઇચ્છારૂપ રાગથી પ્રવૃત્તિ થાય છે, તો પણ નિવૃત્યાત્મક પ્રવૃત્તિમાં દ્વેષ સંકીર્ણ હોવાના કારણે તેવો એકાંતે નિયમ નથી; પરંતુ પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિના નિયામક રાગ-દ્વેષ માનવામાં કોઈ દોષ નથી. ઉત્થાન - ગાથા-૧૨માં કહેલ કથનને સામે રાખીને ગાથા/૧દની અવતરણિકામાં કહેલ છે કે “દિગંબરોના આંધ્યધ્વસ માટે રાગ-દ્વેષનું પરની અપેક્ષાએ પ્રાશય-અપ્રાશસ્ય નથી, તે પ્રકારે કહે છે” એમ કહીને, સ્વસિદ્ધાંત પ્રમાણે જે પ્રકારે રાગ-દ્વેષનું પ્રશસ્ત-અપ્રશસ્તપણું છે તે બતાવ્યું. તેમાં આનુષંગિક રીતે પ્રવૃત્તિનું પણ પ્રશસ્તઅપ્રશસ્તપણું બતાવ્યું. ત્યાં કોઈની શંકા એવી હતી કે રાગથી જ પ્રવૃત્તિ છે દ્વેષથી નહિ, તેનું નિવારણ કર્યું. ત્યારપછી “વFથી કહ્યું કે, સરાગચારિત્ર પણ રાગ-દ્વેષથી સંકીર્ણ જ છે. એનાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે પ્રશસ્ત રાગની જેમ પ્રશસ્ત વૈષ પણ છે. તેથી દિગંબરોની જે માન્યતા છે કે, રાગ-દ્વેષનું પ્રશસ્ત-અપ્રશસ્તપણું પરની અપેક્ષાએ છે, માટે વિષય પ્રશસ્ત હોવાથી રાગ પ્રશસ્ત પણ થઇ શકે છે; પરંતુ પ્રશસ્ત વિષયક દ્વેષ, વિષયના પ્રાશસ્યની અપેક્ષાએ પ્રશસ્ત થઇ શકતો નથી, તેથી દ્વેષ એકાંતે અપ્રશસ્ત છે; તેનું નિરાકરણ થઇ ગયું. આમ
