________________
ગાથા - ૧૬ અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
. . . . . . . .૫૫ વ્યાઘાતક એવી દુષ્ટ વ્યક્તિ પ્રત્યે પણ હોઈ શકે છે, જેમ વિષ્ણુકુમારમુનિને મુનિઓનો નાશ કરનાર નમુચિ પ્રત્યે થયેલ દ્વેષ પ્રશસ્ત ષ હતો; અને ઉત્સર્ગથી સંસારમાં પાપપ્રવૃત્તિને કરનારા જીવોને જોઈને મુનિને દ્વેષ વર્તતો નથી, પરંતુ તેવા પાપ કરનાર જીવો પ્રત્યે મુનિને કરુણા કે ઉપેક્ષાભાવ થાય છે, અને તેઓના પ્રત્યે જો હૈષ કરે તો તે અપ્રશસ્ત બને છે.
જે રીતે રાગ અને દ્વેષ પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત છે, તે જ રીતે તેવા પ્રકારના રાગ-દ્વેષના ઉદ્દેશ્યને ઉદેશીને થતી પ્રશસ્ત-અપ્રશસ્ત પ્રવૃત્તિ પણ ધર્મ-અધર્મની જનની છે; અર્થાત્ જેમ પ્રશસ્ત-અપ્રશસ્ત રાગ અને દ્વેષ, ધર્મ અને અધર્મજનક છે, તેમ પ્રશસ્ત-અપ્રશસ્ત પ્રવૃત્તિ પણ ધર્મ-અધર્મજનક છે. અહીં તાદશ રાગ-દ્વેષના ઉદ્દેશ્યને ઉદ્દેશીને કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, તાદેશ=શુભ ઉદેશવાળો રાગ અને દ્વેષ કે અશુભ ઉદ્દેશવાળો રાગ અને દ્વેષ, તેનો ઉદ્દેશ્ય =લક્ષ્ય, તેને ઉદ્દેશીને પ્રાદુર્ભાવ થતી પ્રવૃત્તિ, તેવી જ છે=પ્રશસ્ત રાગના ઉદ્દેશ્યને ઉદ્દેશીને થતી હોય તો પ્રશસ્ત છે અને અપ્રશસ્ત રાગના ઉદ્દેશ્યને ઉદ્દેશીને થતી હોય તો અપ્રશસ્ત છે. એ પ્રમાણે દ્વેષમાં પણ સમજી લેવું. .
અહીં વિશેષ એ છે કે, આ કથન સ્વસિદ્ધાંત પ્રમાણે રાગ-દ્વેષ વિષયક છે. પૂર્વપક્ષીની માન્યતા પ્રમાણે રાગના વિષયભૂત પદાર્થ પ્રશસ્ત હોય તો તે રાગ પ્રશસ્ત હોય, અને પદાર્થ અપ્રશસ્ત હોય તો તે રાગ અપ્રશસ્ત હોય, અને દ્વેષ સર્વથા અપ્રશસ્ત છે.
અહીં સ્વસિદ્ધાંત પ્રમાણે નિરૂપણ કર્યું, તેનાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, રાગના વિષયભૂત પદાર્થના પ્રશસ્યને કારણે રાગ પ્રશસ્ત નથી, પરંતુ પ્રશસ્ત ઉદ્દેશ્યને ઉદ્દેશીને કરાયેલો રાગ પ્રશસ્ત છે. તેથી જ અરિહંતભજ્યાદિને ઉદ્દેશીને, ભગવદ્ભક્તિને અનુકૂલ આરંભની ક્રિયાનો રાગ પણ પ્રશસ્ત બને છે, અને સંસારના કોઈ અર્થાદિના આશયથી, તેને ઉદ્દેશીને ભગવદ્ભક્તિ કરવામાં આવે, તો પણ તે રાગ પ્રશસ્ત બનતો નથી; કેમ કે અશુભ ઉદ્દેશથી ભગવદ્ભક્તિમાં પ્રવર્તેલ છે.
ઉત્થાન :- પૂર્વમાં કહ્યું કે, આ રીતે પ્રવૃત્તિ પણ તેવા પ્રકારના રાગ-દ્વેષના ઉદ્દેશ્યને ઉદ્દેશીને પ્રાદુર્ભાવ પામતી પ્રશસ્ત-અપ્રશસ્ત છે. તેની સામે શંકા કરતાં પૂર્વપક્ષી કહે છેટીકા - ર ર રાવ પ્રવૃત્તિર્ન ત વાત, –નની વિપિ નિયાંવ પ્રવૃત્ત , નિવૃપિ નિહાર્થિવ सम्भवादिति वाच्यं, जिघांसाजिहासयोरपि द्वेषव्यापारादेवोदयात्। “विशिष्टेष्टसाधनत्वज्ञानविशिष्टानिष्टसाधनत्वज्ञान-तदुभयाऽसाधनत्वज्ञानान्येवोपादित्सा-जिघांसा-जिहासाजनकानी"ति चेत्? न, तथापीष्टानिष्टत्वयो रागद्वेषाधीनत्वात्, अन्यथा विपर्ययप्रसङ्गात्। ટીકાર્થ- “રા' પ્રવૃત્તિ રાગથી જ થાય), દ્વેષથી નહીં, કેમ કે શત્રુહનનાદિમાં જિઘાંસાથી પ્રવૃત્તિ (થાય) છે અને નિવૃત્તિપણું જિહાસાથી જ સંભવ છે. (જિઘાંસા=હણવાની ઇચ્છા અને ઇચ્છા હોવાના કારણે તે રાગરૂપ છે. જિહાસા ત્યાગ કરવાની ઇચ્છા અને તે પણ ઇચ્છા હોવાથી રાગરૂપ છે, તેથી સર્વત્ર પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિરૂપ પ્રવૃત્તિ રાગથી જ થાય છે. આ પ્રકારે પૂર્વપક્ષીનો આશય છે.) તેને સિદ્ધાંતકાર કહે છે કે એમ ન કહેવું. તેમાં હેતુ કહે છે- જિઘાંસા અને જિહાસાનો પણ દ્વેષના વ્યાપારથી જ ઉદય છે. અર્થાત્ હૈયામાં દ્વેષ સ્કુરણ થાય છે, તે વૈષવ્યાપારને કારણે જિઘાંસા કે જિતાસા થાય છે.
