________________
ગાથા -૩. . . . . . . . . . . . . . . અધ્યાત્મમત પરીક્ષા . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ૯
મીવનદેતુ'મનની વિશુદ્ધિનો બીજો ક્રમ જે કહ્યો કે ભાવનાહતુક, નિર્મમત્વહેતુક, સામ્યહેતુક રાગદ્વેષના જયથી મનની વિશુદ્ધિ થાય છે, એ પ્રમાણે પરિપાટી છે; તેનું તાત્પર્ય એ છે કે અનિત્યાદિ બાર ભાવના ભાવીએ, તે ભાવના જેમ જેમ હૈયાને સ્પર્શતી જાય છે તેમ તેમ નિર્મમભાવ પેદા થાય છે, અને પદાર્થ પ્રત્યે નિર્મમભાવ પેદા થવાના કારણે, પોતાનાથી ભિન્ન બધા પદાર્થો પોતાને અનુપયોગી હોવાના કારણે તુલ્યરૂપ ભાસે છે, તેથી સામ્યભાવ વર્તે છે; અને સામ્યભાવના કારણે ચિત્તમાં રાગ-દ્વેષ વર્તતા નથી, તેથી ચિત્ત વિશુદ્ધ બને છે, અને તે વિશુદ્ધ ચિત્તને કારણે ઇંદ્રિય કાબુમાં વર્તે છે; અને ઇંદ્રિયનો વિજય થવાથી કષાયનો વિજય થાય છે. આ ક્રમ પ્રમાણે જેમ જેમ ભાવના પ્રકર્ષ થાય તેમ તેમ નિર્મમભાવ પ્રકર્ષ પામે છે. તેથી ભાવના પુરોવર્તી છે અને નિર્મમભાવ ઉત્તરવર્તી છે, ત્યારપછીના સામ્યભાવ વગેરેનો સહવર્તી કાર્યકારણભાવ છે.
ટીકા તહેવમના વિશે નધિ ત્મિનઃ ક્રિયાપદં=નામવિત્રથતિશયા માવાધ્યત્નિ મળ્યો कीदृशी सा क्रिया? 'दर्शनज्ञानचरणाढ्या'।
ટીકાર્ય - “તવમ્' તે કારણથી=પૂર્વમાં કહ્યું કે કષાયજયના ઉપાયમાં પ્રવૃત્તિથી અધિકાર પ્રાપ્ત થાય છે તે કારણથી, આ રીતે આ દિશાથી=લેશ્યાશુદ્ધિથી મનશુદ્ધિ આદિ આ દિશાથી, લબ્ધઅધિકારવાળા આત્માની ક્રિયા પરમ અધ્યાત્મ કહેવાય છે, અર્થાત્ નામાદિત્રયથી અતિશયવાળું ભાવઅધ્યાત્મ કહેવાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે, જે વ્યક્તિ સ્વયં પોતાના પર અધિકાર પ્રાપ્ત કરે છે, તે વ્યક્તિ મન-વચન-કાયાની ચેષ્ટા, સમિતિ-ગુતિમાં પ્રવર્તાવે છે. એ રૂપ ક્રિયા ભાવઅધ્યાત્મ છે.
. કેવા પ્રકારની તે ક્રિયા છે? અર્થાતુ પરમ અધ્યાત્મરૂપ ક્રિયા કહી તે કેવા પ્રકારની છે? એવી જિજ્ઞાસામાં ' કહે છે- દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રથી આચ=સહિત છે.
ઉત્થાન અહીં સુધીમાં અધ્યાત્મના લક્ષણરૂપ મૂળગાથાનો અર્થ પૂરો થાય છે. હવે તે જ અધ્યાત્મના લક્ષણરૂપ મૂળગાથાના અર્થને વધારે સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે
ટીકા - શ્રદ્ધાન-વોથી-ન્ડનાશવંતારૂપમેથિોડdદ્ધાવમળ વ્યવસ્થિતાપ વસ્તુગત્યાત્માત્મનાત્મतत्त्वसंवेदनरूपैकवस्तुतया प्रत्यस्तमितपृथग्भावा; कादिभावकर्मीरितात्मस्वरूप एव निविशमानं श्रुतनोश्रुतादिविभागाभावादेकरूपीकृतं गुणकरणाख्यक्रियाभावमनुसरतीति यावत् ॥३॥
ટીકાર્ય - “શ્રદ્ધાન' શ્રદ્ધાન, બોધ અને અનાશ્રવતારૂપ ભેદથી પરસ્પર અતર્ભાવમાત્રથી વ્યવસ્થિત હોવા છતાં પણ, વાસ્તવિક રીતે આત્મામાં આત્મા વડે આત્મતત્ત્વસંવેદનરૂપ એકવસ્તુપણાથી, પ્રત્યસ્તમિત નાશ પામેલ પૃથભાવવાળી (તે ક્રિયા), કર્તૃઆદિ ભાવકર્મવાળી વ્યક્તિથી પ્રેરિત આત્મસ્વરૂપમાં જ નિરિશમાન શ્રત-નોગ્રુત આદિ વિભાગનો અભાવ હોવાથી, એકરૂપ કરાયેલ ગુણકરણાગક્રિયાભાવને અનુસરે છે. ‘રૂતિ થાવત્' કહ્યું તે ‘રૂદ
ઘ ર નજ્ઞાનવરાજા' ત્યાં સુધીના કથનનું આ તાત્પર્ય છે એમ સૂચવે છે.
