________________
ગાથા -
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૨૬
टीst :- वस्तुधर्मस्तूत्सर्ग एव न पुनरपवाद इति । तथा च यथोक्तोपधिसन्निधापितकायिका क्रियाप चेत्परमोपेक्षारूपां मानसीं क्रियां विरुणद्धि तर्हि कथं नानुपयुक्तबाह्योपधिभारस्तां विरुन्ध्यादिति ।
ટીકાર્ય :- ‘વસ્તુધર્મ:’ જીવરૂપ વસ્તુનો ધર્મ ઉત્સર્ગ છે, વળી અપવાદ નથી. અને તે રીતે=વસ્તુનો ધર્મ ઉત્સર્ગ છે અપવાદ નથી તે રીતે, ઉપરમાં કહેલી ચાર પ્રકારની ઉપધિને સંનિધાપન કરાવનારી કાયિકા ક્રિયા પણ પરમઉપેક્ષારૂપ માનસિક ક્રિયાની વિરોધી છે, તો અનુપયુક્ત એવો બાહ્ય ઉપધિનો ભાર તેનો=પરમઉપેક્ષાનો, કેમ વિરોધી ન થાય? અર્થાત્ થાય.
ભાવાર્થ :- અહીં ‘ઉત્સર્વાં’' શબ્દથી પરમઉપેક્ષાને ગ્રહણ કરવી છે, અને તે પરમઉપેક્ષા જ જીવરૂદ્ધ વસ્તુનો ધર્મ છે, અને અપવાદથી ઉ૫૨માં ચાર પ્રકારની ઉપધિ બતાવી તેને ગ્રહણ કરવી છે, અને કહેવું છે કે તે ચાર પ્રકારની અપવાદિક ઉપધિ જીવરૂપ વસ્તુનો ધર્મ નથી. ઉત્સર્ગનો અર્થ સામાન્ય માર્ગ હોય છે, તેથી તે સદા સેવનીય હોય છે, અને અપવાદ એ કારણે સેવવા યોગ્ય છે. તેથી પૂર્વપક્ષીને એ કહેવું છે કે, મુનિને પરમઉપેક્ષા સદા સેવવા યોગ્ય છે, પણ જ્યારે તેવું સામર્થ્ય ન હોય, ત્યારે અપવાદથી ચાર પ્રકારની ઉપધિ મુનિ સેવે છે. આનાથી એ સિદ્ધ થયું કે મુનિને પરમઉપેક્ષાભાવ સેવવા યોગ્ય છે; અને તે પરમઉપેક્ષા સેવવામાં ઉપરમાં બતાવેલ ચાર પ્રકારની ઉપધિને સંનિધાપન કરનાર એવી કાયિક ક્રિયા પણ પરમઉપેક્ષારૂપ માનસિક ક્રિયાની વિરોધી છે, તો અનુપયુક્ત બાહ્ય ઉપધિનો ભાર તેનો વિરોધી કેમ ન થાય?
અહીં વિશેષ એ છે કે, કાયપુદ્ગલરૂપ ઉપધિને સંનિધાપન કરાવનાર કાયિક ક્રિયા, એટલે કાયાને પોષવાની અને રક્ષણ ક૨વાની ક્રિયા; વચનપુદ્ગલોરૂપ ઉપધિને સંનિધાપન કરવાનારી કાયિક ક્રિયા, એટલે ગુરુમુખે તેવા પ્રકારની વચનશ્રવણની ક્રિયા; અને ચિત્તપુદ્ગલોની કાયિક ક્રિયા, એટલે દર્શનાદિપર્યાયો અને દર્શનાદિપર્યાયવાળા પુરુષના સ્વરૂપના સ્મરણને પ્રવર્તાવનાર કાયિક ક્રિયા. આ બધી ક્રિયાઓ જ્યારે પ્રવર્તતી હોય ત્યારે, પરમઉપેક્ષામાં ચિત્તને સ્થિર કરવાની ક્રિયા જીવ પ્રવર્તાવી શકતો નથી. યદ્યપિ આ ક્રિયાઓ ધીરે ધીરે જીવને પરમઉપેક્ષાની પ્રાપ્તિ માટે કારણરૂપ છે, તો પણ જો તે ૫૨મઉપેક્ષાના માનસવાળો હોય અને આ કોઇ પણ ક્રિયા કરે, તો તે ક્રિયા પરમઉપેક્ષાની માનસિક ક્રિયાને અટકાવે છે; તો પછી પરમઉપેક્ષા માટે અનુપયુક્ત એવો બાહ્યઉપધિનો ભાર પરમઉપેક્ષાનો વિરોધ કેમ ન કરે? એ પ્રમાણે પૂર્વપક્ષીનો કહેવાનો ભાવ છે.
--
ટીકા :- અત્રો—તે-વિહિતોપધિયતના દ્દિ ન ધ્યાનવિરોધિની, પ્રત્યુત સૈવ મનોવાવિધ્યાનાભિા। નનુ मानसमेव ध्यानं श्रुतं, न वाचिकं न वा कायिकमिति चेत् ? तत्किं "भङ्गियसुअं गुणन्तो वट्टइ तिविहंमि झामि " इति सूत्रोक्तं न स्मरसि ? "स्मरामि न तु श्रद्दधे 'ध्यै चिन्तायाम्' इति धात्वर्थस्य कायिकादावसम्भवादिति" चेत् ? तत्किं धातोरनेकार्थतां नातिष्ठसे? "काममस्मि तथाऽऽतिष्ठे, न परमत्र तदर्थान्तरकल्पनप्रयोजनमुपलभ" इति चेत् ? तत्किमुक्तसूत्रसमाधानं तव न प्रयोजनम् ? 'ओमि 'ति चेत् ? नास्तिकोऽसि, तथापि केवलिनां काययोगनिरोधस्य ध्यानत्वमातिष्ठमानस्य क इवान्यः पन्थाः शरणमिति
१. भङ्गिकश्रुतं गुणयन् वर्तते त्रिविधे ध्याने ।
