________________
૩૮
. . . .. • •
. . . . . અધ્યાત્મમત પરીક્ષા .. . . . . .
• . . . . . . ગાથા - ૧૧-૧૨ ટીકાર્ય -“સર' અને તે=ઉપધિ, બંધનું અસાધન હોવાના કારણે (ભગવાન વડે) અપ્રતિકૃષ્ટ છે અનિવારિત છે, અન્યત્ર અનુચિતપણું હોવાને કારણે અસંયતથી અપ્રાર્થનીય છે, અને રાગાદિ વિના ધાર્યમાણ હોવાના કારણે તે મૂચ્છ અજનક છે, અને તે ઉપધિ કોઈક વ્યક્તિને કવચિત્ અર્થાત્ કોઇક ક્ષેત્રમાં, કદાચિત એટલે કોઇક કાલમાં, કથંચિત્ એટલે કોઈક સ્વરૂપે સર્વથા નહીં, કશ્ચિદ્ર એટલે કોઇક ઉપધિ સર્વ નહીં, અર્થાત્ જે ઉપકારક હોય તે ગ્રાહ્ય છે. ‘તકુ' તે કહ્યું છે- ‘મMડિટું' – અપ્રતિકૃષ્ટ, અસંયતજનો વડે અપ્રાર્થનીય અને મૂર્છાદિની અજનક એવી પણ, અલ્પ ઉપધિને જ શ્રમણ ગ્રહણ કરે. “ત્તિ' શબ્દ ઉદ્ધરણની સમાપ્તિસૂચક છે.
દર અહીં ‘ચત્ર'થી સંયત સિવાયની વ્યક્તિ ગ્રહણ કરવાની છે. અસંયતમાં આ ચાર પ્રકારની ઉપધિનું ગ્રહણ અનુચિત છે, તેથી અસંયતને સ્વીકારવા યોગ્ય નથી, કેમ કે અસંતો આ ઉપાધિને ગ્રહણ કરીને કલ્યાણ કરી શકતા નથી; તેથી જે લોકોનું જીવન પાપવ્યાપારના વિરામરૂપ સંયમને પામેલું છે, તેઓને આ જાતની ઉપાધિ ગ્રહણ કરવી ઉચિત છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે જે લોકોને ભાવથી સંયમનો પરિણામ વર્તતો નથી અને દ્રવ્યલિંગરૂપ આ ચાર પ્રકારની ઉપધિને ગ્રહણ કરે તો તે કર્મબંધનું કારણ બને છે, તેથી ભાવથી અસંયતને આ અપવાદિક ઉપાધિ અપ્રાર્થનીય છે, જ્યારે ઉત્સર્ગ તો સર્વ માટે પ્રાર્થનીય છે, કેમ કે ઉત્સર્ગ એ આત્માના પરિણામરૂપ છે અને તે અવશ્ય નિર્જરાનું કારણ બને છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, પરમઉપેક્ષા એ ઉત્સર્ગરૂપ છે અને ચાર પ્રકારની ઉપધિ એ અપવાદરૂપ છે, એ પ્રમાણે દિગંબર માને છે; અને તે અપવાદરૂપ કેમ છે તે બતાવવા અર્થે જ કહે છે કે, તે અપવાદિક ઉપાધિ કર્મબંધનું અસાધન છે, તેથી ભગવાને સાધુને તેનો નિષેધ કરેલ નથી; વળી જેમ આત્મમાત્રમાં પ્રતિબંધરૂપ ઉત્સર્ગમાર્ગ બધા માટે પ્રાર્થનીય છે, તેમ અપવાદરૂપ ઉપધિ બધા માટે પ્રાર્થનીય નથી, પરંતુ સંયત સિવાયના બીજાઓને તે ઉપધિ ગ્રહણ કરવી તે અનુચિત છે, તેથી અસંયતને તે ઉપાધિ પ્રાર્થનીય નથી. વળી મુનિઓ રાગાદિ વગર જ તે ઉપધિને ધારણ કરે છે તેથી મૂછ પેદા થતી નથી, માટે જે કોઇ વ્યક્તિને તેનાથી ઉપકાર થતો હોય તેણે જ તે ઉપધિ ગ્રહણ કરવાની છે; અને તે પણ જેટલી, જ્યારે, જે ક્ષેત્રમાં અને જેટલા પ્રમાણમાં ઉપકારક હોય તેટલી જ ગ્રહણ કરવાની છે, તેથી તે અપવાદરૂપ છે; જ્યારે પરમ ઉપેક્ષા તો જેટલા પ્રમાણમાં વૃદ્ધિ પામે તેટલું વધારે હિત થાય તેમ હોવાથી તે ઉત્સર્ગરૂપ છે; એ પ્રકારનો પૂર્વપક્ષીનો આશય છે.
ટીકા - તુ શ્રામપરિપૂર્તિ પ્રતિજ્ઞા યાપિ નાવિતષીય તથા સમસ્ત વ્યનિવૃત્તિપ્રવૃત્તિस्वभावप्रवृत्तिरूपां शुद्धोपयोगभूमिमारोढुं न क्षमन्ते ते तदुपकण्ठनिविष्टा एव तदुत्कण्ठुलमनसोऽपि शुद्धात्मवृत्तिमात्रेणावस्थितेष्वर्हदादिषु तन्मात्रावस्थितिप्रतिपादकेषु च प्रवचनाभियुक्तेषु भक्तिवात्सल्याभ्यां तावन्मात्ररागोपनीतपरद्रव्यप्रवृत्तिपरिवर्तितशुद्धात्मवृत्तयः शुद्धात्मानुरागयोगरूपं शुभोपयोगमातिष्ठमाना गौणमेव चारित्रमुपलभन्ते न तु मुख्यम्। अतस्तेषां या काचन वन्दननमस्करणाभ्युत्थानानुगमनप्रतिपत्तिश्रमापनयनादिका शुद्धात्मानुरागयोगिना (? तया)
