________________
૩૦
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
ગાથા - ૯ ‘તવું'- તે કહેલું છે, જે ક્ષપિતમોહકલુષ વિષયથી વિરક્ત છે, તે મનનો નિરોધ કરીને સ્વભાવમાં સમવસ્થિત છે; તે આત્માનો ધ્યાતા થાય છે. (અહીં ‘માત્માન એ ધ્યાતાનું કર્મ છે.) અને તે રીતે-પૂર્વમાં નિશ્ચયનયથી ધ્યાનનું સ્વરૂપ બતાવ્યું તે રીતે, કેવી રીતે બાહ્યક્રિયાનો સદ્દભાવ હોતે છતે પરમ અધ્યાત્મની શુદ્ધિ થઇ શકે? અર્થાત ન થઈ શકે.
દર “ચાત ....સમુન્નુત્તે પૂર્વપક્ષીનું કથન છે તેની સમાપ્તિ અર્થક “તિ શબ્દ છે અને તે પૂર્વપક્ષીના કથનના સમાધાનરૂપે ગાથા-૯ કહેવાય છે, એ વાત “ઉધ્યતે'થી ગ્રંથકાર કહે છે
ભાવાર્થ - “દક્ષT'...અહીં મોહક્ષયનો અર્થ મોહનો અભાવ એ ફક્ત ક્ષાયિકભાવરૂપ નહિ લેવાનો, પરંતુ ક્ષાવિકભાવ, ક્ષાયોપથમિકભાવ અને ઔપશમિકભાવ એ ત્રણે ભાવરૂપ લેવાનો છે. ફક્ત ક્ષાયિકભાવરૂપ લઇએ તો આ ઉત્થાન ઘટી ન શકે, તેમજ ક્ષાયિકભાવનો મોહક્ષય લઇએ તો ૧૨માં ગુણસ્થાનકે જ નિશ્ચયથી ધ્યાન પ્રાપ્ત થાય અને દિગંબરને પણ શુદ્ધ ઉપયોગમાં વર્તતા પરમઉપેક્ષાવાળા મુનિઓને ધ્યાન માન્ય છે, તેનો વિરોધ થાય.
હનતચીત્મનિ માં જે ‘મન’ શબ્દ છે, તે સ્વરૂપ અર્થક છે અને સ્વભાવનું વિશેષણ છે. અને આ સ્વભાવનું સમવસ્થાન મનના અનિરોધમાં આત્માનું આકુલપણું હતું, તે મનના નિરોધને કારણે અનાકુલપણું પ્રાપ્ત થયું, અને તે અનાકુલપણાથી સંગત=યુક્ત, એવું આત્માનું પોતાના સ્વરૂપમાં ઐકાયરૂપ સંચેતનપણું=સમ્ય ચેતનપણું, છે, તેથી તે નિશ્ચયથી ધ્યાન છે; પરંતુ જયારે સર્વથા બાહ્યક્રિયાનો અભાવ હોય, ત્યારે જ ઉપરોક્ત ધ્યાન સંભવે અને ત્યારે જ પરમ ઉપેક્ષારૂપ માનસિક ક્રિયા સ્વરૂપ પરમ અધ્યાત્મની શુદ્ધિ સંભવે. એ પ્રકારનો પૂર્વપક્ષીનો આશય છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે પ્રવચનસારની ટીકા પ્રમાણે, વિષયવિરક્તપણું હોવાને કારણે અધિકરણતરનો અભાવ ગ્રહણ કરેલ છે ત્યાં, સમુદ્રવર્તી જહાજને ગ્રહણ કરીને બતાવેલ છે કે, જેમ સમુદ્રવર્તી જહાજ ઉપર બેઠેલું પક્ષી, જહાજને છોડીને બેસવાનું કોઈ સ્થાન નહિ હોવાથી તે જહાજથી ઊડતું નથી, જયારે તટ ઉપર રહેલ જહાજમાં બેઠેલું પક્ષી, તટ ઉપર રહેલ જહાજમાંથી ઊડીને વારંવાર અન્ય વૃક્ષ ઉપર બેસે છે; તેમ સંસારવર્તી જીવોનું ચિત્તરૂપી પક્ષી ઇંદ્રિયોના વિષય ઉપર વારંવાર ઊડીને બેસે છે, પરંતુ સમુદ્ર મધ્યવર્તી પક્ષી જેમ જહાજને છોડતું નથી, તેમ વિષયથી વિરક્ત થયેલું ચિત્ત આત્માને છોડતું નથી; કેમ કે આત્માને છોડીને તેને બેસવાનું કોઈ સ્થાન નથી, તે બતાવવા અર્થે અધિકરણાંતરનો અભાવ કહેલ છે. તેથી જેમ પક્ષી જહાજ ઉપર સ્થિર રહે છે, તેમ મન પણ આત્માના સ્વરૂપમાં સ્થિર રહેવાથી નિરોધ પામે છે.
ગાથા :
झाणं करणपयत्तो ण सहावो तण्ण जेण सिद्धस्स ।
इहरा ठाणविभागो कह सुक्क ज्झाणभेआणं ॥९॥ ( ध्यानं करणप्रयत्नः न स्वभावः, तन्न येन सिद्धस्य । इतरथा स्थानविभागः कथं शुक्लध्यानभेदानाम् ॥९॥ )
