________________
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
ગાથા - ૮
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા .. रहसि पर्यालोचय। अत एवेदं परिभाषन्ते- (वि.आ.भा.- ३०७१)
१ सुदढप्पयत्तवावारणं णिरोहो व विज्जमाणाणं । झाणं करणाण मयं ण उ चित्तणिरोहमेत्तागं । ति
ટીકાર્ય -સત્ર' અહીં કહેવાય છે, ખરેખર વિહિત ઉપધિની યતના ધ્યાનની વિરોધી નથી, ઊલટી, તે જ મનવચન-કાયાના ધ્યાનસ્વરૂપ છે.
ભાવાર્થ - અહીંયાં એટલે, આત્મારૂપ વસ્તુનો ધર્મ ઉત્સર્ગ જ છે અને તે પરમઉપેક્ષારૂપ છે, અને પરમ ઉપેક્ષા
જ્યાં સુધી પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી અપવાદિક ચાર પ્રકારની ઉપધિઓ મુનિ ગ્રહણ કરે છે; આમ છતાં, ચાર પ્રકારની અપવાદિક ઉપધિમાં પ્રવર્તતી કાયિક ક્રિયા પણ પરમઉપેક્ષાની વિરોધી છે, તો શ્વેતાંબરે સ્વીકારેલ બાહ્ય ઉપધિ તો પરમઉપેક્ષાની અત્યંત વિરોધી છે; એ પ્રકારના પૂર્વપક્ષના સ્થાપનમાં, ગ્રંથકાર કહે છે કે, વિહિત ઉપધિવિષયક યતના ધ્યાનની નિષ્પત્તિનું કારણ છે, પરંતુ ધ્યાનની વિરોધિની નથી.
અહીં વિહિત ઉપધિની યતના એ છે કે, ભગવાનના વચનના સ્મરણપૂર્વક સંયમની વૃદ્ધિ થાય તેટલી જ અને તે પ્રકારની ઉપધિ ગ્રહણ કરવી, અને ગ્રહણ કરાયેલ ઉપધિને પણ ભગવાનના વચનાનુસાર જ ઉપયોગમાં લેવી, અને ઉપયોગમાં લેતી વખતે ગ્રહણ આદિમાં જે પ્રકારની જીવરક્ષા માટેની યતના શાસ્ત્રમાં વિહિત છે, તે પ્રકારની યતનાપૂર્વક જ વસ્ત્રાદિનો પરિભોગ કરવો, તે વિહિત ઉપધિની યતના છે; અને તે ધ્યાનની વિરોધી નથી, પરંતુ આત્માના શુદ્ધ ભાવને ફુરણ કરવાને અનુકૂળ મન-વચન-કાયાના ધ્યાનસ્વરૂપ પ્રવૃત્તિરૂપ છે.
ટીકાર્ય - “રનુ માનવ' “ના' થી પૂર્વપક્ષી કહે છે કે, માનસ જ ધ્યાન સંભળાય છે, વાચિક અથવા તો કાયિક નહિ. આ પ્રમાણે કહે છે, તો ગ્રંથકાર તેનો ઉત્તર આપે છે
તાિ ફિય' – ભંગિકહ્યુતને ગણતો ત્રિવિધ ધ્યાનમાં વર્તે છે, એ પ્રમાણે સૂત્રમાં કહેલને તું સ્મરણ કરતો નથી?
ભાવાર્થ - પૂર્વમાં કહ્યું કે મન-વચન-કાયાના ધ્યાનસ્વરૂપ વિહિત ઉપધિની યતના છે, તેથી પૂર્વપક્ષી કહે છે કે, ધ્યાન માનસિક હોઈ શકે, વાચિક-કાયિક ન હોઇ શકે. તેને મન-વચન-કાયાનું ત્રણ પ્રકારનું ધ્યાન સંભવે તે બતાવતાં ગ્રંથકાર કહે છે કે, સામાયિક આદિના ભાંગાઓ ગણવામાં આવે છે ત્યારે ગણવાની ક્રિયા આંગળી આદિથી થતી હોય છે, બોલવાની ક્રિયા વચનથી થતી હોય છે અને ભાંગાઓના ભાવોને પકડવાની ક્રિયા મનથી થતી હોય છે. આ રીતે મન-વચન-કાયાના ઉપયોગ દ્વારા જે સામાયિક આદિના શુદ્ધ ભાવોને જાણવા માટે અને તેના પ્રત્યે પક્ષપાત કરવા માટે, તેને જીવનમાં સ્થિર કરવા માટે, જે અંતરંગ ઉપયોગ વર્તે છે, તે શુદ્ધ ભાવ પ્રત્યે જવાના યત્નરૂપ છે; અને તે સુદૃઢ યત્નપૂર્વક ભાંગા ગણાતા હોય ત્યારે, એ ત્રણે યોગનો વ્યાપાર ધ્યાનરૂપ બને
१. सुदृढप्रयत्नव्यापारणं निरोधो वा विद्यमानानाम् । ध्यानं करणानां मतं न तु चित्तनिरोधमात्रकम् ।।
