________________
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા... • • • • • • • • •
ગાથા - ૩
• • शुद्धतमपरिणामरूपाः, भावनाहेतुकनिर्ममत्वहेतुकसाम्यहेतुकरागद्वेषजयेन वा मनसो विशुद्धिरित्येवं પરિપાટી
ટીકાર્ય - ષવિજયે' કષાયના વિજયમાં ઇંદ્રિયનો વિજય પણ હેતુ છે.
ઈક અહીં ‘મપિ'થી એ સમુચ્ચય થાય છે કે, ક્ષમાદિમાં પ્રવૃત્તિ તો હેતુ છે પણ ઇંદ્રિયનો વિજય પણ હેતુ છે.
ઉત્થાન :- કષાયવિજય અને ઇંદ્રિયવિજય સમકાલભાવી છે, તો કષાયના વિજયમાં ઇંદ્રિયનો વિજય હેતુ કેવી રીતે કહી શકાય? તેથી કહે છે
ટીકાર્ય - “સમશાનમાવિનો:' - સમકાલભાવી પણ તે બેનો=કષાયવિજય અને ઇંદ્રિયવિજયનો, પ્રદીપ અને પ્રકાશની જેમ કાર્યકારણભાવ છે. અને ઇંદ્રિયનો વિજય મનની શુદ્ધિથી થાય છે, મનની શુદ્ધિ લશ્યાની શુદ્ધિથી થાય છે અને તે વેશ્યા, સકલકર્મપ્રકૃતિના નિણંદભૂત કૃષ્ણાદિ દ્રવ્યના સાચિવ્યથી આત્માના અશુદ્ધતમ, અશુદ્ધતર, અશુદ્ધ, શુદ્ધ, શુદ્ધતર, શુદ્ધતમ પરિણામરૂપ છે. બીજી રીતે મનની શુદ્ધિનો ઉપાય બતાવે છેભાવનાહતુક, નિર્મમત્વહેતુક, સામ્યહેતુક રાગદ્વેષના જય વડે મનની વિશુદ્ધિ થાય છે, એ પ્રમાણે પરિપાટી છે.
ભાવાર્થ - ઇંદ્રિયનો વિજય મનની વિશુદ્ધિથી થાય છે અને મનની વિશુદ્ધિ વેશ્યાની વિશુદ્ધિથી થાય છે એમ કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે કઠોર આશય તે અશુભ લેશ્યરૂપ છે, જે પ્રથમની ત્રણ લેશ્યા છે અને મૃદુ આશય તે શુદ્ધ લેશ્યારૂપ છે, જે પાછળની ત્રણ લેશ્યા છે. જ્યારે જીવ બીજા જીવ પ્રત્યે મૃદુ આશયવાળો થાય છે, ત્યારે તેના ચિત્તની જે વિશુદ્ધિ , તેનાથી તત્ત્વનું અવલોકન કરે તો તત્ત્વતરફ વલણ થવું સંભવે છે. જ્યારે કઠોર આશયવાળો જીવ તત્ત્વને તત્ત્વરૂપે જોવાની લાયકાત ધરાવતો નથી. આ રીતે લેશ્યાની શુદ્ધિથી તત્ત્વનું અવલોકન કરવાને કારણે મનશુદ્ધિ થાય છે અને મનશુદ્ધિ થયા પછી તત્ત્વમાં પ્રવૃત્તિ કરવા માટે જીવનો યત્ન પેદા થાય છે. તેનાથી ઇંદ્રિયનો વિજય થાય છે અને ઇંદ્રિયવિજય સમકાલીન કષાયનો જય થાય છે. આ ક્રમ પ્રમાણે વેશ્યાશુદ્ધિથી તત્ત્વના અવલોકનના પ્રયત્નથી ક્રમસર મનશુદ્ધિ થાય છે, તેથી તે ક્રમિક ભાવરૂપ છે; જ્યારે ઇંદ્રિયવિજય અને કષાયવિજય કાર્ય-કારણરૂપ હોવા છતાં સહવર્તી ભાવ છે. સમક્ષોમાવિનો સમકાલભાવી એવા ઇંદ્રિયવિજય અને કષાયવિજય વચ્ચે પ્રદીપ અને પ્રકાશની જેમ હેતુહેતુમદ્ભાવ છે એમ કહ્યું, ત્યાં હેતુ-હેતુમદ્ભાવનો અર્થ કાર્ય-કારણભાવ છે. તે આ રીતે- હેતુ એટલે કારણ અને હેતુમદૂ=કાર્ય. સ્વજન્યતાસંબંધથી હેતુ કાર્યમાં રહે છે, તેથી હેતુમદુ’ શબ્દથી કાર્ય વાચ્ય બને છે.
લેશ્યાની વિશુદ્ધિથી મનની શુદ્ધિ થાય છે તેમ કહ્યું, ત્યાં લશ્યાનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે- સકલ કર્મપ્રકૃતિના નિષ્ણન્દભૂત-જીવનું કાર્મણ શરીર સકલ કર્મપ્રકૃતિરૂપ છે અને તે પાંચ પ્રકારના વર્ણવાળી વર્ગણાઓથી બનેલું છે. આમ છતાં, તેમાં સારભૂત એવું જે કૃષ્ણાદિ દ્રવ્ય તેના સાચિવ્યથી આત્માને ત્રણ પ્રકારનાં અશુદ્ધ પરિણામો અને ત્રણ પ્રકારનાં શુદ્ધ પરિણામો થાય છે, તે ભાવ લેશ્યા છે; અને સકલ કર્મપ્રકૃતિમાં સારભૂત કૃષ્ણાદિ વર્ણવાળા પુદ્ગલો છે, તે દ્રવ્યલેશ્યા છે. અહીં “નિષ્કન્દનો અર્થ સારભૂત વધારે ઉચિત લાગવાથી તે કરેલ છે.
