________________
ગાથા -૮. . . . . . . . . . . . . . . અધ્યાત્મમત પરીક્ષા . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
*(૩) અનાદિનિધન શુદ્ધ આત્મતત્ત્વને પ્રકાશન કરવામાં સમર્થ એવા શ્રુતજ્ઞાનના સાધનરૂપ સૂત્રપુગલો છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, સૂત્રપુગલને નિત્યબોધક કહેલ છે અને વચનપુદ્ગલને નિત્યબોધક કહેલ નથી, તેનું કારણ સૂત્ર હંમેશાં એકનું એક પરંપરાથી આવે છે, અને તે સૂત્ર સદા તેના તે જ વાચ્યાર્થીનો બોધ કરાવે છે;
જ્યારે વચનપુલો તત્કાલબોધક ગુરુથી જુદા જુદા શબ્દોથી પણ કહેવાય છે, માટે તેને નિત્યબોધક કહેલ નથી.
(૪) ચિત્તનાં પગલો:- “શુદ્ધાત્મ'- શુદ્ધાત્મતત્ત્વનાં વ્યંજક, દર્શનાદિપર્યાય અને તત્પરિણત=દર્શનાદિપર્યાયપરિણત, પુરુષની વિનીતતા(વિનય)ના અભિપ્રાય પ્રવર્તક ચિત્તપુદ્ગલો ચોથા પ્રકારની અપવાદિક ઉપાધિ
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, ચોથા પ્રકારની અપવાદિક ઉપધિ ચિત્તનાં પુદ્ગલો છે, જે
(૧) શુદ્ધાત્મતત્ત્વનાં વ્યંજક છે અર્થાત્ પ્રગટ કરનાર છે.
(૨) દર્શનાદિ રત્નત્રયીરૂપ આત્માના જે પર્યાય છે તેના પ્રત્યે, અને દર્શનાદિ પર્યાયવાળા જીવો પ્રત્યે વિનયના અભિપ્રાયને પ્રવર્તાવનારાં છે.
ટીકાર્ય - “3 ર’ – અને કહ્યું છે‘૩૧/Rui ....' જિનમાર્ગમાં યથાજાતરૂપ જે લિંગ(તે) ઉપકરણ, એ પ્રમાણે કહેવાયું છે અને ગુરુનું વચન પણ, વિનય અને સૂત્રનું અધ્યયન (ઉપકરણ) કહેવાયું છે. 'ત્તિ' એ ઉદ્ધરણના કથનની સમાપ્તિ સૂચક છે. કે પ્રથમ ચાર પ્રકારની જે ઉપધિ બતાવી અને તેના ઉદ્ધરણરૂપે પ્રવચનસારની સાક્ષી કહી, તે બેનો સંબંધ આ પ્રમાણે છે- યથાજાતરૂપ લિંગ એ કાયપુદ્ગલરૂપ ઉપધિ છે, ગુરુવચન એ વચનપુદ્ગલરૂપ ઉપધિ છે, વિનય એ ચિત્તપુદ્ગલરૂપ ઉપધિ છે અને સૂત્રનું અધ્યયન એ સૂત્રપુદ્ગલરૂપ ઉપધિ છે.
ભાવાર્થ - દિગંબરના મતે મુનિ જ્યારે ઉત્સર્ગમાર્ગે ચાલે છે, ત્યારે પરમ ઉપેક્ષાને સેવનારો હોય છે, ત્યારે તેને ઉપર બતાવેલ ચાર પ્રકારની ઉપધિ પણ હોતી નથી. જો કે તે વખતે સાધુ યથાજાતલિંગને ધારણ કરનાર હોય છે, તો પણ સંયમના લિંગ પ્રત્યે પક્ષપાત નહિ હોવાથી ત્યાં કાયપુદ્ગલરૂપ ઉપધિનથી; અને તે જ રીતે શાસ્ત્રઉપદેશના શ્રવણનું કે સૂત્રનું પારાયણ પણ કરતા નથી, પરંતુ ધ્યાન દ્વારા પરમ ઉપેક્ષામાં જ વર્તે છે, તેથી વચનપુદ્ગલરૂપ ઉપધિ કે સૂત્રપુદ્ગલરૂપ ઉપધિ પણ નથી; અને ચિત્ત ધ્યાનમાં યત્નવાળું છે, તેથી ચિત્તનાં પુદ્ગલો હોવા છતાં, પરમ ઉપેક્ષાના ભાવને ફુરણ કરવામાં જ ચિત્તનાં પુદ્ગલો પ્રવર્તે છે, તેથી ચિત્તપુદ્ગલરૂપ ઉપધિ પણ નથી. અને જે મુનિ પરમઉપેક્ષામાં રહી શકતા નથી તેવા મુનિઓ, ઉપર બતાવેલ ચાર પ્રકારની ઉપધિને અપવાદથી સ્વીકારે છે, અને તેઓને સંસારના વેશને છોડીને યથાજાતલિંગ ગ્રહણ કરવાનો પક્ષપાત હોય છે, તેથી કાયપુદ્ગલરૂપ ઉપધિ છે. તે જ રીતે ઉપદેશનું શ્રવણ, સૂત્રનું અધ્યયન અને ગુરુ આદિના વિનયરૂપ ચિત્તનાં પુગલો પ્રવર્તે છે, તે સર્વ અપવાદિક ઉપધિરૂપ છે.
