________________
ગાથા - ૩
. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ભાવાર્થ - ક્રોધ, માન, માયા અને લોભના વિજયના ઉપાયરૂપ ક્ષમાદિમાં પ્રવૃત્તિ કરવી તે આત્માનો અધિકાર છે, અને આ અધિકારવાળાની જે ક્રિયા છે તે ભાવ અધ્યાત્મ છે; તેમ આગળ કહ્યું છે. ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે ક્ષમાદિમાં યત્ન અભવ્યોનો પણ સંભવે છે અને અપુનબંધકાદિને પણ સંભવે છે, તેથી બધા જીવો અધિકારી પ્રાપ્ત થશે. તેનો ઉત્તર એ છે કે અભવ્યોને ક્ષમાદિમાં જે યત્ન છે, કે અહિંસાદિ સંયમમાં જે યત્ન છે, તે ફલની અપેક્ષાએ છે; પણ ક્ષમાદિભાવો આત્માનું નિર્વિકારક સ્વરૂપ છે અને તેમાં યત્ન કરવો એ જ ખરેખર આત્માને સંસારથી છૂટવાનો ઉપાય છે, એવા આશયથી ક્ષમાદિમાં યત્ન નથી. અપુનબંધકને યદ્યપિ ક્ષમાદિભાવો પ્રત્યે કાંઇક સ્વરૂપથી રુચિ હોય છે, તો પણ તેમનો અસ્પષ્ટ બોધ હોવાના કારણે તેમને સ્કૂલ ભાવો પ્રત્યે રુચિ હોય છે. અહીં ક્ષમાદિ નિર્વિકારક ભાવોનો આવિર્ભાવ કરવા માટે, સૂક્ષ્મ બોધપૂર્વકનો યત્ન જે વિરતિથી પ્રારંભ થાય છે, તેને ગ્રહણ કરવાનો છે, અને તે જ વ્યક્તિ પોતાના ઉપર પોતાનો અધિકાર પોતાના ગુણમાં પ્રવર્તવારૂપ અધિકાર, ધારણ કરે છે; જયારે અભવ્યાદિને ક્ષમાદિ માટેનો યત્ન ફલથી હોવાને કારણે તેની વિશ્રાંતિ ક્ષાયિકભાવરૂપ ક્ષમામાં થતી નથી. યદ્યપિ અભવ્યોમાં પણ વર્તતા ક્ષમાદિ ભાવો ક્ષયોપશમભાવરૂપ જ હોય છે, તો પણ ઉત્કટ મિથ્યાત્વનો ક્ષયોપશમ નહીં હોવાના કારણે, ક્રોધાદિનો પણ ભવિષ્યમાં ઉત્કટરૂપે પરિણામ થઈ શકે તેવી શક્તિ બીજરૂપે હોવાને કારણે, ક્ષયોપશમભાવ તરીકે તેની વિવક્ષા કરેલ નથી; કેમ કે જે ક્ષયોપશમભાવ સાયિકભાવમાં વિશ્રાંત પામે તેને જ ક્ષયોપશમભાવ તરીકે વિવક્ષા કરાય છે, અને આથી જ તેઓ ગ્રંથી દેશમાં હોવા છતાં મિથ્યાત્વનો ક્ષયોપશમ સ્વીકારેલ નથી; જ્યારે અપુનબંધકને ઉત્કટ મિથ્યાત્વનો ક્ષયોપશમ સ્વીકારેલ
‘ક્ષાન્ય ક્ષમાદિ, ક્રોધાદિના પ્રતિપક્ષ જીવના પરિણામો છે, એથી કરીને ક્રોધાભાવાદિરૂપપણું હોવાના કારણે કોઈ દોષ ઉદુભાવન કરવો નહિ એમ કહ્યું. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, ક્ષમાને ક્રોધાભાવરૂપે ગ્રહણ કરીએ તો - જીવનો અધિકાર દોષના અભાવથી પ્રાપ્ત થાય અને તેની નિષ્ઠા પરિપૂર્ણ દોષાભાવમાં પ્રાપ્ત થાય. તેથી અધિકારને પામેલ તે વ્યક્તિ ભાવઅધ્યાત્મની ક્રિયા દ્વારા દોષાભાવરૂપ મોક્ષને પ્રાપ્ત કરશે, પણ ગુણરૂપ મોક્ષને પ્રાપ્ત કરશે નહિ. બીજો દોષ એ પ્રાપ્ત થાય છે કે, ક્રોધાભાવના અંશની કલ્પના થઈ શકે નહિ, પરંતુ ક્રોધના અંશની કલ્પના થઈ શકે; જ્યારે ક્રોધાભાવમાં યત્ન થાય છે ત્યારે ક્રોધની વિદ્યમાનતા પણ દેખાય છે, પરંતુ જેમ ઘટ અને ઘટાભાવ સાથે ન રહી શકે તેમ ક્રોધ અને ક્રોધાભાવ સાથે ન રહી શકે; પણ ક્ષમાને ક્રોધના પ્રતિપક્ષરૂપે ગ્રહણ કરીએ તો તે ભાવાત્મક હોવાના કારણે તેના અંશની કલ્પના થઇ શકે; જેટલા અંશમાં ક્ષમા આવિર્ભાવ પામે તેટલા અંશમાં ક્રોધની હીનતા પ્રાપ્ત થાય છે અને ઘાત્મઘાતકભાવ વડે બંનેનું સહ અવસ્થાન છે. વળી ક્ષમાને ક્રોધાભાવરૂપ માનવાથી અન્યોન્યાશ્રય દોષ પણ પ્રાપ્ત થાય છે. તે અન્યોન્યાશ્રય દોષ આ પ્રમાણે – જયાં સુધી ક્રોધનો અભાવ ન થાય ત્યાં સુધી ક્રોધ ઉપર વિજય મળે નહિ અને જ્યાં સુધી ક્રોધ ઉપર વિજય મળે નહિ ત્યાં સુધી ક્રોધનો અભાવ થાય નહિ.
ટીકા - વિનવે વેન્દ્રિવિજયો હેતુ, સાતમવનો તયોઃ પ્રવીપપ્રાયોલિવ हेतुहेतुमद्भावात्। इन्द्रियविजयश्च मनःशुद्ध्या, सा च लेश्याविशुद्ध्या, (मनसो निर्मलत्वं ) ताश्च सकलकर्मप्रकृतिनिष्यन्दभूतकृष्णादिद्रव्यसाचिव्यादात्मनोऽशुद्धतमाऽशुद्धतराऽशुद्ध-शुद्ध-शुद्धतर
