________________
ગાથા - ૧૦
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૩૫
ટીકાર્થે :- ‘નનુ’થી પૂર્વપક્ષી શંકા કરતાં કહે કે, સર્વ શ્રેયનું મૂલ એવો શુદ્ઘ ઉપયોગ જ ઉત્સર્ગ છે, પણ પ્રાચ્ય સરાગચર્યા નહિ. આ કથનમાં ગ્રંથકાર કહે છે – પરવિશેષ અતિપ્રસંગી છે=૫૨નો વિભાગ અતિપ્રસંગવાળો છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, સ્થવિરકલ્પની બાહ્ય ચેષ્ટાઓ પૂર્વપક્ષને ઉત્સર્ગ તરીકે અભિમત નથી, પરંતુ આત્માનો જે 'शुद्ध' ઉપયોગ છે, તે જ ઉત્સર્ગ છે; અને શુદ્ધ ઉપયોગની પ્રાપ્તિની પૂર્વમાં જે સરાગચર્યા છે તે ઉત્સર્ગ નથી. આ રીતે કહેવાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, સ્વભાવસમવસ્થાનરૂપ ધ્યાન છે, તે શુદ્ધ ઉપયોગરૂપ છે, અને તે ઉત્સર્ગરૂપ છે અને તેની પૂર્વભૂમિકામાં જે સરાગચર્યા સેવાય છે તે અપવાદરૂપ છે; આ પ્રમાણે પૂર્વપક્ષી કહે છે.
તેને ગ્રંથકાર કહે છે – પરવિશેષ = ૫૨ એવા દિગંબરનો વિભાગ = શુદ્ધ ઉપયોગ એ ઉત્સર્ગમાર્ગ અને તેના કારણીભૂત પ્રાચ્યસરાગચર્યા તે અપવાદમાર્ગ, આ વિભાગ, અતિપ્રસંગી છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે, પૂર્વપક્ષીના કથન પ્રમાણે શુદ્ધ ઉપયોગની પૂર્વભૂમિકારૂપે સરાગચર્યા છે માટે અપવાદ છે, તે રીતે ચૌદમા ગુણસ્થાનકની અપેક્ષાએ પૂર્વભૂમિકારૂપ સર્વ અવસ્થાઓ યાવત્ શુદ્ધ ઉપયોગ પણ પૂર્વ અવસ્થારૂપ છે, માટે તે અપેક્ષાએ શુદ્ધ ઉપયોગને પણ અપવાદ માનવાનો અતિપ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે; તેથી પર એવા દિગંબરનો વિભાગ શુદ્ધ ઉપયોગને અપવાદ માનવાનો અતિપ્રસંગ આપનાર છે.
ઉત્થાન :- અહીં આ અતિપ્રસંગના નિવારણ માટે પૂર્વપક્ષી કહે કે, શૈલેશીઅવસ્થાની પૂર્વની અવસ્થાને અપવાદરૂપે સ્વીકારીએ, તો પણ શુભ ઉપયોગરૂપ અવસ્થાની અપેક્ષાએ શૈલેશી અવસ્થાની પૂર્વની અવસ્થા પરમઉપેક્ષારૂપ હોવાથી ઉત્સર્ગ બની જશે, અને આ રીતે આપેક્ષિક અપવાદરૂપ હોવા છતાં, શૈલેશી અવસ્થાની પૂર્વની દરેક અવસ્થાઓ પરમઉપેક્ષાના પ્રારંભ સુધીની, શુદ્ધ ઉપયોગરૂપ હોવાથી ઉત્સર્ગરૂપ માનવામાં કોઇ વાંધો નથી. આનાથી એ ફલિત થયું કે, અપ્રમત્ત મુનિ શુદ્ધ ઉપયોગમાં વર્તે ત્યારે તેઓ પરમઉપેક્ષાવાળા હોય છે, અને ત્યાંથી માંડીને શૈલેશીઅવસ્થા સુધી દરેક અવસ્થા ઉત્સર્ગરૂપ છે અને શૈલેશી અવસ્થા એકાંતે ઉત્સર્ગરૂપ છે, અને શૈલેશી અવસ્થાની પૂર્વની દરેક અવસ્થાઓ અપેક્ષાએ ઉત્સર્ગરૂપ છે અને અપેક્ષાએ અપવાદરૂપ છે; અને શુદ્ધ ઉપયોગના પ્રારંભ પૂર્વની સરાગચર્યા ઉત્સર્ગરૂપ નથી પરંતુ અપવાદરૂપ છે; કેમ કે પરમઉપેક્ષા એ ઉત્કૃષ્ટમાર્ગ છે, અને તેના પૂર્વની સરાગચર્યાવાળી અવસ્થા અપકર્ષમાર્ગરૂપ છે, તેથી અપવાદરૂપ છે; એ પ્રકારનો પૂર્વપક્ષીનો આશય છે. તેથી કહે છે
टीst :- उत्तरोत्तरेषामपेक्षया पूर्वपूर्वेषामपवादत्वे उत्सर्गापवादपदयोरुत्कर्षापकर्षपर्यायत्वापत्तेः। न चैवमस्ति, किन्तु कारणापोद्यो नियम उत्सर्गः, कारणिको विधिस्त्वपवाद इति ॥१०॥
ટીકાર્ય :- ‘ઉત્તર’ ઉત્તરઉત્તરની અપેક્ષાએ પૂર્વપૂર્વનું અપવાદપણું હોતે છતે, ઉત્સર્ગ-અપવાદપદને ઉત્કર્ષ અને અપકર્ષના પર્યાયપણાની આપત્તિ પ્રાપ્ત થતી હોવાથી, તારી વાત બરાબર નથી. અહીં પૂર્વપક્ષી ઈષ્ટાપત્તિ કહે તો કહે છે કે, અને આમ નથી=ઉત્કર્ષપદનો પર્યાયવાચી ઉત્સર્ગપદ અને અપકર્ષપદનો પર્યાયવાચી અપવાદ છે આમ નથી, પરંતુ કારણને છોડીને જે નિયમ છે તે ઉત્સર્ગ છે, વળી કારણિક વિધિ છે તે અપવાદ છે. ‘કૃતિ’ કથનની સમાપ્તિ સૂચક છે.
