________________
૫૬. . . . . . . . . . . . . . . . . . અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ...
. . . . . . .ગાથા - ૧૬
ઉત્થાન :- સિદ્ધાંતપક્ષે કહ્યું કે જિધાંસા અને જિહાસાનો પણ ષવ્યાપારથી ઉદય છે, તેથી દ્વેષથી પણ મારવાને અનુકૂળ કે ત્યાગ કરવાને અનુકૂળ એવી પ્રવૃત્તિ થાય છે. તેની સામે પૂર્વપક્ષી કહે છે
ટીકાર્ય - વિશિષ્ટ - વિશિષ્ટઈષ્ટસાધનત્વજ્ઞાન, વિશિષ્ટઅનિષ્ટસાધનત્વજ્ઞાન અને તદુભ અસાધનત્વજ્ઞાન, એ ત્રણ જ્ઞાનો જ ઉપાદિત્સા, જિઘાંસા અને જિહાસાના જનક છે.
ભાવાર્થ - પૂર્વપક્ષી કહે છે કે, પ્રવૃત્તિઓ ત્રણ પ્રકારની ઈચ્છાથી થાય છે. તે આ પ્રમાણે - (૧) ઉપાદિત્સા (૨) જિઘાંસા અને (૩) જિહાસા. તેનું કારણ વિશિષ્ટ પ્રકારનાં ત્રણ જ્ઞાનો છે. તેથી વિશિષ્ટ પ્રકારનાં ત્રણ જ્ઞાનથી ત્રણ પ્રકારની ઇચ્છા થાય છે, અને ઇચ્છા રાગરૂપ છે અને તેનાથી પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિરૂપ પ્રવૃત્તિ થાય છે, પણ વૈષવ્યાપારથી નિવૃત્તિરૂપ પ્રવૃત્તિ થતી નથી.
અહીં ઉપાદિત્સા, વિશિષ્ટઇષ્ટસાધનત્વજ્ઞાનથી થાય છે અને જિધાંસા, વિશિષ્ટઅનિષ્ટસાધનત્વજ્ઞાનથી થાય છે અને જિહાસા, તદુભયઅસાધનત્વજ્ઞાનથી થાય છે એમ કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે(૧) ઉપાદિત્સા - ઉપાદિત્સા, વિશિષ્ટઈષ્ટસાધનત્વજ્ઞાનથી થાય છે. વિશિષ્ટઇષ્ટસાધનત્વજ્ઞાન એટલે બલવત્ અનિષ્ટ અનનુબંધિ હોતે છતે, કૃતિસાધ્ય હોતે છતે, ઇષ્ટસાધનત્વનું જ્ઞાન જે વસ્તુમાં થાય છે ત્યાં ઉપાદિત્સા થાય છે, અને તેનાથી ગ્રહણ કરવાની પ્રવૃત્તિ થાય છે. સામાન્યથી ઇષ્ટસાધનત્વનું જ્ઞાન હોય, પરંતુ ગ્રહણ કરવાથી બલવાન અનિષ્ટ પ્રાપ્ત થાય તેવું જ્ઞાન થાય તો ગ્રહણ કરવાની પ્રવૃત્તિ થતી નથી, તેથી બલવદ્ અનિષ્ટનું અનનુબંધિ એવું ઇષ્ટસાધનત્વનું જ્ઞાન ગ્રહણ કરેલ છે; અને પોતાના પ્રયત્નથી તે પ્રવૃત્તિ થઈ શકે તેવું ન હોય તો પણ ત્યાં ગ્રહણની પ્રવૃત્તિ થતી નથી, તેથી કૃતિસાધ્ય એવું ઇષ્ટસાધનત્વનું જ્ઞાન ગ્રહણ કરેલ છે. જેમ સંસારી જીવોની ભોગાદિ પ્રવૃત્તિ. (૨) જિઘાંસા:-જિઘાંસા, વિશિષ્ટઅનિષ્ટસાધનત્વજ્ઞાનથી થાય છે. વિશિષ્ટઅનિષ્ટસાધનત્વજ્ઞાન એટલે બલવત્ ઇષ્ટ સાધન નહિ હોતે છતે, બલવદ્ અનિષ્ટ અનુબંધિ હોતે છતે, કૃતિસાધ્યત્વનું જ્ઞાન જે વસ્તુમાં થાય છે ત્યાં જિઘાંસા પ્રવર્તે છે. કોઈ સ્થાનમાં સામાન્યથી અનિષ્ટનું જ્ઞાન થવા છતાં તે અનિષ્ટ વસ્તુનો નાશ કરવાથી પોતાના ઇષ્ટનો વ્યાઘાત દેખાતો હોય, તો ત્યાં જિઘાંસા પ્રવર્તતી નથી પરંતુ જિહાસા જ પ્રવર્તે છે. તેથી બલવત્ ઇષ્ટ સાધન ન હોતે છતે, એ પ્રકારે વિશેષણ મૂકેલ છે. જેમ પોતાના શત્રુને મારવાની પ્રવૃત્તિ. (૩) જિહાસા:- જિહાસા, તદુભયઅસાધનત્વજ્ઞાનથી થાય છે. બલવદ્ ઇષ્ટસાધનત્વનું જ્ઞાન ન હોય અને બલવત્ અનિષ્ટસાધનત્વનું પણ જ્ઞાન ન હોય ત્યાં જિહાસા પ્રવર્તે છે. જેમ નિરર્થક વસ્તુના ત્યાગની પ્રવૃત્તિ.
આ રીતે પૂર્વપક્ષીનું તાત્પર્ય એ પ્રાપ્ત થયું કે, ત્રણ પ્રકારના જ્ઞાનથી ત્રણ પ્રકારની ઇચ્છા દ્વારા પ્રવૃત્તિ થાય છે, તેથી રાગથી જ પ્રવૃત્તિ છે, દ્વેષથી નહિ.
ટીકાર્થ:- “- તેને સિદ્ધાંતકાર કહે છે - “તારી વાત બરાબર નથી.” તેમાં હેતુ કહે છે“તથાપિ” - તો પણ ઈષ્ટ-અનિષ્ટપણાનું રાગ-દ્વેષનું આધીનપણું છે. અન્યથા=ઈષ્ટ-અનિષ્ટત્વનું રાગદ્વેષને આધીનપણું ન માનીએ તો, વિપર્યયનો પ્રસંગ છે.
