________________
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૬
૧૬
પ્રકારની છે, તે રીતે પરિપૂર્ણ યતનાપૂર્વક ગ્રહણ કરવામાં ન આવે તો, ઉપધિના ગ્રહણ અને ઉપયોગની ચેષ્ટા અવશ્ય મૂર્છાવાળી છે; જેમ લજ્જાસંયમ માટે સાધુને નિર્વસ્ત્ર રહેવું ઉચિત નથી, છતાં અંગને ઢાંકવા માટે આવશ્યક કરતાં અધિક ઉપધિના ગ્રહણમાં જે યત્ન છે, તે મૂર્છા સાથે અવિનાભાવી છે. પરીષહાદિમાં અન્ય યોગનો નાશ ન થતો હોય તો પણ તેના વારણ માટે અધિક ઉપધિ ગ્રહણ કરે, તો અવશ્ય ત્યાં મૂર્છા છે. અલ્પ મૂલ્યવાન પણ ઉપધિ ભગવાનની આજ્ઞાનુસાર અલ્પ પણ હોય છતાં, લેવા મૂકવાની ક્રિયામાં સમ્યગ્ જીવરક્ષા માટે યત્ન વગર તેનો ઉપયોગ કરવામાં આવે તો ત્યાં અવશ્ય મૂર્છા છે. ઉપધિનું ગ્રહણ સંયમની વૃદ્ધિ અર્થક હોય તો જ મૂર્છા વગર સંભવે; પરંતુ જ્યાં સંયમ પુષ્ટ થતું ન હોય છતાં ગ્રહણની ક્રિયા છે, તેથી તે ગ્રહણની લાલસાથી જ પ્રવૃત્તિ છે, સંયમની લાલસાથી પ્રવૃત્તિ નથી. જો સંયમની લાલસાથી પ્રવૃત્તિ હોય, તો સંયમને અનુકૂલ યત્નવાળી તે પ્રવૃત્તિ હોય. કદાચ ઉપધિ પ્રત્યે મૂર્છા ન હોય તો પણ, તેને ગ્રહણ વગેરેની ક્રિયામાં અત્યંત સાવધાનતારૂપ યતના ન કરે, તો સુખશીલપણા પ્રત્યે મૂર્છા થશે. એથી કરીને ઉપધિ ન રાખવી જોઇએ, આવો પ૨નો આશય છે. તેને ગ્રંથકાર કહે છે કે, શરીરના સદ્ભાવમાં પણ મૂર્છા કેમ નહીં થાય? અર્થાત્ યતનાપૂર્વક શરીરને સંયમમાં પ્રવર્તાવવામાં ન આવે તો શરીર પ્રત્યે પણ મૂર્છા થશે. માટે જો મૂર્ચ્છના સંભવથી ઉપધિ ત્યાજ્ય કહેશો તો શરીર પણ ત્યાજ્ય માનવું પડશે
ઉત્થાન :- પૂર્વપક્ષીને શરીરમાં મૂર્છાની આપત્તિ ગ્રંથકારે આપી, તેના સમાધાનરૂપે ‘અથ’થી પૂર્વપક્ષી કહે છે
--
ટીકા :- અથ મમત્વરિામલક્ષળા મૂર્છા, મમત્વવરિગામી નાજ્ઞાનનક્ષળ:, તસ્ય જ્ઞાનાવેવ નાશાત્, किन्तु प्राप्तेष्टवस्त्ववियोगाध्यवसानाऽप्राप्ततदभिलाषलक्षणार्त्तध्यानरूपः, सोऽपि भोगादिकामनां विना शरीरसंस्कारविरहान्न सम्भवी, मोक्षसाधनत्वमत्यैव तत्परिपालनात् । न च मोक्षसाधनत्वमत्यापि प्रवृत्तिरध्यात्मविरोधिनी, निदानत्वादिति वाच्यं निश्चयतस्तथात्वेऽपि व्यवहारतो मोक्षार्थितयैव शुभप्रवृत्तिसंभवात् । तथा च शरीरे न मूर्च्छति चेत् ?
દર ‘ન સમ્ભવી'માં ‘મોના વિામનાં વિના શરીરસંòારવિજ્ઞાત્' એ હેતુ છે.
ટીકાર્ય :- ‘અથ' મમત્વપરિણામલક્ષણ મૂર્છા છે.
ઉત્થાન :- નિશ્ચયનય માને છે કે, મમત્વપરિણામ અજ્ઞાનરૂપ છે; કેમ કે જીવને પોતાના શરીરથી પોતાનો ભેદ છે તેનું જ્ઞાન નથી, માટે શરીરમાં મમત્વ=હુંપણાની બુદ્ધિરૂપ મૂર્છાભાવ થાય છે, માટે તે મૂર્છા ભેદના અજ્ઞાન સ્વરૂપ છે. તેથી તેનું નિરાકરણ કરીને વ્યવહારનયથી મમત્વ શું છે તે બતાવતાં કહે છે
ટીકાર્ય :- ‘મમત્વ’ મમત્વપરિણામ અજ્ઞાનલક્ષણ નથી. તેમાં હેતુ કહે છે- તેનો=અજ્ઞાનનો, જ્ઞાનથી જ નશ થાય છે=હું આ બધાથી પૃથક્ છું તેવું જ્ઞાન થવાથી અજ્ઞાનનો નાશ થાય છે. મમત્વપરિણામ અજ્ઞાનરૂપ નથી તો શું છે? તે ‘ન્તુિ’થી બતાવે છે- પરંતુ પ્રાપ્ત એવી ઇષ્ટ વસ્તુના અવિયોગનું અધ્યવસાન અને અપ્રાપ્ત એવી ઇષ્ટ
