________________
ગાથા - ૩
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા. कालादिभिरुपनीयत इति यावत्। एतेन केवलस्वभाववादः परास्तः।
દક “તા' પછી “ઘ' છે તે વધારાનો ભાસે છે.
ટીકાર્ય - “રા' જ્યારે વળી આ=આત્મા, કષાય અને ઇન્દ્રિયના વિજય માટે પ્રયત્ન કરતો સ્વયં અધિકાર કરે છે ત્યારે, આની=આત્માની, તીવ્ર અનલથી=અગ્નિથી, દૂર કરાયેલ મલવાળા કાંચનની જેમ, આત્માને આશ્રયીને જ પ્રાદુર્ભાવ પામતી સ્વભાવસિદ્ધ ક્રિયા પ્રગટ થાય છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, સ્વાન્તર્ભવિષ્ણુ જ કાલાદિ વડે કરીને સ્વભાવસિદ્ધ ક્રિયા ઉપનયન થાય છે, અને આના વડે “યવાથી ‘રૂતિ યાવત્' સુધી જે કથન કહ્યું આના વડે, કેવલ સ્વભાવવાદ પરાસ્ત જાણવો.
ભાવાર્થ - “સ્વાન્તર્મવિfમ:' - સ્વ એટલે જીવ. જીવની અંદરમાં થવાના સ્વભાવવાળા કાલાદિ વડે સ્વભાવસિદ્ધ ક્રિયા પ્રગટ કરાય છે એમ કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે દરેક કાર્યો કાલાદિ પાંચ કારણોથી થાય છે, અને તે પાંચ કારણો, ઘટના દંડાદિ કારણો જેમ બહિરંગ કારણ છે તેમ બહિરંગ કારણ નથી, પરંતુ જીવના પર્યાયરૂપ છે. તેનાથી સ્વભાવસિદ્ધ ક્રિયા પ્રગટ થાય છે. વલા'થી ‘ત્તિ યાવ' સુધીના કથનથી કેવલ સ્વભાવવાદ પરાસ્ત થાય છે એમ કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે આ જીવ કષાય-ઇંદ્રિયના વિજય માટે પ્રયત્ન કરે છે, એનાથી સ્વનો અધિકાર પામે છે એમ કહ્યું, એનાથી પુરુષકારવાદ આવ્યો, અને જીવની અંદરમાં થવાના સ્વભાવવાળા કાલાદિ વડે સ્વભાવસિદ્ધ ક્રિયા પ્રગટ થાય છે એમ કહ્યું, તેનાથી કાલાદિ કારણોનું ગ્રહણ થાય છે. આ પ્રમાણે કહેવાથી કેવલ સ્વભાવથી જ સ્વભાવસિદ્ધ ક્રિયા થાય છે એવી માન્યતા છે, તેનો નિરાસ થાય છે.
ઉત્થાન -પૂર્વમાં કહ્યું કે કષાય-ઇંદ્રિયના વિજય માટે જીવ પ્રયત્ન કરે છે ત્યારે જીવને સ્વયં અધિકાર પ્રાપ્ત થાય છે, ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે તે અધિકાર શું છે? તેથી કહે છે
ટીકા - વ: પુનરાધાર તિ વે? ક્ષત્તિમાર્વવાર્નવાડની શોધમાનમાથાનોમવિનયોપાવે; प्रवृत्तिरिति गृहाण। क्षान्त्यादयश्च क्रोधादिप्रतिपक्षा जीवपरिणामा एवेति न क्रोधाभावादिरूपतया तेषां कश्चन दोष उद्भावनीयः।
ટીકાર્ય -૨ પુન:' આનો=આત્માનો, અધિકાર શું છે? એ પ્રમાણે શ્રોતા પૂછે, તો ગ્રંથકાર કહે છે કે- ક્રોધ, માન, માયા, લોભ ઉપર વિજય મેળવવા માટેના ઉપાયરૂપ અનુક્રમે ક્ષમા, મૃદુતા, સરળતા, નિઃસ્પૃહતામાં પ્રવૃત્તિ કરવી તે આત્માનો અધિકાર છે) એ પ્રમાણે તું જાણ; અને ક્ષાત્યાદિ, ક્રોધાદિપ્રતિપક્ષરૂપ જીવના પરિણામો જ છે. એથી કરીને ક્રોધાભાવાદિરૂપપણાથી તેઓમાં કોઇ દોષ ઉભાવન ન કરવો.
