________________
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૨-૩
ટીકા :- अध्यात्मं किल चतुर्विधं नामस्थापनाद्रव्यभावभेदात् । तत्र नामादिचतुष्टयस्वरूपं द्रव्यालोकादवसेयं, तथा च विशेषणभेदात् तद्विशिष्टा आध्यात्मिका अपि चतुर्विधाः । तत्र अधिकृता आध्यात्मिका वाराणसीदासं पुरस्कृत्य प्रवर्त्तमाना इन्द्रादिसंज्ञामिव गोपालबाला यादृच्छिकीमयथार्थामाध्यात्मिकसंज्ञां बिभ्राणा न नाममात्रेणैवाभिमन्तुमर्हन्ति, तथा चाध्यात्मिकंमन्यानां परेषामेवाशङ्कानिरासायात्र प्रवृत्तिरिति न किञ्चिदनुपपन्नम् ॥२॥
દર અહીં ‘આધ્યાત્મિમન્યાનાં' એ કર્માર્થક ષષ્ઠી છે અને ‘પરેષાં’ એ કર્યુઅર્થક ષષ્ઠી છે.
ટીકાર્ય :- ‘અધ્યાત્મ’ ખરેખર અધ્યાત્મ નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી ચાર પ્રકારનું છે. ત્યાં નામાદિ ચાર પ્રકારનું અધ્યાત્મ છે ત્યાં, નામાદિ ચારનું સ્વરૂપ દ્રવ્યલોકથી જાણવું અને તે પ્રકારે=નામાદિ અધ્યાત્મ ચાર પ્રકારનું છે તે પ્રકારે, વિશેષણના ભેદથી=નામઅધ્યાત્મરૂપ વિશેષણ, સ્થાપનાઅધ્યાત્મરૂપ વિશેષણ, દ્રવ્યઅધ્યાત્મરૂપ વિશેષણ અને ભાવઅધ્યાત્મરૂપ વિશેષણના ભેદથી, તદ્વિશિષ્ટ=વિશેષણથી વિશિષ્ટ, આધ્યાત્મિકો પણ ચાર પ્રકારના છે=નામથી આધ્યાત્મિક, સ્થાપનાથી આધ્યાત્મિક, દ્રવ્યથી આધ્યાત્મિક અને ભાવથી આધ્યાત્મિક, એમ ચાર પ્રકારના છે. ત્યાં=ચાર ભેદવાળા આધ્યાત્મિકો છે ત્યાં, વારાણસીદાસને આગળ કરીને, પ્રવર્તમાન ગોપાલબાલને ઇંદ્રાદિ સંજ્ઞાની જેમ યાદચ્છિક અયથાર્થ આધ્યાત્મિક સંજ્ઞાને ધારણ કરતા અધિકૃત આધ્યાત્મિકો નામમાત્ર હોવાને કારણે,(આધ્યાત્મિક) કહેવા માટે યોગ્ય નથી, અને તે રીતે=અધિકૃત આધ્યાત્મિકો નામમાત્રથી આધ્યાત્મિકો છે તે રીતે, આધ્યાત્મિક માનનારા સંબંધી પરની જ=મધ્યસ્થોની જ, આશંકાના નિરાસ માટે અહીં =આધ્યાત્મિકમતની પરીક્ષામાં, પ્રવૃત્તિ છે, એથી કરીને કાંઇ અનુપપન્ન નથી.
=
=
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે જેઓ પોતાને આધ્યાત્મિક માનનારા છે, તેઓના વિષયક અધ્યાત્મને જાણવા માટે મધ્યસ્થ એવા પ૨ને જે આશંકા છે=આ લોકો વાસ્તવિક આધ્યાત્મિક છે કે નહીં? તેવી આશંકા છે, તેના નિરાસ માટે આ ગ્રંથમાં પ્રવૃત્તિ છે. માટે શંકાકારે અવતરણિકામાં પરીક્ષા કરવી અનુચિત બતાવેલ તે ઉપપન્ન છે=પરીક્ષા કરવી ઉચિત છે.IIII
અવતરણિકા :- યે પુનઃલિમાર્થ સર્વાં કાં: પારમાધિમધ્યાત્મસ્વરૂપં શ્રોતુમુત્સદને तत्प्रमोदार्थमिदमभिधीयते
અવતરણિકાર્ય :- સકર્ણ અને ઉત્કર્ણ એવા જેઓ વળી આ=અધ્યાત્મમતની પરીક્ષા કરીશું એ, સાંભળીને, પારમાર્થિક અધ્યાત્મસ્વરૂપને સાંભળવા માટે ઉત્સાહિત છે, તેમના પ્રમોદને માટે આ=ગાથામાં વક્ષ્યમાણ, કહેવાય છે.
