________________
૩૨
.
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
ગાથા - ૯ બે પાદ, શ્રેણિઆરૂઢ છબસ્થને જ હોય છે અને અગ્રિમપાદદ્વા=શુક્લધ્યાનનાં છેલ્લાં બે પાદ, નિર્વાણગમનકાળે જ કેવલીને હોય છે. “રૂતિ' શબ્દ કથનની સમાપ્તિ સૂચક છે. અહીં, શુક્લધ્યાનનો ૧લો પાદ, ૭ થી ૧૦મા ગુણસ્થાનક સુધી હોય, શુક્લધ્યાનનો રજો પાદ, ઉપશમશ્રેણિમાં ૧૧મા ગુણસ્થાનકે હોય અને
ક્ષપકશ્રેણિમાં ૧૨મા ગુણસ્થાનકે હોય, શુક્લધ્યાનનો ૩જો પાદ, યોગનિરોધકાળમાં ૧૩મા ગુણસ્થાનકે હોય, શુક્લધ્યાનનો ૪થો પાદ, ૧૪માં ગુણસ્થાનકે હોય.
ભાવાર્થ તાત્પર્ય એ છે કે, સ્વભાવસમવસ્થાનરૂપ નૈૠયિક ધ્યાન ગ્રહણ કરવામાં આવે, તો છબસ્થને શુદ્ધોપયોગ જયારે વર્તતો હોય ત્યારે ક્ષયોપશમભાવનું સ્વભાવસમવસ્થાન પ્રાપ્ત થાય, કેવલીને ક્ષાયિકભાવનું સ્વભાવસમવસ્થાન પ્રાપ્ત થાય અને સિદ્ધને પૂર્ણ વીર્ય આત્મામાં નિષ્ઠાને પામે છે તે રૂપ સ્વભાવસમવસ્થાન પ્રાપ્ત થાય; તેથી શાસ્ત્ર પ્રસિદ્ધ શુક્લધ્યાનના ચાર પાદોની સંગતિ થાય નહિ. આ રીતે સ્વભાવસમવસ્થાનને ધ્યાન માનીએ તો ત્રણ વિભાગ સંગત થાય, પરંતુ શુક્લધ્યાનના શાસ્ત્રીય ચાર વિભાગ કહ્યા છે, તે સંગતે ન થાય.
ટીકા - ૩થ વિષયવિમાનિત ધ્યાનમુકતિરૂપખેવાતું નૈવ ત્રિવેતિ ચેર, તત્ર धात्वर्थासंभवादनेकार्थतायाश्च संप्रदायपरतन्त्रत्वाद्, यथाकथञ्चिद्विवक्षया च यावत्प्रशस्तशब्दवाच्यता- . यास्तत्रावकाशप्रसङ्गात्, परिभाषाविप्लवप्रसङ्गाच्चेति किमल्पीयसि दृढतरक्षोदेन! ॥९॥ . .
ટીકાર્થ:- “ગથ' વિષયવિભાગનિયત ધ્યાન ઉક્ત પ્રયત્નરૂપ જ=કરણોના સુદઢ પ્રયત્નરૂપ, કે કરણોના નિરોધરૂપ જ હો, પરંતુ નૈૠયિક ધ્યાન આ જ=સ્વભાવસમવસ્થાનરૂપ જ, છે. આ પ્રમાણે પૂર્વપક્ષી કહે તો ગ્રંથકાર તેનો ઉત્તર આપે છે કે, તે બરાબર નથી. તેમાં હેતુ કહે છેતત્ર થાત્વર્થ ત્યાં = સ્વભાવસમવસ્થાનમાં, ધાત્વર્થનો અસંભવ છે.
ઉત્થાન - અહીં પૂર્વપક્ષી કહે કે ધાત્વર્થની અનેકાર્થતા છે, તેને લઈને સ્વભાવસમવસ્થાનને પણ ધ્યાન કહો. તેથી કહે છે
ટીકાર્ય - પ્રાર્થતાથીજી અને અનેકાર્થતાનું સંપ્રદાયને પરતંત્રપણું છે. અર્થાત્ ધાત્વર્થની અનેકાર્થતાનું સંપ્રદાયની મર્યાદાને આધીનપણું છે.
ઉત્થાન - અહીં સંપ્રદાયની પરતંત્રતાને છોડીને યુક્તિના બળથી પૂર્વપક્ષી કહે કે, આત્મામાં જવાના યત્નરૂપ સુદઢ પ્રયત્નને જો તમે ધ્યાન કહો છો, તો આત્મામાં નિષ્ઠારૂપ સ્વભાવસમવસ્થાનને ધ્યાન સ્વીકારવામાં શું દોષ છે? કે જેથી તમે સ્વીકારતા નથી? તેથી કહે છે
