________________
ગાથા - ૨
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
થાય, અને પુરોવર્તી પદાર્થની સુવર્ણતુલ્ય કાંતિ જોઇને તેની પરીક્ષા કરવી, કે આ સુવર્ણ છે કે નહિ? તેનો અર્થ સુવર્ણની પરીક્ષા નથી, પરંતુ પુરોવર્તી પદાર્થની સુવર્ણરૂપે પરીક્ષા છે; તે પ્રમાણે અહીં ‘ન’ થી શંકા કરીને સુવર્ણતુલ્ય અધ્યાત્મમતની પરીક્ષાને અનુચિત સિદ્ધ કરવા પ્રયત્ન કરેલ છે. તેથી તેના ઉત્તરમાં કહેલ છે કે, અમે અધ્યાત્મમતની પરીક્ષા કરતા નથી, પરંતુ પુરોવર્તી જે અધ્યાત્મમત તરીકે પ્રસિદ્ધ પદાર્થ છે, તે ખરેખર અધ્યાત્મમત છે કે નહિ? તેની પરીક્ષા કરીએ છીએ; અને પરીક્ષાનો વિષયભૂત પદાર્થ કાં સંદિગ્ધ હોવો જોઇએ કાં જિજ્ઞાસિત હોવો જોઇએ પણ નિર્ણીત હોવો જોઇએ નહિ. જેમ જગતમાં સુવર્ણ ઉત્તમ છે કે નહિ? એવો કોઇને સંદેહ હોય, તો તે વાસ્તવિક સુવર્ણની ઉત્તમતાની તેના ગુણો દ્વારા પરીક્ષા કરે, અને કોઇને સંદેહ ન હોય, પણ લોકમાં સુવર્ણ ઉત્તમ ગુણવાળો પદાર્થ છે એમ સાંભળીને, તેના ઉત્તમ ગુણોને જાણવાની જિજ્ઞાસા થવાથી પરીક્ષા કરે છે; પરંતુ જે વ્યક્તિને સુવર્ણ ઉત્તમ છે એ પ્રમાણે નિર્ણીત હોય, તે વ્યક્તિ સુવર્ણની ઉત્તમતાની પરીક્ષા કરતો નથી; તેમ ભાવઅધ્યાત્મમત તે સ્વાભાવિક રીતે વિખ્યાત કીર્તિવાળો છે, તેથી જગતને તેની ઓળખાણ આપવા માટે પરીક્ષા કરવા માટે ગ્રંથ રચના કરવી, તે અમૃતને મધુર કરવા જેમ કોઇ પ્રયત્ન કરે તે વ્યર્થ પ્રયત્ન છે, તેમ અધ્યાત્મમતનીં પરીક્ષા કરીને તેની વાસ્તવિકતાની સિદ્ધિ કરવા માટે યત્ન કરવો તે વ્યર્થ પ્રયત્ન છે; કેમ કે ભાવઅધ્યાત્મ ઉત્તમરૂપે લોકમાં જ્ઞાત છે. જે લોકોને તેની ઉત્તમતાનો સંદેહ હોય અથવા તો ઉત્તમતાને જાણવાની જિજ્ઞાસા હોય, તે લોકો તેની પરીક્ષા કરે તે ઉચિત ગણાય, પરંતુ પ્રસ્તુત ગ્રંથકાર તેની પરીક્ષા કરે તે હાસ્યાસ્પદ ચેષ્ટા તુલ્ય છે. તેના જવાબરૂપે ગ્રંથકાર કહે છે કે, અમે ભાવઅધ્યાત્મની પરીક્ષા કરતા નથી, પરંતુ નામઆધ્યાત્મિકોનું આશામ્બરમતની વાસનાથી વાસિત અંતઃકરણ હોવાથી દુર્લલિત ચારિત્ર છે=અનુચિત ચારિત્ર છે, તેઓનો ભ્રાંત વિષયવાળો અર્થ, બાધકના પ્રદર્શન દ્વારા મધ્યસ્થોની અનુપાદેયતાબુદ્ધિમાં અધિરોપણ કરીએ છીએ. આ પ્રકારના આશયથી ગ્રંથકાર કહે છે.
અહીં અનુપાદેયતાબુદ્ધિમાં અધિરોપણ કરાય છે, એ પ્રકારનો પ્રયોગ કર્યો, તેનાથી એ બતાવવું છે કે મધ્યસ્થોને પણ જે જે પદાર્થો તેમને સાર લાગે છે તેના વિષયમાં ઉપાદેયતાબુદ્ધિ છે, અને જે જે પદાર્થ તેમને નિઃસાર લાગે છે ત્યાં તેમને અનુપાદેયતાબુદ્ધિ છે, અને જ્યાં સાર કે અસારનો નિર્ણય નથી, ત્યાં ઉપાદેયબુદ્ધિ પણ નથી અને અનુપાદેયબુદ્ધિ પણ નથી પરંતુ સંદેહબુદ્ધિ છે. તેથી મધ્યસ્થોની જે અનુપાદેયતાબુદ્ધિ છે, તેમાં પ્રસ્તુત નામઆધ્યાત્મિકમતને અધ્યારોપણ ક૨વા અર્થે, અધ્યાત્મમતની પરીક્ષા કરવાનો પ્રારંભ કર્યો છે અને તેથી જ બીજા શ્લોકમાં બાધકપ્રદર્શન દ્વારા નામઆધ્યાત્મિકમતનું મધ્યસ્થોની અનુપાદેયતાબુદ્ધિમાં અધ્યારોપણ કરાય છે, એમ કહેલ છે.
अज्झष्पं णामाई चउव्विहं चउव्विहा य तव्वन्ता । तत्थ इमे अत्थुज्झिय णामेणज्झप्पिआ णेया ॥ २ ॥
( अध्यात्मं नामादि चतुर्विधं चतुर्विधाश्च तद्वन्तः । तत्रेमे अर्थोज्झिता नाम्नाऽऽध्यात्मिका ज्ञेयाः ||२|| )
ગાથાઃ
ગાથાર્થ :- અધ્યાત્મ, નામાદિ ચાર પ્રકારનું છે અને તદ્વાનુ=અધ્યાત્મવાનુ, ચાર પ્રકારના છે. (અને ત્યાં=ચાર ભેદવાળા આધ્યાત્મિકો છે ત્યાં, આ=જેની પરીક્ષા કરવાની છે એ વારાણસીદાસ આદિ, અર્થથી રહિત નામથી આધ્યાત્મિકો જાણવા.
