________________
૧૪
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
ગાથા - ૧૬ દિગંબરની માન્યતા પ્રમાણે પ્રશસ્તવિષયને આશ્રયીને થતો રાણપ્રશસ્ત છે અને અપ્રશસ્ત વિષયને આશ્રયીને થતો રોગ અપ્રશસ્ત છે, અને પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત વિષયને આશ્રયીને થતો દ્વેષ અપ્રશસ્ત છે, તેનું તાત્પર્ય - (૧) અરિહંતાદિ પ્રશસ્ત વિષયોમાં જે રાગ થાય છે તે પ્રશસ્ત રાગ કહેવાય છે. આ રીતે વિષયને આશ્રયીને રાગને પ્રશસ્ત કહેવાથી સ્ત્રીભાવવાળા એવા મલ્લિનાથ ભગવાન વિષયક કોઈને કામરાગ ઉત્પન્ન થાય તો તે પ્રશસ્તવિષયક રાગ હોવાથી પ્રશસ્ત માનવાની આપત્તિ આવશે. (૨) ભોગાદિની સામગ્રીવિષયક રાગ તે અપ્રશસ્તવિષયક હોવાથી અપ્રશસ્ત રાગ છે. અને આ પ્રકારે સ્વીકારવાથી છદ્મસ્થ અવસ્થામાં ભોગ એકનાશ્વકર્મના આશયથી ભોગાદિવિષયક ઇચ્છા અરિહંતો કરે છે ત્યારે તેમના રાગને અપ્રશસ્ત કહેવાની આપત્તિ આવશે. (૩-૪) પ્રશસ્તપદાર્થવિષયક દ્વેષ તે અપ્રશસ્ત ષ છે, જેમ પ્રશસ્ત એવા અરિહંતાદિવિષયક દ્વેષ છે તે અપ્રશસ્ત દ્વેષ છે, અને અપ્રશસ્ત એવી દુષ્ટ વ્યક્તિના વિષયમાં થતો દ્વેષ અપ્રશસ્ત છે; અને આમ માનવાથી હિંસક, ક્રૂર આદિ જીવો વિષયક દ્વેષ અપ્રશસ્ત છે તેમ સ્વીકારવામાં કોઈ દોષ નથી, પરંતુ અપ્રશસ્ત એવા આત્માના દોષો વિષયક જે દુષ્કૃતગર્તામાં ઠેષ છે તેને પણ અપ્રશસ્ત માનવાની આપત્તિ આવશે. વસ્તુતઃ અપ્રશસ્ત એવા દોષોમાં થતો ષ તે પ્રશસ્ત છે, અને શાસનના ઉપઘાતક એવા નમુચિ આદિ વિષયક શાસનના રક્ષણ માટે અપવાદથી જે દ્વેષ કરવામાં આવે છે તે પણ અપ્રશસ્ત માનવાની આપત્તિ આવશે. તેથી દિગંબરમત પ્રમાણે વિષયને આશ્રયીને દ્રષના પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત વિભાગ છે તે ઉચિત નથી.
ભાવાર્થ:- તાત્પર્ય એ છે કે, રાગ-દ્વેષ આત્માના ગુણોનો ઘાત કરનાર હોવાથી સ્વરૂપથી અપ્રશસ્ત છે, અર્થાત મોક્ષ માટે વિધ્વરૂપ છે. યદ્યપિ અશાતાદિ પણ પાપપ્રકૃતિઓ છે, છતાં તે મોક્ષમાં વ્યાઘાતક બને તેવો નિયમ નથી, તેથી તે અપ્રશસ્ત છે તેમ કહેલ નથી; પરંતુ ઘાતી પ્રકૃતિઓની પ્રશસ્ત-અપ્રશસ્ત તરીકે અહીં વિવક્ષા કરવામાં આવી છે, અને ગુણોનો ઘાત કરનાર આ પાપપ્રકૃતિઓ હોવાથી સ્વરૂપથી અપ્રશસ્ત કહેલ છે. આમ છતાં શુભ ઉદ્દેશથી રાગ પ્રવર્તે છે ત્યારે સ્વરૂપથી અપ્રશસ્ત હોવા છતાં નિર્જરાનું કારણ હોવાથી ફલની અપેક્ષાએ પ્રશસ્ત છે, કેમ કે ગુણની પ્રાપ્તિનું તે કારણ બને છે, જયારે અશુભ ઉદ્દેશવાળો રાગ, સ્વરૂપથી પણ અપ્રશસ્ત છે અને ફલની અપેક્ષાએ પણ ગુણનો નાશ કરનાર હોવાથી અપ્રશસ્ત છે.
વળી દ્વેષ વિપર્યયથી પ્રશસ્ત - અપ્રશસ્ત છે =પ્રશસ્ત ઉદ્દેશથી અપ્રશસ્ત છે અને અપ્રશસ્ત ઉદ્દેશથી પ્રશસ્ત છે, એમ કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, સામાન્યથી જોતાં પ્રશસ્ત એવા મોક્ષને ઉદ્દેશીને જે દ્વેષ થાય છે તે મોક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ અર્થે મોક્ષના અનુપાયભૂત પ્રવૃત્તિઓ પ્રત્યે દ્વેષ છે તેમ લાગે, તેથી તે પ્રશસ્ત છે તેમ ભાસે. વસ્તુતઃ હેપ એ પ્રવૃત્તિનું નિયમન કરનાર નથી, પરંતુ જેને ઉદ્દેશીને દ્વેષ થાય તેનાથી નિવૃત્તિની પ્રવૃત્તિ કરાવે છે, તેથી પ્રશસ્ત એવા મોક્ષને ઉદ્દેશીને કે મોક્ષના ઉપાયભૂત સંયમને ઉદ્દેશીને દ્વેષ થાય, તો તેનાથી નિવૃત્તિની પ્રવૃત્તિ થાય. તેથી પ્રશસ્ત ઉદ્દેશથી થતો દ્વેષ મોક્ષ કે મોક્ષના ઉપાયોથી નિવૃત્તિનું કારણ બને છે માટે અપ્રશસ્ત છે. આથી જ સરાગમુનિઓના રાગ-દ્વેષ પ્રશસ્ત હોવાના કારણે, સંયમનો રાગ અને અસંયમનો દ્વેષ વર્તે છે, અને તે જ સંયમમાં પ્રવૃત્તિ અને અસંયમમાં નિવૃત્તિ કરાવે છે.
આ પ્રશસ્ત દ્વેષ સામાન્ય રીતે આત્માના દોષો પ્રત્યે વર્તે છે, આમ છતાં, અપવાદથી ક્વચિત્ સંયમની
