Book Title: Mahabharat Samhita Part 02
Author(s): Bhandarkar Oriental Research Institute
Publisher: Bhandarkar Oriental Research Institute
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004322/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE MAHABHARATA TEXT AS CONSTITUTED IN ITS CRITICAL EDITION VOLUME II UDYOGA-, BHISMA-, AND DRONA-PARVANS teja khi PUBLISHED BY THE BHANDARKAR ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE POONA 1972 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ All rights reserved Printed by Dr. R. N. Dandekar, at the Bhandarkar Institute Press, Poona 4 and Published by Dr. R. N. Dandekar, Hon. Secretary, Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona 4 ( India) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cikitsitapAThAtmikA mahAbhArata-saMhitA dvitIyaH khaNDaH udyoga - bhISma - droNa-paNi tamastu tejasvinI UORN bhANDArakaraprAcyavidyAsaMzodhanamandireNa prakAzitA puNyapattanam zakAbdAH 1894 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA pp. 877-1128 15 udyogaparva adhyAyAH 1-197 49 udyogaparva 1-21 indravijayopAkhyAnam 9-18 saMjayayAnaparva 22-32 prajAgaraparva 33-41 / 52 sanatsujAtaparva 42-45 yAnasaMdhiparva 46-69 bhagavadyAnaparva 70-137 gAlavacaritam 104-121 vidurAputrAnuzAsanam 131-134 karNopanivAdaparva 138-148 56 abhiniryANaparva 145-152 bhISmAmiSecanaparva 153-156 .. 58 . ulUkayAnaparva 157-160 59 * rathAtirathasaMkhyAnaparva 161-169 60 ambopAkhyAnaparva 170-197 bhISmaparva adhyAyAH 1-117 61 jambUkhaNDavinirmANaparva 1-11 62 bhUmiparva 12-13 63 . bhagavadgItAparva 14-40 bhISmavadhaparva 41-117 prathamayuddhadivasaH 41-45 dvitIyayuddhadivasaH 46-51 tRtIyayuddhadivasaH 52-55 caturthayuddhadivasaH 56-57 pazcamayuddhadivasaH 58-70 SaSThayuddhadivasaH 71-75 saptamayuddhadivasaH 76-82 bhaSTamayuddhadivasaH 83-92 navamayuddhadivasaH 93-102 dazamayuddhadivasaH 103-117 877-901 855-898 901-922 922-946 946-953 953-985 985-1061 1025-1040 1053-1058 1061-1075 1075-1081 1081-1086 1086-1090 1090-1098 1098-1128 [129-1335 -1129-1143 1143-1146 1146-1185 1185-1335 1185-1197 1197-1210 1210-1220 1220-1224 1224-1242 1242-1252 1252-1265 1265-1284 1284-1301 1301-1335 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyAH 1-173 65 , droNAbhiSekaparva 1-15 66 saMzaptakavadhaparva 16-31 abhimanyuvadhaparva 32-51 pratijJAparva 52-60 69 jayadrathavadhaparva 61-121 ghaTotkacavadhaparva 122-154 '71 . droNavadhaparva 155-165 72 nArAyaNAstramokSaparva 166-173 pp. 1336-1638 1336-1360 1360-1386 1386-1410 1410-1424 1424-1530 1530-1593 1593-1618 1618-1638 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH khaNDaH Page #8 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udyogaparva upAvizandraupadeyAH kumArAH vaizaMpAyana uvAca / ' suvarNacitreSu varAsaneSu // 6 kRtvA vivAhaM tu kurupravIrA tathopaviSTeSu mahAratheSu __ stadAbhimanyormuditasvapakSAH / vibhrAjamAnAmbarabhUSaNeSu / vizramya catvAryuSasaH pratItAH rarAja sA rAjavatI samRddhA . sabhAM virATasya tato'bhijagmuH // 1 grahairiva dyaurvimalairupetA // 7 sabhA tu sA matsyapateH samRddhA tataH kathAste samavAyayuktAH mnniprvekottmrtncitraa| kRtvA vicitrAH puruSapravIrAH / nyastAsanA mAlyavatI sugandhA tasthumuhUrtaM paricintayantaH tAmabhyayuste nararAjavaryAH // 2 kRSNaM nRpAste samudIkSamANAH // 8 : athAsanAnyAvizatAM purastA- . kathAntamAsAdya ca mAdhavena dubhau virATadrupadau nrendro| saMghaTTitAH pANDavakAryahetoH / vRddhazva mAnyaH pRthivIpatInAM te rAjasiMhAH sahitA hyazRNva* pitAmaho rAmajanArdanAbhyAm // 3 nvAkyaM mahArthaM ca mahodayaM ca // 9 pAJcAlarAjasya samIpatasta kRSNa uvAca / . zinipravIraH saharauhiNeyaH / sarvairbhavadbhirviditaM yathAyaM matsyasya rAjJastu susaMnikRSTau yudhiSThiraH saubalenAkSavatyAm / janArdanazcaiva yudhiSThirazca // 4 jito nikRtyApahRtaM ca rAjyaM mutAzca sarve drupadasya rAjJo punaH pravAse samayaH kRtazca // 10 bhImArjunau mAdravatIsutau ca / zaktaivijetuM tarasA mahIM ca pradyumnasAmbau ca yudhi pravIrau satye sthitaistaccaritaM yathAvat / virATaputrazca sahAbhimanyuH // 5 pANDoH sutaistadrUtamugrarUpaM sarve ca zUrAH pitRbhiH samAnA ___ varSANi SaT sapta ca bhAratAtryaiH / / 11 ' vIryeNa rUpeNa balena caiva / trayodazazcaiva sudustaro'ya-877 - Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 1. 12] mahAbhArate [5. 2. 1 majJAyamAnairbhavatAM smiipe| klezAnasahyAMzca titikSamANe yathoSitaM tadviditaM ca sarvam // 12 evaM gate dharmasutasya rAjJo duryodhanasyApi ca yaddhitaM syAt / taccintayadhvaM kurupANDavAnAM dhayaM ca yuktaM ca yazaskaraM ca // 13 adharmayuktaM ca na kAmayeta rAjyaM surANAmapi dharmarAjaH / dharmArthayuktaM ca mahIpatitvaM grAme'pi kasmiMzcidayaM bubhUSet // 14 / pitryaM hi rAjyaM viditaM nRpANAM __ yathApakRSTaM dhRtraassttrputraiH| mithyopacAreNa tathApyanena kRcchre mahatprAptamasahyarUpam // 15 na cApi pArtho vijito raNe taiH svatejasA dhRtarASTrasya putraiH| tathApi rAjA sahitaH suhRdbhi rabhIpsate'nAmayameva teSAm // 16 yattatsvayaM pANDusutairvijitya samAhRtaM bhUmipatInnipIDya / tatprArthayante puruSapravIrAH kuntIsutA mAdravatIsutau ca // 17 bAlAstvime tairvividhairupAyaiH saMprArthitA hantumamitrasAhAH / rAjyaM jihIrSadbhirasadbhirupraiH sarvaM ca tadvo viditaM yathAvat // 18 teSAM ca lobhaM prasamIkSya vRddhaM dharmAtmatAM cApi yudhiSThirasya / saMbandhitAM cApi samIkSya teSAM matiM kurudhvaM sahitAH pRthakca // 19 ime ca satye'bhiratAH sadaiva taM pArayitvA samayaM yathAvat / ato'nyathA tairupacaryamANA hanyuH sametAndhRtarASTraputrAn // 20 . tairviprakAraM ca nizamya rAjJaH suhRjanAstAnparivArayeyuH / yuddhena bAdheyurimAMstathaiva tairvadhyamAnA yudhi tAMzca hanyuH // 21 tathApi neme'lpatayA samarthA steSAM jayAyeti bhavenmataM vaH / sametya sarve sahitAH suhRdbhi steSAM vinAzAya yateyureva / / 22 duryodhanasyApi mataM yathAva na jJAyate kiM nu kariSyatIti / ajJAyamAne ca mate parasya kiM syAtsamArabhyatamaM mataM vaH // 23 . tasmAdito gacchatu dharmazIla: zuciH kulInaH puruSo'pramattaH / dUtaH samarthaH prazamAya teSAM .. rAjyArdhadAnAya yudhiSThirasya // 24 nizamya vAkyaM tu janArdanasya - dharmArthayuktaM madhuraM samaM c| samAdade vAkyamathAgrajo'sya saMpUjya vAkyaM tadatIva rAjan // 25 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi prathamo'dhyAyaH // 1 // baladeva uvaac| zrutaM bhavadbhirgadapUrvajasya . -878 - Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 2. 1] udyogaparva [5. 3. 2 vAkyaM yathA dharmavadarthavaJca / dyUte pramattasya hRtaM ca rAjyam // 8 ajAtazatrozca hitaM hitaM ca nivAryamANazca kurupravIraiH / duryodhanasyApi tathaiva rAjJaH // 1 sarvaiH suhRdbhiympytjjnyH| adhaM hi rAjyasya visRjya vIrAH gAndhArarAjasya sutaM matAkSaM kuntIsutAstasya kRte ytnte| ___ samAhvayahevitumAjamIDhaH // 9 . pradAya cArdhaM dhRtarASTraputraH durodarAstatra sahasrazo'nye sukhI sahAsmAbhiratIva modet // 2 yudhiSThiro yAnviSaheta jetum / labdhvA hi rAjyaM puruSapravIrAH utsRjya tAnsaubalameva cAyaM ___ samyakpravRtteSu pareSu caiv| . samAhvayattena jito'kSavatyAm // 10 dhruvaM prazAntAH sukhamAvizeyu sa dIvyamAnaH pratidevanena steSAM prazAntizca hitaM prajAnAm // 3 akSeSu nityaM suparAGmukheSu / - duryodhanasyApi mataM ca vettuM saMrambhamANo vijitaH prasahya - vaktuM ca vAkyAni yudhiSThirasya / tatrAparAdhaH zakunena kazcit // 11 priyaM mama syAdyadi tatra kazci tasmAtpraNamyaiva vaco bravItu . drajecchamArthaM kurupANDavAnAm // 4 vaicitravIrya bahusAmayuktam / sa bhISmamAmavya kurupravIraM tathA hi zakyo dhRtarASTraputraH .. vaicitravIyaM ca mahAnubhAvam / svArthe niyoktuM puruSeNa tena // 12 droNaM saputraM viduraM kRpaM ca vaizaMpAyana uvAca / - gAndhArarAjaM ca sasUtaputram // 5 evaM bruvatyeva madhupravIre * sarve ca ye'nye dhRtarASTraputrA zinipravIraH sahasotpapAta / - balapradhAnA nigamapradhAnAH / tathApi vAkyaM parinindya tasya sthitAzca dharmeSu yathA svakeSu ___samAdade vAkyamidaM samanyuH // 13 __ lokapravIrAH zrutakAlavRddhAH // 6 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi eteSu sarveSu samAgateSu dvitIyo'dhyAyaH // 2 // - paureSu vRddheSu ca saMgateSu / bravItu vAkyaM praNipAtayuktaM sAtyakiruvAca / __ kuntIsutasyArthakaraM yathA syAt // 7 yAdRzaH puruSasyAtmA tAdRzaM saMprabhASate / sarvAsvavasthAsu ca tena kauTyA yathArUpo'ntarAtmA te tathArUpaM prabhASase // 1 gusto hi so'rtho balamAzritaistaiH / santi vai puruSAH zUrAH santi kApuruSAstathA / priyAbhyupetasya yudhiSThirasya ubhAvetau dRDhau pakSau dRzyete puruSAnprati // 2 -879, Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 3. 3] mahAbhArate [5. 4.7 ekasminneva jAyete kule klIbamahArathau / paJcemAnpANDaveyAMzca draupadyAH kIrtivardhanAn / phalAphalavatI zAkhe yathaikasminvanaspatau // 3 samapramANAnpANDUnAM samavIryAnmadotkaTAn // 18 nAbhyasUyAmi te vAkyaM bruvato lAGgaladhvaja / saubhadraM ca maheSvAsamamarairapi duHsaham / ye tu zRNvanti te vAkyaM tAnasUyAmi mAdhava // 4 gadapradyumnasAmbAMzca kAlavajrAnalopamAn // 19 kathaM hi dharmarAjasya doSamalpamapi bruvan / te vayaM dhRtarASTrasya putraM zakuninA saha / labhate pariSanmadhye vyAhartumakutobhayaH // 5 karNena ca nihatyAjAvabhiSekSyAma pANDavam // 20 samAhUya mahAtmAnaM jitavanto'kSakovidAH / nAdharmo vidyate kazcicchatrUnhatvAtatAyinaH / anakSajJaM yathAzraddhaM teSu dharmajayaH kutaH // 6 adharmyamayazasyaM ca zAtravANAM prayAcanam // 21 yadi kuntIsutaM gehe krIDantaM bhrAtRbhiH saha / hRdgatastasya yaH kAmastaM kurudhvamatandritAH / abhigamya jayeyuste tatteSAM dharmato bhavet // 7 nisRSTaM dhRtarASTreNa rAjyaM prApnotu pANDavaH // 22 samAhUya tu rAjAnaM kSatradharmarataM sadA / adya pANDusuto rAjyaM labhatAM vA yudhisstthirH| nikRtyA jitavantaste kiM nu teSAM paraM zubham // 8 nihatA vA raNe sarve svapsyanti vasudhAtale // 23 kathaM praNipateccAyamiha kRtvA paNaM param / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi : vanavAsAdvimuktastu prAptaH paitAmahaM padam // 9 tRtIyo'dhyAyaH // 3 // yadyayaM paravittAni kAmayeta yudhisstthirH|| evamapyayamatyantaM parAnnArhati yAcitum // 10 ___ drupada uvAca / kathaM ca dharmayuktAste na ca rAjyaM jihIrSavaH / evametanmahAbAho bhaviSyati na saMzayaH / nivRttavAsAnkaunteyAnya AhurviditA iti // 11 na hi duryodhano rAjyaM madhureNa pradAsyati // 1 . anunItA hi bhISmeNa droNena ca mahAtmanA / anuvartyati taM cApi dhRtarASTraH sutapriyaH / na vyavasyanti pANDUnAM pradAtuM paitRkaM vasu // 12 bhISmadroNau ca kArpaNyAnmauAdrAdheyasaubalau // 2 ahaM tu tAzitairbANairanunIya raNe balAt / baladevasya vAkyaM tu mama jJAne na yujyate / pAdayoH pAtayiSyAmi kaunteyasya mahAtmanaH // 13 | etaddhi puruSeNAgre kArya sunayamicchatA // 3 atha te na vyavasyanti praNipAtAya dhiimtH| na tu vAcyo mRdu vaco dhArtarASTraH kathaMcana / gamiSyanti sahAmAtyA yamasya sadanaM prati // 14 / na hi mArdavasAdhyo'sau pApabuddhirmato mama // 4 na hi te yuyudhAnasya saMrabdhasya yuyutsataH / gardabhe mArdavaM kuryAdgoSu tIkSNaM samAcaret / vegaM samarthAH saMsoDhuM vajrasyeva mhiidhraaH|| 15 mRdu duryodhane vAkyaM yo brUyAtpApacetasi // 5 ko hi gANDIvadhanvAnaM kazca cakrAyudhaM yudhi| mRdu vai manyate pApo bhASyamANamazaktijam / mAM cApi viSaheko nu kazca bhImaM durAsadam // 16 jitamarthaM vijAnIyAdabudho mArdave sati // 6 yamau ca dRDhadhanvAnau yamakalpau mhaayutii| etaccaiva kariSyAmo yatnazca kriyatAmiha / ko jijIviSurAsIdeddhRSTadyumnaM ca pArSatam // 17 prasthApayAma mitrebhyo balAnyudyojayantu naH // 7 -880 - Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 4. 8] udyogaparva [5. 5.8 zalyasya dhRSTaketozca jayatsenasya cAbhibhoH / bhUritejA devakazca ekalavyasya cAtmajaH / kekayAnAM ca sarveSAM dUtA gacchantu zIghragAH // 8 kArUSakAzca rAjAnaH kSemadhUrtizca vIryavAn // 23 sa tu duryodhano nUnaM preSayiSyati sarvazaH / udbhavaH kSemakazcaiva vATadhAnazca pArthivaH / pUrvAbhipannAH santazca bhajante pUrvacodakam // 9 zrutAyuzca dRDhAyuzca zAlvaputrazca vIryavAn // 24 tattvaradhvaM narendrANAM pUrvameva pracodane / kumArazca kaliGgAnAmIzvaro yuddhadurmadaH / 'mahaddhi kAryaM voDhavyamiti me vartate matiH // 10 eteSAM preSyatAM zIghrametaddhi mama rocate // 25 zalyasya preSyatAM zIghraM ye ca tasyAnugA nRpaaH| ayaM ca brAhmaNaH zIghraM mama rAjanpurohitaH / bhagadattAya rAjJe ca pUrvasAgaravAsine // 11 preSyatAM dhRtarASTrAya vAkyamasminsamarpyatAm // 26 amitaujase tathogrAya hArdikyAyAhukAya ca / yathA duryodhano vAcyo yathA zAMtanavo nRpaH / dIrghaprajJAya mallAya rocamAnAya cAbhibho // 12 dhRtarASTro yathA vAcyo droNazca viduSAM varaH // 27 AnIyatAM bRhantazca senAvinduzca pArthivaH / / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi pApajitprativindhyazca citravarmA suvAstukaH // 13 caturtho'dhyAyaH // 4 // bAhIko muJjakezazca vaidyAdhipatireva ca / supArzvazva subAhuzca pauravazca mahArathaH // 14 vAsudeva uvAca / zakAnAM pahnavAnAM ca daradAnAM ca ye nRpAH / upapannamidaM vAkyaM somakAnAM dhuraMdhare / kAmbojA RSikA ye ca pazcimAnUpakAzca ye||15 arthasiddhikaraM rAjJaH pANDavasya mahaujasaH // 1 jayatsenazca kAzyazca tathA paJcanadA nRpAH / etacca pUrvakAryaM naH sunItamabhikAGkSatAm / krAthaputrazca durdharSaH pArvatIyAzca ye nRpAH // 16 anyathA hyAcarankarma puruSaH syAtsubAlizaH // 2 jAnakizca suzarmA ca maNimAnpItimatsyakaH / kiM tu saMbandhakaM tulyamasmAkaM kurupANDuSu / pAMsurASTrAdhipazcaiva dhRSTaketuzca vIryavAn // 17 yatheSTaM vartamAneSu pANDaveSu ca teSu ca // 3 auDazca daNDadhArazca bRhatsenazca vIryavAn / te vivAhArthamAnItA vayaM sarve yathA bhavAn / aparAjito niSAdazca zreNimAnvasumAnapi // 18 kRte vivAhe muditA gamiSyAmo gRhAnprati // 4 bRhadbalo mahaujAzca bAhuH prpurNjyH| bhavAnvRddhatamo rAjJAM vayasA ca zrutena ca / samudraseno rAjA ca saha putreNa vIryavAn // 19 ziSyavatte vayaM sarve bhavAmeha na saMzayaH // 5 adArizca nadIjazca karNaveSTazca pArthivaH / bhavantaM dhRtarASTrazca satataM bahu manyate / samarthazca suvIrazca mArjAraH kanyakastathA // 20 AcAryayoH sakhA cAsi droNasya ca kRpasya ca // 6 mahAvIrazca kadruzca nikarastumulaH krathaH / sa bhavAnpreSayatvadya pANDavArthakaraM vcH| nIlazca vIradharmA ca bhUmipAlazca vIryavAn // 21 / sarveSAM nizcitaM tannaH preSayiSyati yadbhavAn // 7 durjayo dantavaktrazca rukmI ca jnmejyH| yadi tAvacchamaM kuryAnnyAyena kurupuNgvH| ASADho vAyuvegazca pUrvapAlI ca pArthivaH // 22 - na bhavetkurupANDUnAM saubhrAtreNa mahAnkSayaH // 8 ma.bhA. 111 -881 - Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 5. 9] mahAbhArate [5. 6. 11 atha darpAnvito mohAnna kuryaaddhRtraassttrjH| prajJayAnavamazcAsi zukreNAGgirasena ca // 3 anyeSAM preSayitvA ca pshcaadsmaansmaahvyeH|| 9 viditaM cApi te sarvaM yathAvRttaH sa kauravaH / tato duryodhano mandaH sahAmAtyaH sabAndhavaH / pANDavazca yathAvRttaH kuntIputro yudhisstthirH|| 4 niSThAmApatsyate mUDhaH kruddhe gANDIvadhanvani // 10 dhRtarASTrasya vidite vaJcitAH pANDavAH praiH| vaizaMpAyana uvaac| vidureNAnunIto'pi putramevAnuvartate // 5 tataH satkRtya vArSNeyaM virATaH pRthivIpatiH / zakunirbuddhipUrvaM hi kuntIputraM samAhvayat / gRhAnprasthApayAmAsa sagaNaM sahabAndhavam // 11 anakSalaM matAkSaH sankSatravRtte sthitaM zucim // 6 . dvArakAM tu gate kRSNe yudhiSThirapurogamAH / / te tathA vaJcayitvA tu dharmaputraM yudhiSThiram / cakruH sAMgrAmikaM sarvaM virATazca mhiiptiH|| 12 na kasyAMcidavasthAyAM rAjyaM dAsyanti vai svayam // 7 tataH saMpreSayAmAsa virATaH saha baandhvaiH| bhavAMstu dharmasaMyuktaM dhRtarASTraM bruvanvacaH / . sarveSAM bhUmipAlAnAM drupadazca mahIpatiH // 13 manAMsi tasya yodhAnAM dhruvamAvartayiSyati // 8. vacanAtkurusiMhAnAM matsyapAzcAlayozca te| vidurazcApi tadvAkyaM sAdhayiSyati tAvakam / samAjagmurmahIpAlAH saMprahRSTA mahAbalAH // 14 bhISmadroNakRpANAM ca bhedaM saMjanayiSyati // 9 tacchrutvA pANDuputrANAM samAgacchanmahadbalam / amAtyeSu ca bhinneSu yodheSu vimukheSu ca / dhRtarASTrasutazcApi samAninye mahIpatIn // 15 punarekAgrakaraNaM teSAM karma bhaviSyati // 10 samAkulA mahI rAjankurupANDavakAraNAt / etasminnantare pArthAH sukhamekAgrabuddhayaH / tadA samabhavatkRtsnA saMprayANe mahIkSitAm // 16 senAkarma kariSyantidravyANAM caiva saMcayam // 11 balAni teSAM vIrANAmAgacchanti ttsttH| bhidyamAneSu ca sveSu lambamAne ca vai tvayi / cAlayantIva gAM devIM saparvatavanAmimAm // 17 na tathA te kariSyanti senAkarma na saMzayaH // 12 tataH prajJAvayovRddhaM pAJcAlyaH svapurohitam / etatprayojanaM cAtra prAdhAnyenopalabhyate / kurubhyaH preSayAmAsa yudhiSThiramate tadA // 18 saMgatyA dhRtarASTrazca kuryAddhayaM vacastava // 13 . iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi sa bhavAndharmayuktazca dhayaM teSu samAcaran / paJcamo'dhyAyaH // 5 // kRpAluSu pariklezAnpANDavAnAM prakIrtayan // 14 drupada uvAca / vRddheSu kuladharma ca bruvanpUrvairanuSThitam / bhUtAnAM prANinaH zreSThAH prANinAM buddhijIvinaH / vibhetsyati manAMsyeSAmiti me nAtra sNshyH||15 buddhimatsu narAH zreSThA narANAM tu dvijAtayaH // 1 na ca tebhyo bhayaM te'sti brAhmaNo hyasi vedavit / dvijeSu vaidyAH zreyAMso vaidyeSu kRtabuddhayaH / dUtakarmaNi yuktazca sthavirazca vizeSataH // 16 sa bhavAnkRtabuddhInAM pradhAna iti me mtiH|| 2 sa bhavAnpuSyayogena muhUrtena jayena c| . . kulena ca viziSTo'si vayasA ca zrutena c| kauraveyAnprayAtvAzu kaunteyasyArthasiddhaye // 17 -882 - Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 6. 18] udyogaparva [5. 7. 25 vaizaMpAyana uvAca / tvaM ca zreSThatamo loke satAmadya janArdana / tathAnuziSTaH prayayau drupadena mahAtmanA / satataM saMmatazcaiva sadvRttamanupAlaya // 12 purodhA vRttasaMpanno nagaraM nAgasAhvayam / / 18 kRSNa uvAca / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi bhavAnabhigataH pUrvamatra me nAsti saMzayaH / SaSTho'dhyAyaH // 6 // dRSTastu prathamaM rAjanmayA pArtho dhanaMjayaH // 13 tava pUrvAbhigamanAtpUrvaM cApyasya darzanAt / vaizaMpAyana uvAca / sAhAyyamubhayoreva kariSyAmi suyodhana // 14 gate dvAravatI kRSNe baladeve ca maadhve|| pravAraNaM tu bAlAnAM pUrva kAryamiti zrutiH / saha vRSNyandhakaiH sarvairbhojaizca zatazastathA // 1 tasmAtpravAraNaM pUrvamahaH pArtho dhanaMjayaH // 15 sarvamAgamayAmAsa pANDavAnAM viceSTitam / matsaMhananatulyAnAM gopAnAmarbudaM mahat / dhRtarASTrAtmajo rAjA dUtaiH praNihitaizcaraiH // 2 nArAyaNA iti khyAtAH sarve saMgrAmayodhinaH // 16 sa zrutvA mAdhavaM yAtaM sadazvaranilopamaiH / te vA yudhi durAdharSA bhavantvekasya sainikAH / balena nAtimahatA dvArakAmabhyayAtpurIm / / 3 ayudhyamAnaH saMgrAme nyastazastro'hamekataH // 17 tameva divasaM cApi kaunteyaH pANDunandanaH / AbhyAmanyataraM pArtha yatte hRdyataraM matam / pAnartanagarI ramyAM jagAmAzu dhanaMjayaH // 4 tadvaNItAM bhavAnagre pravAryastvaM hi dharmataH // 18 tau yAtvA puruSavyAghrau dvArakAM kurunandanau / vezaMpAyana uvAca / suptaM dadRzatuH kRSNaM zayAnaM copajagmatuH // 5 evamuktastu kRSNena kuntIputro dhanaMjayaH / tataH zayAne govinde praviveza suyodhanaH / ayudhyamAnaM saMgrAme varayAmAsa kezavam // 19 ucchIrSatazca kRSNasya niSasAda varAsane // 6 sahasrANAM sahasraM tu yodhAnAM prApya bhaart| tataH kirITI tasyAnu praviveza mhaamnaaH| kRSNaM cApahRtaM jJAtvA saMprApa paramAM mudam // 20 prazvArdhe ca sa kRSNasya prahvo'tiSThatkRtAJjaliH // 7 duryodhanastu tatsainyaM sarvamAdAya pArthivaH / pratibuddhaH sa vArSNeyo dadarzAgre kirITinam / tato'bhyayAdbhImabalo rauhiNeyaM mahAbalam // 21 sa tayoH svAgataM kRtvA yathArha pratipUjya c| sarvaM cAgamane hetuM sa tasmai saMnyavedayat / tadAgamanajaM hetuM papraccha madhusUdanaH // 8 pratyuvAca tataH zaurirdhArtarASTramidaM vacaH // 22 . tato duryodhanaH kRSNamuvAca prahasanniva / viditaM te naravyAghra sarvaM bhavitumarhati / / vigrahe'sminbhavAnsAhyaM mama dAtumihArhati // 9 yanmayoktaM virATasya purA vaivAhike tadA // 23 samaM hi bhavataH sakhyaM mayi caivArjune'pi ca / nigRhyokto hRSIkezastvadarthaM kurunandana / tathA saMbandhakaM tulyamasmAkaM tvayi mAdhava // 10 mayA saMbandhakaM tulyamiti rAjanpunaH punaH // 24 ahaM cAbhigataH pUrvaM tvAmadya madhusUdana / na ca tadvAkyamuktaM vai kezavaH pratyapadyata / pUrva cAmigataM santo bhajante pUrvasAriNaH // 11 / na cAhamutsahe kRSNaM vinA sthAtumapi kSaNam // 25 -883 - Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 7. 26] mahAbhArate [5. 8. 13 nAhaM sahAyaH pArthAnAM nApi duryodhanasya vai| abhyayAtpANDavAnrAjansaha putrairmahArathaiH // 1 iti me nizcitA buddhirvAsudevamavekSya ha // 26 tasya senAnivezo'bhUdadhyardhamiva yojanam / jAto'si bhArate vaMze sarvapArthivapUjite / . tathA hi bahulAM senAM sa bibharti nararSabhaH // 2 gaccha yudhyasva dharmeNa kSAtreNa bharatarSabha // 27 vicitrakavacAH zUrA vicitrdhvjkaarmukaaH| ityevamuktaH sa tadA pariSvajya halAyudham / vicitrAbharaNAH sarve vicitrarathavAhanAH // 3 kRSNaM cApahRtaM jJAtvA yuddhAnmane jitaM jayam // 28 svadezaveSAbharaNA vIrAH zatasahasrazaH / / so'bhyayAtkRtavarmANaM dhRtarASTrasuto nRpaH / tasya senApraNetAro babhUvuH kSatriyarSabhAH // 4 kRtavarmA dadau tasya senAmakSauhiNIM tadA // 29 vyathayanniva bhUtAni kampayanniva medinIm / sa tena sarvasainyena bhImena kurunandanaH / zanairvizrAmayansenAM sa yayau yena pANDavaH // 5 vRtaH pratiyayau hRSTaH suhRdaH saMpraharSayan // 30 tato duryodhanaH zrutvA mahAsenaM mahAratham / gate duryodhane kRSNaH kirITinamathAbravIt / upAyAntamabhidrutya svayamAna bhArata // 6 ayudhyamAnaH kA buddhimAsthAyAhaM tvayA vRtaH // 31 kArayAmAsa pUjArthaM tasya duryodhanaH sabhAH / arjuna uvAca / ramaNIyeSu dezeSu ratnacitrAH svalaMkRtAH // 7 bhavAnsamarthastAnsarvAnnihantuM nAtra sNshyH| sa tAH sabhAH samAsAdya pUjyamAno yathAmaraH / nihantumahamapyekaH samarthaH puruSottama / / 32 / duryodhanasya sacivairdeze deze ythaarhtH| . bhavAMstu kIrtimAlloke tadyazastvAM gamiSyati / AjagAma sabhAmanyAM devAvasathavarcasam // 8 yazasA cAhamapyarthI tasmAdasi mayA vRtaH // 33 sa tatra viSayairyuktaH kalyANairatimAnuSaiH / sArathyaM tu tvayA kAryamiti me mAnasaM sadA / / mene'bhyadhikamAtmAnamavamene puraMdaram // 9 . cirarAtrepsitaM kAmaM tadbhavAnkartumarhati // 34 / / papraccha sa tataH preSyAnprahRSTaH kSatriyarSabhaH / - vAsudeva uvaac| yudhiSThirasya puruSAH ke nu cakruH sabhA imAH / upapannamidaM pArtha yatspardhathA mayA saha / AnIyantAM sabhAkArAH pradeyArhA hi me mtaaH||10 sArathyaM te kariSyAmi kAmaH saMpadyatAM tava // 35 / gUDho duryodhanastatra darzayAmAsa mAtulam / vaizaMpAyana uvAca / taM dRSTvA madrarAjantu jJAtvA yatnaM ca tasya tm| evaM pramuditaH pArthaH kRSNena sahitastadA / pariSvajyAbravItprIta iSTo'rtho gRhyatAmiti // 11 vRto dAzArhapravaraiH punarAyAdhudhiSThiram // 36 duryodhana uvaac| iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi satyavAgbhava kalyANa varo vai mama dIyatAm / sptmo'dhyaayH||7|| sarvasenApraNetA me bhavAnbhavitumarhati / / 12 vaizaMpAyana uvaac| vaizaMpAyana uvAca / kRtamityabravIcchalyaH kimanyakriyatAmiti / zalyaH zrutvA tu dUtAnAM sainyena mahatA vRtH| / kRtamityeva gAndhAriH pratyuvAca punaH punaH // 13 - 684 - Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 8. 14] udyogaparva [5.9.1 sa tathA zalyamAmaya punarAyAtsvakaM puram / tejovadhazca te kAryaH sauterasmajjayAvahaH / zalyo jagAma kaunteyAnAkhyAtuM karma tasya tat // 14 akartavyamapi hyetatkartumarhasi mAtula // 27 upaplavyaM sa gatvA tu skandhAvAraM pravizya c|| zalya uvAca / pANDavAnatha tAnsarvA'zalyastatra dadarza ha // 15 zRNu pANDava bhadraM te yadbhavISi durAtmanaH / sametya tu mahAbAhuH zalyaH paannddusutaistdaa|| tejovadhanimittaM mAM sUtaputrasya saMyuge // 28 pAdyamayaM ca gAM caiva pratyagRhNAdyathAvidhi // 16 / ahaM tasya bhaviSyAmi saMgrAme sArathidhruvam / tataH kuzalapUrvaM sa madrarAjo'risUdanaH / vAsudevena hi samaM nityaM mAM sa hi manyate // 29 prItyA paramayA yuktaH samAzliSya yudhiSThiram // 17 tasyAhaM kuruzArdUla pratIpamahitaM vacaH / tathA bhImArjunau hRSTau svasrIyau ca yamAvubhau / dhruvaM saMkathayiSyAmi yoddhukAmasya saMyuge // 30 Asane copaviSTastu zalyaH pArthamuvAca ha // 18 yathA sa hRtadarpazca hRtatejAzca pANDava / kuzalaM rAjazArdUla kaJcitte kurunandana / bhaviSyati sukhaM hantuM satyametadbravImi te // 31 araNyavAsAddiSTyAsi vimukto jayatAM vara // 19 evametatkariSyAmi yathA tAta tvamAttha mAm / suduSkaraM kRtaM rAjannirjane vasatA vane / yaccAnyadapi zakSyAmi tatkariSyAmi te priym||32 bhrAtRbhiH saha rAjendra kRSNayA cAnayA saha // 20 yacca duHkhaM tvayA prAptaM dyUte vai kRSNayA saha / ajJAtavAsaM ghoraM ca vasatA duSkaraM kRtam / paruSANi ca vAkyAni sUtaputrakRtAni vai // 33 duHkhameva kutaH saukhyaM rAjyabhraSTasya bhArata // 21 jaTAsurAtpariklezaH kIcakAcca mahAdyute / duHkhasyaitasya mahato dhArtarASTrakRtasya vai / draupadyAdhigataM sarvaM damayantyA yathAzubham // 34 avApsyasi sukhaM rAjanhatvA zatrUnparaMtapa // 22 viditaM te mahArAja lokatattvaM narAdhipa / sarvaM duHkhamidaM vIra sukhodakaM bhaviSyati / * tasmAllobhakRtaM kiMcittava tAta na vidyate // 23 nAtra manyustvayA kAryo vidhirhi balavattaraH // 35 tato'syAkathayadrAjA duryodhanasamAgamam / duHkhAni hi mahAtmAnaH prApnuvanti yudhiSThira / taJca zuzrUSitaM sarvaM varadAnaM ca bhArata // 24 devairapi hi duHkhAni prAptAni jagatIpate // 36 yudhiSThira uvAca / indreNa zrUyate rAjansabhAryeNa mahAtmanA / sukRtaM te kRtaM raajnprhRssttenaantraatmnaa| anubhUtaM mahadduHkhaM devarAjena bhArata // 37 duryodhanasya yadvIra tvayA vAcA pratizrutam / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi ekaM tvicchAmi bhadraM te kriyamANaM mahIpate // 25 ___ assttmo'dhyaayH||8|| bhavAniha mahArAja vAsudevasamo yudhi / karNArjunAbhyAM saMprApte dvairathe raajsttm| , yudhiSThira uvAca / karNasya bhavatA kArya sArathyaM nAtra saMzayaH // 26 / kathamindreNa rAjendra sabhAryeNa mahAtmanA / vatra pAlyo'rjuno rAjanyadi mtpriymicchsi| / duHkhaM prAptaM paraM ghorametadicchAmi veditum // 1 - 885 -- Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 9. 2] mahAbhArate [5. 9. 26 zalya uvAca / zalya uvAca / zRNu rAjanpurA vRttamitihAsaM purAtanam / / indreNa tAstvanujJAtA jagmuniziraso'ntikam / . sabhAryeNa yathA prAptaM duHkhamindreNa bhArata // 2 tatra tA vividhairbhaavailobhyntyo varAGganAH / tvaSTA prajApati sIddevazreSTho mhaatpaaH| . nRtyaM saMdarzayantyazca tathaivAGgeSu sauSThavam // 15 sa putraM vai trizirasamindradrohAtkilAsRjat // 3 viceruH saMpraharSaM ca nAbhyagacchanmahAtapAH / aindraM sa prArthayatsthAnaM vizvarUpo mahAdyutiH / indriyANi vaze kRtvA pUrNasAgarasaMnibhaH // 16 taistribhirvadanaioraiH sUryendujvalanopamaiH // 4 tAstu yatnaM paraM kRtvA punaH zakramupasthitAH / vedAnekena so'dhIte surAme kena cApibat / kRtAJjalipuTAH sarvA devarAjamathAbruvan // 17 ekena ca dizaH sarvAH pibanniva nirIkSate // 5 na sa zakyaH sudurdharSo dhairyAccAlayituM prbho| sa tapasvI mRdurdAnto dharme tapasi codyataH / yatte kArya mahAbhAga kriyatAM tadanantaram // 18. tapo'tapyanmahattIvra suduzcaramariMdama // 6 saMpUjyApsarasaH zakro visRjya ca mahAmatiH / tasya dRSTvA tapovIyaM sattvaM cAmitatejasaH / cintayAmAsa tasyaiva vadhopAyaM mahAtmanaH // 19 viSAdamagamacchaka indro'yaM mA bhavediti // 7 sa tUSNIM cintayanvIro devarAjaH pratApavAn / kathaM sajjeta bhogeSu na ca tapyenmahattapaH / vinizcitamatirdhImAnvadhe triziraso'bhavat // 20 vivardhamAnastrizirAH sarvaM tribhuvanaM graset // 8 vajramasya kSipAmyadya sa kSipraM na bhaviSyati / iti saMcintya bahudhA buddhimAnbharatarSabha / zatruH pravRddho nopekSyo durbalo'pi balIyasA // 21 AjJApayatso'psarasastvaSTuputrapralobhane // 9 zAstrabuddhyA vinizcitya kRtvA buddhiM vadhe dRDhAm / yathA sa sajjetrizirAH kAmabhogeSu vai bhRzam / atha vaizvAnaranibhaM ghorarUpaM bhayAvaham / kSipraM kuruta gacchadhvaM pralobhayata mAciram // 10 mumoca vajraM saMkruddhaH zakratrizirasaM prati // 22 zRGgAraveSAH suzroNyo bhAvairyuktA manoharaiH / sa papAta hatastena vaNa dRDhamAhataH / parvatasyeva zikharaM praNunnaM medinItale // 23 pralobhayata bhadraM vaH zamayadhvaM bhayaM mama // 11 taM tu vajrahataM dRSTvA zayAnamacalopamam / asvasthaM hyAtmanAtmAnaM lakSayAmi varAGganAH / na zarma lebhe devendro dIpitastasya tejasA / bhayametanmahAghoraM kSipraM nAzayatAbalAH // 12 hato'pi dIptatejAH sa jIvanniva ca dRzyate // 24 apsarasa uucuH| abhitastatra takSANaM ghaTamAnaM zacIpatiH / tathA yatnaM kariSvAmaH zakra tasya pralobhane / apazyadabravIccainaM satvaraM pAkazAsanaH / yathA nAvApsyasi bhayaM tasmAdvalaniSUdana // 13 kSipraM chindhi zirAMsyasya kuruSva vacanaM mama // 25 nirdahanniva cakSubhyAM yo'sAvAste taponidhiH / tovAca / taM pralobhayituM deva gacchAmaH sahitA vayam / mahAskandho bhRzaM hyeSa parazurna tariSyati / yatiSyAmo vaze kartuM vyapanetuM ca te bhayam // 14 / kartuM cAhaM na zakSyAmi karma sadbhirvigarhitam // 26 -886 -- Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 9. 27 ] udyogaparva [5. 9. 51 indra uvaac| tatasteSu nikRtteSu vijvaro maghavAnabhUt / mA bhaistvaM kSiprametadvai kuruSva vacanaM mama / jagAma tridivaM hRSTastakSApi svagRhAnyayau // 39 matprasAdAddhi te zastraM vajrakalpaM bhaviSyati // 27 tvaSTA prajApatiH zrutvA zakreNAtha hataM sutam / takSovAca / krodhasaMraktanayana idaM vacanamabravIt // 40 kaM bhavantamahaM vidyAM ghorakarmANamadya vai / tapyamAnaM tapo nityaM kSAntaM dAntaM jitendriyam / etadicchAmyahaM zrotuM tattvena kathayasva me // 28 anAparAdhinaM yasmAtputraM hiMsitavAnmama // 41 indra uvAca / tasmAcchakravadhArthAya vRtramutpAdayAmyaham / ahamindro devarAjastakSanviditamastu te| . lokAH pazyantu me vIryaM tapasazca balaM mahat / kuruSvaitadyathoktaM me takSanmA tvaM vicAraya // 29 sa ca pazyatu devendro durAtmA pApacetanaH // 42 tkssaacaac| upaspRzya tataH kruddhastapasvI sumahAyazAH / kareNa nApatrapase kathaM zakreha krmnnaa| agniM hutvA samutpAdya ghoraM vRtramuvAca ha / RSiputramimaM hatvA brahmahatyAbhayaM na te / / 30 indrazatro vivardhasva prabhAvAttapaso mama // 43 indra uvAca / so'vardhata divaM stabdhvA sUryavaizvAnaropamaH / pazcAddharma cariSyAmi pAvanArthaM suduzvaram / / kiM karomIti covAca kAlasUrya ivoditaH / zatrureSa mahAvIryo vajreNa nihato mayA // 31 zakraM jahIti cApyukto jagAma tridivaM ttH||44 adyApi cAhamudvignastakSannasmAdvibhemi vai / tato yuddhaM samabhavatravAsavayostadA / kSipraM chindhi zirAMsi tvaM kariSye'nugrahaM tava // 32 saMkruddhayormahAghoraM prasaktaM kurusattama // 45 ziraH pazoste dAsyanti bhAgaM yajJeSu mAnavAH / tato jagrAha devendraM vRtro vIraH zatakratum / eSa te'nugrahastakSankSipraM kuru mama priyam // 33 apAvRtya sa jagrAsa vRtraH krodhasamanvitaH // 46 .. . zalya uvAca / praste vRtreNa zakre tu saMbhrAntAstridazAstadA / etacchrutvA tu takSA sa mahendravacanaM tadA / asRjaste mahAsattvA jRmbhikAM vRtranAzinIm // 47 zirAMsyatha trizirasaH kuThAreNAcchinattadA // 34 viz2ambhamANasya tato vRtrasyAsyAdapAvRtAt / nikRtteSu tatasteSu niSkAmaMstrizirAstvatha / svAnyaGgAnyabhisaMkSipya niSkAnto balasUdanaH / vipiJjalAstittirAzca kalaviGkAzca sarvazaH // 35 / / tataH prabhRti lokeSu jRmbhikA praannisNshritaa|| 48 bina vedAnadhIte sma pibate somameva c| jahaSuzca surAH sarve dRSTvA zakraM viniHsRtam / usmAdvaktrAdviniSpetuH kSipraM tasya kapiJjalAH // 36 tataH pravavRte yuddhaM vRtravAsavayoH punaH / yena sarvA dizo rAjanpibanniva nirIkSate / saMrabdhayostadA ghoraM suciraM bharatarSabha // 49 tasmAdvaktrAdviniSpetustittirAstasya pANDava / / 37 yadA vyavardhata raNe vRtro balasamanvitaH / basurApaM tu tasyAsIdvaktraM trishirsstdaa|| tvaSTustapobalAdvidvAMstadA zakro nyavartata / / 50 ralavikA viniSpetustenAsya bharatarSabha // 38 / nivRtte tu tadA devA viSAdamagamanparam / - 887 - Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 9. 51] mahAbhArate [5. 10. 22 viSNuruvAca / sametya zakreNa ca te tvssttustejovimohitaaH| amatrayanta te sarve munibhiH saha bhArata // 51 avazyaM karaNIyaM me bhavatAM hitamuttamam / kiM kAryamiti te rAjanvicintya bhayamohitAH / tasmAdupAyaM vakSyAmi yathAsau na bhaviSyati // 10 jagmuH sarve mahAtmAnaM manobhirviSNumavyayam / gacchadhvaM sarSigandharvA yatrAsau vizvarUpadhRk / upaviSTA mandarAgre sarve vRtravadhepsavaH // 52 sAma tasya prayuJjadhvaM tata enaM vijeSyatha // 11 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi bhaviSyati gatirdevAH zakrasya mama tejasA / nvmodhyaayH||9|| adRzyazca pravekSyAmi vajramasyAyudhottamam // 12 gacchadhvamRSibhiH sArdhaM gandharvaizca surottamAH / indra uvAca / vRtrasya saha zakreNa saMdhiM kuruta mAciram // 13 sarva vyAptamidaM devA vRtreNa jagadavyayam / zalya uvaac| .. na hyasya sadRzaM kiMcitpratighAtAya yadbhavet // 1 evamuktAstu devena RSayastridazAstathA / samartho hyabhavaM pUrvamasamartho'smi sAMpratam / yayuH sametya sahitAH zakraM kRtvA puraHsaram / / 14 kathaM kuryAM nu bhadraM vo duSpradharSaH sa me mataH // 2 / samIpametya ca tadA sarva eva mahaujasaH / tejasvI ca mahAtmA ca yuddhe caamitvikrmH| taM tejasA prajvalitaM pratapantaM dizo daza // 15 . prasetribhuvanaM sarvaM sadevAsuramAnuSam // 3 prasantamiva lokAMstrInsUryAcandramasau yathA / tasmAdvinizcayamimaM zRNudhvaM me divaukasaH / dadRzustatra te vRtraM zakreNa saha devatAH // 16 viSNoH kSayamupAgamya sametya ca mahAtmanA / RSayo'tha tato'bhyetya vRtramUcuH priyaM vacaH / tena saMmaya vetsyAmo vadhopAyaM durAtmanaH / / 4 vyAptaM jagadidaM sarvaM tejasA tava durjaya // 17 zalya uvAca / na ca zaknoSi nirjetuM vAsavaM bhUrivikramam / evamukte maghavatA devAH srssignnaastdaa| yudhyatozcApi vAM kAlo vyatItaH sumahAniha // 18 zaraNyaM zaraNaM devaM jagmurviSNuM mahAbalam // 5 / pIDyante ca prajAH sarvAH sadevAsuramAnavAH / Ucuzca sarve devezaM viSNuM vRtrbhyaarditaaH| sakhyaM bhavatu te vatra zakraNa saha nitydaa| tvayA lokAstrayaH krAntAnibhirvikramaNaiH prabho // 6 avApsyasi sukhaM tvaM ca zakalokAMzca shaashvtaan||19 amRtaM cAhRtaM viSNo daityAzca nihatA raNe / RSivAkyaM nizamyAtha sa vRtraH sumahAbalaH / baliM baddhA mahAdaityaM zakro devAdhipaH kRtaH // 7 uvAca tAMstadA sarvAnpraNamya zirasAsuraH // 20 tvaM prabhuH sarvalokAnAM tvayA sarvamidaM tatam / sarve yUyaM mahAbhAgA gandharvAzcaiva sarvazaH / tvaM hi deva mahAdevaH sarvalokanamaskRtaH // 8 yadbhUta tacchrutaM sarvaM mamApi zRNutAnaghAH // 21 gatirbhava tvaM devAnAM sendrANAmamarottama / saMdhiH kathaM vai bhavitA mama zakrasya cobhayoH / jagadvyAptamidaM sarvaM vRtreNAsurasUdana // 9 tejasorhi dvayordevAH sakhyaM vai. bhavitA katham // 22 1888 - Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 10. 23] udyogaparva [5. 10. 46 RSaya uucuH| saMdhyeyaM vartate raudrA na rAtrirdivasaM na ca / sakRtsatAM saMgataM lipsitavyaM vRtrazcAvazyavadhyo'yaM mama sarvaharo ripuH // 34 tataH paraM bhavitA bhavyameva / yadi vRtraM na hanmyadya vaJcayitvA mahAsuram / nAtikrametsatpuruSeNa saMgataM mahAbalaM mahAkAyaM na me zreyo bhaviSyati // 35 tasmAtsatAM saMgataM lipsitavyam / / 23 evaM saMcintayanneva zakro viSNumanusmaran / dRDhaM satAM saMgataM cApi nityaM atha phenaM tadApazyatsamudre parvatopamam // 36 yAcA) hyarthakRcchreSu dhiirH| . nAyaM zuSko na cArTo'yaM na ca zastramidaM tathA / - mahArthavatsatpuruSeNa saMgataM enaM kSepsyAmi vRtrasya kSaNAdeva naziSyati // 37 tasmAtsantaM na jighAMseta dhIraH // 24 savajramatha phenaM taM kSipraM vRtre nisRSTavAn / indraH satAM saMmatazca nivAsazca mahAtmanAm / pravizya phenaM taM viSNuratha vRtraM vyanAzayat // 38 satyavAdI hyadInazca dharmavitsuvinizcitaH // 25 nihate tu tato vo dizo vitimirAbhavan / tena te saha zakreNa saMdhirbhavatu zAzvataH / pravavau ca zivo vAyuH prajAzca jahaSustadA // 39 evaM vizvAsamAgaccha mA te bhadbuddhiranyathA // 26 tato devAH sagandharvA yakSarAkSasapannagAH / zalya uvAca / RSayazca mahendraM tamastuvanvividhaiH stavaiH // 40 maharSivacanaM zrutvA tAnuvAca mahAdyutiH / namaskRtaH sarvabhUtaiH sarvabhUtAni sAntvayan / * avazyaM bhagavanto me mAnanIyAstapasvinaH / / 27 hatazatruH prahRSTAtmA vAsavaH saha daivataiH / pravImi yadahaM devAstatsarvaM kriyatAmiha / viSNu tribhuvanazreSThaM pUjayAmAsa dharmavit // 41 tataH sarva kariSyAmi yadUcurmA dvijrssbhaaH||28 tato hate mahAvIrye vRtre devabhayaMkare / na zuSkeNa na cATTaiNa nAzmanA na ca daarunnaa| anRtenAbhibhUto'bhUcchakraH paramadurmanAH / nazastreNa na vatreNa na divA na tathA nizi // 29 traizIrSayAbhibhUtazca sa pUrvaM brahmahatyayA // 42 vadhyo bhaveyaM viprendrAH zakrasya saha daivtaiH|| so'ntamAzritya lokAnAM naSTasaMjJo vicetanaH / evaM me rocate saMdhiH zakreNa saha nityadA // 30 na prAjJAyata devendrastvabhibhUtaH svakalmaSaiH / bADhamityeva Rssystmuucurbhrtrssbh| praticchanno vasatyapsu ceSTamAna ivoragaH // 43 evaM kRte tu saMdhAne vRtraH pramudito'bhavat // 31 tataH pranaSTe devendre brahmahatyAbhayAdite / yattaH sadAbhavaccApi zakro'marSasamanvitaH / bhUmiH pradhvastasaMkAzA nivRkSA zuSkakAnanA / vRtrasya vadhasaMyuktAnupAyAnanucintayan / vicchinnasrotaso nadyaH sarAMsyanudakAni ca // 44 randhrAnveSI samudvignaH sadAbhUlavRtrahA // 32 saMkSobhazcApi sattvAnAmanAvRSTikRto'bhavat / sa kadAcitsamudrAnte tamapazyanmahAsuram / devAzcApi bhRzaM trastAstathA sarve maharSayaH // 45 saMdhyAkAla upAvRtte muhUrte ramyadAruNe // 33 arAjakaM jagatsarvamabhibhUtamupadravaiH / tataH saMcintya bhagavAnvaradAnaM mahAtmanaH / tato bhItAbhavandevAH ko no rAjA bhavediti // 46 ma. bhA. 112 -889 - Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 10. 47] mahAbhArate [5. 12. 1 divi devarSayazcApi devraajvinaakRtaaH| vAditrANi ca sarvANi gItaM ca madhurasvaram // 11 na ca sma kazciddevAnAM rAjyAya kurute manaH // 47 vizvAvasu radazca gandharvApsarasAM gnnaaH| iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi RtavaH SaT ca devendraM mUrtimanta upasthitAH / dazamo'dhyAyaH // 10 // mArutaH surabhirvAti manojJaH sukhazItalaH // 12 evaM hi krIDatastasya nahuSasya mahAtmanaH / zalya uvAca / saMprAptA darzanaM devI zakrasya mahiSI priyA // 13 RSayo'thAbruvansarve devAzca tridazezvarAH / / sa tAM saMdRzya duSTAtmA prAha sarvAnsabhAsadaH / ayaM vai nahuSaH zrImAndevarAjye'bhiSicyatAm / indrasya mahiSI devI kasmAnmAM nopatiSThati // 14 te gatvAthAbruvansarve rAjA no bhava pArthiva // 1 ahamindro'smi devAnAM lokAnAM ca tathezvaraH / sa tAnuvAca nahuSo devaanRssignnaaNstthaa| Agacchatu zacI mahyaM kSipramadya nivezanam // 15 pitRbhiH sahitAnrAjanparIpsanhitamAtmanaH // 2 tacchrutvA durmanA devI bRhaspatimuvAca ha / durbalo'haM na me zaktirbhavatAM paripAlane / rakSa mAM nahuSAdbrahmastavAsmi zaraNaM gatA // 16 balavAJjAyate rAjA balaM zakre hi nityadA // 3 sarvalakSaNasaMpannAM brahmastvaM mAM prbhaassse| tamabruvanpunaH sarve devAH sarSipurogamAH / devarAjasya dayitAmatyantasukhabhAginIm // 17 asmAkaM tapasA yuktaH pAhi rAjyaM triviSTape // 4 avaidhavyena saMyuktAmekapatnI pativratAm / . parasparabhayaM ghoramasmAkaM hi na saMzayaH / uktavAnasi mAM pUrvamRtAM tAM kuru vai giram // 18 abhiSicyasva rAjendra bhava rAjA triviSTape // 5 noktapUrvaM ca bhagavanmRSA te kiMcidIzvara / devadAnavayakSANAmRSINAM rakSasAM tathA / tasmAdetadbhavetsatyaM tvayoktaM dvijasattama // 19 pitRgandharvabhUtAnAM cakSurviSayavartinAm / bRhaspatirathovAca indrANI bhayamohitAm / teja AdAsyase pazyanbalavAMzca bhaviSyasi // 6 yaduktAsi mayA devi satyaM tadbhavitA dhruvam // 20 dharma puraskRtya sadA sarvalokAdhipo bhava / / drakSyase devarAjAnamindraM zIghramihAgatam / brahmarSIzcApi devAMzca gopAyasva triviSTape // 7 na bhetavyaM ca nahuSAtsatyametadravImi te / sudurlabhaM varaM labdhvA prApya rAjyaM triviSTape / samAnayiSye zakreNa nacirAdbhavatImaham // 21 dharmAtmA satataM bhUtvA kAmAtmA samapadyata // 8 atha zuzrAva nahuSa indrANIM zaraNaM gatAm / devodyAneSu sarveSu nandanopavaneSu ca / bRhaspateraGgirasazcakrodha sa nRpastadA // 22 kailAse himavatpRSThe mandare zvetaparvate / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi sahye mahendre malaye samudreSu saritsu ca // 9 ekAdazo'dhyAyaH // 11 // apsarobhiH parivRto devakanyAsamAvRtaH / 12 nahuSo devarAjaH sankrIDanbahuvidhaM tadA // 10 zalya uvAca / zRNvandivyA bahuvidhAH kathAH shrutimnohraaH| kruddhaM tu nahuSaM jJAtvA devAH sarSipurogamAH / -890 - Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 12. 1] udyogaparva . [5. 12. 25 abruvandevarAjAnaM nahuSaM ghoradarzanam // 1 zaraNAgatAsmi te brahmastrAhi mAM mahato bhayAt // 15 devarAja jahi krodhaM tvayi kruddhe jgdvibho| bRhaspatiruvAca / trastaM sAsuragandharvaM sakiMnaramahoragam // 2 zaraNAgatAM na tyajeyamindrANi mama nizcitam / jahi krodhamimaM sAdho na krudhyanti bhavadvidhAH / dharmajJAM dharmazIlAM ca na tyaje tvAmanindite // 16 parasya patnI sA devI prasIdasva surezvara // 3 nAkAryaM kartumicchAmi brAhmaNaH sanvizeSataH / nivartaya manaH pApAtparadArAbhimarzanAt / / zrutadharmA satyazIlo jAnandharmAnuzAsanam // 17 devarAjo'si bhadraM te prajA dharmeNa pAlaya // 4 nAhametatkariSyAmi gacchadhvaM vai surottamAH / evamukto na jagrAha tadvacaH kAmamohitaH / asmiMzcArthe purA gItaM brahmaNA zrUyatAmidam // 18 atha devAnuvAcedamindraM prati surAdhipaH // 5 na tasya bIjaM rohati bIjakAle ahalyA dharSitA pUrvamRSipatnI yazasvinI / ___ na cAsya varSa varSati varSakAle / jIvato bharturindreNa sa vaH kiM na nivAritaH // 6 bhItaM prapannaM pradadAti zatrave bahUni ca nRzaMsAni kRtAnIndreNa vai purA / __ na so'ntaraM labhate trANamicchan // 19 vaidhANyupadhAzcaiva sa vaH kiM na nivAritaH // 7 moghamannaM vindati cApyacetAH upatiSThatu mAM devI etadasyA hitaM param / svargAllokAzazyati nssttcessttH| yuSmAkaM ca sadA devAH zivamevaM bhaviSyati // 8 bhItaM prapannaM pradadAti yo vai devA uucuH| na tasya havyaM pratigRhNanti devAH // 20 indrANImAnayiSyAmo yathecchasi divaspate / pramIyate cAsya prajA hyakAle jahi krodhamimaM vIra prIto bhava surezvara // 9 sadA vivAsaM pitaro'sya kurvate / zalya uvAca / bhItaM prapannaM pradadAti zatrave ityuktvA te tadA devA RSibhiH saha bhArata / sendrA devAH praharantyasya vajram // 21 jagmurvRhaspatiM vaktumindrANI cAzubhaM vacaH // 10 etadevaM vijAnanvai na dAsyAmi zacImimAm / jAnImaH zaraNaM prAptAmindrANI tava vezmani / / indrANI vizrutAM loke zakrasya mahiSIM priyAm // 22 dattAbhayAM ca viprendra tvayA devarSisattama // 11 asyA hitaM bhavedyacca mama cApi hitaM bhavet / te tvAM devAH sagandharvA RSayazca mahAdyute / / kriyatAM tatsurazreSThA na hi dAsyAmyahaM zacIm // 23 prasAdayanti candrANI nahuSAya pradIyatAm // 12 zalya uvAca / indrAdviziSTo nahuSo devarAjo mahAdyutiH / / atha devAstamevAhurgurumaGgirasAM varam / vRNotviyaM varArohA bhartRtve varavarNinI // 13 | kathaM sunItaM tu bhavenmatrayasva bRhaspate // 24 evamukte tu sA devI bASpamutsRjya sasvaram / bRhaspatiruvAca / uvAca rudatI dInA bRhaspatimidaM vacaH // 14 nahuSaM yAcatAM devI kiMcitkAlAntaraM shubhaa| nAhamicchAmi nahuSaM patimanvAsya taM prabhum / indrANIhitametaddhi tathAsmAkaM bhaviSyati // 25 -891 - Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 12. 26 ] mahAbhArate [5. 13. 11 bahuvighnakaraH kAlaH kAlaH kAlaM nayiSyati / tato'haM tvAmupasthAsye satyametadbravImi te| darpito balavAMzcApi nahuSo varasaMzrayAt // 26 evamuktaH sa indrANyA nahuSaH prItimAnabhUt // 5 zalya uvAca / nahuSa uvAca / tatastena tathokte tu prItA devAstamabruvan / evaM bhavatu suzroNi yathA mAmabhibhASase / brahmansAdhvidamuktaM te hitaM sarvadivaukasAm / / jJAtvA cAgamanaM kAryaM satyametadanusmareH // 6 evametahijazreSTha devI ceyaM prasAdyatAm / / 27 zalya uvaac| tataH samastA indrANI devAH sAgnipurogamAH / nahuSeNa visaSTA ca nizcakrAma tataH shubhaa| .. UcurvacanamavyagrA lokAnAM hitakAmyayA / / 28 bRhaspatiniketaM sA jagAma ca tapasvinI // 7 tvayA jagadidaM sarvaM dhRtaM sthAvarajaGgamam / tasyAH saMzrutya ca vaco devAH sAgnipurogamAH / ekapalyasi satyA ca gacchasva nahuSaM prati // 29 mantrayAmAsurekAgrAH zakrArtha rAjasattama // 8. kSipraM tvAmabhikAmazca vinaziSyati pArthivaH / devadevena saMgamya viSNunA prabhaviSNunA / nahuSo devi zakrazca suraizvaryamavApsyati // 30 UcuzcainaM samudvignA vAkyaM vAkyavizAradAH // 9 evaM vinizcayaM kRtvA indrANI kAryasiddhaye / brahmahatyAbhibhUto vai zakraH suragaNezvaraH / .: abhyagacchata savrIDA nahuSaM ghoradarzanam // 31 gatizca nastvaM deveza pUrvajo jagataH prabhuH / dRSTvA tAM nahuSazcApi vayorUpasamanvitAm / rakSArthaM sarvabhUtAnAM viSNutvamupajagmivAn // 10 samahRSyata duSTAtmA kAmopahatacetanaH // 32 tvadvIryAnnihate vRtre vAsavo brhmhtyyaa| iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi vRtaH suragaNazreSTha mokSaM tasya vinirdiza // 11 dvaadsho'dhyaayH|| 12 // teSAM tadvacanaM zrutvA devAnAM viSNurabravIt / 13 mAmeva yajatAM zakraH pAvayiSyAmi vajriNam // 12 zalya uvaac| puNyena hayamedhena mAmiSTvA pAkazAsanaH / atha tAmabravIdRSTvA nahuSo devarAT tadA / punareSyati devAnAmindratvamakutobhayaH // 13 trayANAmapi lokAnAmahamindraH zucismite / svakarmabhizca nahuSo nAzaM yAsyati durmatiH / bhajasva mAM varArohe patitve varavarNini // 1 kaMcitkAlamimaM devA marSayadhvamatandritAH // 14 evamuktA tu sA devI nahuSeNa ptivrtaa| zrutvA viSNoH zubhAM satyAM tAM vANImamRtopamAm / prAvepata bhayodvignA pravAte kadalI yathA // 2 tataH sarve suragaNAH sopAdhyAyAH saharSibhiH / namasya sA tu brahmANaM kRtvA zirasi cAJjalim / yatra zakro bhayodvignastaM dezamupacakramuH // 15 devarAjamathovAca nahuSaM ghoradarzanam // 3 tatrAzvamedhaH sumahAnmahendrasya mahAtmanaH / kAlamicchAmyahaM labdhaM kiMcittvattaH sureshvr| vavRte pAvanArthaM vai brahmahatyApaho nRpa // 16 na hi vijJAyate zakraH prAptaH kiM vA ka vA gtH||4 / vibhajya brahmahatyAM tu vRkSeSu ca nadISu ca / tattvametattu vijJAya yadi na jJAyate prbho| parvateSu pRthivyAM ca strISu caiva yudhiSThira // 17 -892 - Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 13. 18 ] udyogaparva [5. 14. 15 saMvibhajya ca bhUteSu visRjya ca surezvaraH / kSipramanvehi bhadraM te drakSyase surasattamam // 4 vijvaraH pUtapApmA ca vAsavo'bhavadAtmavAn // 18 zalya uvAca / akampyaM nahuSaM sthAnAdRSTvA ca blsuudnH| tatastAM prasthitAM devImindrANI sA samanvagAt / tejonaM sarvabhUtAnAM varadAnAcca duHsaham // 19 devAraNyAnyatikramya parvatAMzca bahUstataH / tataH zacIpatirvIraH punareva vyanazyata / himavantamatikramya uttaraM pArzvamAgamat // 5 adRzyaH sarvabhUtAnAM kAlAkAGkSI cacAra ha // 20 samudraM ca samAsAdya bahuyojanavistRtam / pranaSTe tu tataH zakre zacI zokasamanvitA / . AsasAda mahAdvIpaM nAnAdrumalatAvRtam // 6 hA zakreti tadA devI vilalApa suduHkhitA // 21 tatrApazyatsaro divyaM nAnAzakunibhirvRtam / yadi dattaM yadi hutaM guravastoSitA yadi / zatayojanavistIrNaM tAvadevAyataM zubham // 7 ekabhartRtvamevAstu satyaM yadyasti vA mayi // 22 tatra divyAni padmAni paJcavarNAni bhArata / puNyAM cemAmahaM divyAM prvRttaamuttraaynne| SaTpadairupagItAni praphullAni sahasrazaH / / 8 devIM rAtri namasyAmi sidhyatAM me manorathaH // 23 padmasya bhittvA nAlaM ca viveza sahitA tayA / prayatA ca nizAM devImupAtiSThata tatra saa| bisatantupraviSTaM ca tatrApazyacchatakratum // 9 pativratAtvAtsatyena sopazrutimathAkarot // 24 taM dRSTvA ca susUkSmeNa rUpeNAvasthitaM prabhum / yatrAste devarAjo'sau taM dezaM darzayasva me / sUkSmarUpadharA devI babhUvopazrutizca sA // 10 ityAhopazrutiM devI satyaM satyena dRzyatAm // 25 indraM tuSTAva cendrANI vizrutaiH pUrvakarmabhiH / :. iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi stUyamAnastato devaH zacImAha puraMdaraH // 11 trayodazo'dhyAyaH // 13 // kimarthamasi saMprAptA vijJAtazca kathaM tvaham / tataH sA kathayAmAsa nahuSasya viceSTitam // 12 zalya uvAca / indratvaM triSu lokeSu prApya vIryamadAnvitaH / athainAM rUpiNIM saadhviimupaatisstthdupshrutiH|| darpAviSTazca duSTAtmA mAmuvAca shtkrto| tAM vayorUpasaMpannAM dRSTvA devImupasthitAm // 1 upatiSTha mAmiti krUraH kAlaM ca kRtavAnmama // 13 indrANI saMprahRSTA sA saMpUjyanAmapRcchata / yadi na trAsyasi vibho kariSyati sa mAM vaze / icchAmi tvAmahaM jJAtuM kA tvaM brUhi varAnane // etena cAhaM saMtaptA prAptA zakra tavAntikam / upazrutiruvAca / jahi raudraM mahAbAho nahuSaM pApanizcayam // 14 upazrutirahaM devi tvaantikaamupaagtaa| prakAzayasva cAtmAnaM daityadAnavasUdana / darzanaM caiva saMprAptA tava satyena tossitaa|| 3 tejaH samAnuhi vibho devarAjyaM prazAdhi ca // 15 pavitratAsi yuktA ca yamena niyamena ca / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi darzayiSyAmi te zakraM devaM vRtraniSUdanam / caturdazo'dhyAyaH // 15 // -893 - . Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 15. 1] mahAbhArate [5. 15. 28 sarveSAM teja Adatsva svena vIryeNa darzanAt / zalya uvAca / na te pramukhataH sthAtuM kazcidicchati vIryavAn // 13 evamuktaH sa bhagavAJzacyA punarathAbravIt / zalya uvAca / vikramasya na kAlo'yaM nahuSo blvttrH|| 1 evamuktastu nahuSaH prAhRSyata tadA kila / vivardhitazca RSibhirhavyaiH kavyaizca bhAmini / / uvAca vacanaM cApi surendrastAmaninditAm // 14 nItimatra vidhAsyAmi devi tAM kartumarhasi // 2 apUrva vAhanamidaM tvayoktaM vrvrnnini| guhyaM caitattvayA kAryaM nAkhyAtavyaM zubhe kvacit / dRDhaM me rucitaM devi tvadvazo'smi varAnane // 15 gatvA nahuSamekAnte bravIhi tanumadhyame // 3 na hyalpavIryo bhavati yo vAhAnkurute munIn / RSiyAnena divyena mAmupaihi jagatpate / ahaM tapasvI balavAnbhUtabhavyabhavatprabhuH // 16 evaM tava vaze prItA bhaviSyAmIti taM vada // 4 mayi kruddhe jaganna syAnmayi sarvaM pratiSThitam / / ityuktA devarAjena patnI sA kmlekssnnaa| devadAnavagandharvAH kiMnaroragarAkSasAH // 17 evamastvityathoktvA tu jagAma nahuSaM prati // 5 na me kruddhasya paryAptAH sarve lokAH zucismite / nahuSastAM tato dRSTvA vismito vAkyamabravIt / cakSuSA yaM prapazyAmi tasya tejo harAmyaham // 18 svAgataM te varArohe kiM karomi zucismite // 6 tasmAtte vacanaM devi kariSyAmi na saMzayaH / bhaktaM mAM bhaja kalyANi kimicchasi manasvini / saptarSayo mAM vakSyanti sarve brhmrssystthaa| . tava kalyANi yatkAryaM tatkariSye sumadhyame // 7 pazya mAhAtmyamasmAkamRddhiM ca varavarNini // 19 na ca vrIDA tvayA kAryA suzroNi mayi vishvs| evamuktvA tu tAM devIM visRjya ca varAnanAm / satyena vai zape devi kartAsmi vacanaM tava // 8 vimAne yojayitvA sa RSInniyamamAsthitAn // 20 indrANyuvAca / abrahmaNyo balopeto matto varamadena ca / yo me tvayA kRtaH kAlastamAkAGke jagatpate / kAmavRttaH sa duSTAtmA vAhayAmAsa tAnRSIn // 21 tatastvameva bhartA me bhaviSyasi surAdhipa // 9 nahuSeNa visRSTA ca bRhaspatimuvAca sA / kAryaM ca hRdi me yattaddevarAjAvadhAraya / samayo'lpAvazeSo me nahuSeNeha yaH kRtaH / vakSyAmi yadi me rAjanpriyametatkariSyasi / zakraM mRgaya zIghraM tvaM bhaktAyAH kuru me dayAm // 22 vAkyaM praNayasaMyuktaM tataH syAM vazagA tava // 10 bADha mityeva bhagavAnbRhaspatiruvAca tAm / / indrasya vAjino vAhA hastino'tha rathAstathA / na bhetavyaM tvayA devi nahuSADhuSTacetasaH // 23 icchAmyahamihApUrvaM vAhanaM te surAdhipa / na hyeSa sthAsyati ciraM gata eSa nraadhmH| yanna viSNorna rudrasya nAsurANAM na rakSasAm // 11 / adharmajJo maharSINAM vAhanAcca hataH zubhe // 24 vahantu tvAM mahArAja RSayaH saMgatA vibho| iSTiM cAhaM kariSvAmi vinAzAyAsya durmateH / sarve zibikayA rAjannetaddhi mama rocate // 12 / zakraM cAdhigamiSyAmi mA bhaistvaM bhadramastu te // 25 nAsureSu na deveSu tulyo bhavitumarhasi / tataH prajvAlya vidhivajjuhAva paramaM haviH / . -894 - Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 15. 26 ] udyogaparva [5. 16. 17 bRhaspatirmahAtejA devarAjopalabdhaye // 26 prApte kAle pacasi punaH smiddhH| tasmAcca bhagavAndevaH svayameva hutAzanaH / sarvasyAsya bhuvanasya prasUtistrIveSamadbhutaM kRtvA sahasAntaradhIyata // 27 ____ stvamevAgne bhavasi punaH pratiSThA // 5 / sa dizaH pradizazcaiva parvatAMzca vanAni ca / tvAmane jaladAnAhurvidyutazca tvameva hi / pRthivIM cAntarikSaM ca vicIyAtimanogatiH / dahanti sarvabhUtAni tvatto niSkramya hAyanAH // 6 nimeSAntaramAtreNa bRhaspatimupAgamat // 28 tvayyApo nihitAH sarvAstvayi sarvamidaM jagat / - agniruvAca / na te'styaviditaM kiMcitriSu lokeSu pAvaka / / 7. bRhaspate na pazyAmi devarAjamahaM kvacit / svayoniM bhajate sarvo vishsvaapo'vishngkitH|| ApaH zeSAH sadA cApaH praveSTuM notsahAmyaham / ahaM tvAM vardhayiSyAmi brAjhaimatraiH sanAtanaiH // 8 na me tatra gatibrahmankimanyatkaravANi te // 29 zalya uvAca / zalya uvAca / evaM stuto havyavAho bhagavAnkaviruttamaH / / tamabravIdevagururapo viza mahAdyute // 30 bRhaspatimathovAca prItimAnvAkyamuttamam / agniruvaac| darzayiSyAmi te zakraM satyametadbhavImi te // 9 nApaH praveSTuM zakSyAmi kSayo me'tra bhaviSyati / pravizyApastato vahniH sasamudrAH sapalvalAH / zaraNaM tvAM prapanno'smi svasti te'stu mahAdyute // 31 AjagAma sarastacca gUDho yatra zatakratuH // 10 anyo'nirbrahmataH kSatramazmano lohamutthitam / atha tatrApi padmAni vicinvanbharatarSabha / teSAM sarvatragaM tejaH svAsu yoniSu zAmyati // 32 anvapazyatsa devendra bisamadhyagataM sthitam // 11 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi Agatya ca tatastUrNaM tamAcaSTa bRhaspateH / . paJcadazo'dhyAyaH // 15 // aNumAtreNa vapuSA padmatantvAzritaM prabhum // 12 gatvA devarSigandharvaiH sahito'tha bRhaspatiH / bRhaspatiruvAca / purANaiH karmabhirdevaM tuSTAva balasUdanam // 13 tvamagne sarvadevAnAM mukhaM tvamasi havyavAT / mahAsuro hataH zakra nmucirdaarunnstvyaa| tvamantaH sarvabhUtAnAM gUDhazvarasi sAkSivat // 1 zambarazca balazcaiva tathobhau ghoravikramau // 14 tvAmAhurekaM kavayastvAmAhutrividhaM punaH / zatakrato vivardhasva srvaashtruunnissuudy| tvayA tyaktaM jagaccedaM sadyo nazyedbhutAzana // 2 uttiSTha vajrinsaMpazya devarSIzca samAgatAn // 15 kRtvA tubhyaM namo viprAH svakarmavijitAM gatim / mahendra dAnavAnhatvA lokAstrAtAstvayA vibho / gacchanti saha patnIbhiH sutairapi ca zAzvatIm // 3 apAM phenaM samAsAdya viSNutejopabRMhitam / tvamevAne havyavAhastvameva paramaM haviH / tvayA vRtro hataH pUrvaM devarAja jagatpate // 16 yajanti satraistvAmeva yajJaizca paramAdhvare // 4 tvaM sarvabhUteSu vareNya IDya* sRSTvA lokAMstrInimAnhavyavAha stvayA samaM vidyate neha bhUtam / . -895 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 16. 17 ] mahAbhArate [5. 16. 34 tvayA dhAryante sarvabhUtAni zaka na pazyanto gUDharUpAzcaranti // 26 tvaM devAnAM mahimAnaM cakartha // 17 zalya uvAca / pAhi devAnsalokAMzca mahendra balamApnahi / evaM vadatyaGgirasAM variSThe evaM saMstUyamAnazca so'vardhata zanaiH zanaiH // 18 bRhaspatI lokapAlaH kuberH| svaM caiva vapurAsthAya babhUva sa balAnvitaH / vaivasvatazcaiva yamaH purANo. abravIcca guruM devo bRhaspatimupasthitam / / 19 ___ devazca somo varuNazcAjagAma // 27 . kiM kAryamavaziSTaM vo hatastvASTro mhaasurH| te vai samAgamya mahendramUcuvRtrazca sumahAkAyo grastuM lokAniyeSa yaH // 20 rdiSTyA tvASTro nihatazcaiva vRtraH / bRhaspatiruvAca / diSTyA ca tvAM kuzalinamakSataM ca mAnuSo nahuSo rAjA devarSigaNatejasA / pazyAmo vai nihatAriM ca zakra // 28 devarAjyamanuprAptaH sarvAnno bAdhate bhRzam // 21 sa tAnyathAvatpratibhASya zakraH indra uvAca / ___ saMcodayannahuSasyAntareNa / kathaM nu nahuSo rAjyaM devAnAM prApa durlabham / / rAjA devAnAM nahuSo ghorarUpatapasA kena vA yuktaH kiMvIryo vA bRhaspate // 22 statra sAhyaM dIyatAM me bhavadbhiH / / 29 bRhaspatiruvAca / te cAbruvannahuSo ghorarUpo devA bhItAH zakramakAmayanta dRSTIviSastasya bibhIma deva / tvayA tyaktaM mahadaindraM padaM tat / tvaM cedrAjannahuSaM parAjayetadA devAH pitaro'tharSayazca stadvai vayaM bhAgamarhAma zakra // 30 gandharvasaMghAzca sametya sarve // 23 indro'bravIdbhavatu bhavAnapAM patigatvAbruvannahuSaM zakra tatra tvaM no rAjA bhava bhuvanasya goptA / yamaH kuberazca mahAbhiSekam / tAnabravInnahuSo nAsmi zakta saMprApnuvantvadya sahaiva tena ApyAyadhvaM tapasA tejasA ca // 24 - ripuM jayAmo nahuSaM ghoradRSTim // 31 evamuktairvardhitazcApi devai tataH zakraM jvalano'pyAha bhAgaM rAjAbhavannahuSo ghorviiryH| prayaccha mahyaM tava sAhyaM kariSye / trailokye ca prApya rAjyaM tapasvinaH tamAha zakro bhavitAgne tavApi - kRtvA vAhAnyAti lokAndurAtmA // 25 aindrAno vai bhAga eko mahAkratau // 32 tejoharaM dRSTiviSaM sughoraM evaM saMcintya bhagavAnmahendraH pAkazAsanaH / __ mA tvaM pazyernahuSaM vai kadAcit / kuberaM sarvayakSANAM dhanAnAM ca prabhuM tathA // 33 devAzca sarve nahuSaM bhayArtA vaivasvataM pitRNAM ca varuNaM cApyapAM tathA / - 896 - Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 16. 34 ] udyogaparva [5. 17. 20 AdhipatyaM dadau zakraH satkRtya varadastadA // 34 RSaya uucuH| iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi adharme saMpravRttastvaM dharmaM na pratipadyase / SoDazo'dhyAyaH // 16 // pramANametadasmAkaM pUrva proktaM maharSibhiH // 10 agastya uvAca / zalya uvAca / tato vivadamAnaH sa munibhiH saha vAsava / Ttha saMcintayAnasya devarAjasya dhImataH / atha mAmaspRzanmUrdhni pAdenAdharmapIDitaH // 11 huSasya vadhopAyaM lokapAlaiH sahaiva taiH| tenAbhUddhatatejAH sa niHzrIkazca zacIpate / pisvI tatra bhagavAnagastyaH pratyadRzyata // 1 tatastamahamAvignamavocaM bhayapIDitam // 12 so'bravIdarghya devendraM diSTayA vai vardhate bhavAn / yasmAtpUrvaiH kRtaM brahma brahmarSibhiranuSThitam / vezvarUpavinAzena vRtrAsuravadhena ca // 2 aduSTaM dUSayasi vai yacca mUya'spRzaH padA // 13 deSTayA ca nahuSo bhraSTo devarAjyAtpuraMdara / yaccApi tvamRSInmUDha brahmakalpAndurAsadAn / deSTayA hatAriM pazyAmi bhavantaM balasUdana // 3 vAhAnkRtvA vAhayasi tena svargAddhataprabhaH // 14 indra uvAca / dhvaMsa pApa paribhraSTaH kSINapuNyo mahItalam / khAgataM te maharSe'stu prIto'haM drshnaattv| daza varSasahasrANi sarparUpadharo mahAn / pAdyamAcamanIyaM ca gAmayaM ca pratIccha me // 4 vicariSyasi pUrNeSu punaH svargamavApsyasi // 15 - zalya uvAca / evaM bhraSTo durAtmA sa devarAjyAdariMdama / pUjitaM copaviSTaM tamAsane munisattamam / diSTayA vardhAmahe zakra hato brAhmaNakaNTakaH // 16 paryapRcchata devezaH prahRSTo brAhmaNarSabham // 5 triviSTapaM prapadyasva pAhi lokAzacIpate / etadicchAmi bhagavankathyamAnaM dvijottm| jitendriyo jitAmitraH stUyamAno maharSibhiH // 17 paribhraSTaH kathaM svargAnnahuSaH pApanizcayaH // 6 zalya uvAca / . agastya uvAca / tato devA bhRzaM tuSTA maharSigaNasaMvRtAH / zRNu zakra priyaM vAkyaM yathA rAjA durAtmavAn / pitarazcaiva yakSAzca bhujagA rAkSasAstathA // 18 svargASTo durAcAro nahuSo baladarpitaH // 7 gandharvA devakanyAzca sarve cApsarasAM gaNAH bhanmAstui vahantastaM nahuSaM pApakAriNam / / sarAMsi saritaH zailAH sAgarAzca vizAM pate // 19 devarSayo mahAbhAgAstathA brahmarSayo'malAH / upagamyAbruvansarve diSTyA vardhasi zatruhan / papracchuH saMzayaM deva nahuSaM jayatAM vara // 8 . hatazca nahuSaH pApo diSTayAgastyena dhImatA / ya ime brahmaNA proktA mantrA vai prokSaNe gavAm / diSTayA pApasamAcAraH kRtaH sarpo mahItale // 20 ete pramANaM bhavata utAho neti vAsava / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi nahuSo neti tAnAha tamasA mUDhacetanaH // 9 saptadazo'dhyAyaH // 17 // a. bhA. 113 -897 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 18. 1] mahAbhArate [5. 18. 25 18 kSipraM nAzaM gamiSyanti karNaduryodhanAdayaH // 14 zalya uvAca / tataH sAgaraparyantAM bhokSyase medinImimAm / tataH zakraH stUyamAno gandharvApsarasAM gaNaiH / bhrAtRbhiH sahito vIra draupadyA ca shaabhibho||15 airAvataM samAruhya dvipendra lakSaNairyutam // 1 upAkhyAnamidaM zakravijayaM vedasaMmitam / .. pAvakazca mahAtejA maharSizca bRhaspatiH / rAjJA vyUDheSvanIkeSu zrotavyaM jayamicchatA // 16 yamazca varuNazcaiva kuberazca dhanezvaraH // 2 tasmAtsaMzrAvayAmi tvAM vijayaM jayatAM vara / sardevaiH parivRtaH zakro vRtraniSUdanaH / saMstUyamAnA vardhante mahAtmAno yudhiSThira // 17 gandharvairapsarobhizca yAtastribhuvanaM prabhuH // 3 kSatriyANAmabhAvo'yaM yudhiSThira mahAtmanAm / sa sametya mahendrANyA devarAjaH zatakratuH / duryodhanAparAdhena bhImArjunabalena ca // 18 mudA paramayA yuktaH pAlayAmAsa devarAT // 4 AkhyAnamindravijayaM ya idaM niyataH paThet / tataH sa bhagavAMstatra aGgirAH samadRzyata / dhUtapApmA jitasvargaH sa pretyeha ca modate // 19 atharvavedamatraizca devendraM samapUjayat // 5 na cArijaM bhayaM tasya na cAputro bhavennaraH / tatastu bhagavAnindraH prahRSTaH samapadyata / nApadaM prApnuyAtkAMcidIrghamAyuzca vindati / varaM ca pradadau tasmai atharvAGgirase tadA // 6 sarvatra jayamApnoti na kadAcitparAjayam // 20 atharvAGgirasaM nAma asminvede bhaviSyati / vaizaMpAyana uvaac| udAharaNametaddhi yajJabhAgaM ca lapsyase // 7 evamAzvAsito rAjA zalyena bharatarSabha / evaM saMpUjya bhagavAnatharvAGgirasaM tadA / pUjayAmAsa vidhivacchalyaM dharmabhRtAM varaH / / 21 vyasarjayanmahArAja devarAjaH zatakratuH / / 8 zrutvA zalyasya vacanaM kuntIputro yudhiSThiraH / saMpUjya sarvAMtridazAnRSIMzcApi tapodhanAn / pratyuvAca mahAbAhurmadrarAjamidaM vacaH // 22 indraH pramudito rAjandharmeNApAlayatprajAH // 9 bhavAnkarNasya sArathyaM kariSyati na saMzayaH / evaM duHkhamanuprAptamindreNa saha bhaaryyaa| tatra tejovadhaH kAryaH karNasya mama saMstavaiH // 23 ajJAtavAsazca kRtaH zatrUNAM vadhakAjhyA // 10 zalya uvAca / nAtra manyustvayA kAryo yatkliSTo'si mahAvane / evametatkariSyAmi yathA mAM saMprabhASase / draupadyA saha rAjendra bhrAtRbhizca mahAtmabhiH // 11 / yaccAnyadapi zakSyAmi tatkariSyAmyahaM tava // 24 evaM tvamapi rAjendra rAjyaM prApsyasi bhaart|| vaizaMpAyana uvaac| vRtraM hatvA yathA prAptaH zakraH kauravanandana // 1.2 tata Amaya kaunteyAzalyo madrAdhipastadA / durAcArazca nahuSo brahmavid pApacetanaH / jagAma sabala: zrImAnduryodhanamariMdamaH // 25 agastyazApAbhihato vinaSTaH zAzvatIH samAH // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi evaM tava durAtmAnaH zatravaH zatrusUdana / assttaadsho'dhyaayH||18|| -898 - Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 19. 1] udyogaparva [5. 19. 29 bhagadatto mahIpAlaH senAmakSauhiNIM dadau // 14. vaizaMpAyana uvAca / tasya cInaiH kirAtaizca kAJcanairiva saMvRtam / yuyudhAnastato vIraH sAtvatAnAM mahArathaH / babhau balamanAdhRSyaM karNikAravanaM yathA // 15 mahatA caturaGgeNa balenAgAdyudhiSThiram // 1 tathA bhUrizravAH zUraH zalyazca kurunandana / tasya yodhA mahAvIryA nAnAdezasamAgatAH / duryodhanamupAyAtAvakSauhiNyA pRthakpRthak // 16 . nAnApraharaNA vIrAH zobhayAMcakrire balam // 2 kRtavarmA ca hArdikyo bhojAndhakabalaiH saha / parazvadhairbhiNDipAlaiH zaktitomaramudgaraiH / akSauhiNyaiva senAyA duryodhanamupAgamat // 17 . zaktyaSTiparazuprAsaiH karavAlaizca nirmalaiH / / 3 tasya taiH puruSavyAghairvanamAlAdharairbalam / khagakArmukaniyUhaiH zaraizca vividhairapi / azobhata yathA mattairvanaM prakrIDitairgajaiH // 18 tailadhautaiH prakAzadbhistadazobhata vai balam // 4 jayadrathamukhAzcAnye sindhusauvIravAsinaH / tasya meghaprakAzasya zastraistaiH zobhitasya ca / AjagmuH pRthivIpAlAH kampayanta ivAcalAn // 19 babhUva rUpaM sainyasya meghasyeva savidyutaH // 5 teSAmakSauhiNI senA bahulA vibabhau tdaa| akSauhiNI hi senA sA tadA yaudhiSThiraM balam / vidhUyamAnA vAtena bahurUpA ivAmbudAH // 20 pravizyAntardadhe rAjansAgaraM kunadI yathA // 6 sudakSiNazca kAmbojo yavanaizca shkaistthaa| tathaivAkSauhiNIM gRhya cedInAmRSabho balI / upAjagAma kauravyamakSauhiNyA vizAM pate // 21 dhRSTaketurupAgacchatpANDavAnamitaujasaH // 7 tasya senAsamAvAyaH zalabhAnAmivAbabhau / mAgadhazca jayatseno jArAsaMdhirmahAbalaH / sa ca saMprApya kauravyaM tatraivAntardadhe tadA // 22 akSauhiNyaiva sainyasya dharmarAjamupAgamat // 8 tathA mAhiSmatIvAsI nIlo nIlAyudhaiH saha / tathaiva pANDyo rAjendra sAgarAnUpavAsibhiH / mahIpAlo mahAvIpaidakSiNApathavAsibhiH // 23 vRto bahuvidhairyodhairyudhiSThiramupAgamat // 9 Avantyau ca mahIpAlau mahAbalasusaMvRtau / tasya sainyamatIvA sItta smanbalasamAgame / pRthagakSauhiNIbhyAM tAvabhiyAtau suyodhanam // 24 prekSaNIyataraM rAjansuveSaM balavattadA // 10 kekayAzca naravyAghrAH sodaryAH paJca pArthivAH / chapadasyApyabhUtsenA nAnAdezasamAgataiH / saMharSayantaH kauravyamakSauhiNyA samAdravan // 25 zomitA puruSaiH zUraiH putraizcAsya mahArathaiH // 11 / / itazcetazca sarveSAM bhUmipAnAM mahAtmanAm / tathaiva rAjA matsyAnAM virATo vaahiniiptiH|| tisro'nyAH samavartanta vAhinyo bharatarSabha // 26 pArvatIyairmahIpAlaiH sahitaH pANDavAniyAt // 12 evamekAdazAvRttAH senA duryodhanasya tAH / itazcetazca pANDUnAM samAjagmurmahAtmanAm / / yuyutsamAnAH kaunteyAnnAnAdhvajasamAkulAH // 27 akSauhiNyastu saptaiva vividhadhvajasaMkulAH / na hAstinapure rAjannavakAzo'bhavattadA / yuyutsamAnAH kurubhiH pANDavAnsamaharSayan // 13 rAjJAM sabalamukhyAnAM prAdhAnyenApi bhArata // 28 tathaiva dhArtarASTrasya harSa samabhivardhayan / tataH pazcanadaM caiva kRtsnaM ca kurujAGgalam / -899 - Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 19. 29 ] mahAbhArate [5. 21.2 tathA rohitakAraNyaM marubhUmizca kevalA // 29 araNye vividhAH klezAH saMprAptAstaiH sudaarunnaaH||10 ahicchatraM kAlakUTaM gaGgAkUlaM ca bhArata / tathA virATanagare yonyantaragatairiva / vAraNA vATadhAnaM ca yAmunazcaiva parvataH // 30 prAptaH paramasaMklezo yathA pApairmahAtmabhiH // 11 eSa dezaH suvistIrNaH prabhUtadhanadhAnyavAn / | te sarve pRSThataH kRtvA tatsarvaM pUrvakilbiSam / babhUva kauraveyANAM balena susamAkulaH // 31 sAmaiva kurubhiH sArdhamicchanti kurupuMgavAH // 12 tatra sainyaM tathAyuktaM dadarza sa purohitH|| teSAM ca vRttamAjJAya vRttaM duryodhanasya ca / yaH sa pAJcAlarAjena preSitaH kauravAnprati // 32 / anunetumihArhanti dhRtarASTraM suhRjanAH // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi na hi te vigrahaM vIrAH kurvanti kurubhiH sh| . ekonaviMzo'dhyAyaH // 19 // avinAzena lokasya kAGkSante pANDavAH svakam // 14 20 yazcApi dhArtarASTrasya hetuH syAdvigrahaM prati / vaizaMpAyana uvAca / sa ca heturna mantavyo balIyAMsastathA hi te // 15 sa tu kauravyamAsAdya drupadasya purohitaH / akSauhiNyo hi saptaiva dharmaputrasya saMgatAH / satkRto dhRtarASTreNa bhISmeNa vidureNa ca // 1 yuyutsamAnAH kuMrubhiH pratIkSante'sya shaasnm||16 sarva kauzalyamuktvAdau pRSTvA caivamanAmayam / apare puruSavyAghrAH sahasrAkSauhiNIsamAH / sarvasenApraNetRRNAM madhye vAkyamuvAca ha // 2 sAtyakirbhImasenazca yamau ca sumahAbalau // 17 sarvairbhavadbhirvidito rAjadharmaH sanAtanaH / ekAdazaitAH pRtanA ekatazca smaagtaaH| vAkyopAdAnahetostu vakSyAmi vidite sati // 3 ekatazca mahAbAhurbahurUpo dhanaMjayaH // 18 dhRtarASTrazca pANDuzca sutAvekasya vizrutau / yathA kirITI senAbhyaH sarvAbhyo vytiricyte| tayoH samAnaM draviNaM paitRkaM nAtra saMzayaH // 4 / evameva mahAbAhurvAsudevo mahAdyutiH // 19 dhRtarASTrasya ye putrAste prAptAH paitRkaM vasu / bahulatvaM ca senAnAM vikramaM ca kirITinaH / pANDuputrAH kathaM nAma na prAptAH paitRkaM vasu // 5 buddhimattAM ca kRSNasya buddhavA yudhyeta ko naraH // 20 evaM gate pANDaveyairviditaM vaH purA ythaa| te bhavanto yathAdharmaM yathAsamayameva ca / na prAptaM paitRkaM dravyaM dhArtarASTreNa saMvRtam // 6 prayacchantu pradAtavyaM mA vaH kAlo'tyagAdayam // 21 prANAntikairapyupAyaiH prayatadbhiranekazaH / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi zeSavanto na zakitA nayituM yamasAdanam // 7 viMzo'dhyAyaH // 20 // punazca vardhitaM rAjyaM svabalena mahAtmabhiH / 21 chadmanApahRtaM kSudairdhArtarASTraH sasaubalaiH // 8 vaizaMpAyana uvaac| tadapyanumataM karma tathAyuktamanena vai|| tasya tadvacanaM zrutvA prajJAvRddho mahAdyutiH / vAsitAzca mahAraNye varSANIha trayodaza // 9 saMpUjyainaM yathAkAlaM bhISmo vacanamabravIt // 1 sabhAyAM klezitairvIraiH sahabhAyaistathA bhRzam / diSTyA kuzalinaH sarve pANDavAH saha bAndhavaiH / -900 - Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 21. 2] udyogaparva [5. 22.4 22 diSTyA sahAyavantazca diSTyA dharme ca te ratAH // 2 na cedevaM kariSyAmo yadayaM brAhmaNo'bravIt / diSTyA ca saMdhikAmAste bhrAtaraH kurunandanAH / dhruvaM yudhi hatAstena bhakSayiSyAma pAMsukAn // 17 diSTayA na yuddhamanasaH saha dAmodareNa te // 3 vaizaMpAyana uvAca / bhavatA satyamuktaM ca sarvametanna saMzayaH / dhRtarASTrastato bhISmamanumAnya prasAdya ca / atitIkSNaM tu te vAkyaM brAhmaNyAditi me mtiH||4 avabhaya' ca rAdheyamidaM vacanamabravIt // 18 asaMzayaM klezitAste vane ceha ca pANDavAH / asmaddhitamidaM vAkyaM bhISmaH zAMtanavo'bravIt / prAptAzca dharmataH sarva piturdhanamasaMzayam // 5 pANDavAnAM hitaM caiva sarvasya jagatastathA // 19 kirITI balavAnpArthaH kRtAstrazca mahAbalaH / cintayitvA tu pArthebhyaH preSayiSyAmi saMjayam / ko hi pANDusutaM yuddhe viSaheta dhanaMjayam // 6 sa bhavAnpratiyAtvadya pANDavAneva mAciram // 20 api vajradharaH sAkSAtkimutAnye dhanurbhRtaH / sa taM satkRtya kauravyaH preSayAmAsa pANDavAn / trayANAmapi lokAnAM samartha iti me matiH // 7 sabhAmadhye samAhUya saMjayaM vAkyamabravIt // 21 mISme bruvati tadvAkyaM dhRSTamAkSipya manyumAn / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi duryodhanaM samAlokya karNo vacanamabravIt // 8 ekaviMzo'dhyAyaH // 21 // na tanna viditaM brahmalloke bhUtena kenacit / ||smaaptmudyogprv punaruktena kiM tena bhASitena punaH punaH // 9 duryodhanArthe zakuni te nirjitavAnpurA / dhRtarASTra uvAca / samayena gato'raNyaM pANDuputro yudhiSThiraH // 10 prAptAnAhuH saMjaya pANDuputrAna taM samayamAdRtya rAjyamicchati paitRkam / nupaplavye tAnvijAnIhi gatvA / balamAzritya matsyAnAM pAJcAlAnAM ca pArthivaH // 11 ajAtazatru ca sabhAjayethA duryodhano bhayAdvidvanna dadyAtpadamantataH / diSTayAnagha grAmamupasthitastvam // 1 dharmatastu mahIM kRtsnAM pradadyAcchatrave'pi ca // 12 sarvAnvadeH saMjaya svastimantaH yadi kAGkSanti te rAjyaM pitRpaitAmahaM punH| kRcchre vAsamatadarhA nirussy| yathApratijJaM kAlaM taM carantu vanamAzritAH // 13 teSAM zAntirvidyate'smAsu zIghraM tato duryodhanasyAGke vartantAmakutobhayAH / mithyopetAnAmupakAriNAM satAm // 2 adhArmikAmimA buddhiM kuryurmauddhi kevalam // 14 nAhaM kacitsaMjaya pANDavAnAM atha te dharmamutsRjya yuddhamicchanti pANDavAH / mithyAvRttiM kAMcana jAtvapazyam / AsAdyemAnkuruzreSThAnsmariSyanti vaco mama // 15 savAM zriyaM hyAtmavIryeNa labdhvA ____ bhISma uvAca / __ paryAkArSaH pANDavA mahyameva // 3 kiM nu rAdheya vAcA te karma tatsmartumarhasi / doSaM hyeSAM nAdhigacche parIkSaeka eva yadA pArthaH SaDthAJjitavAnyudhi // 16 / nityaM kaMciyena garheya pArthAn / - 901 - Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 22. 4] mahAbhArate [5. 22. 18 dharmArthAbhyAM karma kurvanti nityaM ... dizaM pudIcImapi cottarAnkurU- ... ... sukhapriyA nAnurudhyanti kAmAn // 4 gANDIvadhanvaikaratho jigAya / dharma zItaM kSutpipAse tathaiva dhanaM caiSAmAharatsavyasAcI nidrAM tandrIM krodhaharSoM pramAdam / senAnugAnbalidAMzcaiva cakre // 12 dhRtyA caiva prajJayA cAbhibhUya yazcaiva devAnkhANDave savyasAcI . dharmArthayogAnprayatanti paarthaaH||5. gANDIvadhanvA prajigAya sendrAn / tyajanti mitreSu dhanAni kAle upAharatphalguno jAtavedase ...... na saMvAsAjIryati maitrameSAm / yazo mAnaM vardhayanpANDavAnAm // 13 - - yathArhamAnArthakarA hi pArthA gadAbhRtAM nAdya samo'sti bhImA__steSAM dveSTA nAstyAjamIDhasya pakSe // 6 __ddhastyAroho nAsti samazca tasya / , anyatra pApAdviSamAnmandabuddhe rathe'rjunAdAhurahInamenaM duryodhanAkSudratarAcca karNAt / bAhvorbale cAyutanAgavIryam // 14 teSAM hIme hInasukhapriyANAM suzikSitaH kRtavairastarasvI ___ mahAtmanAM saMjanayanti tejaH // 7 dahetkruddhastarasA dhArtarASTrAn / utthAnavIryaH sukhamedhamAno sadAtyamarSI balavAnna zakyo duryodhanaH sukRtaM manyate tat / / yuddhe jetuM vAsavenApi sAkSAt // 15 .. teSAM bhAgaM yacca manyeta bAlaH .. sucetasau balinI zIghrahasto __ zakyaM hatu jIvatAM pANDavAnAm // 8 - suzikSito bhrAtarau phalgunena / ..... yasyArjunaH padavIM kezavazca zyenau yathA pakSipUgArujantau -vRkodaraH sAtyako'jAtazatroH / ___ mAdrIputrau neha kurUnvizetAm // 16 . mAdrIputrau sRJjayAzcApi sarve teSAM madhye vartamAnastarasvI purA yuddhAtsAdhu tasya pradAnam // 9 dhRSTadyumnaH pANDavAnAmihaikaH / sa hyevaikaH pRthivIM savyasAcI * sahAmAtyaH somakAnAM prabarhaH , gANDIvadhanvA praNudedrathasthaH / / saMtyaktAtmA pANDavAnAM jayAya // 17 tathA viSNuH kezavo'pyapradhRSyo . sahoSitazcaritArtho vayaHsthaH lokatrayasyAdhipatirmahAtmA // 10 zAlveyAnAmadhipo vai virATaH / / tiSTheta kastasya martyaH purastA saha putraiH pANDavArthe ca zazva- . dyaH sarvadeveSu vareNya IDyaH / -dyudhiSThiraM bhakta iti zrutaM me // 18 parjanyaghoSAnpravapazaraughA avaruddhA balinaH kekayebhyo pataMgasaMghAniva zIghravegAn // 11 maheSvAsA bhrAtaraH paJca santi / -902 - Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 22. 19 ] udyogaparva [5. 22. 38 kekayebhyo rAjyamAkAGkamANA tamasA kezavaM tatra matvA yuddhArthinazcAnuvasanti pArthAn // 19 sugrIvayuktana rathena kRSNam / sarve ca vIrAH pRthivIpatInAM saMprAdravaMzcedipatiM vihAya samAnItAH pANDavArthe niviSTAH / siMhaM dRSTvA kSudramRgA ivAnye // 27 zUrAnahaM bhaktimataH zRNomi yastaM pratIpastarasA pratyudIyAprItyA yuktAnsaMzritAndharmarAjam // 20 __ dAzaMsamAno dvairathe vAsudevam / giryAzrayA durganivAsinazca so'zeta kRSNena hataH parAsuyodhAH pRthivyAM kulajA vizuddhAH / tenevonmathitaH karNikAraH // 28 mlecchAzca nAnAyudhavIryavantaH parAkramaM me yadavedayanta samAgatAH pANDavArthe niviSTAH // 21 teSAmarthe saMjaya kezavasya / pANDyazca rAjAmita indrakalpo anusmaraMstasya karmANi viSNo- yudhi pravIrairbahubhiH sametaH / valgaNe nAdhigacchAmi zAntim // 29 samAgataH pANDavArthe mahAtmA na jAtu tAzatruranyaH saheta lokprviiro'prtiviirytejaaH|| 22 __ yeSAM sa syAdagraNIvRSNisiMhaH / astraM droNAdarjunAdvAsudevA pravepate me hRdayaM bhayena - skRpAdbhISmAyena kRtaM zRNomi / ___ zrutvA kRSNAvekarathe sametau // 30 yaM taM kANipratimaM prAhurekaM no cedgacchetsaMgaraM mandabuddhisa sAtyakiH pANDavArthe niviSTaH // 23 stAbhyAM suto me vipriitcetaaH| apAzritAzcedikarUSakAzca no cetkurUnsaMjaya nirdahetAsarvotsAhairbhUmipAlaiH sametAH / mindrAviSNU daityasenAM yathaiva / teSAM madhye sUryamivAtapantaM mato hi me zakrasamo dhanaMjayaH zriyA vRtaM cedipatiM jvalantam // 24 sanAtano vRSNivIrazca viSNuH // 31 astambhanIyaM yudhi manyamAnaM dharmArAmo hrIniSedhastarasvI jyAkarSatAM zreSThatamaM pRthivyAm / kuntIputraH pANDavo'jAtazatruH / sarvotsAhaM kSatriyANAM nihatya duryodhanena nikRto manasvI prasahya kRSNastarasA mamarda // 25 .. no cetkruddhaH pradaheddhArtarASTrAn // 32 yazomAnau vardhayanyAdavAnAM nAhaM tathA hyarjunAdvAsudevApurAbhinacchizupAlaM samIke / dbhImAdvApi yamayorvA bibhemi / yasya sarve vardhayanti sma mAnaM yathA rAjJaH krodhadIptasya sUta karUparAjapramukhA narendrAH // 26.. . manyorahaM bhItataraH sadaiva // 33 ... --903 - Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 22. 34 ] mahAbhArate [5. 23.8 alaM tapobrahmacaryeNa yuktaH sa tu rAjAnamAsAdya dharmAtmAnaM yudhiSThiram / saMkalpo'yaM mAnasastasya sidhyet / praNipatya tataH pUrvaM sUtaputro'bhyabhASata // 2 tasya krodhaM saMjayAhaM samIke gAvalgaNiH saMjayaH sUtasUnusthAne jAnanbhRzamasmyadya bhItaH // 34 rajAtazatrumavadatpratItaH / sa gaccha zIghraM prahito rathena diSTayA rAjaMstvAmarogaM prapazye pAJcAlarAjasya camUM paretya / sahAyavantaM ca mahendrakalpam // 3 . ajAtazatru kuzalaM sma pRccheH anAmayaM pRcchati tvAmbikeyo punaH punaH prItiyuktaM vadestvam // 35 vRddho rAjA dhRtarASTro mniissii| janArdanaM cApi sametya tAta kaccidbhImaH kuzalI pANDavAgryo mahAmAnaM viiryvtaamudaarm| dhanaMjayastau ca mAdrItanUjau / / 4.. anAmayaM madvacanena pRcche kaJcitkRSNA draupadI rAjaputrI dhRtarASTraH pANDavaiH zAntimIpsuH // 36 satyavratA vIrapatnI sputraa| na tasya kiMcidvacanaM na kuryA manasvinI yatra ca vAJchasi tva- .. kuntIputro vAsudevasya sUta / miSTAnkAmAnbhArata svastikAmaH // 5 priyazcaiSAmAtmasamazca kRSNo yudhiSThira uvAca / vidvAMzcaiSAM karmaNi nityayuktaH // 37 gAvalgaNe saMjaya svAgataM te samAnIya pANDavAnsRJjayAMzca __ prItAtmAhaM tvAbhivadAmi sUta / janArdanaM yuyudhAnaM virATam / anAmayaM pratijAne tavAha anAmayaM madvacanena pRccheH sahAnujaiH kuzalI cAsmi vidvan // 6 sarvAMstathA draupadeyAMzca paJca // 38 cirAdidaM kuzalaM bhAratasya yadyattatra prAptakAlaM parebhya .. zrutvA rAjJaH kuruvRddhasya sUta / stvaM manyethA bhAratAnAM hitaM ca / manye sAkSAdRSTamahaM narendra tattadbhASethAH saMjaya rAjamadhye - dRSTvaiva tvAM saMjaya prItiyogAt // 7 na mUrcchayedyanna bhavecca yuddham // 39 pitAmaho naH sthaviro manasvI iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi ____ mahAprAjJaH sarvadharmopapannaH / dvAviMzo'dhyAyaH // 22 // sa kauravyaH kuzalI tAta bhISmo yathApUrva vRttirapyasya kaccit // 8 vaizaMpAyana uvaac| kaccidrAjA dhRtarASTraH saputro rAjJastu vacanaM zrutvA dhRtarASTrasya saMjayaH / vaicitravIryaH kuzalI mahAtmA / upaplavyaM yayau draSTuM pANDavAnamitaujasaH // 1 mahArAjo bAhnikaH prAtipeyaH -204 - 23 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 23. 9] udyogaparva [5. 23. 24 kaJcidvidvAnkuzalI sUtaputra // 9 zukla prajAnAM vihitaM vidhaatraa| sa somadattaH kuzalI tAta kacci te cellobhaM na niyacchanti mandAH dbharizravAH satyasaMdhaH zalazca / kRtsno nAzo bhavitA kauravANAm // 17 droNaH saputrazca kRpazca vipro kaJcidrAjA dhRtarASTraH saputro ___ maheSvAsAH kaJcidete'pyarogAH // 10 ___ bubhUSate vRttimamAtyavarge / mahAprAjJAH sarvazAstrAvadAtA kaccinna bhedena jijIviSanti dhanurbhRtAM mukhyatamAH pRthivyAm / / ___ suhRdrUpA duhRdazcaikamitrAH // 18 kaJcinmAnaM tAta labhanta ete kaJcinna pApaM kathayanti tAta dhanurbhUtaH kaccidete'pyarogAH // 11 te pANDavAnAM kuravaH sarva eva / sarve kurubhyaH spRhayanti saMjaya kaJcidRSTvA dasyusaMghAnsametA___dhanurdharA ye pRthivyAM yuvAnaH / nsmaranti pArthasya yudhAM praNetuH // 19 yeSAM rASTra nivasati darzanIyo maurvIbhujAnaprahitAnsma tAta -- maheSvAsaH zIlavAndroNaputraH // 12 dodhUyamAnena dhanurdhareNa / vaizyAputraH kuzalI tAta kacci gANDIvamuktAnstanayitnughoSA* mahAprAjJo rAjaputro yuyutsuH / najihmagAnkaJcidanusmaranti // 20 karNo'mAtyaH kuzalI tAta kacci na hyapazyaM kaMcidahaM pRthivyAM : ' tsuyodhano yasya mando vidheyaH // 13 zrutaM samaM vAdhikamarjunena / triyo vRddhA bhAratAnAM jananyo yasyaikaSaSTirnizitAstIkSNadhArAH mahAnasyo dAsabhAryAzca suut| suvAsasaH saMmato hastavApaH // 21 'vadhvaH putrA bhAgineyA bhaginyo gadApANirbhImasenastarasvatI dauhitrA vA kaccidapyavyalIkAH // 14 prvepyshtrusNghaanniike| . kazcidrAjA brAhmaNAnAM yathAva nAgaH prabhinna iva naDalAsu tpravartate pUrvavattAta vRttim / ___ cakramyate kaccidenaM smaranti // 22 kaJciddAyAnmAmakAndhArtarASTro mAdrIputraH sahadevaH kaliGgAdvijAtInAM saMjaya nopahanti // 15 nsmaagtaanjyhntkre| kazcidrAjA dhRtarASTraH saputra vAmenAsyandakSiNenaiva yo vai upekSate brAhmaNAtikramAndai / mahAbalaM kaJcidenaM smaranti // 23 kacinna hetoriva varmabhUta udyannayaM nakulaH preSito vai upekSate teSu sa nyUnavRttim // 16 gAvalgaNe saMjaya pazyataste / ' etajyotiruttamaM jIvaloke dizaM pratIcI vazamAnayanme ma. bhA. 114 -905 - Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 23. 24 ] mahAbhArate [5. 24. 10 mAdrIsutaM kaccidenaM smaranti // 24 zocatyantaH sthviro'jaatshtro| abhyAbhavo dvaitavane ya AsI zRNoti hi brAhmaNAnAM sametya durmatrite ghoSayAtrAgatAnAm / mitradrohaH pAtakebhyo garIyAn // 4 . yatra mandAzatruvazaM prayAtA smaranti tubhyaM naradeva saMgame namocayadbhImaseno jayazca // 25 yuddhe ca jiSNozca yudhAM praNetuH / ahaM pazcAdarjunamabhyarakSaM samutkRSTe dundubhizaGkhazabde mAdrIputrau bhImasenazca cakre / __gadApANiM bhImasenaM smaranti // 5 gANDIvabhRcchatrusaMghAnudasya mAdrIsutau cApi raNAjimadhye __ svastyAgamatkaJcidenaM smaranti // 26 sarvA dizaH saMpatantau smaranti / na karmaNA sAdhunaikena nUnaM senAM varSantau zaravarajasraM . kartuM zakyaM bhavatIha saMjaya / ___ mahArathau samare duSprakampyau // 6 sarvAtmanA parijetuM vayaM ce na tveva manye puruSasya rAjana zaknumo dhRtarASTrasya putram // 27 nanAgataM jJAyate yadbhaviSyam / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi tvaM cedimaM sarvadharmopapannaH tryoviNsho'dhyaayH||23|| __prAptaH klezaM pANDava kRcchrarUpam // 7 24 tvamevaitatsarvamatazca bhUyaH yathArhase pANDava tattathaiva samIkuryAH prjnyyaajaatshtro| kurUnkuruzreSTha janaM ca pRcchasi / na kAmArthaM saMtyajeyurhi dharma anAmayAstAta manasvinaste pANDoH sutAH sarva evendrakalpAH // 8 kuruzreSThAnpRcchasi pArtha yAMstvam // 1 tvamevaitatprajJayAjAtazatro santyeva vRddhAH sAdhavo dhArtarASTra zamaM kuryA yena zarmApnuyuste / santyeva pApAH pANDava tasya viddhi / dhArtarASTrAH pANDavAH sRJjayAzca dadyAdripozcApi hi dhArtarASTraH ye cApyanye pArthivAH saMniviSTAH // 9 kuto dAyAllopayedbrAhmaNAnAm // 2 yanmAbravIddhRtarASTro nizAyAyadyuSmAkaM vartate'sau na dharmya majAtazatro vacanaM pitA te| magugdheSu drugdhavattanna sAdhu / sahAmAtyaH sahaputrazca rAja- . mitradhruksyAddhRtarASTraH saputro sametya tAM vAcamimAM nibodha // 10 yuSmAndviSansAdhuvRttAnasAdhuH // 3 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi na cAnujAnAti bhRzaM ca tapyate caturvizo'dhyAyaH // 24 // -906 saMjaya uvaac| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 25. 1] udyogaparva [5. 25. 15 nparAjayo yatra samo jayazca // 7 yudhiSThira uvAca / te vai dhanyA yaiH kRtaM jJAtikArya samAgatAH pANDavAH sRJjayAzca ye vaH putrAH suhRdo bAndhavAzca / janArdano yuyudhAno viraattH| upakruSTaM jIvitaM saMtyajeyuyatte vAkyaM dhRtarASTrAnuziSTaM stataH kurUNAM niyato vai bhavaH syAt // 8 gAvalgaNe brUhi tatsUtaputra // 1 te cekurUnanuzAsya stha pArthA saMjaya uvaac| ninIya sarvAndviSato nigRhya / ajAtazatru ca vRkodaraM ca. samaM vastajjIvitaM mRtyunA syAdhanaMjayaM mAdravatIsutau ca / . ___ dyajIvadhvaM jJAtivadhe na sAdhu // 9 Amatraye vAsudevaM ca zauriM ko hyeva yuSmAnsaha kezavena yuyudhAnaM cekitAnaM virATam // 2 sacekitAnAnpArSatabAhuguptAn / pAJcAlAnAmadhipaM caiva vRddhaM sasAtyakInviSaheta prajetuM -- dhRSTadyamnaM pArSataM yAjJasenim / labdhvApi devAnsacivAnsahendrAn // 10 sarve vAcaM zRNutemA madIyAM ko vA kurUndroNabhISmAbhiguptA. vakSyAmi yAM bhUtimicchankurUNAm // 3 ___ nazvatthAmnA zalyakRpAdibhizca / zamaM rAjA dhRtarASTro'bhinanda raNe prasoDhuM viSaheta rAja. nayojayattvaramANo rathaM me| * rAdheyaguptAnsaha bhUmipAlaiH // 11 sabhrAtRputrasvajanasya rAjJa mahadbalaM dhArtarASTrasya rAjJaH stadrocatAM pANDavAnAM zamo'stu // 4 ko vai zakto hantumakSIyamANaH / sarvairdhamaiH samupetAH stha pArthAH so'haM jaye caiva parAjaye ca . prasthAnena mArdavenArjavena / niHzreyasaM nAdhigacchAmi kiMcit // 12 jAtAH kule anRzaMsA vadAnyA kathaM hi nIcA iva dauSkuleyA hrIniSedhAH karmaNAM nizcayajJAH // 5 .. nirdharmArthaM karma kuryuzca pArthAH / na yujyate karma yuSmAsu hInaM so'haM prasAdya praNato vAsudevaM sattvaM hi vastAdRzaM bhImasenAH / __pAJcAlAnAmadhipaM caiva vRddham // 13 udbhAsate hyaJjanabinduvatta kRtAJjaliH zaraNaM vaH prapadye cchukle vastre yadbhavetkilbiSaM vaH // 6 kathaM svasti syAtkurusRJjayAnAm / sarvakSayo dRzyate yatra kRtsnaH na hyeva te vacanaM vAsudevo ___ pApodayo nirayo'bhAvasaMsthaH / ____dhanaMjayo vA jAtu kiMcinna kuryAt // 14 kastatkuryAjjAtu karma prajAna prANAnAdau yAcyamAnaH kuto'nya-907 - Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 25. 15] mahAbhArate [5. 26. 18 detadvidvansAdhanAthaM bravImi / - sahAsmAbhidhRtarASTrasya rAjJaH // 5 etadrAjJo bhISmapurogamasya nAzreyasAmIzvaro vigrahANAM mataM yadvaH zAntirihottamA syAt // 15 ___ nAzreyasAM gItazabdaM zRNoti / / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi nAzreyasaH sevate mAlyagandhApaJcaviMzo'dhyAyaH // 25 // na cApyazreyAMsyanulepanAni // 6 ___26 nAzreyasaH prAvarAnadhyavaste yudhiSThira uvAca / __ kathaM tvasmAnsaMpraNudetkurubhyaH / . kAM nu vAcaM saMjaya me zRNoSi atraiva ca syAdavadhUya eSa yuddhaiSiNI yena yuddhAdvibheSi / kAmaH zarIre hRdayaM dunoti // 7 ayuddhaM vai tAta yuddhAdgarIyaH svayaM rAjA viSamasthaH pareSu kastallabdhvA jAtu yudhyeta sUta // 1 // sAmarathyamanvicchati tanna sAdhu / akurvatazcetpuruSasya saMjaya yathAtmanaH pazyati vRttameva sidhyetsaMkalpo manasA yaM yamicchet / tathA pareSAmapi so'bhyupaiti // 8 na karma kuryAdviditaM mamaita AsannamagniM tu nidAghakAle danyatra yuddhAdvahu yallaghIyaH // 2 __gambhIrakakSe gahane visRjya / kuto yuddhaM jAtu naraH prajAna yathA vRddhaM vAyuvazena zocenko daivazapto'bhivRNIta yuddham / kSemaM mumukSuH ziziravyapAye // 9 sukhaiSiNaH karma kurvanti pArthA prAptaizvaryo dhRtarASTro'dya rAjA dharmAdahInaM yacca lokasya pathyam // 3 lAlapyate saMjaya kasya hetoH / karmodayaM sukhamAzaMsamAnaH pragRhya durbuddhimanArjave rataM kRcchropAyaM tattvataH karma duHkham / . putraM mandaM mUDhamamatriNaM tu // 10 sukhaprepsurvijighAMsuzca duHkhaM anAptaH sannAptatamasya vAcaM ya indriyANAM prItivazAnugAmI / - suyodhano vidurasyAvamanya / kAmAbhidhyA svazarIraM dunoti sutasya rAjA dhRtarASTraH priyaiSI ____ yayA prayukto'nukaroti duHkham // 4 ___ saMbudhyamAno vizate'dharmameva // 11 yatheSyamAnasya samiddhatejaso medhAvinaM hyarthakAmaM kurUNAM bhUyo balaM vardhate pAvakasya / - bahuzrutaM vAgminaM zIlavantam / kAmArthalAbhena tathaiva bhUyo sUta rAjA dhRtarASTraH kurubhyo ___na tRpyate sarpiSevAgniriddhaH / ___na so'smaradviduraM putrakAmyAt // 12 saMpazyemaM bhogacayaM mahAntaM __ mAnanasya AtmakAmasya ceyoH -908 - Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 28. 13 ] udyogaparva [5. 26. 28 saMrambhiNazvArthadharmAtigasya / kathaM karNo nAbhavaTThIpa eSAm // 20 durbhASiNo manyuvazAnugasya karNazca jAnAti suyodhanazca kAmAtmano duhRdo bhAvanasya // 13 droNazca jAnAti pitAmahazca / aneyasyAzreyaso dIrghamanyo anye ca ye kuravastatra santi mitradruhaH saMjaya pApabuddheH / yathArjunAnnAstyaparo dhanurdharaH // 21 sutasya rAjA dhRtarASTraH priyaiSI jAnantyete kuravaH sarva eva prapazyamAnaH prajahAddharmakAmau // 14 ye cApyanye bhUmipAlAH sametAH / tadaiva me saMjaya dIvyato'bhU duryodhanaM cAparAdhe carantano cetkurUnAgataH syAdabhAvaH / mariMdame phalgune'vidyamAne // 22 kAvyAM vAcaM viduro bhASamANo tenArthabaddhaM manyate dhArtarASTraH na vindate dhRtarASTrAtprazaMsAm // 15 zakyaM hartuM pANDavAnAM mamatvam / kSatturyadA anvavartanta buddhiM kirITinA tAlamAtrAyudhena - kRcchre kurUnna tadAbhyAjagAma / tadvedinA saMyugaM tatra gatvA // 23 yAvatprajJAmanvavartanta tasya gANDIvavisphAritazabdamAjA, tAvatteSAM rASTravRddhirbabhUva // 16 vazRNvAnA dhArtarASTrA dhriyante / tadarthalubdhasya nibodha me'dya kruddhasya cedbhImasenasya vegA... ye matriNo dhArtarASTrasya sUta / ' tsuyodhano manyate siddhamartham // 24 duHzAsanaH zakuniH sUtaputro indro'pyetannotsahettAta hartugAvalgaNe pazya saMmohamasya // 17 ___ maizvaryaM no jIvati bhiimsene| so'haM na pazyAmi parIkSamANaH dhanaMjaye nakule caiva sUta . kathaM svasti syAtkurusRJjayAnAm / tathA vIre sahadeve madIye // 25 Attaizvaryo dhRtarASTraH parebhyaH sa cedetAM pratipadyeta buddhiM pravrAjite vidure dIrghadRSTau // 18 vRddho rAjA saha putreNa sUta / AzaMsate vai dhRtarASTraH saputro evaM raNe pANDavakopadagdhA - mahArAjyamasapatnaM pRthivyAm / ____ na nazyeyuH saMjaya dhArtarASTrAH // 26 tasmizamaH kevalaM nopalabhyo jAnAsi tvaM klezamasmAsu vRttaM atyAsannaM madgataM manyate'rtham // 19 tvAM pUjayansaMjayAhaM kSameyam / yattatkarNo manyate pAraNIyaM yaccAsmAkaM kauravairbhUtapUrva : yuddhe gRhItAyudhamarjunena / yA no vRttirdhArtarASTre tadAsIt // 27 AsaMzva yuddhAni purA mahAnti adyApi tattatra tathaiva vartatAM - 909 - Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 26. 28 ] mahAbhArate [5. 27. 14 zAnti gamiSyAmi yathA tvamAttha / labdhvA naraH sIdati pApabuddhiH // 6 indraprasthe bhavatu mamaiva rAjyaM vedo'dhItazcaritaM brahmacarya suyodhano yacchatu bhAratAgryaH // 28 yajJairiSTaM brAhmaNebhyazca dattam / / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi paraM sthAnaM manyamAnena bhUya SaDviMzo'dhyAyaH // 26 // AtmA datto varSapUgaM sukhebhyaH // 7 27 sukhapriye sevamAno'tivelaM saMjaya uvAca / ___ yogAbhyAse yo na karoti karma / dharme nityA pANDava te viceSTA vittakSaye hInasukho'tivelaM loke zrutA dRzyate cApi pArtha / ___duHkhaM zete kAmavegapraNunnaH // 8 mahAsrAvaM jIvitaM cApyanityaM evaM punararthacaryAprasakto saMpazya tvaM pANDava mA vinInazaH // 1 __hitvA dharma yaH prakarotyadharmam / na cedbhAgaM kuravo'nyatra yuddhA azraddadhatparalokAya mUDho tprayacchante tubhymjaatshtro| hitvA dehaM tapyate pretya mandaH // 9 bhaikSacaryAmandhakavRSNirAjye na karmaNAM vipraNAzo'syamutra zreyo manye na tu yuddhena rAjyam // 2 puNyAnAM vApyatha vA pApakAnAm / alpakAlaM jIvitaM yanmanuSye pUrva karturgacchati puNyapApaM. mahAsrAvaM nityaduHkhaM calaM ca / __pazcAttvetadanuyAtyeva kartA // 10 bhUyazca tadvayaso nAnurUpaM nyAyopetaM brAhmaNebhyo yadannaM tasmAtpApaM pANDava mA prasArSIH // 3 __ zraddhApUtaM gandharasopapannam / kAmA manuSyaM prasajanta eva anvAhAryeSUttamadakSiNeSu dharmasya ye vighnamUlaM narendra / .. tathArUpaM karma vikhyAyate te // 11 pUrva narastAndhRtimAnvinighna iha kSetre kriyate pArtha kArya loke prazaMsAM labhate'navadyAm // 4 __ na vai kiMcidvidyate pretya kAryam / nibandhanI hyarthatRSNeha pArtha kRtaM tvayA pAralokyaM ca kArya tAmeSato bAdhyate dharma eva / puNyaM mahatsadbhiranuprazastam // 12 dharma tu yaH pravRNIte sa buddhaH jahAti mRtyuM ca jarAM bhayaM ca ___ kAme gRddho hIyate'rthAnurodhAt // 5 __na kSutpipAse manasazcApriyANi / dharma kRtvA karmaNAM tAta mukhyaM na kartavyaM vidyate tatra kiMci: mahApratApaH saviteva bhAti / ___ danyatra vai indriyaprINanArthAt // 13 hAnena dharmasya mahImapImAM evaMrUpaM karmaphalaM narendra . -910 - Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 27. 14 ] udyogaparva [5. 28. 1 mAtrAvatA hRdayasya priyeNa / saMrambhAdvA so'pi bhUterapaiti // 21 sa krodhajaM pANDava harSajaM ca nAdharme te dhIyate pArtha buddhilokAvubhauM mA prahAsIzcirAya // 14 na saMrambhAtkarma cakartha pApam / antaM gatvA karmaNAM yA prazaMsA addhA kiM tatkAraNaM yasya hetoH ___ satyaM damazcArjavamAnRzaMsyam / prajJAviruddhaM karma cikIrSasIdam // 22 azvamedho rAjasUyastatheSTaH avyAdhijaM kaTukaM zIrSarogaM pApasyAntaM karmaNo mA punrgaaH|| 15 yazomuSaM pApaphalodayaM ca / taJcedevaM dezarUpeNa pArthAH satAM peyaM yanna pibantyasanto kariSyadhvaM karma pApaM cirAya / manyu mahArAja piba prazAmya // 23 nivasadhvaM varSapUgAnvaneSu pApAnubandhaM ko nu taM kAmayeta ___ duHkhaM vAsaM pANDavA dharmahetoH // 16 kSamaiva te jyAyasI nota bhogAH / apravrajye yojayitvA purastA yatra bhISmaH zAMtanavo hataH syAdAtmAdhInaM yadalaM te tadAsIt / ___dyatra droNaH sahaputro hataH syAt // 24 nityaM pAJcAlAH sacivAstaveme kRpaH zalyaH saumadattirviko * janArdano yuyudhAnazca vIraH // 17 viviMzatiH karNaduryodhanau ca / matsyo rAjA rukmarathaH saputraH etAnhatvA kIdRzaM tatsukhaM syA- prahAribhiH saha putraiviraattH| dyadvindethAstadanubrahi pArtha // 25 rAjAnazca ye vijitAH purastA labdhvApImAM pRthivIM sAgarAntAM tvAmeva te saMzrayeyuH samastAH // 18 jarAmRtyU naiva hi tvaM prajahyAH / mahAsahAyaH pratapanbalasthaH priyApriye sukhaduHkhe ca rAja__puraskRto vAsudevArjunAbhyAm / nnevaM vidvAnnaiva yuddhaM kuruSva // 26 parAnhaniSyandviSato raGgamadhye amAtyAnAM yadi kAmasya hetovyaneSyathA dhArtarASTrasya darpam // 19 revaMyuktaM karma cikIrSasi tvam / balaM kasmAdvardhayitvA parasya apAkrameH saMpradAya svamebhyo - nijAnkasmAtkarzayitvA sahAyAn / mA gAstvaM vai devayAnAtpatho'dya // 27 niruSya kasmAdvarSapUgAnvaneSu iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi : yuyutsase pANDava hInakAlam // 20 .. saptaviMzodhyAyaH // 27 // aprajJo vA pANDava yudhyamAno 28 'dharmajJo vA bhuutipthaavypaiti| yudhiSThira uvAca / prajJAvAnvA budhyamAno'pi dharma asaMzayaM saMjaya satyameta-911 - Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 28. 1] mahAbhArate [5. 29.1 ddharmoM varaH karmaNAM yattvamAttha / nAdharmataH saMjaya kAmaye tat // 8 jJAtvA tu mAM saMjaya garhayestvaM dharmezvaraH kuzalo nItimAMzcAyadi dharma yadyadharma carAmi // 1 pyupAsitA brAhmaNAnAM mniissii| yatrAdharmo dharmarUpANi bibhra nAnAvidhAMzcaiva mahAbalAMzca ddharmaH kRtsno dRzyate'dharmarUpaH / rAjanyabhojAnanuzAsti kRSNaH // 9 tathA dharmo dhArayandharmarUpaM yadi hyahaM visRjansyAmagaryo vidvAMsastaM saMprapazyanti buddhyA // 2 ___ yudhyamAno yadi jahyAM svadharmam / evametAvApadi liGgameta mahAyazAH kezavastadravItu ddharmAdharmoM vRttinityau bhajetAm / __ vAsudevastUbhayorarthakAmaH // 10 AdyaM liGgaM yasya tasya pramANa zaineyA hi caitrakAzcAndhakAzca .. mApaddharma saMjaya taM nibodha // 3 vArSNeyabhojAH kaukurAH sRJjayAzca / luptAyAM tu prakRtau yena karma upAsInA vAsudevasya buddhiM nisspaadyetttpriipsedvihiinH| nigRhya zatrUnsuhRdo nandayanti // 11 prakRtisthazcApadi vartamAna vRSNyandhakA ghugrasenAdayo vai ubhau gau~ bhavataH saMjayaitau // 4 kRSNapraNItAH sarva evendrakalpAH / avilopamicchatAM brAhmaNAnAM manasvinaH satyaparAkramAzca prAyazcittaM vihitaM ydvidhaatraa| mahAbalA yAMdavA bhogavantaH // 12 ApadyathAkarmasu vartamAnA kAzyo babhruH zriyamuttamAM gato nvikarmasthAnsaMjaya garhayeta // 5 labdhvA kRSNaM bhrAtaramIzitAram / manISiNAM tattvavicchedanAya yasmai kAmAnvarSati vAsudevo _ vidhIyate satsu vRttiH sadaiva / ___ grISmAtyaye megha iva prajAbhyaH // 13 abrAhmaNAH santi tu ye na vaidyAH IdRzo'yaM kezavastAta bhUyo sarvocchedaM sAdhu manyeta tebhyaH // 6 / vidmo hyenaM karmaNAM nizcayajJam / tadarthA na pitaro ye ca pUrve priyazca naH sAdhutamazca kRSNo pitAmahA ye ca tebhyaH pare'nye / nAtikrame vacanaM kezavasya // 14 prajJaiSiNo ye ca hi karma cakru iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi nAstyantato nAsti nAstIti manye // 7 assttaaviNsho'dhyaayH||28|| yatkiMcidetadvittamasyAM pRthivyAM 29 yaddevAnAM tridazAnAM prtr| vAsudeva uvaac| prAjApatyaM tridivaM brahmalokaM avinAzaM saMjaya pANDavAnA- . - 912 - Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 29. 1] udyogaparva [5. 29. 14 .. micchAmyahaM bhUtimeSAM priyaM ca / nmoghaM tasya lapitaM durbalasya // 7 tathA rAjJo dhRtarASTrasya sUta karmaNAmI bhAnti devAH paratra sadAzaMse bahuputrasya vRddhim // 1 karmaNaiveha plavate maatrishvaa| kAmo hi me saMjaya nityameva ahorAtre vidadhatkarmaNaiva ... nAnyadbrayAM tAnprati zAmyateti / ___ atandrito nityamudeti sUryaH // 8 rAjJazca hi priyametacchRNomi mAsArdhamAsAnatha nakSatrayogAmanye caitatpANDavAnAM samartham // 2 natandritazcandramA abhyupaiti / suduSkarazcAtra zamo hi nUnaM atandrito dahate jAtavedAH pradarzitaH saMjaya pANDavena / samidhyamAnaH karma kurvanprajAbhyaH // 9 yasmingRddho dhRtarASTraH saputraH atandritA bhAramimaM mahAntaM kasmAdeSAM kalaho nAtra mUchet // 3 ___ bibharti devI pRthivI balena / 'tattvaM dharma vicaransaMjayeha atandritAH zIghramapo vahanti ___ mattazca jAnAsi yudhiSThirAcca / __ saMtarpayantyaH sarvabhUtAni nadyaH // 10 atho kasmAtsaMjaya pANDavasya atandrito varSati bhUritejAH . utsAhinaH pUrayataH svkrm| saMnAdayannantarikSaM divaM ca / yathAkhyAtamAvasataH kuTumbaM atandrito brahmacarya cacAra purAkalpAtsAdhu vilopamAttha // 4 zreSThatvamicchanbalabhiddevatAnAm // 11 asminvidhau vartamAne yathAva hitvA sukhaM manasazca priyANi duccAvacA matayo brAhmaNAnAm / tena zakraH karmaNA shresstthymaap| karmaNAhuH siddhimeke paratra satyaM dharma pAlayannapramatto hitvA karma vidyayA siddhimeke / damaM titikSAM samatAM priyaM ca / nAbhuJjAno bhakSyabhojyasya tRpye etAni sarvANyupasevamAno dvidvAnapIha viditaM brAhmaNAnAm // 5 devarAjyaM maghavAnprApa mukhyam // 12 yA vai vidyAH sAdhayantIha karma bRhaspatirbrahmacarya cacAra tAsAM phalaM vidyate netarAsAm / samAhitaH saMzitAtmA yathAvat / tatreha vai dRSTaphalaM tu karma hitvA sukhaM pratirudhyendriyANi pItvodaka zAmyati tRSNayArtaH // 6 tena devAnAmagamagauravaM saH // 13 so'yaM vidhirvihitaH karmaNaiva nakSatrANi karmaNAmutra bhAnti tadvartate saMjaya tatra karma / rudrAdityA vasavo'thApi vizve / tatra yo'nyatkarmaNaH sAdhu manye yamo rAjA vaizravaNaH kubero -913 - bhA,115 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 29. 14 ] mahAbhArate [5. 29. 28 % gandharvayakSApsarasazca shubhraaH| npratigrahAnvA viditAnpratIcchet // 21 brahmacarya vedavidyAH kriyAzca tathA rAjanyo rakSaNaM vai prajAnAM niSevamANA munayo'mutra bhAnti // 14 kRtvA dharmeNApramatto'tha dattvA / jAnannimaM sarvalokasya dharma yajJairiSTvA sarvavedAnadhItya __ brAhmaNAnAM kSatriyANAM vizAM c| dArAnkRtvA puNyakRdAvasedgRhAn // 22 sa kasmAttvaM jAnatAM jJAnavAnsa vaizyo'dhItya kRSigorakSapaNyai___ vyAyacchase saMjaya kauravArthe // 15 vittaM cinvanpAlayannapramattaH / AmnAyeSu nityasaMyogamasya priyaM kurvanbrAhmaNakSatriyANAM tathAzvamedhe rAjasUye ca viddhi / dharmazIlaH puNyakRdAvasedgRhAn // 23 saMyujyate dhanuSA varmaNA ca paricaryA vandanaM brAhmaNAnAM . hastatrANai rathazastraizca bhUyaH // 16 nAdhIyIta pratiSiddho'sya yjnyH| . te cedime kauravANAmupAya nityotthito bhUtaye'tandritaH syA- . madhigaccheyuravadhenaiva pArthAH / deSa smRtaH zUdradharmaH purANaH // 24 dharmatrANaM puNyameSAM kRtaM syA etAnarAjA pAlayannapramatto dArye vRtte bhImasenaM nigRhya // 17 niyojynsrvvrnnaansvdhrme| te cetpitrye karmaNi vartamAnA akAmAtmA samavRttiH prajAsu __ AporandiSTavazena mRtyum / nAdhArmikAnanurudhyeta kAmAn // 25 yathAzaktyA pUrayantaH svakarma zreyAMstasmAdyadi vidyeta kazcitadapyeSAM nidhanaM syAtprazastam // 18 ___ dabhijJAtaH srvdhrmoppnnH| utAho tvaM manyase sarvameva sa taM duSTamanuziSyAtprajAnarAjJAM yuddhe vartate dharmatatram / na ceddhyediti tasminna sAdhu // 26 ayuddhe vA vartate dharmatatraM yadA gRdhyetparabhUmi nRzaMso tathaiva te vAcamimAM zRNomi // 19 vidhiprakopAdbalamAdadAnaH / cAturvarNyasya prathamaM vibhAga tato rAjJAM bhavitA yuddhametamavekSya tvaM saMjaya svaM ca karma / __ttatra jAtaM varma zastraM dhanuzca / nizamyAtho pANDavAnAM svakarma indreNedaM dasyuvadhAya karma prazaMsa vA ninda vA yA matiste // 20 utpAditaM varma zastraM dhanuzca // 27 adhIyIta brAhmaNo'tho yajeta steno haredyatra dhanaM hyadRSTaH ___ dadyAdiyAttIrthamukhyAni caiva / prasahya vA yatra hareta dRSTaH / adhyApayedyAjayeccApi yAjyA ubhau gauM bhavataH saMjayaitau -914 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 29. 28 ] udyogaparva [5. 29. 41 ___kiM vai pRthaktvaM dhRtarASTrasya putre / mathecchase pANDavasyopadeSTum / yo'yaM lobhAnmanyate dharmametaM kRSNA tvetatkarma cakAra zuddhaM ___yamicchate manyuvazAnugAmI // 28 suduSkaraM taddhi sabhAM sametya / bhAgaH punaH pANDavAnAM niviSTa yena kRcchrAtpANDavAnujahAra staM no'kasmAdAdadIranpare vai| . tathAtmAnaM nauriva sAgaraughAt // 35 asminpade yudhyatAM no vadho'pi yatrAbravItsUtaputraH sabhAyAM zlAghyaH pitryaH pararAjyAdviziSTaH / kRSNAM sthitAM zvazurANAM samIpe / etAndharmAnkauravANAM purANA na te gatirvidyate yAjJaseni nAcakSIthAH saMjaya rAjyamadhye // 29 / prapadyedAnIM dhArtarASTrasya vezma / ye te mandA mRtyuvazAbhipannAH parAjitAste patayo na santi samAnItA dhAtarASTraNa mUDhAH / patiM cAnyaM bhAmini tvaM vRNISva // 36 idaM punaH karma pApIya eva yo bIbhatsorhRdaye prauDha AsIsabhAmadhye prazya vRttaM kurUNAm // 30 dasthipracchinmarmaghAtI sughoraH / priyAM bhAryAM draupadIM pANDavAnAM karNAccharo vAGmayastigmatejAH . yazasvinI zIlavRttopapannAm / pratiSThito hRdaye phalgunasya // 37 yadupekSanta kuravo bhISmamukhyAH kRSNAjinAni paridhitsamAnA:- kAmAnugenoparuddhAM rudantIm // 31 nduHzAsanaH kaTukAnyabhyabhASat / taM cettadA te sakumAravRddhA ete sarve SaNDhatilA vinaSTAH ' avArayiSyankuravaH smetaaH| kSayaM gatA narakaM dIrghakAlam // 38 : mama priyaM dhRtarASTro'kariSya gAndhArarAjaH zakunirnikRyA tputrANAM ca kRtamasyAbhaviSyat // 32 yadabravIddayUtakAle sa pArthAn / duHzAsanaH prAtilomyAnninAya parAjito nakulaH kiM tavAsti sabhAmadhye zvazurANAM ca kRSNAm / __ kRSNayA tvaM dIvya vai yAjJasenyA // 39 sA tatra nItA karuNAnyavoca jAnAsi tvaM saMjaya sarvametanAnyaM kSattu thamadRSTa kaMcit // 33 yUte'vAcyaM vAkyamevaM yathoktam / kArpaNyAdeva sahitAstatra rAjJo svayaM tvahaM prArthaye tatra gantuM nAzaknuvanprativaktuM sabhAyAm / ___ samAdhAtuM kAryametadvipannam // 40 ekaH kSattA dharmyamathaM bruvANo ahApayitvA yadi pANDavArthaM ___dharma buvA pratyuvAcAlpabuddhim // 34 zamaM kurUNAmatha cecareyam / ' anuktvA tvaM dharmamevaM sabhAyA puNyaM ca me syAJcaritaM mahodayaM -915 - Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 29. 41] mahAbhArate [5. 30.6 mucyeraMzca kuravo mRtyupAzAt // 41 / sthitAH zame mahAtmAnaH pANDavA dharmacAriNaH / api vAcaM bhASamANasya kAvyAM yodhAH samRddhAstadvidvannAcakSIthA yathAtatham // 51 dharmArAmAmarthavatImahiMsrAm / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi avekSerandhArtarASTrAH samakSaM ekonatriMzo'dhyAyaH // 29 // mAM ca prAptaM kuravaH pUjayeyuH // 42 ato'nyathA rathinA phalgunena saMjaya uvaac| bhImena caivaahvdNshiten| Amatraye tvA naradevadeva parAsiktAndhArtarASTrAMstu viddhi gacchAmyahaM pANDava svasti te'stu / pradahyamAnAnkarmaNA svena mandAn // 43 kaccinna vAcA vRjinaM hi kiMciparAjitAnpANDaveyAMstu vAco duccAritaM me manaso'bhiSaGgAt // 1 raudrarUpA bhASate dhArtarASTraH / janArdanaM bhImasenArjunau ca gadAhasto bhImaseno'pramatto mAdrIsutau sAtyakiM cekitAnam / duryodhanaM smArayitA hi kAle // 44 Amaya gacchAmi zivaM sukhaM vaH suyodhano manyumayo mahAdrumaH / saumyena mAM pazyata cakSuSA nRpAH // 2 skandhaH karNaH zakunistasya shaakhaaH| yudhiSThira uvAca / duHzAsanaH puSpaphale samRddhe anujJAtaH saMjaya svasti gaccha mUlaM rAjA dhRtarASTro'manISI // 45 __na no'kArSIrapriyaM jAtu kiMcit / yudhiSThiro dharmamayo mahAdrumaH vidmazca tvA te ca vayaM ca sarve skandho'rjuno bhImaseno'sya zAkhAH / zuddhAtmAnaM madhyagataM sabhAstham // 3 mAdrIputrau puSpaphale samRddhe Apto dUtaH saMjaya supriyo'si mUlaM tvahaM brahma ca brAhmaNAzca // 46 . kalyANavAk zIlavAndRSTimAMzca / ... vanaM rAjA dhRtarASTraH saputro na muhyestvaM saMjaya jAtu matyA ___ vyAghrA vane saMjaya pANDaveyAH ., na ca krudhyerucyamAno'pi tathyam // 4 mA vanaM chindhi savyAghraM mA vyAghrAnnInazo vnaat|| na marmagAM jAtu vaktAsi rUkSAM nirvano vadhyate vyAghro nirvyAghraM chidyate vanam / ___ nopastutiM kaTukAM nota zuktAm / tasmAdvyAghro vanaM rakSedvanaM vyAghraM ca pAlayet // 48 dharmArAmAmarthavatImahiMsrAlatAdharmA dhArtarASTrAH zAlAH saMjaya pANDavAH / . __ metAM vAcaM tava jAnAmi sUta // 5 na latA vardhate jAtu anAzritya mahAdrumam // 49 tvameva naH priyatamo'si dUta sthitAH zuzrUSituM pArthAH sthitA yoddhumriNdmaaH| / ihAgacchedviduro vA dvitIyaH / yatkRtyaM dhRtarASTrasya tatkarotu narAdhipaH // 50 / abhIkSNadRSTo'si purA hi nastvaM -916 - Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 30.6] udyogaparva [5. 30.21 dhanaMjayasyAtmasamaH sakhAsi // 6 bahuzruto vRddhasevI mniissii| ito gatvA saMjaya kSiprameva tasmai rAjJe sthavirAyAbhivAdya . upAtiSThethA brAhmaNAnye tadarhAH / ___ AcakSIthAH saMjaya mAmarogam // 14 vizuddhavIryAMzcaraNopapannA jyeSThaH putro dhRtarASTrasya mando nkule jAtAnsarvadharmopapannAn // 7 mUrkhaH zaThaH saMjaya pApazIlaH / khAdhyAyino brAhmaNA bhikSavazva prazAstA vai pRthivI yena sarvA tapasvino ye ca nityA vaneSu / suyodhanaM kuzalaM tAta pRccheH // 15 abhivAdyA vai madvacanena vRddhA bhrAtA kanIyAnapi tasya mandastathetareSAM kuzalaM vadethAH // 8. stathAzIlaH saMjaya so'pi zazvat / purohitaM dhRtarASTrasya rAjJa maheSvAsaH zUratamaH kurUNAM AcAryAzca Rtvijo ye ca tasya / duHzAsanaM kuzalaM tAta pRccheH // 16 taizca tvaM tAta sahitairyathA vRndArakaM kavimartheSvamUDhaM - saMgacchethAH kuzalenaiva sUta // 9 mahAprajJaM sarvadharmopapannam / AcArya iSTo'napago vidheyo na tasya yuddhaM rocate vai kadAci. vedAnIpsanbrahmacaryaM cacAra / dvaizyAputraM kuzalaM tAta pRccheH // 17 yo'traM catuSpAtpunareva cakre nikartane devane yo'dvitIya. droNaH prasanno'bhivAdyo yathArham // 10 zchannopadhaH sAdhudevI matAkSaH / adhItavidyazcaraNopapanno yo durjayo devitavyena saMkhye yo'straM catuSpAtpunareva ckre| sa citrasenaH kuzalaM tAta vAcyaH // 18 gandharvaputrapratimaM taravinaM yasya kAmo vartate nityameva . tamazvatthAmAnaM kuzalaM sma pRccheH // 11 nAnyaH zamAdbhAratAnAmiti sma / zAradvatasyAvasathaM sma gatvA sa bAhnikAnAmRSabho manasvI mahArathasyAstravidAM varasya / purA yathA mAbhivadetprasannaH // 19 tvaM mAmabhIkSNaM parikIrtayanvai guNairanekaiH pravaraizca yukto .. kRpasya pAdau saMjaya pANinA spRzeH // 12 vijJAnavAnnaiva ca niSThuro yH| yasmizauryamAnRzaMsyaM tapazca snehAdamarSa sahate sadaiva prajJA zIlaM zrutisattve dhRtizca / sa somadattaH pUjanIyo mato me // 20 pAdau gRhItvA kurusattamasya arhattamaH kuruSu saumadattiH bhISmasya mAM tatra nivedayethAH // 13 sa no bhrAtA saMjaya matsakhA ca / prajJAcakSuryaH praNetA kurUNAM maheSvAso rathinAmuttamo yaH - 917 - Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 30. 21] mahAbhArate [5. 30. 36 sahAmAtyaH kuzalaM tasya pRccheH // 21 sa vai pitA sa ca mAtA suhRcca / ye caivAnye kurumukhyA yuvAnaH agAdhabuddhirviduro dIrghadarzI putrAH pautrA bhrAtarazcaiva ye nH| sa no matrI kuzalaM tAta pRccheH // 29 yaM yameSAM yena yenAbhigacche vRddhAH striyo yAzca guNopapannA ranAmayaM madvacanena vAcyaH // 22 yA jJAyante saMjaya maatrstaaH| ye rAjAnaH pANDavAyodhanAya tAbhiH sarvAbhiH sahitAbhiH sametya samAnItA dhArtarASTraNa kecit / strIbhivRddhAbhirabhivAdaM vadethAH // 30 vasAtayaH zAlvakAH kekayAzca kaccitputrA jIvaputrAH susamyatathAmbaSThA ye trigartAzca mukhyAH // 23 gvartante vo vRttimanRzaMsarUpAm / prAcyodIcyA dAkSiNAtyAzca zUrA iti smoktvA saMjaya brUhi pazcA- . stathA pratIcyAH pArvatIyAzca sarve / __ dajAtazatruH kuzalI saputraH // 31 anRzaMsAH zIlavRttopapannA yA no bhAryAH saMjaya vettha tatra steSAM sarveSAM kuzalaM tAta pRccheH // 24 ___ tAsAM sarvAsAM kuzalaM tAta pRccheH / hatyArohA rathinaH sAdinazca / susaMguptAH surabhayo'navadyAH padAtayazcAryasaMghA mahAntaH / kaccidgRhAnAvasathApramattAH // 32 AkhyAya mAM kuzalinaM sma teSA kaccidvRttiM zvazureSu bhadrAH manAmayaM paripRccheH samagrAn // 25 kalyANI vartadhvamanRzaMsarUpAm / tathA rAjJo hyarthayuktAnamAtyA yathA ca vaH syuH patayo'nukUlAndauvArikAnye ca senAM nayanti / ___ stathA vRttimAtmanaH sthApayadhvam // 33 AyavyayaM ye gaNayanti yuktA yA naH snuSAH saMjaya vettha tatra arthAMzca ye mahatazcintayanti // 26 .. prAptAH kulebhyazca guNopapannAH / gAndhArarAjaH zakuniH pArvatIyo prajAvatyo brUhi sametya tAzca - nikartane yo'dvitIyo'kSadevI / yadhiSThiro vo'bhyvdtprsnnH||34 mAnaM kurvandhArtarASTrasya sUta kanyAH svajethAH sadaneSu saMjaya mithyAbuddheH kuzalaM tAta pRccheH // 27 anAmayaM madvacanena pRSTvA / yaH pANDavAnekarathena vIraH kalyANA vaH santu patayo'nukUlA __ samutsahatyapradhRSyAnvijetum / yUyaM patInAM bhavatAnukUlAH // 35 yo muhyatAM mohayitAdvitIyo alaMkRtA vastravatyaH sugandhA __ vaikartanaM kuzalaM tAta pRccheH // 28 ___ abIbhatsAH sukhitA bhogavatyaH / sa eva bhaktaH sa guruH sa bhRtyaH laghu yAsAM darzanaM vAkca.ladhvI -918 - Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 30. 36 ] udyogaparva [5. 31.6 vezastriyaH kuzalaM tAta pRccheH // 36 rAjJo dUtAnsarvadigbhyo'bhyupetAn / dAsIputrA ye ca dAsAH kurUNAM pRSTvA sarvAnkuzalaM tAMzca sUta tadAzrayA bahavaH kubjakhaJjAH / pazcAdahaM kuzalI teSu vAcyaH // 44 AkhyAya mAM kuzalinaM sma tebhyo na hIdRzAH santyapare pRthivyAM anAmayaM paripRccherjaghanyam // 37 ye yodhakA dhArtarASTreNa labdhAH / kaJcidvRttirvartate vai purANI dharmastu nityo mama dharma eva kaJcidbhogAndhArtarASTro ddaati| . mahAbalaH zatrunibarhaNAya // 45 aGgahInAnkRpaNAvAmanAMzca idaM punarvacanaM dhArtarASTra ___ AnRzaMsyAddhRtarASTro bibharti // 38 suyodhanaM saMjaya zrAvayethAH / andhAzca sarve sthavirAstathaiva yaste zarIre hRdayaM dunoti hastAjIvA bahavo ye'tra santi / ___ kAmaH kurUnasapatno'nuziSyAm // 46 AkhyAya mAM kuzalinaM sma teSA na vidyate yuktiretasya kAcimanAmayaM paspRiccherjaghanyam // 39 naivaMvidhAH syAma yathA priyaM te / mA bhaiSTa duHkhena kujIvitena dadasva vA zakrapuraM mamaiva - nUnaM kRtaM paralokeSu pApam / yudhyasva vA bhAratamukhya vIra // 47 nigRhya zatrUnsuhRdo'nugRhya iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi ___ vAsobhiranena ca vo bhariSye // 40 triMzo'dhyAyaH // 30 // santyeva me brAhmaNebhyaH kRtAni bhAvInyatho no bata vartayanti / yudhiSThira uvaac| pazyAmyahaM.yuktarUpAMstathaiva uta santamasantaM ca bAlaM vRddhaM ca saMjaya / tAmeva siddhiM zrAvayethA nRpaM tam // 41 utAbalaM balIyAMsaM dhAtA prakurute vaze // 1 ye cAnAthA durbalAH sarvakAla uta bAlAya pANDityaM paNDitAyota bAlatAm / mAtmanyeva prayatante'tha muuddhaaH| dadAti sarvamIzAnaH purastAcchukramuccaran // 2 tAMzcApi tvaM kRpaNAnsarvathaiva alaM vijJApanAya syAdAcakSIthA yathAtatham / asmadvAkyAtkuzalaM tAta pRccheH // 42 atho mantraM matrayitvA anyonyenAtihRSTavat // 3 ye cApyanye saMzritA dhArtarASTrA gAvalgaNe kurUngatvA dhRtarASTra mahAbalam / . nAnAdigbhyo'bhyAgatAH sUtaputra / abhivAdyopasaMgRhya tataH pRccheranAmayam // 4 dRSTvA tAMzcaivAhatazcApi sarvA brayAzcainaM tvamAsInaM kurubhiH parivAritam / saMpRcchethAH kuzalaM cAvyayaM ca // 43 tavaiva rAjanvIryeNa sukhaM jIvanti pANDavAH // 5 evaM sarvAnAgatAbhyAgatAMzca tava prasAdAdAlAste prAptA rAjyamariMdama / -919 - 31 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 31. 6] mahAbhArate [5. 32.6 rAjye tAnsthApayitvAgre nopekSIvinaziSyataH // 6 smayamAnAH samAyAntu pAJcAlAH kurubhiH saha // sarvamapyetadekasya nAlaM saMjaya kasyacit / akSatAnkurupAJcAlAnpazyema iti kAmaye / tAta saMhatya jIvAmo mA dviSadbhyo vazaM gamaH // 7 sarve sumanasastAta zAmyAma bharatarSabha // 22 tathA bhISmaM zAMtanavaM bhAratAnAM pitAmaham / alameva zamAyAsmi tathA yuddhAya saMjaya / . zirasAbhivadethAstvaM mama nAma prakIrtayan // 8 dharmArthayoralaM cAhaM mRdave dAruNAya ca // 23 abhivAdya ca vaktavyastato'smAkaM pitAmahaH / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi bhavatA zaMtanovaMzo nimagnaH punaruddhRtaH // 9 ekatriMzo'dhyAyaH // 31 // sa tvaM kuru tathA tAta svamatena pitAmaha / 32 yathA jIvanti te pautrAH prItimantaH parasparam // 10 vaizaMpAyana uvAca / tathaiva viduraM brUyAH kurUNAM matradhAriNam / anujJAtaH pANDavena prayayau saMjayastadA / ayuddhaM saumya bhASasva hitakAmo yudhiSThiraH // 11 zAsanaM dhRtarASTrasya sarvaM kRtvA mahAtmanaH // 1 atho suyodhanaM yA rAjaputramamarSaNam / saMprApya hAstinapuraM zIghraM ca praviveza ha / madhye kurUNAmAsInamanunIya punaH punaH // 12 antaHpuramupasthAya dvAHsthaM vacanamabravIt // 2 apazyanmAmupekSantaM kRSNAmekAM sabhAgatAm / AcakSva mAM dhRtarASTrAya dvAHstha tahuHkhamatitikSAma mA vadhISma kurUniti // 13 upAgataM pANDavAnAM sakAzAt / evaM pUrvAparAnklezAnatitikSanta pANDavAH / jAgarti cedabhivadestvaM hi kSattaH yathA balIyasaH santastatsarvaM kuravo viduH // 14 pravizeyaM vidito bhUmipasya // 3 yannaH prAvrAjayaH saumya ajinaiH prativAsitAn / dvAHstha uvaac| tahuHkhamatitikSAma mA vadhISma kurUniti // 15 saMjayo'yaM bhUmipate namaste yattatsabhAyAmAkramya kRSNAM kezeSvadharSayat / didRkSayA dvaarmupaagtste| duHzAsanaste'numate taccAsmAbhirupekSitam // . 16 * prApto dUtaH pANDavAnAM sakAzAyathocitaM svakaM bhAgaM labhemahi paraMtapa / prazAdhi rAjankimayaM karotu // 4 nivartaya paradravye buddhiM gRddhAM nararSabha // 17 dhRtarASTra uvAca / zAntirevaM bhavedrAjanprItizcaiva parasparam / AcakSva mAM sukhinaM kAlyamasmai rAjyaikadezamapi naH prayaccha zamamicchatAm // 18 __pravezyatAM svAgataM saMjayAya / kuzasthalaM vRkasthalamAsandI vAraNAvatam / na cAhametasya bhavAmyakAlyaH avasAnaM bhavedatra kiMcideva tu paJcamam // 19 sa me kasmAhAri tiSTheta kSattaH // 5 bhrAtRRNAM dehi paJcAnAM grAmAnpazca suyodhana / vaizaMpAyana uvAca / zAnti!'stu mahAprAjJa jJAtibhiH saha saMjaya // 20 tataH pravizyAnumate nRpasya bhrAtA bhrAtaramanvetu pitA putreNa yujyatAm / mahadvezma prAjJazUrAyaguptam / - 920 - Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 32.6] udyogaparva [5. 32. 20 siMhAsanasthaM pArthivamAsasAda pApodakaM ghoramavarNarUpam / vaicitravIrya prAJjaliH sUtaputraH // 6 yAvannaraH kAmayate'tikAlyaM saMjaya uvaac| tAvannaro'yaM labhate prazaMsAm // 13 saMjayo'haM bhUmipate namaste ajAtazatrustu vihAya pApaM prApto'smi gatvA naradeva pANDavAn / ____ jIrNAM tvacaM sarpa ivAsamAm / abhivAdya tvAM pANDuputro manasvI virocate'hAryavRttena vIro yudhiSThiraH kuzalaM cAnvapRcchat // 7 yudhiSThirastvayi pApaM visRjya // 14 sa te putrAnpRcchati prIyamANaH / aGgAtmanaH karma nibodha rAjakaJcitputraiH prIyase naptabhizca / . ndharmArthayuktAdAryavRttAdapetam / tathA suhRdbhiH sacivaizca rAja upakrozaM ceha gato'si rAjanye cApi tvAmupajIvanti taizca // 8 nohezca pApaM prasajedamutra // 15 . dhRtarASTra uvAca / sa tvamarthaM saMzayitaM vinA taiabhyetya tvAM tAta vadAmi saMjaya rAzaMsase putravazAnugo'dya / ajAtazatru ca sukhena pArtham / adharmazabdazca mahAnpRthivyAM kaJcitsa rAjA kuzalI saputraH nedaM karma tvatsamaM bhAratAya // 16 sahAmAtyaH sAnujaH kauravANAm // 9 hInaprajJo dauSkuleyo nRzaMso saMjaya uvAca / dIrghavairI kSatravidyAsvadhIraH / sahAmAtyaH kuzalI pANDuputro evaMdharmA nApadaH saMtitIrSebhUyazcAto yacca te'gre mano'bhUt / ddhInavIryo yazca bhavedaziSTaH // 17 nirNiktadharmArthakaro manasvI kule jAto dharmavAnyo yazasvI bahuzruto dRSTimAJzIlavAMzca // 10 bahuzrutaH sukhajIvI ytaatmaa| paraM dharmAtpANDavasyAnRzaMsya dharmArthayorgrathitayorbibharti dharmaH paro vittacayAnmato'sya / __ nAnyatra diSTasya vazAdupaiti // 18 sukhapriye dharmahIne na pArtho kathaM hi mantrAgryadharo manISI .. 'nurudhyate bhArata tasya viddhi // 11 dharmArthayorApadi sNprnnetaa| paraprayuktaH puruSo viceSTate evaMyuktaH sarvamantrairahIno sUtraprotA dArumayIva yossaa| anAnRzaMsyaM karma kuryAdamUDhaH // 19 imaM dRSTvA niyamaM pANDavasya tavApIme matravidaH sametya manye paraM karma daivaM manuSyAt // 12 samAsate karmasu nityyuktaaH| imaM ca dRSTvA tava karmadoSaM teSAmayaM balavAnnizcayazca bhA,116 - 921 - Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 32. 20 ] mahAbhArate [5. 33.6 - kurukSayArthe nirayo vyapAdi // 20 nvazaM gantA sarvaloke narendra / akAlikaM kuravo nAbhaviSya kAmAtmanAM zlAghase dyUtakAle pApena cetpApamajAtazatruH / nAnyacchamAtpazya vipAkamasya // 28 icchejjAtu tvayi pApaM visRjya anAptAnAM pragraha nindA ceyaM tava loke'bhaviSyat // 21 tathAptAnAM nigrahAccaiva rAjan / kimanyatra viSayAdIzvarANAM bhUmiM sphItAM durbalatvAdanantAM yatraH pArthaH paralokaM dadarza / na zaktastvaM rakSituM kauraveya // 29 atyakAmatsa tathA saMmataH syA anujJAto rathavegAvadhUtaH nna saMzayo nAsti manuSyakAraH // 22 zrAnto nipadye zayanaM nRsiNh| etAnguNAnkarmakRtAnavekSya prAtaH zrotAraH kuravaH sabhAyA- . . bhAvAbhAvI vartamAnAvanityau / majAtazatrorvacanaM sametAH // 30 balihiM rAjA pAramavindamAno iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi nAnyatkAlAtkAraNaM tatra mene // 23 dvaatriNsho'dhyaayH||32|| cakSuH zrotre nAsikA tvakca jihvA // samAptaM saMjayayAnaparva // jJAnasyaitAnyAyatanAni jantoH / tAni prItAnyeva tRSNAkSayAnte vaizaMpAyana uvaac| / ___ tAnyavyatho duHkhahInaH praNudyAt // 24 dvAHsthaM prAha mahAprAjJo dhRtarASTro mahIpatiH / na tveva manye puruSasya karma viduraM draSTumicchAmi tamihAnaya mAciram // 1 saMvartate suprayuktaM yathAvat / prahito dhRtarASTraNa dUtaH kSattAramabravIt / mAtuH pituH karmaNAbhiprasUtaH IzvarastvAM mahArAjo mahAprAjJa didRkSati // 2 __ saMvardhate vidhivadbhojanena // 25 evamuktastu viduraH prApya rAjanivezanam / priyApriye sukhaduHkhe ca rAja abravIddhRtarASTrAya dvAHstha mAM prativedaya // 3 nindAprazaMse ca bhajeta enam / dvAHstha uvAca / parastvenaM garhayate'parAdhe viduro'yamanuprApto rAjendra tava zAsanAt / prazaMsate sAdhuvRttaM tameva // 26 draSTumicchati te pAdau kiM karotu prazAdhi mAm // sa tvA garhe bhAratAnAM virodhA dhRtarASTra uvAca / ___ danto nUnaM bhavitAyaM prajAnAm / pravezaya mahAprAjJaM viduraM dIrghadarzinam / no cedidaM tava karmAparAdhA ahaM hi vidurasyAsya nAkAlyo jAtu darzane // 5 kurUndahetkRSNavarmeva kakSam // 27 dvAHstha uvAca / tvamevaiko jAtaputreSu rAja pravizAntaHpuraM kSattarmahArAjasya dhImataH / - 922 - Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 33. 6] udyogaparva [5. 33. 31 na hi te darzane'kAlyo jAtu rAjA bravIti maam||6 yasya kRtyaM na jAnanti matraM vA matritaM pre| vaizaMpAyana uvAca / kRtamevAsya jAnanti sa vai paNDita ucyate // 18 tataH pravizya viduro dhRtarASTranivezanam / yasya kRtyaM na vighnanti zItamuSNaM bhayaM ratiH / abravItprAJjalirvAkyaM cintayAnaM narAdhipam // 7 samRddhirasamRddhi, sa vai paNDita ucyate // 19 viduro'haM mahAprAjJa saMprAptastava zAsanAt / yasya saMsAriNI prajJA dharmArthAvanuvartate / yadi kiMcana kartavyamayamasmi prazAdhi mAm // 8 kAmAdarthaM vRNIte yaH sa vai paNDita ucyate // 20 dhRtarASTra uvAca / / yathAzakti cikIrSanti yathAzakti ca kurvate / saMjayo vidura prApto garhayitvA ca mAM gataH / na kiMcidavamanyante paNDitA bharatarSabha / / 21 ajAtazatroH zvo vAkyaM sabhAmadhye sa vakSyati // 9 kSipraM vijAnAti ciraM zRNoti tasyAdya kuruvIrasya na vijJAtaM vaco myaa| vijJAya cArthaM bhajate na kAmAt / tanme dahati gAtrANi tadakArSItprajAgaram / / 10 / nAsaMpRSTo vyupayuGkte parArthe jAgrato dahyamAnasya zreyo yadiha pazyasi / tatprajJAnaM prathamaM paNDitasya / / 22 tahi tvaM hi nastAta dharmArthakuzalo hyasi / / 11 / nAprApyamabhivAJchanti naSTaM necchanti zocitum / yataH prAptaH saMjayaH pANDavebhyo Apatsu ca na muhyanti narAH paNDitabuddhayaH // 23 na me yathAvanmanasaH prazAntiH / nizcitya yaH prakramate nAntarvasati krmnnH| sarvendriyANyaprakRtiM gatAni avandhyakAlo vazyAtmA sa vai paNDita ucyte||24 .. kiM vakSyatItyeva hi me'dya cintA // 12 AryakarmaNi rajyante bhUtikarmANi kurvate / vidura uvAca / hitaM ca nAbhyasUyanti paNDitA bharatarSabha // 25 abhiyuktaM balavatA durbalaM hInasAdhanam / na hRSyatyAtmasaMmAne nAvamAnena tapyate / / . hRtaskhaM kAminaM coramAvizanti prajAgarAH // 13 gAGgo hada ivAkSobhyo yaH sa paNDita ucyate // 26 kaJcidetairmahAdoSairna spRSTo'si narAdhipa / tattvajJaH sarvabhUtAnAM yogajJaH sarvakarmaNAma / kaJcinna paravitteSu gRdhyanviparitapyase // 14 upAyajJo manuSyANAM naraH paNDita ucyate // 27 dhRtarASTra uvAca / pravRttavAkcitrakatha UvAnpratibhAnavAn / zrotumicchAmi te dhayaM paraM naiHzreyasaM vacaH / Azu granthasya vaktA ca sa vai paNDita ucyte||28 asminrAjarSivaMze hi tvamekaH prAjJasaMmataH // 15 zrutaM prajJAnugaM yasya prajJA caiva zrutAnugA / vidura uvAca / asaMbhinnAryamaryAdaH paNDitAkhyAM labheta saH // 29 niSevate prazastAni ninditAni na sevate / azrutazca samunnaddho daridrazca mahAmanAH / anAstikaH zraddadhAna etatpaNDitalakSaNam // 16 aAMzcAkarmaNA prepsurmUDha ityucyate budhaiH // 30 krodho harSazca darpazca hrIstambho maanymaanitaa|| | svamarthaM yaH parityajya parArthamanutiSThati / yamarthAnnApakarSanti sa vai paNDita ucyate // 17 / mithyA carati mitrArthe yazca mUDhaH sa ucyate // 31 - 923 - Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 33. 32] mahAbhArate [5. 33. 59 akAmAnkAmayati yaH kAmayAnAnparidviSan / balavantaM ca yo dveSTi tamAhurmUDhacetasam // 32 amitraM kurute mitraM mitraM dveSTi hinasti ca / karma cArabhate duSTaM tamAhurmUDhacetasam // 33 saMsArayati kRtyAni sarvatra vicikitsate / ciraM karoti kSiprArthe sa mUDho bharatarSabha // 34 anAhUtaH pravizati apRSTo bahu bhASate / vizvasatyapramatteSu mUDhacetA narAdhamaH // 35 paraM kSipati doSeNa vartamAnaH svayaM tathA / yazca krudhyatyanIzaH sansa ca mUDhatamo naraH // 36 Atmano balamajJAya dharmArthaparivarjitam / alabhyamicchannaiSkarmyAnmUDhabuddhirihocyate // 37 aziSyaM zAsti yo rAjanyazca zUnyamupAsate / / kadayaM bhajate yazca tamAhumUDhacetasam // 38 artha mahAntamAsAdya vidyAmaizvaryameva vA / vicaratyasamunnaddho yaH sa paNDita ucyate // 39 ekaH saMpannamanAti vaste vAsazca zobhanam / yo'saMvibhajya bhRtyebhyaH ko nRshNstrsttH||40 ekaH pApAni kurute phalaM bhuGkte mahAjanaH / bhoktAro vipramucyante kartA doSeNa lipyate // 41 ekaM hanyAnna vA hanyAdiSurmukto dhnussmtaa| .. buddhibuddhimatotsRSTA hanyAdrASTra sarAjakam // 42 ekayA dve vinizcitya trIzcaturbhirvaze kuru / paJca jitvA viditvA SaT sapta hitvA sukhI bhv||43 ekaM viSaraso hanti zastreNaikazca vdhyte| sarASTraM saprajaM hanti rAjAnaM matravisravaH // 44 ekaH svAdu na bhuJjIta ekazcArthAnna cintayet / eko na gaccheddhvAnaM naikaH supteSu jAgRyAt / / 45 ekamevAdvitIyaM tdydraajnnaavbudhyse| satyaM svargasya sopAnaM pArAvArasya nauriva // 46 | ekaH kSamAvatAM doSo dvitIyo nopalabhyate / yadenaM kSamayA yuktamazaktaM manyate janaH / / 47 eko dharmaH paraM zreyaH kSamaikA zAntiruttamA / vidyaikA paramA dRSTirahiMsaikA sukhAvahA // 48 dvAvimau grasate bhUmiH sarpo bilazayAniva / rAjAnaM cAviroddhAraM brAhmaNaM cApravAsinam // 49 dve karmaNI naraH kurvannasmilaloke virocate / abruvanparuSaM kiMcidasato nArthayaMstathA // 50 dvAvimau puruSavyAghra parapratyayakAriNau / striyaH kAmitakAminyo lokaH pUjitapUjakaH // 51 dvAvimau kaNTako tIkSNau shriirprishossnnau| .. yazcAdhanaH kAmayate yazca kupyatyanIzvaraH // 52 dvAvimau puruSo rAjansvargasyopari tiSThataH / prabhuzca kSamayA yukto daridrazca pradAnavAn / / 53 nyAyAgatasya dravyasya boddhavyau dvAvatikramau / apAtre pratipattizca pAtre cApratipAdanam // 54 trayo nyAyA manuSyANAM zrUyante bharatarSabha / kanIyAnmadhyamaH zreSTha iti vedavido viduH // 55 trividhAH puruSA raajnnuttmaadhmmdhymaaH| niyojayedyathAvattAMtrividheSveva karmasu // 56 traya evAdhanA rAjanbhAryo dAsastathA sutaH / yatte samadhigacchanti yasya te tasya taddhanam // 57 catvAri rAjJA tu mahAbalena vAnyAhuH paNDitastAni vidyAt / alpaprajJaiH saha mantraM na kuryA__na dIrghasUtrairalasaizcAraNaizca // 58 catvAri te tAta gRhe vasantu ___ zriyAbhijuSTasya gRhasthadharme / vRddho jJAtiravasannaH kulInaH sakhA daridro bhaginI cAnapatyA // 59 -924 - Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 33. 60] udyogaparva [5. 33.87 catvAryAha mahArAja sadyaskAni bRhaspatiH / aSTau pUrvanimittAni narasya vinaziSyataH / pRcchate tridazendrAya tAnImAni nibodha me // 60 brAhmaNAnprathamaM dveSTi brAhmaNaizca virudhyate // 75 devatAnAM ca saMkalpamanubhAvaM ca dhImatAm / brAhmaNasvAni cAdatte brAhmaNAMzca jighAMsati / vinayaM kRtavidyAnAM vinAzaM pApakarmaNAm // 61 ramate nindayA caiSAM prazaMsAM nAbhinandati // 76 paJcAgnayo manuSyeNa paricaryAH prayatnataH / naitAnsmarati kRtyeSu yAcitazcAbhyasUyati / / pitA mAtAgnirAtmA ca guruzca bharatarSabha / / 62 / etAndoSAnnaraH prAjJo buddhyA buvA vivarjayet // 77 paJcaiva pUjayalloke yazaH prApnoti kevalam / aSTAvimAni harSasya navanItAni bhArata / devAnpitRRnmanuSyAMzca bhikSunatithipaJcamAn / / 63 vartamAnAni dRzyante tAnyeva susukhAnyapi // 78 paJca tvAnugamiSyanti yatra yatra gamiSyasi / samAgamazca sakhibhirmahAMzcaiva dhanAgamaH / mitrANyamitrA madhyasthA upaMjIvyopajIvinaH // 64 putreNa ca pariSvaGgaH saMnipAtazca maithune // 79 lendriyasya martyasya chidraM cedekamindriyam / samaye ca priyAlApaH svayUtheSu ca saMnatiH / to'sya sravati prajJA dRteH pAdAdivodakam / / 65 abhipretasya lAbhazca pUjA ca janasaMsadi / / 80 D doSAH puruSeNeha hAtavyA bhUtimicchatA / navadvAramidaM vezma tristhUNaM paJcasAkSikam / nedrA tandrI bhayaM krodha AlasyaM dIrghasUtratA / / 66 kSetrajJAdhiSThitaM vidvAnyo veda sa paraH kaviH // 81 DimAnpuruSo jahyAdbhinnAM nAvamivArNave / daza dharmaM na jAnanti dhRtarASTra nibodha tAn / apravaktAramAcAryamanadhIyAnamRtvijam // 67 mattaH pramatta unmattaH zrAntaH kruddho bubhukssitH|| 82 parakSitAraM rAjAnaM bhAyAM cApriyavAdinIm / tvaramANazca bhIruzca lubdhaH kAmI ca te daza / mAmakAmaM ca gopAlaM vanakAmaM ca nApitam // 68 tasmAdeteSu bhAveSu na prasajjeta paNDitaH // 83 paDeva tu guNAH puMsA na hAtavyAH kadAcana / atraivodAharantImamitihAsaM purAtanam / satyaM dAnamanAlasyamanasUyA kSamA dhRtiH // 69 putrArthamasurendreNa gItaM caiva sudhanvanA // 84 paNNAmAtmani nityAnAmaizvaryaM yo'dhigacchati / yaH kAmamanyU prajahAti rAjA na sa pApaiH kuto'nathaiyujyate vijitendriyaH // 70 pAtre pratiSThApayate dhanaM ca / paMDime SaTsu jIvanti saptamo nopalabhyate / vizeSavicchrutavAnkSiprakArI corAH pramatte jIvanti vyAdhiteSu cikitskaaH||71 taM sarvalokaH kurute pramANam / / 85 amadAH kAmayAneSu yajamAneSu yAjakAH / jAnAti vizvAsayituM manuSyArAjA vivadamAneSu nityaM mUrkheSu paNDitAH // 72 nvijJAtadoSeSu dadhAti daNDam / sapta doSAH sadA rAjJA hAtavyA vyasanodayAH / jAnAti mAtrAM ca tathA kSamA ca prAyazo yairvinazyanti kRtamUlAca pArthivAH // 73 ___taM tAdRzaM zrIrjuSate samagrA // 86 khiyo'kSA mRgayA pAnaM vAkpAruSyaM ca paJcamam / sudurbalaM nAvajAnAti kaMcimahala daNDapAruSyamarthadUSaNameva ca // 74 dyukto ripuM sevate buddhipUrvam / -925 - Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 33. 87 ] mahAbhArate [5. 33. 102 na vigrahaM rocayate balasthaiH dezAcArAnsamayAJjAtidharmAkAle ca yo vikramate sa dhIraH // 87 nbubhUSate yastu parAvarajJaH / prApyApadaM na vyathate kadAci sa tatra tatrAdhigataH sadaiva / dudyogamanvicchati cApramattaH / ___ mahAjanasyAdhipatyaM karoti // 95 duHkhaM ca kAle sahate jitAtmA dambhaM mohaM matsaraM pApakRtyaM dhuraMdharastasya jitAH sapatnAH // 88 rAjadviSTaM paizunaM pUgavairam / anarthakaM vipravAsaM gRhebhyaH mattonmattairdurjanaizcApi vAda pApaiH saMdhi paradArAbhimarzam / ___ yaH prajJAvAnvarjayetsa pradhAnaH // 96 dambhaM stainyaM paizunaM madyapAnaM damaM zaucaM daivataM maGgalAni na sevate yaH sa sukhI sadaiva // 89 __ prAyazcittaM vividhAlalokavAdAn / na saMrambheNArabhate'rthavarga etAni yaH kurute naityakAni mAkAritaH zaMsati tathyameva / ___ tasyotthAnaM devatA rAdhayanti // 97 na mAtrArthe rocayate vivAdaM samairvivAhaM kurute na hInaiH nApUjitaH kupyati caapymuuddhH|| 90 samaiH sakhyaM vyavahAraM kathAzca / / na yo'bhyasUyatyanukampate ca guNairviziSTAMzca purodadhAti ___ na durbalaH prAtibhAvyaM karoti / vipazcitastasya nayAH sunItAH // 98 nAtyAha kiMcitkSamate vivAda mitaM bhuGkte saMvibhajyAzritebhyo sarvatra tAdRglabhate prazaMsAm // 91 mitaM svapityamitaM karma kRtvA / .. yo noddhataM kurute jAtu veSaM dadAtyamitreSvapi yAcitaH saM___ na pauruSeNApi vikatthate'nyAn / stamAtmavantaM prajahatyanAH // 99 na mUJchitaH kaTukAnyAha kiMci- . cikIrSitaM viprakRtaM ca yasya priyaM sadA taM kurute jano'pi // 92 ___ nAnye janAH karma jAnanti kiMcit / na vairamuddIpayati prazAntaM - matre gupte samyaganuSThite ca ___ na darpamArohati nAstameti / svalpo nAsya vyathate kazcidarthaH // 100 na durgato'smIti karoti manyu yaH sarvabhUtaprazame niviSTaH / ___ tamAryazIlaM paramAhuragryam // 93 ___ satyo mRdurdAnakRcchuddhabhAvaH / na sve sukhe vai kurute praharSa atIva saMjJAyate jJAtimadhye - nAnyasya duHkhe bhavati pratItaH / ___ mahAmaNirjAtya iva prasannaH // 101 dattvA na pazcAtkurute'nutApaM ya AtmanApatrapate bhRzaM naraH na katthate satpuruSAryazIlaH // 94 ____ sa sarvalokasya gururbhavatyuta / - 926 - Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 33. 102] udyogaparva [5. 34. 21 anantatejAH sumanAH samAhitaH anupAyaprayuktAni mA sma teSu manaH kRthAH // 6 svatejasA sUrya ivAvabhAsate // 102 tathaiva yogavihitaM na sidhyetkarma yannRpa / vane jAtAH zApadagdhasya rAjJaH upAyayuktaM medhAvI na tatra glapayenmanaH // 7 pANDoH putrAH paJca paJcendrakalpAH / anubandhAnavekSeta sAnubandheSu karmasu / tvayaiva bAlA vardhitAH zikSitAzca saMpradhArya ca kurvIta na vegena samAcaret // 8 tavAdezaM pAlayantyAmbikeya // 103 anubandhaM ca saMprekSya vipAkAMzcaiva karmaNAm / pradAyaiSAmucitaM tAta rAjyaM utthAnamAtmanazcaiva dhIraH kurvIta vA na vA // 9 ___ sukhI putraiH sahito modamAnaH / yaH pramANaM na jAnAti sthAne vRddhau tathA kSaye / na devAnAM nApi ca mAnuSANAM koze janapade daNDe na sa rAjye'vatiSThate // 10 bhaviSyasi tvaM tarkaNIyo narendra // 104 yastvetAni pramANAni yathoktAnyanupazyati / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi yukto dharmArthayorjJAne sa rAjyamadhigacchati // 11 trayastriMzo'dhyAyaH // 33 // na rAjyaM prAptamityeva vartitavyamasAMpratam / zriyaM hyavinayo hanti jarA rUpamivottamam // 12 dhRtarASTra uvAca / bhakSyottamapraticchannaM matsyo baDizamAyasam / jAprato dahyamAnasya yatkAryamanupazyasi / rUpAbhipAtI grasate nAnubandhamavekSate // 13 tahi tvaM hi nastAta dharmArthakuzalaH zuciH // 1 yacchakyaM grasituM grasyaM grastaM pariNamecca yat / * tvaM mAM yathAvadvidura prazAdhi hitaM ca pariNAme yattadadyaM bhUtimicchatA // 14 prajJApUrvaM srvmjaatshtroH| vanaspaterapakkAni phalAni pracinoti yaH / yanmanyase pathyamadInasattva sa nApnoti rasaM tebhyo bIjaM cAsya vinazyati // 15 zreyaskaraM brUhi tadvai kurUNAm // 2 yastu pakkamupAdatte kAle pariNataM phalam / pApAzaGkI pApamevAnupazya phalAdrasaM sa labhate bIjAccaiva phalaM punaH // 16 pRcchAmi tvAM vyAkulenAtmanAham / yathA madhu samAdatte rakSanpuSpANi SaTpadaH / kave tanme brUhi sarvaM yathAva tadvadarthAnmanuSyebhya AdadyAdavihiMsayA // 17 nmanISitaM sarvamajAtazatroH // 3 puSpaM puSpaM vicinvIta mUlacchedaM na kArayet / . vidura uvAca / mAlAkAra ivArAme na yathAGgArakArakaH // 18 zubhaM vA yadi vA pApaM dveSyaM vA yadi vA priyam / / kiM nu me syAdidaM kRtvA kiM nu me syAdakurvataH / apRSTastasya tadrUyAdyasya necchetparAbhavam // 4 iti karmANi saMcintya kuryAdvA puruSo na vA // 19 tasmAdvakSyAmi te rAjanbhavamicchankurUnprati / anArabhyA bhavantyarthAH kecinnityaM tathAgatAH / vacaH zreyaskaraM dharmyaM bruvatastannibodha me // 5 / kRtaH puruSakAro'pi bhavedyeSu nirarthakaH / / 20 mithyopetAni karmANi sidhyeyuryAni bhaart| kAMzcidarthAnnaraH prAjJo laghumUlAnmahAphalAn / -927 - Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 34. 21] mahAbhArate [5. 34. 51 kSipramArabhate kartuM na vighnayati tAdRzAn // 21 patayo bAndhavAH strINAM brAhmaNA vedabAndhavAH // 36 Rju pazyati yaH sarvaM cakSuSAnupibanniva / satyena rakSyate dharmo vidyA yogena rakSyate / AsInamapi tUSNIkamanurajyanti taM prajAH // 22 mRjayA rakSyate rUpaM kulaM. vRttena rakSyate // 37 cakSuSA manasA vAcA karmaNA ca caturvidham / mAnena rakSyate dhAnyamazvAnarakSyatyanukramaH / prasAdayati lokaM yastaM loko'nuprasIdati // 22 abhIkSNadarzanAdgAvaH khiyo rakSyAH kucelataH // 38 yasmAtrasyanti bhUtAni mRgavyAdhAnmRgA iva / / na kulaM vRttahInasya pramANamiti me matiH / sAgarAntAmapi mahIM labdhvA sa parihIyate // 24 antyeSvapi hi jAtAnAM vRttameva viziSyate // 39 pitRpaitAmahaM rAjyaM prAptavAnsvena tejsaa|| ya IyuH paravitteSu rUpe vIrye kulAnvaye / vAyurabhramivAsAdya bhraMzayatyanaye sthitaH // 25 . sukhe saubhAgyasatkAre tasya vyAdhiranantakaH // 40 dharmamAcarato rAjJaH sdbhishcritmaaditH| akAryakaraNAdbhItaH kAryANAM ca vivarjanAt / vasudhA vasusaMpUrNA vardhate bhUtivardhanI // 26 akAle matrabhedAcca yena mAyenna tatpibet // 41 . atha saMtyajato dharmamadharma cAnutiSThataH / / vidyAmado dhanamadastRtIyo'bhijano madaH / pratisaMveSTate bhUmiragnau carmAhitaM yathA // 27 ete madAvaliptAnAmeta eva satAM dmaaH| 42. ya eva yatnaH kriyate pararASTrAvamardane / asanto'bhyarthitAH sadbhiH kiMcitkArya kadAcana / . sa eva yatnaH kartavyaH svarASTraparipAlane // 28 manyante santamAtmAnamasantamapi vizrutam // 43 dharmeNa rAjyaM vindeta dharmeNa paripAlayet / gatirAtmavatAM santaH santa eva satAM gatiH / dharmamUlAM zriyaM prApya na jahAti na hIyate // 29 asatAM ca gatiH santona tvasantaH satAM gtiH||44 apyunmattAtpralapato bAlAcca parisarpataH / jitA sabhA vastravatA samAzA gomatA jitA / sarvataH sAramAdadyAdazmabhya iva kAzcanam // 30 adhvA jito yAnavatA sarvaM zIlavatA jitam // 45 suvyAhRtAni sudhiyAM sukRtAni tatastataH / zIlaM pradhAnaM puruSe tadyasyeha praNazyati / saMcinvandhIra AsIta zilAhArI zilaM yathA // 31 na tasya jIvitenArtho na dhanena na bndhubhiH||46 gandhena gAvaH pazyanti vedaiH pazyanti brAhmaNAH / AnyAnAM mAMsaparamaM madhyAnAM gorasottaram / cAraiH pazyanti rAjAnazcakSuAmitare janAH // 32 lavaNottaraM daridrANAM bhojanaM bharatarSabha // 47 bhUyAMsaM labhate klezaM yA gaurbhavati durduhaa| saMpannataramevAnnaM daridrA bhuJjate sdaa|| atha yA sadahA rAjannaiva tAM vinayantyapi // 33 kSutsvAdutAM janayati sA cADhayeSu sudurlabhA // 48 yadataptaM praNamati na tatsaMtApayantyapi / prAyeNa zrImatAM loke bhoktuM zaktirna vidyate / yacca svayaM nataM dAru na tatsaMnAmayantyapi // 34 daridrANAM tu rAjendra api kASThaM hi jIryate // 49 etayopamayA dhIraH saMnameta balIyase / avRttirbhayamantyAnAM madhyAnAM maraNAdbhayam / indrAya sa praNamate namate yo balIyase / / 35 uttamAnAM tu mAnAmavamAnAtparaM bhayam // 50 parjanyanAthAH pazavo rAjAno mitrbaandhvaaH| aizvaryamadapApiSThA madAH pAnamadAdayaH / -928 - Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 34. 51] udyogaparva [5. 34. 78 aizvaryamadadatto hi nApatitvA vibudhyate // 51 jigISati ripUnanyAnripavo'bhibhavanti tam // 65 indriyairindriyArtheSu vrtmaanairnigrhaiH| dRzyante hi durAtmAno vadhyamAnAH svakarmabhiH / tairayaM tApyate loko nakSatrANi grahairiva // 52 indriyANAmanIzatvAdrAjAno rAjyavibhramaiH / / 66 yo jitaH paJcavargeNa sahajenAtmakarzinA / asaMtyAgAtpApakRtAmapApAMApadastasya vardhante zuklapakSa ivoDurAT // 53 stulyo daNDaH spRzate mizrabhAvAt / avijitya ya AtmAnamamAtyAnvijigISate / zuSkeNAI dahyate mizrabhAvAamitrAnvAjitAmAtyaH so'vazaH parihIyate // 54 ___ ttasmAtpApaiH saha saMdhiM na kuryAt // 67 AtmAnameva prathamaM dezarUpeNa yo jayet / nijAnutpatataH zatrUnpaJca paJcaprayojanAn / tato'mAtyAnamitrAMzca na moghaM vijigISate // 55 / yo mohAnna nigRhNAti tamApadasate naram // 68 vazyendriyaM jitAmAtyaM dhRtadaNDaM vikAriSu / anasUyArjavaM zaucaM saMtoSaH priyavAditA / parIkSyakAriNaM dhIramatyantaM zrIniSevate // 56 damaH satyamanAyAso na bhavanti durAtmanAm // 69 sthaH zarIraM puruSasya rAja AtmajJAnamanAyAsastitikSA dharmanityatA / nAtmA niyanvendriyANyasya cAzvAH / vAkcaiva guptA dAnaM ca naitAnyantyeSu bhArata // 70 tairapramattaH kuzalaH sadazva AkrozaparivAdAbhyAM vihiMsantyabudhA budhAn / - dardAntaiH sukhaM yAti rathIva dhIraH / / 57 vaktA pApamupAdatte kSamamANo vimucyate // 71 etAnyanigRhItAni vyApAdayitumapyalam / hiMsA balamasAdhUnAM rAjJAM daNDavidhirbalam / avidheyA ivAdAntA hayAH pathi kusArathim // 58 zuzrUSA tu balaM strINAM kSamA guNavatAM balam // 72 anarthamarthataH pazyannathaM caivApyanarthataH / vAksaMyamo hi nRpate suduSkaratamo mataH / indriyaiH prasRto bAlaH suduHkhaM manyate sukham // 59 arthavacca vicitraM ca na zakyaM bahu bhASitum // 73 dharmArthoM yaH parityajya syaadindriyvshaanugH| abhyAvahati kalyANaM vividhA vAksubhASitA / zrIprANadhanadArebhyaH kSipraM sa parihIyate // 60 saiva durbhASitA rAjannanAyopapadyate // 74 arthAnAmIzvaro yaH syAdindriyANAmanIzvaraH / saMrohati zarairviddhaM vanaM parazunA hatam / indriyANAmanaizvaryAdaizvaryAbhRzyate hi saH // 61 vAcA duruktaM bIbhatsaM na saMrohati vAkkSatam // 75 maatmnaatmaanmnvicchenmnobuddhiindriyytaiH| karNinAlIkanArAcA nirharanti zarIrataH / mAtmaiva hyAtmano bandhurAtmaiva ripurAtmanaH // 62 vAkzalyastu na nirhartuM zakyo hRdizayo hi saH // 76 zudrAkSeNeva jAlena jhapAvapihitAvubhau / vAksAyakA vadanAnniSpatanti pramazca rAjankrodhazca tI prajJAnaM vilumpataH // 63 ___ yairAhataH zocati rAtryahAni / samavekSyeha dharmArthoM saMbhArAnyo'dhigacchati / parasya nAmarmasu te patanti savai saMbhRtasaMbhAraH satataM sukhamedhate // 64 __tAnpaNDito nAvasRjetpareSu // 77 yaH paJcAbhyantarAzatrUnavijitya matikSayAn / / yasmai devAH prayacchanti puruSAya parAbhavam / ba.bhA. 117 -929 - Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 34. 78] mahAbhArate [5. 35. 16 buddhiM tasyApakarSanti so'pAcInAni pshyti||78 virocana uvaac| buddhau kaluSabhUtAyAM vinAze pratyupasthite / prAjApatyA hi vai zreSThA vayaM kezini sattamAH / anayo nayasaMkAzo hRdayAnnApasarpati // 79 asmAkaM khalvime lokAH ke devAH ke dvijaatyH||7 seyaM buddhiH parItA te putrANAM tava bhaart| kezinyuvAca / pANDavAnAM virodhena na cainAmavabudhyase // 80 ihaivAssva pratIkSAva upasthAne virocana / rAjA lakSaNasaMpannatrailokyasyApi yo bhavet / sudhanvA prAtarAgantA pazyeyaM vAM samAgatau // 8 ziSyaste zAsitA so'stu dhRtarASTra yudhiSThiraH // 81 virocana uvAca / atIva sarvAnputrAMste bhAgadheyapuraskRtaH / tathA bhadre kariSyAmi yathA tvaM bhIru bhASase / tejasA prajJayA caiva yukto dharmArthatattvavit // 82 sudhanvAnaM ca mAM caiva prAtardRSTAsi saMgatau // 9 AnRzaMsyAdanukrozAdyo'sau dharmabhRtAM vrH| sudhanvovAca / .. anvAlabhe hiraNmayaM prAhAde'haM tavAsanam / gauravAttava rAjendra bahUnlezAMstitikSati // 83 ekatvamupasaMpanno na tvAseyaM tvayA saha // 10 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi virocana uvAca / ... catustriMzo'dhyAyaH // 34 // anvAharantu phalakaM kUrca vApyatha vA bRsIm / dhRtarASTra uvAca / sudhanvanna tvamo'si mayA saha samAsanam / / 11 behi bhUyo mahAbuddhe dharmArthasahitaM vacaH / sudhanvovAca / pitApi te samAsInamupAsItaiva maamdhH| zRNvato nAsti me tRptirvicitrANIha bhASase // 1 bAlaH sukhaidhito gehe na tvaM kiMcana budhyase // 12 vidura uvAca / virocana uvAca / sarvatIrtheSu vA snAnaM sarvabhUteSu cArjavam / / hiraNyaM ca gavAzvaM ca yadvittamasureSu naH / ubhe ete same syAtAmArjavaM vA viziSyate // 2 sudhanvanvipaNe tena praznaM pRcchAva ye viduH // 13 ArjavaM pratipadyasva putreSu satataM vibho| - sudhnvovaac| iha kIrti parAM prApya pretya svargamavApsyasi // 3 hiraNyaM ca gavAzvaM ca tavaivAstu virocana / yAvatkIrtirmanuSyasya puNyA lokeSu gIyate / prANayostu paNaM kRtvA praznaM pRcchAva ye viduH||14 tAvatsa puruSavyAghra svargaloke mahIyate // 4 virocana uvAca / atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / AvAM kutra gamiSyAvaH prANayorvipaNe kRte / virocanasya saMvAdaM kezinyarthe sudhanvanA // 5 | na hi deveSvahaM sthAtA na manuSyeSu karhicit // 15 / kezinyuvAca / sudhanvovAca / kiM brAhmaNAH svicchreyAMso ditijAH svidvirocana / / pitaraM te gamiSyAvaH prANayorvipaNe kRte / atha kena sma paryata sudhanvA nAdhirohati // 6 / putrasyApi sa hetorhi prahlAdo nAnRtaM vadet // 16 - 930 - Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 35. 17] udyogaparva [5. 35. 38 prahAda uvAca / mAtAsya zreyasI mAtustasmAttvaM tena vai jitaH // 28 imau tau saMpradRzyete yAbhyAM na caritaM saha / virocana sudhanvAyaM prANAnAmIzvarastava / AzIviSAviva kruddhAvekamArgamihAgatau // 17 sudhanvanpunaricchAmi tvayA dattaM virocanam // 29 kiM vai sahaiva carato na purA carataH saha / . sudhanvovAca / virocanaitatpRcchAmi kiM te sakhyaM sudhanvanA // 18 yaddharmamavRNIthAstvaM na kAmAdanRtaM vadIH / virocana uvaac| punardadAmi te tasmAtputraM prahlAda durlabham // 30 . na me sudhanvanA sakhyaM prANayorvipaNAvahe / eSa prahlAda putraste mayA datto virocanaH / prahlAda tattvAM pRcchAmi mA praznamanRtaM vadIH // 19 pAdaprakSAlanaM kuryAtkumAryAH saMnidhau mama // 31 prahAda uvaac| . vidura uvAca / udakaM madhuparka cApyAnayantu sudhanvane / tasmAdrAjendra bhUmyarthe nAnRtaM vaktumarhasi / brahmannabhyarcanIyo'si zvetA gauH pIvarIkRtA // 20 mA gamaH sasutAmAtyo'tyayaM putrAnanubhraman // 32 sudhanvovAca / na devA yaSTimAdAya rakSanti pazupAlavat / udakaM madhuparkaM ca patha evArpitaM mama / yaM tu rakSitumicchanti buddhyA saMvibhajanti tm||33 prahlAda tvaM tu nau praznaM tathyaM prabrUhi pRcchtoH||21 yathA yathA hi puruSaH kalyANe kurute manaH / prahAda uvAca / tathA tathAsya sarvArthAH sidhyante nAtra sNshyH||34 putro vAnyo bhavAnbrahmansAkSye caiva bhavesthitaH / na chandAMsi vRjinAttArayanti tayorvivadatoH praznaM kathamasmadvidho vadet // 22 mAyAvinaM mAyayA vartamAnam / atha yo naiva prabrUyAtsatyaM vA yadi vAnRtam / nIDaM zakuntA iva jAtapakSAetatsudhanvanpRcchAmi durvivaktA sma kiM vaset // 23 ___ zchandAMsyenaM prajahatyantakAle // 35 .. . sudhanvovAca / mattApAnaM kalahaM pUgavairaM yo satrimadhivinnA strI yAM caivAkSaparAjitaH / bhAryApatyorantaraM jJAtibhedam / bAM ca bhArAbhitaptAGgo durvivaktA sma tAM vset||24 rAjadviSTaM strIpumAMsorvivAdaM mAre pratiruddhaH sanbahire bubhukSitaH / ___ vAnyAhuryazca panthAH praduSTaH // 36 amitrAnbhUyasaH pazyandurvivaktA sma tAM vset||25 sAmudrikaM vaNijaM corapUrva pA pazvanRte hanti daza hanti gavAnRte / zalAkadhUrtaM ca cikitsakaM c| zatamazvAnRte hanti sahasraM puruSAnRte // 26 ariM ca mitraM ca kuzIlavaM ca hanti jAtAnajAtAMzca hiraNyArthe'nRtaM vadan / naitAnsAkSyeSvadhikurvIta sapta // 37 sarva bhUmyanRte hanti mA sma bhUmyanRtaM vadIH // 27 mAnAgnihotramuta mAnamaunaM prahlAda uvAca / mAnenAdhItamuta mAnayajJaH / mattaH zreyAnaGgirA vai sudhanvA tvadvirocana / / etAni catvAryabhayaMkarANi - 931 - Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 35. 38] mahAbhArate [5. 35. 61 bhayaM prayacchantyayathAkRtAni // 38 catvAryetAnyanvavetAni sdbhiH| agAradAhI garadaH kuNDAzI somavikrayI / damaH satyamArjavamAnRzaMsyaM parvakArazca sUcI ca mitradhrukpAradArikaH // 39 __catvAryetAnyanvavayanti santaH // 48 bhrUNahA gurutalpI ca yazca syAtpAnapo dvijH| na sA sabhA yatra na santi vRddhA atitIkSNazca kAkazca nAstiko vednindkH||40 ___ na te vRddhA ye na vadanti dharmam / sruvapragrahaNo vrAtyaH kInAzazcArthavAnapi / nAsau dharmo yatra na satyamasti rakSetyuktazca yo hiMsyAtsarve brahmahaNaiH smaaH||41 __na tatsatyaM yacchalenAnuviddham // 49 tRNolkayA jJAyate jAtarUpaM satyaM rUpaM zrutaM vidyA kaulyaM zIlaM balaM dhanam / yuge bhadro vyavahAreNa saadhuH| zaurya ca citrabhASyaM ca daza saMsargayonayaH // 50 zUro bhayeSvarthakRcchreSu dhIraH pApaM kurvanpApakIrtiH pApamevAzrute phalam / __ kRcchrAsvApatsu suhRdazcArayazca // 42 puNyaM kurvanpuNyakIrtiH puNyamevAznute phalam // 51 jarA rUpaM harati hi dhairyamAzA pApaM prajJAM nAzayati kriyamANaM punaH punaH / mRtyuH prANAndharmacaryAmasUyA / naSTaprajJaH pApameva nityamArabhate naraH // 52 / krodhaH zriyaM zIlamanAryasevA puNyaM prajJAM vardhayati kriyamANaM punaH punaH / dviyaM kAmaH sarvamevAbhimAnaH // 43 vRddhaprajJaH puNyameva nityamArabhate naraH // 53 zrIrmaGgalAtprabhavati prAgalbhyAtsaMpravardhate / asUyako dandazUko niSThuro vairakRnnaraH / dAkSyAttu kurute mUlaM saMyamAtpratitiSThati // 44 sa kRcchre mahadApnoti nacirAtpApamAcaran // 54 aSTau guNAH puruSaM dIpayanti anasUyaH kRtaprajJaH zobhanAnyAcaransadA / / prajJA ca kaulyaM ca damaH zrutaM ca / akRcchrAtsukhamApnoti sarvatra ca virAjate // 55 parAkramazcAbahubhASitA ca prajJAmevAgamayati yaH prAjJebhyaH sa pnndditH| dAnaM yathAzakti kRtajJatA ca // 45 .. prAjJo hyavApya dharmArthoM zaknoti sukhmedhitum||56 etAnguNAMstAta mahAnubhAvA divasenaiva tatkuryAdyena rAtrau sukhaM vaset / neko guNaH saMzrayate prasahya / / aSTamAsena tatkuryAdyena varSAH sukhaM vaset // 57 rAjA yadA satkurute manuSyaM pUrve vayasi tatkuryAdyena vRddhaH sukhaM vaset / sarvAnguNAneSa guNo'tibhAti // 46 yAvajjIvena tatkuryAdyena pretya sukhaM vaset // 58 aSTau nRpemAni manuSyaloke jIrNamannaM prazaMsanti bhAryAM ca gatayauvanAm / svargasya lokasya nidarzanAni / zUraM vigatasaMgrAmaM gatapAraM tapasvinam // 59 catvAryeSAmanvavetAni sadbhi dhanenAdharmalabdhena yacchidramapidhIyate / zcatvAryeSAmanvavayanti santaH // 47 asaMvRtaM tadbhavati tato'nyadavadIyate // 60 yajJo dAnamadhyayanaM tapazca gururAtmavatAM zAstA zAstA rAjA durAtmanAm / -932 - Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 35. 61] udyogaparva [5.36. 12 atha pracchannapApAnAM zAstA vaivasvato yamaH // 61 / AkruzyamAno nAkrozenmanyureva titikSataH / RSINAM ca nadInAM ca kulAnAM ca mahAtmanAm / AkroSTAraM nirdahati sukRtaM cAsya vidanti // 5 prabhavo nAdhigantavyaH strINAM duzcaritasya ca // 62 nAkrozI syAnnAvamAnI parasya dvijAtipUjAbhirato dAtA jJAtiSu caarjvii|| mitradrohI nota nIcopasevI / kSatriyaH svargabhAnAjaMzciraM pAlayate mahIm // 63 na cAtimAnI na ca hInavRtto suvarNapuSpAM pRthivIM cinvanti puruSAstrayaH / __ rUkSAM vAcaM ruzatI varjayIta // 6 zUrazca kRtavidyazca yazca jAnAti sevitum // 64 marmANyasthIni hRdayaM tathAsUbuddhizreSThAni karmANi bAhumadhyAni bhArata / ghorA vAco nirdahantIha puMsAm / tAni javAjaghanyAni bhArapratyavarANi ca // 65 tasmAdvAcaM ruzatIM rUkSarUpAM duryodhane ca zakunau mUDhe duHzAsane tathA / dharmArAmo nityazo varjayIta // 7 karNe caizvaryamAdhAya kathaM tvaM bhUtimicchati // 66 aruMtudaM paruSaM rUkSavAcaM sarguNairupetAzca pANDavA bharatarSabha / vAkkaNTakairvitudantaM manuSyAn / pitRvattvayi vartante teSu vartasva putravat // 67 vidyAdalakSmIkatamaM janAnAM iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi mukhe nibaddhAM nirRtiM vahantam // 8 paJcatriMzo'dhyAyaH // 35 // parazcedenamadhividhyeta bANai bhRzaM sutiikssnnairnlaarkdiiptaiH| vidura uvAca / viricyamAno'pyatiricyamAno atraivodAharantImamitihAsaM purAtanam / vidyAtkaviH sukRtaM me dadhAti // 9 mAtreyasya ca saMvAda sAdhyAnAM ceti naH zrutam / / 1 yadi santaM sevate yadyasantaM parantaM haMsarUpeNa maharSiM saMzitavratam / tapasvinaM yadi vA stenameva / sAdhyA devA mahAprAjJaM paryapRcchanta vai purA // 2 vAso yathA raGgavazaM prayAti sAdhyA devA vayamasmo maharSe tathA sa teSAM vazamabhyupaiti // 10 __ dRSTvA bhavantaM na zaknumo'numAtum / vAdaM tu yo na pravadenna vAdayezrutena dhIro buddhimAMstvaM mato naH ___ dyo nAhataH pratihanyAnna ghAtayet / kAvyAM vAcaM vaktumarhasyudArAm // 3 yo hantukAmasya na pApamicchehaMsa uvAca / __ ttasmai devAH spRhayantyAgatAya // 11 etatkAryamamarAH saMzrutaM me avyAhRtaM vyAhRtAcchreya AhuH dhRtiH zamaH stydhrmaanuvRttiH| satyaM vadevyAhRtaM tadvitIyam / / pranthiM vinIya hRdayasya sarvaM priyaM vadevyAhRtaM tattatIyaM .. priyApriye cAtmavazaM nayIta // 4 dhayaM vadevyAhRtaM taccaturtham // 12 -933 - Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 36. 13] mahAbhArate [5. 36. 34 yAdRzaiH saMvivadate yAdRzAMzcopasevate / vidura uvAca / yAdRgicchecca bhavituM tAdRgbhavati pUruSaH // 13 tapo damo brahmavittvaM vitAnAH yato yato nivartate tatastato vimucyate / puNyA vivAhAH satatAnnadAnam / nivartanAddhi sarvato na vetti duHkhamaNvapi // 14 yeSvevaite sapta guNA bhavanti na jIyate nota jigISate'nyA ___ samyagvRttAstAni mahAkulAni // 23 / na vairakRccApratighAtakazca / yeSAM na vRttaM vyathate na yoni- . . nindAprazaMsAsu samasvabhAvo vRttaprasAdena caranti dharmam / . . na zocate hRSyati naiva cAyam // 15 ye kIrtimicchanti kule viziSTAM. bhAvamicchati sarvasya nAbhAve kurute matim / ___ tyaktAnRtAstAni mahAkulAni // 24 satyavAdI mRdurdAnto yaH sa uttamapUruSaH // 16 anijyayAvivAhaizca vedasyotsAdanena ca / nAnarthakaM sAntvayati pratijJAya dadAti ca / kulAnyakulatAM yAnti dharmasyAtikrameNa ca // 25 rAddhAparAddhe jAnAti yaH sa madhyamapUruSaH // 17 devadravyavinAzena brahmasvaharaNena ca / duHzAsanastUpahantA na zAstA kulAnyakulatAM yAnti brAhmaNAtikrameNa ca // 26 ___nAvartate manyuvazAtkRtaghnaH / brAhmaNAnAM paribhavAtparivAdAcca bhArata / na kasyacinmitramatho durAtmA kulAnyakulatAM yAnti nyAsApaharaNena ca // 27 kalAzcaitA adhamasyeha puMsaH // 18 kulAni samupetAni gobhiH puruSato'zvataH / kulasaMkhyAM na gacchanti yAni hInAni vRttataH // 28 na zraddadhAti kalyANaM prebhyo'pyaatmshngkitH| vRttatastvavihInAni kulaanylpdhnaanypi| nirAkaroti mitrANi yo vai so'dhamapUruSaH 19 kulasaMkhyAM tu gacchanti karSanti ca mahadyazaH // 29 uttamAneva seveta prApte kAle tu madhyamAn / mA naH kule vairakRtkazcidastu adhamAMstu na seveta ya icchecchreya AtmanaH // 20 . rAjAmAtyo mA prsvaaphaarii| / prApnoti vai vittamasadalena mitradrohI naikRtiko'nRtI vA nityotthAnAtprajJayA pauruSeNa / - pUrvAzI vA pitRdevAtithibhyaH // 30 na tveva samyaglabhate prazaMsA yazca no brAhmaNaM hanyAdyazca no brAhmaNAndviSet / ___na vRttamApnoti mahAkulAnAm // 21 na naH sa samitiM gacchedyazca no nirvpetkRssim||31 dhRtarASTra uvAca / tRNAni bhUmirudakaM vAkcaturthI ca suunRtaa| mahAkulAnAM spRhayanti devA satAmetAni geheSu nocchidyante kadAcana // 32 dharmArthavRddhAzca bahuzrutAzca / zraddhayA parayA rAjannupanItAni satkRtim / pRcchAmi tvAM vidura prazname pravRttAni mahAprAjJa dharmiNAM puNyakarmaNAm // 33 bhavanti vai kAni mahAkulAni // 22 / / ___ sUkSmo'pi bhAraM nRpate syandano vai - 934 - Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 36. 34 ] udyogaparva [5. 36. 55 zakto voDhuM na tathAnye mhiijaaH| tasmAddhIro naiva hRSyenna zocet // 45 evaM yuktA bhArasahA bhavanti calAni hImAni SaDindriyANi mahAkulInA na tathAnye manuSyAH // 34 teSAM yadyadvartate yatra yatra / na tanmitraM yasya kopAdvibheti tatastataH sravate buddhirasya yadvA mitraM zaGkitenopacaryam / chidrodakumbhAdiva nityamambhaH // 46 yasminmitre pitarIvAzvasIta dhRtarASTra uvAca / . tadvai mitraM saMgatAnItarANi // 35 tanuruccaH zikhI rAjA mithyopacarito myaa| yadi cedapyasaMbandho mitrabhAvena vartate / mandAnAM mama putrANAM yuddhenAntaM kariSyati // 47 sa eva bandhustanmitraM sA gatistatparAyaNam // 36 nityodvignamidaM sarvaM nityodvignamidaM manaH / calacittasya vai puMso vRddhAnanupasevataH / yattatpadamanudvignaM tanme vada mahAmate // 48 gariplavamaternityamadhruvo mitrasaMgrahaH // 37 vidura uvaac| calacittamanAtmAnamindriyANAM vazAnugam / nAnyatra vidyAtapasornAnyatrendriyanigrahAt / arthAH samativartante haMsAH zuSkaM saro yathA // 38 nAnyatra lobhasaMtyAgAcchAnti pazyAmi te'nagha // 49 akasmAdeva kupyanti prsiidnynimitttH| buddhyA bhayaM praNudati tapasA vindate mahat / / zIlametadasAdhUnAmabhraM pAriplavaM yathA // 39 guruzuzrUSayA jJAnaM zAnti tyAgena vindati // 50 satkRtAzca kRtArthAzca mitrANAM na bhavanti ye / anAzritA dAnapuNyaM vedapuNyamanAzritAH / pAnmRtAnapi kravyAdAH kRtaghnAnnopabhuJjate // 40 rAgadveSavinirmuktA vicarantIha mokSiNaH // 51 parthayedeva mitrANi sati vAsati vA dhane / svadhItasya suyuddhasya sukRtasya ca karmaNaH / nAnarthayanvijAnAti mitrANAM sAraphalgutAm // 41 tapasazca sutaptasya tasyAnte sukhamedhate // 52 saMtApAddazyate rUpaM saMtApAdazyate balam / svAstIrNAni zayanAni prapannA saMtApAdbhazyate jJAnaM saMtApAdvyAdhimRcchati // 42 __ na vai bhinnA jAtu nidrAM labhante / banavApyaM ca zokena zarIraM copatapyate / na strISu rAjanratimApnuvanti amitrAzca prahRSyanti mA sma zoke manaH kRthaaH||43 ___na mAgadhaiH stUyamAnA na sUtaiH / / 53 punarnaro mriyate jAyate ca na vai bhinnA jAtu caranti dharma punarnaro hIyate vardhate punaH / ___na vai sukhaM prApnuvantIha bhinnAH / punarnaro yAcati yAcyate ca na vai bhinnA gauravaM mAnayanti punarnaraH zocati zocyate punaH // 44 ___ na vai bhinnAH prazamaM rocayanti // 54 sukhaM ca duHkhaM ca bhavAbhavau ca na vai teSAM svadate pathyamuktaM lAbhAlAbhI maraNaM jIvitaM c| yogakSemaM kalpate nota teSAm / paryAyazaH sarvamiha spRzanti bhinnAnAM vai manujendra parAyaNaM -935 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 36. 55 ] mahAbhArate [5. 37.3 __ na vidyate kiMcidanyadvinAzAt // 55 dyUte jitAM draupadI prekSya rAjan / saMbhAvyaM goSu saMpannaM saMbhAvyaM brAhmaNe tapaH / duryodhanaM vArayetyakSavatyAM saMbhAvyaM strISu cApalyaM saMbhAvyaM jJAtito bhayam // kitavatvaM paNDitA varjayanti // 68 tantavo'pyAyatA nityaM tantavo bahulAH smaaH| na tadbalaM yanmRdunA virudhyate bahUnbahutvAdAyAsAnsahantItyupamA satAm / / 57 mizro dharmastarasA sevitavyaH / dhUmAyante vyapetAni jvalanti sahitAni ca / pradhvaMsinI krUrasamAhitA zrIdhRtarASTrolmukAnIva jJAtayo bharatarSabha // 58 mRduprauDhA gacchati putrapautrAn // 69 brAhmaNeSu ca ye zUrAH strISu jJAtiSu goSu c| dhArtarASTrAH pANDavAnpAlayantu vRntAdiva phalaM pakkaM dhRtarASTra patanti te // 59 pANDoH sutAstava putrAMzca pAntu / mahAnapyekajo vRkSo balavAnsupratiSThitaH / / ekArimitrAH kuravo hyekamazrA . prasahya eva vAtena zAkhAskandhaM vimarditum // 60 ___ jIvantu rAjansukhinaH samRddhAH // 70 atha ye sahitA vRkSAH saMghazaH suprtisstthitaaH| meDhIbhUtaH kauravANAM tvamadya te hi zIghratamAnvAtAnsahante'nyonyasaMzrayAt // 61 tvayyAdhInaM kurukulamAjamIDha / evaM manuSyamapyekaM guNairapi samanvitam / pArthAnbAlAnvanavAsaprataptAzakyaM dviSanto manyante vAyurdumamivaikajam // 62 gopAyasva svaM yazastAta rakSan // 71 anyonyasamupaSTambhAdanyonyApAzrayeNa ca / saMdhatsva tvaM kauravAnpANDuputraijJAtayaH saMpravardhante sarasIvotpalAnyuta // 63 ___aa te'ntaraM ripavaH prArthayantu / avadhyA brAhmaNA gAvaH striyo bAlAzca jnyaatyH| satye sthitAste naradeva sarve yeSAM cAnnAni bhuJjIta ye ca syuH zaraNAgatAH // duryodhanaM sthApaya tvaM narendra // 72 na manuSye guNaH kazcidanyo dhanavatAmapi / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi anAturatvAdbhadraM te mRtakalpA hi rogiNaH // 65 SaTUtriMzo'dhyAyaH // 36 // avyAdhija kaTukaM zIrSarogaM pApAnubandhaM puruSaM tIkSNamugram / vidura uvAca / satAM peyaM yanna pibantyasanto saptadazemArAjendra manuH svAyaMbhuvo'bravIt / ___ manyu mahArAja piba prazAmya // 66 vaicitravIrya puruSAnAkAzaM muSTibhirmataH // 1 rogArditA na phalAnyAdriyante tAnevendrasya hi dhanuranAmyaM namato'bravIt / na vai labhante viSayeSu tattvam / atho marIcinaH pAdAnanAmyAnnamatastathA // 2 duHkhopetA rogiNo nityameva yazcAziSyaM zAsati yazca kupyate na budhyante dhanabhogAnna saukhyam // 67 yazcAtivelaM bhajate dviSantam / purA jhukto nAkarostvaM vaco me striyazca yo'rakSati bhadramastu te . -936 37 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 37.3] udyogaparva [5. 37. 22 yazcAyAcyaM yAcati yazca katthate // 3 shessaannbhoktaapyvihiNskshc| yazvAbhijAtaH prakarotyakArya nAnarthakRttyaktakaliH kRtajJaH yazcAbalo balinA nityvairii| satyo mRduH svargamupaiti vidvAn // 13 azraddadhAnAya ca yo bravIti sulabhAH puruSA rAjansatataM priyavAdinaH / ... yazcAkAmyaM kAmayate narendra // 4 apriyasya tu pathyasya vaktA zrotA ca durlabhaH // 14 vadhvA hAsaM zvazuro yazca manyate yo hi dharma vyapAzritya hitvA bhartuH priyApriye / vadhvA vasannuta yo mAnakAmaH / apriyANyAha pathyAni tena rAjA sahAyavAn // 15 parakSetre nirvapati yazca bIja tyajetkulArthe puruSaM grAmasyArthe kulaM tyajet / striyaM ca yaH parivadate'tivelam // 5 prAmaM janapadasyArthe AtmArthe pRthivIM tyajet // 16 yazcaiva labdhvA na smarAmItyuvAca ApadarthaM dhanaM rakSedArAnrakSeddhanairapi / __ dattvA ca yaH katthati yAcyamAnaH / AtmAnaM satataM rakSeddArairapi dhanairapi // 17 yazcAsataH sAntvamupAsatIha uktaM mayA dyUtakAle'pi rAjaete'nuyAntyanilaM pAzahastAH // 6 naivaM yuktaM vacanaM praatipiiy| yasminyathA vartate yo manuSya.. tadauSadhaM pathyamivAturasya stasmiMstathA vartitavyaM sa dhrmH| na rocate tava vaicitravIrya // 18 mAyAcAro mAyayA vartitavyaH kAkairimAMzcitrabanmiyUrA___ sAdhvAcAraH sAdhunA pratyudeyaH // 7 parAjaiSThAH paannddvaandhaartraassttraiH| dhRtarASTra uvaac| hitvA siMhAnkroSTukAngUhamAnaH zatAyuruktaH puruSaH sarvavedeSu vai ydaa| prApte kAle zocitA tvaM narendra // 19 nApnotyatha ca tatsarvamAyuH keneha hetunA // 8 yastAta na krudhyati sarvakAlaM vidura uvAca / . bhRtyasya bhaktasya hite ratasya / ativAdo'timAnazca tathAtyAgo nraadhip| . tasminbhRtyA bhartari vizvasanti krodhazcAtivivitsA ca mitradrohazca tAni SaT // 9 ___ na cainamApatsu parityajanti // 20 eta evAsayastIkSNAH kRntantyAyUMSi dehinAm / na bhRtyAnAM vRttisaMrodhanena etAni mAnavAnnanti na mRtyubhadramastu te // 10 bAhyaM janaM saMjighRkSedapUrvam / vizvastasyaiti yo dArAnyazcApi gurutalpagaH / tyajanti hyenamucitAvaruddhAH vRSalIpatirdvijo yazca pAnapazcaiva bhArata // 11 snigdhA hyamAtyAH prihiinbhogaaH||21 zaraNAgatahA caiva sarve brahmahaNaiH smaaH| kRtyAni pUrva parisaMkhyAya sarvAetaiH sametya kartavyaM prAyazcittamiti zrutiH // 12 ____NyAyavyayAvanurUpAM ca vRttim / - gRhI vadAnyo'napaviddhavAkyaH saMgRhNIyAdanurUpAnsahAyAma.bhA. 118 -937 - Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 37. 22] mahAbhArate [5. 37. 39 nsahAyasAdhyAni hi duSkarANi // 22 ArogyamAyuzca sukhaM balaM ca / abhiprAyaM yo viditvA tu bhartuH / anAvilaM cAsya bhavedapatyaM sarvANi kAryANi karotyatandrIH / ___ na cainamAyUna iti kSipanti // 30 vaktA hitAnAmanurakta AryaH akarmazIlaM ca mahAzanaM ca zaktijJa Atmeva hi so'nukampyaH // 23 lokadviSTaM bahumAyaM nRzaMsam / vAkyaM tu yo nAdriyate'nuziSTaH adezakAlajJamaniSTaveSapratyAha yazcApi niyujyamAnaH / metAngRhe na prativAsayIta // 31 prajJAbhimAnI pratikUlavAdI kadaryamAkrozakamazrutaM ca tyAjyaH sa tAdRktvarayaiva bhRtyaH // 24 varAkasaMbhUtamamAnyamAninam / astabdhamaklIbamadIrghasUtraM niSThariNaM kRtavairaM kRtaghnasAnukrozaM zlakSNamahAryamanyaiH / metAnbhRzArtA'pi na jAtu yAcet // 32 arogajAtIyamudAravAkyaM saMkliSTakarmANamatipravAda dUtaM vadantyaSTaguNopapannam // 25 nityAnRtaM cAdRDhabhaktikaM ca / na vizvAsAjjAtu parasya gehaM vikRSTarAgaM bahumAninaM cAgacchennarazcetayAno vikaale| pyetAnna seveta narAdhamAnSaT // 33 na catvare nizi tiSThennigUDho sahAyabandhanA hyarthAH sahAyAzcArthabandhanAH / na rAjanyAM yoSitaM prArthayIta // 26 anyonyabandhanAvetau vinAnyonyaM na sidhyataH // 34 na nihnavaM satragatasya gacche utpAdya putrAnanRNAMzca kRtvA saMsRSTamatrasya kusNgtsy| ___ vRttiM ca tebhyo'nuvidhAya kAMcit / na ca brayAnnAzvasAmi tvayIti sthAne kumArIH pratipAdya sarvA sakAraNaM vyapadezaM tu kuryAt // 27 - araNyasaMstho munivadubhUSet // 35 ghRNI rAjA puMzcalI rAjabhRtyaH hitaM yatsarvabhUtAnAmAtmanazca sukhAvaham / ___ putro bhrAtA vidhavA baalputraa| tatkuryAdIzvaro hyetanmUlaM dharmArthasiddhaye // 36 senAjIvI coddhRtabhakta eva buddhiH prabhAvastejazca sattvamutthAnameva ca / ___ vyavahAre vai varjanIyAH syurete // 28 vyavasAyazca yasya syAttasyAvRttibhayaM kutaH // 37 guNA daza nAnazIlaM bhajante pazya doSAnpANDavairvigraha tvaM ___ balaM rUpaM svaravarNaprazuddhiH / yatra vyatherannapi devAH sazakrAH / sparzazca gandhazca vizuddhatA ca putrairvairaM nityamudvignavAso ___ zrIH saukumArya pravarAzca nAryaH // 29 . yazaHpraNAzo dviSatAM ca harSaH // 38 guNAzca paNmitabhuktaM bhajante __ bhISmasya kopastava cendrakalpa -938 - Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 37. 39 ] udyogaparva [5. 38.3 droNasya rAjJazca yudhiSThirasya / bhoge cAyuSi vizvAsa kaH prAjJaH kartumarhati // 53 utsAdayellokamimaM pravRddhaH prajJAzareNAbhihatasya janto___ zveto grahastiyegivApatankhe // 39 ___zcikitsakAH santi na cauSadhAni / tava putrazataM caiva karNaH paJca ca pANDavAH / na homamatrA na ca maGgalAni pRthivImanuzAseyurakhilAM sAgarAmbarAm // 40 nAtharvaNA nApyagadAH susiddhAH // 54 dhArtarASTrA vanaM rAjanvyAghrAH pANDusutA mtaaH| sarpazcAgnizca siMhazca kulaputrazca bhArata / mA vanaM chindhi savyAghra mA vyAghrAnnInazo vanAt // nAvajJeyA manuSyeNa sarve te hyatitejasaH // 55 na syAdvanamRte vyAghrAnvyAghrA na syurRte vanam / agnistejo mahalloke gUDhastiSThati dAruSu / vanaM hi rakSyate vyAprairvyAghrArakSati kAnanam / / 42 na copayuGkte tadAru yAvanno dIpyate paraiH // 56 na tathecchantyakalyANAH pareSAM vedituM guNAn / sa eva khalu dArubhyo yadA nirmathya diipyte| yathaiSAM jJAtumicchanti nairguNyaM paapcetsH|| 43 tadA tacca vanaM cAnyannirdahatyAzu tejasA // 57 arthasiddhi parAmicchandharmamevAditazcaret / evameva kule jAtAH pAvakopamatejasaH / na hi dharmAdapaityarthaH svargalokAdivAmRtam // 44 kSamAvanto nirAkArAH kASThe'gniriva zerate // 58 yasyAtmA virataH pApAtkalyANe ca niveshitH| latAdharmA tvaM saputraH zAlAH pANDusutA matAH / tena sarvamidaM buddhaM prakRtirvikRtizca yaa|| 45 na latA vardhate jAtu mahAdrumamanAzritA // 59 yo dharmamartha kAmaM ca yathAkAlaM niSevate / vanaM rAjaMstvaM saputro'mbikeya dharmArthakAmasaMyogaM so'mutreha ca vindati // 46 siMhAnvane pANDavAMstAta viddhi / saMniyacchati yo vegamutthitaM krodhaharSayoH / siMhaivihInaM hi vanaM vinazyesa zriyo bhAjanaM rAjanyazcApatsu na muhyati // 47 siMhA vinazyeyuRte vanena // 60 balaM paJcavidhaM nityaM puruSANAM nibodha me| iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi yattu bAhubalaM nAma kaniSThaM balamucyate // 48 saptatriMzo'dhyAyaH // 37 // amAtyalAbho bhadraM te dvitIyaM balamucyate / ghanalAbhastRtIyaM tu balamAhurjigISavaH // 49 vidura uvAca / battvasya sahajaM rAjanpitRpaitAmahaM balam / UvaM prANA dyutkrAmanti yUnaH sthavira Ayati / amijAtabalaM nAma taccaturthaM balaM smRtam // 50 pratyutthAnAbhivAdAbhyAM punastAnpratipadyate // 1 cena tvetAni sarvANi saMgRhItAni bhArata / pIThaM dattvA sAdhave'bhyAgatAya badalAnAM balaM zreSThaM tatprajJAbalamucyate // 51 AnIyApaH parinirNijya pAdau / mahate yo'pakArAya narasya prabhavennaraH / sukhaM pRSTvA prativedyAtmasaMsthaM tena vairaM samAsajya dUrastho'smIti nAzvaset // 52 ___tato dadyAdannamavekSya dhIraH // 2 grISu rAjasu sarpeSu svAdhyAye zatruseviSu / yasyodakaM madhuparkaM ca gAM ca -939 - 38 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 38. 3] mahAbhArate [5. 38. 27 namatravitpratigRhNAti gehe| adbhayo'gnibrahmataH kSatramazmano lohamutthitam / lobhAdbhayAdarthakArpaNyato vA teSAM sarvatragaM tejaH svAsu yoniSu zAmyati // 13 ___ tasyAnarthaM jIvitamAhurAryAH // 3 nityaM santaH kule jAtAH pAvakopamatejasaH / cikitsakaH zalyakartAvakIrNI kSamAvanto nirAkArAH kASThe'gniriva zerate // 14 stenaH krUro madyapo bhrUNahA ca / yasya mantraM na jAnanti bAhyAzcAbhyantarAzca ye| senAjIvI zrutivikrAyakazca sa rAjA sarvatazcakSuzciramaizvaryamabhute // 15 bhRzaM priyo'pytithi!dkaahH||4 kariSyanna prabhASeta kRtAnyeva ca darzayet / avikreyaM lavaNaM pakkamannaM dharmakAmArthakAryANi tathA matro na bhidyate // 16 __ dadhi kSIraM madhu tailaM ghRtaM ca / giripRSThamupAruhya prAsAdaM vA rahogataH / tilA mAMsaM mUlaphalAni zAkaM araNye niHzalAke vA tatra maMtro vidhIyate // 17 __ raktaM vAsaH sarvagandhA guDazca // 5 nAsuhRtparamaM manaM bhAratArhati veditum / aroSaNo yaH samaloSTakAJcanaH apaNDito vApi suhRtpaNDito vApyanAtmavAn / prahINazoko gtsNdhivigrhH| amAtye hyarthalipsA ca matrarakSaNameva ca // 18 nindAprazaMsoparataH priyApriye kRtAni sarvakAryANi yasya vA pArSadA viduH / carannudAsInavadeSa bhikSukaH // 6 gUDhamatrasya nRpatestasya siddhirasaMzayam // 19 nIvAramUleGgudazAkavRttiH aprazastAni karmANi yo mohAdanutiSThati / susNytaatmaagnikaaryessvcodyH| na teSAM viparibhraMze bhrazyate jIvitAdapi // 20 vane vasannatithiSvapramatto karmaNAM tu prazastAnAmanuSThAnaM sukhAvaham / dhuraMdharaH puNyakRdeSa tApasaH // 7 teSAmevAnanuSThAnaM pazcAttApakaraM mahat // 21 apakRtvA buddhimato dUrastho'smIti nAzvaset / / sthAnavRddhikSayajJasya SAguNyaviditAtmanaH / dI| buddhimato bAhU yAbhyAM hiMsati hiNsitH||8 anavajJAtazIlasya svAdhInA pRthivI nRpa // 22 na vizvasedavizvaste vizvaste nAtivizvaset / amoghakrodhaharSasya svayaM kRtyAnvavekSiNaH / vizvAsAdbhayamutpannaM mUlAnyapi nikRntati // 9 / Atmapratyayakozasya vasudheyaM vasuMdharA // 23 anIyuguptadAraH syAtsaMvibhAgI priyNvdH| nAmamAtreNa tuSyeta chatreNa ca mahIpatiH / zlakSNo madhuravAstriINAM na cAsAM vazago bhavet // 10 | bhRtyebhyo visRjedAnnaikaH sarvaharo bhavet // 24 pUjanIyA mahAbhAgAH puNyAzca gRhaMdIptayaH / brAhmaNo brAhmaNaM veda bhartA veda striyaM tthaa| striyaH zriyo gRhasyoktAstasmAdrakSyA vishesstH||11 amAtyaM nRpatirveda rAjA rAjAnameva ca // 25 piturantaHpuraM dadyAnmAturdadyAnmahAnasam / na zatruraGkamApanno moktavyo vadhyatAM gataH / goSu cAtmasamaM dadyAtsvayameva kRSi vrajet / ahatAddhi bhayaM tasmAjjAyate nacirAdiva // 26 bhRtyairvaNijyAcAraM ca putraiH seveta brAhmaNAn // 12 / daivateSu ca yatnena rAjasu brAhmaNeSu ca / -940 - Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 38. 27 ] udyogaparva [5. 39.8 niyantavyaH sadA krodho vRddhavAlAtureSu ca // 27 / yaM prazaMsanti bandhakyo na sa jIvati mAnavaH // 42 nirartha kalahaM prAjJo varjayenmUDhasevitam / hitvA tAnparameSvAsAnpANDavAnamitaujasaH / kIrti ca labhate loke na cAnarthena yujyate // 28 AhitaM bhArataizvaryaM tvayA duryodhane mahat // 43 prasAdo niSphalo yasya krodhazcApi nirarthakaH / / taM drakSyasi paribhraSTaM tasmAttvaM nacirAdiva / na taM bhartAramicchanti SaNDaM patimiva striyaH // 29 / aizvaryamadasaMmUDhaM baliM lokatrayAdiva // 44 na buddhirdhanalAbhAya na jADyamasamRddhaye / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi lokaparyAyavRttAntaM prAjJo jAnAti netaraH // 30 asstttriNsho'dhyaayH||38|| vidyAzIlavayovRddhAnbuddhivRddhAMzca bhArata / dhanAbhijanavRddhAMzca nityaM mUDho'vamanyate // 31 dhRtarASTra uvAca / anAryavRttamaprAjJamasUyakamadhArmikam / anIzvaro'yaM puruSo bhavAbhave anarthAH kSipramAyAnti vAgduSTaM krodhanaM tathA // 32 sUtraprotA dArumayIva yossaa| avisaMvAdanaM dAnaM samayasyAvyatikramaH / dhAtrA tu diSTasya vaze kilAyaM / Avartayanti bhUtAni samyakpraNihitA ca vaak||33 tasmAdvada tvaM zravaNe dhRto'ham // 1 avisaMvAdako dakSaH kRtajJo matimAnRjuH / vidura uvAca / api saMkSINakozo'pi labhate parivAraNam // 34 aprAptakAlaM vacanaM bRhaspatirapi bruvan / dhRtiH zamo damaH zaucaM kAruNyaM vAganiSThurA / labhate buddhyavajJAnamavamAnaM ca bhArata // 2 mitrANAM cAnabhidrohaH saptaitAH samidhaH shriyH|| priyo bhavati dAnena priyavAdena cAparaH / bhasaMvibhAgI duSTAtmA kRtaghno nirptrpH| mantraM mUlabalenAnyo yaH priyaH priya eva saH // 3 vAiDarAdhamo loke varjanIyo narAdhipa // 36 dveSyo na sAdhurbhavati na medhAvI na paNDitaH / .na.sa rAtrau sukhaM zete sasarpa iva veshmni| priye zubhAni karmANi dveSye pApAni bhArata // 4 yaH kopayati nirdoSaM sadoSo'bhyantaraM janam / / 37 na sa kSayo mahArAja yaH kSayo vRddhimAvahet / yeSu duSTeSu doSaH syAdyogakSemasya bhArata / kSayaH sa tviha mantavyo yaM labdhvA bahu nAzayet // 5 sadA prasAdanaM teSAM devatAnAmivAcaret // 38 samRddhA guNataH kecidbhavanti dhanato'pare / ye'rthAH strISu samAsaktAH prathamotpatiteSu ca / dhanavRddhAnguNaiInAndhRtarASTra vivarjayet // 6 the cAnAryasamAsaktAH sarve te saMzayaM gtaaH||39 dhRtarASTra uvAca / patra strI yatra kitavo yatra bAlo'nuzAsti c| sarvaM tvamAyatIyuktaM bhASase prAjJasaMmatam / majanti te'vazA dezA nadyAmazmaplavA iva // 40 na cotsahe sutaM tyaktuM yato dharmastato jayaH // 7 prayojaneSu ye sattA na vizeSeSu bhArata / _ vidura uvAca / tAnahaM paNDitAnmanye vizeSA hi prasaGginaH // 41 / svabhAvaguNasaMpanno na jAtu vinayAnvitaH / prazaMsanti kitavA yaM prazaMsanti caarnnaaH| susUkSmamapi bhUtAnAmupamadaM prayokSyate // 8 -941 - Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 39.9] mahAbhArate [5. 39. 38 parApavAdaniratAH paraduHkhodayeSu ca / suvRtto bhava rAjendra pANDavAnprati mAnada / parasparavirodhe ca yatante satatotthitAH // 9 adharSaNIyaH zatrUNAM tairvRtastvaM bhaviSyasi // 24 sadoSaM darzanaM yeSAM saMvAse sumahadbhayam / zrImantaM jJAtimAsAdya yo jJAtiravasIdati / arthAdAne mahAndoSaH pradAne ca mahadbhayam // 10 / digdhahastaM mRga iva sa enastasya vindati // 25 ye pApA iti vikhyAtAH saMvAse prigrhitaaH| / pazcAdapi narazreSTha tava tApo bhvissyti| yuktAzcAnyairmahAdoSairye narAstAnvivarjayet // 11 tAnvA hatAnsutAnvApi zrutvA tadanucintaya // 26 nivartamAne sauhArde prItirnIce praNazyati / yena khadAM samArUDhaH paritapyeta karmaNA / yA caiva phalanirvRttiH sauhRde caiva yatsukham // 12 AdAveva na tatkuryAdadhruve jIvite sati // 27 yatate cApavAdAya yatnamArabhate kssye| na kazcinnApanayate pumAnanyatra bhArgavAt / alpe'pyapakRte mohAnna zAntimupagacchati // 13 zeSasaMpratipattistu buddhimattveva tiSThati // .28 tAdRzaiH saMgataM nIcairnRzaMsairakRtAtmabhiH / duryodhanena yadyetatpApaM teSu purA kRtam / nizAmya nipuNaM buddhyA vidvAndUrAdvivarjayet // 14 tvayA tatkulavRddhena pratyAneyaM narezvara // 29 yo jJAtimanugRhNAti daridraM dInamAturam / tAMstvaM pade pratiSThApya loke vigatakalmaSaH / sa putrapazubhivRddhiM yazazcAvyayamaznute // 15 bhaviSyasi narazreSTha pUjanIyo manISiNAm // 30 jJAtayo vardhanIyAstairya icchantyAtmanaH zubham / suvyAhRtAni dhIrANAM phalataH pravicintya yaH / kulavRddhiM ca rAjendra tasmAtsAdhu samAcara // 16 adhyavasyati kAryeSu ciraM yazasi tiSThati / / 31 zreyasA yokSyase rAjankurvANo jJAtisakriyAm / avRttiM vinayo hanti hantyanarthaM parAkramaH / viguNA hyapi saMrakSyA jJAtayo bharatarSabha // 17 hanti nityaM kSamA krodhamAcAro hntylkssnnm||32 kiM punarguNavantaste tvatprasAdAbhikAGkSiNaH / paricchadena kSetreNa vezmanA paricaryayA / prasAdaM kuru dInAnAM pANDavAnAM vizAM pate // 18 parIkSeta kulaM rAjanbhojanAcchAdanena ca // 33 dIyantAM grAmakAH kecitteSAM vRttyrthmiishvr|" yayozcittena vA cittaM naibhRtaM naibhRtena vA / evaM loke yazaHprApto bhaviSyasi narAdhipa // 19 sameti prajJayA prajJA tayomaitrI na jIryate // 34 vRddhena hi tvayA kArya putrANAM tAta rakSaNam / / durbuddhimakRtaprajJaM channaM kUpaM tRNairiva / / mayA cApi hitaM vAcyaM viddhi mAM tvddhitaissinnm||20 vivarjayIta medhAvI tasminmaitrI praNazyati // 35 jJAtibhirvigrahastAta na kartavyo bhvaarthinaa| avalipteSu mUrkheSu raudrasAhasikeSu ca / sukhAni saha bhojyAni jJAtibhirbharatarSabha / / 21 tathaivApetadharmeSu na maitrImAcaredbudhaH // 36 saMbhojanaM saMkathanaM saMprItizca parasparam / kRtajJaM dhArmikaM satyamakSudraM dRDhabhaktikam / jJAtibhiH saha kAryANi na virodhaH kathaMcana // 22 jitendriyaM sthitaM sthityAM mitramatyAgi ceSyate // 37 jJAtayastArayantIha jJAtayo majjayanti c| indriyANAmanutsargo mRtyunA na vishissyte| suvRttAstArayantIha durvRttA majayanti ca // 23 atyarthaM punarutsargaH sAdayedaivatAnyapi // 38 - 942 - Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 39. 39 ] udyogaparva [5. 39. 68 mArdavaM sarvabhUtAnAmanasUyA kSamA dhRtiH / utthAnaM saMyamo dAkSyamapramAdo dhRtiH smRtiH|| AyuSyANi budhAH prAhurmitrANAM cAvimAnanA // 39 samIkSya ca samArambho viddhi mUlaM bhavasya tt||54 apanItaM sunItena yo'thaM pratyAninISate / tapo balaM tApasAnAM brahma brahmavidAM balam / matimAsthAya sudRDhAM tadakApuruSavratam // 40 hiMsA balamasAdhUnAM kSamA guNavatAM balam // 55 AyatyAM pratikArazastadAtve dRDhanizcayaH / aSTau tAnyavratanAni Apo mUlaM phalaM pyH| atIte kAryazeSajJo naro'thairna prahIyate // 41 havirbrAhmaNakAmyA ca gurorvacanamauSadham // 56 karmaNA manasA vAcA yadabhIkSNaM niSevate / na tatparasya saMdadhyAtpratikUlaM ydaatmnH| . tadevApaharatyenaM tasmAtkalyANamAcaret // 42 saMgraheNaiSa dharmaH syAtkAmAdanyaH pravartate // 57 maGgalAlambhanaM yogaH zrutamutthAnamArjavam / akrodhena jayetkrodhamasAdhu sAdhunA jayet / bhUtimetAni kurvanti satAM cAbhIkSNadarzanam // 43 jayetkadaryaM dAnena jayetsatyena cAnRtam // 58 anirvedaH zriyo mUlaM duHkhanAze sukhasya c|| strIdhUrtake'lase bhIrau caNDe puruSamAnini / mahAnbhavatyanirviNNaH sukhaM cAtyantamaznute // 44 caure kRtaghne vizvAso na kAryo na ca naastike||59 nAtaH zrImattaraM kiMcidanyatpathyatamaM tathA / abhivAdanazIlasya nityaM vRddhopasevinaH / prabhaviSNoryathA tAta kSamA sarvatra sarvadA // 45 catvAri saMpravardhante kIrtirAyuryazo balam // 60 kSamedazaktaH sarvasya zaktimAndharmakAraNAt / atiklezena ye'rthAH syurdharmasyAtikrameNa ca / arthAnau~ samau yasya tasya nityaM kSamA hitaa||46 | arervA praNipAtena mA sma teSu manaH kRthAH // 61 yatsukhaM sevamAno'pi dharmArthAbhyAM na hIyate / avidyaH puruSaH zocyaH zocyaM mithunamaprajam / kAmaM tadupaseveta na mUDhavratamAcaret // 47 nirAhArAH prajAH zocyAH zocyaM rASTramarAjakam // duHkhArteSu pramatteSu nAstikeSvalaseSu ca / / adhvA jarA dehavatAM parvatAnAM jalaM jraa| na zrIrvasatyadAnteSu ye cotsAhavivarjitAH // 48 asaMbhogo jarA strINAM vAkzalyaM manaso jarA // 63 Arjavena naraM yuktamArjavAtsavyapatrapam / anAmnAyamalA vedA brAhmaNasyAvrataM malam / azaktimantaM manyanto dharSayanti kubuddhayaH // 49 kautUhalamalA sAdhvI vipravAsamalAH striyaH // 64 atyAryamatidAtAramatizUramativratam / suvarNasya malaM rUpyaM rUpyasyApi malaM trpu| prajJAbhimAninaM caiva zrIrbhayAnnopasarpati // 50 jJeyaM trapumalaM sIsaM sIsasyApi malaM malam // 65 agnihotraphalA vedAH zIlavRttaphalaM zrutam / / na svapnena jayennidrAM na kAmena striyaM jayet / ratiputraphalA dArA dattabhuktaphalaM dhanam // 51 nendhanena jayedagniM na pAnena surAM jayet // 66 adharmopArjitairathairyaH karotyauxdehikam / yasya dAnajitaM mitramamitrA yudhi nirjitAH / rasa tasya phalaM pretya bhuGkte'rthasya durAgamAt // 52 / annapAnajitA dArAH saphalaM tasya jIvitam / / 67 prAntAravanadurgeSu kRcchrAsvApatsu saMbhrame / / sahasriNo'pi jIvanti jIvanti shtinstthaa| udyateSu ca zastreSu nAsti zeSavatAM bhayam // 53 / dhRtarASTra vimuJcecchAM na kathaMcinna jIvyate // 68 - 943 - Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 39. 69 ] mahAbhArate [5. 40. 17 yatpRthivyAM vrIhiyavaM hiraNyaM pazavaH striyH| vRddho jJAtiravasanno vayasya nAlamekasya tatsarvamiti pazyanna muhyati / / 69 etAni te santu gRhe sadaiva // 8 rAjanbhUyo bravImi tvAM putreSu smmaacr|| ajokSA candanaM vINA Adarzo madhusarpiSI / samatA yadi te rAjanveSu pANDusuteSu ca // 70 viSamaudumbaraM zaGkhaH svarNaM nAbhizca rocanA // 9 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi gRhe sthApayitavyAni dhanyAni manurabravIt / ekonctvaariNsho'dhyaayH||39|| devabrAhmaNapUjArthamatithInAM ca bhArata // 10 40 idaM ca tvAM sarvaparaM bravImi vidura uvAca / __puNyaM padaM tAta mahAviziSTam / yo'bhyarthitaH sadbhirasajjamAnaH na jAtu kAmAnna bhayAnna lobhAkarotyarthaM zaktimahApayitvA / ddharma tyajejjIvitasyApi hetoH // 11 kSipraM yazastaM samupaiti santa nityo dharmaH sukhaduHkhe tvanitye malaM prasannA hi sukhAya santaH // 1 nityo jIvo. dhAturasya tvanityaH / mahAntamapyarthamadharmayuktaM tyaktvAnityaM pratitiSThasva nitye . : ___ yaH saMtyajatyanupAkruSTa eva / saMtuSya tvaM toSaparo hi lAbhaH // 12 sukhaM sa duHkhAnyavamucya zete mahAbalAnpazya mahAnubhAvAjIrNAM tvacaM sarpa ivAvamucya // 2 prazAsya bhUmiM dhanadhAnyapUrNAm / anRtaM ca samutkarSe rAjagAmi ca paizunam / rAjyAni hitvA vipulAMzca bhogAgurozcAlIkanirbandhaH samAni brahmahatyayA // 3 gatAnnarendrAnvazamantakasya // 13 . asUyaikapadaM mRtyurativAdaH zriyo vadhaH / mRtaM putraM duHkhapuSTaM manuSyA azuzrUSA tvarA zlAghA vidyAyAH zatravastrayaH // 4 ___ utkSipya rAjansvagRhAnniharanti / sukhArthinaH kuto vidyA nAsti vidyArthinaH sukham / taM muktakezAH karuNaM rudantasukhArthI vA tyajedvidyAM vidyArthI vA sukhaM tyajet // 5 zcitAmadhye kASThamiva kSipanti // 14 nAgnistRpyati kASThAnAM nApagAnAM mahodadhiH / anyo dhanaM pretagatasya bhuGkte nAntakaH sarvabhUtAnAM na puMsAM vAmalocanA // 6 vayAMsi cAgnizca zarIradhAtUn / AzA dhRti hanti samRddhimantakaH dvAbhyAmayaM saha gacchatyamutra krodhaH zriyaM hanti yazaH kdrytaa| puNyena pApena ca veSTayamAnaH // 15 apAlanaM hanti pazaMzca rAja utsRjya vinivartante jJAtayaH suhRdaH sutAH / nekaH kruddho brAhmaNo hanti rASTram // 7 agnau prAstaM tu puruSaM karmAnveti svayaMkRtam // 16 ajazva kAMsyaM ca rathazca nityaM asmAllokAdUrdhvamamuSya cAdho madhvAkarSaH zakuniH zrotriyazca / mahattamastiSThati hyandhakAram / -944 - Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 40. 17] udyogaparva [5. 41.4 tadvai mahAmohanamindriyANAM brahmakSatraM vaizyavarNaM ca zUdraH budhyasva mA tvAM pralabheta rAjan // 17 ___ krameNaitAnnyAyataH pUjayAnaH / idaM vacaH zakSyasi cedyathAva tuSTeSveteSvavyatho dagdhapApanizamya sarva prtipttumevm| styaktvA dehaM svargasukhAni bhuGkte // 26 yazaH paraM prApsyasi jIvaloke cAturvarNyasyaiSa dharmastavokto bhayaM na cAmutra na ceha te'sti // 18 hetuM cAtra bruvato me nibodha / AtmA nadI bhArata puNyatIrthA kSAtrAddharmAddhIyate pANDuputrasatyodakA dhRtikUlA dmormiH| staM tvaM rAjanarAjadharme niyuGkha // 27 tasyAM snAtaH pUyate puNyakarmA dhRtarASTra uvAca / puNyo hyAtmA nityamambho'mbha eva // 19 / evametadyathA mAM tvamanuzAsasi nityadA / kAmakrodhagrAhavatIM paJcendriyajalAM ndiim| mamApi ca matiH saumya bhavatyevaM yathAttha mAm // 28 mRtvA dhRtimayIM nAvaM janmadurgANi saMtara // 20 sA tu buddhiH kRtApyevaM pANDavAnprati me sadA / prajJAvRddhaM dharmavRddhaM svabandhu duryodhanaM samAsAdya punarviparivartate // 29 - vidyAvRddhaM vayasA cApi vRddham / na diSTamabhyatikrAntuM zakyaM mayena kenacit / kAryAkArye pUjayitvA prasAdya diSTameva kRtaM manye pauruSaM tu nirarthakam // 30 ___ yaH saMpRcchenna sa muhyetkadAcit // 21 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi dhRtyA ziznodaraM rakSetpANipAdaM ca cakSuSA / catvAriMzo'dhyAyaH // 40 // pakSuHzrotre ca manasA mano vAcaM ca karmaNA // 22 41 nityodakI nityayajJopavItI dhRtarASTra uvaac| nityasvAdhyAyI patitAnnavarjI / anuktaM yadi te kiMcidvAcA vidura vidyate / RtaM bruvangurave karma kurva tanme zuzrUSave brUhi vicitrANi hi bhASase // 1 na brAhmaNa yavate brahmalokAt // 23 adhItya vedAnparisaMstIrya cAgnI vidura uvAca / niSTvA yajJaiH pAlayitvA prajAzca / dhRtarASTra kumAro vai yaH purANaH sanAtanaH / gobrAhmaNArthe zastrapUtAntarAtmA sanatsujAtaH provAca mRtyurnAstIti bhArata // 2 . hataH saMgrAme kSatriyaH svargameti // 24 sa te guhyAnprakAzAMzca sarvAnhRdayasaMzrayAn / vaizyo'dhItya brAhmaNAnkSatriyAMzca pravakSyati mahArAja sarvabuddhimatAM varaH // 3 dhanaiH kAle saMvibhajyAzritAMzca / dhRtarASTra uvAca / tretApUtaM dhUmamAghrAya puNyaM kiM tvaM na veda tadbhUyo yanme brUyAtsanAtanaH / pretya svarge devasukhAni bhuGkte / / 25 | tvameva vidura brUhi prajJAzeSo'sti cettava // 4 / :bhA. 119 -945 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 41. 5] mahAbhArate [5. 42.9 vidura uvAca / mRtyurhi nAstIti tvopdeshm| zUdrayonAvahaM jAto naato'nydvktumutshe| devAsurA hyAcaranbrahmacaryakumArasya tu yA buddhirveda tAM zAzvatImaham // 5 mamRtyave tatkatarannu satyam // 2 brAhmI hi yonimApannaH suguhyamapi yo vadet / sanatsujAta uvaac| na tena garyo devAnAM tasmAdetadravImi te // 6 amRtyuH karmaNA kecinmRtyu stIti cApare / dhRtarASTra uvAca / zRNu me bruvato rAjanyathaitanmA vishngkithaaH||3 bravIhi vidura tvaM me purANaM taM sanAtanam / ubhe satye kSatriyAdyapravRtte kathametena dehena syAdihaiva samAgamaH // 7 ___ moho mRtyuH saMmato yaH kviinaam| . vaizaMpAyana uvAca / pramAdaM vai mRtyumahaM bravImi cintayAmAsa vidurastamRSi saMzitavratam / sadApramAdamamRtatvaM bravImi // 4 sa ca taccintitaM jJAtvA darzayAmAsa bhArata // 8 pramAdAdvai asurAH parAbhavasa cainaM pratijagrAha vidhidRSTena karmaNA / napramAdAdbrahmabhUtA bhavanti / .. sukhopaviSTaM vizrAntamathainaM viduro'bravIt // 9 na vai mRtyurvyAghra ivAtti jantU-.. bhagavansaMzayaH kazciddhRtarASTrasya maanse| na hyasya rUpamupalabhyate h||5 yo na zakyo mayA vaktuM tamasmai vaktumarhasi / yamaM veke mRtyumato'nyamAhuyaM zrutvAyaM manuSyendraH sukhaduHkhAtigo bhavet // 10 rAtmAvasannamamRtaM brhmcrym| lAbhAlAbhau priyadveSyau yathainaM na jarAntakau / pitRloke rAjyamanuzAsti devaH viSaheranbhayAmarSoM kSutpipAse madodbhavau / zivaH zivAnAmazivo'zivAnAm // 6 aratizcaiva tandrI ca kAmakrodhau kSayodayau // 11 AsyAdeSa niHsarate narANAM iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi krodhaH pramAdo. moharUpazca mRtyuH| ekctvaariNsho'dhyaayH||41|| te mohitAstadvaze vartamAnA // samAptaM prajAgaraparva // ___ itaH pretAstatra punaH patanti // 7 42 tatastaM devA anu viplavante vaizaMpAyana uvAca / ___ ato mRtyurmaraNAkhyAmupaiti / tato rAjA dhRtarASTro manISI karmodaye karmaphalAnurAgAsaMpUjya vAkyaM vidureritaM tat / ___statrAnu yAnti na taranti mRtyum // 8 sanatsujAtaM rahite mahAtmA yo'bhidhyAyannutpatiSNUnnihanyApapraccha buddhiM paramAM bubhUSan // 1 dnaadrennaaprtibudhymaanH| dhRtarASTra uvAca / sa vai mRtyurmRtyurivAtti bhUtvA sanatsujAta yadidaM zRNomi evaM vidvAnyo vinihanti kAmAn // 9 -946 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 42. 10] udyogaparva [5. 42. 31 kAmAnusArI puruSaH kAmAnanu vinazyati / naitadvidvannaiva kRtaM ca karma // 17 kAmAnvyudasya dhunute yatkiMcitpuruSo rajaH // 10 sanatsujAta uvAca / tamo'prakAzo bhUtAnAM narako'yaM pradRzyate / yeSAM bale na vispardhA bale balavatAmiva / gRhyanta iva dhAvanti gacchantaH shvbhrmunmukhaaH||11 te brAhmaNA itaH pretya svargaloke prakAzate // 18 abhidhyA vai prathamaM hanti cainaM yatra manyeta bhUyiSThaM prAvRSIva tRNolapam / kAmakrodhau gRhya cainaM tu pazcAt / annaM pAnaM ca brAhmaNastajjIvannAnusaMjvaret // 19 ete bAlAnmRtyave prApayanti yatrAkathayamAnasya prayacchatyazivaM bhayam / dhIrAstu dhairyeNa taranti mRtyum // 12 atiriktamivAkurvansa zreyAnnetaro janaH // 20 amanyamAnaH kSatriya kiMcidanya- . yo vAkathayamAnasya AtmAnaM nAnusaMjvaret / nAdhIyate tANaM ivAsya vyAghraH / brahmasvaM nopabhuJjadvA tadannaM saMmataM satAm / / 21 krodhAllobhAnmohamayAntarAtmA yathA khaM vAntamaznAti zvA vai nityamabhUtaye / sa vai mRtyustvaccharIre ya eSaH // 13 evaM te vAntamananti svavIryasyopajIvanAt // 22 evaM mRtyuM jAyamAnaM viditvA nityamajJAtacaryA me iti manyeta brAhmaNaH / jJAne tiSThana bibhetIha mRtyoH / jJAtInAM tu vasanmadhye naiva vidyeta kiMcana / / 23 vinazyate viSaye tasya mRtyu ko hyevamantarAtmAnaM brAhmaNo hantumarhati / bhRtyoryathA viSayaM prApya martyaH // 14 tasmAddhi kiMcitkSatriya brahmAvasati pazyati // 24 : dhRtarASTra uvAca / azrAntaH syAdanAdAnAtsaMmato nirupadravaH / ye'smindharmAnnAcarantIha keci ziSTo na ziSTavatsa syAbrAhmaNo brahmavitkaviH // 25 - ttathA dharmAnkecidihAcaranti / anADhyA mAnuSe vitta ADhyA vedeSu ye dvijAH / * dharmaH pApena pratihanyate sma te durdharSA duSprakampyA vidyAttAnbrahmaNastanum // 26 utAho dharmaH pratihanti pApam // 15 sarvAnsviSTakRto devAnvidyAdya iha kazcana / sanatsujAta uvAca / na samAno brAhmaNasya yasminprayatate svayam // 27 ubhayameva tatropabhujyate phalaM yamaprayatamAnaM tu mAnayanti sa mAnitaH / dharmasyaivetarasya ca / na mAnyamAno manyeta nAmAnAdabhisaMjvaret // 28 dharmeNAdharma praNudatIha vidvA vidvAMso mAnayantIha iti manyeta mAnitaH / ndharmo balIyAniti tasya viddhi // 16 adharmaviduSo mUDhA lokazAstravizAradAH / dhRtarASTra uvAca / na mAnyaM mAnayiSyanti iti manyedamAnitaH // 29 yAnimAnAhuH svasya dharmasya lokA na vai mAnaM ca maunaM ca sahitau carataH sadA / ndvijAtInAM puNyakRtAM sanAtanAn / ayaM hi loko mAnasya asau maunasya tdviduH||30 teSAM parikramAnkathayantastato'nyA zrIH sukhasyeha saMvAsaH sA cApi pripnthinii| -947 - Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbhArate [5. 43. 16 brAhmI sudurlabhA zrIrhi prajJAhInena kSatriya // 31 dharmAdayo dvAdaza cAtatAnAH dvArANi tasyA hi vadanti santo zAstre guNA ye viditA dvijAnAm // 7 bahuprakArANi durAvarANi / krodhaH kAmo lobhamohau vivitsAsatyArjave hrIrdamazaucavidyAH ___ kRpAsUyA mAnazokau spRhA ca / SaNmAnamohapratibAdhanAni // 32 IrSyA jugupsA ca manuSyadoSA iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi vAH sadA dvAdazaite nareNa // 8 dvicatvAriMzo'dhyAyaH // 42 // ekaikamete rAjendra mnussyaanpryupaaste| lipsamAno'ntaraM teSAM mRgANAmiva lubdhakaH // 9 vikatthanaH spRhayAlurmanasvI Rco yajUMSyadhIte yaH sAmavedaM ca yo dvijaH / bibhratkopaM capalo'rakSaNazca / .. pApAni kurvanpApena lipyate na sa lipyate // 1 ete prAptAH SaNnarAnpApadharmAsanatsujAta uvAca / ___ nprakurvate nota santaH sudurge // 10 nainaM sAmAnyUco vApi na yajUMSi vicakSaNa / saMbhogasaMvihiSamedhamAno trAyante karmaNaH pApAna me mithyA bravImyaham // 2 dattAnutApI kRpaNo'balIyAn / na chandAMsi vRjinAttArayanti vargaprazaMsI vanitAsu dveSTA ___ mAyAvinaM mAyayA vartamAnam / ete'pare sapta nRzaMsadharmAH // 11 nIDaM zakuntA iva jAtapakSA dharmazca satyaM ca damastapazca zchandAMsyenaM prajahatyantakAle // 3 amAtsarya hriistitikssaansuuyaa| dhRtarASTra uvaac| yajJazca dAnaM ca dhRtiH zrutaM ca na cedvedA vedavidaM zaktAstrAtuM vicakSaNa / __ mahAvratA dvAdaza brAhmaNasya // 12 atha kasmAtpralApo'yaM brAhmaNAnAM sanAtanaH // 4 yastvetebhyaH pravasehAdazebhyaH ___ sanatsujAta uvAca / sarvAmapImAM pRthivIM praziSyAt / asmilloke tapastaptaM phalamanyatra dRshyte| tribhirvAbhyAmekato vA viziSTo brAhmaNAnAmime lokA Rddhe tapasi sNytaaH||5 nAsya svamastIti sa veditavyaH // 13 damastyAgo'pramAdazca eteSvamRtamAhitam / kathaM samRddhamapyuddhaM tapo bhavati kevalam / tAni satyamukhAnyAhuAhmaNA ye manISiNaH // 14 sanatsujAta tabrUhi yathA vidyAma tadvayam // 6 damo'STAdazadoSaH syAtpratikUlaM kRtAkRte / sanatsujAta uvAca / anRtaM cAbhyasUyA ca kAmArthau ca tathA spRhA // 15 krodhAdayo dvAdaza yasya doSA krodhaH zokastathA tRSNA lobhaH paizunyameva c| stathA nRzaMsAdi SaDatra rAjan / matsarazca vivitsA ca paritApastathA ratiH // 16 -948 - Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 43. 17 ] udyogaparva [5. 43. 37 apasmAraH sAtivAdastathA saMbhAvanAtmani / saMkalpasiddhaH puruSaH saMkalpAnadhitiSThati // 27 etairvimukto doSairyaH sa damaH sadbhirucyate // 17 anaibhRtyena vai tasya dIkSitavratamAcaret / zreyAMstu SaDidhastyAgaH priyaM prApya na hRSyati / nAmaitaddhAtunirvRttaM satyameva satAM param / apriye tu samutpanne vyathAM jAtu na cArcchati // 18 jJAnaM vai nAma pratyakSaM parokSaM jAyate tapaH // 28 iSTAndArAMzca putrAMzca na cAnyaM yadvaco bhavet / vidyAdvahu paThantaM tu bahupAThIti brAhmaNam / arhate yAcamAnAya pradeyaM tadvaco bhavet / tasmAtkSatriya mA maMsthA jalpitenaiva brAhmaNam / apyavAcyaM vadatyeva sa tRtIyo guNaH smRtaH // 19 ya eva satyAnnApaiti sa jJeyo brAhmaNastvayA // 29 tyaktairdravyoM bhavati nopayute ca kAmataH / chandAMsi nAma kSatriya tAnyatharvA na ca karmasu tadvInaH ziSyabuddhirnaro yathA / __ jagau purastAdRSisarga eSaH / sarvaireva guNairyukto dravyavAnapi yo bhavet // 20 chandovidaste ya u tAnadhItya apramAdo'STadoSaH syAttAndoSAnparivarjayet / na vedyavedasya vidurna vedyam // 30 indriyebhyazca pazcabhyo manasazcaiva bhArata / na vedAnAM veditA kazcidasti atItAnAgatebhyazca mukto hyetaiH sukhI bhavet // 21 kazcidvedAnbudhyate vApi rAjan / doSairetavimuktaM tu guNairetaiH samanvitam / yo veda vedAnna sa veda vedyaM etatsamRddhamapyaddhaM tapo bhavati kevalam / satye sthito yastu sa veda vedyam // 31 yanmAM pRcchasi rAjendra kiM bhUyaH zrotumicchasi // 22 abhijAnAmi brAhmaNamAkhyAtAraM vicakSaNam / dhRtarASTra uvAca / yazchinnavicikitsaH sannAcaSTe sarvasaMzayAn // 32 AkhyAnapaJcamairvedairbhUyiSThaM kathyate janaH / tasya paryeSaNaM gacchetprAcInaM nota dakSiNam / tathaivAnye caturvedAstrivedAzca tathApare / / 23 nArvAcInaM kutastiryaG nAdizaM tu kathaMcana // 33 dvivedAzcaikavedAzca anRcazca tathApare / tUSNIbhUta upAsIta na ceSTenmanasA api / teSAM tu katamaH sa syAdyamahaM veda brAhmaNam / / 24 abhyAvarteta brahmAsya antarAtmani vai zritam // 34 sanatsujAta uvAca / maunAddhi sa munirbhavati naarnnyvsnaanmuniH| ekasya vedasyAjJAnAdvedAste bahavo'bhavan / akSaraM tattu yo veda sa muniH zreSTha ucyate // 35 satyasyaikasya rAjendra satye kazcidavasthitaH / sarvArthAnAM vyAkaraNAdvaiyAkaraNa ucyte|| evaM vedamanutsAdya prajJAM mahati kurvate // 25 pratyakSadarzI lokAnAM sarvadarzI bhvennrH||36 dAnamadhyayanaM yajJo lobhAdetatpravartate / satye vai brAhmaNastiSThanbrahma pazyati kSatriya / satyAtpracyavamAnAnAM saMkalpo vitatho bhavet // 26 / vedAnAM cAnupUryeNa etadvidvanbravImi te // 37 tato yajJaH pratAyeta satyasyaivAvadhAraNAt / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi manasAnyasya bhavati vAcAnyasyota karmaNA / tricatvAriMzo'dhyAyaH // 43 // -949 - Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 44. 1] mahAbhArate [5. 44. 17 tasmai na druhyetkRtamasya jAnana // 7 dhRtarASTra uvAca / guruM ziSyo nityamabhimanyamAnaH sanatsujAta yadimAM parAe~ svaadhyaaymicchecchucirprmttH| brAhmIM vAcaM pravadasi vizvarUpAm / mAnaM na kuryAnna dadhIta roSaparAM hi kAmeSu sudurlabhAM kathAM ___ meSa prathamo brahmacaryasya pAdaH // 8 tabrUhi me vAkyametatkumAra // 1 AcAryasya priyaM kuryAtprANairapi dhanairapi / sanatsujAta uvAca / karmaNA manasA vAcA dvitIyaH pAda ucyate // 9 naitadbrahma tvaramANena labhyaM samA gurau yathA vRttigurupanyAM tathA bhavet / ___yanmAM pRcchasyabhihRSyasyatIva / yathoktakArI priyakRttRtIyaH pAda ucyate // 10 avyaktavidyAmabhidhAsye purANI nAcAryAyehopakRtvA pracAdaM buddhyA ca teSAM brahmacaryeNa siddhAm // 2 prAjJaH kurvIta naitadahaM kromi| dhRtarASTra uvAca / itIva manyeta na bhASayeta avyaktavidyAmiti yatsanAtanI ___ sa vai caturtho brahmacaryasya pAdaH // 11 bravISi tvaM brahmacaryeNa siddhAm / evaM vasantaM yadupaplaveddhana- . anArabhyA vasatIhArya kAle . mAcAryAya tadanuprayacchet / kathaM brAhmaNyamamRtatvaM labheta // 3 satAM vRttiM bahuguNAmevameti sanatsujAta uvAca / ___ guroH putre bhavati ca vRttireSA // 12 ye'smilloke vijayantIha kAmA evaM vasansarvato vardhatIha brAhmI sthitimanutitikSamANAH / bahUnputrAlabhate ca pratiSThAm / ta AtmAnaM nirharantIha dehA varSanti cAsmai pradizo dizazca ___ nmuJjAdiSIkAmiva sattvasaMsthAH // 4 . vasanyasminbrahmacarye janAzca // 13 zarIrametau kurutaH pitA mAtA ca bhArata / etena brahmacaryeNa devA devatvamApnuvan / AcAryazAstA yA jAtiH sA satyA sAjarAmarA // RSayazca mahAbhAgA brahmalokaM manISiNaH // 14 AcAryayonimiha ye pravizya gandharvANAmanenaiva rUpamapsarasAmabhUt / bhUtvA garbha brahmacaryaM caranti / etena brahmacaryeNa sUryo ahrAya jAyate // 15 ihaiva te zAstrakArA bhavanti ya AzayetpATayeccApi rAjaprahAya dehaM paramaM yAnti yogam // 6 ___nsarvaM zarIraM tapasA tapyamAnaH / ya AvRNotyavitathena karNA etenAsau bAlyamatyeti vidvAvRtaM kurvannamRtaM saMprayacchan / ___nmRtyuM tathA rodhayatyantakAle // 16 taM manyeta pitaraM mAtaraM ca antavantaH kSatriya te jayanti -950 - Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 44. 17] udyogaparva [5. 45.7 lokAJjanAH karmaNA nirmitena / ye tadviduramRtAste bhavanti // 24 brahmaiva vidvAMstena abhyeti sarva iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi nAnyaH panthA ayanAya vidyate // 17 ctushctvaariNsho'dhyaayH||44|| dhRtarASTra uvAca / AbhAti zuklamiva lohitamiva sanatsujAta uvAca / atho kRSNamathAJjanaM kAdravaM vaa| yattacchukra mahajyotirdIpyamAnaM mahadyazaH / tadbrAhmaNaH pazyati yo'tra vidvA tadvai devA upAsante yasmAdoM viraajte| nkathaMrUpaM tadamRtamakSaraM padam // 18 yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 1 sanatsujAta uvAca / zukrAdbrahma prabhavati brahma zukreNa vardhate / nAbhAti zuklamiva lohitamiva tacchukaM jyotiSAM madhye'taptaM tapati tApanam / __atho kRSNamAyasamarkavarNam / yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 2 na pRthivyAM tiSThati nAntarIkSe Apo'tha adbhyaH salilasya madhye naitatsamudre salilaM bibharti // 19 ubhau devau zizriyAte'ntarikSe / na tArakAsu na ca vidyudAzritaM sa sadhrIcIH sa viSUcIrvasAnA ___na cAbhreSu dRzyate rUpamasya / ubhe bibharti pRthivIM divaM ca / na cApi vAyau na ca devatAsu yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 3 - na taccandre dRzyate nota sUrye // 20 ubhau ca devau pRthivIM divaM ca naivarddha tanna yajuHSu nApyatharvasu dizazca zukra bhuvanaM bibharti / ___ na caiva dRzyatyamaleSu saamsu| tasmAddizaH saritazca sravanti rathaMtare bArhate cApi rAja tasmAtsamudrA vihitA mahAntaH / . mahAvrate naiva dRzyeddhavaM tat // 21 yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 4 apAraNIyaM tamasaH parastA cakre rathasya tiSThantaM dhruvasyAvyayakarmaNaH / ttadantako'pyeti vinAzakAle / ketumantaM vahantyazvAstaM divyamajaraM divi / aNIyarUpaM kSuradhArayA ta yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 5 nmahacca rUpaM tvapi parvatebhyaH // 22 na sAdRzye tiSThati rUpamasya sA pratiSThA tadamRtaM lokAstadbrahma tadyazaH / na cakSuSA pazyati kazcidenam / bhUtAni jajJire tasmAtpralayaM yAnti tatra ca // 23 __ manISayAtho manasA hRdA ca anAmayaM tanmahadudyataM yazo ya evaM viduramRtAste bhavanti / ____vAco vikArAnkavayo vadanti / yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 6 tasmiJjagatsarvamidaM pratiSThitaM ___ dvAdazapUgAM saritaM devarakSitam / --951 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 45.7] mahAbhArate [5. 45. 25 madhu IzantastadA saMcaranti ghoram / ye taM zrayeyuramRtAste bhavanti / yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 7 yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 17 tadardhamAsaM pibati saMcitya bhramaro madhu / gRhanti sarpA iva gaharANi IzAnaH sarvabhUteSu havirbhUtamakalpayat / svazikSayA svena vRttena mAH / . yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 8 teSu pramuhyanti janA vimUDhA hiraNyaparNamazvatthamabhipatya apakSakAH / yathAdhvAnaM mohayante bhayAya / te tatra pakSiNo bhUtvA prapatanti yathAdizam / yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 18 yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 9 sadA sadAsatkRtaH syAnna mRtyuramRtaM kutH| .. pUrNAtpUrNAnyuddharanti pUrNAtpUrNAni ckrire| __ satyAnRte satyasamAnabandhane haranti pUrNAtpUrNAni pUrNamevAvaziSyate / satazca yonirasatazcaika eva / yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 10 yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 19 tasmAdvai vAyurAyAtastasmiMzca prayataH sadA / na sAdhunA nota asAdhunA vA tasmAdagnizca somazca tasmiMzca prANa aattH||11 samAnametadRzyate mAnuSeSu / sarvameva tato vidyAttattadvaktuM na zaknumaH / samAnametadamRtasya vidyA- . yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 12 devaMyukto madhu tadvai parIpset / . .. apAnaM girati prANaH prANaM girati cndrmaaH| yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 20 Adityo girate candramAdityaM girate prH| nAsyAtivAdA hRdayaM tApayanti yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 13 nAnadhItaM nAhutamagnihotram / ekaM pAdaM norikSapati salilAddhaMsa uccaran / mano brAhmI laghutAmAdadhIta taM cetsatatamRtvijaM na mRtyu mRtaM bhavet / prajJAnamasya nAma dhIrA lbhnte| yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 14 yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 21 evaM devo mahAtmA sa pAvakaM puruSo giran / evaM yaH sarvabhUteSu AtmAnamanupazyati / yo vai taM puruSa veda tasyehAtmA na riSyate / anyatrAnyatra yukteSu kiM sa zocettataH param // 22 yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 15 yathodapAne mahati sarvataH saMplutodake / yaH sahasraM sahasrANAM pakSAnsaMtatya saMpatet / / evaM sarveSu vedeSu brAhmaNasya vijAnataH // 23 madhyame madhya Agacchedapi cetsyAnmanojavaH / aGguSThamAtraH puruSo mahAtmA yoginastaM prapazyanti bhagavantaM sanAtanam // 16 na dRzyate'sau hRdaye niviSTaH / na darzane tiSThati rUpamasya ajazcaro divArAtramatandritazca pazyanti cainaM suvizuddhasattvAH / sa taM matvA kavirAste prasannaH // 24 hito manISI manasAbhipazye ahamevAsmi vo mAtA pitA putro'smyahaM punaH / -952 - Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 45. 25 ] udyogaparva [5. 47.2 AtmAhamapi sarvasya yacca nAsti yadasti ca // 25 vivizustAM sabhAM rAjansurAH zakrasado yathA // 9 pitAmaho'smi sthaviraH pitA putrazca bhaart| AvizadbhistadA rAjazUraiH parighabAhubhiH / mamaiva yUyamAtmasthA na me yUyaM na vo'pyaham // 26 zuzubhe sA sabhA rAjansihairiva gireguhA // 10 Atmaiva sthAnaM mama janma cAtmA te pravizya maheSvAsAH sabhAM smitishobhnaaH| vedaprokto'hamajarapratiSThaH // 27 AsanAni mahArhANi bhejire sUryavarcasaH / / 11 aNoraNIyAnsumanAH sarvabhUteSu jAgRmi / AsanastheSu sarveSu teSu rAjasu bhArata / pitaraM sarvabhUtAnAM puSkare nihitaM viduH // 28 dvAHstho nivedayAmAsa sUtaputramupasthitam // 12 iti zrImahAbhArate udyogapaNi / ayaM sa ratha AyAti yo'yAsItpANDavAnprati / paJcacatvAriMzo'dhyAyaH // 45 // dUto nastUrNamAyAtaH saindhavaiH sAdhuvAhibhiH // 13 // samAptaM sanatsujAtaparva // upayAya tu sa kSipraM rathAtpraskandya kuNDalI / praviveza sabhAM pUrNAM mahIpAlairmahAtmabhiH // 14 vaizaMpAyana uvAca / saMjaya uvAca / evaM sanatsujAtena vidureNa ca dhiimtaa| prApto'smi pANDavAngatvA tadvijAnIta kauravAH / sAdhaM kathayato rAjJaH sA vyatIyAya zarvarI // 1 // yathAvayaH kurUnsarvAnpratinandanti pANDavAH // 15 tasyAM rajanyAM vyuSTAyAM rAjAnaH sarva eva te| abhivAdayanti vRddhAMzca vayasyAMzca vayasyavat / sabhAmAvivizuddhaSTAH sUtasyopadidRkSayA / 2 yUnazcAbhyavadanpArthAH pratipUjya yathAvayaH // 16 zuzrUSamANAH pArthAnAM vaco dharmArthasaMhitam / yathAhaM dhRtarASTreNa ziSTaH pUrvamito gataH / dhRtarASTramukhAH sarve yayU rAjasabhAM zubhAm // 3 abruvaM pANDavAngatvA tannibodhata pArthivAH // 17 sudhAvadAtAM vistIrNA kanakAjirabhUSitAm / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi candraprabhA surucirAM siktAM paramavAriNA // 4 SaTcatvAriMzo'dhyAyaH // 46 // rucirairAsanaiH stINAM kAJcanairavairapi / azmasAramayairdAntaiH svAstIrNaiH sottaracchadaiH // 5 dhRtarASTra uvAca / mISmo droNaH kRpaH zalyaH kRtavarmA jayadrathaH / / pRcchAmi tvAM saMjaya rAjamadhye azvatthAmA vikarNazca somadattazca bAhnikaH // 6 kimabravIdvAkyamadInasattvaH / vidurazca mahAprAjJo yuyutsuzca mahArathaH / dhanaMjayastAta yudhAM praNetA sarve ca sahitAH zUrAH pArthivA bharatarSabha / durAtmanAM jIvitacchinmahAtmA // 1 dhRtarASTra puraskRtya vivizustAM sabhAM zubhAm // 7 saMjaya uvAca / duHzAsanazcitrasenaH zakunizcApi saubalaH / duryodhano vAcamimAM zRNotu durmukho duHsahaH karNa ulUko'tha viviMzatiH // 8 __yadabravIdarjuno yotsyamAnaH / irurAjaM puraskRtya duryodhanamamarSaNam / yudhiSThirasyAnumate mahAtmA a. bhA. 120 -953 - 47 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 47.2] mahAbhArate [5. 47. 16 dhanaMjayaH zRNvataH kezavasya // 2 pravrAjitaH pANDavo dhrmcaarii| anvatrasto bAhuvIryaM vidAna AziSyate duHkhatarAmanAupahvare vAsudevasya dhiirH| __ mantyAM zayyAM dhArtarASTraH parAsuH // 9 avocanmAM yotsyamAnaH kirITI dviyA jJAnena tapasA damena madhye brUyA dhArtarASTraM kurUNAm // 3 ___ krodhenAtho dharmaguptyA dhanena / ye vai rAjAnaH pANDavAyodhanAya anyAyavRttaH kurupANDaveyAsamAnItAH zRNvatAM cApi teSAm / nadhyAtiSThaddhArtarASTro durAtmA // 10 yathA samagraM vacanaM mayoktaM mAyopadhaH praNidhAnArjavAbhyAM sahAmAtyaM zrAvayethA nRpaM tam // 4 tapodamAbhyAM dharmaguptyA balena / yathA nUnaM devarAjasya devAH satyaM bruvanprItiyuktyAnRtena .. zuzrUSante vajrahastasya sarve / titikSamANaH klizyamAno'tivelam // 1 tathAzRNvanpANDavAH sRJjayAzca yadA jyeSThaH pANDavaH saMzitAtmA kirITinA vAcamuktAM samarthAm // 5 krodhaM yattaM varSapUgAnsughoram / ityabravIdarjuno yotsyamAno avasraSTA kuruSUdvattacetA-- gANDIvadhanvA lohitapadmanetraH / stadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 12 na cedrAjyaM muJcati dhArtarASTro kRSNavarmeva jvalitaH samiddho yudhiSThirasyAjamIDhasya rAjJaH / yathA dahetkakSamagnirnidAghe / asti nUnaM karma kRtaM purastA evaM dagdhA dhArtarASTrasya senA danirviSTaM pApakaM dhaartraassttrH||6 yudhiSThiraH krodhadIpto'nuvIkSya // 13 yeSAM yuddhaM bhImasenArjunAbhyAM yadA draSTA bhImasenaM raNasthaM tathAzvibhyAM vAsudevena caiva / . gadAhastaM krodhaviSaM vamantam / zaineyena dhruvamAttAyudhena durmarSaNaM pANDavaM bhImavegaM dhRSTadyumnenAtha zikhaNDinA ca / ___ tadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 14 yudhiSThireNendrakalpena caiva mahAsiMho gAva iva pravizya ___ yo'padhyAnAnnirdahedgAM divaM ca // 7 ___ gadApANirdhArtarASTrAnupetya / taizcedyuddhaM manyate dhArtarASTro yadA bhImo bhImarUpo nihantA nivRtto'rthaH sakalaH pANDavAnAm / __tadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 15 mA tatkArSIH pANDavArthAya heto mahAbhaye vItabhayaH kRtAstraH rupaihi yuddhaM yadi manyase tvam // 8 samAgame zatrubalAvamardI / yAM tAM vane duHkhazayyAmuvAsa sakRdrathena pratiyAdrathaughA- 954 - mAM . . . Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 47. 16 ] udyogaparva [5. 47. 31 padAtisaMghAngadayAbhinighnan // 16 sainyAnanekAMstarasA vimRdga nyadA kSeptA dhArtarASTrasya sainyam / chindanvanaM parazuneva zUra stadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 17 tRNaprAyaM jvalaneneva dagdhaM grAmaM yathA dhArtarASTraH samIkSya / . pakaM sasyaM vaidyuteneva dagdhaM parAsiktaM vipulaM khaM balaugham // 18 hatapravIraM vimukhaM bhayAta parAGmukhaM prAyazo'dhRSTayodham / zastrArciSA bhImasenena dagdhaM tadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 19 upAsanAduddharandakSiNena prHshtaannkulshcitryodhii| yadA rathAgryo rathinaH pracetA tadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 20 sukhocito duHkhazayyAM vaneSu dIrgha kAlaM nakulo yAmazeta / 'AzIviSaH kruddha iva zvasanbhRzaM tadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 21 tyaktAtmAnaH pArthivAyodhanAya samAdiSTA dharmarAjena viiraaH| rathaiH zubhaiH sainyamabhidravanto dRSTvA pazcAttapsyate dhArtarASTraH // 22 zizUnkRtAstrAnazizuprakAzA nyadA draSTA kauravaH paJca zUrAn / tyaktvA prANAnkekayAnAdravanta stadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 23 yadA gatodvAhamakUjanAkSaM -955 suvarNatAraM rthmaattaayii| dAntairyuktaM sahadevo'dhirUDhaH zirAMsi rAjJAM kSepsyate maargnnaughaiH|| 24 mahAbhaye saMpravRtte rathasthaM vivartamAnaM samare kRtAstram / sarvAM dizaM saMpatantaM samIkSya tadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 25 hIniSedho nipuNaH satyavAdI ___ mahAbalaH sarvadharmopapannaH / gAndhArimArchastumule kSiprakArI kSeptA janAnsahadevastarasvI // 26 yadA draSTA draupadeyAnmaheSU zUrAnkRtAstrAnrathayuddhakovidAn / AzIviSAnghoraviSAnivAyata stadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 27 yadAbhimanyuH paravIraghAtI zaraiH parAnmegha ivAbhivarSan / vigAhitA kRSNasamaH kRtAstra stadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 28 yadA draSTA bAlamabAlavIrya ___ dviSaJcamUM mRtyumivApatantam / saubhadramindrapratimaM kRtAstraM ___ tadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 29 prabhadrakAH zIghratarA yuvAno vizAradAH siNhsmaanviiryaaH| yadA kSeptAro dhArtarASTrAnsasainyAM___ stadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 30 vRddhau virATadrupadau mahArathau ___ pRthakcamUbhyAmabhivartamAnau / yadA draSTArau dhArtarASTrAnsasainyAM- Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 47. 31] mahAbhArate [5. 47. 46 stadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 31 sa lakSmIvAnsomakAnAM prabarhaH / yadA kRtAsro drupadaH pracinva na jAtu taM zatravo'nye saherazirAMsi yUnAM samare rathasthaH / nyeSAM sa syAdagraNIvRSNisiMhaH // 39 kruddhaH zaraizchetsyati cApamuktai brUyAca mA pravRNISveti loke ___ stadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 32 yuddhe'dvitIyaM sacivaM rathastham / yadA virATaH paravIraghAtI zinenaptAraM pravRNIma sAtyaki ___ marmAntare zatrucamUM praveSTA / mahAbalaM vItabhayaM kRtAstram // 40 matsyaiH sArdhamanRzaMsarUpai yadA zinInAmadhipo mayoktaH ___ stadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 33 __ zaraiH parAnmegha iva pravarSan / jyeSThaM mAtsyAnAmanRzaMsarUpaM pracchAdayiSyazarajAlena yodhAM- . virATaputraM rathinaM purastAt / ___ stadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 41 yadA draSTA daMzitaM pANDavArthe yadA dhRtiM kurute yotsyamAnaH tadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 34 ___ sa dIrghabAhuIDhadhanvA mahAtmA / raNe hate kauravANAM pravIre siMhasyeva gandhamAghrAya gAvaH zikhaNDinA sattame zaMtanUje / saMveSTante zatravo'smAdyathAgneH // 42 . na jAtu naH zatravo dhArayeyu sa dIrghabAhuIDhadhanvA mahAtmA rasaMzayaM satyametadbhavImi // 35 bhindyAdgirInsaMharetsarvalokAn / yadA zikhaNDI rathinaH pracinva astre kRtI nipuNaH kSiprahasto bhISmaM rathenAbhiyAtA vruuthii| divi sthitaH sUrya ivAbhibhAti // 43 divyairhayairavamRdganrathaughAM citraH sUkSmaH sukRto yAdavasya ___ stadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 36 . atre yogo vRSNisiMhasya bhUyAn / yadA draSTA sRJjayAnAmanIke yathAvidhaM yogamAhuH prazastaM _ dhRSTadyumnaM pramukhe rocamAnam / ____ sarvairguNaiH sAtyakistairupetaH // 44 astraM yasmai guhyamuvAca dhImA hiraNmayaM zvetahayaizcaturbhindroNastadA tapyati dhArtarASTraH // 37 yadA yuktaM syandanaM mAdhavasya / yadA sa senApatiraprameyaH draSTA yuddhe sAtyakevai suyodhana___ parAbhavanniSubhirdhArtarASTrAn / ___ stadA tapsyatyakRtAtmA sa mandaH // 45 'droNaM raNe zatrusaho'bhiyAtA yadA rathaM hemamaNiprakAzaM tadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 38 zvetAzvayuktaM vAnaraketumugram / hrImAnmanISI balavAnmanISI ... draSTA raNe saMyataM kezavena . -956 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 47. 46] udyogaparva [5. 47. 61 tadA tapsyatyakRtAtmA sa mandaH // 46 yadA mauAstalaniSpeSamugraM mahAzabdaM vajraniSpeSatulyam / vidhUyamAnasya mahAraNe mayA gANDIvasya zroSyati mandabuddhiH // 47 tadA mUDho dhRtarASTrasya putra___ staptA yuddhe durmatirduHsahAyaH / dRSTvA sainyaM bANavarSAndhakAraM prabhajyantaM gokulavadraNAne // 48 . balAhakAduccarantIva vidyu tsahasrannI dviSatAM saMgameSu / asthicchido marmabhido vameccharAM stadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat / / 49 yadA draSTA jyAmukhAdvANasaMghA- gANDIvamuktAnpatataH zitAgrAn / nAgAnhayAnvarmiNazcAdadAnAM stadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 50 yadA mandaH parabANAnvimuktA nmameSubhihriyamANAnpratIpam / tiryagviddhAMzchidyamAnAnkSuraprai stadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 51 yadA vipAThA madbhujavipramuktA dvijAH phalAnIva mahIruhAgrAt / pracchettAra uttamAGgAni yUnAM tadA yuddhaM dhArtarASTro'nyatapsyat // 52 yadA draSTA patataH syandanebhyo mahAgajebhyo'zvagatAMzca yodhAn / zarairhatAnpAtitAMzcaiva raGge tadA yuddhaM dhArtarASTro'nvatapsyat // 53 padAtisaMghAnrathasaMghAnsamantA -957 vyAttAnanaH kAla ivAtateSuH / praNotsyAmi jvalitairbANavaSaiH zatrUstadA tapsyati mandabuddhiH // 54 sarvA dizaH saMpatatA rathena rajodhvastaM gANDivenApakRttam / yadA draSTA svabalaM saMpramUDhaM ___ tadA pazcAttapsyati mndbuddhiH||55 kAMdigbhUtaM chinnagAtraM visaMjJaM duryodhano drakSyati sarvasainyam / / hatAzvavIrAgryanarendranAgaM pipAsitaM zrAntapatraM bhayArtam // 56 ArtasvaraM hanyamAnaM hataM ca vikIrNakezAsthikapAlasaMgham / prajApateH karma yathArdhaniSThitaM tadA dRSTvA tapsyate mandabuddhiH // 57 yadA rathe gANDivaM vAsudevaM divyaM zaGkha pAJcajanyaM hayAMzca / tUNAvakSayyau devadattaM ca mAM ca draSTA yuddhe dhArtarASTraH sametAn // 58 udvartayandasyusaMghAnsametA nprvrtynyugmnyyugaante| yadA dhakSyAmyagnivatkauraveyAM stadA taptA dhRtarASTraH sputrH|| 59 sahabhrAtA sahaputraH sasainyo bhraSTaizvaryaH krodhvsho'lpcetaaH| darpasyAnte vihite vepamAnaH pazcAnmandastapsyati dhArtarASTraH // 60 pUrvAhe mAM kRtajapyaM kadAci___ dvipraH provAcodakAnte manojJam / kartavyaM te duSkaraM karma pArtha - Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 47. 61] mahAbhArate [5. 47.76 yoddhavyaM te zatrubhiH savyasAcin // 61 - jitvA putrAnnagnajitaH samagrAn / indro vA te harivAnvajrahastaH baddhaM mumoca vinadantaM prasahya purastAdyAtu samare'rInvinighnan / * sudarzanIyaM devatAnAM lalAmam // 69 sugrIvayuktena rathena vA te ayaM kavATe nijaghAna pANDyaM pazcAtkRSNo rakSatu vAsudevaH // 62 __tathA kaliGgAndantakUre mamarda / vane cAhaM vajrahastAnmahendrA anena dagdhA varSapUgAnvinAthA ___ dasminyuddhe vAsudevaM sahAyam / vArANasI nagarI saMbabhUva // 70 sa me labdho dasyuvadhAya kRSNo yaM sma yuddhe manyate'nyairajeyamanye caitadvihitaM daivatairme // 63 mekalavyaM nAma niSAdarAjam / . ayudhyamAno manasApi yasya vegeneva zailamabhihatya jambhaH .. jayaM kRSNaH puruSasyAbhinandet / zete sa kRSNena hataH parAsuH // 71 dhruvaM sarvAnso'bhyatIyAdamitrA tathograsenasya suta praduSTaM __ nsendrAndevAnmAnuSe nAsti cintA // 64 vRSNyandhakAnAM madhyagataM tapantam / sa bAhubhyAM sAgaramuttitIrSe apAtayadbaladevadvitIyo / nmahodadhiM salilasyAprameyam / hatvA dadau cograsenAya rAjyam // 72 tejasvinaM kRSNamatyantazUraM ayaM saubhaM yodhayAmAsa khasthaM yuddhena yo vAsudevaM jigISet // 65 . vibhISaNaM mAyayA zAlvarAjam / giriM ya iccheta talena bhettuM saubhadvAri pratyagRhAcchataghnIM ziloccayaM zvetamatipramANam / dobhyA' ka enaM viSaheta martyaH // 73 tasyaiva pANiH sanakho vizIrye prAgjyotiSaM nAma. babhUva durga na cApi kiMcitsa girestu kuryAt // 66 - puraM ghoramasurANAmasahyam / agniM samiddhaM zamayedbhujAbhyAM mahAbalo narakastatra bhaumo candraM ca sUrya ca nivArayeta / ___ jahArAdityA maNikuNDale zubhe // 74 hareddevAnAmamRtaM prasahya na taM devAH saha zakreNa sehire yuddhena yo vAsudevaM jigISet // 67 samAgatA AharaNAya bhiitaaH| yo rukmiNImekarathena bhojyA dRSTvA ca te vikrama kezavasya mutsAdya rAjJAM viSayaM prasahya / balaM tathaivAstramavAraNIyam // 75 uvAha bhAryA yazasA jvalantI jAnanto'sya prakRtiM kezavasya yasyAM jajJe raukmiNeyo mahAtmA // 68 nyayojayandasyuvadhAya kRSNam / ayaM gAndhArAMstarasA saMpramathya sa tatkarma pratizuzrAva duSkara- 958 - - Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 47. 76] udyogaparva [5. 47.91 maizvaryavAnsiddhiSu vAsudevaH // 76 droNAyAtho sahaputrAya caiva / nirmocane SaTsahasrANi hatvA zAradvatAyApratidvandvine ca saMchidya pAzAnsahasA kSurAntAn / yotsyAmyahaM rAjyamabhIpsamAnaH // 84 muraM hatvA vinihatyaugharAkSasaM dharmeNAstraM niyataM tasya manye . nirmocanaM cApi jagAma vIraH // 77 yo yotsyate pANDavairdharmacArI / tatraiva tenAsya babhUva yuddhaM mithyAglahe nirjitA vai nRzaMsaiH ___ mahAbalenAtibalasya viSNoH / saMvatsarAndvAdaza pANDuputrAH // 85 zete sa kRSNena hataH parAsu avApya kRcchre vihitaM zaraNye teneva mathitaH karNikAraH // 78 dIrgha kAlaM caikamajJAtacaryAm / AhRtya kRSNo maNikuNDale te te hyakasmAjjIvitaM pANDavAnAM / hatvA ca bhaumaM narakaM muraM ca / na mRSyante dhArtarASTrAH padasthAH // 86 zriyA vRto yazasA caiva dhImA te cedasmAnyudhyamAnAJjayeyupratyAjagAmApratimaprabhAvaH // 79 rdevairapIndrapramukhaiH sahAyaiH / tasmai varAnadadaMstatra devA dharmAdadharmazcarito garIyAdRSTvA bhImaM karma raNe kRtaM tat / / niti dhruvaM nAsti kRtaM na sAdhu // 87 zramazca te yudhyamAnasya na syA na cedimaM puruSaM karmabaddhaM dAkAze vA apsu caiva kramaH syAt // 80 na cedasmAnmanyate'sau viziSTAn / zastrANi gAtre ca na te kramera AzaMse'haM vAsudevadvitIyo - nityeva kRSNazca tataH kRtaarthH| duryodhanaM sAnubandhaM nihantum // 88 evaMrUpe vAsudeve'prameye na cedidaM karma nareSu baddhaM .. mahAbale guNasaMpatsadaiva // 81 __na vidyate puruSasya svakarma / tamasahyaM viSNumanantavIrya idaM ca taccApi samIkSya nUnaM mAzaMsate dhArtarASTro balena / parAjayo dhArtarASTrasya sAdhuH // 89 yadA hyenaM tarkayate durAtmA pratyakSaM vaH kuravo yadbhavImi taccApyayaM sahate'smAnsamIkSya // 82 yudhyamAnA dhArtarASTrA na santi / paryAgataM mama kRSNasya caiva anyatra yuddhAtkuravaH parIpsayo manyate kalahaM saMprayujya / na yudhyatAM zeSa ihAsti kazcit // 90 zakyaM hatuM pANDavAnAM mamatvaM hatvA tvahaM dhArtarASTrAnsakarNAtadveditA saMyugaM tatra gatvA // 83 rAjyaM kurUNAmavajetA samagram / namaskRtvA zAMtanavAya rAjJe ___ yadvaH kArya tatkurudhvaM yathAsva-959 - Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 47. 91] mahAbhArate [5. 48.4 miSTAndArAnAtmajAMzcopabhuta // 91 dRSTvA rathaM zvetahayaprayuktam / apyevaM no brAhmaNAH santi vRddhA ahaM hyekaH pArthivAnsarvayodhA- bahuzrutAH zIlavantaH kulInAH / ___ zarAnvarSanmRtyulokaM nayeyam // 99 sAMvatsarA jyotiSi cApi yuktA samAdadAnaH pRthagastramArgAnakSatrayogeSu ca nizcayajJAH // 92 nyathAgniriddho gahanaM nidAghe / uccAvacaM daivayuktaM rahasyaM sthUNAkarNaM pAzupataM ca ghoraM divyAH praznA mRgacakrA muhUrtAH / ___tathA brahmAstraM yacca zakro viveda // 100 kSayaM mahAntaM kurusRJjayAnAM vadhe dhRto vegavataH pramuJcanivedayante pANDavAnAM jayaM ca // 93 nAhaM prajAH kiMcidivAvaziSye / tathA hi no manyate'jAtazatruH zAnti lapsye paramo hyeSa bhAvaH . . saMsiddhArtho dviSatAM nigrahAya / sthiro mama brahi gAvalgaNe tAn // 101 janArdanazcApyaparokSavidyo nityaM punaH sacivairyairavoca__ na saMzayaM pazyati vRSNisiMhaH // 94 ddevAnapIndrapramukhAnsahAyAn / ahaM ca jAnAmi bhaviSyarUpaM tairmanyate kalahaM saMprayujya pazyAmi buddhyA svayamapramattaH / - sa dhArtarASTraH pazyata mohamasya // 102 dRSTizca me na vyathate purANI vRddho bhISmaH zAMtanavaH kRpazca yudhyamAnA dhArtarASTrA na santi // 95 droNaH saputro vidurazca dhImAn / anAlabdhaM jRmbhati gANDivaM dhanu ete sarve yadvadante tadastu * ranAlabdhA kampati me dhanurlA / AyuSmantaH kuravaH santu sarve // 103 bANAzca me tUNamukhAdvisRjya / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi muhurmuhurgantumuzanti caiva // 96 sptctvaariNsho'dhyaayH|| 47 // saikyaH kozAnniHsarati prasanno hitveva jIrNAmuragastvacaM svAm / vaizaMpAyana uvaac| dhvaje vAco raudrarUpA vadanti samaveteSu sarveSu teSu rAjasu bhArata / kadA ratho yokSyate te kirITin // 97 | duryodhanamidaM vAkyaM bhISmaH zAMtanavo'bravIt // 1 gomAyusaMghAzca vadanti rAtrau bRhaspatizcozanA ca brahmANaM paryupasthitau / rakSAsyatho niSpatantyantarikSAt / marutazca sahendreNa vasavazca sahAzvinau // 2 mRgAH zRgAlAH zitikaNThAzca kAkA AdityAzcaiva sAdhyAzca ye ca saptarSayo divi / gRdhrA baDAzcaiva tarakSavazca // 98 vizvAvasuzca gandharvaH zubhAzcApsarasAM gaNAH // 3 suparNapAtAzca patanti pazcA namaskRtvopaja muste lokavRddhaM-pitAmaham / -960 - Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 48. 4] udyogaparva [5. 48. 31 parivArya ca vizvezaM paryAsata divaukasaH // 4 evametau mahAvIyau tau pazyata samAgatau / teSAM manazca tejazcApyAdadAnau divaukasAm / vAsudevArjunau vIrau samavetau mahArathau // 18 pUrvadevau vyatikrAntau naranArAyaNAvRSI // 5 naranArAyaNau devau pUrvadevAviti zrutiH / bRhaspatizca papraccha brahmANaM kAvimAviti / ajeyau mAnuSe loke senTrairapi surAsuraiH // 19 bhavantaM nopatiSThete to naH zaMsa pitAmaha // 6 eSa nArAyaNaH kRSNaH phalgunastu naraH smRtH| brhmovaac| nArAyaNo narazcaiva sattvamekaM dvidhAkRtam / / 20 yAvetau pRthivIM dyAM ca bhAsayantau tapasvinau / etau hi karmaNA lokAnazcavAte'kSayAndhruvAn / jvalantau rocamAnau ca vyApyAtItau mahAbalau // 7 tatra tatraiva jAyete yuddhakAle punaH punaH // 21 naranArAyaNAvetau lokAllokaM samAsthitau / / tasmAtkamaiva kartavyamiti hovAca nAradaH / Urjitau svena tapasA mahAsattvaparAkramau // 8 etaddhi sarvamAcaSTa vRSNicakrasya vedavit // 22 etau hi karmaNA lokAnnandayAmAsaturbuvau / zaGkhacakragadAhastaM yadA drakSyasi kezavam / asurANAmabhAvAya devagandharvapUjitau // 9 paryAdadAnaM cAstrANi bhImadhanvAnamarjunam // 23 . vaizaMpAyana uvAca / sanAtanau mahAtmAnau kRSNAvekarathe sthitau|| jagAma zakrastacchrutvA yatra to tepatustapaH / duryodhana tadA tAta smartAsi vacanaM mama // 24 sArdhaM devagaNaiH sarvairvRhaspatipurogamaiH // 10 no cedayamabhAvaH syAtkurUNAM pratyupasthitaH / tadA devAsure ghore bhaye jAte divaukasAm / arthAcca tAta dharmAcca tava buddhirupaplutA // 25 ayAcata mahAtmAnau naranArAyaNau varam // 11 na cedrahISyase vAkyaM zrotAsi subahUnhatAn / tAvavratAM vRNISveti tadA bharatasattama / tavaiva hi mataM sarve kuravaH paryupAsate // 26 athaitAvabravIcchakaH sAhyaM naH kriyatAmiti // 12 trayANAmeva ca mataM tattvameko'numanyase / tatastau zakramavratAM kariSyAvo yadicchasi / rAmeNa caiva zaptasya karNasya bharatarSabha // 27 tAbhyAM ca sahitaH zakro vijigye daityadAnavAn // durjAteH sUtaputrasya zakuneH saubalasya c| nara indrasya saMgrAme hatvA zatrUnparaMtapaH / paulomAnkAlakhaJjAMzca sahasrANi zatAni ca // 14 tathA kSudrasya pApasya bhrAturduHzAsanasya ca // 28 eSa bhrAnte rathe tiSThanbhallenApaharacchiraH / karNa uvaac| jambhasya prasamAnasya yajJamarjuna Ahave / / 15 naivamAyuSmatA vAcyaM yanmAmAttha pitAmaha / eSa pAre samudrasya hiraNyapuramArujat / kSatradharme sthito hyasmi svadharmAdanapeyivAn // 29 hattvA SaSTisahasrANi nivAtakavacAraNe // 16 kiM cAnyanmayi durvRttaM yena mAM parigarhase / eSa devAnsahendreNa jitvA parapuraMjayaH / na hi me vRjinaM kiMciddhArtarASTrA viduH kacit // 30 atarpayanmahAbAhurarjuno jAtavedasam / rAjJo hi dhRtarASTrasya sarva kArya priyaM mayA / nArAyaNastathaivAtra bhUyaso'nyAJjaghAna ha / / 17 / tathA duryodhanasyApi sa hi rAjye smaahitH||31 ma. bhA. 121 -961 - Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 48. 32] mahAbhArate [5. 49. 10 . 49 vaizaMpAyana uvAca / tataH sa saMjayaM rAjA paryapRcchata pANDavam // 46 karNasya tu vacaH zrutvA bhISmaH zAMtanavaH punaH / tadaiva kuravaH sarve nirAzA jIvite'bhavan / dhRtarASTra mahArAjamAbhASyedaM vaco'bravIt // 32 bhISmadroNau yadA rAjA na samyaganubhASate // 47 yadayaM katthate nityaM hantAhaM pANDavAniti / ___ iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi nAyaM kalApi saMpUrNA pANDavAnAM mahAtmanAm // 33 assttctvaariNsho'dhyaayH||48|| anayo yo'yamAgantA putrANAM te durAtmanAm / tadasya karma jAnIhi sUtaputrasya durmateH // 34 dhRtarASTra uvAca / enamAzritya putraste mandabuddhiH suyodhanaH / kimasau pANDavo rAjA dharmaputro'bhyabhASata / avamanyata tAnvIrAndevaputrAnariMdamAn // 35 zrutvemA bahulAH senAH pratyarthena samAgatAH // 1 kiM cApyanena tatkarma kRtaM pUrva suduSkaram / kimicchatyabhisaMrambhAdyotsyamAno yudhiSThiraH / tairyathA pANDavaiH sarvairekaikena kRtaM purA // 36 kasya sviddhAtaputrANAM cintAsu mukhamIkSate // 2 dRSTvA virATanagare bhrAtaraM nihataM priyam / ke videnaM vArayanti zAmya yudhyeti vA punaH / dhanaMjayena vikramya kimanena tadA kRtam // 37 nikRtyA kopitaM mandairdharmajJaM dharmacAriNam // 3 sahitAnhi kurUnsarvAnabhiyAto dhnNjyH| saMjaya uvAca / pramathya cAcchinadgAvaH kimayaM proSitastadA // 38 rAjJo mukhamudIkSante pAJcAlAH pANDavaiH saha / gandharvairghoSayAtrAyAM hriyate yatsutastava / yudhiSThirasya bhadraM te sa sarvAnanuzAsti ca // 4 ka tadA sUtaputro'bhUdya idAnIM vRSAyate // 39 pRthagbhUtAH pANDavAnAM pAJcAlAnAM rathavrajAH / nanu tatrApi pArthena bhImena ca mahAtmanA / AyAntamabhinandanti kuntIputraM yudhiSThiram // 5 yamAbhyAmeva cAgamya gandharvAste praajitaaH||40 tamaH sUryamivodyantaM kaunteyaM dIptatejasam / etAnyasya mRSoktAni bahUni bharatarSabha / pAzcAlAH pratinandanti tejorAzimivodyatam // 6 vikatthanasya bhadraM te sadA dharmArthalopinaH // 41 A gopAlAvipAlebhyo nandamAnaM yudhiSThiram / bhISmasya tu vacaH zrutvA bhAradvAjo mahAmanAH / pAzcAlAH kekayA matsyAH pratinandanti pANDavam // 7 dhRtarASTramuvAcedaM rAjamadhye'bhipUjayan // 42 brAhmaNyo rAjaputryazca vizAM duhitarazca yAH / yadAha bharatazreSTho bhISmastakriyatAM nRpa / krIDantyo'bhisamAyAnti pArtha saMnaddhamIkSitum // 8 na kAmamarthalipsUnAM vacanaM kartumarhasi // 43 dhRtarASTra uvAca / purA yuddhAtsAdhu manye pANDavaiH saha saMgamam / saMjayAcakSva kenAsmAnpANDavA abhyayuJjata / yadvAkyamarjunenoktaM saMjayena niveditam // 44 dhRSTadyumnena senAnyA somakAH kiMbalA iva // 9 sarvaM tadabhijAnAmi kariSyati ca paannddvH| vaizaMpAyana uvAca / na hyasya triSu lokeSu sadRzo'sti dhanurdharaH // 45 gAvalgaNistu tatpRSTaH sabhAyAM kurusNsdi| anAdRtya tu tadvAkyamarthavadroNabhISmayoH / niHzvasya subhRzaM dIrgha muhuH saMcintayanniva / - 9623 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 49. 10] udyogaparva [5. 49. 37 tatrAnimittato daivAtsUtaM kazmalamAvizat // 10 kRSNadvitIyo vikramya tuSTayarthaM jaatvedsH| tadAcacakSe puruSaH sabhAyAM rAjasaMsadi / ajayadyaH purA vIro yudhyamAnaM puraMdaram // 23 saMjayo'yaM mahArAja mUrchitaH patito bhuvi / yaH sa sAkSAnmahAdevaM girizaM zUlapANinam / vAcaM na sRjate kAMciddhInaprajJo'lpacetanaH // 11 toSayAmAsa yuddhena devadevamumApatim // 24 dhRtarASTra uvAca / yazca sarvAnvaze cakre lokapAlAndhanurdharaH / apazyatsaMjayo nUnaM kuntIputrAnmahArathAn / tena vo vijayenAjau pANDavA abhyayuJjata // 25 tairasya puruSavyAghe zamudvejitaM manaH // 12 yaH pratIcI dizaM cakre vaze mlecchagaNAyutAm / vaizaMpAyana uvAca / sa tatra nakulo yoddhA citrayodhI vyavasthitaH // 26 saMjayazcetanA labdhvA pratyAzvasyedamabravIt / tena vo darzanIyena vIreNAtidhanu tA / dhRtarASTra mahArAja sabhAyoM kurusaMsadi // 13 mAdrIputreNa kauravya pANDavA abhyayuJjata // 27 dRSTavAnasmi rAjendra kuntIputrAnmahArathAn / yaH kAzInaGgamagadhAnkaliGgAMzca yudhAjayat / / matsyarAjagRhAvAsAdavarodhena karzitAn / tena vaH sahadevena pANDavA abhyayuJjata // 28 zRNu yairhi mahArAja pANDavA abhyayuJjata // 14 yasya vIryeNa sadRzAzcatvAro bhuvi mAnavAH / yo naiva roSAnna bhayAnna kAmAnArthakAraNAt / azvatthAmA dhRSTaketuH pradyumno rukmireva ca // 29 na hetuvAdAddharmAtmA satyaM jahyAtkathaMcana // 15 tena vaH sahadevena pANDavA abhyayuJjata / yaH pramANaM mahArAja dharme dharmabhRtAM vrH|| yavIyasA nRvIreNa mAdrInandikareNa ca // 30 ajAtazatruNA tena pANDavA abhyayuJjata // 16 tapazcacAra yA ghoraM kAzikanyA purA satI / yasya bAhubale tulyaH pRthivyAM nAsti kazcana / bhISmasya vadhamicchantI pretyApi bharatarSabha // 31 yo vai sarvAnmahIpAlAnvaze cakre dhanurdharaH / pAzcAlasya sutA jajJe daivAcca sa punaH pumAn / tena vo bhImasenena pANDavA abhyayuJjata // 17 strIpuMsoH puruSavyAghra yaH sa veda guNAguNAn // 32 niHsRtAnAM jatugRhAddhiDimbAtpuruSAdakAt / yaH kaliGgAnsamApede pAJcAlo yuddhadurmadaH / ya eSAmabhavadvIpaH kuntIputro vRkodaraH / / 18 zikhaNDinA vaH kuravaH kRtAstreNAbhyayuJjata // 33 yAjJasenImatho yatra sindhurAjo'pakRSTavAn / yAM yakSaH puruSaM cakre bhISmasya nidhane kila / tatraiSAmabhavadvIpaH kuntIputro vRkodaraH / / 19 maheSvAsena raudreNa pANDavA abhyayuJjata // 34 yazca tAnsaMgatAnsarvAnpANDavAnvAraNAvate / maheSvAsA rAjaputrA bhrAtaraH paJca kekayAH / dahyato mocayAmAsa tena vaste'bhyayuJjata // 20 sumRSTakavacAH zUrAstaizca vaste'bhyayuJjata / / 35 kRSNAyAzcaratA prItiM yena krodhavazA hatAH / / yo dIrghabAhuH kSiprAsro dhRtimAnsatyavikramaH / pravizya viSamaM ghoraM parvataM gandhamAdanam // 21 tena vo vRSNivIreNa yuyudhAnena saMgaraH // 36 yasya nAgAyutaM vIryaM bhujayoH sAramarpitam / / ya AsIccharaNaM kAle pANDavAnAM mahAtmanAm / tena vo bhImasenena pANDavA abhyayuJjata // 22 raNe tena virATena pANDavA abhyayuJjata // 37 -963 - Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 49. 38] mahAbhArate [5. 50. 19 yaH sa kAzipatI rAjA vArANasyAM mahArathaH / amarSaNazca kaunteyo dRDhavairazca pANDavaH / sa teSAmabhavadyoddhA tena vaste'bhyayuJjata // 38 anarmahAsI sonmAdastiryakprekSI mahAsvanaH // 5 zizubhirdurjayaiH saMkhye draupadeyairmahAtmabhiH / mahAvego mahotsAho mahAbAhurmahAbalaH / AzIviSasamasparzaH pANDavA abhyayuJjata // 39 mandAnAM mama putrANAM yuddhanAntaM kariSyati // 6 yaH kRSNasadRzo vIrye yudhiSThirasamo dame / UrupAhagRhItAnAM gadAM vibhrdvRkodrH|| tenAbhimanyunA saMkhye pANDavA abhyayuJjata // 40 kurUNAmRpabho yuddhe daNDapANirivAntakaH // 7 yazcaivApratimo vIrye dhRSTaketurmahAyazAH / zaikyAyasamayIM ghorAM gadA kAzcanabhUSitAm / duHsahaH samare kruddhaH zaizupAlimahArathaH / manasAhaM prapazyAmi brahmadaNDamivodyatam // 8 tena vazcedirAjana pANDavA abhyayuJjata // 41 yathA rurUNAM yUtheSu siMho jAtabalazcaret / yaH saMzrayaH pANDavAnAM devAnAmiva vAsavaH / mAmakeSu tathA bhImo baleSu vicariSyati // 9 tena vo vAsudevena pANDavA abhyayuJjata // 42 sarveSAM mama putrANAM sa ekaH krUravikramaH / tathA cedipatetA zarabho bharatarSabha / bahvAzI vipratIpazca bAlye'pi rabhasaH sadA // 10 karakarSeNa sahitastAbhyAM vaste'bhyayuJjata // 43 udvepate me hRdayaM yadA duryodhnaadyH| jArAsaMdhiH sahadevo jayatsenazca taavubhau| bAlye'pi tena yudhyanto vAraNeneva mrditaaH|| 11 drupadazca mahAtejA balena mahatA vRtaH / tasya vIryeNa saMkliSTA nityameva sutA mama / tyaktAtmA pANDavArthAya yotsyamAno vyvsthitH||44 sa eva heturbhedasya bhImo bhImaparAkramaH // 12 ete cAnye ca bahavaH prAcyodIcyA mahIkSitaH / prasamAnamanIkAni naravAraNavAjinAm / zatazo yAnapAzritya dharmarAjo vyavasthitaH // 45 pazyAmIvAgrato bhImaM krodhamUrchitamAhave // 13 / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi ane droNArjunasamaM vAyuvegasamaM jave / ekonapaJcAzo'dhyAyaH // 49 // saMjayAcakSva me zUraM bhImasenamamarSaNam // 14 atilAbhaM tu manye'haM yattena ripughAtinA / dhRtarASTra uvAca / tadaiva na hatAH sarve mama putrA manasvinA // 15 sarva ete mahotsAhA ye tvayA prikiirtitaaH| yena bhImabalA yakSA rAkSasAzca samAhatAH / ekatastveva te sarve sametA bhIma ekataH // 1 kathaM tasya raNe vegaM mAnuSaH prasahiSyati // 16 bhImasenAddhi me bhUyo bhayaM saMjAyate mahat / na sa jAtu vaze tasthau mama bAlo'pi saMjaya / kruddhAdamarSaNAttAta vyAghrAdiva mahAruroH // 2 kiM punarmama duSputraiH kliSTaH saMprati pANDavaH // 17 jAgarmi rAtrayaH sarvA dIrghamuSNaM ca niHzvasan / niSThuraH sa ca naiSTuryAdbhajyedapi na saMnamet / bhIto vRkodarAttAta siMhAtpazurivAbalaH // 3 / tiryakprekSI saMhatabhrUH kathaM zAmyedvRkodaraH // 18 na hi tasya mahAbAhoH zakrapratimatejasaH / bRhadaMso'pratibalo gaurastAla ivodgataH / sainye'sminpratipazyAmi ya enaM viSaheAdhi // 4 / pramANato bhImasenaH prAdezenAdhiko'rjunAt // 19 -964 - Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 50. 20] udyogaparva [5. 50. 49 javena vAjino'tyeti balenAtyeti kuJjarAn / gaGgAvega ivAnUpAMstIrajAnvividhAndrumAn / avyaktajalpI madhvakSo madhyamaH pANDavo balI // 20 pravakSyati mahAsenAM putrANAM mama saMjaya / / 35 iti bAlye zrutaH pUrvaM mayA vyAsamukhAtpurA / vazaM nUnaM gamiSyanti bhImasenabalArditAH / rUpato vIryatazcaiva yAthAtathyena pANDavaH / / 21 mama putrAzca bhRtyAzca rAjAnazcaiva saMjaya // 36 Ayasena sa daNDena rathAnAgAnhayAnnarAn / yena rAjA mahAvIryaH pravizyAntaHpuraM puraa| haniSyati raNe kruddho bhImaH praharatAM varaH // 22 vAsudevasahAyena jarAsaMdho nipAtitaH // 37 amarSI nityasaMrabdho raudraH krUraparAkramaH / kRtsneyaM pRthivI devI jarAsaMdhena dhImatA / mama tAta pratIpAni kurvanpUrvaM vimAnitaH / / 23 mAgadhendreNa balinA vaze kRtvA pratApitA // 38 niSkIrNAmAyasI sthUlAM suparvAM kAJcanIM gadAm / bhISmapratApAtkuravo nayenAndhakavRSNayaH / zataghnIM zataniAdAM kathaM zekSyanti me sutAH // 24 te na tasya vazaM jagmuH kevalaM daivameva vA // 39 apAramaplavAgAdhaM samudraM zaraveginam / sa gatvA pANDuputreNa tarasA bAhuzAlinA / bhImasenamayaM durgaM tAta mandAstitIrSavaH // 25 anAyudhena vIreNa nihataH kiM tato'dhikam // 40 krozato me na zRNvanti bAlAH paNDitamAninaH / dIrghakAlena saMsiktaM viSamAzIviSo ythaa| viSamaM nAvabudhyante prapAtaM madhudarzinaH / / 26 sa mokSyati raNe tejaH putreSu mama saMjaya // 41 saMyugaM ye kariSyanti nararUpeNa vAyunA / mahendra iva vajreNa dAnavAndevasattamaH / niyataM coditA dhAtrA siMheneva mahAmRgAH // 27 bhImaseno gadApANiH sUdayiSyati me sutaan||42 zaikyAM tAta catuSkiSkuM SaDasrimamitaujasam / / aviSahyamanAvArya tIvravegaparAkramam / prahitAM duHkhasaMsparzI kathaM zakSyanti me sutAH / / 28 pazyAmIvAtitAmrAkSamApatantaM vRkodaram // 43 gadAM bhrAmayatastasya bhindato hastimastakAn / / agadasyApyadhanuSo virathasya vivarmaNaH / sRkkiNI lelihAnasya bASpamutsRjato muhuH // 29 bAhubhyAM yudhyamAnasya kastiSThedagrataH pumAn // 44 uddizya pAtAnpatataH kurvato bhairavAnravAn / bhISmo droNazca vipro'yaM kRpaH zAradvatastathA / pratIpAnpatato mattAnkuJjarAnpratigarjataH // 30 jAnantyete yathaivAhaM vIryajJastasya dhImataH // 45 vigAhya rathamArgeSu varAnuddizya nighnataH / AryavrataM tu jAnantaH saMgarAnna bibhitsavaH / agneH prajvalitasyeva api mucyeta me prajA // 31 vIthIM kurvanmahAbAhurdrAvayanmama vAhinIm / senAmukheSu sthAsyanti mAmakAnAM nararSabhAH // 46 nRtyanniva gadApANiyugAntaM darzayiSyati // 32 balIyaH sarvato diSTaM puruSasya vizeSataH / prabhinna iva mAtaGgaH prabhaJjanpuSpitAndrumAn / pazyannapi jayaM teSAM na niyacchAmi yatsutAn // 47 pravekSyati raNe senAM putrANAM me vRkodaraH // 33 te purANaM maheSvAsA mArgamaindraM samAsthitAH / kurvanrathAnvipuruSAnvidhvajAnbhagnapuSkarAn / tyakSyanti tumule prANAnrakSantaH pArthivaM yazaH // 48 ArujanparuSavyAghro rathinaH sAdinastathA // 34 / yathaiSAM mAmakAstAta tathaiSAM pANDavA api / -965 - Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 50. 49 ] mahAbhArate [5. 51. 13 pautrA bhISmasya ziSyAzca droNasya ca kRpasya c||49 yattvasmadAzrayaM kiMcihattamiSTaM ca saMjaya / dhRtarASTra uvAca / tasyApacitimAryatvAtkAraH sthviraastryH|| 50 yasya vai nAnRtA vAcaH pravRttA anuzuzrumaH / AdadAnasya zastraM hi kSatradharma parIpsataH / trailokyamapi tasya syAdyoddhA yasya dhanaMjayaH // 1 nidhanaM brAhmaNasyAjau varamevAhuruttamam // 51 tasyaiva ca na pazyAmi yudhi gANDIvadhanvanaH / sa vai zocAmi sarvAnvai ye yuyutsanti pANDavAn / anizaM cintayAno'pi yaH pratIyAdrathena tam // 2 vikruSTaM vidureNAdau tadetadbhayamAgatam // 52 asyataH karNinAlIkAnmArgaNAnhRdayacchidaH / na tu manye vighAtAya jJAnaM duHkhasya saMjaya / pratyetA na samaH kazcidyudhi gANDIvadhanvanaH // 3 bhavatyatibale hyetajjJAnamapyupaghAtakam // 53 droNakarNau pratIyAtAM yadi vIrau nararSabhau / RSayo hyapi nirmuktAH pazyanto lokasaMgrahAn / mAhAtmyAtsaMzayo loke na tvasti vijayo mama // 4 ghRNI karNaH pramAdI ca AcAryaH sthaviro guruH / ' sukhe bhavanti sukhinastathA duHkhena duHkhitaaH||54 samartho balavAnpArtho dRDhadhanvA jitaklamaH / kiM punaryo'hamAsaktastatra tatra sahasradhA / bhavetsutumulaM yuddhaM sarvazo'pyaparAjayaH // 5 putreSu rAjyadAreSu pautreSvapi ca bandhuSu // 55 sarve zastravidaH zUrAH sarve prAptA mahadyazaH / . saMzaye tu mahatyasminki nu me kSamamuttamam / api sarvAmaraizvaryaM tyajeyuna punarjayam / .. vinAzaM hyeva pazyAmi kurUNAmanucintayan // 56 vadhe nUnaM bhavecchAntistayorvA phalgunasya vA // 6 dyUtapramukhamAbhAti kurUNAM vyasanaM mahat / na tu jetArjunasyAsti hantA cAsya na vidyate / mandenaizvaryakAmena lobhAtpApamidaM kRtam // 57 manyustasya kathaM zAmyenmandAnprati ya utthitaH // 7 manye paryAyadharmo'yaM kaalsyaatyntgaaminH|| anye'pyatrANi jAnanti jIyante ca jayanti ca / cakre pradhirivAsakto nAsya zakyaM plaayitum||58 ekAntavijayastveva zrUyate phalgunasya ha / / 8 kiM nu kAryaM kathaM kuryAM ka nu gacchAmi saMjaya / trayastriMzatsamAhUya khANDave'gnimatarpayat / ete nazyanti kuravo mandAH kAlavazaM gatAH // 59 jigAya ca surAnsarvAnnAsya vedmi parAjayam // 9 avazo'haM purA tAta putrANAM nihate zate / yasya yantA hRSIkezaH zIlavRttasamo yudhi / zroSyAmi ninadaM strINAM kathaM mAM maraNaM spRshet||60 dhruvastasya jayastAta yathendrasya jayastathA // 10 yathA nidAghe jvalanaH samiddho kRSNAvekarathe yattAvadhijyaM gANDivaM dhanuH / / dahekakSaM vAyunA codyamAnaH / yugapatrINi tejAMsi sametAnyanuzuzrumaH // 11 gadAhastaH pANDavastadvadeva naiva no'sti dhanustAdRG na yoddhA na ca sArathiH / hantA madIyAnsahito'rjunena // 61 tacca mandA na jAnanti duryodhanavazAnugAH // 12 zeSayedazanirdIpto nipatanmUrdhni saMjaya / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi paJcAzo'dhyAyaH // 50 // na tu zeSaM zarAH kuryurastAstAta. kirITinA // 13 -966 - Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 51. 14 ] udyogaparva [5. 53.2 api cAsyannivAbhAti nighnanniva ca phalgunaH / yudhiSThirasya ca krodhAdarjunasya ca vikramAt / uddharanniva kAyebhyaH zirAMsi zaravRSTibhiH // 14 / yamAbhyAM bhImasenAcca bhayaM me tAta jAyate // 6 api bANamayaM tejaH pradIptamiva sarvataH / amAnuSaM manuSyendrairjAlaM vitatamantarA / pANDIveddhaM dahetAjau putrANAM mama vAhinIm // 15 mama senAM haniSyanti tataH krozAmi saMjaya // 7 api sA rathaghoSeNa bhayArtA savyasAcinaH / / darzanIyo manasvI ca lkssmiivaanbrhmvrcsii| vitrastA bahulA senA bhAratI pratibhAti me // 16 medhAvI sukRtaprajJo dharmAtmA pANDunandanaH // 8 yathA kakSaM dahatyagniH pravRddhaH sarvatazcaran / . mitrAmAtyaiH susaMpannaH saMpanno yojyayojakaiH / mahArciranilodbhUtastadvaddhakSyati mAmakAn // 17 bhrAtRbhiH zvazuraiH putrairupapanno mahArathaiH // 9 . yadodvamannizitAnbANasaMghA dhRtyA ca puruSavyAghro naibhRtyena ca pANDavaH / sthAtAtatAyI samare kirITI / anRzaMso vadAnyazca hrImAnsatyaparAkramaH // 10 sRSTo'ntakaH sarvaharo vidhAtrA bahuzrutaH kRtAtmA ca vRddhasevI jitendriyaH / - yathA bhavettadvadavAraNIyaH // 18 taM sarvaguNasaMpannaM samiddhamiva pAvakam // 11 yathA hyabhIkSNaM subahUnprakArA tamantamiva ko mandaH patiSyati pataMgavat / zrotAsmi tAnAvasathe kurUNAm / pANDavAgnimanAvAyaM mumUrSurmUDhacetanaH // 12 teSAM samantAcca tathA raNAne tanuruccaH zikhI rAjA zuddhajAmbUnadaprabhaH / kSayaH kilAyaM bharatAnupaiti // 19 mandAnAM mama putrANAM yuddhanAntaM kariSyati // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi tairayuddhaM sAdhu manye kuravastannibodhata / __ekapaJcAzo'dhyAyaH // 51 // yuddhe vinAzaH kRtsnasya kulasya bhavitA dhruvam // 14 eSA me paramA zAntiryayA zAmyati me manaH / dhRtarASTra uvAca / yadi tvayuddhamiSTaM vo vayaM zAntyai yatAmahe // 15 yathaiva pANDavAH sarve parAkrAntA jigISavaH / na tu naH zikSamANAnAmupekSeta yudhiSThiraH / tathaivAbhisarAsteSAM tyaktAtmAno jaye dhRtAH // 1 / jugupsati hyadharmeNa mAmevoddizya kAraNam // 16 khameva hi parAkrAntAnAcakSIthAH praanmm| iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi pAJcAlAnkekayAnmatsyAnmAgadhAnvatsabhUmipAn // 2 dvipaJcAzo'dhyAyaH // 52 // bizca sendrAnimAllokAnicchankuryAdvaze blii| sa zreSTho jagataH kRSNaH pANDavAnAM jaye dhRtaH // 3 saMjaya uvaac| samastAmarjunAdvidyAM sAtyakiH kSipramAptavAn / evametanmahArAja yathA vadasi bhArata / neyaH samare sthAtA bIjavatpravapazarAn / / 4 yuddhe vinAzaH kSatrasya gANDIvena pradRzyate // 1 paSTadyumnazca pAJcAlyaH krUrakarmA mahArathaH / idaM tu nAbhijAnAmi tava dhIrasya nityazaH / AmakeSu raNaM kartA baleSu paramAstravit / / 5 / yatputravazamAgaccheH sattvajJaH savyasAcinaH // 2 - 967 - 52 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 53. 3] mahAbhArate [5. 54.9 naiSa kAlo mahArAja tava shshvtkRtaagsH| zAlveyAH zUrasenAzca sarve tvAmavajAnate / tvayA hyevAditaH pArthA nikRtA bharatarSabha // 3 pArtha hyete gatAH sarve vIryajJAstasya dhImataH // 1 // pitA zreSThaH suhRdyazca samyakapraNihitAtmavAn / anarhAneva tu vadhe dhrmyuktaanvikrmnnaa| AstheyaM hi hitaM tena na drogdhA gururucyate // 4 sarvopAyaniyantavyaH sAnugaH pApapUruSaH / idaM jitamidaM labdhamiti zrutvA parAjitAn / / tava putro mahArAja nAtra zocitumarhasi // 18 yatakAle mahArAja smayase sma kumAravat // 5 / dyUtakAle mayA coktaM vidureNa ca dhImatA / paruSANyucyamAnAnsma purA pArthAnupekSase / yadidaM te vilapitaM pANDavAnprati bhArata / kRtsnaM rAjyaM jayantIti prapAtaM nAnupazyasi // 6 anIzeneva rAjendra sarvametannirarthakam // 19 pitryaM rAjyaM mahArAja kuravaste sajAGgalAH / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi atha vIrairjitAM bhUmimakhilAM pratyapadyathAH // 7 tripnycaasho'dhyaayH|| 53 // bAhuvIryArjitA bhUmistava pAY=niveditA / mayedaM kRtamityeva manyase rAjasattama // 8 duryodhana uvAca / prastAngandharvarAjena majato hyaplave'mbhasi / na bhetavyaM mahArAja na zocyA bhavatA vayam / AninAya punaH pArthaH putrAste rAjasattama // 9 samarthAH sma parAnrAjanvijetuM samare vibho // 1 kumAravacca smayase dyUte vinikRteSu yat / vanaM prvraajitaanpaarthaanydaayaanmdhusuudnH| : pANDaveSu vanaM rAjanpravrajatsu punaH punaH // 10 mahatA balacakreNa pararASTrAyamardinA // 2 pravarSataH zaravAtAnarjunasya zitAnbahUn / kekayA dhRSTaketuzca dhRSTadyumnazca pArSataH / apyarNavA vizuSyeyuH kiM punarmAMsayonayaH // 11 rAjAnazcAnvayuH pArthAnbahavo'nye'nuyAyinaH // asyatAM phalgunaH zreSTho gANDIvaM dhanuSAM vrm|| indraprasthasya cAdUrAtsamAjagmurmahArathAH / kezavaH sarvabhUtAnAM cakrANAM ca sudarzanam // 12 vyagarhayaMzca saMgamya bhavantaM kurubhiH saha // 4 vAnaro rocamAnazca ketuH ketumatAM varaH / te yudhiSThiramAsInamajinaiH prativAsitam / evametAni saratho vaha zvetahayo raNe / kRSNapradhAnAH saMhatya paryupAsanta bhArata // 5 kSapayiSyati no rAjankAlacakramivodyatam // 13 / pratyAdAnaM ca rAjyasya kAryamUcunarAdhipAH / tasyAdya vasudhA rAjanikhilA bharatarSabha / bhavataH sAnubandhasya samucchedaM cikIrSavaH / / 6 yasya bhImArjunau yodhau sa rAjA rAjasattama // 14 zrutvA caitanmayoktAstu bhISmadroNakRpAstadA / tathA bhImahataprAyAM majjantIM tava vAhinIm / jJAtikSayabhayAdrAjanbhItena bharatarSabha / / 7 duryodhanamukhA dRSTvA kSayaM yAsyanti kauravAH // 15 na te sthAsyanti samaye pANDavA iti me matiH / na hi bhImabhayAdItA lapsyante vijayaM vibho| samucchedaM hi naH kRtsnaM vAsudevazcikIrSati // 8 tava putrA mahArAja rAjAnazcAnusAriNaH // 16 / Rte ca viduraM sarve yUyaM vadhyA mahAtmanaH / matsyAstvAmadya nArcanti pAJcAlAzca skekyaaH| dhRtarASTrazca dharmajJo na vadhyaH kurusattama // 9 -968 - Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 54. 10] udyogaparva [5. 54. 38 samucchedaM ca kRtsnaM naH kRtvA tAta janArdanaH / chinnapakSAH pare hyadya vIryahInAzca pANDavAH // 23 ekarAjyaM kurUNAM sma cikIrSati yudhiSThire / / 10 asmatsaMsthA ca pRthivI vartate bharatarSabha / tatra kiM prAptakAlaM naH praNipAtaH palAyanam / ekArthAH sukhaduHkheSu mayAnItAzca paarthivaaH||24 prANAnvA saMparityajya pratiyudhyAmahe parAn // 11 / apyaniM pravizeyuste samudraM vA paraMtapa / pratiyuddhe tu niyataH syAdasmAkaM parAjayaH / madarthe pArthivAH sarve tadviddhi kurusattama // 25 yudhiSThirasya sarve hi pArthivA vazavartinaH / / 12 / unmattamiva cApi tvAM prahasantIha duHkhitam / viraktarASTrAzca vayaM mitrANi kupitAni nH| .. vilapantaM bahuvidhaM bhItaM paravikatthane // 26 dhikatAH pArthivaiH sarvaiH svajanena ca sarvazaH // 13 eSAM hyekaikazo rAjJAM samarthaH pANDavAnprati / praNipAte na doSo'sti bandhUnAM zAzvatIH samAH / AtmAnaM manyate sarvo vyetu te bhayamAgatam // 27 pitaraM tveva zocAmi prajJAnenaM jneshvrm| sarvAM samagrAM senAM me vAsavo'pi na zaknuyAt / matkRte duHkhamApannaM klezaM prAptamanantakam // 14 hantumakSayyarUpeyaM brahmaNApi svayaMbhuvA // 28 kRtaM hi tava putraizca pareSAmavarodhanam / yudhiSThiraH puraM hitvA paJca prAmAnsa yAcati / matpriyArtha puraivaitadviditaM te narottama // 15 bhIto hi mAmakAtsainyAtprabhAvAJcaiva me prabho // 29 te rAjJo dhRtarASTrasya sAmAtyasya mahArathAH / / samartha manyase yacca kuntIputraM vRkodaram / dherai pratikariSyanti kulocchedena pANDavAH // 16 tanmithyA na hi me kRtsnaM prabhAvaM vettha bhArata / tato droNo'bravIdbhISmaH kRpo drauNizca bhArata / matsamo hi gadAyuddhe pRthivyAM nAsti kazcana / matvA mAM mahatIM cintAmAsthitaM vyathitendriyam // nAsItkazcidatikrAnto bhavitA na ca kshcn||31 abhidrugdhAH pare cenno na bhetavyaM prNtp| yukto duHkhocitazcAhaM vidyApAragatastathA / asamarthAH pare jetumasmAnyudhi janezvara / / 18 tasmAnna bhImAnnAnyebhyo bhayaM me vidyate kacit // ekaikazaH samarthAH smo vijetuM sarvapArthivAn / duryodhanasamo nAsti gadAyAmiti nizcayaH / Agacchantu vineSyAmo darpameSAM zitaiH zaraiH // 19 saMkarSaNasya bhadraM te yattadainamupAvasam // 33 puraikena hi bhISmeNa vijitAH sarvapArthivAH / yuddhe saMkarSaNasamo balenAbhyadhiko bhuvi / mRte pitaryabhikruddho rathenaikena bhArata // 20 gadAprahAra bhImo me na jAtu viSaheAdhi // 34 jaghAna subahUMrateSAM saMrabdhaH kurusattamaH / ekaM prahAraM yaM dadyAM bhImAya ruSito nRpa / tataste zaraNaM jagmurdevavratamimaM bhayAt // 21 sa evainaM nayedboraM kSipraM vaivasvatakSayam // 35 sa bhISmaH susamartho'yamasmAbhiH sahito raNe / iccheyaM ca gadAhastaM rAjandraSTuM vRkodaram / parAnvijetuM tasmAtte vyetu bhIrbharatarSabha / suciraM prArthito hyeSa mama nityaM manorathaH // 36 ityeSAM nizcayo hyAsIttatkAlamamitaujasAm / / 22 gadayA nihato hyAjau mama pArtho vRkodaraH / purA pareSAM pRthivI kRtsnAsIdvazavartinI / vizIrNagAtraH pRthivIM parAsuH prapatiSyati // 37 asmAnpunaramI nAdya samarthA jetumAhave / | gadAprahArAbhihato himavAnapi parvataH / ma. bhA. 122 -967 - Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 54. 38 ] mahAbhArate [5. 54. 66 sakRnmayA vizIryeta giriH zatasahasradhA // 38 amoghayA mahArAja zaktyA paramabhImayA // 52 sa cApyetadvijAnAti vAsudevArjunau tthaa| tasya zaktyopagUDhasya ksmaajjiiveddhnNjyH| duryodhanasamo nAsti gadAyAmiti nizcayaH // 39 vijayo me dhruvaM rAjanphalaM pANAvivAhitam / tatte vRkodaramayaM bhayaM vyetu mhaahve| abhivyaktaH pareSAM ca kRtsno bhuvi parAjayaH // 5H vyapaneSyAmyahaM hyenaM mA rAjanvimanA bhava // 40 ahnA hye kena bhISmo'yamayutaM hanti bhArata / tasminmayA hate kSipramarjunaM bahavo rathAH / tatsamAzca maheSvAsA droNadrauNikRpA api // 54 tulyarUpA viziSTAzca kSepsyanti bharatarSabha // 41 saMzaptAni ca vRndAni kSatriyANAM paraMtapa / bhISmo droNaH kRpo drauNiH karNo bhUrizravAstathA / arjunaM vayamasmAnvA dhanaMjaya iti sma ha // 55 prAgjyotiSAdhipaH zalyaH sindhurAjo jayadrathaH / / tAMzcAlamiti manyante savyasAcivadhe vibho| ekaika eSAM zaktastu hantuM bhArata pANDavAn / pArthivAH sa bhavAnrAjannakasmAdvyathate katham // 56 samastAstu kSaNenaitAnneSyanti yamasAdanam // 43 bhImasene ca nihate ko'nyo yudhyeta bhaart| samagrA pArthivI senA pArthamekaM dhanaMjayam / pareSAM tanmamAcakSva yadi vettha paraMtapa // 57 kasmAdazaktA nirjetumiti heturna vidyate // 44 paJca te bhrAtaraH sarve dhRSTadyumno'tha sAtyakiH / zaravAtaistu bhISmeNa zatazo'tha sahasrazaH / pareSAM sapta ye rAjanyodhAH paramakaM balam // 58 droNadrauNikRpaizcaiva gantA pArtho yamakSayam // 45 asmAkaM tu viziSTA ye bhISmadroNakRpAdayaH / pitAmaho hi gAGgeyaH zaMtanoradhi bhArata / drauNikartanaH karNaH somadatto'tha bAhnikaH // 59 brahmarSisadRzo jajJe devairapi durutshH| prAgjyotiSAdhipaH zalya Avanyo'tha jayadrathaH / pitrA hyuktaH prasannena nAkAmastvaM mariSyasi // 46 duHzAsano durmukhazca duHsahazca vizAM pate // 60 brahmarSezca bharadvAjAhroNyAM droNo vyjaayt| zrutAyuzcitrasenazca purumitro viviMzatiH / droNAjajJe mahArAja drauNizca paramAstravit // 47 zalo bhUrizravAzcobhau vikarNazca tavAtmajaH // 61 kRpazcAcAryamukhyo'yaM maharSeautamAdapi / akSauhiNyo hi me rAjandazaikA ca samAhRtAH / zarastambodbhavaH zrImAnavadhya iti me matiH // 48 nyUnAH pareSAM saptaiva kasmAnme syAtparAjayaH // 62 ayonijaM trayaM hyetatpitA mAtA ca mAtulaH / balaM triguNato hInaM yodhyaM prAha bRhaspatiH / azvatthAmno mahArAja sa ca zUraH sthito mama // parebhyastriguNA ceyaM mama rAjannanIkinI // 63 sarva ete mahArAja devakalpA mahArathAH / guNahInaM pareSAM ca bahu pazyAmi bhArata / zakrasyApi vyathAM kuyuH saMyuge bharatarSabha // 50 guNodayaM bahuguNamAtmanazca vizAM pate // 64 bhISmadroNakRpANAM ca tulyaH karNo mato mama / etatsarvaM samAjJAya balAyyaM mama bhArata / anujJAtazca rAmeNa matsamo'sIti bhArata // 51 nyUnatAM pANDavAnAM ca na mohaM gantumarhasi // 65 kuNDale rucire cAstAM karNasya sahaje zubhe / vaizaMpAyana uvAca / te zacyarthe mahendreNa yAcitaH sa paraMtapaH / ityuktvA saMjayaM bhUyaH paryapRcchata bhArata / -968 - Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 54. 66 ] udyogaparva [5. 55. 16 vidhitsuH prAptakAlAni jJAtvA parapuraMjayaH // 66 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi catuHpaJcAzo'dhyAyaH // 54 // duryodhana uvAca / akSauhiNIH sapta labdhvA rAjabhiH saha saMjaya / kiM vidicchati kaunteyo yuddhaprepsuyudhiSThiraH // 1 saMjaya uvAca / atIva mudito raajnyuddhprepsuyudhisstthirH| mImasenArjunau cobhI yamAvapi na vibhyataH // 2 rathaM tu divyaM kaunteyaH sarvA vibhrAjayandizaH / manaM jijJAsamAnaH sanvIbhatsuH samayojayat // 3 tamapazyAma saMnaddhaM megha vidyutprabhaM yathA / sa mantrAnsamabhidhyAya hRSyamANo'bhyabhASata // 4 pUrvarUpamidaM pazya vayaM jeSyAma saMjaya / bIbhatsurmA yathovAca tathAvaimyahamapyuta // 5 duryodhana uvaac| prazaMsasyabhinandastAnpArthAnakSaparAjitAn / arjunasya rathe. brUhi kathamazvAH kathaM dhvajaH // 6 ___ saMjaya uvAca / bhauvanaH saha zakreNa bahucitraM vizAM pate / rUpANi kalpayAmAsa tvaSTA dhAtrA sahAbhibho // 7 baje hi tasminrUpANi cakruste devmaayyaa| mahAdhanAni divyAni mahAnti ca laghUni ca // 8 sarvA dizo yojanamAtramantaraM ___sa tiryagUz2a ca rurodha vai dhvajaH / na saMsajjettarubhiH saMvRto'pi __ tathA hi mAyA vihitA bhauvanena // 9 yathAkAze zakradhanuH prakAzate na caikavaNaM na ca vidma kiM nu tat / tathA dhvajo vihito bhauvanena bahvAkAraM dRzyate rUpamasya // 10 yathAgnidhUmo divameti ruddhA varNAnvibhrattaijasaM taccharIram / tathA dhvajo vihito bhauvanena na cedbhAro bhavitA nota rodhaH // 11 zvetAstasminvAtavegAH sadazvA divyA yuktAzcitrarathena dattAH / zataM yattatpUryate nityakAlaM hataM hataM dattavaraM purastAt // 12 tathA rAjJo dantavarNA bRhanto rathe yuktA bhAnti tadvIyatulyAH / RzyaprakhyA bhImasenasya vAhA raNe vAyostulyavegA babhUvuH // 13 kalmASAGgAstittiricitrapRSThA bhrAtrA dattAH prIyatA phalgunena / bhrAturvIrasya svaisturaMgairviziSTA ___ mudA yuktAH sahadevaM vahanti // 14 mAdrIputraM nakulaM tvAjamIDhaM mahendradattA harayo vAjimukhyAH / samA vAyorbalavantastarasvino vahanti vIraM vRtrazatru yathendram // 15 tulyAzcaibhirvayasA vikrameNa javena caivApratirUpAH sadazvAH / saubhadrAdIndraupadeyAnkumArA nvahantyazvA devadattA bRhantaH // 16 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi paJcapaJcAzo'dhyAyaH // 55 // -971 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 56. 1] mahAbhArate [5. 56. 28 prAcyAzca dAkSiNAtyAzca bhImasenasya bhAgataH // 14 dhRtarASTra uvAca / arjunasya tu bhAgena karNo vaikartano mataH / kAMstatra saMjayApazyaH pratyarthena samAgatAn / azvatthAmA vikarNazca saindhavazva jayadrathaH // 15 ye yotsyante pANDavArthe putrasya mama vAhinIm // 1 azakyAzcaiva ye kecitpRthivyAM zUramAninaH / ___ saMjaya uvaac| sarvAMstAnarjunaH pArthaH kalpayAmAsa bhAgataH // 16 mukhyamandhakavRSNInAmapazyaM kRSNamAgatam / maheSvAsA rAjaputrA bhrAtaraH paJca kekayAH / cekitAnaM ca tatraiva yuyudhAnaM ca sAtyakim // 2 kekayAneva bhAgena kRtvA yotsyanti saMyuge // 17 pRthagakSauhiNIbhyAM tau paannddvaanbhisNshritau|| teSAmeva kRto bhAgo mAlavAH zAlvakekayAH / . mahArathau samAkhyAtAvubhau puruSamAninau // 3 trigartAnAM ca dvau mukhyau yau tau saMzaptakAviti // 18 akSauhiNyAtha pAJcAlyo dazabhistanayairvRtaH / duryodhanasutAH sarve tathA duHzAsanasya ca / satyajitpramukhairvIredhRSTadyumnapurogamaiH // 4 saubhadreNa kRto bhAgo rAjA caiva bRhadbalaH // 19 drupado vardhayanmAnaM zikhaNDiparipAlitaH / draupadeyA maheSvAsAH suvarNavikRtadhvajAH / upAyAtsarvasainyAnAM praticchAdya tadA vapuH // 5 dhRSTadyumnamukhA droNamabhiyAsyanti bhArata // 20 virATaH saha putrAbhyAM zaGkhanaivottareNa ca / cekitAnaH somadattaM dvairathe yoddhumicchati / sUryadattAdibhirvIrairmadirAzvapurogamaiH // 6 bhojaM tu kRtavarmANaM yuyudhAno yuyutsati // 21 -sahitaH pRthivIpAlo bhrAtRbhistanayaistathA / sahadevastu mAdreyaH zUraH saMkrandano yudhi| . akSauhiNyaiva sainyasya vRtaH pArtha samAzritaH // 7 svamaMzaM kalpayAmAsa zyAlaM te subalAtmajam // 22 jArAsaMdhirmAgadhazca dhRSTaketuzca cedirAT / ulUkaM cApi kaitavyaM ye sa sArasvatA gaNAH / pRthakpRthaganuprAptau pRthagakSauhiNIvRtau // 8 nakulaH kalpayAmAsa bhAgaM mAdravatIsutaH // 23 kekayA bhrAtaraH paJca sarve lohitakadhvajAH / ye cAnye pArthivA rAjanpratyudyAsyanti sNyuge| akSauhiNIparivRtAH pANDavAnabhisaMzritAH // 9 / samAhvAnena tAMzcApi pANDuputrA akalpayan // 24 etAnetAvatastatra yAnapazyaM samAgatAn / evameSAmanIkAni pravibhaktAni bhAgazaH / ye pANDavArthe yotsyanti dhArtarASTrasya vAhinIm // 10 yatte kArya saputrasya kriyatAM tadakAlikam // 25 yo veda mAnuSaM vyUhaM daivaM gAndharvamAsuram / dhRtarASTra uvAca / sa tasya senApramukhe dhRSTadyumno mahAmanAH // 11 // na santi sarve putrA me mUDhA du tadevinaH / bhISmaH zAMtanavo rAjanbhAgaH klRptaH zikhaNDinaH / yeSAM yuddhaM balavatA bhImena raNamUrdhani // 26 taM virATo'nu saMyAtA saha matsyaiH prahAribhiH // 12 rAjAnaH pArthivAH sarve prokSitAH kAladharmaNA / jyeSThasya pANDuputrasya bhAgo madrAdhipo blii| . gANDIvAgniM pravekSyanti pataGgA iva pAvakam // 27 tau tu tatrAbruvankecidviSamau no matAviti // 13 / vidrutAM vAhinIM manye kRtavairairmahAtmamiH / duryodhanaH sahasutaH sArdhaM bhrAtRzatena c| tAM raNe ke'nuyAsyanti prabhagnAM pANDavaiyudhi // 28 -972 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 56. 29 ] udyogaparva [5. 56. 55 sarve hyatirathAH zUrAH kIrtimantaH pratApinaH / dhRtarASTra uvAca / sUryapAvakayostulyAstejasA samitiMjayAH // 29 unmatta iva me putro vilapatyeSa saMjaya / yeSAM yudhiSThiro netA goptA ca madhusUdanaH / na hi zakto yudhA jetuM dharmarAja yudhiSThiram // 43 yodhau ca pANDavau vIrau savyasAcivRkodarau // 30 jAnAti hi sadA bhISmaH pANDavAnAM yazasvinAm / nakulaH sahadevazca dhRSTadyumnazca pArSataH / balavattAM saputrANAM dharmajJAnAM mahAtmanAm // 44 sAtyakidrupadazcaiva dhRSTadyumnasya cAtmajaH // 31 yatto nArocayamahaM vigrahaM tairmhaatmbhiH| uttamaujAzca pAzcAlyo yudhAmanyuzca durjayaH / kiM tu saMjaya me brUhi punasteSAM viceSTitam // 45 zikhaNDI kSatradevazca tathA vairATiruttaraH / / 32 kastAMstarasvino bhUyaH saMdIpayati pANDavAn / kAzayazcedayazcaiva matsyAH sarve ca sRJjayAH / / arciSmato maheSvAsAnhaviSA pAvakAniva // 46 virATaputro babhruzca pAJcAlAMzca prabhadrakAH // 33 saMjaya uvAca / yeSAmindro'pyakAmAnAM na haretpRthivImimAm / dhRSTadyumnaH sadaivaitAnsaMdIpayati bhaart| vIrANAM raNadhIrANAM ye bhindyuH parvatAnapi // 34 yudhyadhvamiti mA bhaiSTa yuddhAdbharatasattamAH // 47 taansrvaangunnsNpnnaanmnussyprtaapinH| ye kecitpArthivAstatra dhArtarASTreNa saMvRtAH / krozato mama duSputro yodbumicchati saMjaya // 35 yuddhe samAgamiSyanti tumule kavacaTThade // 48 - duryodhana uvaac| tAnsarvAnAhave kruddhAnsAnubandhAnsamAgatAn / ubhau sva ekajAtIyau tathobhI bhUmigocarau / ahamekaH samAdAsye timirmatsyAnivaudakAn // 49 atha kasmAtpANDavAnAmekato manyase jayam // 36 bhISma droNaM kRpaM karNa drauNiM zalyaM suyodhanam / pitAmahaM ca droNaM ca kRpaM karNaM ca durjayam / etAMzcApi nirotsyAmi veleva makarAlayam // 50. jayadrathaM somadattamazvatthAmAnameva ca // 37 tathA bruvANaM dharmAtmA prAha rAjA yudhiSThiraH / tava dhairyaM ca vIryaM ca pAJcAlAH pANDavaiH saha / sucetaso maheSvAsAnindro'pi sahito'maraiH / sarve samadhirUDhAH sma saMgrAmAnaH samuddhara / / 51 azaktaH samare jetuM kiM punastAta pANDavAH / / 38 jAnAmi tvAM mahAbAho kSatradharme vyavasthitam / sarvA ca pRthivI sRSTA madarthe tAta pANDavAn / samarthamekaM paryAptaM kauravANAM yuyutsatAm / bhAryAndhRtimataH zUrAnagnikalpAnprabAdhitum // 39 bhavatA yadvidhAtavyaM tannaH zreyaH paraMtapa / / 52 .. na mAmakAnpANDavAste samarthAH prativIkSitum / saMgrAmAdapayAtAnAM bhagnAnAM zaraNaiSiNAm / . parAkrAnto hyahaM pANDUnsaputrAnyo mAhave // 40 pauruSaM darzayazUro yastiSThedagrataH pumAn / mapriyaM pArthivAH sarve ye cikIrSanti bhArata / krINIyAttaM sahasreNa nItimannAma tatpadam // 53 te tAnAvArayiSyanti aiNeyAniva tantunA // 41 sa tvaM zUrazca vIrazca vikrAntazca nrrssbh| . mahatA rathavaMzena zarajAlaizca mAmakaiH / bhayArtAnAM paritrAtA saMyugeSu na saMzayaH // 54 . abhidrutA bhaviSyanti pAzcAlAH pANDavaiH saha // 42 evaM bruvati kaunteye dharmAtmani yudhiSThire / - 973 - Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 56. 55] mahAbhArate [5. 57.21 dhRSTadyumna uvAcedaM mAM vaco gatasAdhvasaH // 55 satyavrataH purumitro jayo bhUrizravAstathA // 7 sarvAJjanapadAnsUta yodhA duryodhanasya ye| yeSu saMpratitiSTheyuH kuravaH pIDitAH praiH| . sabAhrIkAnkurUnyAH prAtipeyAzaradvataH // 56 te yuddhaM nAbhinandanti tattubhyaM tAta rocatAm // 8 sUtaputraM tathA droNaM sahaputra jayadratham / na tvaM karoSi kAmena karNaH kArayitA tava / duHzAsanaM vikarNaM ca tathA duryodhanaM nRpam // 57 duHzAsanazca pApAtmA zakunizcApi saubalaH // 9. bhISmaM caiva brUhi gatvA tvamAzu duryodhana uvAca / __yudhiSThiraM sAdhunaivAbhyupeta / nAhaM bhavati na droNe nAzvatthAmna na sNjye| mA vo vadhIdarjuno devaguptaH na vikaNe na kAmboje na kRpe na ca bAhnike // 10 kSipraM yAcadhvaM pANDavaM lokavIram // 58 satyavrate purumitre bhUrizravasi vA punaH / naitAdRzo hi yodho'sti pRthivyAmiha kazcana / anyeSu vA tAvakeSu bhAraM kRtvA samAye // 11 yathAvidhaH savyasAcI pANDavaH zastravittamaH // 59 ahaM ca tAta karNazca raNayajJaM vitatya vai| devairhi saMbhRto divyo ratho gANDIvadhanvanaH / / yudhiSThiraM pazuM kRtvA dIkSitau bharatarSabha / / 12 na sa jeyo manuSyeNa mA sma kRdhvaM mano yudhi / / 60 ratho vedI sruvaH khaDgo gadA mukkavacaM sadaH / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi cAturhotraM ca dhuryA me zarA darbhA haviryazaH // 13 SaTpaJcAzo'dhyAyaH // 56 // AtmayajJena nRpate iSTvA vaivasvataM rnne| vijitya svayameSyAvo hatAmitrau zriyA vRtau // 14 dhRtarASTra uvAca / ahaM ca tAta karNazca bhrAtA duHzAsanazca me / kSatratejA brahmacArI kaumArAdapi pANDavaH / ete vayaM haniSyAmaH pANDavAnsamare trayaH // 15 tena saMyugameSyanti mandA vilapato mama // 1 ahaM hi pANDavAnhatvA prazAstA pRthivImimAm / duryodhana nivartasva yuddhAdbharatasattama / mAM vA hatvA pANDuputrA bhoktAraH pRthivImimAm // na hi yuddhaM prazaMsanti sarvAvasthamariMdama // 2 tyaktaM me jIvitaM rAjandhanaM rAjyaM ca pArthiva / alamadhaM pRthivyAste sahAmAtyasya jIvitum / na jAtu pANDavaiH sArdhaM vaseyamahamacyuta // 17 prayaccha pANDuputrANAM yathocitamariMdama // 3 yAvaddhi sUcyAstIkSNAyA vidhyedagreNa mAriSa / etaddhi kuravaH sarve manyante dharmasaMhitam / tAvadapyaparityAjyaM bhUmenaH pANDavAnprati // 18 yattvaM prazAntimicchethAH pANDuputrairmahAtmabhiH // 4 ____dhRtarASTra uvaac| aGgemAM samavekSasva putra svAmeva vAhinIm / sarvAnvastAta zocAmi tyakto duryodhano mayA / jAta eva tava srAvastvaM tu mohAnna budhyase // 5 ye mandamanuyAsyadhvaM yAntaM vaivasvatakSayam // 19 na hyahaM yuddhamicchAmi naitadicchati bAhnikaH / rurUNAmiva yUtheSu vyAghrAH praharatAM varAH / na ca bhISmo na ca droNo nAzvatthAmA na sNjyH|| | varAnvarAnhaniSyanti sametA yudhi paannddvaaH|| 20 na somadatto no zalyo na kRpo yuddhmicchti| pratIpamiva me bhAti yuyudhAnena. bhaartii| - 974 - Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 57. 21] udyogaparva [5. 58. 18 vyastA sImantinI jastA pramRSTA diirghbaahunaa||21 yatra kRSNau ca kRSNA ca satyabhAmA ca bhAminI // 4 saMpUrNa pUrayanbhUyo balaM pArthasya mAdhavaH / ubhau madhvAsavakSIbAvubhau candanarUpitau / zaineyaH samare sthAtA bIjavatpravapazarAn // 22 sragviNau varavastrau tau divyAbharaNabhUSitau // 5 senAmukhe prayuddhAnAM bhImaseno bhaviSyati / naikaratnavicitraM tu kAJcanaM mahadAsanam / taM sarve saMzrayiSyanti prAkAramakutobhayam / / 23 vividhAstaraNAstINaM yatrAsAtAmariMdamau // 6 . yadA drakSyasi bhImena kuJjarAnvinipAtitAn / arjunotsaGgagau pAdau keshvsyoplkssye| vizIrNadantAngiryAbhAnbhinnakumbhAnsazoNitAn // arjunasya ca kRSNAyAM satyAyAM ca mahAtmanaH / 7 tAnabhiprekSya saMgrAme vizIrNAnidha parvatAn / kAzcanaM pAdapIThaM tu pArtho me prAdizattadA / bhIto bhImasya saMsparzAtsmartAsi vacanasya me // 25 tadahaM pANinA spRSTvA tato bhUmAvupAvizam // 8 nirdagdhaM bhImasenena sainyaM hatarathadvipam / urdhvarekhatalau pAdau pArthasya zubhalakSaNau / gatimaneriva prekSya smartAsi vacanasya me / / 26 pAdapIThAdapahRtau tatrApazyamahaM zubhau / / 9 mahadvo bhayamAgAmi na cecchAmyatha pANDavaiH / zyAmau bRhantI taruNau zAlaskandhAviyodgatau / gadayA bhImasenena hatAH zamamupaiSyatha / / 27 ekAsanagatau dRSTvA bhayaM mAM mahadAvizat / / 10 mahAvanamiva chinnaM yadA drakSyasi pAtitam / indraviSNusamAvetau mandAtmA naavbudhyte| balaM kurUNAM saMgrAme tadA smartAsi me vacaH // 28 saMzrayAdroNabhISmAbhyAM karNasya ca vikatthanAt // 11 vaizaMpAyana uvAca nidezasthAvimau yasya mAnasastasya setsyate / etAvaduktvA rAjA tu sa sarvAnpRthivIpatIn / saMkalpo dharmarAjasya nizcayo me tadAbhavat // 12 anubhASya mahArAja punaH papraccha saMjayam // 29 satkRtazcAnnapAnAbhyAmAcchanno lbdhskriyH| iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi aJjaliM mUrdhni saMdhAya tau saMdezamacodayam // 13 dhanurbANocitenaikapANinA zubhalakSaNam / pAdamAnamayanpArthaH kezavaM samacodayat // 14 dhRtarASTra uvAca / indraketurivotthAya sarvAbharaNabhUSitaH / yadabrutAM mahAtmAnau vAsudevadhanaMjayau / indravIryopamaH kRSNaH saMviSTo mAbhyabhASata // 15 tanme brUhi mahAprAjJa zuzrUSe vacanaM tava // 1 vAcaM sa vadatAM zreSTho hrAdinIM vacanakSamAm / saMjaya uvAca / trAsanI dhArtarASTrANAM mRdupUrvAM sudAruNAm // 16 zRNu rAjanyathA dRSTI mayA kRSNadhanaMjayau / vAcaM tAM vacanArhasya zikSAkSarasamanvitAm / UcatuzcApi yadvIrau tatte vakSyAmi bhArata // 2 azrauSamahamiSTArthI pazcAddhRdayazoSiNIm // 17 pAdAGgulIrabhiprekSanprayato'haM kRtAJjaliH / vAsudeva uvAca / zuddhAntaM prAvizaM rAjannAkhyAtuM naradevayoH // 3 saMjayedaM vaco brUyA dhRtarASTra manISiNam / naivAbhimanyuna yamau taM dezamabhiyAnita vai| zRNvataH kurumukhyasya droNasyApi ca zRNvataH // 18 -975 - saptapaJcAzo'dhyAyaH // 57 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 58. 19] mahAbhArate [5. 59. 16 yajadhvaM vipulairyajJaiviprebhyo datta dakSiNAH / tataH saMkhyAtumArebhe tadvaco guNadoSataH // 1 putrairaizca modadhvaM mahadvo bhayamAgatam // 19 prasaMkhyAya ca saukSmyeNa guNadoSAnvicakSaNaH / astyijata pAtrebhyaH sutAprAmuta kAmajAn / yathAvanmatitattvena jayakAmaH sutAnprati // 2 priyaM priyebhyazvarata rAjA hi tvarate jaye // 20 balAbale vinizcitya yAthAtathyena buddhimAn / RNametatpravRddhaM me hRdayAnnApasarpati / zaktiM saMkhyAtumArebhe tadA vai manujAdhipaH // 3 yadgovindeti cukroza kRSNA mAM dUravAsinam // 21 devamAnuSayoH zaktyA tejasA caiva pANDavAn / tejomayaM durAdharSaM gANDIvaM yasya kArmukam / kurUzaktyAlpatarayA duryodhanamathAbravIt // 4 mahitIyena teneha vairaM vaH savyasAcinA // 22 duryodhaneyaM cintA me zazvannApyupazAmyati / . mahitIyaM punaH pArthaM kaH prArthayitumicchati / satyaM hyetadahaM manye pratyakSaM nAnumAnataH // 5 yo na kAlaparIto vApyapi sAkSAtpuraMdaraH // 23 / AtmajeSu paraM snehaM sarvabhUtAni kurvate / / bAhubhyAmudvahedbhUmiM dahekruddha imAH prjaaH|| priyANi caiSAM kurvanti yathAzakti hitAni ca // 6 pAtayetridivAivAnyo'rjunaM samare jayet // 24 evamevopakartRNAM prAyazo lakSayAmahe / devAsuramanuSyeSu yakSagandharvabhogiSu / icchanti bahulaM santaH pratikartuM mahatpriyam // 7 na taM pazyAmyahaM yuddhe pANDavaM yo'bhyayAdraNe // 25 agniH sAcivyakartA syAtkhANDave tatkRtaM smaran / yattadvirATanagare zrUyate mahadadbhutam / arjunasyAtibhIme'sminkurupANDusamAgame // 8 ekasya ca bahUnAM ca paryAptaM tannidarzanam // 26 / jAtagRdhyAbhipannAzca paannddvaanaamnekshH| ekena pANDuputreNa virATanagare yadA / dharmAdayo bhaviSyanti samAhUtA divaukasaH // 9 bhagnAH palAyanta dizaH paryAptaM tannidarzanam // 27 bhISmadroNakRpAdInAM bhayAdazanisaMmitam / balaM vIyaM ca tejazca zIghratA lghuhsttaa| rirakSiSantaH saMrambhaM gamiSyantIti me matiH // 10 aviSAdazca dhairyaM ca pArthAnnAnyatra vidyate // 28 te devasahitAH pArthA na zakyAH prativIkSitum / saMjaya uvAca / mAnuSeNa naravyAghrA vIryavanto'spAragAH // 11 ityAvIddhRSIkezaH pArthamuddharSayangirA / durAsadaM yasya divyaM gANDIvaM dhnuruttmm| . garjansamayavarSIva gagane pAkazAsanaH // 29 vAruNau cAkSayau divyau zarapUrNau maheSudhI // 12 kezavasya vacaH zrutvA kirITI zvetavAhanaH / vAnarazca dhvajo divyo niHsaGgo dhUmavadgatiH / arjunastanmahadvAkyamabravIllomaharSaNam // 30 rathazca caturantAyAM yasya nAsti samastviSA // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi mahAmeghanibhazcApi nirghoSaH zrUyate janaiH / assttpnycaasho'dhyaayH||58|| mahAzanisamaH zabdaH zAtravANAM bhayaMkaraH // 14 yaM cAtimAnuSaM vIrye kRtsno loko vyavasyati / vaizaMpAyana uvaac| devAnAmapi jetAraM yaM viduH pArthivA raNe // 15 saMjayasya vacaH zrutvA prajJAcakSurnarezvaraH / zatAni paJca caiveSUnudvapanniva dRzyate / -976 - Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 59. 16 ] udyogaparva . [5. 60. 21 nimeSAntaramAtreNa muJcandUraM ca pAtayan // 16 / kAmayogAtpravarteranna pArthA duHkhamApnuyuH // 6 yamAha bhISmo droNazca kRpo drauNistathaiva ca / tasmAnna bhavatA cintA kAryaiSA syAtkadAcana / madrarAjastathA zalyo madhyasthA ye ca maanvaaH||17 daiveSvapekSakA hyete zazvadbhAveSu bhArata // 7 yuddhAyAvasthitaM pArthaM pArthivairatimAnuSaiH / atha cetkAmasaMyogAdveSAllobhAcca lakSyate / azakyaM rathazArdU parAjetumariMdamam // 18 / deveSu devaprAmANyaM naiva tadvikramiSyati // 8 kSipatyekena vegena paJca bANazatAni yaH / mayAbhimazritaH zazvajAtavedAH prazaMsati / sadRzaM bAhuvIryeNa kArtavIryasya pANDavam // 19 didhakSuH sakalAllokAnparikSipya smnttH|| 9 tamarjunaM maheSvAsaM mahendropendrarakSitam / yadvA paramakaM tejo yena yuktA divaukasaH / nighnantamiva pazyAmi vimarde'sminmahAmRdhe // 20 mamApyanupamaM bhUyo devebhyo viddhi bhArata // 10 ityevaM cintayankRtsnamahorAtrANi bhArata / pradIryamANAM vasudhAM girINAM zikharANi ca / anidro niHsukhazcAsmi kurUNAM zamacintayA // 21 lokasya pazyato rAjansthApayAmyabhimatraNAt // 11 kSayodayo'yaM sumahAnkurUNAM pratyupasthitaH / cetanAcetanasyAsya jaGgamasthAvarasya ca / asya cetkalahasyAntaH zamAdanyo na vidyate // 22 vinAzAya samutpannaM mahAghoraM mahAsvanam // 12 zamo me rocate nityaM pArthastAta na vigrahaH / azmavarSa ca vAyuM ca zamayAmIha nityazaH / kurubhyo hi sadA manye pANDavAzaktimattarAn // 23 jagataH pazyato'bhIkSNaM bhUtAnAmanukampayA // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi stambhitAsvapsu gacchanti mayA rathapadAtayaH / ekonaSaSTitamo'dhyAyaH // 59 // devAsurANAM bhAvAnAmahamekaH pravartitA // 14 akSauhiNIbhiryAndezAnyAmi kAryeNa kenacit / vaizaMpAyana uvAca / tatrApo me pravartante yatra yatrAbhikAmaye // 15 pituretadvacaH zrutvA dhArtarASTro'tyamarSaNaH / bhayAni viSaye rAjanvyAlAdIni na santi me / AdhAya vipulaM krodhaM punarevedamabravIt // 1 mattaH suptAni bhUtAni na hiMsanti bhyNkraaH||16 azakyA devasacivAH pArthAH syuriti yadbhavAn / nikAmavarSI parjanyo rAjanviSayavAsinAm / manyate tadbhayaM vyetu bhavato rAjasattama // 2 dharmiSThAzca prajAH sarvA Itayazca na santi me // 17 akAmadveSasaMyogAdrohAllobhAcca bhaart| azvinAvatha vAyvanI marudbhiH saha vRtrhaa| upekSayA ca bhAvAnAM devA devatvamApnuvan // 3 dharmazcaiva mayA dviSTAnnotsahante'bhirakSitum // 18 iti dvaipAyano vyAso nAradazca mahAtapAH / yadi hyete samarthAH syurmahiSastrAtumojasA / jAmadagyazca rAmo naH kathAmakathayatpurA // 4 na sma trayodaza samAH pArthA duHkhamavApnuyuH // 19 naiva mAnuSavaddevAH pravartante kadAcana / naiva devA na gandharvA nAsurA na ca rAkSasAH / kAmAllobhAdanukrozAheSAcca bharatarSabha // 5 zaktAstrAtuM mayA dviSTaM satyametadbravImi te // 20 yadi hyagnizca vAyuzca dharma indro'zvinAvapi / yadabhidhyAmyahaM zazvacchubhaM vA yadi vAzubham / gha,bhA, 123 -977 -- Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 60. 21] mahAbhArate [5. 61. 10 naitadvipannapUrva me mitreSvariSu cobhayoH // 21 / maharSiNAhaM guruNA ca shptH| bhaviSyatIdamiti vA yadbhavImi paraMtapa / zaktaH pradagdhuM hyapi tigmatejAH nAnyathA bhUtapUrva tatsatyavAgiti mAM viduH // 22 ___ sasAgarAmapyavaniM maharSiH // 3 lokasAkSikametanme mAhAtmyaM dikSu vizrutam / prasAditaM hyasya mayA mano'bhUAzvAsanAthaM bhavataH proktaM na zlAghayA nRpa // 23 cchuaSayA svena ca pauruSeNa / na hyahaM zlAghano rAjanbhUtapUrvaH kadAcana / tatastadatraM mama sAvazeSaM asadAcaritaM hyetadyadAtmAnaM prazaMsati // 24 tasmAtsamartho'smi mamaiSa bhaarH||4 pANDavAMzcaiva matsyAMzca pAJcAlAnkekayaiH saha / nimeSamAtraM tamRSiprasAdasAtyaki vAsudevaM ca zrotAsi vijitAnmayA // 25 mavApya pAJcAlakarUSamatsyAn / saritaH sAgaraM prApya yathA nazyanti srvshH| nihatya pArthAMzca saputrapautrA- .. tathaiva te vinaGkhyanti mAmAsAdya shaanvyaaH||26 ___llokAnahaM zastrajitAnprapatsye // 5 parA buddhiH paraM tejo vIryaM ca paramaM mayi / pitAmahastiSThatu te samIpe parA vidyA paro yogo mama tebhyo vishissyte||27 droNazca sarve ca narendramukhyAH / pitAmahazca droNazca kRpaH zalyaH shlstthaa| yathApradhAnena balena yAtvA astreSu yatprajAnanti sarva tanmayi vidyate // 28 ___pArthAnhaniSyAmi mamaiSa bhAraH // 6 ityuktvA saMjayaM bhUyaH paryapRcchata bhArata / evaM bruvANaM tamuvAca bhISmaH jJAtvA yuyutsuH kAryANi prAptakAlamariMdama // 29 kiM katthase kAlaparItabuddhe / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi na karNa jAnAsi yathA pradhAne ... SaSTitamo'dhyAyaH // 6 // hate hatAH syudhRtarASTraputrAH // 7 yatkhANDavaM dAhayatA kRtaM hi vaizaMpAyana uvAca / .. kRSNadvitIyena dhanaMjayena / tathA tu pRcchantamatIva pArthA zrutvaiva tatkarma niyantumAtmA nvaicitravIryaM tamacintayitvA / - zakyastvayA vai saha bAndhavena // 8 uvAca karNo dhRtarASTraputraM yAM cApi zaktiM tridazAdhipaste praharSayansaMsadi kauravANAm // 1 ___ dadau mahAtmA bhgvaanmhendrH| mithyA pratijJAya mayA yadastraM bhasmIkRtAM tAM patitAM vizIrNAM rAmAddhRtaM brahmaparaM purastAt / cakrAhatAM drakSyasi kezavena // 9 vijJAya tenAsmi tadaivamukta yaste zaraH sarpamukho vibhAti stavAntakAle'pratibhAsyatIti // 2 sadAgryamAlyairmahitaH prayatnAt / mahAparAdhe hyapi saMnatena sa pANDuputrAbhihataH zaraughaiH -978 -- Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ b. 61. 10] udyogaparva [5. 62. 10 saha tvayA yAsyati karNa nAzam // 10 vaikartanasyAdhamapUruSasya // 17 bANasya bhaumasya ca karNa hantA athoktavAkye nRpatau tu bhISme kirITinaM rakSati vaasudevH| nikSipya zastrANi gate ca karNe / yastvAhazAnAM ca garIyasAM ca vaicitravIryasya suto'lpabuddhihantA ripUNAM tumule pragADhe // 11 duryodhanaH zAMtanavaM babhASe // 18 karNa uvAca / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi asaMzayaM vRSNipatiryathokta ekssssttitmo'dhyaayH||61|| stathA ca bhUyazca tato mhaatmaa| ahaM yaduktaH paruSaM tu kiMci duryodhana uvAca / pitAmahastasya phalaM zRNotu // 12 sadRzAnAM manuSyeSu sarveSAM tulyajanmanAm / nyasyAmi zastrANi na jAtu saMkhye kathamekAntatasteSAM pArthAnAM manyase jayam // 1 pitAmaho drakSyati mAM sabhAyAm / sarve sma samajAtIyAH sarve mAnuSayonayaH / tvayi prazAnte tu mama prabhAvaM pitAmaha vijAnISe pArtheSu vijayaM katham // 2 drakSyanti sarve bhuvi bhUmipAlAH // 13 nAhaM bhavati na droNe na kRpe na ca bAhnike / vaizaMpAyana uvAca / anyeSu ca narendreSu parAkramya samArabhe // 3 ityevamuktvA sa mahAdhanuSmA ahaM vaikartanaH karNo bhrAtA duHzAsanazca me / nhitvA sabhAM svaM bhavanaM jagAma / pANDavAnsamare paJca haniSyAmaH zitaiH zaraiH // 4 bhISmastu duryodhanameva rAja tato rAjanmahAyajJairvividhairbhUridakSiNaiH / nmadhye kurUNAM prahasannuvAca // 14 brAhmaNAMstarpayiSyAmi gobhirazvardhanena ca // 5 satyapratijJaH kila sUtaputra vidura uvAca / stathA sa bhAraM viSaheta kasmAt / zakunInAmihArthAya pAzaM bhUmAvayojayat / vyUhaM prativyUhya zirAMsi bhittvA kazcicchAkunikastAta pUrveSAmiti zuzruma // 6 lokakSayaM pazyata bhImasenAt // 15 tasmindvau zakunau baddhau yugapatsamapauruSau / AvantyakAliGgajayadratheSu tAvupAdAya taM pAzaM jagmatuH khacarAvubhau // 7 vedidhvaje tiSThati bAhnike ca / tau vihAyasamAkrAntau dRSTvA zAkunikastadA / ahaM haniSyAmi sadA pareSAM anvadhAvadanirviNNo yena yena sma gacchataH // 8 sahasrazazcAyutazazca yodhAn // 16 tathA tamanudhAvantaM mRgayuM zakunArthinam / yadaiva rAme bhagavatyaninye Azramastho muniH kazciddadarzAtha kRtAhnikaH // 9 brahma bruvANaH kRtavAMstadanam / tAvantarikSagau zIghramanuyAntaM mahIcaram / tadaiva dharmazca tapazca naSTaM zlokenAnena kauravya papraccha sa munistadA // 10 -979 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 62. 11] mahAbhArata [5. 63.6 vicitramidamAzcarya mRgahanpratibhAti me| acakSurlabhate cakSurvRddho bhavati vai yuvA / plavamAnau hi khacarau padAtiranudhAvasi // 11 iti te kathayanti sma brAhmaNA jambhasAdhakAH // 25 zAkunika uvAca / tataH kirAtAstadRSTvA prArthayanto mahIpate / pAzamekamubhAvetau sahitau harato mama / vinezurviSame tasminsasarpa girigahvare // 26 yatra vai vivadiSyete tatra me vazameSyataH // 12 tathaiva tava putro'yaM pRthivImeka icchati / vidura uvAca / madhu pazyati saMmohAtprapAtaM nAnupazyati // 27 tau vivAdamanuprAptau zakunau mRtyusaMdhitau / duryodhano yoddhamanAH samare svysaacinaa| " vigRhya ca sudurbuddhI pRthivyAM saMnipetatuH // 13 / na ca pazyAmi tejo'sya vikramaM vA tathAvidham // tau yudhyamAnau saMrabdhau mRtyupaashvshaanugau| ekena rathamAsthAya pRthivI yena nirjitaa|| upasRtyAparijJAto jagrAha mRgayustadA // 14 pratIkSamANo yo vIraH kSamate vIkSitaM tava // 29 evaM ye jJAtayo'rtheSu mitho gacchanti vigraham / drupado matsyarAjazca saMkruddhazca dhanaMjayaH / te'mitravazamAyAnti zakunAviva vigrahAt // 15 na zeSayeyuH samare vAyuyuktA ivAgmayaH // 30 saMbhojanaM saMkathanaM saMprazno'tha smaagmH| aGke kuruSva rAjAnaM dhRtarASTra yudhisstthirm| etAni jJAtikAryANi na virodhaH kadAcana // 16 yudhyatorhi dvayoyuddhe naikAntena bhavejjayaH // 31 yasminkAle sumanasaH sarve vRddhaanupaaste| iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi siMhaguptamivAraNyamapradhRSyA bhavanti te // 17 dvissssttitmo'dhyaayH|| 12 // ye'thaM saMtatamAsAdya dInA iva samAsate / zriyaM te saMprayacchanti dviSadbhyo bharatarSabha // 18 dhRtarASTra uvAca / dhUmAyante vyapetAni jvalanti sahitAni ca / duryodhana vijAnIhi yattvAM vakSyAmi putraka / dhRtarASTrolmukAnIva jJAtayo bharatarSabha // 19 utpathaM manyase mArgamanabhijJa ivAdhvagaH // 1 idamanyatpravakSyAmi yathA dRSTaM girau myaa| pazcAnAM pANDuputrANAM yattejaH pramimISasi / zrutvA tadapi kauravya yathA zreyastathA kuru // 20 paJcAnAmiva bhUtAnAM mahatAM sumahAtmanAm // 2 vayaM kirAtaiH sahitA gacchAmo girimuttaram / yudhiSThiraM hi kaunteyaM paraM dharmamihAsthitam / brAhmaNairdevakalpaizca vidyAjambhakavAtikaiH // 21 parAM gatimasaMprekSya na tvaM vettumihArhasi // 3 kuJjabhUtaM giriM sarvamabhito gndhmaadnm| bhImasenaM ca kaunteyaM yasya nAsti samo ble| dIpyamAnauSadhigaNaM siddhagandharvasevitam // 22 raNAntakaM tarkayase mahAvAtamiva drumaH // 4 . tatra pazyAmahe sarve madhu pItamamAkSikam / sarvazastrabhRtAM zreSThaM meruM zikhariNAmiva / maruprapAte viSame niviSTaM kumbhasaMmitam // 23 yudhi gANDIvadhanvAnaM ko nu yudhyeta buddhimAn // 5 AzIviSai rakSyamANaM kuberadayitaM bhRzam / dhRSTadyumnazca pAJcAlyaH kamivAdya na zAtayet / yatprAzya puruSo maryo amaratvaM nigacchati // 24 / zatrumadhye zarAnmuzcandevarADazanIsiva // 6 : - 980 - Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 63.7] udyogaparva 2. 63.7 [5. 64. 13 sAtyakizcApi durdharSaH sNmto'ndhkvRssnnissu| uvAca kAle durdharSo vAsudevasya zRNvataH // 3 dhvaMsayiSyati te senAM pANDaveyahite rataH // . pitAmahaM zAMtanavaM dhRtarASTraM ca saMjaya / yaH punaH pratimAnena triillokaantiricyte| droNaM kRpaM ca karNaM ca mahArAjaM ca bAhikam // 4 taM kRSNaM puNDarIkAkSaM ko nu yudhyeta buddhimAn // 8 drauNiM ca somadattaM ca zakuni cApi saubalam / ekato hyasya dArAzca jJAtayazca sabAndhavAH / duHzAsanaM zalaM caiva purumitraM viviMzatim // 5 AtmA ca pRthivI ceyamekatazca dhanaMjayaH // 9 vikaNaM citrasenaM ca jayatsenaM ca pArthivam / vAsudevo'pi durdharSo yatAtmA yatra pANDavaH / vindAnuvindAvAvantyau durmukhaM cApi kauravam // 6 aviSahyaM pRthivyApi tadba yatra kezavaH // 10 saindhavaM duHsahaM caiva bhUrizravasameva ca / tiSTha tAta satAM vAkye suhRdAmarthavAdinAm / bhagadattaM ca rAjAnaM jalasaMdhaM ca pArthivam // 7 vRddhaM zAMtanavaM bhISmaM titikSasva pitAmaham // 11 ye cApyanye pArthivAstatra yoddhaM mAM ca bruvANaM zuzrUSa kurUNAmarthavAdinam / samAgatAH kauravANAM priyArtham / droNaM kRpaM vikaNaM ca mahArAjaM ca bAhnikam // 12 mumUrSavaH pANDavAgnau pradIpte ete hyapi yathaivAhaM mantumarhasi tAMstathA / samAnItA dhArtarASTreNa sUta // 8 sarve dharmavido hyete tulyasnehAzca bhArata // 13 yathAnyAyaM kauzalaM vandanaM ca yattadvirATanagare saha bhrAtRbhiragrataH / samAgatA madvacanena vaacyaaH| utsRjya gAH susaMtrastaM balaM te samazIryata // 14 idaM brUyAH saMjaya rAjamadhye yaJcaiva tasminnagare zrUyate mahadadbhutam / suyodhanaM pApakRtAM pradhAnam // 9 ekasya ca bahUnAM ca paryAptaM tannidarzanam // 15 amarSaNaM durmatiM rAjaputraM arjunastattathAkArSIkiM punaH sarva eva te / ___ pApAtmAnaM dhArtarASTraM sulubdham / sabhrAtRnabhijAnIhi vRttyA ca pratipAdaya // 16 sarvaM mamaitadvacanaM samagraM iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi sahAmAtyaM saMjaya zrAvayethAH // 10. triSaSTitamo'dhyAyaH // 63 // evaM pratiSThApya dhanaMjayo mAM 64 ____ tato'rthavaddharmavaccApi vAkyam / vaizaMpAyana uvaac| provAcedaM vAsudevaM samIkSya evamuktvA mahAprAjJo dhRtarASTraH suyodhanam / pArtho dhImAlalohitAntAyatAkSaH // 11 punareva mahAbhAgaH saMjayaM paryapRcchata // 1 yathA zrutaM te vadato mahAtmano brUhi saMjaya yaccheSaM vAsudevAdanantaram / / madhupravIrasya vacaH samAhitam / yadarjuna uvAca tvAM paraM kautUhalaM hi me // 2 tathaiva vAcyaM bhavatA hi madvacaH saMjaya uvaac| samAgateSu kSitipeSu sarvazaH // 12 vAsudevavacaH zrutvA kuntIputro dhnNjyH| zarAgnidhUme rathaneminAdite - 981 - Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 64. 13] mahAbhArate [5. 66.5 dhanuHsruveNAstrabalApahAriNA / saMjaya uvaac| yathA na homaH kriyate mahAmRdhe na tvAM bayAM rahite jAtu kiMcitathA sametya prayatadhvamAdRtAH // 13 - dasUyA hi tvAM prasaheta rAjan / na cetprayacchadhvamamitraghAtino Anayasva pitaraM saMzitavrataM yudhiSThirasyAMzamabhIpsitaM svakam / ___gAMdhArI ca mahiSImAjamIDha // 6 .. nayAmi vaH svAzvapadAtikuJjarA tau te'sUyAM vinayetAM narendra __ndizaM pitRRNAmazivAM zitaiH shraiH|| 14 dharmajJau tau nipuNau nizcayajJau / . tato'hamAmaya caturbhujaM hariM tayostu tvAM saMnidhau tadvadeyaM dhanaMjayaM caiva namasya stvrH| kRtsnaM mataM vAsudevArjunAbhyAm // 7 javena saMprApta ihAmarAte vaizaMpAyana uvaac| .. tavAntikaM prApayituM vaco mahat // 15 tatastanmatamAjJAya saMjayasyAtmajasya ca / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi abhyupetya mahAprAjJaH kRSNadvaipAyano'bravIt // 8 catuHSaSTitamo'dhyAyaH // 64 // saMpRcchate dhRtarASTrAya saMjaya ___ AcakSva sarvaM yAvadeSo'nuyuGkte / vaizaMpAyana uvAca / sarvaM yAvadvettha tasminyathAvaduryodhane dhArtarASTre tadvaco'pratinandati / dyAthAtathyaM vAsudeve'rjune ca // 9 tUSNIbhUteSu sarveSu samuttasthunerezvarAH // 1 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi utthiteSu mahArAja pRthivyAM sarvarAjasu / paJcaSaSTitamo'dhyAyaH // 65 // rahite saMjayaM rAjA paripraSTuM pracakrame // 2 AzaMsamAno vijayaM teSAM putravazAnugaH / saMjaya uvAca / Atmanazca pareSAM ca pANDavAnAM ca nizcayam // 3 arjuno vAsudevazca dhanvinau paramArcitau / dhRtarASTra uvAca / kAmAdanyatra saMbhUtau sarvAbhAvAya saMmitau // 1 gAvalgaNe brUhi naH sAraphalgu dyAmantaraM samAsthAya yathAyuktaM manasvinaH / ___ svasenAyAM yAvadihAsti kiMcit / cakraM tadvAsudevasya mAyayA vartate vibho // 2 tvaM pANDavAnAM nipuNaM vettha sarva sApahnavaM pANDaveSu pANDavAnAM susaMmatam / kimeSAM jyAyaH kimu teSAM kanIyaH // 4 sArAsArabalaM jJAtvA tatsamAsena me zRNu // 3 tvametayoH sAravitsarvadarzI narakaM zambaraM caiva kaMsaM caidyaM ca mAdhavaH / dharmArthayonipuNo nizcayajJaH / jitavAndhorasaMkAzAnkrIDanniva janArdanaH // 4 sa me pRSTaH saMjaya brUhi sarvaM pRthivIM cAntarikSaM ca dyAM caiva puruSottamaH / yudhyamAnAH katare'sminna santi // 5 / manasaiva viziSTAtmA nayatyAtmavazaM vazI // 5 -982 - Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 66. 6] udyogaparva [5. 67. 14 bhUyo bhUyo hi yadrAjanpRcchase paannddvaanprti|| kartAramakRtaM devaM bhUtAnAM prabhavApyayam // 3 sArAsArabalaM jJAtuM tanme nigadataH zRNu // 6 dhRtarASTra uvAca / ekato vA jagatkRtsnamekato vA janArdanaH / / gAvalgaNe'tra kA bhaktiryA te nityA janArdane / sArato jagataH kRtsnAdatirikto janArdanaH // 7 yayA tvamabhijAnAsi triyugaM madhusUdanam // 4 bhasma kuryAjjagadidaM manasaiva janArdanaH / saMjaya uvaac| na tu kRtsnaM jagacchaktaM bhasma kartuM janArdanam // 8 / mAyAM na seve bhadraM te na vRthAdharmamAcare / yataH satyaM yato dharmo yato hIrArjavaM ytH| zuddhabhAvaM gato bhaktyA zAstrAdvedmi janArdanam // 5 tato bhavati govindo yataH kRSNastato jayaH // 9 dhRtarASTra uvAca / pRthivIM cAntarikSaM ca divaM ca purussottmH| duryodhana hRSIkezaM prapadyasva janArdanam / viceSTayati bhUtAtmA krIDanniva janArdanaH // 10 / Apto naH saMjayastAta zaraNaM gaccha kezavam // 6 sa kRtvA pANDavAnsatraM lokaM saMmohayanniva / duryodhana uvaac| adharmaniratAnmUDhAndagdhumicchati te sutAn // 11 / bhagavAndevakIputro lokaM cennihaniSyati / kAlacakraM jagaccakraM yugacakraM ca kezavaH / pravadannarjune sakhyaM nAhaM gacche'dya kezavam // 7 Atmayogena bhagavAnparivartayate'nizam // 12 dhRtarASTra uvAca / kAlasya ca hi mRtyozca jaGgamasthAvarasya ca / avAggAndhAri putraste gacchatyeSa sudurmtiH| .. Izate bhagavAnekaH satyametadbravImi te // 13 IyurdurAtmA mAnI ca zreyasAM vacanAtigaH // 8 Izannapi mahAyogI sarvasya jagato hariH / gAndhAyuvAca / karmANyArabhate kartuM kInAza iva durbalaH // 14 / aizvaryakAma duSTAtmanvRddhAnAM shaasnaatig| tena vazcayate lokAnmAyAyogena kezavaH / aizvaryajIvite hitvA pitaraM mAM ca bAliza // 9 ye tameva prapadyante na te muhyanti mAnavAH // 15 vardhayanduhRdAM prItiM mAM ca zokena vardhayan / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi nihato bhImasenena smartAsi vacanaM pituH // 10 SaTSaSTitamo'dhyAyaH // 66 // vyAsa uvaac| dayito'si rAjankRSNasya dhRtarASTra nibodha me| dhRtarASTra uvAca / yasya te saMjayo dUto yastvAM zreyasi yokSyate // 11 kathaM tvaM mAdhavaM vettha sarvalokamahezvaram / jAnAtyeSa hRSIkezaM purANaM yacca vai navam / kathamenaM na vedAhaM tanmamAcakSva saMjaya // 1 zuzrUSamANamekAgraM mokSyate mahato bhayAt // 12 saMjaya uvAca / vaicitravIrya puruSAH krodhhrsstmovRtaaH| vidyA rAjanna te vidyA mama vidyA na hiiyte| sitA bahuvidhaiH pAzairye na tuSTAH svakairdhanaiH // 13 vidyAhInastamodhvasto nAbhijAnAti kezavam // 2 yamasya vazamAyAnti kAmamUDhAH punaH punaH / vidyayA tAta jAnAmi triyugaM madhusUdanam / andhanetrA yathaivAndhA nIyamAnAH svakarmabhiH // 14 - 983 - Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 67. 15 ] mahAbhArate [5.69.2 eSa ekAyanaH panthA yena yAnti manISiNaH / kRSNastadbhAvayogAcca kRSNo bhavati zAzvataH // 5 taM dRSTvA mRtyumatyeti mahAMstatra na sajjate // 15 puNDarIkaM paraM dhAma nityamakSayamakSaram / dhRtarASTra uvAca / tadbhAvAtpuNDarIkAkSo dasyutrAsAjanArdanaH // 6 aGga saMjaya me zaMsa panthAnamakutobhayam / yataH sattvaM na cyavate yacca sattvAnna hIyate / yena gatvA hRSIkezaM prApnuyAM zAntimuttamAm // 16 sattvataH sAtvatastasmAdArSabhAdvRSabhekSaNaH // 7 saMjaya uvAca / na jAyate janitryAM yadajastasmAdanIkajit / nAkRtAtmA kRtAtmAnaM jAtu vidyAjanArdanam / devAnAM svaprakAzatvAdamAhAmodaraM viduH // 8 Atmanastu kriyopAyo nAnyatrendriyanigrahAt // 17 harSAtsaukhyAtsukhaizvaryAdRSIkezatvamaznute / indriyANAmudIrNAnAM kaamtyaago'prmaadtH| bAhubhyAM rodasI bibhranmahAbAhuriti smRtaH // 9 apramAdo'vihiMsA ca jJAnayonirasaMzayam // 18 adho na kSIyate jAtu yasmAttasmAdadhokSajaH / indriyANAM yame yatto bhava rAjannatandritaH / narANAmayanAccApi tena nArAyaNaH smRtaH / buddhizca mA te cyavatu niyacchatAM yatastataH // 19 pUraNAtsadanAJcaiva tato'sau puruSottamaH // 10 etajjJAnaM vidurviprA dhruvamindriyadhAraNam / asatazca satazcaiva sarvasya prabhavApyayAt / etajjJAnaM ca panthAzca yena yAnti mniissinnH||20 sarvasya ca sadA jJAnAtsarvamenaM pracakSate // 11 aprApyaH kezavo rAjanindriyairajitairnRbhiH / satye pratiSThitaH kRSNaH satyamatra pratiSThitam / AgamAdhigato yogAdvazI tattve prasIdati // 21 satyAtsatyaM ca govindastasmAtsatyo'pi naamtH||12 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi viSNurvikramaNAdeva jayanAjiSNurucyate / saptaSaSTitamo'dhyAyaH // 6 // zAzvatatvAdanantazca govindo vedanAdvAm // 13 68 atattvaM kurute tattvaM tena mohayate prajAH / dhRtarASTra uvAca / evaMvidho dharmanityo bhagavAnmunibhiH sh| . bhUyo me puNDarIkAkSaM saMjayAcakSva pRcchate / AgantA hi mahAbAhurAnRzaMsyArthamacyutaH // 14 nAmakarmArthavittAta prApnuyAM puruSottamam // 1 ___ iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi saMjaya uvAca / assttssssttitmo'dhyaayH|| 68 // zrutaM me tasya devasya nAmanirvacanaM zubham / yAvattatrAbhijAne'hamaprameyo hi kezavaH // 2 dhRtarASTra uvAca / vasanAtsarvabhUtAnAM vsutvaaddevyonitH| cakSuSmatAM vai spRhayAmi saMjaya vAsudevastato vedyo vRSatvAdRSNirucyate // 3 drakSyanti ye vAsudevaM samIpe / maunAddhyAnAcca yogAcca viddhi bhArata mAdhavam / vibhrAjamAnaM vapuSA pareNa sarvatattvalayAJcaiva madhuhA madhusUdanaH // 4 . prakAzayantaM pradizo dizazca // 1 kRSi vAcakaH zabdo Nazca nivRtivAcakaH / IrayantaM bhAratI bhAratAnA: -984 - Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 69.2] udyogaparva [5. 70. 15 mabhyarcanIyAM zaMkarI sRJjayAnAm / ayaM sa kAlaH saMprApto mitrANAM me janArdana / bubhUSadbhigrahaNIyAmanindyAM na ca tvadanyaM pazyAmi yo na Apatsu tArayet // 2 parAsUnAmagrahaNIyarUpAm // 2 tvAM hi mAdhava saMzritya nirbhayA mohadarpitam / samudyantaM sAtvatamekavIraM dhArtarASTraM sahAmAtyaM svamaMzamanuyuJjamahe // 3 praNetAramRSabhaM yAdavAnAm / yathA hi sarvAsvApatsu pAsi vRSNInariMdama / nihantAraM kSobhaNaM zAtravANAM tathA te pANDavA rakSyAH pAhyasmAnmahato bhayAt // 4 muSNantaM ca dviSatAM vai yazAMsi // 3 bhagavAnuvAca / draSTAro hi kuravastaM sametA ayamasmi mahAbAho brUhi yatte vivakSitam / ___mahAtmAnaM zatruhaNaM vareNyam / ' kariSyAmi hi tatsarvaM yattvaM vakSyasi bhArata // 5 bruvantaM vAcamanRzaMsarUpAM yudhiSThira uvAca / vRSNizreSThaM mohayantaM madIyAn // 4 zrutaM te dhRtarASTrasya saputrasya cikIrSitam / RSi sanAtanatamaM vipazcitaM etaddhi sakalaM kRSNa saMjayo mAM yadabravIt // 6 vAcaH samudraM kalazaM yatInAm / tanmataM dhRtarASTrasya so'syAtmA vivRtaantrH| ariSTanemi garuDaM suparNa yathoktaM dUta AcaSTe vadhyaH syAdanyathA bruvan // 7 patiM prajAnAM bhuvanasya dhAma // 5 apradAnena rAjyasya zAntimasmAsu mArgati / sahasrazIrSa puruSaM purANa lubdhaH pApena manasA carannasamamAtmanaH // 8 __ manAdimadhyAntamanantakIrtim / yattahAdaza varSANi vane niyuSitA vayam / zukrasya dhAtAramajaM janitraM chadmanA zaradaM caikAM dhRtarASTrasya zAsanAt // 9 paraM parebhyaH zaraNaM prapadye // 6 sthAtA naH samaye tasmindhRtarASTra iti prabho / .' trailokyanirmANakaraM janitraM nAhAsma samayaM kRSNa taddhi no brAhmaNA viduH||10 devAsurANAmatha nAgarakSasAm / vRddho rAjA dhRtarASTraH svadharma nAnupazyati / / narAdhipAnAM viduSAM pradhAna pazyanvA putragRddhitvAnmandasyAnveti zAsanam // 11 mindrAnujaM taM zaraNaM prapadye // 7 suyodhanamate tiSTharAjAsmAsu janArdana / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi mithyA carati lubdhaH saMzcaranpriyamivAtmanaH // 12 ekonasaptatitamo'dhyAyaH // 69 // ito duHkhataraM kiM nu yatrAhaM mAtaraM ttH|| ||smaaptN yAnasaMdhiparva // saMvidhAtuM na zaknomi mitrANAM vA janArdana // 13 - 70 kAzibhizcedipAzcAlairmatsyaizca madhusUdana / vaizaMpAyana uvAca / bhavatA caiva nAthena paJca grAmA vRtA mayA // 14 saMjaye pratiyAte tu dharmarAjo yudhisstthirH| kuzasthalaM vRkasthalamAsandI vAraNAvatam / abhyabhASata dAzArhamRSabhaM sarvasAtvatAm // 1 avasAnaM ca govinda kiMcidevAtra paJcamam // 15 ma. bhA. 124 -985 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 70. 16] mahAbhArate [5. 70. 45 pazca nastAta dIyantAM grAmA vA nagarANi vaa| na cAsminsarvazAstrANi prataranti nigarhaNAm / vasema sahitA yeSu mA ca no bharatA nazan // 16 so'bhikrudhyati bhRtyAnAM suhRdazcAbhyasUyati // 31 na ca tAnapi duSTAtmA dhArtarASTro'numanyate / . taM tadA manyurevaiti sa bhUyaH saMpramuhyati / svAmyamAtmani matvAsAvato duHkhataraM nu kim // 17 / sa mohavazamApannaH krUraM karma niSevate // 32 kule jAtasya vRddhasya paravitteSu gRdhyataH / pApakarmAtyayAyaiva saMkaraM tena puSyati / lobhaH prajJAnamAhanti prajJA hanti hatA hriyam // 18 saMkaro narakAyaiva sA kASThA pApakarmaNAm // 33 hIrhatA bAdhate dharma dharmo hanti hataH zriyam / na cetprabudhyate kRSNa narakAyaiva gacchati / zrIrhatA puruSaM hanti puruSasyAsvatA vadhaH // 19 tasya prabodhaH prajJaiva prajJAcakSurna riSyati // 34 asvato hi nivartante jJAtayaH suhRdavijaH / prajJAlAbhe hi puruSaH zAstrANyevAnvavekSate / apuSpAdaphalAdvRkSAdyathA tAta patatriNaH // 20 zAstranityaH punardharmaM tasya hrIraGgamuttamam // 35 etacca maraNaM tAta yadasmAtpatitAdiva / hImAnhi pApaM pradveSTi tasya zrIrabhivardhate / jJAtayo vinivartante pretasattvAdivAsavaH / / 21 zrImAnsa yAvadbhavati tAvadbhavati pUruSaH // 36 nAtaH pApIyasI kAMcidavasthAM zambaro'bravIt / dharmanityaH prazAntAtmA kAryayogavahaH sdaa| yatra naivAdya na prAtarbhojanaM pratidRzyate // 22 nAdharme kurute buddhiM na ca pApeSu vartate // 37 dhanamAhuH paraM dharma dhane sarva pratiSThitam / ahvIko vA vimUDho vA naiva strI na punaH pumAn / jIvanti dhanino loke mRtA ye tvadhanA nraaH||23 nAsyAdhikAro dharme'sti yathA zUdrastathaiva saH // 38 ye dhanAdapakarSanti naraM svabalamAzritAH / hImAnavati devAMzca pitRRnAtmAnameva ca / te dharmamarthaM kAmaM ca pramaznanti naraM ca tam // 24 tenAmRtatvaM vrajati sA kASThA puNyakarmaNAm // 39 etAmavasthAM prApyaike maraNaM vavrire jnaaH| tadidaM mayi te dRSTaM pratyakSaM madhusUdana / prAmAyaike vanAyake nAzAyaike pravavrajuH // 25 yathA rAjyAtparibhraSTo vasAmi vasatIrimAH // 40 unmAdameke puSyanti yAntyanye dviSatAM vazam / te vayaM na zriyaM hAtumalaM nyAyena kenacit / dAsyameke nigacchanti pareSAmarthahetunA // 26 atra no yatamAnAnAM vadhazcedapi sAdhu tat // 41 ApadevAsya maraNAtpuruSasya garIyasI / tatra naH prathamaH kalpo yadvayaM te ca mAdhava / zriyo vinAzastaddhyasya nimittaM dhrmkaamyoH||27 prazAntAH samabhUtAzca zriyaM tAnazruvImahi // 42 yadasya dhayaM maraNaM zAzvataM lokavartma tat / tatraiSA paramA kASThA raudrkrmkssyodyaa| samantAtsarvabhUtAnAM na tadatyeti kazcana // 28 yadvayaM kauravAnhatvA tAni rASTrANyazImahi // 43 na tathA bAdhyate kRSNa prakRtyA nirdhano jnH| ye punaH syurasaMbaddhA anAryAH kRSNa shtrvH| yathA bhadrAM zriyaM prApya tayA hInaH sukhaidhitaH // 29 teSAmapyavadhaH kAryaH kiM punarye syurIdRzAH // 44 sa tadAtmAparAdhena saMprApto vyasanaM mht| jJAtayazca hi bhUyiSThAH sahAyA guravazva naH / sendrAngarhayate devAnnAtmAnaM ca kathaMcana // 30 / teSAM vadho'tipApIyAnkiM nu yuddhe'sti zobhanam // - 986 - Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 70. 46 ] udyogaparva [5. 70.75 pApaH kSatriyadharmo'yaM vayaM ca kSatrabAndhavAH / anivRtena manasA sasarpa iva vezmani // 60 sa naH svadharmo'dharmo vA vRttiranyA vigarhitA // 46 utsAdayati yaH sarvaM yazasA sa viyujyate / zUdraH karoti zuzrUSAM vaizyA vipaNijIvinaH / akIrtiM sarvabhUteSu zAzvatIM sa niyacchati // 61 vayaM vadhena jIvAmaH kapAlaM brAhmaNairvRtam // 47 / na hi vairANi zAmyanti dIrghakAlakRtAnyapi / kSatriyaH kSatriyaM hanti matsyo matsyena jiivti| AkhyAtArazca vidyante pumAMzcotpadyate kule // 62 zvA zvAnaM hanti dAzArha pazya dharmo yathAgataH // 48 na cApi vairaM vaireNa kezava vyupazAmyati / yuddhe kRSNa kalirnityaM prANAH sIdanti sNyuge| haviSAgniryathA kRSNa bhUya evAbhivardhate // 63 balaM tu nItimAtrAya haThe jayaparAjayau // 49 / ato'nyathA nAsti zAntirnityamantaramantataH / nAtmacchandena bhUtAnAM jIvitaM maraNaM tthaa|| antaraM lipsamAnAnAmayaM doSo nirantaraH // 64 nApyakAle sukhaM prApyaM duHkhaM vApi yadUttama // 50 pauruSeyo hi balavAnAdhihRdayabAdhanaH / eko hyapi bahUnhanti nantyekaM bhvo'pyut| tasya tyAgena vA zAntinivRttyA manaso'pi vA // 65 zUraM kApuruSo hanti ayazasvI yazasvinam // 51 atha vA mUlaghAtena dviSatAM madhusUdana / jayazcaivobhayodRSTa ubhayozca parAjayaH / phalanirvRttiriddhA syAttannRzaMsataraM bhavet // 66 tathaivApacayo dRSTo vyapayAne kSayavyayau // 52 yA tu tyAgena zAntiH syAttadRte vadha eva sH| sarvathA vRjinaM yuddhaM ko nanna pratihanyate / saMzayAcca samucchedAdviSatAmAtmanastathA // 67 hatasya ca hRSIkeza samau jayaparAjayau // 53 na ca tyaktuM tadicchAmo na cecchAmaH kulakSayam / parAjayazca maraNAnmanye naiva viziSyate / atra yA praNipAtena zAntiH saiva garIyasI // 68 yasya syAdvijayaH kRSNa tasyApyapacayo dhruvam // 54 sarvathA yatamAnAnAmayuddhamabhikAGkSatAm / antato dayitaM ghnanti kecidapyapare janAH / sAntve pratihate yuddhaM prasiddhamaparAkramam // 69 tasyAGga balahInasya putrAnbhrAtRnapazyataH / pratighAtena sAntvasya dAruNaM saMpravartate / nirvedo jIvite kRSNa sarvatazcopajAyate // 55 tacchunAmiva gopAde paNDitairupalakSitam // 70 ye hyeva vIrA hImanta AryAH karuNavedinaH / lAGgUlacAlanaM kSveDaH pratirAvo vivartanam / ta eva yuddhe hanyante yavIyAnmucyate janaH // 56 dantadarzanamArAvastato yuddhaM pravartate // 71 hatvApyanuzayo nityaM parAnapi janArdana / tatra yo balavAnkRSNa jitvA so'tti tadAmiSam / anubandhazca pApo'tra zeSazcApyavaziSyate // 57 evameSa manuSyeSu vizeSo nAsti kazcana // 72 zeSo hi balamAsAdya na zeSamavazeSayet / sarvathA tvetaducitaM durbaleSu balIyasAm / sarvocchede ca yatate vairasyAntavidhitsayA // 58 anAdaro virodhazca praNipAtI hi durbalaH // 73 jayo vairaM prasRjati duHkhamAste parAjitaH / pitA rAjA ca vRddhazca sarvathA mAnamarhati / sukhaM prazAntaH svapiti hitvA jayaparAjayau // 59 / tasmAnmAnyazca pUjyazca dhRtarASTro janArdana // 74 jAtavairazca puruSo duHkhaM svapiti nitydaa| putrasnehastu balavAndhRtarASTrasya mAdhava / -987 - Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 70. 75 ] mahAbhArate [5. 71.8 sa putravazamApannaH praNipAtaM prahAsyati // 75 ___ yudhiSThira uvAca / tatra kiM manyase kRSNa prAptakAlamanantaram / yattubhyaM rocate kRSNa svasti prApnuhi kauravAn / kathamarthAcca dharmAcca na hIyemahi mAdhava // 76 kRtArtha svastimantaM tvAM drakSyAmi punarAgatam // 89 IdRze hyarthakRcchre'sminkamanyaM madhusUdana / viSvaksena kurUngatvA bhAratAzamayeH prbho| upasaMpraSTumarhAmi tvAmRte puruSottama // 77 yathA sarve sumanasaH saha syAmaH sucetasaH // 90 priyazca priyakAmazca gatijJaH sarvakarmaNAm / bhrAtA cAsi sakhA cAsi bIbhatsormama ca priyaH / ko hi kRSNAsti nstvaadRksrvnishcyvitsuhRt||78 sauhRdenAvizaGkayo'si svasti prApnuhi bhUtaye // 91 vaizaMpAyana uvAca / asmAnvettha parAnvettha vetthArthaM vettha bhASitam / evamuktaH pratyuvAca dharmarAjaM janArdanaH / yadyadasmaddhitaM kRSNa tattadvAcyaH suyodhanaH // 92 ubhayoreva vAmarthe yAsyAmi kurusaMsadam // 79 yadyaddharmeNa saMyuktamupapadyeddhitaM vcH| .. zamaM tatra labheyaM ceyuSmadarthamahApayan / tattatkezava bhASethAH sAntvaM vA yadi vetarat // 93 puNyaM me sumahadrAjaMzcaritaM syAnmahAphalam // 80 ___ iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi mocayeyaM mRtyupAzAtsaMrabdhAnkurusRJjayAn / spttitmo'dhyaayH||..|| . pANDavAndhArtarASTrAMzca sarvAM ca pRthivImimAm // 81 71 yudhiSThira uvAca / bhgvaanuvaac| na mamaitanmataM kRSNa yattvaM yAyAH kurUnprati / saMjayasya zrutaM vAkyaM bhavatazca zrutaM myaa| suyodhanaH sUktamapi na kariSyati te vacaH // 82 sarva jAnAmyabhiprAyaM teSAM ca bhavatazca yaH // 1 . sametaM pArthivaM kSatraM suyodhanavazAnugam / tava dharmAzritA buddhisteSAM vairAzritA matiH / teSAM madhyAvataraNaM tava kRSNa na rocaye // 83 yadayuddhena labhyeta tatte bahumataM bhavet // 2 na hi naH prINayedravyaM na devatvaM kutaH sukhm| na ca tannaiSThikaM karma kSatriyasya vizAM pate / na ca sarvAmaraizvaryaM tava rodhena mAdhava // 84 AhurAzramiNaH sarve yadbhakSaM kSatriyazcaret / / 3 bhgvaanuvaac| jayo vadho vA saMgrAme dhAtrA diSTaH sanAtanaH / jAnAmyetAM mahArAja dhArtarASTrasya pApatAm / svadharmaH kSatriyasyaiSa kArpaNyaM na prazasyate // 4 avAcyAstu bhaviSyAmaH sarvaloke mahIkSitAm // 85 na hi kArpaNyamAsthAya zakyA vRttiyudhiSThira / na cApi mama paryAptAH sahitAH sarvapArthivAH / vikramasva mahAbAho jahi zatrUnariMdama // 5 kruddhasya pramukha sthAtuM siMhasyevetare mRgAH // 86 atigRddhAH kRtasnehA dIrghakAlaM sahoSitAH / atha cette pravarteranmayi kiMcidasAMpratam / kRtamitrAH kRtabalA dhArtarASTrAH paraMtapa // 6 nirdaheyaM kurUnsarvAniti me dhIyate matiH // 87 na paryAyo'sti yatsAmyaM tvayi kuryurvizAM pate / na jAtu gamanaM tatra bhavetpArtha nirarthakam / balavattAM hi manyante bhISmadroNakRpAdibhiH // 7 arthaprAptiH kadAcitsyAdantato vApyavAcyatA // 88 | yAvacca maardvenaitaanraajnnupcrissysi| -988 - Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 71.8] udyogaparva [5. 71. 35 tAvadete hariSyanti tava rAjyamariMdama // 8 vadhyaH sarpa ivAnAryaH sarvalokasya durmatiH / nAnukrozAnna kArpaNyAnna ca dharmArthakAraNAt / jahyenaM tvamamitraghna mA raajnvicikitsithaaH||23 alaM kartuM dhArtarASTrAstava kAmamariMdama // 9 sarvathA tvatkSamaM caitadrocate ca mamAnagha / etadeva nimittaM te pANDavAstu yathA tvayi / yattvaM pitari bhISme ca praNipAtaM samAcareH // 24 nAnvatapyanta kaupInaM tAvatkRtvApi duSkaram // 10 ahaM tu sarvalokasya gatvA chetsyAmi saMzayam / pitAmahasya droNasya vidurasya ca dhiimtH| yeSAmasti dvidhAbhAvo rAjanduryodhanaM prati // 25 pazyatAM kurumukhyAnAM sarveSAmeva tattvataH // 11 madhye rAjJAmahaM tatra prAtipauruSikAnguNAn / dAnazIlaM mRduM dAntaM dharmakAmamanuvratam / / tava saMkIrtayiSyAmi ye ca tasya vytikrmaaH||26 yattvAmupadhinA raajnyuutenaavshcyttdaa| . bruvatastatra me vAkyaM dharmArthasahitaM hitam / na cApatrapate pApo nRzaMsastena karmaNA / / 12 nizamya pArthivAH sarve nAnAjanapadezvarAH // 27 tathAzIlasamAcAre rAjanmA praNayaM kRthaaH|| tvayi saMpratipatsyante dharmAtmA satyavAgiti / vadhyAste sarvalokasya kiM punastava bhArata // 13 tasmiMzcAdhigamiSyanti yathA lobhAdavartata // 28 vAgbhistvapratirUpAbhiratudatsakanIyasam / garhayiSyAmi caivainaM paurajAnapadeSvapi / sAghamAnaH prahRSTaH sanbhASate bhrAtRbhiH saha // 14 vRddhabAlAnupAdAya cAturvarNyasamAgame // 29 etAvatpANDavAnAM hi nAsti kiMcidiha svakam / / zamaM cedyAcamAnastvaM na dharma tatra lapsyase / nAmadheyaM ca gotraM ca tadapyeSAM na ziSyate // 15 kurUnvigarhayiSyanti dhRtarASTra ca pArthivAH // 30 kAlena mahatA caiSAM bhaviSyati praabhvH| tasmillokaparityakte kiM kAryamavaziSyate / prakRtiM te bhajiSyanti naSTaprakRtayo janAH // 16 hate duryodhane rAjanyadanyatkriyatAmiti // 31 etAzcAnyAzca paruSA vAcaH sa samudIrayat / yAtvA cAhaM kurUnsarvAnyuSmadarthamahApayan / lAghate jJAtimadhye sma tvayi pravrajite vanam // 17 yatiSye prazamaM kartuM lakSayiSye ca ceSTitam // 32 ye tatrAsansamAnItAste dRSTvA tvAmanAgasam / kauravANAM pravRttiM ca gatvA yuddhAdhikArikAm / azrukaNThA rudantazca sabhAyAmAsate tadA // 18 nizAmya vinivartiSye jayAya tava bhArata // 33 na cainamabhyanandaste rAjAno brAhmaNaiH saha / sarvathA yuddhamevAhamAzaMsAmi paraiH saha / sarve duryodhanaM tatra nindanti sma sabhAsadaH // 19 nimittAni hi sarvANi tathA prAdurbhavanti me||34 kulInasya ca yA nindA vadhazvAmitrakarzana / mRgAH zakuntAzca vadanti ghoraM mahAguNo vadho rAjanna tu nindA kujIvikA / / 20 __ hastyazvamukhyeSu nizAmukheSu / tadaiva nihato rAjanyadaiva nirapatrapaH / ghorANi rUpANi tathaiva cAgnininditazca mahArAja pRthivyAM sarvarAjasu // 21 / varNAnbahUnpuSyati ghorarUpAn / ISatkAryo vadhastasya yasya cAritramIdRzam / manuSyalokakSapaNo'tha ghoro praskambhanapratistabdhazchinnamUla iva drumaH // 22 no cedanuprApta ihAntakaH syAt // 35 -989 - Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 71. 36] mahAbhArate [5. 72. 23 zastrANi patraM kavacAnrathAMzca purA prasannAH kuravaH sahaputrAstathA vayam / nAgAndhvajAMzca pratipAdayitvA / indrajyeSThA ivAbhUma modamAnAH sabAndhavAH // 9 yodhAzca sarve kRtanizramAste duryodhanasya krodhena bhAratA madhusUdana / bhavantu hastyazvaratheSu yttaaH| dhakSyante zizirApAye vanAnIva hutAzanaiH // 10 sAMgrAmikaM te yadupArjanIyaM aSTAdazeme rAjAnaH prakhyAtA madhusUdana / __sarva samagraM kuru tannarendra // 36 ye samuccicchidurjJAtInsuhRdazca sabAndhavAn // 11 duryodhano na hyalamadya dAtuM asurANAM samRddhAnAM jvalatAmiva tejsaa| __jIvaMstavaitannapate kathaMcit / paryAyakAle dharmasya prApte balirajAyata / / 12 yatte purastAdabhavatsamRddha haihayAnAmudAvarto nIpAnAM janamejayaH / dyate hataM pANDavamukhya raajym|| 37 bahulastAlajaGghAnAM kRmINAmuddhato vasuH // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi ajabinduH suvIrANAM surASTrANAM kuzarddhikaH / ekspttitmo'dhyaayH||71|| arkajazca balIhAnAM cInAnAM dhautamUlakaH // 14 72 hayagrIvo videhAnAM varaprazca mahaujasAm / / bhImasena uvAca / bAhuH sundaravegAnAM dIptAkSANAM purUravAH // 15 yathA yathaiva zAntiH syAtkurUNAM madhusUdana / sahajazcedimatsyAnAM pracetAnAM bRhadbalaH / : tathA tathaiva bhASethA mA sma yuddhena bhISayeH // 1 dhAraNazvendravatsAnAM mukuTAnAM vigAhanaH // 16 amarSI nityasaMrabdhaH zreyodveSI mahAmanAH / zamazca nandivegAnAmityete kulapAMsanAH / nograM duryodhano vAcyaH sAmnaivainaM samAcareH // 2 yugAnte kRSNa saMbhUtAH kuleSu puruSAdhamAH // 17 prakRtyA pApasattvazca tulyacetAzca dasyubhiH / apyayaM naH kurUNAM syAdyugAnte kAlasaMbhRtaH / aizvaryamadamattazca kRtavairazca pANDavaiH // 3 duryodhanaH kulAGgAro jaghanyaH pApapUruSaH // 18 adIrghadarzI niSThurI kSeptA kruurpraakrmH| dIrghamanyuraneyazca pApAtmA nikRtipriyH||4 tasmAnmRdu zanairenaM yA dharmArthasaMhitam / niyetApi na bhajyeta naiva jahyAtsvakaM matam / kAmAnubandhabahulaM nogramugraparAkramam // 19 tAdRzena zamaM kRSNa manye paramaduSkaram // 5 api duryodhanaM kRSNa sarve vayamadhazvarAH / suhRdAmapyavAcInastyaktadharmaH priyAnRtaH / nIcairbhUtvAnuyAsyAmo mA sma no bharatA nshn||20 pratihantyeva suhRdAM vAcazcaiva manAMsi ca // 6 apyudAsInavRttiH syAdyathA naH kurubhiH saha / sa manyuvazamApannaH svabhAvaM dussttmaasthitH| . vAsudeva tathA kAryaM na kurUnanayaH spRzet // 21 svabhAvAtpApamanveti tRNaistunna ivoragaH // 7 vAcyaH pitAmaho vRddho ye ca kRSNa sabhAsadaH / duryodhano hi yatsenaH sarvathA viditastava / bhrAtRNAmastu saubhrAtraM dhArtarASTraH prazAmyatAm // 22 yacchIlo yatsvabhAvazca yadbalo yatparAkramaH // 8 ahametadbhavImyevaM rAjA caiva prazaMsati / -990 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 72. 23 ] udyogaparva [5. 74.3 arjuno naiva yuddhArthI bhUyasI hi dayArjune // 23 hantAhaM gadayAbhyetya duryodhanamamarSaNam // 13 : iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi iti sma madhye bhrAtRNAM satyenAlabhase gadAm / dvisaptatitamo'dhyAyaH // 72 // tasya te prazame buddhirdhIyate'dya paraMtapa // 14 73 aho yuddhapratIpAni yuddhakAla upasthite / vaizaMpAyana uvaac| pazyasIvApratIpAni kiM tvAM bhIrbhIma vindati // 15 etacchrutvA mahAbAhuH kezavaH prahasanniva / aho pArtha nimittAni viparItAni pazyasi / / abhUtapUrva bhImasya mArdavopagataM vacaH // 1 svapnAnte jAgarAnte ca tasmAtprazamamicchasi // 16 gireriva laghutvaM tacchItatvamiva pAvake / aho nAzaMsase kiMcitpuMstvaM klIba ivAtmani / / matvA rAmAnujaH zauriH zArGgadhanvA vRkodaram // 2 kazmalenAbhipanno'si tena te vikRtaM manaH // 17 saMtejayaMstadA vAgbhirmAtarizveva pAvakam / udvepate te hRdayaM manaste praviSIdati / uvAca bhImamAsInaM kRpayAbhipariplutam // 3 UrustambhagRhIto'si tasmAtprazamamicchasi // 18 tvamanyadA bhImasena yuddhameva prazaMsasi / anityaM kila martyasya cittaM pArtha calAcalam / vadhAbhinandinaH phrAndhArtarASTrAnmimardiSuH // 4 / vAtavegapracalitA aSThIlA zAlmaleriva // 19 na ca svapiSi jAgarSi nyujaH zeSe paraMtapa / tavaiSA vikRtA buddhirgavAM vAgiva maanussii| ghorAmazAntAM ruzatI sadA vAcaM prabhASase // 5 . manAMsi pANDuputrANAM majjayatyaplavAniva // 20 niHzvasannagnivarNena saMtaptaH svena mnyunaa| idaM me mahadAzcaryaM parvatasyeva sarpaNam / aprazAntamanA bhIma sadhUma iva pAvakaH // 6 yadIdRzaM prabhASethA bhImasenAsamaM vacaH // 21 ekAnte niSTanazeSe bhArAta iva durblH| sa dRSTvA svAni karmANi kule janma ca bhArata / api tvAM kecidunmattaM manyante'tadvido janAH // 7 / uttiSThasva viSAdaM mA kRthA vIra sthiro bhava // 22 Arujya vRkSAnnirmUlAngajaH paribhujanniva / na caitadanurUpaM te yatte glAnirariMdama / nighnanpadbhiH kSitiM bhIma niSTananparidhAvasi // 8 yadojasA na labhate kSatriyo na tadanute // 23 nAsmiJjane'bhiramase rahaH kSiyasi pANDava / / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi nAnyaM nizi divA vApi kadAcidabhinandasi // 9 trisaptatitamo'dhyAyaH // 3 // akasmAtsmayamAnazca rahasyAsse rudanniva / 74 jAnvormUrdhAnamAdhAya ciramArase pramIlitaH // 10 vaizaMpAyana uvAca / bhRkuTiM ca punaH kurvannoSThau ca vilihnniv|| tathokto vAsudevena nityamanyuramarSaNaH / abhIkSNaM dRzyase bhIma sarvaM tanmanyukAritam // 11 / sadazvavatsamAdhAvadvabhASe tadanantaram // 1 yathA purastAtsavitA dRzyate zukramuccaran / anyathA mAM cikIrSantamanyathA manyase'cyuta / yathA ca pazcAnnirmukto dhruvaM paryeti razmivAn // 12 / praNItabhAvamatyantaM yudhi satyaparAkramam // 2 tathA satyaM bravImyetannAsti tasya vytikrmH| vettha dAzArha sattvaM me dIrghakAlaM sahoSitaH / -991 - Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 74.3] mahAbhArate [5. 75. 12 uta vA mAM na jAnAsi plavandvada ivAplavaH / / kiM tu sauhRdamevaitatkRpayA madhusUdana / tasmAdapratirUpAbhirvAgbhimA tvaM samarchasi // 3 sarvAMstitikSe saMklezAnmA sma no bharatA nshn||18 kathaM hi bhImasenaM mAM jAnankazcana mAdhava / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi yAdapratirUpANi yathA mAM vaktumarhasi // 4 catuHsaptatitamo'dhyAyaH // 4 // tasmAdidaM pravakSyAmi vacanaM vRSNinandana / AtmanaH pauruSaM caiva balaM ca na samaM paraiH // 5 bhagavAnuvAca / sarvathA nAryakamaitatprazaMsA svayamAtmanaH / bhAvaM jijJAsamAno'haM praNayAdidamabruvam / ativAdApaviddhastu vakSyAmi balamAtmanaH // 6 na cAkSepAnna pANDityAnna krodhAnna vivakSayA // 1 pazyeme rodasI kRSNa yayorAsannimAH prajAH / vedAhaM tava mAhAtmyamuta te veda yadalam / acale cApyanante ca pratiSThe sarvamAtarau // 7 uta te veda karmANi na tvAM paribhavAmyaham / / 2 yadIme sahasA kruddhe sameyAtAM zile iva / yathA cAtmani kalyANaM saMbhAvayasi pANDava / ahamete nigRhNIyAM bAhubhyAM sacarAcare // 8 sahasraguNamapyetattvayi saMbhAvayAmyaham // 3 pazyaitadantaraM bAhvormahAparighayoriva / yAdRze ca kule janma sarvarAjAbhipUjite / ya etatprApya mucyeta na taM pazyAmi pUruSam // 9 bandhubhizca suhRdbhizca bhIma tvamasi tAdRzaH // 4 himavAMzca samudrazca vatrI ca balabhitsvayam / jijJAsanto hi dharmasya saMdigdhasya vRkodara / mayAbhipannaM trAyeranbalamAsthAya na trayaH // 10 paryAya na vyavasyanti daivmaanussyojnaaH|| 5 yudhyeyaM ksstriyaansrvaanpaannddvessvaattaayinH|| sa eva heturbhUtvA hi puruSasyArthasiddhiSu / adhaH pAdatalenaitAnadhiSThAsyAmi bhUtale // 11 / / vinAze'pi sa evAsya saMdigdhaM karma pauruSam // 6 na hi tvaM nAbhijAnAsi mama vikramamacyuta / anyathA paridRSTAni kavibhirdoSadarzibhiH / yathA mayA vinirjitya rAjAno vazagAH kRtAH // 12 anyathA parivartante vegA iva nabhasvataH // 7 atha cenmAM na jAnAsi sUryasyevodyataH prabhAm / sumatritaM sunItaM ca nyAyatazcopapAditam / vigADhe yudhi saMbAdhe vetsyase mAM janArdana // 13 kRtaM mAnuSyakaM karma daivenApi virudhyate // 8 kiM mAtyavAkSIH paruSairRNaM sUcyA ivAnagha / daivamapyakRtaM karma pauruSeNa vihanyate / yathAmati bravImyetadviddhi mAmadhikaM tataH // 14 zItamuSNaM tathA varSa kSutpipAse ca bhArata // 9 draSTAsi yudhi saMbAdhe pravRtte vaizase'hani / yadanyaddiSTabhAvasya puruSasya svayaMkRtam / mayA praNunAnmAtaGgArathinaH sAdinastathA // 15 tasmAdanavarodhazca vidyate tatra lakSaNam // 10 tathA narAnabhikruddhaM nighnantaM kSatriyarSabhAn / lokasya nAnyato vRttiH pANDavAnyatra karmaNaH / draSTA mAM tvaM ca lokazca vikarSantaM varAnvarAn // 16 evaMbuddhiH pravarteta phalaM syAdubhayAnvayAt // 11 na me sIdanti majjAno na mamodvepate mnH|| ya evaM kRtabuddhiH sankarmasveva pravartate / sarvalokAdabhikruddhAnna bhayaM vidyate mama // 17 nAsiddhau vyathate tasya na siddhau harSamazrute // 12 - 992 - Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 75. 13 ] udyogaparva [5. 76. 20 tatreyamarthamAtrA me bhImasena vivakSitA / saMpAdyamAnaM samyakca syAtkarma saphalaM prbho| naikAntasiddhirmantavyA kRrubhiH saha saMyuge // 13 sa tathA kRSNa vartasva yathA zarma bhavetparaiH // 6 nAtipraNItarazmiH syAttathA bhavati paryaye / pANDavAnAM kurUNAM ca bhavAnparamakaH suhRt / viSAdamarchad glAniM vA etadarthaM bravImi te // 14 surANAmasurANAM ca yathA vIra prajApatiH // 7 zvobhUte dhRtarASTrasya samIpaM prApya pANDava / kurUNAM pANDavAnAM ca pratipatsva nirAmayam / yatiSye prazamaM kartuM yuSmadarthamahApayan // 15 asmaddhitamanuSThAtuM na manye tava duSkaram // 8 zamaM cette kariSyanti tato'nantaM yazo mama / evaM cetkAryatAmeti kArya tava janArdana / bhavatAM ca kRtaH kAmasteSAM ca zreya uttamam // 16 gamanAdevameva tvaM kariSyasi na saMzayaH // 9 te cedabhinivekSyanti nAbhyupaiSyanti me vacaH / cikIrSitamathAnyatte' tasminvIra durAtmani / kurakho yuddhamevAtra raudraM karma bhaviSyati // 17 bhaviSyati tathA sarvaM yathA tava cikIrSitam // 1. asminyuddhe bhImasena tvayi bhAraH samAhitaH / zarma taiH saha vA no'stu tava vA yaccikIrSitam / dhUrarjunena dhAryA syAdvoDhavya itaro janaH // 18 vicAryamANo yaH kAmastava kRSNa sa no guruH // 11 ahaM hi yantA bIbhatsorbhavitA saMyuge sati / na sa nArhati duSTAtmA vadhaM sasutabAndhavaH / dhanaMjayasyaiSa kAmo na hi yuddhaM na kAmaye // 19 yena dharmasute dRSTvA na sA zrIrUpamarSitA // 12 tasmAdAzaGkamAno'haM vRkodara matiM tava / yaccApyapazyatopAyaM dharmiSThaM madhusadana / tudannaklIbayA vAcA tejaste samadIpayam // 20 upAyena nRzaMsena hRtA durvRtadevinA // 13 .. iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi kathaM hi puruSo jAtaH kSatriyeSu dhanurdharaH / paJcasaptatitamo'dhyAyaH // 75 // samAhUto nivarteta prANatyAge'pyupasthite // 14 adharmeNa jitAndRSTvA vane pravrajitAMstathA / arjuna uvAca / vadhyatAM mama vArSNeya nirgato'sau suyodhanaH // 15 uktaM yudhiSThireNaiva yAvadvAcyaM janArdana / na caitadadbhutaM kRSNa mitrArthe yaccikIrSasi / tava vAkyaM tu me zrutvA pratibhAti paraMtapa // 1 kriyA kathaM nu mukhyA syAnmRdunA vetareNa vaa||16 naiva prazamamatra tvaM manyase sukaraM prbho| lobhAdvA dhRtarASTrasya dainyAdvA samupasthitAt // 2 atha vA manyase jyaayaanvdhstessaamnntrm| 'aphalaM manyase cApi puruSasya parAkramam / tadeva kriyatAmAzu na vicAryamatastvayA // 17 na cAntareNa karmANi pauruSeNa phalodayaH // 3 jAnAsi hi yathA tena draupadI paapbuddhinaa| sadidaM bhASitaM vAkyaM tathA ca na tathaiva ca / parikliSTA sabhAmadhye tacca tasyApi marSitam // 18 na caitadevaM draSTavyamasAdhyamiti kiMcana // 4 sa nAma samyagvarteta pANDaveSviti mAdhava / kiM caitanmanyase kRcchramasmAkaM paapmaaditH|| na me saMjAyate buddhirbIjamuptamivoSare // 19 kurvanti teSAM karmANi yeSAM nAsti phalodayaH // 5 / tasmAdyanmanyase yuktaM pANDavAnAM ca yaddhitam / ma.bhA. 125 -993 - 76 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 76. 20] mahAbhArate [5. 78.5 tadAzu kuru vArSNeya yannaH kAryamanantaram // 20 na copazAmyate pApaH zriyaM dRSTvA yudhiSThire // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi asakRJcApyahaM tena tvatkRte pArtha bheditaH / SaTsaptatitamo'dhyAyaH // 76 // na mayA tadgRhItaM ca pApaM tasya cikIrSitam // 14 77 jAnAsi hi mahAbAho tvamapyasya paraM matam / bhagavAnuvAca / priyaM cikIrSamANaM ca dharmarAjasya mAmapi // 15 evametanmahAbAho yathA vadasi pANDava / sa jAnastasya cAtmAnaM mama caiva paraM matam / sarva vidaM samAyattaM bIbhatso karmaNordvayoH // 1 ajAnanniva cAkasmAdarjunAdyAbhizaGkase // 16 kSetraM hi rasavacchuddhaM karSakeNopapAditam / yaccApi paramaM divyaM taccApyavagataM tvayA / . Rte varSa na kaunteya jAtu nirvartayetphalam // 2 vidhAnavihitaM pArtha kathaM zarma bhavetparaiH // 17 tatra vai pauruSaM brUyurAsekaM yatnakAritam / yattu vAcA mayA zakyaM karmaNA cApi pANDava / tatra cApi dhruvaM pazyecchoSaNaM daivakAritam // 3 kariSye tadahaM pArtha na tvAzaMse zamaM paraiH // 18 tadidaM nizcitaM buddhyA pUrvairapi mahAtmabhiH / kathaM goharaNe ayAdicchazarma tathAvidham / daive ca mAnuSe caiva saMyukta lokakAraNam // 4 yAcyamAno'pi bhISmeNa saMvatsaragate'dhvani // 19 ahaM hi tatkariSyAmi paraM puruSakArataH / tadaiva te parAbhUtA yadA saMkalpitAstvayA / daivaM tu na mayA zakyaM karma kartuM kathaMcana // 5 lavazaH kSaNazazcApi na ca tuSTaH suyodhanaH // 20 sa hi dharma ca satyaM ca tyaktvA carati durmatiH / sarvathA tu mayA kArya dharmarAjasya zAsanam / na hi saMtapyate tena tathArUpeNa karmaNA // 6 vibhAvyaM tasya bhUyazca karma pApaM durAtmanaH // 21 tAM cApi buddhiM pApiSTAM vardhayantyasya matriNaH / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi zakuniH sUtaputrazca bhrAtA duHzAsanastathA // 7 saptasaptatitamo'dhyAyaH // 7 // sa hi tyAgena rAjyasya na zamaM samupeSyati / .78 antareNa vadhAtpArtha sAnubandhaH suyodhanaH // 8 nakula uvAca / na cApi praNipAtena tyaktumicchati dharmarAT / / uktaM bahuvidhaM vAkyaM dharmarAjena mAdhava / yAcyamAnastu rAjyaM sa na pradAsyati durmatiH // 9 | dharmajJena vadAnyena dharmayuktaM ca tattvataH // 1 na tu manye sa tadvAcyo yadyudhiSThirazAsanam / matamAjJAya rAjJazca bhImasenena mAdhava / uktaM prayojanaM tatra dharmarAjena bhArata // 10 saMzamo bAhuvIryaM ca khyApitaM mAdhavAtmanaH // 2 tathA pApastu tatsarvaM na kariSyati kauravaH / tathaiva phalgunenApi yaduktaM tattvayA zrutam / tasmiMzcAkriyamANe'sau lokavadhyo bhvissyti||11 Atmanazca mataM vIra kathitaM bhavatAsakRt // 3 mama cApi sa vadhyo vai jagatazcApi bhArata / sarvametadatikramya zrutvA paramataM bhavAn / yena kaumArake yUyaM sarve viprakRtAstathA // 12 / yatprAptakAlaM manyethAstatkuryAH puruSottama // 4 vipraluptaM ca vo rAjyaM nRzaMsena durAtmanA / tasmiMstasminnimitte hi mataM bhavati kezava / - 994 - Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 78. 5] udyogaparva [5. 80.2 79 prAptakAlaM manuSyeNa svayaM kAryamariMdama // 5 anyathA cintito hyarthaH punarbhavati so'nyathA / sahadeva uvAca / anityamatayo loke narAH puruSasattama // 6 yadetatkathitaM rAjJA dharma eSa sanAtanaH / anyathA buddhayo hyAsannasmAsu vanavAsiSu / yathA tu yuddhameva syAttathA kAryamariMdama // 1 adRzyeSvanyathA kRSNa dRzyeSu punaranyathA // 7 yadi prazamamiccheyuH kuravaH pANDavaiH saha / asmAkamapi vArSNeya vane vicaratAM tadA / / tathApi yuddhaM dAzAha yojayethAH sahaiva taiH // 2 na tathA praNayo rAjye yathA saMprati vartate // 8 kathaM nu dRSTvA pAJcAlIM tathA kliSTAM sabhAgatAm / nivRttavanavAsAnnaH zrutvA vIra samAgatAH / avadhena prazAmyeta mama manyuH suyodhane // 3 akSauhiNyo hi saptemAstvatprasAdAjanArdana // 9 yadi bhImArjunau kRSNa dharmarAjazca dhArmikaH / imAnhi puruSavyAghrAnacintyabalapauruSAn / dharmamutsRjya tenAhaM yoddhumicchAmi saMyuge // 4 AttazastrAraNe dRSTvA na vyathediha kaH pumAn // 10 sAtyakiruvAca / sa bhavAnkurumadhye taM sAntvapUrva bhayAnvitam / satyamAha mahAbAho sahadevo mahAmatiH / jyAdvAkyaM yathA mando na vyatheta suyodhanaH // 11 duryodhanavadhe zAntistasya kopasya me bhavet // 5 yudhiSThiraM bhImasenaM bIbhatsuM cAparAjitam / jAnAsi hi yathA dRSTvA cIrAjinadharAnvane / sahadevaM ca mAM caiva tvAM ca rAmaM ca kezava // 12 tavApi manyurudbhUto duHkhitAnprekSya pANDavAn // 6 sAtyakiM ca mahAvIryaM virATaM ca sahAtmajam / tasmAnmAdrIsutaH zUro yadAha puruSarSabhaH / vacanaM sarvayodhAnAM tanmataM puruSottama // 7 drupadaM ca sahAmAtyaM dhRSTadyumnaM ca pArSatam // 13 vaizaMpAyana uvaac| kAzirAjaM ca vikrAntaM dhRSTaketuM ca cedipam / evaM vadati vAkyaM tu yuyudhAne mahAmatA / mAMsazoNitabhRnmartyaH pratiyudhyeta ko yudhi // 14 subhImaH siMhanAdo'bhUdyodhAnAM tatra sarvazaH // 8 sa bhavAngamanAdeva sAdhayiSyatyasaMzayam / sarve hi sarvato vIrAstadvacaH pratyapUjayan / / iSTamartha mahAbAho dharmarAjasya kevalam // 15 sAdhu sAdhviti zaineyaM harSayanto yuyutsavaH // 9 vidurazcaiva bhISmazca droNazca sahabAhnikaH / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi zreyaH samarthA vijJAtumucyamAnaM tvayAnagha // 16 ekonAzItitamo'dhyAyaH // 79 // te cainamanuneSyanti dhRtarASTra janAdhipam / taM ca pApasamAcAraM sahAmAtyaM suyodhanam // 17 vaizaMpAyana uvAca / zrotA cArthasya vidurastvaM ca vaktA janArdana / rAjJastu vacanaM zrutvA dharmArthasahitaM hitam / kamivArthaM vivartantaM sthApayetAM na vartmani // 18 kRSNA dAzArhamAsInamabravIcchokakarzitA // 1 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi sutA drupadarAjasya svsitaaytmuurdhjaa| aSTasaptatitamo'dhyAyaH // 7 // saMpUjya sahadevaM ca sAtyakiM ca mahAratham // 2 -995 - Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 80.3] mahAbhArate [5. 80. 32 bhImasenaM ca saMzAntaM dRSTvA paramadurmanAH / yathAvadhye bhavedoSo vadhyamAne janArdana / azrupUrNekSaNA vAkyamuvAcedaM manasvinI // 3 sa vadhyasyAvadhe dRSTa iti dharmavido viduH // 18 viditaM te mahAbAho dharmajJa madhusUdana / yathA tvAM na spRzedeSa doSaH kRSNa tathA kuru / yathA nikRtimAsthAya bhraMzitAH pANDavAH sukhaat|| 4 pANDavaiH saha dAzArha sRJjayaizca sasainikaiH // 19 dhRtarASTrasya putreNa sAmAtyena janArdana / punaruktaM ca vakSyAmi vizrambheNa janArdana / yathA ca saMjayo rAjJA mantraM rahasi shraavitH||5 / kA nu sImantinI mAdRkpRthivyAmasti kezava // 20 yudhiSThireNa dAzArha taccApi viditaM tava / / sutA drupadarAjasya vedimdhyaatsmutthitaa| yathoktaH saMjayazcaiva tacca sarvaM zrutaM tvayA // 6 dhRSTadyumnasya bhaginI tava kRSNa priyA sakhI // 21 pazca nastAta dIyantAM grAmA iti mahAdyute / AjamIDhakulaM prAptA snuSA pANDormahAtmanaH / kuzasthalaM vRkasthalamAsandI vAraNAvatam // 7 mahiSI pANDuputrANAM paJcendrasamavarcasAm // 22 avasAnaM mahAbAho kiMcideva tu pazcamam / sutA me paJcabhirvIraiH paJca jAtA mhaarthaaH| iti duryodhano vAcyaH suhRdazvAsya kezava // 8 abhimanyuryathA kRSNa tathA te tava dharmataH // 23 taccApi nAkarodvAkyaM zrutvA kRSNa suyodhanaH / sAhaM kezagrahaM prAptA parikliSTA sabhAM gtaa| . yudhiSThirasya dAzArha hrImataH saMdhimicchataH // 9 pazyatAM pANDuputrANAM tvayi jIvati kezava // 24 apradAnena rAjyasya yadi kRSNa suyodhnH| jIvatsu kauraveyeSu pAJcAleSvatha vRssnnissu| . saMdhimicchenna kartavyastatra gatvA kathaMcana // 10 dAsIbhUtAsmi pApAnAM sabhAmadhye vyavasthitA // 25 zakSyanti hi mahAbAho pANDavAH sRJjayaiH saha / nirAmarSeSvaceSTeSu prekSamANeSu pANDuSu / dhArtarASTrabalaM ghoraM kruddha pratisamAsitum // 11 trAhi mAmiti govinda manasA kAGkito'si me // 26 na hi sAmnA na dAnena zakyo'rthasteSu kazcana / yatra mAM bhagavAnarAjA zvazuro vAkyamabravIt / tasmAtteSu na kartavyA kRpA te madhusUdana // 12 varaM vRNISva pAJcAli varAhasi matAsi me // 27 sAnA dAnena vA kRSNa ye na zAmyanti zatravaH / adAsAH pANDavAH santu sarathAH sAyudhA iti / moktavyasteSu daNDaH syAjjIvitaM parirakSatA // 13 mayokte yatra nirmuktA vanavAsAya kezava // 28 tasmAtteSu mahAdaNDaH kSeptavyaH kSipramacyuta / evaMvidhAnAM duHkhAnAmabhijJo'si janArdana / svayA caiva mahAbAho pANDavaiH saha sRJjayaiH // 14 trAhi mAM puNDarIkAkSa sabhartRjJAtibAndhavAm // 29 etatsamarthaM pArthAnAM tava caiva yazaskaram / nanvahaM kRSNa bhISmasya dhRtarASTrasya cobhayoH / kriyamANaM bhavetkRSNa kSatrasya ca sukhAvaham // 15 snuSA bhavAmi dharmeNa sAhaM dAsIkRtAbhavam // 30 kSatriyeNa hi hantavyaH kSatriyo lobhamAsthitaH / dhigbalaM bhImasenasya dhikpArthasya dhanuSmatAm / akSatriyo vA dAzArha svadharmamanutiSThatA // 16 / / yatra duryodhanaH kRSNa muhUrtamapi jIvati // 31 anyatra brAhmaNAttAta sarvapApeSvavasthitAt / yadi te'hamanugrAhyA yadi te'sti kRpA mayi / gururhi sarvavarNAnAM brAhmaNaH prasRtAprabhuk // 17 / dhArtarASTreSu vai kopaH sarvaH kRSNa vidhIyatAm // 32 -996 - Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 80. 33] udyogaparva [5. 81. 10 ityuktvA mRdusaMhAraM vRjinAgraM sudarzanam / caleddhi himavAzailo medinI zatadhA bhavet / sunIlamasitApAGgI puNyagandhAdhivAsitam / 33 / / dyauH patecca sanakSatrA na me moghaM vaco bhavet // 48 sarvalakSaNasaMpannaM mahAbhujagavarcasam / satyaM te pratijAnAmi kRSNe bASpo nigRhyatAm / kezapakSaM varArohA gRhya savyena pANinA // 34 hatAmitrAzriyA yuktAnacirAdrakSyase patIn // 49 padmAkSI puNDarIkAkSamupetya gjgaaminii| iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi azrupUrNekSaNA kRSNA kRSNaM vacanamabravIt // 35 azItitamo'dhyAyaH // 8 // ayaM te puNDarIkAkSa duHzAsanakaroddhRtaH / smartavyaH sarvakAleSu pareSAM saMdhimicchatA // 36 arjuna uvAca / yadi bhImArjunau kRSNa kRpaNI saMdhikAmukau / kurUNAmadya sarveSAM bhavAnsuhRdanuttamaH / pitA me yotsyate vRddhaH saha putraimahArathaiH // 37 saMbandhI dayito nityamubhayoH pakSayorapi // 1 pacca caiva mahAvIryAH putrA me madhusUdana / pANDavairdhArtarASTrANAM pratipAdyamanAmayam / abhimanyu puraskRtya yotsyanti kurubhiH saha // 38 / samarthaH prazamaM caiSAM kartuM tvamasi kezava // 2 duHzAsanabhujaM zyAma, saMchinnaM paaNsugunntthitm| tvamitaH puNDarIkAkSa suyodhanamamarSaNam / yadyahaM taM na pazyAmi kA zAntihRdayasya me // 39 zAntyarthaM bhArataM brUyA yattadvAcyamamitrahan // 3 trayodaza hi varSANi pratIkSantyA gatAni me| tvayA dharmArthayuktaM ceduktaM zivamanAmayam / nidhAya hRdaye manyu pradIptamiva pAvakam // 40 hitaM nAdAsyate bAlo diSTasya vazameSyati // 4 vidIryate me hRdayaM bhImavAkzalyapIDitam / bhagavAnuvAca / yo'yamadya mahAbAhurdharmaM samanupazyati // 41 dharmyamasmadvitaM caiva kurUNAM yadanAmayam / ityuktvA bASpasannena knntthenaaytlocnaa| eSa yAsyAmi rAjAnaM dhRtarASTramabhIpsayA // 5 sroda kRSNA sotkampaM sasvaraM bASpagadgadam // 42 vaizaMpAyana uvAca / stanA pInAyatazroNI sahitAvabhivarSatI / tato vyapete tamasi sUrye vimala udgate / dravIbhUtamivAtyuSNamutsRjadvAri netrajam / / 43 maitre muhUrte saMprApte mRdvarciSi divAkare // 6 vAmuvAca mahAbAhuH kezavaH parisAntvayan / kaumude mAsi revatyAM zaradante himAgame / acirAdrakSyase kRSNe rudatIrbharatastriyaH // 44 sphItasasyasukhe kAle kalyaH sattvavatAM varaH // 7 evaM tA bhIru rotsyanti nihatajJAtibAndhavAH / / maGgalyAH puNyanirghoSA vAcaH zRNvaMzca sUnRtAH / hatamitrA hatabalA yeSAM kruddhAsi bhAmini // 45 brAhmaNAnAM pratItAnAmRSINAmiva vAsavaH / / 8 ahaM ca tatkariSyAmi bhImArjunayamaiH saha / / kRtvA paurvAhnikaM kRtyaM snAtaH zuciralaMkRtaH / yudhiSThiraniyogena daivAcca vidhinirmitAt // 46 / upatasthe vivasvantaM pAvakaM ca janArdanaH // 9 dhArtarASTrAH kAlapakkA na cecchRNvanti me vacaH / RSabhaM pRSTha Alabhya brAhmaNAnabhivAdya c| zecyante nihatA bhUmau zvazRgAlAdanIkRtAH // 47 / agniM pradakSiNaM kRtvA pshynklyaannmgrtH|| 10 -997 - Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 81. 11] mahAbhArate [5. 81. 40 tatpratijJAya vacanaM pANDavasya janArdanaH / mazrAhutimahAhomaihUyamAnazca pAvakaH / zinernaptAramAsInamabhyabhASata sAtyakim // 11 pradakSiNazikho bhUtvA vidhUmaH samapadyata // 26 ratha AropyatAM zaGkhazcakraM ca gadayA saha / vasiSTho vAmadevazca bhUridyumno gayaH RthH|| upAsaGgAzca zaktyazca sarvapraharaNAni ca // 12 zukranAradavAlmIkA marutaH kuziko bhRguH // 27 duryodhano hi duSTAtmA karNazca sahasaubalaH / brahmadevarSayazcaiva kRSNaM yadusukhAvaham // na ca zatruravajJeyaH prAkRto'pi balIyasA // 13 pradakSiNamavartanta sahitA vAsavAnujam / / 28 tatastanmatamAzAya kezavasya purHsraaH| evametairmahAbhAgairmaharSigaNasAdhubhiH / prasasUryojayiSyanto rathaM cakragadAbhRtaH // 14 pUjitaH prayayau kRSNaH kurUNAM sadanaM prati // 29 taM dIptamiva kAlAgnimAkAzagamivAdhvagam / taM prayAntamanuprAyAtkuntIputro yudhiSThiraH / candrasUryaprakAzAbhyAM cakrAbhyAM samalaMkRtam // 15 bhImasenArjunau cobhau mAdrIputrau ca pANDavau // 30 ardhacandrazca candrazca matsyaiH samRgapakSibhiH / cekitAnazca vikrAnto dhRSTaketuzca cedipaH / puSpaizca vividhaizcitraM maNiratnaizca sarvazaH / / 16 drupadaH kAzirAjazca zikhaNDI ca mahArathaH // 31 taruNAdityasaMkAzaM bRhantaM cArudarzanam / dhRSTadyumnaH saputrazca virATaH kekayaiH saha / maNihemavicitrAGgaM sudhvajaM supatAkinam // 17 saMsAdhanArtha prayayuH kSatriyAH kSatriyarSabham // 32 sUpaskaramanAdhRSyaM vaiyAghraparivAraNam / tato'nuvrajya govindaM dharmarAjo yudhiSThiraH / yazoghnaM pratyamitrANAM yadUnAM nandivardhanam // 18 rAjJAM sakAze dyutimAnuvAcedaM vacastadA // 33 pAjibhiH sainysugriivmeghpusspblaahkaiH| yo naiva kAmAnna bhayAnna lobhAnnArthakAraNAt / snAtaiH saMpAdayAMcakruH saMpannaiH sarvasaMpadA // 19 anyAyamanuvarteta sthirabuddhiralolupaH // 34 mahimAnaM tu kRSNasya bhUya evAbhivardhayan / dharmajJo dhRtimAnprAjJaH sarvabhUteSu keshvH| sughoSaH patagendreNa dhvajena yuyuje rathaH // 20 IzvaraH sarvabhUtAnAM devadevaH pratApavAn // 35 taM meruzikharaprakhyaM meghadundubhinisvanam / taM sarvaguNasaMpannaM zrIvatsakRtalakSaNam / Aruroha rathaM zaurirvimAnamiva puNyakRt // 21 saMpariSvajya kaunteyaH saMdeSTumupacakrame // 36 tataH sAtyakimAropya prayayau puruSottamaH / yA sA bAlyAtprabhRtyasmAtparyavardhayatAbalA / pRthivIM cAntarikSaM ca rathaghoSeNa nAdayan // 22 upavAsatapaHzIlA sadA svastyayane ratA // 37 vyapoDhAbhraghanaH kAlaH kSaNena samapadyata / devatAtithipUjAsu guruzuzrUSaNe ratA / zivazvAnuvavau vAyuH prazAntamabhavadrajaH // 23 vatsalA priyaputrA ca priyAsmAkaM janArdana // 38 pradakSiNAnulomAzca maGgalyA mRgapakSiNaH / / suyodhanabhayAdyA no'trAyatAmitrakarzana / prayANe vAsudevasya babhUvuranuyAyinaH // 24 mahato mRtyusaMbAdhAduttarannaurivArNavAt // 39 maGgalyArthapadaiH zabdairanvavartanta sarvazaH / asmatkRte ca satataM yayA duHkhAni mAdhava / sArasAH zatapatrAzca haMsAzca madhusUdanam // 25 / anubhUtAnyaduHkhArhA tAM sma pRccheranAmayam // 40 -998 - Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 81. 41] udyogaparva [5. 81. 70 bhRzamAzvAsayezcanAM putrazokapariplutAm / tasya taM ninadaM zrutvA saMprAvepanta dhanvinaH / abhivAdya svajethAzca pANDavAnparikIrtayan // 41 vAhanAni ca sarvANi zakRnmUtraM prasusruvuH // 56 UDhAtprabhRti duHkhAni zvazurANAmariMdama / ityuktvA kezavaM tatra tathA coktvA vinizcayam / nikArAnatadarhA ca pazyantI duHkhamaznute // 42 anujJAto nivavRte pariSvajya janArdanam // 57 api jAtu sa kAlaH syAtkRSNa duHkhaviparyayaH / teSu rAjasu sarveSu nivRtteSu janArdanaH / yadahaM mAtaraM kliSTAM sukhe dadhyAmariMdama // 43 tUrNamabhyapataddhRSTaH sainyasugrIvavAhanaH // 58 pravrajanto'nvadhAvatsA kRpaNA putrgRddhinii| .. te yA vAsudevasya dArukeNa prcoditaaH| rudatImapahAyainAmupagacchAma yadvanam // 44 panthAnamAcemuriva prasamAnA ivAmbaram // 59 na nUnaM mriyate duHkhaiH sA cejjIvati kezava / athApazyanmahAbAhuRRSInadhvani kezavaH / tathA putrAdhibhirgADhamArtA hyAnartasatkRtA // 45 brAhvayA zriyA dIpyamAnAnsthitAnubhayataH pathi // 60 abhivAdyA tu sA kRSNa tvayA mdvcnaadvibho| so'vatIrya rathAttarNamabhivAdya janArdanaH / dhRtarASTrazca kauravyo rAjAnazca vayodhikAH // 46 yathAvattAnRSInsarvAnabhyabhASata pUjayan // 61 bhISmaM droNaM kRpaM caiva mahArAjaM ca bAhnikam / kaJcillokeSu kuzalaM kacciddharmaH svanuSThitaH / drauNiM ca somadattaM ca sarvAMzca bharatAnpRthak // 47 brAhmaNAnAM trayo varNAH kaJcittiSThanti zAsane // 62 viduraM ca mahAprAjJaM kurUNAM mantradhAriNam / tebhyaH prayujya tAM pUjAM provAca madhusUdanaH / agAdhabuddhiM dharmajJaM svajethA madhusUdana / / 48 bhagavantaH ka saMsiddhAH kA vIthI bhavatAmiha // 63 ityuktvA kezavaM tatra rAjamadhye yudhiSThiraH / kiM vA bhagavatAM kAryamahaM kiM karavANi vaH / anujJAto nivavRte kRSNaM kRtvA pradakSiNam // 49 kenArthenopasaMprAptA bhagavanto mahItalam // 64 vrajanneva tu bIbhatsuH sakhAyaM puruSarSabham / tamabravIjAmadagnya upetya madhusUdanam / abravItparavIranaM dAzArhamaparAjitam // 50 pariSvajya ca govindaM purA sucarite sakhA // 65 yadasmAkaM vibho vRttaM purA vai manbanizcaye / devarSayaH puNyakRto brAhmaNAzca bahuzrutAH / ardharAjyasya govinda viditaM sarvarAjasu // 51 rAjarSayazca dAzArha mAnayantastapasvinaH // 66 taJceddadyAdasaGgena satkRtyAnavamanya ca / devAsurasya draSTAraH purANasya mahAyute / priyaM me syAnmahAbAho mucyeranmahato bhyaat||52 sametaM pArthivaM kSatraM didRkSantazca sarvataH / / 67 atazcedanyathA kartA dhArtarASTro'nupAyavit / sabhAsadazca rAjAnastvAM ca satyaM janArdana / antaM nUnaM kariSyAmi bhatriyANAM janArdana // 53 etanmahatprekSaNIyaM draSTuM gacchAma kezava / / 68 evamukte pANDavena paryahRSyadvakodaraH / dharmArthasahitA vAcaH zrotumicchAma mAdhava / muhurmuhuH krodhavazAtprAvepata ca pANDavaH // 54 / tvayocyamAnAH kuruSu rAjamadhye paraMtapa // 69 vepamAnazca kaunteyaH prAkrozanmahato ravAn / bhISmadroNAdayazcaiva vidurazca mahAmatiH / dhanaMjayavacaH zrutvA hosiktamanA bhRzam // 55 / tvaM ca yAdavazArdUla sabhAyAM vai sameSyatha // 70 -999 - Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 81.71] mahAbhArate [5. 82.25 tava vAkyAni divyAni tatra teSAM ca mAdhava / yatra yatra tu vArSNeyo vartate pathi bhArata / zrotumicchAma govinda satyAni ca zubhAni c||71 tatra tatra sukho vAyuH sarva cAsItpradakSiNam // 11 ApRSTo'si mahAbAho punardrakSyAmahe vayam / / vavarSa puSpavarSaM ca kamalAni ca bhUrizaH / yAhyavinena vai vIra drakSyAmastvAM sabhAgatam // 72 samazca panthA nirduHkho vyapetakuzakaNTakaH // 12 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi sa gacchanbrAhmaNai rAjaMstatra tatra mahAbhujaH / ekaashiititmo'dhyaayH||81|| arcyate madhuparkaizca sumanobhirvasupradaH // 13 taM kiranti mahAtmAnaM vanyaiH puSpaiH sugandhibhiH / vaizaMpAyana uvAca / striyaH pathi samAgamya sarvabhUtahite ratam // 14 prayAntaM devakIputraM paravIrarujo daza / sa zAlibhavanaM ramyaM sarvasasyasamAcitam / mahArathA mahAbAhumanvayuH zastrapANayaH // 1 sukhaM paramadharmiSThamatyagAdbharatarSabha // 15 padAtInAM sahasraM ca sAdinAM ca paraMtapa / pazyanbahupazUnyAmAramyAnhRdayatoSaNAn / bhojyaM ca vipulaM rAjanpreSyAzca zatazo'pare // 2 purANi ca vyatikrAmanrASTrANi vividhAni ca // 16 janamejaya uvAca / nityahRSTAH sumanaso bhAratairabhirakSitAH / kathaM prayAto dAzArho mahAtmA madhusUdanaH / nodvignAH paracakrANAmanayAnAmakovidAH // 17 kAni vA vrajatastasya nimittAni mhaujsH|| 3 upaplavyAdathAyAntaM janAH purnivaasinH|. vaizaMpAyana uvAca / pathyatiSThanta sahitA viSvaksenadidRkSayA // 18 tasya prayANe yAnyAsannadbhutAni mahAtmanaH / te tu sarve sunAmAnamagniMmiddhamiva prabhum / tAni me zRNu divyAnidaivAnyautpAtikAni ca // 4 arcayAmAsuracyaM taM dezAtithimupasthitam // 19 anabhre'zaninirghoSaH svidyutsmjaayt| vRkasthalaM samAsAdya kezavaH prviirhaa| anvageva ca parjanyaH prAvarSadvighane bhRzam // 5 prakIrNarazmAvAditye vimale lohitAyati // 20 pratyagRhurmahAnadyaH prAGmukhAH sindhusattamAH / avatIrya rathAttUrNaM kRtvA zaucaM yathAvidhi / viparItA dizaH sarvA na prAjJAyata kiMcana // 6 rathamocanamAdizya saMdhyAmupaviveza ha // 21 prAjvalannanayo rAjanpRthivI samakampata / dAruko'pi hayAnmuktvA paricarya ca zAstrataH / udapAnAzca kumbhAzca prAsiJcazatazo jalam / / 7 mumoca sarva varmANi muktvA cainAnavAsRjat // 22 tamaHsaMvRtamapyAsItsarvaM jagadidaM tadA / abhyatItya tu tatsarvamuvAca madhusUdanaH / na dizo nAdizo rAjanprajJAyante sma reNunA // 8 yudhiSThirasya kAryArthamiha vatsyAmahe kSapAm // 23 prAdurAsInmahAzabdaH khe zarIraM na dRzyate / tasya tanmatamAjJAya cakrurAvasathaM narAH / sarveSu rAjandezeSu tadadbhutamivAbhavat // 9 kSaNena cAnnapAnAni guNavanti samAjayan // 24 prAmanAddhAstinapuraM vAto dakSiNapazcimaH / tasmingrAme pradhAnAstu ya AsanbrAhmaNA nRp| ArujanagaNazo vRkSAnparuSo bhImanisvanaH // 10 | AryAH kulInA hrImanto brAhmIM vRttimnusstthitaaH|| 25 - 1000 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 82. 26 ] udyogaparva [5. 84.4 te'bhigamya mahAtmAnaM hRSIkezamariMdamam / yathA prItirmahAbAho tvayi jAyeta tasya vai| . pUjAM cakruryathAnyAyamAzImaGgalasaMyutAm // 26 tathA kuruSva gAndhAre kathaM vA bhISma manyase // 10 te pUjayitvA dAzArha sarvalokeSu pUjitam / tato bhISmAdayaH sarve dhRtarASTra janAdhipam / / nyavedayanta vezmAni ratnavanti mahAtmane // 27 UcuH paramamityevaM pUjayanto'sya tadvacaH // 11 tAnprabhuH kRtamityuktvA satkRtya ca ythaarhtH|| teSAmanumataM jJAtvA rAjA duryodhanastadA / abhyetya teSAM vezmAni punarAyAtsahaiva taiH // 28 sabhAvAstUni ramyANi pradeSTumupacakrame // 12 sumaSTaM bhojayitvA ca brAhmaNAMstatra kezavaH / / tato dezeSu dezeSu ramaNIyeSu bhAgazaH / bhuktvA ca saha taiH sarvairavasattAM kSapAM sukham // 29 sarvaratnasamAkIrNAH sabhAzcakruranekazaH // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi AsanAni vicitrANi yuktAni vividhairguNaiH / yshiititmo'dhyaayH|| 82 // striyo gandhAnalaMkArAnsUkSmANi vasanAni ca // 14 guNavantyannapAnAni bhojyAni vividhAni ca / vaizaMpAyana uvAca / mAlyAni ca sugandhIni tAni rAjA dadau ttH|| 15 tathA dUtaiH samAjJAya ayAntaM madhusUdanam / vizeSatazca vAsArtha sabhAM grAme vRkasthale / dhRtarASTro'bravIdbhISmamarcayitvA mahAbhujam // 1 vidadhe kauravo rAjA bahuratnAM manoramAm // 16 droNaM ca saMjayaM caiva viduraM ca mahAmatim / etadvidhAya vai sarva devAhamatimAnuSam / duryodhanaM ca sAmAtyaM hRSTaromAbravIdidam // 2 Acakhyau dhRtarASTrAya rAjA duryodhanastadA // 17 adbhutaM mahadAzvaryaM zrUyate kurunandana / tAH sabhAH kezavaH sarvA ratnAni vividhAni ca / striyo bAlAzca vRddhAzca kathayanti gRhe gRhe // 3 / asamIkSyaiva dAzArha upAyAtkurusadma tat // 18 satkRtyAcakSate cAnye tathaivAnye samAgatAH / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi pRthagvAdAzca vartante catvareSu sabhAsu ca // 4 jyazItitamo'dhyAyaH // 83 // upayAsyati dAzArhaH pANDavArthe parAkramI / sa no mAnyazca pUjyazca sarvathA madhusUdanaH // 5 dhRtarASTra uvAca / tasminhi yAtrA lokasya bhUtAnAmIzvaro hi sH| upaplavyAdiha kSattarupayAto janArdanaH / tasmindhRtizca vIryaM ca prajJA caujazca mAdhave // 6 vRkasthale nivasati sa ca prAtariheSyati // 1 sa mAnyatAM narazreSThaH sa hi dharmaH snaatnH| AhukAnAmadhipatiH purogaH sarvasAtvatAm / / pUjito hi sukhAya syAdasukhaH syaadpuujitH|| 7 mahAmanA mahAvIryo mahAmAtro janArdanaH // 2 sa cettaSyati dAzArha upacArairariMdamaH / sphItasya vRSNivaMzasya bhartA goptA ca mAdhavaH / kRtsnAnsarvAnabhiprAyAnprApsyAmaH sarvarAjasu // 8 trayANAmapi lokAnAM bhgvaanprpitaamhH|| 3 tasya pUjArthamadyaiva saMvidhatsva prNtp| . vRSNyandhakAH sumanaso yasya prjnyaamupaaste| sabhAH pathi vidhIyantAM sarvakAmasamAhitAH // 9 AdityA vasavo rudrA yathA buddhiM bRhaspateH // 4 ma. bhA. 126 - 1001 -- Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 64. 5] mahAbhArate [5. 85. 11 tasmai pUjAM prayokSyAmi dAzArhAya mahAtmane / etaddhi rucirAkAraiH prAsAdairupazobhitam / pratyakSaM tava dharmajJa tanme kathayataH zRNu // 5 zivaM ca ramaNIyaM ca sarvartu sumahAdhanam // 20 ekavarNaiH sukRSNAGgairbAhnijAtaihayottamaiH / sarvamasmingRhe ratnaM mama duryodhanasya ca / caturyuktAnrathAMstasmai rokmAndAsyAmi SoDaza // 6 - yadyadarhetsa vArSNeyastattaddeyamasaMzayam // 21 nityaprabhinnAnmAtaGgAnISAdantAnprahAriNaH / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi aSTAnucaramekaikamaSTau dAsyAmi kezave // 7 caturazItitamo'dhyAyaH // 84 // dAsInAmaprajAtAnAM zubhAnAM rukmavarcasAm / zatamasmai pradAsyAmi dAsAnAmapi tAvataH // 8 vidura uvAca / AvikaM bahu susparza pArvatIyairupAhRtam / rAjanbahumatazcAsi trailokyasyApi sattamaH / tadapyasmai pradAsyAmi sahasrANi dazASTa ca // 9 saMbhAvitazca lokasya saMmatazcAsi bhArata // 1 ajinAnAM sahasrANi cInadezodbhavAni c|| yattvamevaMgate brUyAH pazcime vayasi sthitaH / tAnyapyasmai pradAsyAmi yAvadarhati kezavaH // 10 zAstrAdvA supratAdvA susthiraH sthaviro hyasi // 2 divA rAtrau ca bhAtyeSa sutejA vimalo maNiH / lekhAzmanIva bhAH sUrye mahormiriva saagre|| tamapyasmai pradAsyAmi tamapyarhati kezavaH // 11 dharmastvayi mahArAjaniti vyavasitAH prajAH // 3 ekenApi patatyahrA yojanAni caturdaza / sadaiva bhAvito loko guNaughaistava pArthiva / yAnamazvatarIyuktaM dAsye tasmai tadapyaham // 12 guNAnAM rakSaNe nityaM prayatasva sabAndhavaH // 4 yAvanti vAhanAnyasya yAvantaH puruSAzca te / ArjavaM pratipadyasva mA bAlyAvahudhA nshiiH| tato'STaguNamapyasmai bhojyaM dAsyAmyahaM sadA // 13 rAjyaM putrAMzca pautrAMzca suhRdazcApi supriyAn // 5 mama putrAzca pautrAzca sarve duryodhanAdRte / yattvaM ditsasi kRSNAya rAjannatithaye bahu / pratyudyAsyanti dAzArha sthairmuSTairalaMkRtAH // 14 etadanyacca dAzArhaH pRthivImapi cAhati // 6 skhalaMkRtAzca kalyANyaH pAdaireva sahasrazaH / na tu tvaM dharmamuddizya tasya vA priyakAraNAt / vAramukhyA mahAbhAgaM pratyudyAsyanti kezavam // 15 etadicchasi kRSNAya satyenAtmAnamAlabhe // 7 nagarAdapi yAH kAzcidgamiSyanti janArdanam / mAyaiSAtattvamevaitaccha tadbharidakSiNa / draSTuM kanyAzca kalyANyastAzca yaasyntynaavRtaaH||16 jAnAmi te mataM rAjangUDhaM bAhyena karmaNA // 8 sastrIpuruSabAlaM hi nagaraM madhusUdanam / paJca pazcaiva lipsanti grAmakAnpANDavA nRp| udIkSate mahAtmAnaM bhAnumantamiva prajAH // 17 na ca ditsasi tebhyastAMstacchamaM kaH kariSyati // 9 mahAdhvajapatAkAzca kriyantAM sarvatodizam / arthena tu mahAbAhuM vArSNeyaM tvaM jihIrSasi / jalAvasikto virajAH panthAstasyeti caanvshaat|| anenaivAbhyupAyena pANDavebhyo bibhitsasi // 10 duHzAsanasya ca gRhaM duryodhanagRhAdvaram / na ca vittena zakyo'sau nodyamena na grhyaa| tadasya kriyatAM kSipraM susaMmRSTamalaMkRtam // 19 / anyo dhanaMjayAtkartumetattattvaM bravImi te // 11 - 1002 - Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 85. 12] udyogaparva [5. 86. 20 veda kRSNasya mAhAtmyaM vedAsya dRddhbhktitaam| / vaicitravIryaM rAjAnamidaM vacanamabravIt // 7 atyAjyamasya jAnAmi prANaistulyaM dhanaMjayam / / 12 / satkRto'satkRto vApi na krudhyeta janArdanaH / anyatkumbhAdapAM pUrNAdanyatpAdAvasecanAt / / nAlamanyamavajJAtumavajJAto'pi kezavaH // 8 anyakuzalasaMpraznAnnaiSiSyati janArdanaH // 13 / yattu kArya mahAbAho manasA kAryatAM gatam / yattvasya priyamAtithyaM mAnArhasya mahAtmanaH / sarvopAyairna tacchakyaM kenacitkartumanyathA // 9 tadasmai kriyatAM rAjanmAnArho hi janArdanaH // 14 sa ydyaanmhaabaahusttkaarymvishngkyaa| AzaMsamAnaH kalyANaM kurUnabhyeti kezavaH / vAsudevena tIrthana kSipraM saMzAmya pANDavaiH // 10 yenaiva rAjannarthena tadevAsmA upAkuru // 15 dharmyamarthyaM sa dharmAtmA dhruvaM vaktA janArdanaH / dhamamicchati dAzArhastava duryodhanasya ca / tasminvAcyAH priyA vAco bhavatA bAndhavaiH saha // pANDavAnAM ca rAjendra tadasya vacanaM kuru // 16 duryodhana uvAca / pitAsi rAjanputrAste vRddhastvaM zizavaH pre| na paryAyo'sti yadrAjazriyaM niSkevalAmaham / ghartasva pitRvatteSu vartante te hi putravat // 17 taiH sahemAmupAznIyAM jIvaJjIvaiH pitAmaha // 12 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi idaM tu sumahatkAryaM zRNu me yatsamarthitam / pnycaashiititmo'dhyaayH|| 85 // parAyaNaM pANDavAnAM niyaMsyAmi janArdanam // 13 tasminbaddhe bhaviSyanti vRSNayaH pRthivI tathA / duryodhana uvAca / pANDavAMzca vidheyA me sa ca prAtariheSyati // 14 yadAha viduraH kRSNe sarvaM tatsatyamucyate / atropAyaM yathA samyaG na budhyeta janArdanaH / anurakto hyasaMhAryaH pArthAnprati janArdanaH // 1 . na cApAyo bhavetkazcittadbhavAnprabravItu me // 15 yattu satkArasaMyuktaM deyaM vasu janArdane / vaizaMpAyana uvAca / bhanekarUpaM rAjendra na taddeyaM kadAcana // 2 tasya tadvacanaM zrutvA ghoraM kRSNAbhisaMhitam / dezaH kAlastathAyukto na hi nAIti kezavaH / dhRtarASTraH sahAmAtyo vyathito vimanAbhavat // 16 maMsyatyadhokSajo rAjanbhayAdarcati mAmiti / / 3 tato duryodhanamidaM dhRtarASTro'bravIdvacaH / avamAnazca yatra syAtkSatriyasya vizAM pate / maivaM vocaH prajApAla naiSa dharmaH sanAtanaH // 17 ma tatkuryAdbudhaH kAryamiti me nizcitA mtiH||4 dUtazca hi hRSIkezaH saMbandhI ca priyazca naH / sa hi pUjyatamo devaH kRSNaH kmllocnH|| | apApaH kauraveyeSu kathaM bandhanamarha te // 18 prayANAmapi lokAnAM viditaM mama sarvathA // 5 bhISma uvaac| na tu tasminpradeyaM syAttathA kAryagatiH prbho| parIto dhRtarASTrAyaM tava putraH sumandadhIH / vigrahaH samupArabdho na hi zAmyatyavigrahAt // 6 | vRNotyanarthaM na tvarthaM yAcyamAnaH suhRdNaiH // 19 vaizaMpAyana uvAca / imamutpathi vartantaM pApaM pApAnubandhinam / tasya tadvacanaM zrutvA bhISmaH kurupitAmahaH / vAkyAni suhRdAM hitvA tvamapyasyAnuvartase // 20 - 1003 - Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 86. 21] mahAbhArate [5. 87. 25 kRSNamakliSTakarmANamAsAdyAyaM sudurmatiH / pranaSTagatayo'bhUvanarAjamArge narairvRte // 10 tava putraH sahAmAtyaH kSaNena na bhaviSyati // 21 sa gRhaM dhRtarASTrasya prAvizacchatrukarzanaH / . pApasyAsya nRzaMsasya tyaktadharmasya durmateH / pANDuraM puNDarIkAkSaH prAsAdairupazobhitam // 11 notsahe'narthasaMyuktAM vAcaM zrotuM kathaMcana // 22 tisraH kakSyA vyatikramya kezavo rAjavezmanaH / vaizaMpAyana uvaac| vaicitravIrya rAjAnamabhyagacchadariMdamaH // 12 : ityuktvA bharatazreSTho vRddhaH paramamanyumAn / abhyAgacchati dAzArhe prjnyaackssurnreshvrH| utthAya tasmAtprAtiSThadbhISmaH satyaparAkramaH // 23 sahaiva droNabhISmAbhyAmudatiSThanmahAyazAH // 13 : iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi kRpazca somadattazca mahArAjazca bAhnikaH / SaDazItitamo'dhyAyaH // 86 // Asanebhyo'calansarve pUjayanto janArdanam // 14 tato rAjAnamAsAdya dhRtarASTraM yazasvinam / vaizaMpAyana uvAca / sa bhISmaM pUjayAmAsa vArSNeyo vaagbhirnyjsaa||15 prAtarutthAya kRSNastu kRtavAnsarvamAhnikam / teSu dharmAnupUrvI tAM prayujya madhusUdanaH / brAhmaNairabhyanujJAtaH prayayau nagaraM prati // 1 yathAvayaH samIyAya rAjabhistatra mAdhavaH // 16 taM prayAntaM mahAbAhumanujJApya tato nRpa / atha droNaM saputraM sa bAhrIkaM ca yazasvinam / paryavartanta te sarve vRkasthalanivAsinaH // 2 kRpaM ca somadattaM ca samIyAya janArdanaH // 17 dhArtarASTrAstamAyAntaM pratyujjagmuH svalaMkRtAH / tatrAsIdUrjitaM mRSTaM kAJcanaM mahadAsanam / duryodhanamRte sarve bhISmadroNakRpAdayaH // 3 zAsanAddhRtarASTrasya tatropAvizadacyutaH // 18 paurAzca bahulA rAjanhRSIkezaM didRkSavaH / atha gAM madhuparka cApyudakaM ca janArdane / yAnairbahuvidhairanye padbhireva tathApare // 4 upajahuryathAnyAyaM dhRtarASTrapurohitAH // 19 sa vai pathi samAgamya bhISmeNAkliSTakarmaNA / kRtAtithyastu govindaH sarvAnparihasankurUn / droNena dhArtarASTraizca tairvRto nagaraM yayau // 5 Aste saMbandhakaM kurvankurubhiH parivAritaH // 20 kRSNasaMmAnanArthaM ca nagaraM samalaMkRtam / so'rcito dhRtarASTreNa pUjitazca mahAyazAH / babhUvU rAjamArgAzca bahuratnasamAcitAH // 6 rAjAnaM samanujJApya nirAkAmadariMdamaH // 21 na sma kazcidgRhe rAjaMstadAsIdbharatarSabha / taiH sametya yathAnyAyaM kurubhiH kurusNsdi|| na strI na vRddho na zizurvAsudevadidRkSayA // 7 vidurAvasathaM ramyamupAtiSThata mAdhavaH // 22 rAjamArge narA na sma saMbhavantyavaniM gtaaH| viduraH sarvakalyANairabhigamya janArdanam / tathA hi sumahadrAjanhRSIkezapravezane // 8 arcayAmAsa dAzArha sarvakAmairupasthitam // 23 AvRtAni varastrIbhirgRhANi sumahAnyapi / kRtAtithyaM tu govindaM viduraH sarvadharmavit / pracalantIva bhAreNa dRzyante sma mahItale // 9 kuzalaM pANDuputrANAmapRcchanmadhusUdanam // 24 tathA ca gatimantaste vAsudevasya vaajinH| prIyamANasya suhRdo viduSo buddhisattamaH / - 1004 -- Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 87. 25] udyogaparva [5. 88. 27 dharmanityasya ca tadA gatadoSasya dhImataH // 25 puNyAhaghoSamizreNa pUjyamAnA dvijAtibhiH // 12 tasya sarvaM savistAraM pANDavAnAM viceSTitam / vasnai ratnairalaMkAraiH pUjayanto dvijanmanaH / kSatturAcaSTa dAzArhaH sarvapratyakSadarzivAn // 26 gIrbhimaGgalayuktAbhirbrAhmaNAnAM mahAtmanAm // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi arcitairarcanAhaizca stuvdbhirbhinnditaaH| ___ saptAzItitamo'dhyAyaH // 87 // prAsAdAneSvabodhyanta rAGkavAjinazAyinaH // 14 te nUnaM ninadaM zrutvA zvApadAnAM mhaavne| vaizaMpAyana uvAca / na smopayAnti nidrAM vai atadarhA janArdana // 15 athopagamya viduramaparAhne janArdanaH / bherImRdaGganinadaiH shngkvainnvnisvnaiH| pitRSvasAraM govindaH so'bhyagacchadariMdamaH // 1 strINAM gItaninAdaizca madhurairmadhusUdana // 16 : sA dRSTvA kRSNamAyAntaM prasannAdityavarcasam / bandimAgadhasUtaizca stuvadbhirbodhitAH katham / / kaNThe gRhItvA prAkrozatpRthA pArthAnanusmaran // 2 mahAvane vyabodhyanta zvApadAnAM rutena te // 17 : teSAM sattvavatAM madhye govindaM sahacAriNam / hrImAnsatyadhRtirdAnto bhuutaanaamnukmpitaa| : cirasya dRSTvA vArSNeyaM bASpamAhArayatpRthA // 3 kAmadveSau vaze kRtvA satAM varmAnuvartate // 18 sAbravItkRSNamAsInaM kRtAtithyaM yudhAM patim / ambarISasya mAndhAturyayAternahuSasya ca / bASpagadgadapUrNena mukhena parizuSyatA // 4 bharatasya dilIpasya ziberauzInarasya ca // 19 ye te bAlyAtprabhRtyeva guruzuzrUSaNe ratAH / rAjarSINAM purANAnAM dhuraM dhatte durudvahAm / parasparasya suhRdaH saMmatAH samacetasaH / / 5 zIlavRttopasaMpanno dharmajJaH satyasaMgaraH / / 20 nikRtyA bhraMzitA rAjyAjanArhA nirjanaM gatAH / rAjA sarvaguNopetastrailokyasyApi yo bhavet / vinItakrodhaharSAzca brahmaNyAH satyavAdinaH // 6 ajAtazatrurdharmAtmA zuddhajAmbUnadaprabhaH // 21 tyaktvA priyasukhe pArthA rudantImapahAya mAm / zreSThaH kuruSu sarveSu dharmataH shrutvRtttH|| ahApuMzca vanaM yAntaH samUlaM hRdayaM mama // 7 priyadarzano dIrghabhujaH kathaM kRSNa yudhiSThiraH // 22 atadarhA mahAtmAnaH kathaM kezava paannddvaaH| yaH sa nAgAyutaprANo vAtaraMhA vRkodrH| USurmahAvane tAta siMhavyAghragajAkule // 8 amarSI pANDavo nityaM priyo bhrAtuH priyNkrH||23 bAlA vihInAH pitrA te mayA satatalAlitAH / kIcakasya ca sajJAteryo hantA madhusUdana / apazyantaH svapitarau kathamUSurmahAvane // 9 zUraH krodhavazAnAM ca hiDimbasya bakasya ca // 24 zaGkhadundubhinirghoSairmRdaGgairvaiNavairapi / parAkrame zakrasamo vAyuvegasamo jave / pANDavAH samabodhyanta bAlyAtprabhRti kezava // 10 mahezvarasamaH krodhe bhImaH praharatAM varaH // 25 / ye sma vAraNazabdena hayAnAM heSitena c| krodhaM balamamarSaM ca yo nidhAya paraMtapaH / rathanemininAdaizca vyabodhyanta sadA gRhe // 11 / jitAtmA pANDavo'marSI bhrAtustiSThati shaasne||26 zaGkhabherIninAdena veNuvINAnunAdinA / tejorAziM mahAtmAnaM balaughamamitaujasam / / -1005 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 88. 27 ] mahAbhArate [5. 88.56 bhImaM pradarzanenApi bhImasenaM janArdana / na labhAmi sukhaM vIra sAdya jIvAmi pazya mAm // 41 taM mamAcakSva vArSNeya kathamadya vRkodaraH // 27 sarvaiH putraiH priyatamA draupadI me janArdana / Aste parighabAhuH sa madhyamaH pANDavo'cyuta / kulInA zIlasaMpannA sarvaiH samuditAH guNaiH // 42 arjunenArjuno yaH sa kRSNa bAhusahasriNA / putralokAtpatilokAnvRNvAnA styvaadinii| dvibAhuH spardhate nityamatItenApi kezava // 28 priyAnputrAnparityajya pANDavAnanvapadyata // 43 kSipatyekena vegena paJca bANazatAni yH| mahAbhijanasaMpannA sarvakAmaiH supuujitaa|' idhvasne sadRzo rAjJaH kArtavIryasya pANDavaH // 29 IzvarI sarvakalyANI draupadI kathamacyuta // 44 tejasAdityasadRzo maharSipratimo dame / patibhiH paJcabhiH zUrairagnikalpaiH prhaaribhiH| . kSamayA pRthivItulyo mahendrasamavikramaH // 30 upapannA maheSvAsaidraupadI duHkhabhAginI // 45 AdhirAjyaM mahaddIptaM prathitaM madhusUdana / caturdazamimaM varSa ynnaapshymriNdm| .. AhRtaM yena vIryeNa kurUNAM sarvarAjasu // 31 putrAdhibhiH parighUnAM draupadI satyavAdinIm // 46 yasya bAhubalaM ghoraM kauravAH pryupaaste| na nUnaM karmabhiH puNyairaznute puruSaH sukham / sa sarvarathinAM zreSThaH pANDavaH satyavikramaH // 32 draupadI cettathAvRttA nAznute sukhamavyayam // 47 yo'pAzrayaH pANDavAnAM devAnAmiva vAsavaH / / na priyo mama kRSNAyA bIbhatsuna yudhiSThiraH / sa te bhrAtA sakhA caiva kathamadya dhnNjyH||33 bhImaseno yamau vApi yadapazyaM sabhAgatAm // 48 dayAvAnsarvabhUteSu hrIniSedho mahAstravit / na me duHkhataraM kiMcidbhUtapUrvaM tato'dhikam / mRduzca sukumArazca dhArmikazca priyazca me // 34 yadraupadI nivAtasthAM zvazurANAM samIpagAm / / 49 sahadevo maheSvAsaH zUraH samitizobhanaH / AnAyitAmanAryeNa krodhlobhaanuvrtinaa| bhrAtRRNAM kRSNa zuzrUSurdharmArthakuzalo yuvA // 35 sarve prekSanta kurava ekavastrAM sabhAgatAm // 50 sadaiva sahadevasya bhrAtaro madhusUdana / tatraiva dhRtarASTrazca mahArAjazca bAhnikaH / vRttaM kalyANavRttasya pUjayanti mahAtmanaH // 36 kRpazca somadattazca nirviNNAH kuravastathA // 51 jyeSThApacAyinaM vIraM sahadevaM yudhAM patim / / tasyAM saMsadi sarvasyAM kSattAraM pUjayAmyaham / zuzruSu mama vArSNeya mAdrIputraM pracakSva me // 37 vRttena hi bhavatyAryo na dhanena na vidyayA // 52 sukumAro yuvA zUro darzanIyazca pANDavaH / tasya kRSNa mahAbuddhergambhIrasya mahAtmanaH / bhrAtRRNAM kRSNa sarveSAM priyaH prANo bahizvaraH // 38 / kSattuH zIlamalaMkAro lokAnviSTabhya tiSThati // 53 citrayodhI ca nakulo maheSvAso mahAbalaH / sA zokArtA ca hRSTA ca dRSTvA govindamAgatam / kaJcitsa kuzalI kRSNa vatso mama sukhaidhitaH // 39 / nAnAvidhAni duHkhAni sarvANyevAnvakIrtayat // 54 sukhocitamaduHkhAha~ sukumAraM mahAratham / pUrvairAcaritaM yattatkurAjabhirariMdama / api jAtu mahAbAho pazyeyaM nakulaM punaH // 40 akSayUtaM mRgavadhaH kaccideSAM sukhAvaham // 55 pakSmasaMpAtaje kAle nakulena vinAkRtA / tanmAM dahati yatkRSNA sabhAyAM kurusaMnidhau / - 1006 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 88. 56] udyogaparva [5. 88.84 dhArtarASTraH parikliSTA yathA nakuzalaM tathA // 56 dhanaMjayaM ca govinda yamau taM ca vRkodaram // 70 nirvAsanaM ca nagarAtpravrajyA ca paraMtapa / jIvanAzaM pranaSTAnAM zrAddhaM kurvanti mAnavAH / nAnAvidhAnAM duHkhAnAmAvAso'smi janArdana / arthataste mama mRtAsteSAM cAhaM janArdana // 71 ajJAtacaryA bAlAnAmavarodhazca kezava // 57 yA mAdhava rAjAnaM dharmAtmAnaM yudhiSThiram / na sma klezatamaM me syAtputraiH saha paraMtapa / bhUyAste hIyate dharmo mA putraka vRthA kRthAH / / 72 duryodhanena nikRtA varSamadya caturdazam // 58 parAzrayA vAsudeva yA jIvAmi dhigastu mAm / duHkhAdapi sukhaM na syAdyadi puNyaphalakSayaH / vRtteH kRpaNalabdhAyA apratiSTheva jyAyasI // 73 na me vizeSo jAtvAsIddhArtarASTreSu pANDavaiH // 59 atho dhanaMjayaM brUyA nityodyuktaM vRkodaram / tena satyena kRSNa tvAM hatAmitraM zriyA vRtam / / yadarthaM kSatriyA sUte tasya kAlo'yamAgataH // 74 asmAdvimuktaM saMgrAmAtpazyeyaM pANDavaiH sh| asmiMzcedAgate kAle kAlo vo'tikramiSyati / naiva zakyAH parAjetuM sattvaM hyeSAM tathAgatam // 60 / lokasaMbhAvitAH santaH sunRzaMsaM kariSyatha // 75 pitaraM tveva garheyaM nAtmAnaM na suyodhanam / / nRzaMsena ca vo yuktAMstyajeyaM zAzvatIH smaaH| yenAhaM kuntibhojAya dhanaM dhuuterivaarpitaa // 61 kAle hi samanuprApte tyaktavyamapi jIvitam // 76 bAlAM mAmAyakastubhyaM krIDantIM knduhstkaam|| mAdrIputrI ca vaktavyau kSatradharmarato sadA / adadAtkuntibhojAya sakhA sakhye mahAtmane // 62 vikrameNArjitAnbhogAnvRNItaM jIvitAdapi // 77 sAhaM pitrA ca nikRtA zvazuraizca paraMtapa / vikramAdhigatA hyAH kSatradharmeNa jIvataH / atyantaduHkhitA kRSNa kiM jIvitaphalaM mama // 63 mano manuSyasya sadA prINanti puruSottama // 78 yanmA vAgabravInnaktaM sUtake svysaacinH| gatvA brUhi mahAbAho sarvazastrabhRtAM varam / putraste pRthivIM jetA yazazcAsya divaM spRzet // 64 arjunaM pANDavaM vIraM draupadyAH padavIM cara // 79 hatvA kurUnprAmajanye rAjyaM prApya dhnNjyH| viditau hi tavAtyantaM kruddhAviva yathAntakau / bhrAtRbhiH saha kaunteyastrInmedhAnAhariSyati // 65 bhImArjunau nayetAM hi devAnapi parAM gatim // 80 nAhaM tAmabhyasUyAmi namo dharmAya vedhase / tayozcaitadavajJAnaM yatsA kRSNA sabhAM gtaa|| kRSNAya mahate nityaM dharmo dhArayati prjaaH|| 66 duHzAsanazca karNazca paruSANyabhyabhASatAm // 81 dharmazcedasti vArSNeya tathA satyaM bhvissyti| duryodhano bhImasenamabhyagacchanmanasvinam / tvaM cApi tattathA kRSNa sarva saMpAdayiSyasi // 67 | pazyatAM kurumukhyAnAM tasya drakSyati yatphalam // 82 na mAM mAdhava vaidhavyaM nArthanAzo na vairitaa| na hi vairaM samAsAdya prazAmyati vRkodaraH / tathA zokAya bhavati yathA putrairvinAbhavaH // 68 | sucirAdapi bhImasya na hi vairaM prazAmyati / yAhaM gANDIvadhanvAnaM sarvazastrabhRtAM varam / yAvadantaM na nayati zAtravAzatrukarzanaH // 83 dhanaMjayaM na pazyAmi kA zAntirhRdayasya me // 69 / na duHkhaM rAjyaharaNaM na ca dyUte parAjayaH / idaM caturdazaM varSa yannApazyaM yudhiSThiram / | pravrAjanaM ca putrANAM na me taduHkhakAraNam / / 84 - 1007 - Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 88.85 ] mahAbhArate [5. 89.8 yattu sA bRhatI zyAmA ekavastrA sabhAM gtaa|| yadyatteSAM mahAbAho pathyaM syaanmdhusuudn| azRNotparuSA vAcastato duHkhataraM nu kim // 85 / yathA yathA tvaM manyethAH kuryAH kRSNa tathA tathA // strIdharmiNI varArohA kSatradharmaratA sdaa| avilopena dharmasya anikRtyA paraMtapa / nAdhyagacchattathA nAthaM kRSNA nAthavatI satI // 86 prabhAvazAsmi te kRSNa satyasyAbhijanasya c||101 yasyA mama saputrAyAstvaM nAtho madhusUdana / / vyavasthAyAM ca mitreSu buddhivikramayostathA / rAmazca balinAM zreSThaH pradyumnazca mahArathaH // 87 tvameva naH kule dharmastvaM satyaM tvaM tapo mahat // 102 sAhamevaMvidhaM duHkhaM sahe'dya puruSottama / tvaM trAtA tvaM mahadbrahma tvayi sarvaM pratiSThitam / bhIme jIvati durdharSe vijaye cApalAyini // 88 yathaivAttha tathaivaitattvayi satyaM bhaviSyati // 103 tata AzvAsayAmAsa putrAdhibhirabhiplutAm / tAmAmaSya ca govindaH kRtvA cAbhipradakSiNam / pitRSvasAraM zocantI zauriH pArthasakhaH pRthAm // 89 prAtiSThita mahAbAhurduryodhanagRhAnprati // 104 kA nu sImantinI tvAdRglokeSvasti pitRssvsH| / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi zUrasya rAjJo duhitA AjamIDhakulaM gatA // 90 .. aSTAzItitamo'dhyAyaH // 88 // mahAkulInA bhavatI hradAdamivAgatA / IzvarI sarvakalyANI bharnA paramapUjitA // 91 vaizaMpAyana uvAca / vIrasUrvIrapatnI ca sarvaiH samuditA guNaiH / pRthAmAmaSya govindaH kRtvA cApi pradakSiNam / sukhaduHkhe mahAprAjJe tvAdRzI soDhumarhati // 92 / duryodhanagRhaM zaurirabhyagacchadariMdamaH // 1 nidrAtandrI krodhaharSoM kSutpipAse himaatpau| lakSmyA paramayA yuktaM puraMdaragRhopamam / etAni pArthA nirjitya nityaM vIrAH sukhe rtaaH|| 93 / tasya kakSyA vyatikramya tisro dvAHsthairavAritaH // 2 tyaktaprAmyasukhAH pArthA nityaM viirsukhpriyaaH|| tato'bhraghanasaMkAzaM girikUTamivocchritam / na te svalpena tuSyeyurmahotsAhA mahAbalAH // 94 zriyA jvalantaM prAsAdamAroha mahAyazAH // 3 antaM dhIrA niSevante madhyaM praamysukhpriyaaH| tatra rAjasahasraizca kurubhizcAbhisaMvRtam / uttamAMzca pariklezAnbhogAMzcAtIva mAnuSAn // 95 dhArtarASTra mahAbAhuM dadarzAsInamAsane // 4 anteSu remire dhIrA na te madhyeSu remire / duHzAsanaM ca kaNaM ca zakuni cApi saubalam / antaprAptiM sukhAmAhurduHkhamantaramantayoH // 96 duryodhanasamIpe tAnAsanasthAndadarza saH // 5 abhivAdayanti bhavatIM pANDavAH saha kRSNayA / abhyAgacchati dAzArhe dhArtarASTro mhaayshaaH| . AtmAnaM ca kuzalinaM nivedyAhuranAmayam // 97 udatiSThatsahAmAtyaH pUjayanmadhusUdanam // 6 arogAnsarvasiddhArthAnkSipraM drakSyasi pANDavAn / sametya dhArtarASTreNa sahAmAtyena kezavaH / / IzvarAnsarvalokasya hatAmitrAzriyA vRtAn // 98 rAjabhistatra vArSNeyaH samAgacchadyathAvayaH / / 7 evamAzvAsitA kuntI pratyuvAca janArdanam / tatra jAmbUnadamayaM paryata supariSkRtam / putrAdhibhirabhidhvastA nigRhyAbuddhijaM tamaH // 99 / vividhAstaraNAstIrNamabhyupAvizadacyutaH // 8 .. - 1008 - Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 89.9] udyogaparva [5. 89. 38 tasmingAM madhuparkaM ca upahRtya janArdane / nAhaM kAmAnna saMrambhAnna dveSAnnArthakAraNAt / nivedayAmAsa tadA gRhAnrAjyaM ca kauravaH // 9 na hetuvAdAllobhAdvA dharma jahyAM kathaMcana // 24 tatra govindamAsInaM prasannAdityavarcasam / saMprItibhojyAnyannAni ApadbhojyAni vA punaH / upAsAMcakrire sarve kuravo rAjabhiH saha // 10 na ca saMprIyase rAjanna cApyApadgatA vayam // 25 tato duryodhano rAjA vArSNeyaM jayatAM varam / akasmAdviSase rAjaJjanmaprabhRti pANDavAn / nyamatrayadbhojanena nAbhyanandacca kezavaH // 11 priyAnuvartino bhrAtRRnsarvaiH samuditAnguNaiH // 26 tato duryodhanaH kRssnnmbrviidraajsNsdi| .. akasmAccaiva pArthAnAM dveSaNaM noppdyte| mRdupUrvaM zaThodaka karNamAbhASya kauravaH // 12 dharme sthitAH pANDaveyAH kastAnki vaktumarhati // 27 kasmAdannAni pAnAni vAsAMsi zayanAni ca / yastAndveSTi sa mAM dveSTi yastAnanu sa mAmanu / tvadarthamupanItAni nAgrahIstvaM janArdana // 13 aikAtmyaM mAM gataM viddhi pANDavairdharmacAribhiH // 28 ubhayozcAdadaH sAhyamubhayozca hite rtH|| kAmakrodhAnuvartI hi yo mohaadvirurutste| saMbandhI dayitazcAsi dhRtarASTrasya mAdhava // 14 guNavantaM ca yo dveSTi tamAhuH puruSAdhamam // 29 tvaM hi govinda dharmArthoM vettha tattvena sarvazaH / yaH kalyANaguNAjJAtInmohAllobhAdikSate / tatra kAraNamicchAmi zrotuM cakragadAdhara // 15 so'jitAtmAjitakrodho na ciraM tiSThati zriyam // sa evamukto govindaH pratyuvAca mhaamnaaH| atha yo guNasaMpannAnhRdayasyApriyAnapi / oghameghasvanaH kAle pragRhya vipulaM bhujam // 16 priyeNa kurute vazyAMzciraM yazasi tiSThati // 31 anambUkRtamagrastamanirastamasaMkulam / sarvametadabhoktavyamannaM duSTAbhisaMhitam / rAjIvanetro rAjAnaM hetumadvAkyamuttamam // 17 // kSatturekasya bhoktavyamiti me dhIyate matiH // 32 kRtArthA bhuJjate dUtAH pUjAM gRhNanti caiva hi| evamuktvA mahAbAhurduryodhanamamarSaNam / kRtArthaM mAM sahAmAtyastvamarciSyasi bhArata // 18 | nizcakrAma tataH zubhrAddhArtarASTranivezanAt // 33 evamuktaH pratyuvAca dhArtarASTro janArdanam / niryAya ca mahAbAhurvAsudevo mahAmanAH / na yuktaM bhavatAsmAsu pratipattumasAMpratam // 19 nivezAya yayau vezma vidurasya mahAtmanaH // 34 kRtArthaM cAkRtArthaM ca tvAM vayaM madhusUdana / tamabhyagacchadroNazca kRpo bhISmo'tha bAhnikaH / yatAmahe pUjayituM govinda na ca zaknumaH // 20 kuravazca mahAbAhuM vidurasya gRhe sthitam // 35 na ca tatkAraNaM vidmo yasminno madhusUdana / te'bhigamyAbruvaMstatra kuravo madhusUdanam / pUjAM kRtAM prIyamANairnAmasthAH puruSottama / / 21 nivedayAmo vArSNeya saratnAMste gRhAnvayam // 36 vairaM no nAsti bhavatA govinda na ca vigrahaH / tAnuvAca mahAtejAH kauravAnmadhusUdanaH / sa bhavAnprasamIkSyaitannedRzaM vaktumarhati // 22 sarve bhavanto gacchantu sarvA me'pacitiH kRtA // evamuktaH pratyuvAca dhArtarASTra janArdanaH / yAteSu kuruSu kSattA dAzArhamaparAjitam / abhivIkSya sahAmAtyaM dAzArhaH prahasanniva // 23 abhyarcayAmAsa tadA sarvakAmaiH prayatnavAn // 38 ma.bhA. 127 - 1009 - Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 89. 39 ] mahAbhArate [5. 90.28 tataH kSattAnapAnAni zucIni guNavanti c| na pANDavAnAmasmAbhiH pratideyaM yathocitam / upAharadanekAni kezavAya mahAtmane // 39 iti vyavasitAsteSu vacanaM syAnnirarthakam // 11. taistarpayitvA prathamaM brAhmaNAnmadhusUdanaH / . yatra sUktaM duruktaM ca samaM syaanmdhusuudn| vedavidbhyo dadau kRSNaH paramadraviNAnyapi // 40 na tatra pralapetprAjJo badhireSviva gAyanaH // 12 tato'nuyAyibhiH sArdhaM marudbhiriva vaasvH| avijAnatsu mUDheSu nirmaryAdeSu mAdhava / vidurAnnAni bubhuje zucIni guNavanti ca // 41 na tvaM vAkyaM bruvanyuktazcANDAleSu dvijo yathA // iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi so'yaM balastho mUDhazca na kariSyati te vacaH / ekonanavatitamo'dhyAyaH // 89 // tasminnirarthakaM vAkyamuktaM saMpatsyate tava // 14. teSAM samupaviSTAnAM sarveSAM pApacetasAm / vaizaMpAyana uvAca / tava madhyAvataraNaM mama kRSNa na rocate // 15 taM bhuktavantamAzvastaM nizAyAM viduro'bravIt / durbuddhInAmaziSTAnAM bahUnAM pApacetasAm / nedaM samyagvyavasitaM kezavAgamanaM tava // 1 pratIpaM vacanaM madhye tava kRSNa na rocate // 16 arthadharmAtigo mUDhaH saMrambhI ca janArdana / / anupAsitavRddhatvAcchriyA mohAcca darpitaH / mAnano mAnakAmazca vRddhAnAM zAsanAtigaH / / 2 vayodarpAdamarSAcca na te zreyo grahISyati // 1. dharmazAstrAtigo mando durAtmA pragrahaM gtH| balaM balavadapyasya yadi vakSyasi mAdhava / aneyaH zreyasAM pApo dhArtarASTro janArdana // 3 tvayyasya mahatI zaGkA na kariSyati te vacaH // 1 // kAmAtmA prAjJamAnI ca mitradhruksarvazaGkitaH / nedamadya yudhA zakyamindreNApi sahAmaraiH / akartA cAkRtajJazca tyaktadharmaH priyAnRtaH // 4 iti vyavasitAH sarve dhArtarASTrA janArdana // 19 etaizcAnyaizca bahubhirdoSaireSa samanvitaH / teSvevamupapanneSu kAmakrodhAnuvartiSu / tvayocyamAnaH zreyo'pi saMrambhAnna grahISyati // 5 samarthamapi te vAkyamasamartha bhaviSyati // 20 senAsamudayaM dRSTvA pArthivaM madhusUdana / madhye tiSThanhastyanIkasya mando kRtArtha manyate bAla AtmAnamavicakSaNaH // 6 rathAzvayuktasya balasya muuddhH| ekaH karNaH parAJjetuM samartha iti nizcitam / duryodhano manyate vItamanyuH dhArtarASTrasya durbuddheH sa zamaM nopayAsyati // 7 kRtsnA mayeyaM pRthivI jiteti // 21 bhISme droNe kRpe karNe droNaputre jydrthe| AzaMsate dhRtarASTrasya putro bhUyasI vartate vRttiM na zame kurute manaH // 8 mahArAjyamasapatnaM pRthivyAm / nizcitaM dhArtarASTrANAM sakarNAnAM janArdana / tasmizamaH kevalo nopalabhyo bhISmadroNakRpAnpArthA na zaktAH prativIkSitum // 9 baddhaM santamAgataM manyate'rtham // 22 saMvica dhArtarASTrANAM sarveSAmeva kezava / paryasteyaM pRthivI kAlapakkA zame prayatamAnasya tava saubhrAtrakAGkSiNaH // 10 duryodhanArthe pANDavAnyo kaamaaH| - 1010 - Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 90. 23] udyogaparva [5. 91. 19 samAgatAH sarvayodhAH pRthivyAM dharmakArya yatazaktyA na cecchanoti mAnavaH / rAjAnazca kSitipAlaiH sametAH / / 23 prApto bhavati tatpuNyamatra me nAsti saMzayaH // 6 sarve caite kRtavairAH purastA manasA cintayanpApaM karmaNA nAbhirocayan / tvayA rAjAno hRtasArAzca kRSNa / na prApnoti phalaM tasya evaM dharmavido viduH // 7 tavodvegAtsaMzritA dhArtarASTrA so'haM yatiSye prazamaM kSattaH kartumamAyayA / / nsusaMhatAH saha karNena vIrAH // 24 kurUNAM sRJjayAnAM ca saMgrAme vinaziSyatAm // 8 tyaktAtmAnaH saha duryodhanena seyamApanmahAghorA kuruSveva samutthitA / ___ sRSTA yoddhaM paannddvaansrvyodhaaH| karNaduryodhanakRtA sarve hyete tadanvayAH // 9 teSAM madhye pravizethA yadi tvaM vyasanaiH klizyamAnaM hi yo mitraM nAbhipadyate / ___ na tanmataM mama dAzArha vIra // 25 anunIya yathAzakti taM nRzaMsaM vidurbudhAH // 10 teSAM samupaviSTAnAM bahUnAM duSTacetasAm / A kezagrahaNAnmitramakAryAtsaMnivartayan / kathaM madhyaM prapadyethAH zatrUNAM zatrukarzana // 26 avAcyaH kasyacidbhavati kRtayatno yathAbalam // 11 sarvathA tvaM mahAbAho devairapi durutsahaH / tatsamathaM zubhaM vAkyaM dharmArthasahitaM hitam / prabhAvaM pauruSaM buddhiM jAnAmi tava zatruhan // 27 dhArtarASTraH sahAmAtyo grahItuM vidurArhati / / 12 / yA me prItiH pANDaveSu bhUyaH sA tvayi mAdhava / hitaM hi dhArtarASTrANAM pANDavAnAM tathaiva c| premNA ca bahumAnAcca sauhRdAcca bravImyaham // 28 pRthivyAM kSatriyANAM ca yatiSye'hamamAyayA // 13 ___iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi hite prayatamAnaM mAM zaGkeduryodhano yadi / navatitamo'dhyAyaH // 9 // hRdayasya ca me prItirAnRNyaM ca bhaviSyati // 14 jJAtInAM hi mitho bhede yanmitraM nAbhipadyate / / bhgvaanuvaac| sarvayatnena madhyasthaM na tanmitraM vidurbudhAH // 15 yathA brUyAnmahAprAjJo yathA brUyAdvicakSaNaH / / na mAM brUyuradharmajJA mUDhA asuhRdastathA / yathA vAcyastvadvidhena suhRdA madvidhaH suhRt / / 1 zakto nAvArayatkRSNaH saMrabdhAnkurupANDavAn // 16 dharmArthayuktaM tathyaM ca yathA tvyyuppdyte| ubhayoH sAdhayannarthamahamAgata ityuta / tathA vacanamukto'smi tvayaitatpitRmAtRvat // 2 tatra yatnamahaM kRtvA gaccheyaM nRSvavAcyatAm / / 17 satyaM prAptaM ca yuktaM cApyevameva yathAttha mAm / mama dharmArthayuktaM hi zrutvA vAkyamanAmayam / zRNuSvAgamane hetuM vidurAvahito bhava // 3 na cedAdAsyate bAlo diSTasya vazameSyati // 18 daurAmyaM dhArtarASTrasya kSatriyANAM ca vairitAm / __ ahApayanpANDavArthaM yathAvasarvametadahaM jAnakSattaH prApto'dya kauravAn // 4 cchamaM kurUNAM yadi cAcareyam / paryastAM pRthivIM sarvAM sAzvAM sarathakuJjarAm / puNyaM ca me syAccaritaM mahAtha po mocayenmRtyupAzAtprApnuyAddharmamuttamam // 5 mucyeraMzca kuravo mRtyupAzAt // 19 : - 1011 - Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ B. 91. 20] mahAbhArate [5.92.24 92 api vAcaM bhASamANasya kAvyAM tAvabhyanandadgovindaH sAmnA paramavalgunA // 9 - dharmArAmAmarthavatImahiMsrAm / tato vimala Aditye brAhmaNebhyo janArdanaH / avekSerandhArtarASTrAH samarthAM dadau hiraNyaM vAsAMsi gAzcAzvAMzca paraMtapaH // 10 - mAM ca prAptaM kuravaH pUjayeyuH // 20 / visRSTavantaM ratnAni dAzArhamaparAjitam / / na cApi mama paryAptAH sahitAH sarvapArthivAH / tiSThantamupasaMgamya vavande sArathistadA // 11 kruddhasya pramukha sthAtuM siMhasyevetare mRgAH // 21 tamupasthitamAjJAya rathaM divyaM mahAmanAH / vaizaMpAyana uvAca / mahAbhraghananirghoSaM sarvaratnavibhUSitam // 12 ityevamuktvA vacanaM vRSNInAmRSabhastadA / agniM pradakSiNaM kRtvA brAhmaNAMzca jnaardnH| . zayane sukhasaMsparza zizye yadusukhAvahaH // 22 kaustubhaM maNimAmucya zriyA paramayA jvalan // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi kurubhiH saMvRtaH kRSNo vRSNibhizcAbhirakSitaH / ekanavatitamo'dhyAyaH // 91 // AtiSThata rathaM zauriH sarvayAdavanandanaH // 14 anvAruroha dAzArha viduraH sarvadharmavit / vaizaMpAyana uvaac| sarvaprANabhRtAM zreSThaM sarvadharmabhRtAM varam // 15 tathA kathayatoreva tayorbuddhimatostadA / tato duryodhanaH kRSNaM zakunizcApi saubalaH / zivA nakSatrasaMpannA sA vyatIyAya zarvarI // 1 dvitIyena rathenainamanvayAtAM paraMtapam // 16 . dharmArthakAmayuktAzca vicitrArthapadAkSarAH / sAtyakiH kRtavarmA ca vRSNInAM ca mahArathAH / zRNvato vividhA vAco vidurasya mahAtmanaH // 2 pRSThato'nuyayuH kRSNaM rathairazvairgajairapi // 17 kathAbhiranurUpAbhiH kRSNasyAmitatejasaH / teSAM hemapariSkArA yuktAH paramavAjibhiH / akAmasyeva kRSNasya sA vyatIyAya zarvarI // 3 gacchatAM ghoSiNazcitrAzcAru babhrAjire rathAH // 18 tatastu svarasaMpannA bahavaH sUtamAgadhAH / saMmRSTasaMsiktarajaH pratipeDhe mahApatham / zaGkhadundubhinirghoSaiH kezavaM pratyabodhayan // 4 rAjarSicaritaM kAle kRSNo dhImAzriyA jvalan // tata utthAya dAzArha RSabhaH sarvasAtvatAm / tataH prayAte dAzArhe prAvAdyantaikapuSkarAH / sarvamAvazyakaM cakre prAtaHkAryaM janArdanaH // 5 zaGkhAzca damire tatra vAdyAnyanyAni yAni c||20 kRtodakAryajapyaH sa hutAgniH samalaMkRtaH / pravIrAH sarvalokasya yuvAnaH siMhavikramAH / tata AdityamudyantamupAtiSThata mAdhavaH // 6 parivArya rathaM zaureragacchanta paraMtapAH // 21 atha duryodhanaH kRSNaM zakunizcApi saubalaH / tato'nye bahusAhasrA vicitraadbhutvaassH| saMdhyAM tiSThantamabhyetya dAzArhamaparAjitam // 7 asiprAsAyudhadharAH kRSNasyAsanpuraHsarAH // 22 AcakSetAM tu kRSNasya dhRtarASTra sabhAgatam / gajAH paraHzatAstatra varAzcAzvAH sahasrazaH / kurUMzca bhISmapramukhAnrAjJaH sarvAMzca pArthivAn // 8 prayAntamanvayurvIraM dAzArhamaparAjitam // 23 svAmarthayante govinda divi shkrmivaamraaH| puraM kurUNAM saMvRttaM draSTukAmaM janArdanam / - 1012 - Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 92. 24 ] udyogaparva [5. 92. 53 savRddhabAlaM sastrIkaM rathyAgatamariMdamam // 24 / tatra kezavamAnacuH samyagabhyAgataM sabhAm / vedikApAzritAbhizca smaakraantaanynekshH| rAjAnaH pArthivAH sarve kuravazca janArdanam // 39 pracalantIva bhAreNa yoSidbhirbhavanAnyuta // 25 tatraM tiSThansa dAzArho rAjamadhye paraMtapaH / saMpUjyamAnaH kurubhiH saMzRNvanvividhAH kathAH / apazyadantarikSasthAnRSI-parapuraMjayaH // 40 yathArha pratisatkurvanprekSamANaH zanairyayau // 26 tatastAnabhisaMprekSya nAradapramukhAnRSIn / tataH sabhA samAsAdya kezavasyAnuyAyinaH / abhyabhASata dAzArho bhISmaM zAMtanavaM zanaiH // 41 sazaGkharveNunirghoSairdizaH sarvA vyanAdayan // 27 pArthivIM samitiM draSTumRSayo'bhyAgatA nRpa / tataH sA samitiH sarvA rAjJAmamitatejasAm / nimayantAmAsanaizca satkAreNa ca bhUyasA // 42 saMprAkampata harSeNa kRSNAgamanakAvayA // 28 / naiteSvanupaviSTeSu zakyaM kenacidAsitum / tato'bhyAzagate kRSNe samahRSyannarAdhipAH / pUjA prayujyatAmAzu munInAM bhAvitAtmanAm // 43 zrutvA taM rathanirghoSaM parjanyaninadopamam // 29 RSIzAMtanavo dRSTvA sabhAdvAramupasthitAn / AsAdya tu sabhAdvAramRSabhaH sarvasAtvatAm / tvaramANastato bhRtyAnAsanAnItyacodayat // 44 avatIrya rathAcchauriH kailAsazikharopamAt // 30 AsanAnyatha mRSTAni mahAnti vipulAni ca / nagameghapratIkAzAM jvalantImiva tejasA / maNikAJcanacitrANi samAjaddustatastataH // 45 mahendrasadanaprakhyAM praviveza sabhAM tataH // 31 teSu tatropaviSTeSu gRhItArtheSu bhArata / pANau gRhItvA viduraM sAtyakiM ca mhaayshaaH| niSasAdAsane kRSNo rAjAnazca yathAsanam // 46 jyotISyAdityavadrAjankurUnpracchAdayazriyA // 32 duHzAsanaH sAtyakaye dadAvAsanamuttamam / aprato vAsudevasya karNaduryodhanAvubhau / viviMzatirdadau pIThaM kAJcanaM kRtavarmaNe // 47 vRSNayaH kRtavarmA ca AsankRSNasya pRSThataH // 33 avidUre'tha kRSNasya karNaduryodhanAvubhau / dhRtarASTra puraskRtya bhISmadroNAdayastataH / ekAsane mahAtmAnau niSIdaturamarSaNau // 48 Asanebhyo'calansarve pUjayanto janArdanam // 34 gAndhArarAjaH zakunirgAndhArairabhirakSitaH / abhyAgacchati dAzArhe prajJAcakSurmahAmanAH / / niSasAdAsane rAjA sahaputro vizAM pate // 49 sahaiva bhISmadroNAbhyAmudatiSThanmahAyazAH // 35 viduro maNipIThe tu zuklaspardhyA jinottare / uttiSThati mahArAje dhRtarASTra janezvare / saMspRzannAsanaM zaiau rermahAmatirupAvizat // 50 tAni rAjasahasrANi samuttasthuH samantataH // 36 cirasya dRSTvA dAzAha rAjAnaH sarvapArthivAH / AsanaM sarvatobhadraM jAmbUnadapariSkRtam / amRtasyeva nAtRpyanprekSamANA janArdanam // 51 kRSNArthe kalpitaM tatra dhRtarASTrasya zAsanAt // 37 / atasIpuSpasaMkAzaH pItavAsA janArdanaH / smayamAnastu rAjAnaM bhISmadroNau ca mAdhavaH / vyabhrAjata sabhAmadhye henIvopahito maNiH // 52 abhyabhASata dharmAtmA rAjJazvAnyAnyathAvayaH // 38 / tatastUSNIM sarvamAsIdgovindagatamAnasam / - 1013 - Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 92. 53] mahAbhArate [5. 93. 28 na tatra kazcitkiMciddhi vyAjahAra pumAnkacit // putrAnsthApaya kauravya sthApayiSyAmyahaM parAn // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi AjJA tava hi rAjendra kAryA putraiH sahAnvayaiH / dvinavatitamo'dhyAyaH // 92 // hitaM balavadapyeSAM tiSThatAM tava zAsane // 14 / tava caiva hitaM rAjanpANDavAnAmatho hitam / . vaizaMpAyana uvAca / zame prayatamAnasya mama zAsanakAGkiNAm // 15 teSvAsIneSu sarveSu tUSNIbhUteSu rAjasu / svayaM niSkalamAlakSya saMvidhatsva vizAM pate / vAkyamabhyAdade kRSNaH sudaMSTro dundubhisvanaH // 1 sahabhUtAstu bharatAstavaiva syurjanezvara // 16 jImUta iva dharmAnte sarvAM saMzrAvayansabhAm / dharmArthayostiSTha rAjanpANDavairabhirakSitaH / dhRtarASTramabhiprekSya samabhASata mAdhavaH // 2 na hi zakyAstathAbhUtA yatnAdapi narAdhipa // 17 kurUNAM pANDavAnAM ca zamaH syAditi bhArata / na hi tvAM pANDavairjetuM rakSyamANaM mahAtmamiH / aprayatnena vIrANAmetadyatitumAgataH // 3 indro'pi devaiH sahitaH prasaheta kuto nRpAH // 18 rAjannAnyatpravaktavyaM tava niHzreyasaM vacaH / yatra bhISmazca droNazca kRpaH karNo vivizatiH / viditaM hyeva te sarva veditavyamariMdama // 4 azvatthAmA vikarNazca somadatto'tha bAhnikaH // idamadya kulaM zreSThaM sarvarAjasu pArthiva / saindhavazca kaliGgazca kAmbojazca sudakSiNaH / zrutavRttopasaMpannaM sarvaiH samuditaM guNaiH // 5 yudhiSThiro bhImasenaH savyasAcI yamau tathA // 20 kaMpAnukampA kAruNyamAnRzaMsyaM ca bhArata / sAtyakizca mahAtejA yuyutsuzca mhaarthH| tathArjavaM kSamA satyaM kuruSvetadviziSyate // 6 ko nu tAnviparItAtmA yudhyeta bharatarSabha // 21 sasminnevaMvidhe rAjankule mahati tiSThati / lokasyezvaratAM bhUyaH zatrubhizcApradhRSyatAm / tvannimittaM vizeSeNa neha yuktamasAMpratam // 7 prApsyasi tvamamitraghna sahitaH kurupANDavaiH // 22 tvaM hi vArayitA zreSThaH kurUNAM kurusattama / tasya te pRthivIpAlAstvatsamAH pRthivIpate / mithyA pracaratAM tAta bAhyeSvAbhyantareSu ca // 8 : zreyAMsazcaiva rAjAnaH saMdhAsyante paraMtapa // 23 te putrAstava kauravya duryodhanapurogamAH / sa tvaM putraizca pautraizca bhrAtRbhiH pitRbhistthaa| dharmArthau pRSThataH kRtvA pracaranti nRzaMsavat // 9 / suhRdbhiH sarvato guptaH sukhaM zakSyasi jIvitum // 24 aziSTA gatamaryAdA lobhena hRtacetasaH / etAneva purodhAya satkRtya ca yathA purA / sveSu bandhuSu mukhyeSu tadvettha bharatarSabha // 10 akhilAM bhokSyase sarvAM pRthivIM pRthivIpate // 25 seyamApanmahAghorA kuruSveva samutthitA / etairhi sahitaH sarvaiH pANDavaiH svaizca bhArata / upekSyamANA kauravya pRthivIM ghAtayiSyati // 11 anyAnvijeSyase zatrUneSa svArthastavAkhilaH // 26 zakyA ceyaM zamayituM tvaM cedicchasi bhArata / tairevopArjitAM bhUmiM bhokSyase ca paraMtapa / na duSkaro hyatra zamo mato me bharatarSabha // 12 yadi saMpatsyase putraiH sahAmAtyainarAdhipa / / 27 tvayyadhInaH zamo rAjanmayi caiva vizAM pte|| | saMyuge vai mahArAja dRzyate sumahAnkSayaH / - 1014 - Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 93. 28 ] udyogaparva [5.93. 57 kSaye cobhayato rAjankaM dharmamanupazyasi // 28 nityaM saMklezitA rAjansvarAjyAMzaM labhemahi // 43 pANDavairnihataiH saMkhye putrairvApi mahAbalaiH / tvaM dharmamarthaM yuJjAnaH samyak nastrAtumarhasi / / yadvindethAH sukhaM rAjastadrUhi bharatarSabha // 29 gurutvaM bhavati prekSya bahUnklezAMstitikSmahe // 44 zUrAzca hi kRtAstrAzca sarve yuddhAbhikAGgiNaH / sa bhavAnmAtRpitRvadasmAsu pratipadyatAm / . pANDavAstAvakAzcaiva tArakSa mahato bhayAt // 30 gurogarIyasI vRttiryA ca ziSyasya bhArata // 45 na pazyema kurUnsarvAnpANDavAMzcaiva sNyuge| pitrA sthApayitavyA hi vymutpthmaasthitaaH| .. kSINAnubhayataH zUrAnrathebhyo rathibhirhatAn // 31 saMsthApaya pathiSvasmAMstiSTha rAjasvavartmani // 46 samavetAH pRthivyAM hi rAjAno rAjasattama / AhuzcemAM pariSadaM putrAste bharatarSabha / amarSavazamApannA nAzayeyurimAH prajAH // 32 dharmajJeSu sabhAsatsu neha yuktamasAMpratam // 47 . trAhi rAjannimaM lokaM na nazyeyurimAH prajAH / yatra dharmo hyadharmeNa satyaM yatrAnRtena c| .. tvayi prakRtimApanne zeSaM syAtkurunandana // 33 hanyate prekSamANAnAM hatAstatra sabhAsadaH // 48; zuklA vadAnyA hImanta AryAH puNyAbhijAtayaH / viddho dharmo hyadharmeNa sabhAM yatra prapadyate / anyonyasacivA rAjastAnpAhi mahato bhayAt // 34 na cAsya zalyaM kRntanti viddhAstatra sabhAsadaH / ziveneme bhUmipAlAH samAgamya parasparam / dharma etAnArujati yathA nadyanukUlajAn // 49 saha bhuktvA ca pItvA ca pratiyAntu yathAgRham // 35 ye dharmamanupazyantastUSNIM dhyAyanta Asate / suvAsasaH sragviNazca satkRtya bharatarSabha / te satyamAhurdharmaM ca nyAyyaM ca bharatarSabha / / 50 amAMzca nirAkRtya vairANi ca paraMtapa // 36 zakyaM kimanyadvaktuM te daanaadnyjneshvr| . hAdaM yatpANDaveSvAsItprApte'sminnAyuSaH kssye| bruvantu vA mahIpAlAH sabhAyAM ye samAsate / tadeva te bhavatvadya zazvaJca bharatarSabha // 37 dharmArthI saMpradhAyaiva yadi satyaM bravImyaham // 51 bAlA vihInAH pitrA te tvayaiva parivardhitAH / pramuJcemAnmRtyupAzAtkSatriyAnkSatriyarSabha / tAnpAlaya yathAnyAyaM putrAMzca bharatarSabha // 38 prazAmya bharatazreSTha mA manyuvazamanvagAH // 52 , bhavataiva hi rakSyAste vyasaneSu vizeSataH / pitryaM tebhyaH pradAyAMzaM pANDavebhyo yathocitam / mA te dharmastathaivArtho nazyeta bharatarSabha // 39 tataH saputraH siddhArthoM bhuna bhogAnparaMtapa // 53 AhustvAM pANDavA rAjannabhivAdya prasAdya ca / ajAtazatru jAnISe sthitaM dharme satAM sdaa| bhavataH zAsanAhuHkhamanubhUtaM sahAnugaiH // 40 saputre tvayi vRttiM ca vartate yAM narAdhipa // 54 dvAdazemAni varSANi vane niyuSitAni naH / dAhitazca nirastazca tvAmevopAzritaH punaH / trayodazaM tathAjJAtaiH sajane parivatsaram // 41 indraprasthaM tvayaivAsau saputreNa vivAsitaH // 55 : sthAtA naH samaye tasminpiteti kRtnishcyaaH| sa tatra nivasansarvAnvazamAnIya pArthivAn / nAhAsma samayaM tAta tacca no brAhmaNA viduH // 42 - tvanmukhAnakarodrAjanna ca tvAmatyavartata // 56 tasminnaH samaye tiSTha sthitAnAM bharatarSabha / tasyaivaM vartamAnasya saubalena jihiirsstaa|| - 1015 - Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 93. 57 ] mahAbhArate [5. 94.20 rASTrANi dhanadhAnyaM ca prayuktaH paramopadhiH // 57 / / darpaNa mahatA mattaH kaMcidanyamacintayan // 8 sa tAmavasthAM saMprApya kRSNAM prekSya sabhAgatAm / taM sma vaidyA akRpaNA brAhmaNAH sarvato'bhayAH / kSatradharmAdameyAtmA nAkampata yudhiSThiraH // 58 pratyaSedhanta rAjAnaM zlAghamAnaM punaH punaH // 9 ahaM tu tava teSAM ca zreya icchAmi bhArata / pratiSidhyamAno'pyasakRtpRcchatyeva sa vai dvijAn / dharmAdarthAtsukhAccaiva mA rAjannInazaH prajAH // 59 abhimAnI zriyA mattastamUcurbrAhmaNAstadA // 10 anarthamartha manvAnA arthaM vAnarthamAtmanaH / tapasvino mahAtmAno vedavratasamanvitAH / lobhe'tiprasRtAnputrAnnigRhNISva vizAM pate // 60 udIryamANaM rAjAnaM krodhadIptA dvijAtayaH // 11 sthitAH zuzrUSituM pArthAH sthitA yoddhmriNdmaaH|| anekajananaM sakhyaM yayoH puruSasiMhayoH / yatte pathyatamaM rAjastasmistiSTha paraMtapa // 61 tayostvaM na samo rAjanbhavitAsi kadAcana // 12 tadvAkyaM pArthivAH sarve hRdayaiH samapUjayan / evamuktaH sa rAjA tu punaH papraccha tAndvijAn / na tatra kazcidvaktuM hi vAcaM prAkAmadagrataH // 62 va tau vIrau kvajanmAnau kiMkarmANau ca kau ca tau||13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi brAhmaNA uucuH| trinavatitamo'dhyAyaH // 13 // naro nArAyaNazcaiva tApasAviti naH zrutam / AyAtau mAnuSe loke tAbhyAM yudhyasva pArthiva // 14 vaizaMpAyana uvAca / zrayate to mahAtmAnau naranArAyaNAvubhau / tasminnabhihite vAkye kezavena mhaatmnaa| tapo ghoramanirdezyaM tapyete gandhamAdane // 15 stimitA hRSTaromANa Asansarve sabhAsadaH // 1 rAma uvAca / kaH sviduttarametasmAdvaktumutsahate pumAn / sa rAjA mahatIM senAM yojayitvA SaDaGginIm / iti sarve manobhiste cintayanti sma pArthivAH // 2 amRSyamANaH saMprAyAdyatra tAvaparAjitau // 16 tathA teSu ca sarveSu tUSNIbhUteSu rAjasu / sa gatvA viSamaM ghoraM parvataM gandhamAdanam / jAmadagya idaM vAkyamabravItkurusaMsadi // 3 mRgayANo'nvagacchattau tApasAvaparAjitau // 17 imAmekopamA rAjazRNu satyAmazaGkitaH / tau dRSTvA kSutpipAsAbhyAM kRzau dhamanisaMtatau / tAM zrutvA zreya Adarasva yadi sAdhviti mnyse||4 zItavAtAtapaizcaiva karzitau puruSottamau / rAjA dammodbhavo nAma sArvabhaumaH purAbhavat / / abhigamyopasaMgRhya paryapRcchadanAmayam // 18 akhilAM bubhuje sarvAM pRthivImiti naH zrutam / / 5 tamarcitvA mUlaphalairAsanenodakena ca / sa sma nityaM nizApAye prAtarutthAya vIryavAn / nyamatrayetAM rAjAnaM kiM kArya kriyatAmiti // 19 brAhmaNAnkSatriyAMzcaiva pRcchannAste mahArathaH // 6 dambhodbhava uvAca / asti kazcidviziSTo vA madvidho vA bhavedyudhi / bAhubhyAM me jitA bhUminihatAH sarvazatravaH / zUdro vaizyaH kSatriyo vA brAhmaNo vApi zastrabhRt // 7 / bhavadbhyAM yuddhamAkAnnupayAto'smi parvatam / iti bruvannanvacaratsa rAjA pRthivImimAm / AtithyaM dIyatAmetatkAGkitaM me ciraM prati // 20 -1016 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 94. 21] udyogaparva [5. 94. 45 nrnaaraaynnaavuuctuH| alpIyAMsaM viziSTaM vA tatte rAjanparaM hitam // 32 apetakrodhalobho'yamAzramo rAjasattama / kRtaprajJo vItalobho nirahaMkAra AtmavAn / na hyasminnAzrame yuddhaM kutaH zastraM kuto'nRjuH / dAntaH kSAnto mRduH kSemaH prajAH pAlaya pArthiva // anyatra yuddhamAkAGkSa bahavaH kSatriyAH kSitau // 21 anujJAtaH svasti gaccha maivaM bhUyaH samAcareH / - rAma uvAca / kuzalaM brAhmaNAnpRccherAvayorvacanAdbhazam // 34 ucyamAnastathApi sma bhUya evAbhyabhASata / tato rAjA tayoH pAdAvabhivAdya mahAtmanoH / punaH punaH kSamyamANaH sAnvyamAnazca bhArata / pratyAjagAma svapuraM dharmaM caivAcinobhRzam // 35 dambhodbhavo yuddhamicchannAhvayatyeva tApasau // 22 sumahaccApi tatkarma yannareNa kRtaM purA / tato narastviSIkANAM muSTimAdAya kaurava / tato guNaiH subahubhiH zreSTho nArAyaNo'bhavat // 36 abravIdehi yudhyasva yuddhakAmuka kSatriya / / 23 tasmAdyAvaddhanuHzreSThe gANDIve'straM na yujyate / sarvazastrANi cAdatsva yojayasva ca vAhinIm / tAvattvaM mAnamutsRjya gaccha rAjandhanaMjayam // 37 ahaM hi te vineSyAmi yuddhazraddhAmitaH param // 24 kAkudIkaM zukaM nAkamakSisaMtarjanaM tathA / dambhodbhava uvAca / saMtAnaM nartanaM ghoramAsyamodakamaSTamam // 38 yadyetadatramasmAsu yuktaM tApasa manyase / etairviddhAH sarva eva maraNaM yAnti mAnavAH / etenApi tvayA yotsye yuddhArthI hyahamAgataH // 25 unmattAzca viceSTante naSTasaMjJA vicetasaH // 39 rAma uvAca / svapante ca plavante ca chardayanti ca mAnavAH / ityuktvA zaravarSeNa sarvataH samavAkirat / mUtrayante ca satataM rudanti ca hasanti ca // 40 dambhodbhavastApasaM taM jighAMsuH sahasainikaH // 26 asaMkhyeyA guNAH pArthe tadviziSTo janArdanaH / takha tAnasyato ghorAniSUnparatanucchidaH / tvameva bhUyo jAnAsi kuntIputraM dhanaMjayam // 41 kada kRtya sa muniriSIkAbhirapAnudat // 27 naranArAyaNau yau tau tAvevArjunakezavau / tato'smai praasujddhaarmaissiikmpraajitH| vijAnIhi mahArAja pravIrau puruSarSabhau // 42 astramapratisaMdheyaM tadadbhutamivAbhavat // 28 yadyetadevaM jAnAsi na ca mAmatizaGkase / teSAmakSINi karNAzca nastakAMzcaiva maayyaa| AyA~ matiM samAsthAya zAmya bhArata pANDavaiH // nimittavedhI sa muniriSIkAbhiH samarpayat // 29 atha cenmanyase zreyo na me bhedo bhavediti / sa dRSTvA zvetamAkAzamiSIkAbhiH samAcitam / / prazAmya bharatazreSTha mA ca yuddhe manaH kRthAH // 44 pAdayonyapatadrAjA svasti me'stviti cAbravIt / / bhavatAM ca kuruzreSTha kulaM bahumataM bhuvi / tamabravInnaro rAjazaraNyaH zaraNaiSiNAm / tattathaivAstu bhadraM te svArthamevAnucintaya // 45 brahmaNyo bhava dharmAtmA mA ca smaivaM punaH kRthaaH||31 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi mA ca darpasamAviSTaH kSepsIH kAMzcitkadAcana / caturnavatitamo'dhyAyaH // 94 // ma. bhA. 128 - 1017 - Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 95. 1] mahAbhArate [5. 96.6 dhikkhalvalaghuzIlAnAmucchritAnAM yazasvinAm / vaizaMpAyana uvAca / narANAmRddhasattvAnAM kule kanyAprarohaNam // 15 jAmadagnyavacaH zrutvA kaNvo'pi bhagavAnRSiH / mAtuH kulaM pitRkulaM yatra caiva pradIyate / duryodhanamidaM vAkyamabravItkurusaMsadi // 1 kulatrayaM saMzayitaM kurute kanyakA satAm // 16 akSayazcAvyayazcaiva brahmA lokpitaamhH| devamAnuSalokau dvau mAnasenaiva cakSuSA / tathaiva bhagavantau tau naranArAyaNAvRSI // 2 avagAyaiva vicitau na ca me rocate vrH|| 17 AdityAnAM hi sarveSAM viSNurekaH sanAtanaH / na devAnnaiva ditijAnna gandharvAnna mAnuSAn / ajayyazcAvyayazcaiva zAzvataH prabhurIzvaraH // 3 arocayaM varakRte tathaiva bahulAnRSIn // 18 nimittamaraNAstvanye candrasUryau mahI jalam / bhAryayA tu sa saMmatraya saha rAtrau sudhrmyaa|' vAyuragnistathAkAzaM grahAstArAgaNAstathA // 4 mAtali galokAya cakAra gamane matim // 19 te ca kSayAnte jagato hitvA lokatrayaM sdaa|| na me devamanuSyeSu guNakezyAH samo vrH| kSayaM gacchanti vai sarve sRjyante ca punaH punaH // rUpato dRzyate kazcinnAgeSu bhavitA dhruvam // 20 muhUrtamaraNAstvanye mAnuSA mRgapakSiNaH / ityAmadhya sudharmA sa kRtvA cAbhipradakSiNam / tiryagyonyazca ye cAnye jIvalokacarAH smRtaaH|| kanyAM zirasyupAghrAya praviveza mahItalam // 21 bhUyiSThena tu rAjAnaH zriyaM bhuktvAyuSaH kssye| ___ iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi maraNaM pratigacchanti bhoktuM sukRtaduSkRtam // 7 paJcanavatitamo'dhyAyaH // 95 // sa bhavAndharmaputreNa zamaM kartumihArhati / pANDavAH kuravazcaiva pAlayantu vasuMdharAm // 8 kaNva uvAca / balavAnahamityeva na mantavyaM suyodhana / mAtalistu vrajanmArge nAradena maharSiNA / balavanto hi balibhidRzyante puruSarSabha // 9 varuNaM gacchatA draSTuM samAgachadyadRcchayA // 1 na balaM balinAM madhye balaM bhavati kaurava / nArado'thAbravIdenaM ka bhvaangntumudytH|| balavanto hi te sarve pANDavA devvikrmaaH|| 10 svena vA sUta kAryeNa zAsanAdvA zatakratoH // 2 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / mAtalirnAradenaivaM saMpRSTaH pathi gacchatA / mAtaletukAmasya kanyAM mRgayato varam // 11 yathAvatsarvamAcaSTa svakArya varuNaM prati // 3 matastrailokyarAjasya mAtali ma sArathiH / tamuvAcAtha sa munirgacchAvaH sahitAviti / tasyaikaiva kule kanyA rUpato lokavizrutA // 12 salilezadidRkSArthamahamapyudyato divaH // 4 guNakezIti vikhyAtA nAmnA sA devruupinnii| ahaM te sarvamAkhyAsye darzayanvasudhAtalam / zriyA ca vapuSA caiva striyo'nyAH sAtiricyate // dRSTvA tatra varaM kaMcidrocayiSyAva mAtale // 5 tasyAH pradAnasamayaM mAtaliH saha bhaaryyaa| avagAhya tato bhUmimubhau mAtalinAradau / jJAtvA vimamRze rAjaMstatparaH paricintayan // 14 / dadRzAte mahAtmAnau lokapAlamapAM patim // 6 -1018 - Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 96.7] udyogaparva [5. 97.9 tatra devarSisadRzIM pUjAM prApa sa nAradaH / sRSTaH prathamajo daNDo brahmaNA brahmavAdinA // 21 mahendrasadRzIM caiva mAtaliH pratyapadyata // 7 etacchatraM narendrANAM mahacchatreNa bhASitam / tAvubhau prItamanasau kAryavattAM nivedya ha / putrAH salilarAjasya dhArayanti mahodayam // 22 varuNenAbhyanujJAtau nAgalokaM vicaratuH // 8 etatsalilarAjasya chatraM chatragRhe sthitam / nAradaH sarvabhUtAnAmantabhUminivAsinAm / sarvataH salilaM zItaM jImUta iva varSati // 23 jAnaMzcakAra vyAkhyAnaM yantuH sarvamazeSataH // 9 etacchatrAtparibhraSTaM salilaM somanirmalam / nArada uvAca / tamasA mUrchitaM yAti yena nArchati darzanam // 24 dRSTaste varuNastAta putrapautrasamAvRtaH / bahUnyadbhutakarmANi draSTavyAnIha mAtale / pazyodakapateH sthAnaM sarvatobhadramRddhimat // 10 tava kAryoparodhastu tasmAdgacchAva mAciram // 25 eSa putro mahAprAjJo varuNasyeha gopateH / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi eSa taM zIlavRttena zaucena ca viziSyate // 11 SaNNavatitamo'dhyAyaH // 96 // eSo'sya putro'bhimataH puSkaraH puSkarekSaNaH / / 97 rUpavAndarzanIyazca somaputryA vRtaH patiH // 12 nArada uvAca / jyotsnAkAlIti yAmAhurdvitIyAM rUpataH zriyam / etattu nAgalokasya nAbhisthAne sthitaM puram / Adityasyaiva goH putro jyeSThaH putraH kRtaH smRtaH // pAtAlamiti vikhyAtaM daityadAnavasevitam // 1 bhavanaM pazya vAruNyA yadetatsarvakAJcanam / / idamadbhiH samaM prAptA ye keciddhavajaGgamAH / yAM prApya suratAM prAptAH surAH surapateH sakhe // 14 pravizanto mahAnAdaM nadanti bhayapIDitAH // 2 etAni hRtarAjyAnAM daiteyAnAM sma mAtale / atrAsuro'gniH satataM dIpyate vAribhojanaH / dIpyamAnAni dRzyante sarvapraharaNAnyuta // 15 vyApAreNa dhRtAtmAnaM nibaddhaM samabudhyata // 3 akSayANi kilaitAni vivartante sma mAtale / atrAmRtaM suraiH pItvA nihataM nihatAribhiH / anubhAvaprayuktAni surairavajitAni ha // 16 ataH somasya hAnizca vRddhizcaiva pradRzyate // 4 atra rAkSasajAtyazca bhUtajAtyazca mAtale / atra divyaM hayaziraH kAle parvaNi parvaNi / divyapraharaNAzcAsanpUrvadaivatanirmitAH // 17 uttiSThati suvarNAbhaM vArbhirApUrayaJjagat // 5 agnireSa mahArciSmAJjAgarti varuNahade / yasmAdatra samaprAstAH patanti jalamUrtayaH / vaiSNavaM cakramAviddhaM vidhUmena haviSmatA // 18 tasmAtpAtAlamityetatkhyAyate puramuttamam // 6 eSa gANDImayazcApo lokasaMhArasaMbhRtaH / airAvato'smAtsalilaM gRhItvA jagato hitaH / rakSyate daivatairnityaM yatastadgANDivaM dhanuH // 19 megheSvAmuJcate zItaM yanmahendraH pravarSati // 7 eSa kRtye samutpanne tattaddhArayate balam / / atra nAnAvidhAkArAstimayo naikruupinnH| sahasrazatasaMkhyena prANena satataM dhruvam // 20 apsu somaprabhAM pItvA vasanti jalacAriNaH // 8 azAsyAnapi zAstyeSa rakSobandhuSu raajsu| atra sUryAMzubhibhinnAH pAtAlatalamAzritAH / - 1019 - Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 97.9] mahAbhArate [5. 98. 16 mRtA divasataH sUta punarjIvanti te nizi // 9 analpena prayatnena nirmitaM vizvakarmaNA / udaye nityazazcAtra candramA rshmibhirvRtH| mayena manasA sRSTaM pAtAlatalamAzritam // 2 amRtaM spRzya saMsparzAtsaMjIvayati dehinaH // 10 atra mAyAsahasrANi vikurvANA mahaujasaH / atra te'dharmaniratA baddhAH kAlena piidditaaH|| dAnavA nivasanti sma zUrA dattavarAH purA // 3 daiteyA nivasanti sma vAsavena hRtazriyaH / / 11 naite zakreNa nAnyena varuNena yamena vaa| atra bhUtapatirnAma sarvabhUtamahezvaraH / zakyante vazamAnetuM tathaiva dhanadena ca // 4 . bhUtaye sarvabhUtAnAmacarattapa uttamam // 12 asurAH kAlakhaJjAzca tathA viSNupadodbhavAH / atra govratino viprAH svAdhyAyAmnAyakarzitAH / nairRtA yAtudhAnAzca brahmavedodbhavAzca ye // 5 . tyaktaprANA jitasvargA nivasanti maharSayaH // 13 daMSTriNo bhImarUpAzca vaatvegpraakrmaaH| yatratatrazayo nityaM yenakenacidAzitaH / mAyAvIryopasaMpannA nivasantyAtmarakSiNaH // 6 yenakenacidAcchannaH sa govrata ihocyate // 14 / / nivAtakavacA nAma dAnavA yuddhadurmadAH / airAvato nAgarAjo vAmanaH kumudo'nyjnH| jAnAsi ca yathA zakro naitAzaknoti bAdhitum // prasUtAH supratIkasya vaMze vAraNasattamAH // 15 bahuzo mAtale tvaM ca tava putrazca gomukhaH / pazya yadyatra te kazcidrocate guNato varaH / nirbhagno devarAjazca sahaputraH zacIpatiH // 8 . varayiSyAva taM gatvA yatnamAsthAya mAtale // 16 pazya vezmAni rokmANi mAtale rAjatAni ca / / aNDametajjale nyastaM dIpyamAnamiva shriyaa| karmaNA vidhiyuktena yuktAnyupagatAni ca // 9 thA prajAnAM nisargAvai nodbhidyati na sarpati // vaiDUryaharitAnIva pravAlarucirANi c| nAsya jAtiM nisarga vA kathyamAnaM zRNomi vai| arkasphaTikazubhrANi vajrasArojjvalAni ca // 10 pitaraM mAtaraM vApi nAsya jAnAti kazcana // 18 pArthivAnIva cAbhAnti punarnagamayAni ca / ataH kila mahAnagnirantakAle smutthitH| zailAnIva ca dRzyante tArakANIva cApyuta // 11 dhakSyate mAtale sarvaM trailokyaM sacarAcaram // 19 sUryarUpANi cAbhAnti dIptAgnisadRzAni ca / kaNva uvAca / maNijAlavicitrANi prAMzUni nibiDAni ca // 12 mAtalistvabravIcchrutvA nAradasyAtha bhASitam / naitAni zakyaM nirdeSTuM rUpato dravyatastathA / na me'tra rocate kazcidanyato vraja mAciram // 20 guNatazcaiva siddhAni pramANaguNavanti ca // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi AkrIDAnpazya daityAnAM tathaiva zayanAnyuta / sptnvtitmo'dhyaayH|| 97 // ratnavanti mahArhANi bhAjanAnyAsanAni ca // 14 jaladAbhAMstathA zailAMstoyaprasravaNAnvitAn / nArada uvaac| kAmapuSpaphalAMzcaiva pAdapAnkAmacAriNaH // 15 hiraNyapuramityetatkhyAtaM puravaraM mahat / mAtale kazcidatrApi rucitaste varo bhavet / daityAnAM dAnavAnAM ca mAyAzatavicAriNAm // 1 / / atha vAnyAM dizaM bhUmegacchAva yadi manyase // 16 - 1020 - Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 98. 17 ] udyogaparva [5. 100.7 kaNva uvAca / vAtavego dizAcakSurnimeSo nimiSastathA // 10 mAtalistvabravIdenaM bhASamANaM tathAvidham / trivAraH saptavArazca vaalmiikirdiipkstthaa| devarSe naiva me kAryaM vipriyaM tridivaukasAm // 17 daityadvIpaH sariDIpaH sArasaH padmakesaraH // 11 nityAnuSaktavairA hi bhrAtaro devadAnavAH / sumukhaH sukhaketuzca citrabarhastathAnaghaH / aripakSeNa saMbandhaM rocayiSyAmyahaM katham // 18 / / meghakRtkumudo dakSaH sarpAntaH somabhojanaH // 12 anyatra sAdhu gacchAvo draSTuM nArhAmi dAnavAn / gurubhAraH kapotazca sUryanetrazcirAntakaH / jAnAmi tu tathAtmAnaM ditsAtmakamalaM yathA / / 19 viSNudhanvA kumArazca paribarho haristathA // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi susvaro madhuparkazca hemavarNastathaiva c| aSTanavatitamo'dhyAyaH // 98 // malayo mAtarizvA ca nizAkaradivAkarau // 14 / ete pradezamAtreNa mayoktA garuDAtmajAH / nArada uvAca / prAdhAnyato'tha yazasA kIrtitAH prANatazca te|| ayaM lokaH suparNAnAM pakSiNAM pannagAzinAm / yadyatra na ruciH kAcidehi gacchAva mAtale / vikrame gamane bhAre naiSAmasti parizramaH // 1 taM nayiSyAmi dezaM tvAM ruciM yatropalapsyase // 16 vainateyasutaiH sUta SaDbhistatamidaM kulam / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi sumukhena sunAmnA ca sunetreNa suvarcasA // 2 ekonshttmo'dhyaayH|| 99 // surUpapakSirAjena subalena ca mAtale / 100 vardhitAni prasUtyA vai vinatAkulakartRbhiH // 3 nArada uvaac| pakSirAjAbhijAtyAnAM sahasrANi zatAni c| idaM rasAtalaM nAma saptamaM pRthivItalam / kazyapasya tato vaMze jAtairbhUtivivardhanaiH // 4 yatrAste surabhirmAtA gavAmamRtasaMbhavA // 1 sarve hyete zriyA yuktAH sarve zrIvatsalakSaNAH / kSarantI satataM kSIraM pRthivIsArasaMbhavam / sarve zriyamabhIpsanto dhArayanti balAnyuta // 5 SaNNAM rasAnAM sAreNa rasamekamanuttamam // 2 karmaNA kSatriyAzcaite nighRNA bhogibhojinaH / amRtenAbhitRptasya sAramudgirataH puraa| zAtisaMkSayakartRtvAbrAhmaNyaM na labhanti vai // 6 pitAmahasya vadanAdudatiSThadaninditA // 3 nAmAni caiSAM vakSyAmi yathA prAdhAnyataH zRNu / yasyAH kSIrasya dhArAyA nipatantyA mahItale / mAtale zlAdhyametaddhi kulaM viSNuparigraham // 7 hRdaH kRtaH kSIranidhiH pavitraM paramuttamam // 4 daivataM viSNureteSAM viSNureva parAyaNam / puSpitasyeva phenasya paryantamanuveSTitam / hRdi caiSAM sadA viSNurviSNureva gatiH sadA // 8 pibanto nivasantyatra phenapA munisattamAH // 5 suvarNacUDo nAgAzI dAruNazcaNDatuNDakaH / phenapA nAma nAmnA te phenAhArAzca maatle| . analazcAnilazcaiva vizAlAkSo'tha kuNDalI // 9 / ugre tapasi vartante yeSAM bibhyati devatAH // 6 . kAzyapi javiSkambho vainateyo'tha vaamnH| / asyAzcatasro dhenvo'nyA dikSu sarvAsu maatle| - 1021 - Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 100.7] mahAbhArate [5. 101. 19. nivasanti dizApAlyo dhArayantyo dizaH smRtAH // sahasrasaMkhyA balinaH sarve raudrAH svabhAvataH // 5 pUrvAM dizaM dhArayate surUpA nAma saurbhii| sahasrazirasaH kecitkecitpazcazatAnanAH / dakSiNAM haMsakA nAma dhArayatyaparAM dizam // 8 zatazIrSAstathA kecitkecitriziraso'pi c||6 pazcimA vAruNI dikca dhAryate vai subhdryaa| dvipaJcazirasaH kecitkecitsptmukhaastthaa| . mahAnubhAvayA nityaM mAtale vizvarUpayA // 9 mahAbhogA mahAkAyAH parvatAbhogabhoginaH // 7 sarvakAmadughA nAma dhenurdhArayate dizam / bahUnIha sahasrANi prayutAnyarbudAni ca / uttarAM mAtale dhAM tathailavilasaMjJitAm // 10 nAgAnAmekavaMzAnAM yathAzreSThAMstu me zRNu // 8 AsAM tu payasA mizraM payo nirmathya sAgare / vAsukistakSakazcaiva karkoTakadhanaMjayau / manthAnaM mandaraM kRtvA devairasurasaMhitaiH // 11 kAlIyo nahuSazcaiva kambalAzvatarAvubhau // 9 uddhRtA vAruNI lakSmIramRtaM cApi mAtale / bAhyakuNDo maNi gastathaivApUraNaH khagaH / uccaiHzravAzcAzvarAjo maNiratnaM ca kaustubham // 12 vAmanazcailapatrazca kukuraH kukuNastathA // 10 sudhAhAreSu ca sudhAM svadhAbhojiSu ca svadhAm / / Aryako nandakazcaiva tathA kalazapotakau / amRtaM cAmRtAzeSu surabhiH kSarate payaH // 13 kailAsakaH piJjarako nAgazcairAvatastathA // 11 atra gAthA purA gItA rasAtalanivAsibhiH / sumanomukho dadhimukhaH zaGkho nandopanandako / paurANI zrUyate loke gIyate yA manISibhiH // 14 AptaH koTanakazcaiva zikhI niSThurikastathA // 12 na nAgaloke na svarge na vimAne triviSTape / tittirirhastibhadrazca kumudo mAlyapiNDakaH / parivAsaH sukhastAnasAtalatale yathA // 15 dvau padmau puNDarIkazca puSpo mudraparNakaH // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi karavIraH pITharakaH saMvRtto vRtta eva c| zatatamo'dhyAyaH // 10 // piNDAro bilvapatrazca mUSikAdaH zirISakaH // 14 dilIpaH zaGkhazIrSazca jyotissko'thaapraajitH| nArada uvAca / kauravyo dhRtarASTrazca kumAraH kuzakastathA // 15 iyaM bhogavatI nAma purI vaasukipaalitaa| virajA dhAraNazcaiva subAhurmukharo jayaH / yAdRzI devarAjasya purIvaryAmarAvatI // 1 badhirAndhau vikuNDazca virasaH surasastathA // 16 eSa zeSaH sthito nAgo yeneyaM dhAryate sadA / ete cAnye ca bahavaH kazyapasyAtmajAH smRtAH / tapasA lokamukhyena prabhAvamahatA mahI // 2 mAtale pazya yadyatra kazcitte rocate varaH // 17 zvetoccayanibhAkAro nAnAvidhavibhUSaNaH / kaNva uvaac| sahasraM dhArayanmUI jvAlAjihvo mahAbalaH // 3 mAtalistvekamavyagraH satataM saMnirIkSya vai / iha nAnAvidhAkArA nAnAvidhavibhUSaNAH / / papraccha nAradaM tatra prItimAniva cAbhavat // 18 surasAyAH sutA nAgA nivasanti gatavyathAH // 4 sthito ya eSa purataH kauravyasyAryakasya ca / maNisvastikacakrAGkAH kamaNDalukalakSaNAH / / dyutimAndarzanIyazca kasyaiSa kulanandanaH // 19 - 1022 - 101 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 101. 20] udyogaparva [5. 102. 20 kaH pitA jananI cAsya katamasyaiSa bhoginaH / yadi te rocate saumya bhujagottama mAciram / vaMzasya kasyaiSa mahAnketubhUta iva sthitaH // 20 kriyatAmAryaka kSipraM buddhiH kanyApratigrahe // 7 praNidhAnena dhairyeNa rUpeNa vayasA ca me / yathA viSNukule lakSmIryathA svAhA vibhAvasoH / manaH praviSTo devarSe guNakezyAH patirvaraH // 21 kule tava tathaivAstu guNakezI sumadhyamA // 8 . mAtaliM prItamanasaM dRSTvA sumukhadarzanAt / pautrasyArthe bhavAMstasmAdguNakezI pratIcchatu / nivedayAmAsa tadA mAhAtmyaM janma karma ca // 22 sadRzIM pratirUpasya vAsavasya zacImiva // 9 airAvatakule jAtaH sumukho nAma nAgarAT / . pitRhInamapi hyenaM guNato varayAmahe / Aryakasya mataH pautro dauhitro vAmanasya ca // 23 bahumAnAcca bhavatastathaivairAvatasya ca / etasya hi pitA nAgazcikuro nAma mAtale / sumukhasya guNaizcaiva zIlazaucadamAdibhiH // 10 nacirAdvainateyena paJcatvamupapAditaH // 24 abhigamya svayaM kanyAmayaM dAtuM samudyataH / tato'bravItprItamanA mAtali radaM vcH| mAtalestasya saMmAnaM kartumarho bhavAnapi // 11 eSa me rucitastAta jAmAtA bhujagottamaH // 25 kaNva uvaac| kriyatAmatra yatno hi prItimAnasmyanena vai| sa tu dInaH prahRSTazca prAha nAradamAryakaH / asya nAgapaterdAtuM priyAM duhitaraM mune / / 26 briyamANe tathA pautre putre ca nidhanaM gate // 12 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi na me naitadvahumataM devarSe vacanaM tava / / ekAdhikazatatamo'dhyAyaH // 101 // sakhA zakrasya saMyuktaH kasyAyaM nepsito bhavet // 102 kAraNasya tu daurbalyAJcintayAmi mhaamune| nArada uvAca / asya dehakarastAta mama putro mahAdyute / sUto'yaM mAtali ma zakrasya dayitaH suhRt / bhakSito vainateyena duHkhAsteina vai vayam // 14 zuciH zIlaguNopetastejasvI vIryavAnbalI // 1 punareva ca tenoktaM vainateyena gacchatA / zakrasyAyaM sakhA caiva matrI sArathireva ca / mAsenAnyena sumukhaM bhakSayiSya iti prabho // 15 alpAntaraprabhAvazca vAsavena raNe raNe // 2 dhruvaM tathA tadbhavitA jAnImastasya nizcayam / ayaM harisahasreNa yuktaM jaitraM rathottamam / tena harSaH pranaSTo me suparNavacanena vai // 16 devAsureSu yuddheSu manasaiva niyacchati // 3 mAtalistvabravIdenaM buddhiratra kRtA mayA / anena vijitAnazvairdobhyAM jayati vAsavaH / jAmAtRbhAvena vRtaH sumukhastava putrajaH // 17 anena prahRte pUrva balabhitpraharatyuta // 4 so'yaM mayA ca sahito nAradena ca pannagaH / asya kanyA varArohA rUpeNAsadRzI bhuvi / trilokezaM surapatiM gatvA pazyatu vAsavam // 18 sattvazIlaguNopetA guNakezIti vizrutA // 5 zeSeNaivAsya kAryeNa prajJAsyAmyahamAyuSaH / tasyAsya ytnaaccrtstrailokymmraate| suparNasya vighAte ca prayatiSyAmi sattama / 19 sumukho bhavataH pautro rocate duhituH patiH // 6 / sumukhazca mayA sArdhaM deveshmbhigcchtu| -1023 - Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 102. 20] mahAbhArate [5. 103. 17 C kAryasaMsAdhanArthAya svasti te'stu bhujaMgama // 20 garuDa uvaac| tataste sumukhaM gRhya sarva eva mahaujasaH / bhagavankimavajJAnAkSudhAM prati bhaye mm| . dadRzuH zakramAsInaM devarAjaM mahAdyutim // 21 kAmakAravaraM dattvA punazcalitavAnasi // 3 . saMgatyA tatra bhgvaanvissnnuraasiinycturbhujH|| nisargAtsarvabhUtAnAM sarvabhUtezvareNa me| ... tatastatsarvamAcakhyau nArado mAtaliM prati // 22 AhAro vihito dhAtrA kimarthaM vAryate tvayA // 4 tataH puraMdaraM viSNuruvAca bhuvanezvaram / vRtazcaiSa mahAnAgaH sthApitaH samayazca me / amRtaM dIyatAmasmai kriyatAmamaraiH samaH // 23 anena ca mayA deva bhartavyaH prasavo mahAn // 5 mAtali radazcaiva sumukhazcaiva vaasv| etasmiMstvanyathAbhUte nAnyaM hiNsitumutshe| . labhantAM bhavataH kAmAtkAmametaM yathepsitam // 24 krIDase kAmakAreNa devarAja yathecchakam // 6 puraMdaro'tha saMcintya vainateyaparAkramam / so'haM prANAnvimokSyAmi tathA parijano mama / viSNumevAbravIdenaM bhavAneva dadAtviti // 25 ye ca bhRtyA mama gRhe prItimAnbhava vAsava / / 7. vissnnuruvaac| etaccaivAhamarhAmi bhUyazca balavRtrahan / Izastvamasi lokAnAM carANAmacarAzca ye| trailokyasyezvaro yo'haM parabhRtyatvamAgataH // 8 tvayA dattamadattaM kaH kartumutsahate vibho // 26 tvayi tiSThati deveza na viSNuH kAraNaM mama / trailokyarAja rAjyaM hi tvayi vAsava zAzvatam // 9 kaNva uvAca / mamApi dakSasya sutA jananI kazyapaH pitaa| prAdAcchakrastatastasmai pannagAyAyuruttamam / ahamapyutsahe lokAnsamastAnvoDhumaJjasA // 10 na tvenamamRtaprAzaM cakAra balavRtrahA // 27 asahyaM sarvabhUtAnAM mamApi vipulaM balam / / labdhvA varaM tu sumukhaH sumukhaH saMbabhUva h| mayApi sumahatkarma kRtaM daiteyavidmahe / / 11 kRtadAro yathAkAmaM jagAma ca gRhAnprati / / 28 zrutazrIH zrutasenazca vivasvAnrocanAmukhaH / nAradastvAryakazcaiva kRtakAryoM mudA yutau / prasabhaH kAlakAkSazca mayApi ditijA hatAH // 12 pratijagmaturabhyarcya devarAjaM mahAdyutim // 29 yattu dhvajasthAnagato yatnAtparicarAmyaham / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi vahAmi caivAnujaM te tena mAmavamanyase // 13 dvydhikshttmo'dhyaayH|| 102 // ko'nyo bhArasaho hyasti ko'nyo'sti blvttrH| mayA yo'haM viziSTaH sanvahAmImaM sabAndhavam // kaNva uvAca / avajJAya tu yatte'haM bhojanAdvathaparopitaH / garuDastattu zuzrAva yathAvRttaM mahAbalaH / tena me gauravaM naSTaM tvattazcAsmAcca vAsava // 15 AyuHpradAnaM zakreNa kRtaM nAgasya bhArata // 1 adityAM ya ime jAtA balavikramazAlinaH / pakSavAtena mahatA ruvA tribhuvanaM khagaH / tvameSAM kila sarveSAM vizeSAdvalavattaraH // 16 suparNaH paramakruddho vAsavaM samupAdravat // 2 so'haM pakSaikadezena vahAmi tvAM-gataklamaH / - 1024 - Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 103. 17 ] udyogaparva [5. 104.5 vimRza tvaM zanaistAta ko nvatra balavAniti // 17 bhImaH praharatAM zreSTho vAyuputro mahAbalaH / kaNva uvaac| dhanaMjayazcandrasuto na hanyAtAM tu kaM raNe // 32 tasya tadvacanaM zrutvA khagasyodarkadAruNam / viSNurvAyuzca zakrazca dharmastau cAzvinAvubhau / akSobhyaM kSobhayaMstAkSyamuvAca rathacakrabhRt // 18 ete devAstvayA kena hetunA zakyamIkSitum // 33 garutmanmanyase''tmAnaM balavantaM sudurbalam / tadalaM te virodhena zamaM gaccha nRpAtmaja / alamasmatsamakSaM te stotumAtmAnamaNDaja // 19 vAsudevena tIrthena kulaM rakSitumarhasi // 34 trailokyamapi me kRtsnamazaktaM dehdhaarnne| . pratyakSo hyasya sarvasya nArado'yaM mahAtapAH / ahamevAtmanAtmAnaM vahAmi tvAM ca dhAraye // 20 mAhAtmyaM yattadA viSNoryo'yaM cakragadAdharaH // 35 imaM tAvanmamaikaM tvaM bAhuM savyetaraM vaha / / vaizaMpAyana uvAca / yadyenaM dhArayasyekaM saphalaM te vikatthitam // 21 / duryodhanastu tacchrutvA niHzvasanbhRkuTImukhaH / tataH sa bhagavAMstasya skandhe bAhuM samAsajat / rAdheyamabhisaMprekSya jahAsa svanavattadA // 36 nipapAta sa bhArA" vihvalo naSTacetanaH // 22 kada kRtya tadvAkyamRSeH kaNvasya durmatiH / yAvAnhi bhAraH kRtsnAyAH pRthivyAH parvataiH saha / UruM gajakarAkAraM tADayannidamabravIt // 37 ekasyA dehazAkhAyAstAvadbhAramamanyata // 23 yathaivezvarasRSTo'smi yadbhAvi yA ca me gatiH / na tvenaM pIDayAmAsa balena blvttrH| tathA maharSe vartAmi kiM pralApaH kariSyati // 38 tato hi jIvitaM tasya na vyanInazadacyutaH // 24 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi vipakSaH srastakAyazca vicetA vihvalaH khagaH / dhyadhikazatatamo'dhyAyaH // 103 // mumoca patrANi tadA gurubhAraprapIDitaH // 25 sa viSNuM zirasA pakSI praNamya vinatAsutaH / janamejaya uvAca / vicetA vihvalo dInaH kiMcidvacanamabravIt // 26 anarthe jAtanirbandhaM parArthe lobhamohitam / bhagavallokasArasya sadRzena vapuSmatA / anAryakeSvabhirataM maraNe kRtanizcayam // 1 bhujena svairamuktena niSpiSTo'smi mahItale // 27 jJAtInAM duHkhakartAraM bandhUnAM zokavardhanam / kSantumarhasi me deva vihvalasyAlpacetasaH / suhRdAM klezadAtAraM dviSatAM harSavardhanam // 2 baladAhavidagdhasya pakSiNo dhvajavAsinaH // 28 kathaM nainaM vimArgasthaM vArayantIha bAndhavAH / na vijJAtaM balaM deva mayA te paramaM vibho| sauhRdAdvA suhRsnigdho bhagavAnvA pitAmahaH // 3 tena manyAmyahaM vIryamAtmano'sadRzaM paraiH // 29 vaizaMpAyana uvAca / tatazcakre sa bhagavAnprasAdaM vai grutmtH| uktaM bhagavatA vAkyamuktaM bhISmeNa yatkSamam / maivaM bhUya iti snehAttadA cainamuvAca ha // 30 uktaM bahuvidhaM caiva nAradenApi tacchRNu // 4 tathA tvamapi gAndhAre yAvatpANDusutAraNe / nArada uvAca / nAsAdayasi tAnvIrAMstAvajjIvasi putraka // 31 durlabho vai suhRcchrotA durlabhazca hitaH suhRt / ma. bhA. 129 - 1025 - 104 vazamA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 104.5] mahAbhArate [5. 105.6 tiSThate hi suhRdyatra na bandhustatra tiSThati // 5 ityuktaH pratyuvAcedaM gAlavo munisattamam / zrotavyamapi pazyAmi suhRdAM kurunandana / prIto madhurayA vAcA vizvAmitraM mahAdyutim // 20 na kartavyazca nirbandho nirbandho hi sudAruNaH // 6 dakSiNAM kA prayacchAmi bhavate gurukarmaNi / atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / dakSiNAbhirupetaM hi karma sidhyati mAnavam // 21 yathA nirbandhataH prApto gAlavena parAjayaH // 7 / dakSiNAnAM hi sRSTAnAmapavargeNa bhujyate / . vizvAmitraM tapasyantaM dharmo jijJAsayA purA / svarge RtuphalaM sadbhirdakSiNA zAntirucyate / abhyagacchatsvayaM bhUtvA vasiSTho bhagavAnRSiH // 8 kimAharAmi gurvarthaM bravItu bhagavAniti // 22 saptarSINAmanyatamaM veSamAsthAya bhArata / jAnamAnastu bhagavAJjitaH zuzrUSaNena c|| bubhukSuH kSudhito rAjannAzramaM kauzikasya ha // 9 vizvAmitrastamasakRdgaccha gacchetyacodayat // 23 vizvAmitro'tha saMbhrAntaH zrapayAmAsa vai carum / asakRdgaccha gaccheti vizvAmitreNa bhASitaH / / paramAnnasya yatnena na ca sa pratyapAlayat // 10 kiM dadAnIti bahuzo gAlavaH pratyabhASata // 24 annaM tena yadA bhuktamanyairdattaM tapasvibhiH / nirbandhatastu bahuzo gAlavasya tapasvinaH / atha gRhyAnnamatyuSNaM vizvAmitro'bhyupAgamat // 11 kiMcidAgatasaMrambho vizvAmitro'bravIdidam // 25 bhuktaM me tiSTha tAvattvamityuktvA bhgvaanyyau|| ekataHzyAmakarNAnAM zatAnyaSTau dadasva me| . vizvAmitrastato rAjasthita eva mahAdyutiH // 12 hayAnAM candrazubhrANAM gaccha gAlava mAciram // 26 bhaktaM pragRhya mUrdhA tadbAhubhyAM pArzvato'gamat / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi sthitaH sthANurivAbhyAze nizceSTo maarutaashnH|| caturadhikazatatamo'dhyAyaH // 104 // tasya zuzrUSaNe yatnamakarogAlavo muniH / - 105 gauravAdvahumAnAJca hArdena priyakAmyayA // 14 nArada uvAca / atha varSazate pUrNe dharmaH punarupAgamat / evamuktastadA tena vizvAmitreNa dhiimtaa| vAsiSThaM veSamAsthAya kauzikaM bhojanepsayA // 15 nAste na zete nAhAraM kurute gAlavastadA // 1 sa dRSTvA zirasA bhaktaM dhriyamANaM mhrssinnaa| tvagasthibhUto hariNazcintAzokaparAyaNaH / . tiSThatA vAyubhakSeNa vizvAmitreNa dhImatA // 16 zocamAno'timAtraM sa dahyamAnazca manyunA // 2 pratigRhya tato dharmastathaivoSNaM tathA navam / kutaH puSTAni mitrANi kuto'rthAH saMcayaH kutaH / bhuktvA prIto'smi viprarSe tamuktvA sa munirgtH|| hayAnAM candrazubhrANAM zatAnyaSTau kuto mama // 3. kSatrabhAvAdapagato brAhmaNatvamupAgataH / kuto me bhojanazraddhA sukhazraddhA kutazca me| dharmasya vacanAtprIto vizvAmitrastadAbhavat // 18 zraddhA me jIvitasyApi chinnA kiM jIvitena me|| vizvAmitrastu ziSyasya gAlavasya tapasvinaH / / ahaM pAraM samudrasya pRthivyA vA paraM parAt / zuzrUSayA ca bhaktyA ca prItimAnityuvAca tam / gatvAtmAnaM vimuzcAmi kiM phalaM jIvitena me // 5 anujJAto mayA vatsa yatheSTuM gaccha gAlava // 19 adhanasyAkRtArthasya tyaktasya vividhaiH phalaiH / - 1026 - Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 105. 6] udyogaparva [5. 106. 14 RNaM dhArayamANasya kutaH sukhamanIhayA // 6. 106 sahadAM hi dhanaM bhuktvA kRtvA praNayamIpsitam / suparNa uvaac| pratikartumazaktasya jIvitAnmaraNaM varam // 7 .. anuziSTo'smi devena gAlavAjJAtayoninA / pratizrutya kariSyeti kartavyaM tdkurvtH| brUhi kAmanusaMyAmi draSTuM prathamato dizam // 1 . midhyAvacanadagdhasya iSTApUrta praNazyati // 8 pUrvAM vA dakSiNAM vAhamatha vA pazcima dizam / na rUpamanRtasyAsti nAnRtasyAsti saMtatiH / uttarAM vA dvijazreSTha kuto gacchAmi gAlava // 2 nAnRtasyAdhipatyaM ca kuta eva gatiH zubhA // 9 yasyAmudayate pUrva sarvalokaprabhAvanaH / kutaH kRtaghnasya yazaH kutaH sthAnaM kutaH sukham / savitA yatra saMdhyAyAM sAdhyAnAM vartate tapaH // 3 azraddheyaH kRtaghno hi kRtaghne nAsti nisskRtiH|| yasyAM pUrva matirjAtA yayA vyAptamidaM jagat / na jIvatyadhanaH pApaH kutaH pApasya tantraNam / cakSuSI yatra dharmasya yatra caiSa pratiSThitaH // 4 pApo dhruvamavApnoti vinAzaM nAzayankRtam // 11 hutaM yatomukhaihavyaM sarpate sarvatodizam / so'haM pApaH kRtaghnazca kRpaNazcAnRto'pi ca / etahAraM dvijazreSTha divasasya tathAdhvanaH // 5 guroryaH kRtakAryaH saMstatkaromi na bhASitam / yatra pUrva prasUtA vai dAkSAyaNyaH prajAH striyaH / so'haM prANAnvimokSyAmi kRtvA yatnamanuttamam // yasyAM dizi pravRddhAzca kazyapasyAtmasaMbhavAH // 6 arthanA na mayA kAcitkRtapUrvA divaukasAm / yatomUlA surANAM zrIyaMtra zakro'bhyaSicyata / mAnayanti ca mAM sarve tridazA yajJasaMstare // 13 surarAjyena viprarSe devaizcAtra tapazcitam // 7 ahaM tu vibudhazreSThaM devaM tribhuvanezvaram / etasmAtkAraNAdbrahmanpUrvetyeSA digucyte| viSNuM gacchAmyahaM kRSNaM gatiM gatimatAM varam // yasmAtpUrvatare kAle pUrvameSAvRtA suraiH // 8 bhogA yasmAtpratiSThante vyApya sarvAnsurAsurAn / ata eva ca pUrveSAM pUrvAmAzAmavekSatAm / prayaMtoM draSTumicchAmi mahAyoginamavyayam // 15 pUrvakAryANi kAryANi daivAni sukhamIpsatA // 9 evamukte sakhA tasya garuDo vinatAtmajaH / atra vedAJjagau pUrva bhagavAllokabhAvanaH / darzayAmAsa taM prAha saMhRSTaH priyakAmyayA // 16 atraivoktA savitrAsItsAvitrI brahmavAdiSu // 10 suhRdbhavAnmama mataH suhRdAM ca mataH suhRt / atra dattAni sUryeNa yajUMSi dvijasattama / IpsitenAbhilASeNa yoktavyo vibhave sati // 17 atra labdhavaraiH somaH suraiH RtuSu pIyate // 11 vibhavazvAsti me vipra vAsavAvarajo dvija / atra tRptA hutavahAH svAM yonimupabhuJjate / pUrvamuktastvadarthaM ca kRtaH kAmazca tena me // 18 atra pAtAlamAzritya varuNaH zriyamApa ca // 12 sa bhavAnetu gacchAva nayiSye tvAM yathAsukham / atra pUrva vasiSThasya paurANasya dvijarSabha / dezaM pAraM pRthivyA vA gaccha gAlava mAciram // sUtizcava pratiSThA ca nidhanaM ca prakAzate // 13 . iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi OMkArasyAtra jAyante sUtayo dazatIrdaza / paJcAdhikazatatamo'dhyAyaH // 105 // / pibanti munayo yatra havirdhAne sma somapAH // 14 - 1027 - Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 106. 15] mahAbhArate [5. 108.1 prokSitA yatra bahavo varAhAdyA mRgA vane / atra sAmAni gAthAbhiH zrutvA gItAni raivataH / zakreNa yatra bhAgArthe daivateSu prakalpitAH // 15 gatadAro gatAmAtyo gatarAjyo vanaM gataH // 10 atrAhitAH kRtaghnAzca mAnuSAzcAsurAzca ye / atra sAvarNinA caiva yavakrItAtmajena ca / udayaMstAnhi sarvAnvai krodhAddhanti vibhAvasuH // maryAdA sthApitA brahmanyAM sUryo nAtivartate // 11 etahAraM trilokasya svargasya ca sukhasya ca / atra rAkSasarAjena paulastyena mhaatmnaa| eSa pUrvo dizAbhAgo vizAvainaM yadIcchasi // 17 / rAvaNena tapazvIqa surebhyo'maratA vRtA // 12 priyaM kArya hi me tasya yasyAsmi vacane sthitaH / atra vRttena vRtro'pi zakrazatrutvamIyivAn / brUhi gAlava yAsyAmi zRNu cApyaparAM dizam // atra sarvAsavaH prAptAH punargacchanti paJcadhA // 13 . iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi / atra duSkRtakarmANo narAH pacyanti gAlava / SaDadhikazatatamo'dhyAyaH // 106 // atra vaitaraNI nAma nadI vitaraNairvRtA / . . 107 atra gatvA sukhasyAntaM duHkhasyAntaM prapadyate // 14 suparNa uvaac| atrAvRtto dinakaraH kSarate surasaM payaH / iyaM vivasvatA pUrvaM zrautena vidhinA kila / kASThAM cAsAdya dhAniSThAM himamutsRjate punaH // 15 gurave dakSiNA dattA dakSiNetyucyate'tha dik // 1 | atrAhaM gAlava purA kSudhAtaH paricintayan / . atra lokatrayasyAsya pitRpakSaH prtisstthitH| labdhavAnyudhyamAnau dvau bRhantau gajakacchapau // 16 atroSmapAnAM devAnAM nivAsaH zrUyate dvija // 2 atra zakradhanurnAma sUryAjjAto mahAnRSiH / atra vizve sadA devAH pitRbhiH saardhmaaste| viduyaM kapilaM devaM yenAttAH sagarAtmajAH // 17 ijyamAnAH sma lokeSu saMprAptAstulyabhAgatAm // 3 atra siddhAH zivA nAma brAhmaNA vedapAragAH / etadvitIyaM dharmasya dvAramAcakSate dvija / adhItya sakhilAnvedAnAlabhante yamakSayam // 18 truTizo lavazazcAtra gaNyate kaalnishcyH||4 atra bhogavatI nAma purI vAsukipAlitA / atra devarSayo nityaM pitRlokarSayastathA / takSakeNa ca nAgena tathaivairAvatena ca // 19 tathA rAjarSayaH sarve nivasanti gatavyathAH // 5 atra niryANakAleSu tamaH saMprApyate mahat / atra dharmazca satyaM ca karma cAtra nizAmyate / abhedyaM bhAskareNApi svayaM vA kRSNavarmanA // 20 gatireSA dvijazreSTha karmaNAtmAvasAdinaH // 6 eSa tasyApi te mArgaH paritApasya gAlava / eSA diksA dvijazreSTha yAM sarvaH pratipadyate / brUhi me yadi gantavyaM pratIcI zRNu vA mama // vRtA tvanavabodhena sukhaM tena na gamyate // 7 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi nairRtAnAM sahasrANi bahUnyatra dvijarSabha / saptAdhikazatatamo'dhyAyaH // 107 // sRSTAni pratikUlAni draSTavyAnyakRtAtmabhiH // 8 / 108 atra mandarakuJjeSu viprarSisadaneSu ca / suparNa uvaac| gandharvA gAnti gAthA vai cittabuddhiharA dvija // 9 / iyaM digdayitA rAjJo varuNasya tu gopateH / - 1028 - Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 108. 1] udyogaparva [5. 109.9 sadA salilarAjasya pratiSThA cAdireva ca // 1 niSpatanti punaH sUryAtsomasaMyogayogataH // 15 atra pazcAdahaH sUryo visarjayati bhAH svayam / atra nityaM sravantInAM prabhavaH sAgarodayaH / pazcimetyabhivikhyAtA digiyaM dvijasattama // 2 atra lokatrayasyApastiSThanti varuNAzrayAH // 16 yAdasAmatra rAjyena salilasya ca guptaye / atra pannagarAjasyApyanantasya nivezanam / kazyapo bhagavAndevo varuNaM smAbhyaSecayat // 3 anAdinidhanasyAtra viSNoH sthAnamanuttamam // 17 atra pItvA samastAnvai varuNasya rasAMstu SaT / atrAnalasakhasyApi pavanasya nivezanam / jAyate taruNaH somaH zuklasyAdau tamisrahA // 4 maharSeH kazyapasyAtra mArIcasya nivezanam // 18 atra pazcAtkRtA daityA vAyunA saMyatAstadA / eSa te pazcimo mArgo digdvAreNa prakIrtitaH / niHzvasanto mahAnAgairarditAH suSupurdvija // 5 / behi gAlava gacchAvo buddhiH kA dvijasattama // 19 atra sUrya praNayinaM pratigRhNAti parvataH / / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi asto nAma yataH saMdhyA pazcimA pratisarpati // 6 aSTAdhikazatatamo'dhyAyaH // 108 // ato rAtrizca nidrA ca nirgatA divasakSaye / jAyate jIvalokasya hartumardhamivAyuSaH // 7 suparNa uvaac| atra devIM ditiM suptAmAtmaprasavadhAriNIm / yasmAduttAryate pApAdyasmAnniHzreyaso'znute / vigarbhAmakarocchako yatra jAto marudgaNaH // 8 tasmAduttAraNaphalAduttaretyucyate budhaiH // 1 atra mUlaM himavato mandaraM yAti zAzvatam / uttarasya hiraNyasya parivApasya gAlava / api varSasahasreNa na cAsyAnto'dhigamyate // 9 mArgaH pazcimapUrvAbhyAM digbhyAM vai madhyamaH smRtH|| atra kAJcanazailasya kAJcanAmbuvahasya c| asyAM dizi variSThAyAmuttarAyAM dvijarSabha / udadhestIramAsAdya surabhiH kSarate payaH // 10 nAsaumyo nAvidheyAtmA nAdharyo vasate janaH // 3 atra madhye samudrasya kabandhaH pratidRzyate / atra nArAyaNaH kRSNo jiSNuzcaiva narottamaH / svarbhAnoH sUryakalpasya somasUryo jighAMsataH // 11 badaryAmAzramapade tathA brahmA ca zAzvataH // 4 suvarNaziraso'pyatra hariromNaH pragAyataH / atra vai himavatpRSThe nityamAste mheshvrH| adRzyasyAprameyasya zrUyate vipulo dhvaniH // 12 atra rAjyena viprANAM candramAzcAbhyaSicyata // 5 atra dhvajavatI nAma kumArI hrimedhsH| * atra gaGgAM mahAdevaH patantIM gaganAcyutAm / AkAze tiSTha tiSTheti tasthau sUryasya zAsanAt // pratigRhya dadI loke mAnuSe brahmavittama // 6 atra vAyustathA vahnirApaH khaM caiva gAlava / atra devyA tapastaptaM mheshvrpriipsyaa| AhnikaM caiva naizaM ca duHkhasparza vimuJcati / atra kAmazca roSazca zailazcomA ca saMbabhuH / / 7 ataHprabhRti sUryasya tiryagAvartate gatiH // 14 atra rAkSasayakSANAM gandharvANAM ca gAlava / atra jyotIMSi sarvANi vizatyAdityamaNDalam / Adhipatyena kailAse dhanado'pyabhiSecitaH // 8 aSTAviMzatirAtraM ca cakramya saha bhAnunA / atra caitrarathaM ramyamatra vaikhAnasAzramaH / - 1029 - Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ b. 109.9] mahAbhArate [5. 110.9 atra mandAkinI caiva mandarazca dvijarSabha // 9 / / uttareti parikhyAtA sarvakarmasu cottarA // 24 - atra saugandhikavanaM nairRtairbhirkssyte| etA vistarazastAta tava saMkIrtitA dishH| - zADalaM kadalIskandhamatra saMtAnakA nagAH // 10 catasraH kramayogena kAmAzAM gantumicchasi // 25 atra saMyamanityAnAM siddhAnAM svairacAriNAm / / udyato'haM dvijazreSTha tava darzayituM dishH| .. vimAnAnyanurUpANi kAmabhogyAni gAlava // 11 pRthivIM cAkhilAM brahmastasmAdAroha mAM dvija // 26 atra te RSayaH sapta devI cArundhatI tathA / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi atra tiSThati vai svAtiratrAsyA udayaH smRtaH // 12 navAdhikazatatamo'dhyAyaH // 109 // . atra yajJaM samAruhya dhruvaM sthAtA pitAmahaH / 110 jyotIMSi candrasUryau ca parivartanti nityazaH // 13 gAlava uvaac| atra gAyantikAdvAraM rakSanti dvijsttmaaH| garutmanbhujagendrAre suparNa vinatAtmaja / .dhAmA nAma mahAtmAno munayaH satyavAdinaH // 14 naya mAM tArkSya pUrveNa yatra dharmasya cakSuSI // 1 na teSAM jJAyate sUtirnAkRtirna tapazcitam / pUrvametAM dizaM gaccha yA pUrva prikiirtitaa| parivartasahasrANi kAmabhogyAni gAlava // 15 daivatAnAM hi sAMnidhyamatra kIrtitavAnasi // 2 yathA yathA pravizati tasmAtparataraM naraH / atra satyaM ca dharmazca tvayA samyakprakIrtitaH / tathA tathA dvijazreSTha pravilIyati gAlava / / 16 iccheyaM tu samAgantuM samastairdaivatairaham / na tatkenacidanyena gatapUrva dvijarSabha / bhUyazca tAnsurAndraSTumiccheyamaruNAnuja // 3 Rte nArAyaNaM devaM naraM vA jiSNumavyayam // 17 nArada uvaac| atra kailAsamityuktaM sthAnamailavilasya tat / tamAha vinatAsUnurArohasveti vai dvijam / aMtra vidyutprabhA nAma jajJire'psaraso daza // 18 ArurohAtha sa munirgaruDaM gAlavastadA // 4 atra viSNupadaM nAma kramatA viSNunA kRtam / gAlaka uvAca / trilokavikrame brahmannuttarAM dizamAzritam // 19 kramamANasya te rUpaM dRzyate pannagAzana / atra rAjJA maruttena yajJeneSTaM dvijottama / / bhAskarasyeva pUrvAhne sahasrAMzorvivasvataH // 5 uzIrabIje viprarSe yatra jAmbUnadaM saraH // 20 pakSavAtapraNunnAnAM vRkSANAmanugAminAm / jImUtasyAtra viprarSerupatasthe mahAtmanaH / prasthitAnAmiva samaM pazyAmIha gatiM khaga // 6 sAkSAdvaimavataH puNyo vimalaH kamalAkaraH // 21 sasAgaravanAmurvI sazailavanakAnanAm / brAhmaNeSu ca yatkRtsnaM svantaM kRtvA dhanaM mahat / AkarSanniva cAbhAsi pakSavAtena khecara // 7 vatre vanaM maharSiH sa jaimUtaM tadvanaM tataH // 22 samInanAganakaM ca khamivAropyate jalam / atra nityaM dizApAlAH sAyaM prAtardvijarSabha / vAyunA caiva mahatA pakSavAtena cAnizam / / 8 kasya kArya kimiti vai parikrozanti gAlava // 23 . tulyarUpAnanAnmatsyAMstimimatsyAMstimigilAn / evameSA dvijazreSTha gunnairnyairdiguttraa| nAgAMzca naravaktrAMzca pazyAmyunmaMthitAniva // 9 - 1030 -- Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 110. 10] udyogaparva [5. 111. 14 mahArNavasya ca ravaiH zrotre me badhirIkRte / na zRNomi na pazyAmi nAtmano vedmi kAraNam // nArada uvAca / zanaiH sAdhu bhavAnyAtu brahmahatyAmanusmaran / RSabhasya tataH zRGge nipatya dvijapakSiNI / na dRzyate ravistAta na dizo na ca khaM khg||11 zANDilI brAhmaNIM tatra dadRzAte taponvitAm // 1 tama eva tu pazyAmi zarIraM te na lakSaye / abhivAdya suparNastu gAlavazvAmipUjya tAm / maNIva jAtyau pazyAmi cakSuSI te'hmnnddj||12 tayA ca svAgatenoktau viSTare saMniSIdatuH // 2 zarIre tu na pazyAmi tava caivAtmanazca h| siddhamannaM tayA kSipraM balimatropabRMhitam / . pade pade tu pazyAmi salilAdanimutthitam // 13 bhuktvA tRptAvubhau bhUmau suptau tAvannamohitau // 3 sa me nirvApya sahasA cakSuSI zAmyate punaH muhUrtAtpratibuddhastu suparNo gmnepsyaa| tannivarta mahAnkAlo gacchato vinatAtmaja // 14 / atha bhraSTatanUjAGgamAtmAnaM dadRze khagaH // 4 na me prayojanaM kiMcidgamane pannagAzana / mAMsapiNDopamo'bhUtsa mukhapAdAnvitaH khagaH / saMnivarta mahAvega na vegaM viSahAmi te // 15 / gAlavastaM tathA dRSTvA viSaNNaH paryapRcchata // 5 gurave saMzrutAnIha zatAnyaSTau hi vAjinAm / kimidaM bhavatA prAptamihAgamanajaM phalam / ekataHzyAmakarNAnAM zubhrANAM candravarcasAm // 16 vAso'yamiha kAlaM tu kiyantaM nau bhaviSyati // 6 teSAM caivApavargAya mArga pazyAmi nANDaja / kiM nu te manasA dhyAtamazubhaM dharmadUSaNam / tato'yaM jIvitatyAge dRSTo mArgo myaatmnH|| 17 na hyayaM bhavataH svalpo vyabhicAro bhaviSyati // naiva me'sti dhanaM kiMcinna dhanenAnvitaH suhRt / suparNo'thApravIdvipaM pradhyAtaM vai mayA dvija / na cArthenApi mahatA zakyametadvyapohitum // 18 imAM siddhAmito netuM tatra yatra prajApatiH // 8 yatra devo mahAdevo yatra viSNuH snaatnH| :: . nArada uvaac| yatra dharmazca yajJazca tatreyaM nivasediti // 9 evaM bahu ca dInaM ca bruvANaM gAlavaM tdaa| so'haM bhagavatI yAce praNataH priyakAmyayA / pratyuvAca vrajanneva prahasanvinatAtmajaH // 19 , mayaitannAma pradhyAtaM manasA zocatA kila // 1. nAtiprajJo'si viprarSe yo''tmAnaM tyaktumicchasi / tadevaM bahumAnAtte mayehAnIpsitaM kRtam / na cApi kRtrimaH kAlaH kAlo hi prmeshvrH|| sukRtaM duSkRtaM vA tvaM mAhAtmyAtkSantumarhasi // 11 kimahaM pUrvameveha bhavatA naabhicoditH| sA tau tadAbravIttuSTA patagendradvijarSabhau / upAyo'tra mahAnasti yenaitadupapadyate // 21 na bhetavyaM suparNo'si suparNa tyaja saMbhramam // 12 tadeSa RSabho nAma parvataH sAgarasi / ninditAsmi tvayA vatsa na ca nindAM kSamAmyaham / atra vizramya bhuktvA ca nivartiSyAva gAlava // 22 lokebhyaH sa paribhrazyedyo mAM nindeta pApakRt // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi hInayAlakSaNaiH sarvaistathAninditayA mayA / ... dazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 110 // . AcAraM pratigRhantyA siddhiH prAptayamuttamA // 14 .-.1031--- Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 111. 15 ] - mahAbhArate [5. 112. 18 AcArAllabhate dharmamAcArAllabhate dhanam / evaM na zakyate labdhumalabdhavyaM dvijarSabha // 4 AcArAcchriyamApnoti AcAro hntylkssnnm||15 Rte ca dhanamazvAnAM nAvAptirvidyate tava / tadAyuSmankhagapate yatheSTaM gamyatAmitaH / artha yAcAtra rAjAnaM kaMcidrAjarSivaMzajam / na ca te garhaNIyApi garhitavyAH striyaH kvcit||16 apIDya rAjA paurAnhi yo nau kuryaatkRtaarthinii||5 bhavitAsi yathApUrva balavIryasamanvitaH / asti somAnvavAye me jAtaH kazcinnRpaH skhaa| babhUvatustatastasya pakSau draviNavattarau // 17 abhigacchAvahe taM vai tasyAsti vibhavo bhuvi // 6 anujJAtazca zANDilyA yathAgatamupAgamat / yayAti ma rAjarSi huSaH styvikrmH| naiva cAsAdayAmAsa tathArUpAsturaMgamAn // 18 sa dAsyati mayA cokto bhavatA cArthitaH svayam / / 7 vizvAmitro'tha taM dRSTvA gAlavaM cAdhvani sthitam / vibhavazcAsya sumahAnAsIddhanapateriva / uvAca vadatAM zreSTho vainateyasya saMnidhau // 19 evaM sa tu dhanaM vidvAndAnenaiva vyazodhayaMt // 8 yastvayA svayamevArthaH pratijJAto mama dvija / / tathA tau kathayantau ca cintayantau ca yatkSamam / tasya kAlo'pavargasya yathA vA manyate bhavAn // 20 pratiSThAne narapatiM yayAti pratyupasthitau // 9 pratIkSiSyAmyahaM kAlametAvantaM tathA param / pratigRhya ca satkArama_di bhojanaM varam / yathA saMsidhyate vipra sa mArgastu nizamyatAm / / 21 pRSTazcAgamane hetumuvAca vinatAsutaH // 10 suparNo'thAbravIddInaM gAlavaM bhRzaduHkhitam / ayaM me nAhuSa sakhA gAlavastapaso nidhiH / pratyakSaM khalvidAnI me vizvAmitro yaduktavAn // 22 vizvAmitrasya ziSyo'bhUdvarSANyayutazo nRpa // 11 tadAgaccha dvijazreSTha matrayiSyAva gAlava / so'yaM tenAbhyanujJAta upakArepsayA dvijaH / nAdattvA gurave zakyaM kRtsnamarthaM tvayAsitum // 23 tamAha bhagavAnkA te dadAni gurudakSiNAm // 12 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi asakRttena coktena kiMcidAgatamanyunA / ekAdazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 111 // ayamuktaH prayaccheti jAnatA vibhavaM laghu // 13 ekataHzyAmakarNAnAM zubhrANAM zuddhajanmanAm / nArada uvAca / aSTau zatAni me dehi hayAnAM candravarcasAm // 14 athAha gAlavaM dInaM suparNaH patatAM varaH / gurvartho dIyatAmeSa yadi gAlava manyase / nirmitaM vahninA bhUmau vAyunA vaidhitaM tthaa| ityevamAha sakrodho vizvAmitrastapodhanaH // 15 yasmAddhiraNmayaM sarva hiraNyaM tena cocyate // 1 so'yaM zokena mahatA tapyamAno dvijarSabhaH / dhatte dhArayate cedametasmAtkAraNAddhanam / azaktaH pratikartuM tadbhavantaM zaraNaM gataH // 16 tadetatriSu lokeSu dhanaM tiSThati zAzvatam // 2 pratigRhya naravyAghra tvatto bhikSAM gatavyathaH / nityaM proSThapadAbhyAM ca zukre dhanapatau tthaa| kRtvApavarga gurave cariSyati mahattapaH // 17 manuSyebhyaH samAdatte zukrazcittArjitaM dhanam // 3 tapasaH saMvibhAgena bhavantamapi yokSyate / ajaikapAdahirbudhnya rakSyate dhanadena c| svena rAjarSitapasA pUrNaM tvAM pUrayiSyati // 18 - 1032 - 112 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 112. 19 ] udyogaparva [5. 114.3 yAvanti romANi haye bhavanti hi narezvara / sadA devamanuSyANAmasurANAM ca gAlava / tAvato vAjidA lokAnprApnuvanti mahIpate // 19 kAsitA rUpato bAlA sutA me pratigRhyatAm // 12 pAtraM pratigrahasyAyaM dAtuM pAtraM tathA bhavAn / asyAH zulkaM pradAsyanti nRpA rAjyamapi dhruvam / zaGkha kSIramivAsaktaM bhavatvetattathopamam // 20 kiM punaH zyAmakarNAnAM hayAnAM dve catuHzate // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi sa bhavAnpratigRhNAtu mamemAM mAdhavIM sutAm / dvaadshaadhikshttmo'dhyaayH||112 // ahaM dauhitravAnsyAM vai vara eSa mama prabho // 14 113 pratigRhya ca tAM kanyAM gAlavaH saha pakSiNA / nArada uvAca / punardrakSyAva ityuktvA pratasthe saha kanyayA // 15 evamuktaH suparNena tathyaM vacanamuttamam / upalabdhamidaM dvAramazvAnAmiti cANDajaH / vimRzyAvahito rAjA nizcitya ca punaH punaH // 1 uktvA gAlavamApRcchaya jagAma bhavanaM svakam // 16 yaSTA RtusahasrANAM dAtA dAnapatiH prabhuH / gate patagarAje tu gAlavaH saha knyyaa| yayAtirvatsakAzIza idaM vacanamabravIt // 2 cintayAnaH kSamaM dAne rAjJAM vai zulkato'gamat // 17 dRSTvA priyasakhaM tAkSyaM gAlavaM ca dvijarSabham / so'gacchanmanasekSvAkuM haryazvaM rAjasattamam / nidarzanaM ca tapaso bhikSA zlAghyAM ca kIrtitAm // 3 | ayodhyAyAM mahAvIryaM caturaGgabalAnvitam // 18 atItya ca nRpAnanyAnAdityakulasaMbhavAn / kozadhAnyabalopetaM priyapauraM dvijapriyam // matsakAzamanuprAptAvetau buddhimavekSya ca // 4 prajAbhikAmaM zAmyantaM kurvANaM tapa uttamam // 19 adya me saphalaM janma tAritaM cAdya me kulam / tamupAgamya vipraH sa haryazvaM gAlavo'bravIt / adyAyaM tArito dezo mama tArkSya tvayAnagha / 5 kanyeyaM mama rAjendra prasavaiH kulavardhinI // 20 vaktumicchAmi tu sakhe yathA jAnAsi mAM puraa| iyaM zulkena bhAryArthe haryazva pratigRhyatAm / na tathA vittavAnasmi kSINaM vittaM hi me sakhe // 6 | zulkaM te kIrtayiSyAmi tacchrutvA saMpradhAryatAm // na ca zakto'smi te kartuM moghamAgamanaM khg| iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi na cAzAmasya viprarServitayAM kartumutsahe // 7 / tryodshaadhikshttmo'dhyaayH|| 113 // tattu dAsyAmi yatkAryamidaM saMpAdayiSyati / 114 abhigamya hatAzo hi nivRtto dahate kulam // 8 nArada uvAca / nAtaH paraM vainateya kiMcitpApiSThamucyate / haryazvastvabravIdrAjA vicintya bahudhA tataH / yathAzAnAzanaM loke dehi nAstIti vA vacaH // 9 / dIrghamuSNaM ca niHzvasya prajAhetonRpottamaH // 1 hatAzo hyakRtArthaH sanhataH saMbhAvito nrH| unnateSUnnatA SaTsu sUkSmA sUkSmeSu saptasu / hinasti tasya putrAMzca pautrAMzcAkurvato'rthinAm / / 10 / | gambhIrA triSu gambhIreSviyaM raktA ca paJcasu // 2 tasmAJcaturNAM vaMzAnAM sthApayitrI sutA mama / bahudevAsurAlokA bahugandharvadarzanA / iyaM surasutaprakhyA sarvadharmopacAyinI / / 11 bahulakSaNasaMpannA bahuprasavadhAriNI // 3 ma.bhA. 130 - 1033 - Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 114. 4] mahAbhArate [5. 115.7 samartheyaM janayituM cakravartinamAtmajam / atha kAle punardhImAngAlavaH pratyupasthitaH / brUhi zulkaM dvijazreSTha samIkSya vibhavaM mama // 4 upasaMgamya covAca haryazvaM prItamAnasam // 18 gAlava uvAca / jAto nRpa sutaste'yaM bAlabhAskarasaMnibhaH / ekataHzyAmakarNAnAM zatAnyaSTau dadakha me| kAlo gantuM narazreSTha bhikSArthamaparaM nRpam // 19 hayAnAM candrazubhrANAM dezajAnAM vapuSmatAm // 5 haryazvaH satyavacane sthitaH sthitvA ca pauruSe / tatastava bhavitrIyaM putrANAM jananI shubhaa| durlabhatvAddhayAnAM ca pradadau mAdhavIM punaH // 20 araNIva hutAzAnAM yonirAyatalocanA // 6 mAdhavI ca punardIptAM parityajya nRpazriyam / nArada uvAca / kumArI kAmato bhUtvA gAlavaM pRSThato'nvagAt // 21 etacchrutvA vaco rAjA haryazvaH kaammohitH| tvayyeva tAvattiSThantu hayA ityuktvaandvijH| uvAca gAlavaM dIno rAjarSiRSisattamam // 7 prayayau kanyayA sAdhaM divodAsaM prajezvaram // 22 dve me zate saMnihite hayAnAM yadvidhAstava / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi eSTavyAH zatazastvanye caranti mama vAjinaH // 8 caturdazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 11 // so'hamekamapatyaM vai janayiSyAmi gAlava / asyAmetaM bhavAnkAmaM saMpAdayatu me varam // 9 gAlava uvaac| etacchrutvA tu sA kanyA gAlavaM vAkyamabravIt / mahAvIryo mahIpAlaH kAzInAmIzvaraH prabhuH / mama datto varaH kazcitkenacidbrahmavAdinA // 10 divodAsa iti khyAto bhaimaseninarAdhipaH // 1 prasUtyante prasUtyante kanyaiva tvaM bhvissysi| tatra gacchAvahe bhadre za.rAgaccha mA zucaH / sa tvaM dadasva mAM rAjJe pratigRhya hayottamAn // 11 dhArmikaH saMyame yuktaH satyazcaiva janezvaraH // 2 nRpebhyo hi caturthyaste pUrNAnyaSTau zatAni vai| nArada uvAca / bhaviSyanti tathA putrA mama catvAra eva ca // 12 tamupAgamya sa muniAyatastena satkRtaH / kriyatAM mama saMhAro gurvarthaM dvijasattama / gAlavaH prasavasyArthe taM nRpaM pratyacodayat // 3 eSA tAvanmama prajJA yathA vA manyase dvija // 13 . divodAsa uvaac| evamuktastu sa muniH kanyayA gAlavastadA / zrutametanmayA pUrva kimuktvA vistaraM dvija / haryazvaM pRthivIpAlamidaM vacanamabravIt // 14 kAGkito hi mayaiSo'rthaH zrutvaitahijasattama // 4 iyaM kanyA narazreSTha haryazva pratigRhyatAm / etacca me bahumataM yadutsRjya narAdhipAn / caturbhAgena zulkasya janayasvaikamAtmajam // 15 mAmevamupayAto'si bhAvi caitadasaMzayam // 5 pratigRhya sa tAM kanyAM gAlavaM pratinandya ca / sa eva vibhavo'smAkamazvAnAmapi gAlava / samaye dezakAle ca labdhavAnsutamIpsitam // 16 ahamapyekamevAsyAM janayiSyAmi pArthivam // 6 tato vasumanA nAma vasubhyo vasumattaraH / nArada uvaac| vasuprakhyo narapatiH sa babhUva vasupradaH // 17 / tathetyuktvA dvijazreSThaH prAdAtkanyAM mahIpateH / - 1034 - Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 115.7] udyogaparva [5. 116. 17 vidhipUrva ca tAM rAjA kanyAM pratigRhItavAn // 7 jagAma bhojanagaraM draSTumauzInaraM nRpam // 2 reme sa tasyAM rAjarSiH prabhAvatyAM yathA rviH|| tamuvAcAtha gatvA sa nRpatiM satyavikramam / svAhAyAM ca yathA vahniryathA zacyAM sa vAsavaH // 8 iyaM kanyA sutau dvau te janayiSyati pArthivau // 3 yathA candrazca rohiNyAM yathA dhUmorNayA ymH| asyAM bhavAnavAptArtho bhavitA pretya ceha ca / / varuNazca yathA gauyA~ yathA caGkhyA dhanezvaraH // 9 somArkapratisaMkAzau janayitvA sutau nRpa // 4 yathA nArAyaNo lakSmyAM jAhnavyAM ca ythoddhiH|| zulkaM tu sarvadharmajJa hayAnAM candravarcasAm / yathA rudrazca rudrANyAM yathA vedyAM pitAmahaH // 10 ekataHzyAmakarNAnAM deyaM mahyaM catuHzatam // 5 adRzyantyAM ca vAsiSTho vsisstthshcaakssmaalyaa| gurvartho'yaM samArambho na hayaiH kRtyamasti me / cyavanazca sukanyAyAM pulastyaH saMdhyayA yathA // 11 yadi zakyaM mahArAja kriyatAM mA vicAryatAm // 6 agastyazcApi vaidA sAvitryAM styvaanythaa| anapatyo'si rAjarSe putrau janaya pArthiva / yathA bhRguH pulomAyAmadityAM kazyapo yathA // 12 pitRnputraplavena tvamAtmAnaM caiva tAraya // 7 reNukAyAM yathArcIko haimavatyAM ca kauzikaH / na putraphalabhoktA hi rAjarSe pAtyate divaH / bRhaspatizca tArAyAM zukrazca zataparvayA // 13 na yAti narakaM ghoraM yatra gacchantyanAtmajAH // 8 yathA bhUmyAM bhUmipatirurvazyAM ca purUravAH / etaccAnyacca vividhaM zrutvA gAlavabhASitam / RcIkaH satyavatyAM ca sarasvatyAM yathA manuH // 14 uzInaraH prativaco dadau tasya narAdhipaH // 9 tathA tu ramamANasya divodAsasya bhUpateH / zrutavAnasmi te vAkyaM yathA vadasi gAlava / mAdhavI janayAmAsa putramekaM pratardanam // 15 / vidhistu balavAnbrahmanpravaNaM hi mano mama // 10 athAjagAma bhagavAndivodAsaM sa gAlavaH / zate dve tu mamAzvAnAmIdRzAnAM dvijottama / samaye samanuprApte vacanaM cedamabravIt // 16 itareSAM sahasrANi subahUni caranti me // 11 niryAtayatu me kanyAM bhavAstiSThantu vAjinaH / ahamapyekamevAsyAM janayiSyAmi gAlava / yAvadanyatra gacchAmi zulkArthaM pRthivIpate // 17 putraM dvija gataM mAgaM gamiSyAmi parairaham // 12 divodAso'tha dharmAtmA samaye gAlavasya tAm / mUlyenApi samaM kuryAM tavAhaM dvijsttm| kanyAM niryAtayAmAsa sthitaH satye mahIpatiH // paurajAnapadArtha tu mamArtho nAtmabhogataH // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi kAmato hi dhanaM rAjA pArakyaM yaH prayacchati / paJcadazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 115 // na sa dharmeNa dharmAtmanyujyate yazasA na ca // 14 116 so'haM pratigrahISyAmi dadAtvetAM bhavAnmama / nArada uvAca / kumArI devagarbhAbhAmekaputrabhavAya me // 15 tathaiva sA zriyaM tyaktvA kanyA bhUtvA yshsvinii| tathA tu bahu kalyANamuktavantaM narAdhipam / mAdhavI gAlavaM vipramanvayAtsatyasaMgarA // 1 uzInaraM dvijazreSTho gAlavaH pratyapUjayat // 16 gAlavo vimRzanneva svakAryagatamAnasaH / uzInaraM pratigrAhya gAlavaH prayayau vanam / - 1035 - Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 116. 17] mahAbhArate [5. 117.22 reme sa tAM samAsAdya kRtapuNya iva zriyam // 17 imAmazvazatAbhyAM vai dvAbhyAM tasmai nivedaya / kandareSu ca zailAnAM nadInAM nirjhareSu c| vizvAmitrAya dharmAtmanSaDbhirazvazataiH saha / udyAneSu vicitreSu vaneSUpavaneSu ca // 18 tato'si gatasaMmohaH kRtakRtyo dvijarSabha // 9 haryeSu ramaNIyeSu prAsAdazikhareSu ca / gAlavastaM tathetyuktvA suparNasahitastataH / vAtAyanavimAneSu tathA garbhagRheSu ca // 19 AdAyAzvAMzca kanyAM ca vizvAmitramupAgamat // tato'sya samaye jajJe putro bAlaraviprabhaH / gAlava uvaac| zibirnAmnAbhivikhyAto yaH sa pArthivasattamaH // azvAnAM kAtitArthAnAM SaDimAni zatAni vai / upasthAya sa taM vipro gAlavaH pratigRhya ca / zatadvayena kanyeyaM bhavatA pratigRhyatAm // 11 . kanyAM prayAtastAM rAjandRSTavAnvinatAtmajam // 21 asyAM rAjarSibhiH putrA jAtA vai dhArmikAstrayaH / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi caturthaM janayatvekaM bhavAnapi narottama // 12 ssoddshaadhikshttmo'dhyaayH||116 // pUrNAnyevaM zatAnyaSTau turagANAM bhavantu te / . 117 bhavato hyanRNo bhUtvA tapaH kuryAM yathAsukham // 13 nArada uvAca / nArada uvAca / gAlavaM vainateyo'tha prhsnnidmbrviit| . .. vizvAmitrastu taM dRSTvA gAlavaM saha pakSiNA / diSTayA kRtArthaM pazyAmi bhavantamiha vai dvija // 1 / kanyAM ca tAM varArohAmidamityabravIdvacaH // 14 gAlavastu vacaH zrutvA vainateyena bhASitam / kimiyaM pUrvameveha na dattA mama gAlava / caturbhAgAvaziSTaM tadAcakhyau kAryamasya hi // 2 putrA mamaiva catvAro bhaveyuH kulabhAvanAH // 15 suparNastvabravIdenaM gAlavaM patatAM varaH / pratigRhNAmi te kanyAmekaputraphalAya vai / prayatnaste na kartavyo naiSa saMpatsyate tava // 3 azvAzcAzramamAsAdya tiSThantu mama sarvazaH // 16 purA hi kanyakubje vai gAdheH satyavatIM sutAm / sa tayA ramamANo'tha vizvAmitro mahAdyutiH / bhAryArthe'varayatkanyAmacIkastena bhASitaH // 4 AtmajaM janayAmAsa mAdhavIputramaSTakam // 17 ekataHzyAmakarNAnAM hayAnAM candravarcasAm / jAtamAtraM sutaM taM ca vizvAmitro mahAdyutiH / bhagavandIyatAM mahyaM sahasramiti gAlava // 5 saMyojyAIstathA dhmershvaistaiH samayojayat // 18 RcIkastu tathetyuktvA varuNasyAlayaM gataH / athASTakaH puraM prAyAttadA somapuraprabham / azvatIrthe hayAllabdhvA dattavAnpArthivAya vai // 6 / niryAtya kanyAM ziSyAya kauziko'pi vanaM yayau // iSTvA te puNDarIkeNa dattA rAjJA dvijaatissu| gAlavo'pi suparNena saha niryAtya dakSiNAm / tebhyo dve dve zate krItvA prAptAste pArthivaistadA // 7 manasAbhipratItena kanyAmidamuvAca ha // 20 aparANyapi catvAri zatAni dvijasattama / jAto dAnapatiH putrastvayA zUrastathAparaH / nIyamAnAni saMtAre hRtaanyaasnvitstyaa| satyadharmaratazcAnyo yajvA cApi tathAparaH // 21 evaM na zakyamaprApyaM prAptuM gAlava karhi cit // 8 / tadAgaccha varArohe tAritaste pitA sutaiH / - 1036 - Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 117. 22 ] udyogaparva [5. 119.3 catvArazcaiva rAjAnastathAhaM ca sumadhyame // 22 / bahuvarSasahasrAyurayujatkAladharmaNA // 12 gAlavastvabhyanujJAya suparNaM pannagAzanam / pUruryaduzca dvau vaMzau vardhamAnau narottamA / piturniryAtya tAM kanyAM prayayau vanameva ha // 23 tAbhyAM pratiSThito loke paraloke ca nAhuSaH // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi mahIyate narapatiryayAtiH svargamAsthitaH / saptadazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 117 // maharSikalpo nRpatiH svargAgryaphalabhugvibhuH // 14 118 bahuvarSasahasrAkhye kAle bahuguNe gate / nArada uvAca / rAjarSiSu niSaNNeSu mahIyaHsu maharSiSu // 15 sa tu rAjA punastasyAH kartukAmaH svayaMvaram / avamene nraansrvaandevaanRssignnaaNstthaa| upagamyAzramapadaM gaGgAyamunasaMgame // 1 . yayAtirmUDhavijJAno vismayAviSTacetanaH // 16 gRhItamAlyadAmAM tAM rathamAropya mAdhavIm / tatastaM bubudhe devaH zakro balaniSUdanaH / pUryaduzca bhaginImAzrame paryadhAvatAm // 2 te ca rAjarSayaH sarve dhigdhigityevamabruvan // 17 nAgayakSamanuSyANAM patatrimRgapakSiNAm / vicArazca samutpanno nirIkSya nahuSAtmajam / zailadrumavanaukAnAmAsIktatra samAgamaH // 3 ko nvayaM kasya vA rAjJaH kathaM vA svargamAgataH // 18 nAnApuruSadezAnAmIzvaraizca samAkulam / karmaNA kena siddho'yaM ka vAnena tapazcitam / RSibhirbrahmakalpaizca samantAdAvRtaM vanam // 4 kathaM vA jJAyate svarge kena vA jJAyate'pyuta // 19 nirdizyamAneSu tu sA vareSu varavarNinI / evaM vicArayantaste rAjAnaH svargavAsinaH / varAnutkramya sarvAMstAnvanaM vRtavatI varam // 5 dRSTvA papracchuranyonyaM yayAti nRpatiM prati // 20 avatIrya rathAtkanyA namaskRtvA ca bandhuSu / vimAnapAlAH zatazaH svargadvArAbhirakSiNaH / upagamya vanaM puNyaM tapastepe yayAtijA // 6 pRSTA AsanapAlAzca na jAnImetyathAbruvan // 21 upavAsaizca vividhairdiikssaabhirniymaistthaa| sarve te hyAvRtajJAnA nAbhyajAnanta taM nRpam / Atmano laghutAM kRtvA babhUva mRgacAriNI // 7 sa muhUrtAdatha nRpo hataujA abhavattadA // 22 vaiDUryAGkurakalpAni mRdUni haritAni ca / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi carantI zaSpamukhyAni tiktAni madhurANi ca // 8 aSTAdazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 118 // sravantInAM ca puNyAnAM surasAni zucIni c| 119 pibantI vArimukhyAni zItAni vimalAni ca // 9 nArada uvaac| vaneSu mRgarAjeSu siMhaviproSiteSu ca / atha pracalitaH sthAnAdAsanAcca pricyutH| dAvAgnivipramukteSu zUnyeSu gahaneSu ca // 10 kampitenaiva manasA dharSitaH zokavahninA // 1 carantI hariNaiH sArdhaM mRgIva vncaarinnii| mlAnasragbhraSTavijJAnaH prabhraSTamukuTAGgadaH / cacAra vipulaM dharmaM brahmacaryeNa saMvRtA // 11 vighUrNansrastasarvAGgaH prabhraSTAbharaNAmbaraH // 2 yayAtirapi pUrveSAM rAjJAM vRttamanuSThitaH / adRzyamAnastAnpazyannapazyaMzca punaH punaH / -1037 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 119.8] mahAbhArata [5. 119.28 zUnyaH zUnyena manasA prapatiSyanmahItalam // 3- pateyaM satsviti dhyAyanbhavatsu patitastataH / / 17 kiM mayA manasA dhyAtamazubhaM dharmadUSaNam / rAjAna UcuH yenAhaM calitaH sthAnAditi rAjA vyacintayat // 4 satyametadbhavatu te kAGkitaM puruSarSabha / te tu tatraiva rAjAnaH siddhaashcaapsrsstthaa| sarveSAM naH RtuphalaM dharmazca pratigRhyatAm // 18 apazyanta nirAlambaM yayAti taM paricyutam // 5 yyaatiruvaac| athaitya puruSaH kazcitkSINapuNyanipAtakaH / nAhaM pratigrahadhano brAhmaNaH kSatriyo hyaham / yayAtimabravIdrAjandevarAjasya zAsanAt // 6 na ca me pravaNA buddhiH parapuNyavinAzane / / 19 atIva madamattastvaM na kaMcinnAvamanyase / nArada uvaac| mAnena bhraSTaH svargaste nAhastvaM paarthivaatmj| etasminneva kAle tu mRgacaryAkramAgatAm / na ca prajJAyase gaccha patasveti tamabravIt // 7 mAdhavIM prekSya rAjAnaste'bhivAdyedamabruvan / 20 pateyaM satsviti vacastriruktvA nahuSAtmajaH / kimAgamanakRtyaM te kiM kurmaH zAsanaM tava / patiSyaMzcintayAmAsa gatiM gatimatAM varaH // 8 AjJApyA hi vayaM sarve tava putrAstapodhane // 21 etasminneva kAle tu naimiSe pArthivarSabhAn / teSAM tadbhASitaM zrutvA mAdhavI parayA mudA / caturo'pazyata nRpasteSAM madhye papAta saH // 9 pitaraM samupAgacchadyayAtiM sA vavanda ca // 22 pratardano vasumanAH zibirauzInaro'STakaH / dRSTvA mUrdhA natAnputrAMstApasI vAkyamabravIt / vAjapeyena yajJena tarpayanti surezvaram // 10 dauhitrAstava rAjendra mama, putrA na te praaH| teSAmadhvarajaM dhUmaM svargadvAramupasthitam / ime tvAM tArayiSyanti diSTametatpurAtanam / / 23 yayAtirupajighranvai nipapAta mahIM prati // 11 ahaM te duhitA rAjanmAdhavI mRgacAriNI / bhUmau svarge ca saMbaddhAM nadI dhUmamayIM nRpaH / mayApyupacito dharmastato'dhaM pratigRhyatAm // 24 sa gaGgAmiva gacchantImAlambya jgtiiptiH||12 zrImatsvavabhRthAgryeSu caturtA pratibandhuSu / yasmAdrAjannarAH sarve apatyaphalabhAginaH / madhye nipatito rAjA lokapAlopameSu ca // 13 tasmAdicchanti dauhitrAnyathA tvaM vasudhAdhipa / / 25 caturpu hutakalpeSu rAjasiMhamahAgniSu / tataste pArthivAH sarve zirasA jananIM tadA / papAta madhye rAjarSiryayAtiH puNyasaMkSaye // 14 abhivAdya namaskRtya mAtAmahamathAbruvan // 26 tamAhuH pArthivAH sarve pratimAnamiva shriyH| uccairanupamaiH snigdhaiH svarairApUrya medinIm / ko bhavAnkasya vA bandhudezasya nagarasya vA // 15 mAtAmahaM nRpatayastArayanto divacyutam // 27 yakSo vApyatha vA devo gandharvo rAkSaso'pi vaa| atha tasmAdupagato gAlavo'pyAha pArthivam / na hi mAnuSarUpo'si ko vArthaH kaangkitstvyaa||16 tapaso me'STabhAgena svargamArohatAM bhavAn // 28 - yayAtiruvAca / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi yayAtirasmi rAjarSiH kSINapuNyazcyuto divH| / ekonaviMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 119 // / - 1038 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 120. 1] udyogaparva [5. 121.8 120 yathA yathA hi jalpanti dauhitrAstaM narAdhipam / nArada uvaac| tathA tathA vasumatIM tyaktvA rAjA divaM yayau // 15 pratyabhijJAtamAtro'tha sadbhistainarapuMgavaH / evaM sarve samastAste rAjAnaH sukRtaistdaa| yayAtirdivyasaMsthAno babhUva vigatajvaraH // 1 yayAtiM svargato bhraSTaM tArayAmAsuraJjasA // 16 . divyamAlyAmbaradharo divyAbharaNabhUSitaH / dauhitrAH svena dharmeNa yajJadAnakRtena vai / divyagandhaguNopeto na pRthvImaspRzatpadA // 2 catuSu rAjavaMzeSu saMbhUtAH kulvrdhnaaH| tato vasumanAH puurvmuccairuccaarynvcH| mAtAmahaM mahAprAjJaM divamAropayanta te // 17 : khyAto dAnapatirloke vyAjahAra nRpaM tadA // 3 rAjAna uucuH| prAptavAnasmi yalloke srvvrnnessvgrhyaa| .. rAjadharmaguNopetAH sarvadharmaguNAnvitAH / tadapyatha ca dAsyAmi tena saMyujyatAM bhavAn // 4 / dauhitrAste vayaM rAjandivamAroha pArthiva // 18 yatphalaM dAnazIlasya kSamAzIlasya yatphalam / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi yacca me phalamAdhAne tena saMyujyatAM bhavAn // 5 viNshtydhikshttmo'dhyaayH||120|| tataH pratardano'pyAha vAkyaM kSatriyapuMgavaH / 121 yathA dharmaratinityaM nityaM yuddhaparAyaNaH // 6 . nArada uvaac| prAptavAnasmi yalloke kSatradharmodbhavaM yazaH / sadbhirAropitaH svarga pArthivairbhUridakSiNaiH / vIrazabdaphalaM caiva tena saMyujyatAM bhavAn // 7, abhyanujJAya dauhitrAnyayAtirdivamAsthitaH // 1 zibirauzInaro dhImAnuvAca madhurAM giram / abhivRSTazca varSeNa nAnApuSpasugandhinA / yathA bAleSu nArISu vaihAryeSu tathaiva ca // 8 pariSvaktazca puNyena vAyunA puNyagandhinA // 2 saMgareSu nipAteSu tathApadvyasaneSu ca / acalaM sthAnamAruhya dauhitraphalanirjitam / anRtaM noktapUrva me tena satyena khaM vraja // 9 karmabhiH svairupacito jajvAla parayA zriyA // 3 yathA prANAMzca rAjyaM ca rAjankarma sukhAni ca / upagItopanRttazca gandharvApsarasAM gaNaiH / tyajeyaM na punaH satyaM tena satyena khaM vraja // 10 prItyA pratigRhItazca svarge dundubhinisvanaiH // 4 . yathA satyena me dharmo yathA satyena pAvakaH / abhiSTutazca vividhairdevarAjarSicAraNaiH / prItaH zakrazca satyena tena satyena khaM vraja // 11 arcitazcottamArpaNa daivatairabhinanditaH // 5 aSTakastvatha rAjarSiH kauziko maadhviisutH| prAptaH svargaphalaM caiva tamuvAca pitaamhH| anekazatayajvAnaM vacanaM prAha dharmavit // 12 / nirvRtaM zAntamanasaM vacobhistarpayanniva // 6 . zatazaH puNDarIkA me gosavAzca citAH prbho| catuSpAdastvayA dharmazcito lokyena krmnnaa| . Rtavo vAjapeyAzca teSAM phalamavApnuhi // 13 akSayastava loko'yaM kIrtizcaivAkSayA divi / na me ratnAni na dhanaM na tathAnye pricchdaaH| punastavAdya rAjarSe sukRteneha karmaNA // 7 RtuSvanupayuktAni tena satyena khaM vraja // 14 AvRtaM tamasA cetaH sarveSAM svargavAsinAm / - 1039 - Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 121.8] mahAbhArate [5. 122.9 yena svAM nAbhijAnanti tato'jJAtvAsi paatitH||8 yadvA tapastapyati yjjuhoti| prItyaiva cAsi dauhitraistaaritstvmihaagtH| na tasya nAzo'sti na cApakarSo sthAnaM ca pratipanno'si karmaNA svena nirjitam / nAnyastadannAti saM eva kartA // 21 acalaM zAzvataM puNyamuttamaM dhruvamavyayam // 9 idaM mahAkhyAnamanuttamaM mataM yayAtiruvAca / bahuzrutAnAM gataroSarAgiNAm / . bhagavansaMzayo me'sti kazcittaM chettumarhasi / samIkSya loke bahudhA pradhAvitA na hyanyamahamarhAmi praSTuM lokapitAmaha // 10 trivargadRSTiH pRthivImupAbhute // 22 bahuvarSasahasrAntaM prajApAlanavardhitam / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi anekakratudAnaudhairarjitaM me mahatphalam // 11 ekviNshtydhikshttmo'dhyaayH|| 121 // kathaM tadalpakAlena kSINaM yenAsmi pAtitaH / 122 bhagavanvettha lokAMzca zAzvatAnmama nirjitAn // 12 dhRtarASTra uvAca / pitAmaha uvAca / bhagavannevamevaitadyathA vadasi nArada / bahuvarSasahasrAntaM prajApAlanavardhitam / . icchAmi cAhamapyevaM na tvIzo bhagavannaham // 1 anekakratudAnaudhairyattvayopArjitaM phalam // 13 vaizaMpAyana uvAca / tadanenaiva doSeNa kSINaM yenAsi pAtitaH / evamuktvA tataH kRSNamabhyabhASata bhArata / : abhimAnena rAjendra dhikRtaH svargavAsibhiH // 14 svayaM lokyaM ca mAmAttha dhayaM nyAyyaM ca kezava nAyaM mAnena rAjarSe na balena na hiNsyaa| na tvahaM svavazastAta kriyamANaM na me priyam / na zAThyena na mAyAbhirloko bhavati shaashvtH||15 aGga duryodhanaM kRSNa mandaM zAstrAtigaM mama // 3 nAvamAnyAstvayA rAjannavarotkRSTamadhyamAH / anunetuM mahAbAho yatasva puruSottama / na hi mAnapradagdhAnAM kazcidasti samaH kvacit // suhRtkArya tu sumahatkRtaM te syAjjanArdana // 4 patanArohaNamidaM kathayiSyanti ye narAH / tato'bhyAvRtya vArSNeyo duryodhanamamarSaNam / viSamANyapi te prAptAstariSyanti na sNshyH|| 17 abravInmadhurAM vAcaM sarvadharmArthatattvavit // 5 nArada uvAca / duryodhana nibodhedaM madvAkyaM kurusattama / eSa doSo'bhimAnena purA prApto yyaatinaa| samarthaM te vizeSeNa sAnubandhasya bhArata // 6 nirbandhatazcAtimAtraM gAlavena mahIpate // 18 mahAprAjJa kule jAtaH sAdhvetatkartumarhasi / zrotavyaM hitakAmAnAM suhRdAM bhUtimicchatAm / zrutavRttopasaMpannaH sarvaiH samudito guNaiH // 7 na kartavyo hi nirbandho nirbandho hi kssyodyH|| dauSkuleyA durAtmAno nRzaMsA nirapatrapAH / tasmAttvamapi gAndhAre mAnaM krodhaM ca vrjy| ta etadIdRzaM kuryuryathA tvaM tAta manyase // 8 saMdhatsva pANDavairvIra saMrambhaM tyaja pArthiva // 20 | dharmArthayuktA loke'sminpravRttilakSyate satAm / dadAti yatpArthiva yatkaroti asatAM viparItA tu lakSyate bharatarSabha // 9 -1040 - Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 122. 10] udyogaparva [5. 122. 39 viparItA tviyaM vRttirasakRllakSyate tvayi / mukhyAnamAtyAnRtsRjya yo nihInAnniSevate / - adharmazcAnubandho'tra ghoraH prANaharo mahAn // 10 sa ghorAmApadaM prApya nottAramadhigacchati // 25. anekazastvannimittamayazasyaM ca bhArata / / yo'satsevI vRthAcAro na zrotA suhRdAM sdaa| tamanartha pariharannAtmazreyaH kariSyasi // 11 parAnvRNIte svAndveSTi taM gauH zapati bhArata // 26 bhrAtRNAmatha bhRtyAnAM mitrANAM ca paraMtapa / sa tvaM virudhya tairvIrairanyebhyastrANamicchasi / .. adhAdayazasyAcca karmaNastvaM pramokSyase // 12 aziSTebhyo'samarthebhyo mUDhebhyo bharatarSabha / / 27 prAjJaiH shuurairmhotsaahairaatmvdbhirbhushrutaiH|| ko hi zakrasamAjJAtInatikramya mahArathAn / saMdhatsva puruSavyAghra pANDavairbharatarSabha / 13 anyebhyastrANamAzaMsettvadanyo bhuvi mAnavaH // 28 taddhitaM ca priyaM caiva dhRtarASTrasya dhiimtH| / janmaprabhRti kaunteyA nityaM vinikRtAstvayA / pitAmahasya droNasya vidurasya mahAmateH // 14 / na ca te jAtu kupyanti dharmAtmAno hi paannddvaaH|| kRpasya somadattasya bAhIkasya ca dhImataH / mithyApracaritAstAta janmaprabhRti paannddvaaH| . azvatthAmro vikarNasya saMjayasya vizAM pate // 15 tvayi samyaGmahAbAho pratipannA yazasvinaH // 30 jJAtInAM caiva bhUyiSThaM mitrANAM ca paraMtapa / tvayApi pratipattavyaM tathaiva bharatarSabha / zame zarma bhavettAta sarvasya jagatastathA // 16 . sveSu bandhuSu mukhyeSu mA manyuvazamanvagAH // 31 . hImAnasi kule jAtaH zrutavAnanRzaMsavAn / trivargayuktAH prAjJAnAmArambhA bharatarSabha / tiSTha tAta pituH zAsne mAtuzca bharatarSabha // 17 dharmArthAvanurudhyante trivargAsaMbhave nraaH|| 32 : etacchreyo hi manyante pitA yacchAsti bhArata / pRthaktu viniviSTAnAM dharma dhIro'nurudhyate / uttamApagataH sarvaH pituH smarati zAsanam // 18 madhyamo'thaM kaliM bAlaH kAmamevAnurudhyate // 33 rocate te pitustAta pANDavaiH saha sNgmH| indriyaiH prasRto lobhAddharma viprajahAti yH| sAmAtyasya kuruzreSTha tattubhyaM tAta rocatAm // 19 kAmArthAvanupAyena lipsamAno vinazyati // 34 zrutvA yaH suhRdAM zAstraM maryo na pratipadyate / kAmArthoM lipsamAnastu dharmamevAditazcaret / vipAkAnte dahatyenaM kiMpAkamiva bhakSitam // 20 na hi dharmAdapaityarthaH kAmo vApi kadAcana // 35 yastu niHzreyasaM vAkyaM mohAnna prtipdyte| upAyaM dharmamevAhutrivargasya vizAM pate / sa dIrghasUtro hInArthaH pazcAttApena yujyate // 21 lipsamAno hi tenAzu kakSe'gniriva vardhate // 36 yastu niHzreyasaM zrutvA prAptamevAbhipadyate / sa tvaM tAtAnupAyena lipsase bharatarSabha / Atmano matamutsRjya sa loke sukhamedhate // 22 AdhirAjyaM mahahIptaM prathitaM sarvarAjasu // 37 yo'rthakAmasya vacanaM prAtikUlyAna mRSyate / AtmAnaM takSati hyeSa vanaM parazunA yathA / zRNoti pratikUlAni dviSatAM vazameti saH // 23 / yaH samyagvartamAneSu mithyA rAjanpravartate // 38 satAM matamatikramya yo'satAM vartate mte| na tasya hi matiM chindyAdyasya necchetparAbhavam / zocante vyasane tasya suhRdo nacirAdiva // 24 / avicchinnasya dhIrasya kalyANe dhIyate mtiH||39 ma. bhA. 131 --- 1041 -- Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 122. 40] mahAbhArate [5. 123.8 syaktAtmAnaM na bAdheta triSu lokeSu bhArata / mahitIyaM punaH pArthaM kaH prArthayitumarhati / apyanyaM prAkRtaM kiMcitkimu tAnpANDavarSabhAn // yuddhe pratIpamAyAntamapi sAkSAtpuraMdaraH // 55 amarSavazamApanno na kiMcidrudhyate naraH / bAhubhyAmuddharedbhUmiM dahekruddha imAH prajAH / chidyate hyAtataM sarvaM pramANaM pazya bhArata // 41 pAtayetridivAddevAnyo'rjunaM samare jayet // 56 zreyaste durjanAttAta pANDavaiH saha sNgmH| pazya putrAMstathA bhrAtRjJAtInsaMbandhinastathA / tairhi saMprIyamANastvaM sarvAnkAmAnavApsyasi // 42 tvatkRte na vinazyeyurete bharatasattama / / 57 pANDavainirjitAM bhUmi bhuJjAno raajsttm| astu zeSaM kauravANAM mA parAbhUdidaM kulam / pANDavAnpRSThataH kRtvA trANamAzaMsase'nyataH // 43 kulaghna iti nocyethA naSTakIrtinarAdhipa // 58 duHzAsane durviSahe karNe cApi ssauble| tvAmeva sthApayiSyanti yauvarAjye mahArathAH / eteSvaizvaryamAdhAya bhUtimicchasi bhArata // 44 mahArAjye ca pitaraM dhRtarASTraM janezvaram // 59 na caite tava paryAptA jJAne dhrmaarthyostthaa| mA tAta zriyamAyAntImavamaMsthAH samudyatAm / vikrame cApyaparyAptAH pANDavAnprati bhArata // 45 ardha pradAya pArthebhyo mahatIM zriyamApsyasi // 60 na hIme sarvarAjAnaH paryAptAH sahitAstvayA / pANDavaiH saMzamaM kRtvA kRtvA ca suhRdAM vcH| kruddhasya bhImasenasya prekSituM mukhamAhave // 46 / saMprIyamANo mitraizca ciraM bhadrANyavApsyasi // 61 idaM saMnihitaM tAta samagraM pArthivaM balam / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi ayaM bhISmastathA droNaH karNazcAyaM tathA kRpaH // dvAviMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 122 // bhUrizravAH saumadattirazvatthAmA jayadrathaH / / 123 azaktAH sarva evaite pratiyoDhuM dhanaMjayam // 48 vaizaMpAyana uvAca / ajeyo hyarjunaH kruddhaH sarvairapi surAsuraiH / tataH zAMtanavo bhISmo duryodhanamamarSaNam / mAnuSairapi gandharvairmA yuddhe ceta AdhithAH // 49 kezavasya vacaH zrutvA provAca bharatarSabha // 1 dRzyatAM vA pumAnkazcitsamagre pArthive ble| kRSNena vAkyamukto'si suhRdAM zamamicchatA / yo'rjunaM samare prApya svastimAnAvrajedgRhAn // 50 anupazyasva tattAta mA mnyuvshmnvgaaH||2 kiM te janakSayeNeha kRtena bharatarSabha / akRtvA vacanaM tAta kezavasya mahAtmanaH / yasmiJjite jitaM te syAtpumAnekaH sa dRzyatAm // zreyo na jAtu na sukhaM na kalyANamavApsyasi // 3 yaH sa devAnsagandharvAnsayakSAsurapannagAn / dharmyamartha mahAbAhurAha tvAM tAta kezavaH / ajayatkhANDavaprasthe kastaM yudhyeta mAnavaH // 52 tamarthamabhipadyasva mA rAjannInazaH prjaaH||4 tathA virATanagare zrUyate mahadadbhutam / imAM zriyaM prajvalitAM bhAratI sarvarAjasu / ekasya ca bahUnAM ca paryAptaM tannidarzanam // 53 jIvato dhRtarASTrasya daurAtmyAddhaMzayiSyasi // 5 tamajeyamanAdhRSyaM vijetuM jiSNumacyutam / / AtmAnaM ca sahAmAtyaM saputrapazubAndhavam / AzaMsasIha samare vIramarjunamUrjitam // 54 sahamitramasadbuddhyA jIvitAddhaMzayiSyasi // 6 -1042 - Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 123. 7] udyogaparva [5. 124.7 atikrAmankezavasya tathyaM vacanamarthavat / kulaghnamIdRzaM pApaM janayitvA kupUruSam // 21 pituzca bharatazreSTha vidurasya ca dhImataH // 7 atha duryodhanaM rAjA dhRtarASTro'bhyabhASata / mA kulano'ntapuruSo durmatiH kApathaM gamaH / AsInaM bhrAtRbhiH sArdhaM rAjabhiH parivAritam // 22 pitaraM mAtaraM caiva vRddhau zokAya mA ddH|| 8 duryodhana nibodhedaM zauriNoktaM mahAtmanA / atha droNo'bravIttatra duryodhanamidaM vacaH / Adatsva zivamatyantaM yogakSemavadavyayam // 23 amarSavazamApannaM niHzvasantaM punaH punH|| 9 anena hi sahAyena kRSNenAkliSTakarmaNA / dharmArthayuktaM vacanamAha tvAM tAta kezavaH / . iSTAnsarvAnabhiprAyAnprApsyAmaH sarvarAjasu // 24 tathA bhISmaH zAMtanavastajjuSasva narAdhipa // 10 susaMhitaH kezavena gaccha tAta yudhiSThiram / prAjJI medhAvinI dAntAvarthakAmau bahuzrutau / cara svastyayanaM kRtsnaM bhAratAnAmanAmayam // 25 AhatustvAM hitaM vAkyaM tadAdatsva paraMtapa // 11 vAsudevena tIrthena tAta gacchasva saMgamam / anutiSTha mahAprAjJa kRSNabhISmau yadUcatuH / kAlaprAptamidaM manye mA tvaM duryodhnaatigaaH||26 mA vaco laghubuddhInAM samAsthAstvaM paraMtapa // 12 zamaM cedyAcamAnaM tvaM pratyAkhyAsyasi kezavam / ye tvAM protsAhayantyete naite kRtyAya karhicit / tvadarthamabhijalpantaM na tavAstyaparAbhavaH // 27 vairaM pareSAM grIvAyAM pratimokSyanti saMyuge // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi mA kurUJjIdhanaH sarvAnputrAnbhrAtUMstathaiva ca / trayoviMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 123 // vAsudevArjunau yatra viddhyajeyaM balaM hi tat // 14 124 etaccaiva mataM satyaM suhRdoH kRSNabhISmayoH / vaizaMpAyana uvAca / yadi nAdAsyase tAta pazcAttapsyasi bhArata // 15 / dhRtarASTravacaH zrutvA bhISmadroNau samarthya tau| yathoktaM jAmadagnyena bhUyAneva tato'rjunaH / duryodhanamidaM vAkyamUcatuH zAsanAtigam // 1 kRSNoM hi devakIputro devairapi durutsahaH // 16 yAvatkRSNAvasaMnaddhau yAvattiSThati gANDivam / kiM te sukhapriyeNeha proktena bharatarSabha / yAvaddhaumyo na senAgnau juhotIha dviSadalam // 2 etatte sarvamAkhyAtaM yathecchasi tathA kuru / yAvanna prekSate kruddhaH senAM tava yudhiSThiraH / na hi tvAmutsahe vaktuM bhUyo bharatasattama // 17 hIniSedho maheSvAsastAvacchAmyatu vaizasam // 3 tasminvAkyAntare vAkyaM kSattApi viduro'bravIt / yAvanna dRzyate pArthaH sveSvanIkeSvavasthitaH / duryodhanamabhiprekSya dhArtarASTramamarSaNam // 18 bhImaseno maheSvAsastAvacchAmyatu vaizasam // 4 duryodhana na zocAmi tvAmahaM bhrtrssbh|| yAvanna carate mArgAnpRtanAmabhiharSayan / imau tu vRddhau zocAmi gAndhArI pitaraM ca te||19 yAvanna zAtayatyAjau zirAMsi gajayodhinAm // 5 yAvanAthau cariSyete tvayA nAthena duhRdA / gadayA vIraghAtinyA phalAnIva vanaspateH / hatamitrau hatAmAtyau lUnapakSAviva dvijau // 20 kAlena paripakkAni tAvacchAmyatu vaizasam // 6 . bhikSuko vicariSyete zocantau pRthivImimAm / / nakulaH sahadevazca dhRSTadyumnazca pArSataH / - 1043 - . Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 124.7] mahAbhArate [5. 125. 17 virATazca zikhaNDI ca zaizupAlizca daMzitAH // 7 mAmeva hi vizeSeNa vibhASya parigarhase // 2 yAvanna pravizantyete nakrA iva mahArNavam / bhaktivAdena pArthAnAmakasmAnmadhusUdana / kRtAstrAH kSipramasyantastAvacchAmyatu vaizasam // 8 bhavAngarhayate nityaM kiM samIkSya balAbalam // 3 yAvanna sukumAreSu zarIreSu mahIkSitAm / bhavAnkSattA ca rAjA ca AcAryo vA pitAmahaH / gArdhapatrAH patantyuprAstAvacchAmyatu vaizasam // 9 mAmeva parigarhante nAnyaM kaMcana pArthivam // 4 . candanAgarudigdheSu hAraniSkadhareSu ca / na cAhaM lakSaye kaMcidvyabhicAramihAtmanaH / noraHsu yAvadyodhAnAM maheSvAsairmaheSavaH // 10 atha sarve bhavanto mAM vidviSanti sarAjakAH // 5 kRtAH kSipramasyadbhirdUrapAtibhirAyasAH / na cAhaM kaMcidatyarthamaparAdhamariMdama / abhilakSyairnipAtyante tAvacchAmyatu vaizasam // 11 vicintayanprapazyAmi susUkSmamapi kezava / / 6 abhivAdayamAnaM tvAM zirasA rAjakuJjaraH / priyAbhyupagate dyUte pANDavA madhusUdana / pANibhyAM pratigRhNAtu dharmarAjo yudhiSThiraH // 12 jitAH zakuninA rAjyaM tatra kiM mama duSkRtam // 7 dhvajAGkuzapatAkAGkaM dakSiNaM te sudakSiNaH / yatpunardraviNaM kiMcittatrAjIyanta pANDavAH / skandhe nikSipatAM bAhuM zAntaye bharatarSabha // 13 tebhya evAbhyanujJAtaM tattadA madhusUdana // 8 ratnauSadhisametena ratnAGgulitalena c| aparAdho na cAsmAkaM yatte yakSaparAjitAH / upaviSTasya pRSThaM te pANinA parimArjatu // 14 ajeyA jayatAM zreSTha pArthAH pravrAjitA vanam // 9 zAlaskandho mahAbAhustvAM svajAno vRkodrH| kena cApyapavAdena virudhyante'ribhiH saha / sAnAbhivadatAM cApi zAntaye bharatarSabha // 15 azaktAH pANDavAH kRSNa prahRSTAH pratyamitravat // 10 arjunena yamAbhyAM ca tribhistairabhivAditaH / kimasmAbhiH kRtaM teSAM kasminvA punarAgasi / mUrdhni tAnsamupAghrAya premNAbhivada pArthiva // 16 dhArtarASTrAjighAMsanti pANDavAH sRJjayaiH saha // 11 dRSTvA tvAM pANDavairvIrairdhAtRbhiH saha saMgatam / na cApi vayamupreNa karmaNA vacanena vaa| yAvadAnandajAzrUNi pramuzcantu narAdhipAH // 17 vitrastAH praNamAmeha bhayAdapi zatakratoH // 12 ghuSyatAM rAjadhAnISu sarvasaMpanmahIkSitAm / na ca taM kRSNa pazyAmi kSatradharmamanuSThitam / pRthivI bhrAtRbhAvena bhujyatAM vijvaro bhava // 18 utsaheta yudhA jetuM yo naH zatrunibarhaNa // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi na hi bhISmakRpadroNAH sagaNA madhusUdana / caturvizatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 124 // devairapi yudhA jetuM zakyAH kimuta pANDavaiH // 14 125 svadharmamanutiSThanto yadi mAdhava sNyuge| - vaizaMpAyana uvAca / zastreNa nidhanaM kAle prApsyAmaH svargameva tat // 15 zrutvA duryodhano vAkyamapriyaM kurusaMsadi / mukhyazcaivaiSa no dharmaH kSatriyANAM janArdana / pratyuvAca mahAbAhuM vAsudevaM yazasvinam // 1 / yacchayImahi saMgrAme zaratalpagatA vayam // 16 prasamIkSya bhavAnetadvaktumarhati kezava / te vayaM vIrazayanaM prApsyAmo yadi sNyuge| - 1044 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 125. 17 ] udyogaparva [5. 126. 19 apraNamyaiva zatrUNAM na nastapsyati mAdhava // 1. tvayA durmazritaM yUtaM saubalena ca bhArata // 4 : kazca jAtu kule jAtaH kSatradharmeNa vartayan / kathaM ca jJAtayastAta zreyAMsaH sAdhusaMmatAH / bhayAvRttiM samIkSyevaM praNamediha kasyacit // 18 tathAnyAyyamupasthAtuM jihmenAjihmacAriNaH // 5 upacchedeva na namedudyamo hyeva pauruSam / akSayUtaM mahAprAjJa satAmaratinAzanam / apyaparvaNi bhajyeta na namediha kasyacit // 19 asatAM tatra jAyante bhedAzca vyasanAni ca // 6 iti mAtaGgavacanaM parIpsanti hitepsavaH / tadidaM vyasanaM ghoraM tvayA dyUtamukhaM kRtam / dharmAya caiva praNamedbrAhmaNebhyazca madvidhaH // 20 asamIkSya sadAcAraiH sAdhaM pApAnubandhanaiH / / . acintayankaMcidanyaM yAvajIvaM tathAcaret / kazcAnyo jAtibhAyAM vai viprakatuM tathArhati / eSa dharmaH kSatriyANAM matametacca me sadA // 21 / AnIya ca sabhAM vaktuM yathoktA draupadI tvayA // 8 rAjyAMzazvAbhyanujJAto yo me pitrA purAbhavat / kulInA zIlasaMpannA prANebhyo'pi garIyasI / na sa labhyaH punarjAtu mayi jIvati kezava // 22 mahiSI pANDuputrANAM tathA vinikRtA tvayA // 9 yAvatra rAjA dhriyate dhRtarASTro janArdana / jAnanti kuravaH sarve yathoktAH kurusaMsadi / nyastazastrA vayaM te vApyupaMjIvAma mAdhava // 23 duHzAsanena kaunteyAH pravrajantaH paraMtapAH // 10 yadyadeyaM purA dattaM rAjyaM paravato mama / samyagvRtteSvalubdheSu satataM dharmacAriSu / ajJAnAdvA bhayAdvApi mayi bAle janArdana // 24 sveSu bandhuSu kaH sAdhuzcaredevamasAMpratam // 11 na tadadya punarlabhyaM pANDavairvRSNinandana / nRzaMsAnAmanAryANAM paruSANAM ca bhASaNam / dhriyamANe mahAbAho mayi saMprati kezava // 25 karNaduHzAsanAbhyAM ca tvayA ca bahuzaH kRtam // yAvaddhi sUcyAstIkSNAyA vidhyedapreNa mAdhava / saha mAtrA pradagdhuM tAnbAlakAnvAraNAvate / tAvadapyaparityAjyaM bhUmenaH pANDavAnprati // 26 AsthitaH paramaM yatnaM na samRddhaM ca tattava // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi uSuzca suciraM kAlaM pracchannAH pANDavAstadA / pnycviNshtydhikshttmo'dhyaayH|| 125 // mAtrA sahaikacakrAyAM brAhmaNasya nivezane // 14 __ 126 viSeNa sarpabandhaizca yatitAH paannddvaastvyaa| vaizaMpAyana uvAca / sarvopAyairvinAzAya na samRddhaM ca tattava // 15 tataH prahasya dAzArhaH krodhaparyAkulekSaNaH / evaMbuddhiH pANDaveSu mithyAvRttiH sadA bhavAn / duryodhanamidaM vAkyamabravItkurusaMsadi // 1 kathaM te nAparAdho'sti pANDaveSu mahAtmasu // 16 lapsyase vIrazayanaM kAmametadavApsyasi / kRtvA bahUnyakAryANi pANDaveSu nRzaMsavat / sthiro bhava sahAmAtyo vimardo bhavitA mahAn // 2 / mithyAvRttiranAryaH sannadya vipratipadyase // 17 : yaccaivaM manyase mUDha na me kshcidvytikrmH| mAtApitRbhyAM bhISmeNa droNena vidureNa c|| pANDaveSviti tatsarvaM nibodhata narAdhipAH // 3 / zAmyeti muhurukto'si na ca zAmyasi pArthiva // zriyA saMtapyamAnena pANDavAnAM mahAtmanAm / | zame hi sumahAnarthastava pArthasya cobhayoH / / - 1045 - Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 126. 191 mahAbhArate [5. 126. 49 na ca rocayase rAjankimanyadbuddhilAghavAt // 19 kriyamANe bhavecchyastatsarvaM zRNutAnaghAH // 34 na zarma prApsyase rAjannutkramya suhRdAM vcH| pratyakSametadbhavatAM yadvakSyAmi hitaM vacaH / adharmyamayazasyaM ca kriyate pArthiva tvayA // 20 bhavatAmAnukUlyena yadi roceta bhAratAH // 35 evaM bruvati dAzArhe duryodhanamamarSaNam / bhojarAjasya vRddhasya durAcAro hyanAtmavAn / duHzAsana idaM vAkyamabravItkurusaMsadi // 21 / jIvataH pituraizvaryaM hRtvA manyuvazaM gataH // 36 na cetsaMdhAsyase rAjasvena kAmena pANDavaiH / ugrasenasutaH kaMsaH parityaktaH sa bAndhavaiH / baddhA kila tvAM dAsyanti kuntIputrAya kaurvaaH||22 jJAtInAM hitakAmena mayA zasto mahAmRdhe // 37 vaikartanaM tvAM ca mAM ca trInetAnmanujarSabha / AhukaH punarasmAbhimA'tibhizcApi stkRtH| pANDavebhyaH pradAsyanti bhISmo droNaH pitA ca te|| ugrasenaH kRto rAjA bhojarAjanyavardhanaH // 38 bhrAturetadvacaH zrutvA dhArtarASTraH suyodhanaH / kaMsamekaM parityajya kulArthe sarvayAdavAH / kruddhaH prAtiSThatotthAya mahAnAga iva zvasan // 24 saMbhUya sukhamedhante bhAratAndhakavRSNayaH // 39 viduraM dhRtarASTraM ca mahArAjaM ca bAhnikam / api cApyavadadrAjanparameSThI prajApatiH / kRpaM ca somadattaM ca bhISmaM droNaM janArdanam // 25 vyUDhe devAsure yuddhe'bhyudyateSvAyudheSu ca // 40 sarvAnetAnanAdRtya durmtirnirptrpH| dvaidhIbhUteSu lokeSu vinazyatsu ca bhArata / aziSTavadamaryAdo mAnI mAnyAvamAnitA // 26 abravItsRSTimAndevo bhagavAllokabhAvanaH // 41 taM prasthitamabhiprekSya bhrAtaro manujarSabham / . parAbhaviSyantyasurA daiteyA dAnavaiH saha / anujagmuH sahAmAtyA rAjAnazcApi sarvazaH / / 27 AdityA vasavo rudrA bhaviSyanti divauksH||42 sabhAyAmutthitaM kruddhaM prasthitaM bhrAtRbhiH saha / devAsuramanuSyAzca gandharvoragarAkSasAH / duryodhanamabhiprekSya bhISmaH zAMtanavo'bravIt // 28 asminyuddhe susaMyattA haniSyanti parasparam // 43 dharmArthAvabhisaMtyajya saMrambhaM yo'numanyate / iti matvAbravIddharma parameSThI prajApatiH / hasanti vyasane tasya durlado nacirAdiva // 29 varuNAya prayacchatAnbavA daiteyadAnavAn // 44 durAtmA rAjaputro'yaM dhArtarASTro'nupAyavit / evamuktastato dharmo niyogAtparameSThinaH / mithyAbhimAnI rAjyasya krodhalobhavazAnugaH // 30 varuNAya dadau sarvAnbaDvA daiteyadAnavAn // 45 kAlapakamidaM manye sarvakSatraM janArdana / tAnbaddhA dharmapAzaizca svaizca pAzairjalezvaraH / sarve hyanusRtA mohApArthivAH saha matribhiH // 31 varuNaH sAgare yatto nityaM rakSati dAnavAn // 46 bhISmasyAtha vacaH zrutvA dAzArhaH puSkarekSaNaH / tathA duryodhanaM karNaM zakuni cApi saubalam / bhISmadroNamukhAnsarvAnabhyabhASata vIryavAn // 32 | baddhA duHzAsanaM cApi pANDavebhyaH prayacchata // 47 sarveSAM kuruvRddhAnAM mhaanymtikrmH| tyajetkulArthe puruSaM grAmasyArthe kulaM tyajet / prasahya mandamaizvarye na niyacchata yannapam // 33 prAmaM janapadasyAthai AtmArthe pRthivIM tyajet // 48 tatra kAryamahaM manye prAptakAlamariMdamAH / rAjanduryodhanaM baddhA tataH saMzAmya pANDavaiH / :- 1046 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 126. 49 ] udyogaparva [5. 127. 27 tvatkRte na vinazyeyuH kSatriyAH kSatriyarSabha // 49 / azakyo'dya tvayA rAjanvinivartayituM balAt // 12 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi rAjyapradAne mUDhasya bAlizasya durAtmanaH / SaDviMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 126 // duHsahAyasya lubdhasya dhRtarASTro'zrute phalam // 13 127 kathaM hi svajane bhedamupekSeta mahAmatiH / vaizaMpAyana uvAca / bhinnaM hi svajanena tvAM prasahiSyanti zatravaH // 14 kRSNasya vacanaM zrutvA dhRtarASTro jneshvrH| yA hi zakyA mahArAja sAmnA dAnena vA punaH / viduraM sarvadharmajJaM tvaramANo'bhyabhASata // 1 nistatmApadaH sveSu daNDaM kastatra pAtayet // 15 gaccha tAta mahAprAjJAM gAndhArI dIrghadarzinIm / zAsanAddhRtarASTrasya duryodhanamamarSaNam / Anayeha tayA sArdhamanuneSyAmi durmatim // 2 mAtuzca vacanAtkSattA sabhAM prAvezayatpunaH // 16 yadi sApi durAtmAnaM zamayedduSTacetasam / / sa mAturvacanAkAGkSI praviveza sabhAM punaH / api kRSNasya suhRdastiSThema vacane vayam // 3 abhitAmrakSaNaH krodhAnniHzvasanniva pannagaH // 17 api lobhAbhibhUtasya panthAnamanudarzayet / taM praviSTamabhiprekSya putramutpathamAsthitam / durbuddherduHsahAyasya samarthaM bruvatI vacaH // 4 vigarhamANA gAndhArI samarthaM vAkyamabravIt // 18 api no vyasanaM ghoraM duryodhanakRtaM mahat / duryodhana nibodhedaM vacanaM mama putraka / zamayeccirarAtrAya yogakSemavadavyayam // 5 hitaM te sAnubandhasya tathAyatyAM sukhodayam // 19 rAjJastu vacanaM zrutvA viduro dIrghadarzinIm / bhISmasya tu pituzcaiva mama cApacitiH kRtaa| AnayAmAsa gAndhArI dhRtarASTrasya zAsanAt // 6 bhavedroNamukhAnAM ca suhRdAM zAmyatA tvayA // 20 dhRtarASTra uvAca / na hi rAjyaM mahAprAjJa svena kAmena zakyate / eSa gAndhAri putraste durAtmA zAsanAtigaH / avAptaM rakSituM vApi bhoktuM vA bharatarSabha // 21 aizvaryalobhAdaizvaryaM jIvitaM ca prahAsyati // 7 // na hyavazyendriyo rAjyamanIyAdIrghamantaram / aziSTavadamaryAdaH pApaiH saha duraatmbhiH| vijitAtmA tu medhAvI sa rAjyamabhipAlayet // 22 sabhAyA nirgato mUDho vyatikramya suhRdvacaH // 88 kAmakrodhau hi puruSamarthebhyo vyapakarSataH / vaizaMpAyana uvAca / tau tu zatrU vinirjitya rAjA vijayate mhiim||23 sA bharturvacanaM zrutvA rAjaputrI yazasvinI / lokezvaraprabhutvaM hi mahadetahurAtmabhiH / anvicchantI mahacchrayo gAndhArI vAkyamabravIt // rAjyaM nAmepsitaM sthAnaM na zakyamabhirakSitum // 24 Anayeha sutaM kSipraM rAjyakAmukamAturam / indriyANi mahatprepsurniyacchedarthadharmayoH / na hi rAjyamaziSTena zakyaM dharmArthalopinA // 10 indriyairniyataibuddhirvardhate'gnirivendhanaiH // 25 tvaM hyevAtra bhRzaM garyo dhRtarASTra sutapriyaH / avidheyAni hImAni vyApAdayitumapyalam / yo jAnanpApatAmasya tatprajJAmanuvartase // 11 avidheyA ivAdAntA hayAH pathi kusArathim // 26 sa eSa kAmamanyubhyAM pralabdho mohamAsthitaH / avijitya ya AtmAnamamAtyAnvijigISate / - 1047 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 127. 27 ] mahAbhArate [5. 128.2 ajitAtmAjitAmAtyaH so'vazaH parihIyate // 27 / yadIcchasi sahAmAtyo bhoktumadhaM mahIkSitAm // AtmAnameva prathamaM dezarUpeNa yo jayet / alamadhaM pRthivyAste sahAmAtyasya jIvanam / tato'mAtyAnamitrAMzca na moghaM vijigISate // 28 suhRdAM vacane tiSThanyazaH prApsyasi bhArata // 43 vazyendriyaM jitAmAtyaM dhRtadaNDaM vikAriSu / zrImadbhirAtmavadbhirhi buddhimadbhirjitendriyaiH / / parIkSyakAriNaM dhIramatyantaM zrIniSevate // 29 pANDavairvigrahastAta bhraMzayenmahataH sukhAt // 44 kSudrAkSeNeva jAlena jhapAvapihitAvubhau / nigRhya suhRdAM manyuM zAdhi rAjyaM yathocitam / kAmakrodhau zarIrasthau prajJAnaM tau vilumpataH // 30 svamaMzaM pANDuputrebhyaH pradAya bharatarSabha // 45 yAbhyAM di devAH svaryAtuH svargasyApidadhurmukham / / alamahA nikAro'yaM trayodaza samAH kRtaH / bibhyato'nuparAgasya kAmakroghau sma vardhitau // 31 zamayenaM mahAprAjJa kAmakrodhasamedhitam // 46 kAmaM krodhaM ca lobhaM ca dambhaM darSaM ca bhUmipaH / / na caiSa zaktaH pArthAnAM yastvadarthamabhIpsati / samyagvijetuM yo veda sa mahImabhijAyate // 32 / sUtaputro dRDhakrodho bhrAtA duHzAsanazca te // 47 satataM nigrahe yukta indriyANAM bhvennRpH| bhISme droNe kRpe karNe bhImasene dhanaMjaye / IpsannathaM ca dharma ca dviSatAM ca parAbhavam // 33 dhRSTadyumne ca saMkruddhe na syuH sarvAH prajA dhruvam // 48 kAmAbhibhUtaH krodhAdvA yo mithyA pratipadyate / / amarSavazamApano mA kurUMstAta jIghanaH / sveSu cAnyeSu vA tasya na sahAyA bhavantyuta / / 34 sarvA hi pRthivI spRSTA tvatpANDavakRte vadham // 49 ekIbhUtairmahAprAjJaiH zUrairarinibarhaNaiH / yaJca tvaM manyase mUDha bhISmadroNakRpAdayaH / pANDavaiH pRthivIM tAta bhokSyase sahitaH sukhI // yotsyante sarvazaktyeti naitadadyopapadyate // 50 yathA bhISmaH zAMtanavo droNazcApi mahArathaH / samaM hi rAjyaM prItizca sthAnaM ca vijitAtmanAm / AhatustAta tatsatyamajeyau kRSNapANDavau // 36 pANDaveSvatha yuSmAsu dharmastvabhyadhikastataH // 51 prapadyasva mahAbAhuM kRSNamakliSTakAriNam / rAjapiNDabhayAdete yadi hAsyanti jIvitam / prasanno hi sukhAya syAdubhayoreva kezavaH // 37 na hi zakSyanti rAjAnaM yudhiSThiramudIkSitum // 52 suhRdAmarthakAmAnAM yo na tiSThati shaasne| na lobhAdarthasaMpattirnarANAmiha dRzyate / prAjAnAM kRtavidyAnAM sa naraH zatrunandanaH // 38 | tadalaM tAta lobhena prazAmya bharatarSabha // 53 na yuddhe tAta kalyANaM na dharmArthoM kutaH sukham / / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi na cApi vijayo nityaM mA yuddhe ceta aadhithaaH|| saptaviMzasyadhikazatatamo'dhyAyaH // 127 // . bhISmeNa hi mahAprAjJa pitrA te bAhikena ca / 128 datto'zaH pANDuputrANAM bhedAdbhItairariMdama // 40 vaizaMpAyana uvAca / tasya caitatpradAnasya phalamadyAnupazyasi / / tattu vAkyamanAdRtya so'rthavanmAtRbhASitam / yadbhujhe pRthivIM sA zUrairnihatakaNTakAm // 41 punaH pratasthe saMrambhAtsakAzamakRtAtmanAm // 1 prayaccha pANDuputrANAM yathocitamariMdama / tataH sabhAyA nirgamya mantrayAmAsa kauravaH / -1048 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 128. 2] udyogaparva [5. 128. 31 saubalena matAkSeNa rAjJA zakuninA saha // 2 sAtyakestadvacaH zrutvA viduro dIrghadarzivAn / duryodhanasya karNasya zakuneH saubalasya ca / dhRtarASTraM mahAbAhumabravItkurasaMsadi // 17 duHzAsanacaturthAnAmidamAsIdviceSTitam // 3 rAjanparItakAlAste putrAH sarve paraMtapa / purAyamasmAngRhNAti kSiprakArI janArdanaH / ayazasyamazakyaM ca karma kartuM samudyatAH // 18 sahito dhRtarASTreNa rAjJA zAMtanavena ca // 4 imaM hi puNDarIkAkSamabhibhUya prasahya ca / vayameva hRSIkezaM nigRhNIma blaadiv| nigrahItuM kilecchanti sahitA vAsavAnujam // 19 prasahya puruSavyAghramindro vairocaniM yathA // 5 imaM puruSazArdUlamapradhRSyaM durAsadam / zrutvA gRhItaM vArSNeyaM pANDavA hatacetasaH / AsAdya na bhaviSyanti pataMgA iva pAvakam // 20 nirutsAhA bhaviSyanti bhagnadaMSTrA ivoragAH // 6 ayamicchanhi tAnsarvAnyatamAnAJjanArdanaH / ayaM hyeSAM mahAbAhuH sarveSAM zarma varma c| . siMho mRgAniva kruddho gamayedyamasAdanam / / 21 asmingRhIte varade RSabhe sarvasAtvatAm / na tvayaM ninditaM karma kuryAtkRSNaH kathaMcana / nirudyamA bhaviSyanti pANDavAH somakaiH saha // 7 na ca dharmAdapakrAmedacyutaH puruSottamaH / / 22 tasmAdvayamihaivainaM kezavaM kSiprakAriNam / vidureNaivamukte tu kezavo vAkyamabravIt / krozato dhRtarASTrasya baddhA yotsyAmahe ripUn // 8 dhRtarASTramabhiprekSya suhRdAM zRNvatAM mithaH / / 23 teSAM pApamabhiprAyaM pApAnAM duSTacetasAm / rAjannete yadi kruddhA mAM nigRhiiyurojsaa| iGgitajJaH kaviH kSipramanvabudhyata sAtyakiH // 9 / ete vA mAmahaM vainAnanujAnIhi pArthiva // 24 tadarthamabhiniSkramya hArdikyena shaasthitH|| etAnhi srvaansNrbdhaanniyntumhmutshe| abravItkRtavarmANaM kSipraM yojaya vAhinIm // 10 na tvahaM ninditaM karma kuyA pApaM kathaMcana // 25 vyUDhAnIkaH sabhAdvAramupatiSThasva daMzitaH / pANDavArthe hi lubhyantaH svArthAddhAsyanti te sutaaH| yAvadAkhyAmyahaM caitatkRSNAyAkliSTakarmaNe // 11 ete cedevamicchanti kRtakAryo yudhiSThiraH // 26 sa pravizya sabhAM vIraH siMho giriguhAmiva / adyaiva hyahametAMzca ye caitAnanu bhArata / AcaSTa tamabhiprAyaM kezavAya mahAtmane // 12 nigRhya rAjanpArthebhyo dadyAM kiM duSkRtaM bhavet // 27 dhRtarASTra tatazcaiva viduraM cAnvabhASata / idaM tu na pravarteyaM ninditaM karma bhArata / teSAmetamabhiprAyamAcacakSe smayanniva // 13 saMnidhau te mahArAja krodhajaM pApabuddhijam // 28 dharmAdapetamarthAcca karma sAdhuvigarhitam / eSa duryodhano rAjanyathecchati tathAstu tat / mandAH kartumihecchanti na cAvApyaM kathaMcana // 14 ahaM tu sarvAnsamayAnanujAnAmi bhArata // 29 purA vikurvate mUDhAH pApAtmAnaH samAgatAH / etacchrutvA tu viduraM dhRtarASTro'bhyabhASata / dharSitAH kAmamanyubhyAM krodhalobhavazAnugAH // 15 / kSipramAnaya taM pApaM rAjyalubdhaM suyodhanam // 30 imaM hi puNDarIkAkSaM jighRkssntylpcetsH| sahamitraM sahAmAtyaM sasodaryaM sahAnugam / paTenAgniM prajvalitaM yathA bAlA yathA jaDAH // 16 / zaknuyAM yadi panthAnamavatArayituM punaH // 31 ma.bhA. 132 - 1049 - Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 128. 32] mahAbhArate [5. 129.6 tato duryodhanaM kSattA punaH prAvezayatsabhAm / jarAsaMdhazca vakrazca zizupAlazca vIryavAn / akAmaM bhrAtRbhiH sArdhaM rAjabhiH privaaritm||32 bANazca nihataH saMkhye rAjAnazca nissuuditaaH||47 atha duryodhanaM rAjA dhRtarASTro'bhyabhASata / varuNo nirjito rAjA pAvakazcAmitaujasA / karNaduHzAsanAbhyAM ca rAjabhizcAbhisaMvRtam // 33 pArijAtaM ca haratA jitaH saakssaacchciiptiH||48 nRzaMsa pApabhUyiSTha kSudrakarmasahAyavAn / ekArNave zayAnena hatau tau madhukaiTabho / pApaiH sahAyaiH saMhatya pApaM karma cikIrSasi // 34 janmAntaramupAgamya hayagrIvastathA hataH // 49 azakyamayazasyaM ca sadbhizcApi vigarhitam / ayaM kartA na kriyate kAraNaM cApi pauruSe / yathA tvAdRzako mUDho vyavasyetkulapAMsanaH // 35 yadyadicchedayaM zauristattatkuryAdayatnataH // 50 tvamimaM puNDarIkAkSamapradhRSyaM durAsadam / taM na budhyasi govindaM ghoravikramamacyutam / pApaiH sahAyaiH saMhatya nigrahItuM kilecchasi // 36 AzIviSamiva kruddhaM tejorAzimanirjitam // 51 yo na zakyo balAtkartuM devairapi savAsavaiH / / pradharSayanmahAbAhuM kRSNamakliSTakAriNam / taM tvaM prArthayase manda bAlazcandramasaM yathA // 37 / / pataMgo'gnimivAsAdya sAmAtyo na bhvissysi||52 devairmanuSyairgandharvairasurairuragaizca yH| iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi . na soDhuM samare zakyastaM na budhyasi kezavam // 38 aSTAviMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 128 // durgrahaH pANinA vAyurduHsparzaH pANinA zazI / durdharA pRthivI mUrdhA durgrahaH kezavo balAt // 39 vaizaMpAyana uvAca / ityukte dhRtarASTraNa kSattApi viduro'bravIt / vidureNaivamukte tu kezavaH zatrupUgahA / duryodhanamabhiprekSya dhArtarASTramamarSaNam // 40 duryodhanaM dhArtarASTramabhyabhASata vIryavAn // 1 saubhadvAre vAnarendro dvivido nAma naamtH|| eko'hamiti yanmohAnmanyase mAM suyodhana / zilAvarSeNa mahatA chAdayAmAsa kezavam // 41 paribhUya ca durbuddhe grahItuM mAM cikIrSasi // 2 grahItukAmo vikramya sarvayatnena mAdhavam / / ihaiva pANDavAH sarve tathaivAndhakavRSNayaH / prahItuM nAzakattatra taM tvaM prArthayase balAt // 42 ihAdityAzca rudrAzca vasavazca maharSibhiH // 3 nirmocane SaTsahasrAH pAzairbaddhA mhaasuraaH| evamuktvA jahAsoccaiH kezavaH prviirhaa| grahItuM nAzakaMzcainaM taM tvaM prArthayase balAt // 43 tasya saMsmayataH zaurevidyudrUpA mahAtmanaH / prAgjyotiSagataM zauri narakaH saha dAnavaiH / aGguSThamAtrAstridazA mumucuH pAvakArciSaH // 4 prahItuM nAzakattatra taM tvaM prArthayase balAt // 44 tasya brahmA lalATastho rudro vakSasi cAbhavat / anena hi hatA bAlye pUtanA zizunA tthaa| lokapAlA bhujeSvAsannagnirAsyAdajAyata / / 5 govardhano dhAritazca gavArthe bharatarSabha // 45 AdityAzcaiva sAdhyAzca vasavo'thAzvinAvapi / ariSTo dhenukazcaiva cANUrazca mahAbalaH / marutazca sahendreNa vizvedevAstathaiva ca / azvarAjazca nihataH kaMsazcAriSTamAcaran // 46 / babhUvuzcaiva rUpANi yakSagandharvarakSasAm // 6 -1050 - Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 129.7] udyogaparva [5. 129. 34 prAdurAstAM tathA dobhyAM saMkarSaNadhanaMjayau / tato rathena zubhreNa mahatA kingkinniikinaa| dakSiNe'thArjuno dhanvI halI rAmazca svytH|| 7 hemajAlavicitreNa laghunA meghanAdinA // 21 bhImo yudhiSThirazcaiva mAdrIputrau ca pRSThataH / sUpaskareNa zubhreNa vaiyAgheNa varUthinA / andhakA vRSNayazcaiva pradyumnapramukhAstataH // 8 sainyasugrIvayuktena pratyadRzyata dArukaH // 22 agre babhUvuH kRSNasya samudyatamahAyudhAH / tathaiva rathamAsthAya kRtavarmA mahArathaH / zaGkhacakragadAzaktizArGgalAGgalanandakAH // 9 vRSNInAM saMmato vIro hArdikyaH pratyadRzyata // 23 adRzyantodyatAnyeva sarvapraharaNAni ca / . upasthitarathaM zauri prayAsyantamariMdamam / nAnAbAhuSu kRSNasya dIpyamAnAni sarvazaH // 10 dhRtarASTro mahArAjaH punarevAbhyabhASata // 24 netrAbhyAM nastatazcaiva zrotrAbhyAM ca samantataH / yAvadbalaM me putreSu pazyasyetajanArdana / prAdurAsanmahAraudrAH sadhUmAH pAvakArciSaH / pratyakSaM te na te kiMcitparokSaM zatrukarzana // 25 romakUpeSu ca tathA sUryasyeva marIcayaH // 11 / / kurUNAM zamamicchantaM yatamAnaM ca kezava / taM dRSTvA ghoramAtmAnaM kezavasya mahAtmanaH / / viditvaitAmavasthA me nAtizaGkitumarhasi // 26 nyamIlayanta netrANi rAjAnastrastacetasaH // 12 na me pApo'styabhiprAyaH pANDavAnprati kezava / Rte droNaM ca bhISmaM ca viduraM ca mahAmatim / jJAtameva hi te vAkyaM yanmayoktaH suyodhanaH // 27 . saMjayaM ca mahAbhAgamRSIMzcaiva tapodhanAn / jAnanti kuravaH sarve rAjAnazcaiva pArthivAH / prAdAtteSAM sa bhagavAndivyaM cakSurjanArdanaH // 13 zame prayatamAnaM mAM sarvayatnena mAdhava // 28 tadRSTvA mahadAzcarya mAdhavasya sabhAtale / tato'bravInmahAbAhudhRtarASTraM janezvaram / devadundubhayo neduH puSpavarSa papAta ca // 14 droNaM pitAmaha bhISmaM kSattAraM bAhnikaM kRpam // 29 cacAla ca mahI kRtsnA sAgarazcApi cukSubhe / pratyakSametadbhavatAM yadvRttaM kurusaMsadi / vismayaM paramaM jagmuH pArthivA bharatarSabha // 15 yathA cAziSTavanmando roSAdasakRdutthitaH // 30 tataH sa puruSavyAghraH saMjahAra vapuH svakam / vadatyanIzamAtmAnaM dhRtarASTro mahIpatiH / tAM divyAmadbhutAM citrAmRddhimattAmariMdamaH // 16 ApRcche bhavataH sarvAngamiSyAmi yudhiSThiram / / 31 tataH sAtyakimAdAya pANau hArdikyameva ca / Amatrya prasthitaM zauri rathasthaM puruSarSabham / RSibhistairanujJAto niryayau madhusUdanaH // 17 anujagmurmaheSvAsAH pravIrA bharatarSabhAH // 32 RSayo'ntarhitA jagmustataste nAradAdayaH / bhISmo droNaH kRpaH kSattA dhRtarASTro'tha bAhnikaH / tasminkolAhale vRtte tadadbhutamabhUttadA // 18 azvatthAmA vikarNazca yuyutsuzca mahArathaH // 33 taM prasthitamabhiprekSya kauravAH saha rAjabhiH / tato rathena zubhreNa mahatA kingkinniikinaa| anujagmurnaravyAghraM devA iva zatakratum // 19 kurUNAM pazyatAM prAyAtpRthAM draSTuM pitRSvasAm // 34 acintayannameyAtmA sarvaM tadrAjamaNDalam / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi nizcakrAma tataH zauriH sadhUma iva pAvakaH // 20 / ekonatriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 129 // - 1051 - Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 130. 1] mahAbhArate [5. 130. 27 130 daNDanItiH svadharmeNa cAturvayaM niyacchati / vaizaMpAyana uvaac| prayuktA svAminA samyagadharmebhyazca yacchati // 13 pravizyAtha gRhaM tasyAzcaraNAvabhivAdya c| daNDanItyAM yadA rAjA samyakkAsnyena vartate / Acakhyau tatsamAsena yadvRttaM kurusaMsadi // 1 tadA kRtayugaM nAma kAlaH zreSThaH pravartate // 14 vAsudeva uvaac| kAlo vA kAraNaM rAjJo rAjA vA kAlakAraNam / uktaM bahuvidhaM vAkyaM grahaNIyaM sahetukam / iti te saMzayo mA bhUdrAjA kAlasya kAraNam // 15 RSibhizca mayA caiva na cAsau tadgRhItavAn // 2 rAjA kRtayugasraSTA tretAyA dvAparasya ca / kAlapakkamidaM sarvaM duryodhanavazAnugam / yugasya ca caturthasya rAjA bhavati kAraNam // 16 ApRcche bhavatIM zIghraM prayAsye pANDavAnprati // 3 kRtasya kAraNAdrAjA svargamatyantamaznute / kiM vAcyAH pANDaveyAste bhavatyA vacanAnmayA / tretAyAH kAraNAdrAjA svarga nAtyantamabhute / tadrUhi tvaM mahAprAjJe zuzrUSe vacanaM tava // 4 pravartanAhAparasya yathAbhAgamupAznute // 17 kuntyuvaac| tato vasati duSkarmA narake zAzvatIH samAH / brUyAH kezava rAjAnaM dharmAtmAnaM yudhiSThiram / rAjadoSeNa hi jagatspRzyate jagataH sa ca // 18 bhUyAste hIyate dharmo mA putraka vRthA kRthAH // 5 rAjadharmAnavekSasva pitRpaitAmahocitAn / zrotriyasyeva te rAjanmandakasyAvipazcitaH / naitadrAjarSivRttaM hi yatra tvaM sthAtumicchasi // 19 anuvAkahatA buddhirdharmamevai kamIkSate // 6 na hi vaiklavyasaMsRSTa AnRzaMsye vyavasthitaH / aGgAvekSasva dharma tvaM yathA sRSTaH svayaMbhuvA / prajApAlanasaMbhUtaM kiMcitprApa phalaM nRpaH // 20 / urastaH kSatriyaH sRSTo bAhuvIryopajIvitA / na hyetAmAziSaM pANDuna cAhaM na pitaamhH| . krUrAya karmaNe nityaM prajAnAM paripAlane // 7 prayuktavantaH pUrvaM te yayA carasi medhayA // 21 zRNu cAtropamAmekAM yA vRddhebhyaH zrutA mayA / yajJo dAnaM tapaH zaurya prajAsaMtAnameva ca / mucukundasya rAjarSeradadAtpRthivImimAm / mAhAtmyaM balabhojazca nityamAzaMsitaM mayA // 22 purA vaizravaNaH prIto na cAsau tAM gRhItavAn // 8 nityaM svAhA svadhA nityaM dadurmAnuSadevatAH / bAhuvIryArjitaM rAjyamaznIyAmiti kAmaye / dIrghamAyurdhanaM putrAnsamyagArAdhitAH zubhAH // 23 tato vaizravaNaH prIto vismitaH samapadyata // 9 putreSvAzAsate nityaM pitaro daivatAni ca / mucukundastato rAjA so'nvazAsavasuMdharAm / dAnamadhyayanaM yajJaM prajAnAM paripAlanam / / 24 bAhuvIryArjitAM samyak kSatradharmamanuvrataH // 10 etaddharmamadharma vA janmanaivAbhyajAyathAH / yaM hi dharma carantIha prajA rAjJA surkssitaaH| te stha vaidyAH kule jAtA avRttyA tAta piidditaaH|| caturthaM tasya dharmasya rAjA bhArata vindati // 11 yattu dAnapatiM zUraM kSudhitAH pRthivIcarAH / rAjA carati ceddharma devatvAyaiva kalpate / prApya tRptAH pratiSThante dharmaH ko'bhyadhikastataH // 26 sa cedadharma carati narakAyaiva gacchati // 12 / dAnenAnyaM balenAnyaM tathA sUnRtayAparam / - 1052 - Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 130. 27] udyogaparva [5. 131. 20 sarvataH pratigRhNIyAdrAjyaM prApyeha dhArmikaH // 27 amitrAnandayansarvAnnirmAno bandhuzokadaH // 7 brAhmaNaH pracareTTaikSaM kSatriyaH paripAlayet / supUrA vai kunadikA supUro mUSikAJjaliH / vaizyo dhanArjanaM kuryAcchUdraH paricarecca tAn // 28 susaMtoSaH kApuruSaH svalpakenApi tuSyati // 8 bhaikSaM vipratiSiddhaM te kRSinaivopapadyate / / apyarerArujandaMSTrAmAzveva nidhanaM vraja / kSatriyo'si kSatAtrAtA bAhuvIryopajIvitA // 29 api vA saMzayaM prApya jIvite'pi parAkrama // 9 pitryamaMzaM mahAbAho nimagnaM punaruddhara / apyareH zyenavacchidraM pazyestvaM viparikraman / sAmnA dAnena bhedena daNDenAtha nayena ca // 30 vinadanvAtha vA tUSNIM vyomni vAparizaGkitaH // 10 ito duHkhataraM kiM nu yadahaM hInabAndhavA / tvamevaM pretavaccheSe kasmAdvAhato yathA / parapiNDamudIkSAmi tvAM sUtvAmitranandana // 31 uttiSTha he kApuruSa mA zeSvaivaM parAjitaH // 11 ' yudhyasva rAjadharmeNa mAM nimajjIH pitAmahAn / mAstaM gamastvaM kRpaNo vizrUyasva svakarmaNA / mA gamaH kSINapuNyastvaM sAnujaH pApikAM gatim / / mA madhye mA jaghanye tvaM mAdho bhUstiSTha corjitaH // iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi alAtaM tindukasyeva muhUrtamapi vijvala / triMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 130 // mA tuSAgnirivAnarciH kAkarajA jijIviSuH / . 131 muhUrtaM jvalitaM zreyo na tu dhUmAyitaM ciram // 13 kuntyuvAca / mA ha sma kasyacidgahe janI rAjJaH khriimRduH| atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / kRtvA mAnuSyakaM karma sRtvAjiM yAvaduttamam / vidurAyAzca saMvAdaM putrasya ca paraMtapa // 1 dharmasyAnRNyamApnoti na cAtmAnaM vigarhate // 14 : atra zreyazca bhayazca yathA sA vaktumarhati / / alabdhvA yadi vA labdhvA nAnuzocanti paNDitAH / yazasvinI manyumatI kule jAtA vibhAvarI // 2 AnantayaM cArabhate na prANAnAM dhanAyate // 15 kSatradharmaratA dhanyA vidurA dIrghadarzinI / udbhAvayasva vIrya vA tAM vA gaccha dhruvAM gatim / vizrutA rAjasaMsatsu zrutavAkyA bahuzrutA // 3 dharma putrAgrataH kRtvA kiMnimittaM hi jIvasi // 16 vidurA nAma vai satyA jagaheM putramaurasam / iSTApUrtaM hi te klIba kIrtizca sakalA htaa| nirjitaM sindhurAjena zayAnaM dInacetasam / vicchinnaM bhogamUlaM te kiMnimittaM hi jIvasi // 17 anandanamadharmajJaM dviSatAM harSavardhanam // 4 zatrurnimajjatA grAhyo jaGghAyAM prapatiSyatA / na mayA tvaM na pitrAsi jAtaH kAbhyAgato hyasi / | viparicchinnamUlo'pi na viSIdetkathaMcana / nirmanyurupazAkhIyaH puruSaH klIbasAdhanaH // 5 udyamya dhuramutkarSedAjAneyakRtaM smaran / / 18 yAvajjIvaM nirAzo'si kalyANAya dhuraM vaha / / kuru sattvaM ca mAnaM ca viddhi pauruSamAtmanaH / mAtmAnamavamanyasva mainamalpena bIbharaH / udbhAvaya kulaM magnaM tvatkRte svayameva hi // 19 manaH kRtvA sukalyANaM mA bhaistvaM pratisaMstabha // 6 / yasya vRttaM na jalpanti mAnavA mahadadbhutam / / uttiSTha he kApuruSa mA zeSvaivaM parAjitaH / rAzivardhanamAtraM sa naiva strI na punaH pumAn // 20 - 1053 - Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 131. 21] mahAbhArate [5. 132.5 dAne tapasi zaurye ca yasya na prathitaM yazaH / putra uvAca / vidyAyAmarthalAbhe vA mAturuccAra eva saH // 21 kiM nu te mAmapazyantyAH pRthivyA api sarvayA / zrutena tapasA vApi zriyA vA vikrameNa vaa| kimAbharaNakRtyaM te kiM bhogairjIvitena vA // 36 janAnyo'bhibhavatyanyAnkarmaNA hi sa vai pumAn // 22 mAtovAca / na tveva jAlmI kApAlI vRttimessitumrhsi| kimadyakAnAM ye lokA dvissntstaanvaapnuyuH|| nRzaMsyAmayazasyAM ca duHkhAM kApuruSocitAm / / 23 ye tvAdRtAtmanAM lokAH suhRdastAntrajantu naH // 37 yamenamabhinandeyuramitrAH puruSaM kRzam / bhRtyairvihIyamAnAnAM parapiNDopajIvinAm / lokasya samavajJAtaM nihInAzanavAsasam // 24 kRpaNAnAmasattvAnAM mA vRttimanuvartithAH // 38 aholAbhakaraM dInamalpajIvanamalpakam / / anu tvAM tAta jIvantu brAhmaNAH suhRdastathA / nedRzaM bandhumAsAdya bAndhavaH sukhamedhate // 25 parjanyamiva bhUtAni devA iva zaMtakratum // .39 avRttyaiva vipatsyAmo vayaM rASTrAtpravAsitAH / yamAjIvanti puruSaM sarvabhUtAni saMjaya / sarvakAmarasaiInAH sthAnabhraSTA akiMcanAH // 26 pakkaM drumamivAsAdya tasya jIvitamarthavat / / 40 avarNakAriNaM satsu kulavaMzasya nAzanam / yasya zUrasya vikrAntai redhante bAndhavAH sukham / kAliM putrapravAdena saMjaya tvAmajIjanam // 27 tridazA iva zakrasya sAdhu tasyeha jIvitam // 41 niramarSa nirutsAhaM nirvIryamarinandanam / svabAhubalamAzritya yo'bhyujjIvati mAnavaH / mA sma sImantinI kAcijanayetputramIdRzam // 28 sa loke labhate kIrtiM paratra ca zubhAM gatim // 42 mA dhUmAya jvalAtyantamAkramya jahi zAtravAn / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi jvala mUrdhanyamitrANAM muhUrtamapi vA kSaNam // 29 ekatriMzadadhikazatatitamo'dhyAyaH // 131 // etAvAneva puruSo yadamarSI yadakSamI / 132 kSamAvAnniramarSazca naiva strI na punaH pumAn // 30 vidurovAca / saMtoSo vai zriyaM hanti tathAnukroza eva c| arthatasyAmavasthAyAM pauruSaM hAtumicchasi / anutthAnabhaye cobhe nirIho nAzte mahat // 31 nihInasevitaM mAgaM gamiSyasyacirAdiva // 1 ebhyo nikRtipApebhyaH prmunycaatmaanmaatmnaa|| yo hi tejo yathAzakti na darzayati vikramAt / AyasaM hRdayaM kRtvA mRgayasva punaH svakam // 32 kSatriyo jIvitAkAGkSI stena ityeva taM viduH / / 2 puraM viSahate yasmAttasmAtpuruSa ucyate / arthavantyupapannAni vAkyAni guNavanti ca / tamAhuyarthanAmAnaM strIvadya iha jIvati // 33 / naiva saMprApnuvanti tvAM mumUrSumiva bheSajam // 3 zUrasyorjitasattvasya siMhavikrAntagAminaH / santi vai sindhurAjasya saMtuSTA bahavo janAH / diSTabhAvaM gatasyApi vighase modate prajA // 34 daurbalyAdAsate mUDhA vyasanaughapratIkSiNaH // 4 ya AtmanaH priyasukhe hitvA mRgayate zriyam / sahAyopacayaM kRtvA vyavasAyya tatastataH / amAtyAnAmatho harSamAdadhAtyacireNa saH // 35 anuduSyeyurapare pazyantastava pauruSam // 5 - 1054 - Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 132.6] udyogaparva __ [5. 132. 35 taiH kRtvA saha saMghAtaM giridurgaalyaaNshcr| apAre bhava naH pAramaplave bhava naH plavaH / kAle vyasanamAkAnnaivAyamajarAmaraH // 6 kuruSva sthAnamasthAne mRtAnsaMjIvayasva naH // 21 saMjayo nAmatazca tvaM na ca pazyAmi tattvayi / sarve te zatravaH sahyA na cejjIvitumicchasi / anvarthanAmA bhava me putra mA vyarthanAmakaH // 7 atha cedIdRzIM vRttiM klIbAmabhyupapadyase // 22 samyagdRSTirmahAprAjJo bAlaM tvAM brAhmaNo'bravIt / nirviNNAtmA hatamanA muJcaitAM pApajIvikAm / ayaM prApya mahatkRcchre punarvRddhiM gamiSyati // 8 ekazatruvadhenaiva zUro gacchati vizrutim / / 23 tasya smarantI vacanamAzaMse vijayaM tava / indro vRtravadhenaiva mahendraH samapadyata / tasmAttAta bravImi tvAM vakSyAmi ca punaH punH||9 mAhendraM ca grahaM lebhe lokAnAM cezvaro'bhavat // 24 yasya hyAbhinivRttau bhavantyApyAyitAH pare / nAma vizrAvya vA saMkhye zatrUnAhUya daMzitAn / tasyArthasiddhirniyatA nayeSvarthAnusAriNaH // 10 senAgraM vApi vidrAvya hatvA vA puruSaM varam // 25 samRddhirasamRddhi, pUrveSAM mama saMjaya / yadaiva labhate vIraH suyuddhena mahadyazaH / . evaM vidvAnyuddhamanA bhava mA pratyupAhara // 11 tadaiva pravyathante'sya zatravo vinamanti ca // 26 nAtaH pApIyasI kAMcidavasthAM zambaro'bravIt / tyaktvAtmAnaM raNe dakSaM zUraM kApuruSA janAH / yatra naivAdya na prAtarbhojanaM pratidRzyate // 12 avazAH pUrayanti sma sarvakAmasamRddhibhiH // 27 patiputravadhAdetatparamaM duHkhamabravIt / / rAjyaM vApyugravibhraMzaM saMzayo jIvitasya vA / dAridrayamiti yatproktaM paryAyamaraNaM hi tat // 13 pralabdhasya hi zatroH zeSaM kurvanti sAdhavaH // 28 ahaM mahAkule jAtA hRdAkAdamivAgatA / svargadvAropamaM rAjyamatha vaapymRtopmm| IzvarI sarvakalyANairbhA paramapUjitA // 14 ruddhamekAyane matvA patolmuka ivAriSu // 29 mahArhamAlyAbharaNAM sumRSTAmbaravAsasam / jahi zatrUnraNe rAjansvadharmamanupAlaya / purA' dRSTvA suhRddho mAmapazyatsudurgatAm // 15 mA tvA pazyetsukRpaNaM zatruH zrImAnkadAcana // 30 yadA mAM caiva bhAryAM ca draSTAsi bhRzadurbale / asmadIyaizca zocadbhirnadadbhizca parairvRtam / / na tadA jIvitenArtho bhavitA taba saMjaya // 16 | api tvAM nAnupazyeyaM dInA dInamavasthitam // 31 dAsakarmakarAnbhRtyAnAcAryavikpurohitAn / uSya sauvIrakanyAbhiH zlAghasvArthairyathA purA / avRttyAsmAnprajahato dRSTvA kiM jIvitena te // 17 mA ca saindhavakanyAnAmavasanno vazaM gamaH // 32 yadi kRtyaM na pazyAmi tavAdyeha yathA purA / yuvA rUpeNa saMpanno vidyayAbhijanena c| . zlAghanIyaM yazasyaM ca kA zAntirhRdayasya me // 18 yasvAdRzo vikurvIta yazasvI lokavizrutaH / neti cedbrAhmaNAnyAM dIryate hRdayaM mm| voDhavye dhuryanaDuvanmanye maraNameva tat // 33 na hyahaM na ca me bhartA neti brAhmaNamuktavAn // 19 / yadi tvAmanupazyAmi parasya priyavAdinam / vayamAzrayaNIyAH sma nAzritAraH parasya c| pRSThato'nuvrajantaM vA kA zAntirhRdayasya me // 34 sAnyAnAzritya jIvantI parityakSyAmi jIvitam // 20 - nAsmiJjAtu kule jAto gacchedyo'nyasya pRsstthtH| - 1055 - Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 132. 35] mahAbhArate [5. 133. 19 na tvaM parasyAnudhuraM tAta jIvitumarhasi // 35 avidyA vai mahatyasti yAmimAM saMzritAH prajAH // 7 ahaM hi kSatrahRdayaM veda yatparizAzvatam / tava syAdyadi sadvRttaM tena me tvaM priyo bhveH| . pUrvaiH pUrvataraiH proktaM paraiH paratarairapi // 36 dharmArthaguNayuktena netareNa kathaMcana / yo vai kazcidihAjAtaH kSatriyaH kSatradharmavit / devamAnuSayuktena sadbhirAcaritena ca // 8 . bhayAvRttisamIkSo vA na namediha kasyacit // 37 yo hyevamavinItena ramate putranatRNA / udyacchedeva na namedudyamo hyeva pauruSam / anutthAnavatA cApi moghaM tasya prajAphalam // 9 apyaparvaNi bhajyeta na namediha kasyacit // 38 akurvanto hi karmANi kurvanto ninditAni ca / mAtaGgo matta iva ca priiyaatsumhaamnaaH| sukhaM naiveha nAmutra labhante puruSAdhamAH // 10 brAhmaNebhyo namennityaM dharmAyaiva ca saMjaya // 39 yuddhAya kSatriyaH sRSTaH saMjayeha jayAya c| niyacchannitarAnvarNAnvinighnansarvaduSkRtaH / krUrAya karmaNe nityaM prajAnAM paripAlane / . . sasahAyo'sahAyo vA yAvajjIvaM tathA bhvet||40 jayanvA vadhyamAno vA prApnotIndrasalokatAm // 11 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi na zakrabhavane puNye divi tadvidyate sukham / dvAtriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 132 // yadamitrAnvaze kRtvA kSatriyaH sukhamanute / / 12 133 manyunA dahyamAnena puruSeNa manasvinA / putra uvaac| * nikRteneha bahuzaH zatrUnpratijigISayA // 13 kRSNAyasasyeva ca te saMhatya hRdayaM kRtam / AtmAnaM vA parityajya zatrUnvA vinipAtya vai / mama mAtastvakaruNe vairaprajJe hyamarSaNe // 1 ato'nyena prakAreNa zAntirasya kuto bhavet // 14 aho kSatrasamAcAro yatra mAmaparaM yathA / iha prAjJo hi puruSaH svalpamapriyamicchati / IdRzaM vacanaM brUyAdbhavatI putramekajam // 2 yasya svalpaM priyaM loke dhruvaM tasyAlpamapriyam // 15 kiM nu te mAmapazyantyAH pRthivyA api sarvayA / priyAbhAvAca puruSo naiva prApnoti zobhanam / kimAbharaNakRtyaM te kiM bhogairjIvitena vA // 3 dhruvaM cAbhAvamabhyeti gatvA gaGgeva sAgaram // 16 mAtovAca / sarvArambhA hi viduSAM tAta dharmArthakAraNAt / putra uvAca / tAnevAbhisamIkSyAhaM saMjaya tvAmacUcudam // 4 neyaM matistvayA vAcyA mAtaH putre vizeSataH sa samIkSyakramopeto mukhyaH kAlo'yamAgataH / kAruNyamevAtra pazya bhUtveha jaDamUkavat // 17 asmiMzcedAgate kAle kArya na pratipadyase / mAtovAca / asaMbhAvitarUpastvaM sunRzaMsaM kariSyasi / / 5 ato me bhUyasI nandiryadevamanupazyasi / taM tvAmayazasA spRSTaM na brUyAM yadi saMjaya / codyaM mAM codayasyetadbhazaM vai codayAmi te // 18 kharIvAtsalyamAhustanniHsAmarthyamahetukam / / 6 atha tvAM pUjayiSyAmi hatvA vai sarvasaindhavAn / sadbhirvigarhitaM mAgaM tyaja mUrkhaniSevitam / ahaM pazyAmi vijayaM kRtsnaM bhAvinameva te // 19 - 1056 - Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 133. 20 ] udyogaparva [5. 134.6 putra uvAca / akozasyAsahAyasya kutaH svidvijayo mama / ityavasthAM viditvemAmAtmanAtmani dAruNAm / rAjyAgAvo nivRtto me tridivAdiva duSkRteH // 20 IdRzaM bhavatI kaMcidupAyamanupazyati / tanme pariNataprajJe samyakprabrUhi pRcchte| kariSyAmi hi tatsarvaM yathAvadanuzAsanam // 21 maatovaac| putrAtmA nAvamantavyaH pUrvAbhirasamRddhibhiH / abhUtvA hi bhavantyA bhUtvA nazyanti cApare // amarSeNaiva cApyarthA nArabdhavyAH subAlizaiH / sarveSAM karmaNAM tAta phale nityamanityatA // 23 anityamiti jAnanto na bhavanti bhavanti ca / atha ye naiva kurvanti naiva jAtu bhavanti te // 24 aikaguNyamanIhAyAmabhAvaH karmaNAM phalam / atha dvaiguNyamIhAyAM phalaM bhavati vA na vA // 25 yasya prAgeva viditA srvaarthaanaamnitytaa| nuvedvRddhisamRddhI sa pratikUle nRpAtmaja // 26 utthAtavyaM jAgRtavyaM yoktavyaM bhUtikarmasu / bhaviSyatItyeva manaH kRtvA satatamavyathaiH / maGgalAni puraskRtya brAhmaNaizvezvaraiH saha // 27 prAjasya nRpaterAzu vRddhirbhavati putraka / abhivartati lakSmIstaM prAcImiva divAkaraH // 28 nidarzanAnyupAyAMzca bahUnyuddharSaNAni ca / anudarzitarUpo'si pazyAmi kuru pauruSam / puruSArthamabhipretaM samAhartumihArhasi // 29 kruddhAllubdhAnparikSINAnavakSiptAnvimAnitAn / spardhinazcaiva ye kecittAnyukta upadhAraya // 30 etena tvaM prakAreNa mahato bhetsyase gaNAn / / mahAvega ivodbhUto mAtarizvA balAhakAn / / 31 ma.bhA. 133 teSAmagrapradAyI syAH kalyotthAyI priyaMvadaH / te tvAM priyaM kariSyanti puro dhAsyanti ca dhruvam // . yadaiva zatrurjAnIyAtsapatnaM tyaktajIvitam / tadaivAsmAdudvijate sarpAdvezmagatAdiva // 33 taM viditvA parAkrAntaM vaze na kurute yadi / nirvAdainirvadedenamantatastadbhaviSyati // 34 nirvAdAdAspadaM labdhvA dhanavRddhirbhaviSyati / dhanavantaM hi mitrANi bhajante cAzrayanti ca // 35 skhalitArtha punastAta saMtyajantyapi bAndhavAH / apyasminnAzrayante ca jugupsanti ca tAdRzam // zatru kRtvA yaH sahAyaM vizvAsamupagacchati / ataH saMbhAvyamevaitadyadrAjyaM prApnuyAditi // 37 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi trayastriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 133 // 134 maatovaac| naiva rAjJA daraH kAryoM jAtu kasyAMcidApadi / atha cedapi dIrNaH syAnnaiva varteta dIrNavat // 1 dIrNa hi dRSTvA rAjAnaM srvmevaanudiiryte| rASTra balamamAtyAzca pRthakkurvanti te matim // 2 zatrUneke prapadyante prajahatyapare punaH / anveke prajihIrSanti ye purastAdvimAnitAH // 3 ya evAtyantasuhRdasta enaM paryupAsate / azaktayaH svastikAmA baddhavatsA iDA iva / zocantamanuzocanti pratItAniva bAndhavAn // 4 api te pUjitAH pUrvamapi te suhRdo matAH / ye rASTramabhimanyante rAjJo vyasanamIyuSaH / mA dIdarastvaM suhRdo mA tvAM dIrNaM prahAsiSuH // 5 prabhAvaM pauruSaM buddhiM jijJAsantyA mayA tava / ullapantyA samAzvAsaM balavAniva durbalam // 6 . - 1057 - Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 134.7] mahAbhArate [5. 135. 11 yadyetatsaMvijAnAsi yadi samyagbravImyaham / niyantAramasAdhUnAM goptAraM dharmacAriNAm / kRtvAsaumyamivAtmAnaM jayAyottiSTha saMjaya // 7 tadarthaM kSatriyA sUte vIraM satyaparAkramam // 21 asti naH kozanicayo mahAnaviditastava / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi tamahaM veda nAnyastamupasaMpAdayAmi te // 8 catustriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 134 // santi naikazatA bhUyaH suhRdastava saMjaya / 135 sukhaduHkhasahA vIra zatArhA anivartinaH // 9 kuntyuvAca / tAdRzA hi sahAyA vai puruSasya bubhuusstH| arjunaM kezava brUyAstvayi jAte sma sUtake / ISadujihataH kiMcitsacivAH zatrukarzanAH // 10 upopaviSTA nArIbhirAzrame parivAritA // 1 putra uvaac| athAntarikSe vAgAsIdivyarUpA mnormaa| kasya tvIdRzakaM vAkyaM zrutvApi svalpacetasaH / sahasrAkSasamaH kunti bhaviSyatyeSa te sutaH // 2 tamo na vyapahanyeta sucitrArthapadAkSaram // 11 eSa jeSyati saMgrAme kurUnsarvAnsamAgatAn / udake dhUriyaM dhAryA sartavyaM pravaNe myaa| bhImasenadvitIyazca lokamudvartayiSyati // 3 yasya me bhavatI netrI bhaviSyadbhUtadarzinI // 12 putraste pRthivIM jetA yazazvAsya divaspRzam / ahaM hi vacanaM tvattaH zuzrUSuraparAparam / hatvA kurUnyAmajanye vAsudevasahAyavAn // 4 kiMcitkiMcitprativadaMstUSNImAsaM muhurmuhuH // 13 pitryamaMzaM pranaSTaM ca punarapyuddhariSyati / atRpyannamRtasyeva kRcchrAllabdhasya bAndhavAt / bhrAtRbhiH sahitaH zrImAMstrInmedhAnAhariSyati // 5 udyacchAmyeSa zatrUNAM niyamAya jayAya ca // 14 taM satyasaMdhaM bIbhatsuM savyasAcinamacyuta / . kuntyuvaac| yathAhamevaM jAnAmi balavantaM durAsadam / sadazva iva sa kSiptaH praNunno vAkyasAyakaiH / tathA tadastu dAzArha yathA vAgabhyabhASata // 6 taccakAra tathA sarvaM yathAvadanuzAsanam // 15 dharmazcedasti vArSNeya tathA satyaM bhaviSyati / idamuddharSaNaM bhImaM tejovardhanamuttamam / tvaM cApi tattathA kRSNa sarvaM saMpAdayiSyasi // 7 rAjAnaM zrAvayenmazrI sIdantaM zatrupIDitam // 16 nAhaM tadabhyasUyAmi yathA vAgabhyabhASata / jayo nAmetihAso'yaM zrotavyo vijigiissunnaa| namo dharmAya mahate dharmo dhArayati prajAH // 8 mahIM vijayate kSipraM zrutvA zatrUzca mardati // 17 etaddhanaMjayo vAcyo nityodyukto vRkodaraH / idaM puMsavanaM caiva vIrAjananameva ca / yadartha kSatriyA sUte tasya kAlo'yamAgataH / abhIkSNaM garbhiNI zrutvA dhruvaM vIraM prajAyate // 18 na hi vairaM samAsAdya sIdanti puruSarSabhAH // 9 vidyAzUraM tapaHzUraM damazUraM tapasvinam / viditA te sadA buddhirbhImasya na sa zAmyati / brAhRyA zriyA dIpyamAnaM sAdhuvAdena saMmatam // yAvadantaM na kurute zatrUNAM zatrukarzanaH // 10 arciSmantaM balopetaM mahAbhAgaM mahAratham / sarvadharmavizeSajJAM snuSAM paannddormhaatmnH| dhRSTavantamanAdhRSyaM jetAramaparAjitam // 20 brUyA mAdhava kalyANI kRSNAM kRSNa yazasvinIm // 11 - 1058 - Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 135. 12] udyogaparva [5. 136.7 yuktametanmahAbhAge kule jAte yazasvini / jajalpurmahadAzcarya kezave paramAdbhutam // 25 yanme putreSu sarveSu yathAvattvamavartithAH // 12 pramUDhA pRthivI sarvA mRtyupAzasitA kRtA / mAdrIputrau ca vaktavyau kSatradharmaratAvubhau / duryodhanasya bAlizyAnnaitadastIti cAbruvan // 26 vikrameNArjitAnbhogAnvRNItaM jIvitAdapi // 13 tato niryAya nagarAtprayayau puruSottamaH / vikramAdhigatA hyAH kSatradharmeNa jIvataH / mantrayAmAsa ca tadA karNena suciraM saha // 27 mano manuSyasya sadA prINanti puruSottama // 14 / visarjayitvA rAdheyaM sarvayAdavanandanaH / yaJca vaH prekSamANAnAM srvdhrmopcaayinii| tato javena mahatA tUrNamazvAnacodayat // 28 pAJcAlI paruSANyuktA ko nu tatkSantumarhati // 15 / te pibanta ivAkAzaM dArukeNa pracoditAH / na rAjyaharaNaM duHkhaM dyUte cApi praajyH| hayA jagmurmahAvegA manomArutaraMhasaH // 29 pravrAjanaM sutAnAM vA na me tahaHkhakAraNam // 16 - te vyatItya tamadhvAnaM kSipraM zyenA ivaashugaaH| yattu sA bRhatI zyAmA sabhAyAM rudatI tdaa| / uccaiHsUryamupaplavyaM zArGgadhanvAnamAvahan // 30 azrauSItparuSA vAcastanme duHkhataraM matam // 17 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi strIdharmiNI varArohA kSatradharmaratA sadA / pnyctriNshddhikshttmo'dhyaayH|| 135 // nAdhyagacchattadA nAthaM kRSNA nAthavatI stii||18 taM vai brUhi mahAbAho sarvazastrabhRtAM varam / vaizaMpAyana uvaac| arjunaM puruSavyAghraM draupadyAH padavIM cara // 19 kuntyAstu vacanaM zrutvA bhISmadroNau mahArathau / viditI hi tavAtyantaM krudvAviva yamAntakau / duryodhanamidaM vAkyamUcatuH zAsanAtigam // 1 bhImArjunau nayetAM hi devAnapi parAM gatim // 20 zrutaM te puruSavyAghra kuntyAH kRSNasya saMnidhau / tayozcaitadavajJAnaM yatsA kRSNA sabhAgatA / vAkyamarthavavyagramuktaM dharmyamanuttamam // 2 duHzAsanazca yadbhImaM kaTukAnyabhyabhASata / tatkariSyanti kaunteyA vAsudevasya saMmatam / pazyatAM kuruvIrANAM tacca saMsmArayeH punaH // 21 / na hi te jAtu zAmyerante rAjyena kaurava // 3 pANDavAnkuzalaM pRccheH saputrAnkRSNayA sh| klezitA hi tvayA pArthA dharmapAzasitAstadA / mAM ca kuzalinI brUyAsteSu bhUyo janArdana / sabhAyAM draupadI caiva taizca tanmarSitaM tava // 4 ariSTaM gaccha panthAnaM putrAnme paripAlaya // 22 kRtAstraM hyarjunaM prApya bhImaM ca kRtanizramam / vaizaMpAyana uvAca / gANDIvaM ceSudhI caiva rathaM ca dhvajameva ca / abhivAdyAtha tAM kRSNaH kRtvA cAbhipradakSiNam / sahAyaM vAsudevaM ca na oNsyati yudhiSThiraH / / 5 nizcakrAma mahAbAhuH siMhakhelagatistataH / / 23 pratyakSaM te mahAbAho yathA pArthena dhImatA / tato visarjayAmAsa bhISmAdInkurupuMgavAn / virATanagare pUrva sarve sma yudhi nirjitAH // 6 Aropya ca rathe karNa prAyAtsAtyakinA saha // 24 - dAnavAnghorakarmANo nivAtakavacAnyudhi / tataH prayAte dAzArhe kuravaH saMgatA mithH| | raudramatraM samAdhAya dagdhavAnastravahninA // 7 - 1059 - Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 136.8] mahAbhArate [5. 137.7 karNaprabhRtayazceme tvaM cApi kavacI rthii| nagaraM na yathApUrva tathA rAjanivezanam / mokSitA ghoSayAtrAyAM paryAptaM tannidarzanam // 8 / zivAzcAzivanirghoSA dIptAM sevanti vai dizam // 23 prazAmya bharatazreSTha bhrAtRbhiH saha paannddvaiH| kuru vAkyaM piturmAturasmAkaM ca hitaiSiNAm / / rakSemAM pRthivIM sarvA mRtyodaMSTrAntaraM gatAm // 9 tvayyAyatto mahAbAho zamo vyAyAma eva ca // 24 jyeSTho bhrAtA dharmazIlo vatsalaH shlkssnnvaakshuciH| na cetkariSyasi vacaH suhRdaamrikrshn|| taM gaccha puruSavyAghra vyapanIyeha kilbiSam // 10 tapsyase vAhinIM dRSTvA pArthabANaprapIDitAm / / 25 dRSTazcettvaM pANDavena vyapanItazarAsanaH / bhImasya ca mahAnAdaM nadataH zuSmiNo rnne| prasannabhRkuTiH zrImAnkRtA zAntiH kulasya naH // 11 zrutvA smAsi me vAkyaM gANDIvasya ca nisvnm| tamabhyetya sahAmAtyaH pariSvajya nRpAtmajam / yadyetadapasavyaM te bhaviSyati vaco mama // 26 abhivAdaya rAjAnaM yathApUrvamariMdama / / 12 / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi abhivAdayamAnaM tvAM pANibhyAM bhiimpuurvjH| SaTtriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 136 // pratigRhNAtu sauhArdAtkuntIputro yudhiSThiraH // 13 137 siMhaskandhorubAhustvAM vRttAyatamahAbhujaH / vaizaMpAyana uvAca / pariSvajatu bAhubhyAM bhImaH praharatAM varaH // 14 evamuktastu vimanAstiryagdRSTiradhomukhaH / siMhagrIvo guDAkezastatastvAM puSkarekSaNaH / saMhatya ca bhruvormadhyaM na kiMcidvathAjahAra ha // 1 abhivAdayatAM pArthaH kuntIputro dhanaMjayaH // 15 taM vai vimanasaM dRSTvA saMprekSyAnyonyamantikAt / Azvineyau naravyAghrau rUpeNApratimau bhuvi / punarevottaraM vAkyamuktavantau nararSabhau // 2 tau ca tvAM guruvatpremNA pUjayA pratyudIyatAm // 16 bhISma uvAca / muzcantvAnandajAzrUNi dAzArhapramukhA nRpAH / zuzruSumanasUyaM ca brahmaNyaM satyasaMgaram / saMgaccha bhrAtRbhiH sArdhaM mAnaM saMtyajya paarthiv||17 pratiyotsyAmahe pArthamato duHkhataraM nu kim // 3 prazAdhi pRthivIM kRtsnAM tatastvaM bhrAtRbhiH saha / / droNa uvAca / samAliGgaya ca harSeNa nRpA yAntu parasparam // 18 alaM yuddhena rAjendra suhRdAM zRNu kAraNam / azvatthAgni yathA putre bhUyo mama dhanaMjaye / dhruvaM vinAzo yuddhe hi kSatriyANAM pradRzyate // 19 bahumAnaH paro rAjansaMnatizca kapidhvaje // 4 jyotIMSi pratikUlAni dAruNA mRgapakSiNaH / taM cetputrAtpriyataraM pratiyotsye dhanaMjayam / utpAtA vividhA vIra dRzyante kSatranAzanAH // 20 kSatradharmamanuSThAya dhigastu kSatrajIvikAm // 5 vizeSata ihAsmAkaM nimittAni vinAzane / yasya loke samo nAsti kazcidanyo dhanurdharaH / ulkAbhirhi pradIptAbhirvadhyate pRtanA tava // 21 matprasAdAtsa bIbhatsuH shreyaannyairdhnurdhraiH|| 6 vAhanAnyaprahRSTAni rudantIva vizAM pate / | mitradhrugduSTabhAvazca nAstiko'thAnRjuH zaThaH / gRdhrAste paryupAsante sainyAni ca samantataH // 22 / na satsu labhate pUjAM yajJe mUrkha ivAgataH // 7 - 1060 - Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 137. 8] udyogaparva [5. 138. 11 vAryamANo'pi pApebhyaH pApAtmA paapmicchti| mA gamaH sasutAmAtyaH sabalazca parAbhavam // 22 codyamAno'pi pApena zubhAtmA zubhamicchati // 8 // iti zrImahAbhArate uyogaparvaNi mithyopacaritA hyete vartamAnA hyanu priye / saptatriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 17 // ahitatvAya kalpante doSA bharatasattama // 9 ||smaaptN bhagavadhAnaparva // tvamuktaH kuruvRddhena mayA ca vidureNa ca / 138 vAsudevena ca tathA zreyo naivAbhipayase / / 10 dhRtarASTra uvAca / asti me balamityeva sahasA tvaM titIrSasi / rAjaputraiH parivRtastathAmAtyaizca saMjaya / sapAhanakramakaraM gaGgAvegamivoSNage // 11 upAropya rathe karNa niryAto madhusUdanaH // 1 . vAsa eva yathA hi tvaM prAvRNvAno'dya manyase / kimabravIdrathopasthe rAdheyaM prviirhaa| srajaM tyaktAmiva prApya lobhAdyaudhiSThirI zriyam // kAni sAntvAni govindaH sUtaputre prayuktavAn // 2 draupadIsahitaM pArtha sAyudhairdhAtRbhirvRtam / oghameghasvanaH kAle yatkRSNaH krnnmbrviit|| vanasthamapi rAjyasthaH pANDavaM ko'tijIvati / / 13 mRdu vA yadi vA tIkSNaM tanmamAcakSva saMjaya // 3 nideze yasya rAjAnaH sarve tiSThanti kiMkarAH / saMjaya uvaac| tamailavilamAsAdya dharmarAjo vyarAjata // 14 AnupUryeNa vAkyAni zlakSNAni ca mRdUni ca / kuberasadanaM prApya tato ratnAnyavApya c| priyANi dharmayuktAni satyAni ca hitAni ca // 4 sphItamAkramya te rASTra rAjyamicchanti pANDavAH // hRdayagrahaNIyAni rAdheyaM madhusUdanaH / dattaM hutamadhItaM ca brAhmaNAstarpitA dhanaiH / yAnyabravIdameyAtmA tAni me zRNu bhArata // 5 AvayorgatamAyuzca kRtakRtyau ca viddhi nau // 16 vAsudeva uvAca upAsitAste rAdheya brAhmaNA vedapAragAH / tvaM tu hitvA sukhaM rAjyaM mitrANi ca dhanAni ca / vigrahaM pANDavaiH kRtvA mahadvayasanamApsyasi // 17 tattvArtha paripRSTAzca niyatenAnasUyayA // 6 tvameva karNa jAnAsi vedavAdAnsanAtanAn / draupadI yasya cAzAste vijayaM satyavAdinI / tvaM hyeva dharmazAstreSu sUkSmeSu pariniSThitaH // 7 tapodhoravratA devI na tvaM jeSyasi pANDavam // 18 kAnInazca sahoDhazca kanyAyAM yazca jaayte| mazrI janArdano yasya bhrAtA yasya dhanaMjayaH / / voDhAraM pitaraM tasya prAhuH zAstravido janAH // 8. sarvazastrabhRtAM zreSThaM kathaM jeSyasi pANDavam // 19 so'si karNa tathA jAtaH pANDoH putro'si dhrmtH| sahAyA brAhmaNA yasya dhRtimanto jitendriyAH / nigrahAddharmazAstrANAmehi rAjA bhaviSyasi // 9 : tamugratapasaM vIraM kathaM jeSyasi pANDavam // 20 pitRpakSe hi te pArthA mAtRpakSe ca vRssnnyH| punaruktaM ca vakSyAmi yatkArya bhuutimicchtaa| dvau pakSAvabhijAnIhi tvametau puruSarSabha // 10 suhRdA majjamAneSu suhRtsu vyasanArNave // 21 mayA sArdhamito yAtamadya tvAM tAta paannddvaaH|| alaM yuddhena taiauraiH zAmya tvaM kuruvRddhaye / | abhijAnantu kaunteyaM pUrvajAtaM yudhiSThirAt // 11 : -1061 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 138. 12] mahAbhArate [5. 139. 11 pAdau tava grahISyanti bhrAtaraH paJca paannddvaaH| vijayaM vasuSeNasya ghoSayantu ca pANDavAH // 26 draupadeyAstathA pazca saubhadrazcAparAjitaH // 12 sa tvaM parivRtaH pArthenakSatrairiva cndrmaaH| rAjAno rAjaputrAzca pANDavArthe smaagtaaH|| prazAdhi rAjyaM kaunteya kuntI ca pratinandaya // 27 pAdau tava grahISyanti sarve cAndhakavRSNayaH // 13 | mitrANi te prahRSyantu vyathantu ripavastathA / hiraNmayAMzca te kumbhAnarAjatAnpArthivAMstathA / saubhrAtraM caiva te'dyAstu bhrAtRbhiH saha paannddvaiH||28 oSadhyaH sarvabIjAni sarvaratnAni vIrudhaH // 14 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi rAjanyA rAjakanyAzcApyAnayantvabhiSecanam / aSTAtriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 138 // SaSThe ca tvAM tathA kAle draupadyupagamiSyati // 15 139 adya tvAmabhiSizcantu cAturvaidyA dvijAtayaH / karNa uvaac| purohitaH pANDavAnAM vyAghracarmaNyavasthitam // 16 asaMzayaM sauhadAnme praNayAccAttha kezava / tathaiva bhrAtaraH paJca pANDavAH purussrssbhaaH| sakhyena caiva vArSNeya zreyaskAmatayaiva ca // 1 draupadeyAstathA paJca pAJcAlAzcedayastathA // 17 sarvaM caivAbhijAnAmi pANDoH putro'smi dharmataH / ahaM ca tvAbhiSekSyAmi rAjAnaM pRthivIpatim / / nigrahAddharmazAstrANAM yathA tvaM kRSNa manyase / / 2 yuvarAjo'stu te rAjA kuntIputro yudhiSThiraH // 18 kanyA garbha samAdhatta bhAskarAnmAM jnaardn| gRhItvA vyajanaM zvetaM dharmAtmA sNshitvrtH| AdityavacanAccaiva jAtaM mAM sA vyasarjayat // 3 upAnvArohatu rathaM kuntIputro yudhiSThiraH / / 19 / so'smi kRSNa tathA jAtaH pANDoH putro'smi dhrmtH| chatraM ca te mahacchetaM bhImaseno mahAbalaH / kuntyA tvahamapAkIrNo yathA na kuzalaM tathA // 4 abhiSiktasya kaunteya kaunteyo dhArayiSyati // 20 sUto hi mAmadhiratho dRSTvaiva anayadgRhAn / kiGkiNIzatanirghoSaM vaiyAghraparivAraNam / rAdhAyAzcaiva mAM prAdAtsauhArdAnmadhusUdana / / 5 rathaM zvetahayairyuktamarjuno vAhayiSyati // 21 matsnehAccaiva rAdhAyAH sadyaH kssiirmvaatrt| abhimanyuzca te nityaM pratyAsanno bhaviSyati / sA me mUtraM purISaM ca pratijagrAha mAdhava // 6 nakulaH sahadevazca draupadeyAzca paJca ye // 22 tasyAH piNDavyapanayaM kuryAdasmadvidhaH katham / pAzcAlAstvAnuyAsyanti zikhaNDI ca mahArathaH / dharmaviddharmazAstrANAM zravaNe satataM rataH // 7 ahaM ca tvAnuyAsyAmi sarve cAndhakavRSNayaH / tathA mAmabhijAnAti sUtazcAdhirathaH sutam / dAzArhAH parivArAste dAzArNAzca vizAM pate // 23 pitaraM cAbhijAnAmi tamahaM sauhRdAtsadA // 8 bhuta rAjyaM mahAbAho bhrAtRbhiH saha pANDavaiH / .. sa hi me jAtakarmAdi kArayAmAsa mAdhava / japai?maizca saMyukto maGgalaizca pRthagvidhaiH // 24 zAstradRSTena vidhinA putraprItyA janArdana // 9 purogamAzca te santu draviDAH saha kuntalaiH / nAma me vasuSeNeti kArayAmAsa vai dvijaiH| AndhrAstAlacarAzcaiva cUcupA veNupAstathA // 25 bhAryAzcoDhA mama prApte yauvane tena kezava // 10 stuvantu tvAdya bahuzaH stutibhiH suutmaagdhaaH| | tAsu putrAzca pautrAzca mama jAtA janArdana / - 1062 - Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 139. 11] udyogaparva [5. 139. 40 tAsu me hRdayaM kRSNa saMjAtaM kAmabandhanam // 11 / indrAyudhasavarNazca kuntibhojo mahArathaH // 26 na pRthivyA sakalayA na suvarNasya rAzibhiH / | mAtulo bhImasenasya senajicca mahArathaH / harSAdbhayAdvA govinda anRtaM vaktumutsahe // 12 zaGkhaH putro virATasya nidhistvaM ca janArdana // 27 dhRtarASTrakule kRSNa duryodhanasamAzrayAt / mahAnayaM kRSNa kRtaH kSatrasya samudAnayaH / mayA trayodaza samA bhuktaM rAjyamakaNTakam // 13 rAjyaM prAptamidaM dIptaM prathitaM sarvarAjasu // 28 iSTaM ca bahubhiryajJaiH saha sUtairmayAsakRt / dhArtarASTrasya vArSNeya zastrayajJo bhaviSyati / AvAhAzca vivAhAzca saha sUtaiH kRtA myaa||14 asya yajJasya vettA tvaM bhaviSyasi janArdana / mAM ca kRSNa samAzritya kRtaH zastrasamudyamaH / AdhvaryavaM ca te kRSNa kratAvasminbhaviSyati // 29 duryodhanena vArSNeya vigrahazcApi pANDavaiH // 15 hotA caivAtra bIbhatsuH saMnaddhaH sa kapidhvajaH / tasmAdraNe dvairathe mAM pratyudyAtAramacyuta / gANDIvaM muktathAjyaM ca vIrya puMsAM bhaviSyati // 30 vRtavAnparamaM hRSTaH pratIpaM savyasAcinaH // 16 aindraM pAzupataM brAhmaM sthUNAkarNaM ca mAdhava / vadhAdvandhAdbhayAdvApi lobhAdvApi janArdana / matrAstatra bhaviSyanti prayuktAH savyasAcinA // 31 anRtaM notsahe kartuM dhArtarASTrasya dhImataH // 17 anuyAtazca pitaramadhiko vA parAkrame / yadi hyadya na gaccheyaM dvairathaM svysaacinaa| grAvastotraM sa saubhadraH samyaktatra kariSyati // 32 akIrtiH syAddhRSIkeza mama pArthasya cobhyoH||18 udgAtAtra punarbhImaH prastotA sumahAbalaH / asaMzayaM hitArthAya brUyAstvaM madhusUdana / vinadansa naravyAghro nAgAnIkAntakRdraNe // 33 sarvaM ca pANDavAH kuryustvadvazitvAnna saMzayaH // 19 sa caiva tatra dharmAtmA zazvadrAjA yudhiSThiraH / matrasya niyamaM kuryAstvamatra puruSottama / japaijhaimaizca saMyukto brahmatvaM kArayiSyati // 34 etadatra hitaM manye sarvayAdavanandana / 20 zaGkhazabdAH samurajA bheryazca madhusUdana / yadi jAnAti mAM rAjA dharmAtmA saMzitavrataH / utkRSTasiMhanAdAzca subrahmaNyo bhaviSyati // 35 kuntyAH prathamajaM putraM na sa rAjyaM grahISyati // 21 nakulaH sahadevazca mAdrIputrau yazasvinI / prApya cApi mahadrAjyaM tadahaM madhusUdana / zAmitraM tau mahAvI? samyaktatra krissytH||36 sphItaM duryodhanAyaiva saMpradadyAmariMdama // 22 kalmASadaNDA govinda vimalA rathazaktayaH / sa eva rAjA dharmAtmA zAzvato'stu yudhiSThiraH / yUpAH samupakalpantAmasminyajJe janArdana / / 37 netA yasya hRSIkezo yoddhA yasya dhanaMjayaH / / 23 karNinAlIkanArAcA vatsadantopabRMhaNAH / pRthivI tasya rASTraM ca yasya bhImo mahArathaH / tomarAH somakalazAH pavitrANi dhanUMSi ca // 38 nakulaH sahadevazca draupadeyAzca mAdhava // 24 asayo'tra kapAlAni puroDAzAH zirAMsi ca / uttamaujA yudhAmanyuH satyadharmA ca somakiH / havistu rudhiraM kRSNa asminyajJe bhaviSyati // 39 caidyazca cekitAnazca zikhaNDI cAparAjitaH // 25 / idhmAH paridhayazcaiva zaktyo'tha vimalA gadAH / indragopakavarNAzca kekayA bhrAtarastathA / sadasyA droNaziSyAzca kRpasya ca zaradvataH // 40 - 1063 - Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 139. 41 ] mahAbhArate [5. 140.8 iSavo'tra paristomA muktA gANDIvadhanvanA / brAhmaNAH kathayiSyanti mahAbhAratamAhavam / mahArathaprayuktAzca droNadrauNipracoditAH // 41 samAgameSu vArSNeya kSatriyANAM yazodharam // 56 prAtiprasthAnikaM karma sAtyakiH sa kariSyati / samupAnaya kaunteyaM yaddhAya mama kezava / dIkSito dhArtarASTro'tra patnI cAsya mahAcamUH // 42 manasaMvaraNaM kurvannityameva paraMtapa // 57 ghaTotkaco'tra zAmitraM kariSyati. mahAbalaH / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi atirAtre mahAbAho vitate yajJakarmaNi // 43 ekonctvaariNshddhikshttmo'dhyaayH||139|| dakSiNA tvasya yajJasya dhRSTadyumnaH pratApavAn / 140 vaitAne karmaNi tate jAto yaH kRSNa paavkaat||44 saMjaya uvaac| yadabruvamahaM kRSNa kaTukAni sma pANDavAn / karNasya vacanaM zrutvA kezavaH paravIrahA / priyArthaM dhArtarASTrasya tena tapye'dya karmaNA // 45 uvAca prahasanvAkyaM smitapUrvamidaM tadA // 1 yadA drakSyasi mAM kRSNa nihataM svysaacinaa| api tvAM na tapetkarNa rAjyalAbhopapAdanA / punazcitistadA cAsya yajJasyAtha bhaviSyati // 46 mayA dattAM hi pRthivIM na prazAsitumicchasi // 2 duHzAsanasya rudhiraM yadA pAsyati pANDavaH / / dhruvo jayaH pANDavAnAmitIdaM AnadaM nardataH samyaktadA sutyaM bhaviSyati // 47 __na saMzayaH kazcana vidyate'tra / yadA droNaM ca bhISmaM ca pAzcAlyau paatyissytH| jayadhvajo dRzyate pANDavasya tadA yajJAvasAnaM tadbhaviSyati janArdana // 48 ___ samucchrito vAnararAja ugraH // 3 duryodhanaM yadA hantA bhImaseno mahAbalaH / divyA mAyA vihitA bhAvanena tadA samApsyate yajJo dhArtarASTrasya mAdhava // 49 ___ samucchritA indraketuprakAzA / snuSAzca prasnuSAzcaiva dhRtarASTrasya sNgtaaH| divyAni bhUtAni bhayAvahAni hatezvarA hatasutA hatanAthAzca kezava // 50 dRzyanti caivAtra bhayAnakAni // 4 gAndhAryA saha rodantyaH zvagRdhrakurarAkule / na sajjate zailavanaspatibhya sa yajJe'sminnavabhRtho bhaviSyati janArdana // 51 Urdhva tiryagyojanamAtrarUpaH / vidyAvRddhA vayovRddhAH kSatriyAH kSatriyarSabha / zrImAndhvajaH karNa dhanaMjayasya vRthAmRtyuM na kurvIraMstvatkRte madhusUdana // 52 samucchritaH pAvakatulyarUpaH // 5 zastreNa nidhanaM gacchetsamRddhaM kSatramaNDalam / yadA drakSyasi saMgrAme zvetAzvaM kRSNasArathim / kurukSetre puNyatame trailokyasyApi kezava // 53 aindramanaM vikurvANamubhe caivAgnimArute // 6 tadatra puNDarIkAkSa vidhatsva yadabhIpsitam / gANDIvasya ca nirghoSaM visphUrjitamivAzaneH / yathA kAtsnyena vArSNeya kSatraM svargamavApnuyAt // 54 na tadA bhavitA tretA na kRtaM dvAparaM na ca // 7 yAvatsthAsyanti girayaH saritazca janArdana / . yadA drakSyasi saMgrAme kuntIputraM yudhiSThiram / tAvatkIrtibhavaH zabdaH zAzvato'yaM bhvissyti||55 / japahomasamAyuktaM svAM rakSantaM. mahAcamUm // 8 - 1064 - Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 140.9] udyogaparva [5. 141. 15 Adityamiva durdharSaM tapantaM zatruvAhinIm / jAnanmAM kiM mahAbAho saMmohayitumicchasi // 1 na tadA bhavitA tretA na kRtaM dvAparaM na ca // 9 yo'yaM pRthivyAH kAryena vinAzaH samupasthitaH / yadA drakSyasi saMgrAme bhImasenaM mahAbalam / / nimittaM tatra zakunirahaM duHzAsanastathA / duHzAsanasya rudhiraM pItvA nRtyantamAhave // 10 duryodhanazca nRpatidhRtarASTrasuto'bhavat // 2 prabhinnamiva mAtaGgaM pratidviradaghAtinam / asaMzayamidaM kRSNa mahadyuddhamupasthitam / na tadA bhavitA tretA na kRtaM dvAparaM na ca // 11 pANDavAnAM kurUNAM ca ghoraM rudhirakardamam // 3 yadA drakSyasi saMgrAme mAdrIputrau mhaarthau| / rAjAno rAjaputrAzca duryodhanavazAnugAH / vAhinIM dhArtarASTrANAM kSobhayantau gajAviva // 12 raNe zastrAgninA dagdhAH prApsyanti yamasAdanam // 4 vigADhe zastrasaMpAte paravIrarathArujau / svapnA hi bahavo ghorA dRzyante madhusUdana / na tadA bhavitA tretA na kRtaM dvAparaM na ca // 13 nimittAni ca ghorANi tathotpAtAH sudAruNAH // 5 yadA drakSyasi saMgrAme droNaM zAMtanavaM kRpam / parAjayaM dhArtarASTra vijayaM ca yudhiSThire / suyodhanaM ca rAjAnaM saindhavaM ca jayadratham // 14 zaMsanta iva vArSNeya vividhA lomaharSaNAH // 6 yuddhAyApatatastUrNaM vAritAnsavyasAcinA / prAjApatyaM hi nakSatraM grahastIkSNo mahAdyutiH / na tadA bhavitA tretA na kRtaM dvAparaM na ca // 15 zanaizcaraH pIDayati pIDayanprANino'dhikama // 7 yAH karNa ito gatvA droNaM zAMtanavaM kRpam / kRtvA cAGgArako vakra jyeSThAyAM madhusUdana / saumyo'yaM vartate mAsaH suprApayavasendhanaH // 16 anurAdhAM prArthayate maitraM saMzamayanniva // 8 pakvauSadhivanasphItaH phalavAnalpamakSikaH / nUnaM mahadbhayaM kRSNa kurUNAM samupasthitam / niSpako rasavattoyo nAtyuSNaziziraH sukhaH / / 17 vizeSeNa hi vArSNeya citrAM pIDayate grahaH // 9 saptamAcApi divasAdamAvAsyA bhaviSyati / somasya lakSma vyAvRttaM rAhurarkamupeSyati / saMprAmaM yojayettatra tAM hyAhuH zakradevatAm // 18 divazvolkAH patantyetAH sanirghAtAH sakampanAH // tathA rAjo vadeH sarvAnye yuddhaayaabhyupaagtaaH| niSTananti ca mAtaGgA muJcantyazrUNi vAjinaH / yadvo manISitaM tadvai sarva saMpAdayAmi vaH // 19 pAnIyaM yavasaM cApi nAbhinandanti mAdhava // 11 rAjAno rAjaputrAzca duryodhanavazAnugAH / prAdurbhUteSu caiteSu bhayamAhurupasthitam / prApya zastreNa nidhanaM prApsyanti gtimuttmaam||20 nimitteSu mahAbAho dAruNaM prANinAzanam / / 12 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi alpe bhukte purISaM ca prabhUtamiha dRzyate / .. catvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 140 // vAjinAM vAraNAnAM ca manuSyANAM ca kezava // 13 dhArtarASTrasya sainyeSu sarveSu madhusUdana / saMjaya uvAca / parAbhavasya talliGgamiti prAhurmanISiNaH // 14 kezavasya tu tadvAkyaM karNaH zrutvA hitaM zubham / prahRSTaM vAhanaM kRSNa pANDavAnAM pracakSate / abravIdabhisaMpUjya kRSNaM madhuniSUdanam / pradakSiNA mRgAzcaiva tatteSAM jayalakSaNam / / 15 ma. bhA. 134 - 1065 - Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 141. 16 ] mahAbhArate [5. 141. 44 apasavyA mRgAH sarve dhArtarASTrasya kezava / asthisaMcayamArUDhazvAmitaujA yudhiSThiraH / vAcazcApyazarIriNyastatparAbhavalakSaNam // 16 suvarNapAtryAM saMhRSTo bhuktavAnghRtapAyasam // 30 mayUrAH puSpazakunA haMsAH sArasacAtakAH / yudhiSThiro mayA dRSTo asamAno vasuMdharAm / jIvaMjIvakasaMghAzcApyanugacchanti pANDavAn // 17 tvayA dattAmimAM vyaktaM bhokSyate sa vasuMdharAm / gRdhrAH kAkA baDAH zyenA yAtudhAnAH zalAvRkAH / uccaM parvatamArUDho bhImakarmA vRkodrH| makSikANAM ca saMghAtA anugacchanti kauravAn // gadApANirnaravyAghro vIkSanniva mahImimAm // 32 dhArtarASTrasya sainyeSu bherINAM nAsti nisvanaH / kSapayiSyati naH sarvAnsa suvyaktaM mahAraNe / anAhatAH pANDavAnAM nadanti paTahAH kila // 19 viditaM me hRSIkeza yato dharmastato jayaH // 33 udapAnAzca nardanti yathA govRSabhAstathA / pANDuraM gajamArUDho gANDIvI sa dhanaMjayaH / dhArtarASTrasya sainyeSu tatparAbhavalakSaNam // 20 tvayA sAdhU hRSIkeza zriyA paramayA jvalan // 34 mAMsazoNitavarSaM ca vRSTaM devena mAdhava / yUyaM sarvAnvadhiSyadhvaM tatra me nAsti sNshyH| tathA gandharvanagaraM bhAnumantamupasthitam / pArthivAnsamare kRSNa duryodhanapurogamAn // 35 saprAkAraM saparikhaM savapraM cArutoraNam // 21 nakulaH sahadevazca sAtyakizca mhaarthH| kRSNazca parighastatra bhAnumAvRtya tiSThati / zuddhakeyUrakaNThatrAH shuklmaalyaambraavRtaaH||36 udayAstamaye saMdhye vedayAno mahadbhayam / adhirUDhA naravyAghrA naravAhanamuttamam / ekA sRgvAzate ghoraM tatparAbhavalakSaNam // 22 traya ete mahAmAtrAH pANDuracchantravAsasaH // 37 kRSNagrIvAzca zakunA lambamAnA bhayAnakAH / zvetoSNISAzca dRzyante traya eva janArdana / saMdhyAmabhimukhA yAnti tatparAbhavalakSaNam // 23 dhArtarASTrasya sainyeSu tAnvijAnIhi kezava // 38 brAhmaNAnprathamaM dveSTi gurUMzca madhusUdana / azvatthAmA kRpazcaiva kRtavarmA ca sAtvataH / bhRtyAnbhaktimatazcApi tatparAbhavalakSaNam // 24 raktoSNISAzca dRzyante sarve mAdhava pArthivAH // 39 pUrvA diglohitAkArA zastravarNA ca dkssinnaa| uSTrayuktaM samArUDhau bhISmadroNau janArdana / AmapAtrapratIkAzA pazcimA madhusUdana // 25 mayA sAdhaM mahAbAho dhArtarASTreNa cAbhibho // 40 pradIptAzca dizaH sarvA dhArtarASTrasya mAdhava / agastyazAstAM ca dizaM prayAtAH sma janArdana / mahadbhayaM vedayanti tasminnutpAtalakSaNe // 26 acireNaiva kAlena prApsyAmo yamasAdanam // 41 sahasrapAdaM prAsAdaM svapnAnte sma yudhiSThiraH / ahaM cAnye ca rAjAno yacca tatkSatramaNDalam / adhirohanmayA dRSTaH saha bhrAtRbhiracyuta // 27 gANDIvAgniM pravekSyAma iti me nAsti saMzayaH // 42 zvetoSNISAzca dRzyante sarve te zuklavAsasaH / kRSNa uvAca / AsanAni ca zubhrANi sarveSAmupalakSaye // 28 / upasthitavinAzeyaM nUnamadya vasuMdharA / tava cApi mayA kRSNa svapnAnte rudhiraavilaa| tathA hi me vacaH karNa nopaiti hRdayaM tava // 43 AtreNa pRthivI dRSTA parikSiptA janArdana // 29 sarveSAM tAta bhUtAnAM vinAze samupasthite / - 1066 - Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 141. 44 ] udyogaparva [5. 142. 22 anayo nayasaMkAzo hRdayAnnApasarpati // 44 yeSAM teSAmayaM dharmaH sAnubandho bhaviSyati // 7 karNa uvAca / hriyamANe balAddharme kurubhiH ko na saMjvaret / api tvA kRSNa pazyAma jIvanto'smAnmahAraNAt / asAmnA kezave yAte samudyokSyanti pANDavAH // 8 samuttIrNA mahAbAho vIrakSayavinAzanAt // 45 tataH kurUNAmanayo bhavitA vIranAzanaH / atha vA saMgamaH kRSNa svarge no bhavitA dhruvam / cintayanna labhe nidrAmahaHsu ca nizAsu ca // 9 tatredAnI sameSyAmaH punaH sArdhaM tvayAnagha / / 46 zrutvA tu kuntI tadvAkyamarthakAmena bhASitam / saMjaya uvaac| aniSTanantI duHkhArtA manasA vimamarza ha // 10 ityuktvA mAdhavaM karNaH pariSvajya ca pIDitam / dhigastvarthaM yatkRte'yaM mahAjJAtivadhe kSayaH / visarjitaH kezavena rathopasthAdavAtarat // 47 vaya'te suhRdAM hyeSAM yuddhe'sminvai parAbhavaH // 11 tataH svarathamAsthAya jAmbUnadavibhUSitam / pANDavAzcedipAJcAlA yAdavAzca samAgatAH / sahAsmAbhirnivavRte rAdheyo dInamAnasaH // 48 . bhAratairyadi yotsyanti kiM nu duHkhamataH param // 12 tataH zIghrataraM prAyAtkezavaH sahasAtyakiH / pazye doSaM dhruvaM yuddhe tathA yuddhe parAbhavam / punaruccArayanvANI yAhi yAhIti sArathim // 49 adhanasya mRtaM zreyo na hi jJAtikSaye jayaH // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi pitAmahaH zAMtanava AcAryazca yudhAM patiH / . ekacatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 141 // karNazca dhArtarASTrArthaM vardhayanti bhayaM mama // 14 142 nAcAryaH kAmavAziSyoNo yudhyeta jAtucit / ... vaizaMpAyana uvAca / pANDaveSu kathaM hAdaM kuryAnna ca pitAmahaH // 15 asiddhAnunaye kRSNe kurubhyaH pANDavAngate / / ayaM tveko vRthAdRSTirdhArtarASTrasya durmateH / abhigamya pRthAM kSattA zanaiH zocannivAbravIt // 1 mohAnuvartI satataM pApo dveSTi ca pANDavAn // 16 jAnAsi me jIvaputre bhAvaM nitymnugrhe| mahatyanarthe nirbandhI balavAMzca vizeSataH / krozato na ca gRhIte vacanaM me suyodhanaH // 2 karNaH sadA pANDavAnAM tanme dahati sAMpratam // 17 upapanno hyasau rAjA cedipaashcaalkekyaiH| AzaMse tvadya karNasya mano'haM pANDavAnprati / bhImArjunAbhyAM kRSNena yuyudhAnayamairapi // 3 prasAdayitumAsAdya darzayantI yathAtatham // 18 upaplavye niviSTo'pi dharmameva yudhisstthirH| toSito bhagavAnyatra durvAsA me varaM dadau / kAGkate jJAtisauhArdAdbalavAndurbalo yathA // 4 AhvAnaM devasaMyuktaM vasantyAH pitRvezmani // 19 rAjA tu dhRtarASTro'yaM vayovRddho na zAmyati / sAhamantaHpure rAjJaH kuntibhojapuraskRtA / mattaH putramadenaiva vidharme pathi vartate // 5 cintayantI bahuvidhaM hRdayena vidRyatA / 20 jayadrathasya karNasya tathA duHzAsanasya ca / balAbalaM ca matrANAM brAhmaNasya ca vAgbalam / saubalasya ca durbuddhyA mithobhedaH pravartate // 6 strIbhAvAdvAlabhAvAca cintayantI punaH punaH // 21 adharmeNa hi dharmiSThaM hRtaM vai rAjyamIdRzam / / dhAtryA vizrabdhayA guptA sakhIjanavRtA tadA / - 1067 - Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 142. 22 ] mahAbhArate [5. 144.4 doSaM pariharantI ca pituzcAritrarakSiNI // 22 ajIjanattvAM mayyeSa karNa zastrabhRtAM varam // 4 kathaM nu sukRtaM me syAnnAparAdhavatI katham / kuNDalI baddhakavaco devagarbhaH zriyA vRtaH / bhaveyamiti saMcintya brAhmaNaM taM namasya ca // 23 jAtastvamasi durdharSa mayA putra piturgRhe // 5. kautUhalAttu taM labdhvA bAlizyAdAcaraM tdaa| sa tvaM bhrAtRRnasaMbuddhA mohAdyadupasevase / kanyA satI devamarkamAsAdayamahaM tataH // 24 / / dhArtarASTrAnna tadyuktaM tvayi putra vizeSataH // 6 yo'sau kAnInagarbho me putravatparivartitaH / etaddharmaphalaM putra narANAM dhrmnishcye| . kasmAnna kuryAdvacanaM pathyaM bhrAtRhitaM tathA // 25 yattuSyantyasya pitaro mAtA cApyekadarzinI // 7 iti kuntI vinizcitya kArya nizcitamuttamam / arjunenArjitAM pUrva hRtAM lobhAdasAdhubhiH / kAryArthamabhiniryAya yayau bhAgIrathIM prati // 26 Acchidya dhArtarASTrebhyo bhusa yaudhiSThirIM zriyam // 8 Atmajasya tatastasya ghRNinaH satyasaGginaH / / adya pazyantu kuravaH karNArjunasamAgamam / gaGgAtIre pRthAzRNvadupAdhyayananisvanam // 27 saubhrAtreNa tadAlakSya saMnamantAmasAdhavaH // 9 prAGmukhasyordhvabAhoH sA paryatiSThata pRSThataH / karNArjunau vai bhavatAM yathA rAmajanArdanau / japyAvasAnaM kAryArthaM pratIkSantI tapasvinI / / 28 asAdhyaM kiM nu loke syAdyavayoH shitaatmnoH||10 atiSThatsUryatApArtA karNasyottaravAsasi / karNa zobhiSyase nUnaM paJcabhirdhAtRbhirvRtaH / kauravyapatnI vArSNeyI padmamAleva zuSyatI // 29 vedaiH parivRto brahmA yathA vedAGgapaJcamaiH / / 11 A pRSThatApAjaptvA sa parivRtya yatavrataH / upapanno guNaiH zreSTho jyeSThaH zreSTeSu bandhuSu / dRSTvA kuntImupAtiSThadabhivAdya kRtAJjaliH / sUtaputreti mA zabdaH pArthastvamasi vIryavAn // 12 yathAnyAyaM mahAtejA mAnI dharmabhRtAM varaH // 30 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi tricatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 143 // dvicatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 142 // 143 vaizaMpAyana uvAca / karNa uvAca / tataH sUryAnnizcaritAM karNaH zuzrAva bhAratIm / rAdheyo'hamAdhirathiH karNastvAmabhivAdaye / duratyayAM praNayinIM pitRvadbhAskareritAm // 1 prAptA kimarthaM bhavatI brUhi kiM karavANi te // 1 satyamAha pRthA vAkyaM karNa mAtRvacaH kuru / kuntyuvAca / zreyaste syAnnaravyAghra sarvamAcaratastathA // 2 kaunteyastvaM na rAdheyo na tavAdhirathaH pitaa| evamuktasya mAtrA ca svayaM pitrA ca bhAnunA / nAsi sUtakUle jAtaH karNa tadviddhi me vcH||2 cacAla naiva karNasya matiH satyadhRtestadA // 3 kAnInastvaM mayA jAtaH pUrvajaH kukSiNA dhRtH| karNa uvAca / kuntibhojasya bhavane pArthastvamasi putraka // 3 / na te na zraddadhe vAkyaM kSatriye bhASitaM tvayA / prakAzakarmA tapano yo'yaM devo virocnH| dharmadvAraM mamaitatsyAnniyogakaraNaM tava // 4 . -1068 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 144. 5] udyogaparva [5. 145. 4 akaronmayi yatpApaM bhavatI sumahAtyayam / na tu te'yaM samArambho mayi mogho bhaviSyati / avakIrNo'smi te tena tadyazaHkIrtinAzanam // 5 vadhyAnviSahyAnsaMgrAme na haniSyAmi te sutAn / ahaM ca kSatriyo jAto na prAptaH kSatrasakriyAm / yudhiSThiraM ca bhImaM ca yamau caivArjunAhate // 20 tvatkRte kiM nu pApIyaH zatruH kuryAnmamAhitam // 6 arjunena samaM yuddhaM mama yaudhiSThire ble| kriyAkAle tvanukrozamakRtvA tvamimaM mama / arjuna hi nihatyAjI saMprAptaM syAtphalaM mayA / . hInasaMskArasamayamadya mAM samacUcudaH // . yazasA cApi yujyeyaM nihataH savyasAcinA // 21 na vai mama hitaM pUrva mAtRvacceSTitaM tvyaa| na te jAtu naziSyanti putrAH paJca yazasvini / sA mAM saMbodhayasyadya kevalAtmahitaiSiNI // 8 nirarjunAH sakarNA vA sArjunA vA hate mayi // 22 kRSNena sahitAtko vai na vyatheta dhanaMjayAt / vaizaMpAyana uvAca / ko'dya mItaM na mAM vidyAtpArthAnAM samitiM gatam // iti karNavacaH zrutvA kuntI duHkhaatprveptii| abhrAtA viditaH pUrva yuddhakAle prakAzitaH / uvAca putramAzliSya kaNaM dhairyAdakampitam // 23 pANDavAnyadi gacchAmi kiM mAM kSatraM vadiSyati // evaM vai bhAvyametena kSayaM yAsyanti kauravAH / sarvakAmaiH saMvibhaktaH pUjitazca sadA bhRzam / yathA tvaM bhASase karNa daivaM tu balavattaram // 24 ahaM vai dhArtarASTrANAM kuyAM tadaphalaM katham // 11 tvayA caturNA bhrAtRNAmabhayaM zatrukarzana / upanahya parairvairaM ye mAM nityamupAsate / dattaM tatpratijAnIhi saMgarapratimocanam // 25 namaskurvanti ca sadA vasavo vAsavaM yathA // 12 anAmayaM svasti ceti pRthAtho karNamabravIt / mama prANena ye zatrUzaktAH pratisamAsitum / manyante'dya kathaM teSAmahaM mindyAM manoratham // 13 tAM karNo'bhyavadatprItastatastau jagmatuH pRthak // 26 mayA plavena saMgrAmaM titIrSanti duratyayam / / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi catuzcatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 144 // apAre pArakAmA ye tyajeyaM tAnahaM katham // 14 ayaM hi kAlaH saMprApto dhArtarASTropajIvinAm / vaizaMpAyana uvAca / nirveSTavyaM mayA tatra prANAnaparirakSatA // 15 Agamya hAstinapurAdupaplavyamariMdamaH / kRtArthAH subhRtA ye hi kRtyakAla upasthite / anavekSya kRtaM pApA vikurvantyanavasthitAH // 16 pANDavAnAM yathAvRttaM kezavaH sarvamuktavAn // 1 rAjakilbiSiNAM teSAM bhartRpiNDApahAriNAm / saMbhASya suciraM kAlaM matrayitvA punaH punH| . naivAyaM na paro loko vidyate pApakarmaNAm // 17 svamevAvasathaM zaurirvizrAmAthaM jagAma ha // 2 dhRtarASTrasya putrANAmarthe yotsyAmi te sutaiH| | visRjya srvaannRptiinviraattprmukhaaNstdaa|| balaM ca zaktiM cAsthAya na vai tvayyanRtaM vade // 18 pANDavA bhrAtaraH paJca bhAnAvastaMgate sati // 3 AnRzaMsyamatho vRttaM rakSansatpuruSocitam / saMdhyAmupAsya dhyAyantastameva gatamAnasAH / ato'rthakaramapyetanna karomyadya te vacaH // 19 AnAyya kRSNaM dAzArha punarmatramamantrayan // 4 . - 1069 - Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 145. 5] mahAbhArate [5. 145. 29 ! yudhiSThira uvAca / ekaputramaputraM vai pravadanti manISiNaH // 17 tvayA nAgapuraM gatvA sabhAyAM dhRtarASTrajaH / na cocchedaM kulaM yAyAdvistIryeta kathaM yazaH / kimuktaH puNDarIkAkSa tannaH zaMsitumarhasi // 5 tasyAhamIpsitaM buddhvA kAlI mAtaramAvaham // 18 vAsudeva uvAca / pratijJAM duSkarAM kRtvA piturarthe kulasya ca / mayA nAgapuraM gatvA sabhAyAM dhRtarASTrajaH / arAjA cordhvaretAzca yathA suviditaM tava / sathyaM pathyaM hitaM cokto na ca gRhNAti durmtiH||6 pratIto nivasAmyeSa pratijJAmanupAlayan // 19 yudhiSThira uvAca / tasyAM jajJe mahAbAhuH zrImAnkurukulodvahaH / tasminnutpathamApanne kuruvRddhaH pitAmahaH / vicitravIryo dharmAtmA kanIyAnmama pArthivaH // 20 kimuktavAnhRSIkeza duryodhanamamarSaNam / svaryAte'haM pitari taM svarAjye saMnyavezayam / AcAryo vA mahAbAho bhAradvAjaH kimabravIt // 7 vicitravIrya rAjAnaM bhRtyo bhUtvA hyadhazvaraH // 21 pitA yavIyAnasmAkaM kSattA dharmabhRtAM varaH / tasyAhaM sadRzAndArArAjendra samudAvaham / putrazokAbhisaMtaptaH kimAha dhRtarASTrajam // 8 jitvA pArthivasaMghAtamapi te bahuzaH zrutam // 22 kiM ca sarve nRpatayaH sabhAyAM ye smaaste| tato rAmeNa samare dvandvayuddhamupAgamam / uktavanto yathAtattvaM tabrUhi tvaM janArdana // 9 sa hi rAmabhayAdebhirnAgarairvipravAsitaH / uktavAnhi bhavAnsarvaM vacanaM kurumukhyayoH / / dAreSvatiprasaktazca yakSmANaM samapadyata // 23 kAmalobhAbhibhUtasya mandasya prAjJamAninaH // 10 yadA tvarAja ke rASTre na vavarSa surezvaraH / apriyaM hRdaye mahyaM tanna tiSThati kezava / tadAbhyadhAvanmAmeva prajAH kSudbhayapIDitAH // 24 teSAM vAkyAni govinda zrotumicchAmyahaM vibho // . prajA UcuH / yathA ca nAbhipadyeta kAlastAta tathA kuru|| upakSINAH prajAH sarvA rAjA bhava bhavAya naH / bhavAnhi no gatiH kRSNa bhavAnnAtho bhavAnguruH // 12 Itayo nuda bhadraM te zaMtanoH kulavardhana // 25 vAsudeva uvaac| pIDyante te prajAH sarvA vyAdhibhibhRzadAruNaiH / zRNu rAjanyathA vAkyamukto rAjA suyodhnH|| alpAvaziSTA gAGgeya tAH paritrAtumarhasi // 26 madhye kurUNAM rAjendra sabhAyAM tannibodha me // 13 vyAdhInpraNudya vIra tvaM prajA dharmeNa pAlaya / mayA vai zrAvite vAkye jahAsa dhRtraassttrjH|| tvayi jIvati mA rASTraM vinAzamupagacchatu // 27 atha bhISmaH susaMkruddha idaM vacanamabravIt // 14 bhISma uvAca / duryodhana nibodhedaM kulArthe yadravImi te / prajAnAM krozatInAM vai naivAkSubhyata me manaH / tacchrutvA rAjazArdUla svakulasya hitaM kuru // 15 pratijJAM rakSamANasya sadvRttaM smaratastathA // 28 mama tAta pitA rAjazaMtanurlokavizrutaH / / tataH paurA mahArAja mAtA kAlI ca me shubhaa| tasyAhameka evAsaM putraH putravatAM varaH / / 16 / bhRtyAH purohitAcAryA brAhmaNAzca bahuzrutAH / tasya buddhiH samutpannA dvitIyaH syAtkathaM sutH| / mAmUcu zasaMtaptA bhava rAjeti saMtatam // 29 - 1070 - Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 145. 30] udyogaparva [5. 146. 16 pratIparakSitaM rASTraM tvAM prApya vinaziSyati / . madhye nRpANAM bhadraM te vacanaM vacanakSamaH // 1 sa tvamasmaddhitArthaM vai rAjA bhava mahAmate // 30 prAtIpaH zaMtanustAta kulasyArthe yathotthitaH / ityuktaH prAJjalirbhUtvA duHkhito bhRzamAturaH / tathA devavrato bhISmaH kulasyArthe sthito'bhavat // 2 tebhyo nyavedayaM putra pratijJAM pitRgauravAt / tataH pANDunarapatiH satyasaMdho jitendriyaH / UrdhvaretA hyarAjA ca kulasyArthe punaH punaH 31 rAjA kurUNAM dharmAtmA suvrataH susamAhitaH // 3 tato'haM prAJjalirbhUtvA mAtaraM saMprasAdayam / / jyeSThAya rAjyamadadAddhRtarASTrAya dhImate / nAmba zaMtanunA jAtaH kauravaM vaMzamudvahan / yavIyasastathA kSattuH kuruvaMzavivardhanaH // 4 pratijJAM vitathAM kuryAmiti rAjanpunaH punaH // 32 tataH siMhAsane rAjansthApayitvainamacyutam / vizeSatastvadarthaM ca dhuri mA mAM niyojaya / vanaM jagAma kauravyo bhAryAbhyAM sahito'nagha / 5 ahaM preSyazca dAsazca tavAmba sutavatsale // 33 / nIcaiH sthitvA tu vidura upAste sma vinItavat / evaM tAmanunIyAhaM mAtaraM janameva c| preSyavatpuruSavyAghro vAlavyajanamutkSipan // 6 ayAcaM bhrAtRdAreSu tadA vyAsaM mahAmunim // 34 / tataH sarvAH prajAstAta dhRtarASTra janezvaram / saha mAtrA mahArAja prasAdya tamRSi tadA / anvapadyanta vidhivadyathA pANDu narAdhipam // 7 apatyArthamayAcaM vai prasAdaM kRtavAMzca saH / visRjya dhRtarASTrAya rAjyaM sa vidurAya ca / trInsa putrAnajanayattadA bharatasattama // 35 cacAra pRthivIM pANDuH sarvAM parapuraMjayaH // 8 andhaH karaNahIneti na vai rAjA pitA tava / kozasaMjanane dAne bhRtyAnAM cAnvavekSaNe / rAjA tu pANDurabhavanmahAtmA lokavizrutaH / / 36 bharaNe caiva sarvasya viduraH satyasaMgaraH // 9 sa rAjA tasya te putrAH piturdAyAdyahAriNaH / saMdhivigrahasaMyukto rAjJaH saMvAhanakriyAH / mA tAta kalahaM kArSI rAjyasyArdhaM pradIyatAm // 37 avaikSata mahAtejA bhISmaH parapuraMjayaH // 10 mayi jIvati rAjyaM kaH saMprazAsetpumAniha / siMhAsanastho nRpatidhRtarASTro mahAbalaH / mAvasaMsthA vaco mahyaM zamamicchAmi vaH sadA // 38 anvAsyamAnaH satataM vidureNa mahAtmanA // 11 na vizeSo'sti me putra tvayi teSu ca pArthiva / kathaM tasya kule jAtaH kulabhedaM vyavasyasi / matametatpitustubhyaM gAndhAryA vidurasya ca // 39 saMbhUya bhrAtRbhiH sArdhaM bhuGga bhogAJjanAdhipa // 12 zrotavyaM yadi vRddhAnAM mAtizaGkIrvaco mm| . bravImyahaM na kArpaNyAnnArthahetoH kathaMcana / nAzayiSyasi mA sarvamAtmAnaM pRthivIM tathA // 40 bhISmeNa dattamaznAmi na tvayA rAjasattama // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi nAhaM tvatto'bhikAtiSye vRttyupAyaM jnaadhip| paJcacatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 145 // yato bhISmastato droNo yadbhISmastvAha tatkuru // 14 dIyatAM pANDuputrebhyo rAjyAdhamarikarzana / vAsudeva uvaac| samamAcAryakaM tAta tava teSAM ca me sadA // 15 bhISmeNokte tato droNo duryodhanamabhASata / azvatthAmA yathA mahyaM tathA zvetahayo mama / - 1071 - Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 146. 16] mahAbhArate [5. 146. 35 bahunA kiM pralApena yato dharmastato jayaH // 16 / brahmarSayo ye ca sabhAsado'nye / evamukte mahArAja droNenAmitatejasA / / zRNvantu vakSyAmi tavAparAdhaM vyAjahAra tato vAkyaM viduraH satyasaMgaraH / ___ pApasya sAmAtyaparicchadasya // 28 .. piturvadanamanvIkSya parivRtya ca dharmavit // 17 rAjyaM kurUNAmanupUrvabhogyaM devavrata nibodhedaM vacanaM mama bhASataH / ___ kramAgato naH kuladharma eSaH / . pranaSTaH kauravo vaMzastyayAyaM punaruddhRtaH // 18 tvaM pApabuddhe'tinRzaMsakarmayanme vilapamAnasya vacanaM smupekssse| . rAjyaM kurUNAmanayAdvihaMsi // 29 ko'yaM duryodhano nAma kule'sminkulapAMsanaH // 19 rAjye sthito dhRtarASTro manISI yasya lobhAbhibhUtasya matiM samanuvartase / tasyAnujo viduro dIrghadarzI / anAryasyAkRtajJasya lobhopahatacetasaH / etAvatikramya kathaM nRpatvaM atikrAmati yaH zAstraM piturdharmArthadarzinaH // 20 duryodhana prArthayase'dya mohAt // 30 ete nazyanti kuravo duryodhanakRtena vai / rAjA ca kSattA ca mahAnubhAvau yathA te na praNazyeyurmahArAja tathA kuru // 21 bhISme sthite paravantau bhavetAm / mAM caiva dhRtarASTraM ca pUrvameva mahAdyute / ayaM tu dharmajJatayA mahAtmA . citrakAra ivAlekhyaM kRtvA mA sma vinAzaya / na rAjyakAmo nRvaro nadIjaH // 31 prajApatiH prajAH sRSTvA yathA saMharate tathA // 22 rAjyaM tu pANDoridamapradhRSyaM nopekSasva mahAbAho pazyamAnaH kulakSayam / tasyAdya putrAH prabhavanti nAnye / atha te'dya matirnaSTA vinAze pratyupasthite / rAjyaM tadetannikhilaM pANDavAnAM vanaM gaccha mayA sAdhaM dhRtarASTreNa caiva ha // 23 paitAmahaM putrapautrAnugAmi // 32 baddhA vA nikRtiprajhaM dhArtarASTra sudurmatim / yadvai brUte kuruMmukhyo mahAtmA sAdhvidaM rAjyamadyAstu pANDavairabhirakSitam // 24 . devavrataH satyasaMdho mniissii| prasIda rAjazArdUla vinAzo dRzyate mahAn / sarva tadasmAbhirahatya dharma pANDavAnAM kurUNAM ca rAjJAM cAmitatejasAm // 25 - grAhyaM svadharma pripaalydbhiH||33 virarAmaivamuktvA tu viduro dInamAnasaH / anujJayA cAtha mahAvratasya pradhyAyamAnaH sa tadA niHzvasaMzca punaH punaH // 26 bayAnRpo yadvidurastathaiva / tato'tha rAjJaH subalasya putrI kArya bhavettatsuhRdbhirniyujya dharmArthayuktaM kulnaashbhiitaa| dharma puraskRtya sudIrghakAlam // 34 duryodhanaM pApamatiM nRzaMsaM nyAyAgataM rAjyamidaM kurUNAM rAjJAM samakSaM sutamAha kopAt // 27 yudhiSThiraH zAstu vai dharmaputraH / ye. pArthivA rAjasabhAM praviSTA pracodito dhRtarASTreNa rAjJA -1072 - Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 146. 35] udyogaparva [5. 147. 27 puraskRtaH zAMtanavena caiva // 35 yavIyAMso'bhijAyante rAjyaM vRddhopasevayA // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi tathaiva sarvadharmajJaH piturmama pitAmahaH / SaTcatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 146 // pratIpaH pRthivIpAlatriSu lokeSu vizrutaH // 14 147 tasya pArthivasiMhasya rAjyaM dharmeNa zAsataH / vAsudeva uvaac| trayaH prajajJire putrA devakalpA yazasvinaH // 15 evamukte tu gAndhAryA dhRtarASTro janezvaraH / devApirabhavajyeSTho bAhrIkastadanantaram / duryodhanamuvAcedaM nRpamadhye janAdhipa // 1 tRtIyaH zaMtanustAta dhRtimAnme pitAmahaH // 16 duryodhana nibodhedaM yattvAM vakSyAmi putrk| devApistu mahAtejAstvagdoSI rAjasattamaH / tathA tatkuru bhadraM te yadyasti pitRgauravam / / 2 dhArmikaH satyavAdI ca pituH zuzrUSaNe rataH // 17 somaH prajApatiH pUrvaM kurUNAM vaMzavardhanaH / paurajAnapadAnAM ca saMmataH saadhustkRtH| somAdbabhUva SaSTho vai yayAtinahuSAtmajaH // 3 sarveSAM bAlavRddhAnAM devApihRdayaMgamaH // 18 tasya putrA babhUvuzca paJca rAjarSisattamAH / prAjJazca satyasaMdhazca sarvabhUtahite rataH / teSAM yadurmahAtejA jyeSThaH samabhavatprabhuH // 4 vartamAnaH pituH zAstre brAhmaNAnAM tathaiva ca // 19 pUryavIyAMzca tato yo'smAkaM vaMzavardhanaH / bAhrIkasya priyo bhrAtA zaMtanozca mahAtmanaH / zarmiSThAyAH saMprasUto duhiturvRSaparvaNaH // 5 saubhrAnaM ca paraM teSAM sahitAnAM mahAtmanAm // 20 yaduzca bharatazreSTha devayAnyAH suto'bhavat / atha kAlasya paryAye vRddho nRpatisattamaH / dauhitrastAta zukrasya kAvyasyAmitatejasaH // 6 saMbhArAnabhiSekArthaM kArayAmAsa zAstrataH / yAdavAnAM kulakaro balavAnvIryasaMmataH / maGgalAni ca sarvANi kArayAmAsa caabhibhuuH||21 avamene sa tu kSatraM darpapUrNaH sumandadhIH // 7 taM brAhmaNAzca vRddhAzca paurajAnapadaiH saha / na cAtiSThatpituH zAstre baladarpavimohitaH / sarve nivArayAmAsurdevAperabhiSecanam // 22 avamene ca pitaraM bhrAtR'zvApyaparAjitaH // 8 sa tacchrutvA tu nRpatirabhiSekanivAraNam / pRthivyAM caturantAyAM yadurevAbhavadbalI / azrukaNTho'bhavadrAjA paryazocata cAtmajam // 23 vaze kRtvA sa nRpatInavasannAgasAhvaye // 9 evaM vadAnyo dharmajJaH satyasaMdhazca so'bhavat / taM pitA paramakruddho yyaatirnhussaatmjH| priyaH prajAnAmapi saMstvagdoSeNa pradUSitaH // 24 zazApa putraM gAndhAre rAjyAJca vyaparopayat // 10 hInAGgaM pRthivIpAlaM nAbhinandanti devatAH / ye cainamanvavartanta bhrAtaro baladarpitam / / iti kRtvA nRpazreSThaM pratyaSedhandvijarSabhAH // 25 zazApa tAnapi kruddho yayAtistanayAnatha // 11 tataH pravyathitAtmAsau putrazokasamanvitaH / vavIyAMsaM tataH pUruM putraM svavazavartinam / mamAra taM mRtaM dRSTvA devApiH saMzrito vanam // 26 rAjye nivezayAmAsa vidheyaM nRpasattamaH // 12 | bAhrIko mAtulakule tyaktvA rAjyaM vyavasthitaH / evaM jyeSTho'pyathotsikto na raajymbhijaayte| pitRbhrAtRnparityajya prAptavAnpuramRddhimat // 27 .bhA. 135 - 1073 - Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 147. 28 ] mahAbhArate [5. 148. 13 bAhrIkena tvanujJAtaH zaMtanurlokavizrutaH / 148 pitaryuparate rAjanarAjA rAjyamakArayat // 28 vAsudeva uvAca / tathaivAhaM matimatA paricintyeha pANDunA / evamukte tu bhISmeNa droNena vidureNa ca / jyeSThaH prabhraMzito rAjyAddhInAGga iti bhArata // 29 gAndhAryA dhRtarASTreNa na ca mando'nvabudhyata // 1 pANDustu rAjyaM saMprAptaH kanIyAnapi sannRpaH / avadhUyotthitaH kruddho roSAtsaMraktalocanaH / vinAze tasya putrANAmidaM rAjyamariMdama / anvadravanta taM pazcAdrAjAnastyaktajIvitAH // 2 mayyabhAgini rAjyAya kathaM tvaM raajymicchsi||30 AjJApayacca rAjJastAnpArthivAnduSTacetasaH / / yudhiSThiro rAjaputro mahAtmA prayAdhvaM vai kurukSetraM puSyo'dyeti punaH punaH // 3 nyAyAgataM rAjyamidaM ca tasya / tataste pRthivIpAlAH prayayuH sahasainikAH / sa kauravasyAsya janasya bhartA bhISmaM senApati kRtvA saMhRSTAH kaalcoditaaH||4 prazAsitA caiva mahAnubhAvaH // 31 akSauhiNyo dazaikA ca pArthivAnAM smaagtaaH| tAsAM pramukhato bhISmastAlaketurvyarocata / sa satyasaMdhaH satatApramattaH ___ zAstre sthito bandhujanasya sAdhuH / yadatra yuktaM prAptaM ca tadvidhatsva vizAM pate // 5 uktaM bhISmeNa yadvAkyaM doNena vidareNa ca / priyaH prajAnAM suhRdAnukampI gAndhAryA dhRtarASTreNa samakSaM mama bhArata / : jitendriyaH sAdhujanasya bhartA // 32 etatte kathitaM rAjanyadvRttaM kurusaMsadi // 6 kSamA titikSA dama ArjavaM ca sAma AdI prayuktaM me raajnsaubhraatrmicchtaa| ___ satyavratatvaM shrutmprmaadH| abhedAtkuruvaMzasya prajAnAM ca vivRddhaye // 7 bhUtAnukampA hyanuzAsanaM ca punarbhedazca me yukto yadA sAma na gRhyate / yudhiSThire rAjaguNAH samastAH // 33 karmAnukIrtanaM caiva devamAnuSasaMhitam // 8 arAjaputrastvamanAryavRtto yadA nAdriyate vAkyaM sAmapUrva suyodhanaH / lubdhastathA bandhuSu paapbuddhiH| tadA mayA samAnIya bheditAH sarvapArthivAH // 9 kramAgataM rAjyamidaM pareSAM adbhutAni ca ghorANi dAruNAni ca bhArata / hartuM kathaM zakSyasi durvinItaH // 34 amAnuSANi karmANi darzitAni ca me vibho||10 .prayaccha rAjyArdhamapetamohaH / bhartsayitvA tu rAjJastAMstRNIkRtya suyodhanam / savAhanaM tvaM saparicchadaM c| rAdheyaM bhISayitvA ca saubalaM ca punaH punaH // 11 tato'vazeSaM tava jIvitasya nyUnatAM dhArtarASTrANAM nindA caiva punaH punaH / sahAnujasyaiva bhavennarendra // 35 bhedayitvA nRpAnsarvAnvAgbhirmatreNa cAsakRt // 12 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi punaH sAmAbhisaMyuktaM saMpradAnamathAbruvam / saptacatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 147 // / abhedAtkuruvaMzasya kAryayogAttathaiva ca // 13 - 1074 - Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 148. 14 ] udyogaparva [5. 149. 20 te bAlA dhRtarASTrasya bhISmasya vidurasya c| saptAnAmapi yo netA senAnAM pravibhAgavit / tiSTheyuH pANDavAH sarve hitvA mAnamadhazvarAH // 14 yaH saheta raNe bhISmaM zarArciHpAvakopamam // 7 prayacchantu ca te rAjyamanIzAste bhavantu c| tvaM tAvatsahadevAtra prabrUhi kurunandana / yathAha rAjA gAGgeyo vidurazca tathAstu tat // 15 svamataM puruSavyAghra ko naH senApatiH kSamaH // 8 sarva bhavatu te rAjyaM paJca prAmAnvisarjaya / sahadeva uvaac| avazyaM bharaNIyA hi pituste rAjasattama / / 16 saMyukta ekaduHkhazca vIryavAMzca mahIpatiH / evamuktastu duSTAtmA naiva bhAvaM vyamuzcata / .. yaM samAzritya dharmajJaM svamaMzamanuyujhmahe // 9 daNDaM caturthaM pazyAmi teSu pApeSu nAnyathA // 17 matsyo virATo balavAnkRtAsro yuddhadurmadaH / niryAtAzca vinAzAya kurukSetraM narAdhipAH / prasahiSyati saMgrAme bhISmaM tAMzca mahArathAn // 10 etatte kathitaM sarvaM yadvRttaM kurusaMsadi // 18 __ vaizaMpAyana uvAca / na te rAjyaM prayacchanti vinA yuddhena pANDava / tathokte sahadevena vAkye vAkyavizAradaH / vinAzahetavaH sarve pratyupasthitamRtyavaH // 19 nakulo'nantaraM tasmAdidaM vacanamAdade // 11 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi vayasA zAstrato dhairyAtkulenAbhijanena ca / ___ aSTacatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 148 // hrImAnkulAnvitaH zrImAnsarvazAstravizAradaH // 12 ||smaaptN karNopanivAdaparva // veda cAstraM bharadvAjAhurdharSaH satyasaMgaraH / yo nityaM spardhate droNaM bhaSmaM caiva mahAbalam // 13 vaizaMpAyana uvAca / zlAghyaH pArthivasaMghasya pramukha vAhinIpatiH / janAInavacaH zrutvA dharmarAjo yudhisstthirH| putrapautraiH parivRtaH zatazAkha iva drumaH // 14 bhrAtRnuvAca dharmAtmA samakSaM kezavasya ha // 1 yastatApa tapo ghoraM sadAraH pRthivIpatiH / zrutaM bhavadbhiyadvRttaM sabhAyAM kurusaMsadi / roSAdroNavinAzAya vIraH samitizobhanaH // 15 kezavasyApi yadvAkyaM tatsarvamavadhAritam // 2 . pitevAsmAnsamAdhatte yaH sadA paarthivrssbhH| tasmAtsenAvibhAgaM me kurudhvaM narasattamAH / zvazuro drupado'smAkaM senAmagre prakarSatu // 16 akSauhiNyastu saptaitAH sametA vijayAya vai / / 3 sa droNabhISmAvAyAntau sahediti matirmama / tAsAM me patayaH sapta vikhyAtAstAnnibodhata / sa hi divyAsravidrAjA sakhA cAGgiraso nRpaH / drupadazca virATazca dhRSTadyumnazikhaNDinau // 4 mAdrIsutAbhyAmukte tu svamate kurunndnH| . sAtyakizcekitAnazca bhImasenazca vIryavAn / vAsavirvAsavasamaH savyasAcyabravIdvacaH // 18 ete senApraNetAro vIrAH sarve tanutyajaH // 5 yo'yaM tapaHprabhAvena RSisaMtoSaNena ca / sarve vedavidaH zUrAH sarve sucaritavratAH / divyaH puruSa utpanno jvAlAvarNo mahAbalaH // 19 hImanto nItimantazca sarve yuddhavizAradAH / dhanuSmAnkavacI khaGgI rathamAruhya daMzitaH / iSvatrakuzalAzcaiva tathA sastriyodhinaH / / 6 divyaihayavarairyuktamagnikuNDAtsamutthitaH // 20 - 1075 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 149. 21] mahAbhArate [5. 149. 47 garjanniva mahAmegho rathaghoSeNa vIryavAn / eSa no vijaye mUlameSa tAta viparyaye / siMhasaMhanano vIraH siMhavikrAntavikramaH // 21 atra prANAzca rAjyaM ca bhAvAbhAvau sukhAsukhe // 35 siMhorasko mahAbAhuH siMhavakSA mahAbalaH / / eSa dhAtA vidhAtA ca siddhiratra prtisstthitaa| . siMhapragarjano vIraH siMhaskandho mahAdyutiH // 22 yamAha kRSNo dAzArhaH sa naH senApatiH kSamaH / subhraH sudaMSTraH suhanuH subAhuH sumukho'kRzaH / bravItu vadatAM zreSTho nizA samativartate // 36 sujatruH suvizAlAkSaH supAdaH supratiSThitaH // 23 tataH senApatiM kRtvA kRSNasya vazavartinam / abhedyaH sarvazastrANAM prabhinna iva vAraNaH / rAtrizeSe vyatikrAnte prayAsyAmo raNAjiram / jajJe droNavinAzAya satyavAdI jitendriyaH // 24 adhivAsitazastrAzca kRtakautukamaGgalAH // 37 dhRSTadyumnamahaM manye sahedbhISmasya sAyakAn / vaizaMpAyana uvAca / vajrAzanisamasparzAndIptAsyAnuragAniva // 25 tasya tadvacanaM zrutvA dharmarAjasya dhImataH / / yamadUtasamAnvege nipAte pAvakopamAn / abravItpuNDarIkAkSo dhanaMjayamavekSya ha // 38 rAmeNAjau viSahitAnvajraniSpeSadAruNAn / / 26 mamApyete mahArAja bhavadbhirya udAhRtAH / puruSaM taM na pazyAmi yaH saheta mahAvratam / netArastava senAyAH zUrA vikrAntayodhinaH / dhRSTadyumnamRte rAjaniti me dhIyate matiH // 27 sarva ete samarthA hi tava zatrUnpramarditum // 39 kSiprahastazcitrayodhI mataH senApatirmama / indrasyApi bhayaM hyete jnyeyurmhaahve| abhedyakavacaH zrImAnmAtaGga iva yUthapaH // 28 kiM punardhArtarASTrANAM lubdhAnAM pApacetasAm // 40 bhIma uvAca / mayApi hi mahAbAho tyatpriyArthamariMdama / vadhArtha yaH samutpannaH zikhaNDI drupdaatmjH| kRto yatno mahAMstatra zamaH syAditi bhArata / vadanti siddhA rAjendra RSayazca samAgatAH // 29 dharmasya gatamAnRNyaM na sma vAcyA vivakSatAm // 41 yasya saMgrAmamadhyeSu divyamastraM vikurvataH / kRtArthaM manyate bAlaH so''tmAnamavicakSaNaH / rUpaM drakSyanti puruSA rAmasyeva mahAtmanaH // 30 / dhArtarASTro balasthaM ca mnyte''tmaanmaaturH|| 42 na taM yuddheSu pazyAmi yo vibhindyAcchikhaNDinam / yujyatAM vAhinI sAdhu vadhasAdhyA hi te matAH / zastreNa samare rAjansaMnaddhaM syandane sthitam // 31 na dhArtarASTrAH zakSyanti sthAtuM dRSTvA dhanaMjayam // 43 dvairathe viSahennAnyo bhISmaM rAjanmahAvratam / / bhImasenaM ca saMkruddhaM yamau cApi yamopamau / zikhaNDinamRte vIraM sa me senApatirmataH // 32 yuyudhAnadvitIyaM ca dhRSTadyumnamamarSaNam // 44 _ yudhiSThira uvAca / abhimanyu draupadeyAnvirATadrupadAvapi / sarvasya jagatastAta sArAsAraM balAbalam / akSauhiNIpatIMzcAnyAnnarendrAnhaDhavikramAn // 45 sarva jAnAti dharmAtmA gatameSyacca kezavaH // 33 sAravadvalamasmAkaM duSpradharSa durAsadam / yamAha kRSNo dAzArhaH so'stu no vaahiniiptiH|| dhArtarASTrabalaM saMkhye vadhiSyati na saMzayaH // 46 kRtAsro hyakRtAstro vA vRddho vA yadi vA yuvA // 34 / evamukte tu kRSNena saMprahRSyannarottamAH / - 1076 - Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 149. 47] udyogaparva [5. 149. 76 teSAM prahRSTamanasAM nAdaH samabhavanmahAn // 47 pattisainyaM dazaguNaM sAdinAmayutAni SaT // 61 yoga ityatha sainyAnAM tvaratAM saMpradhAvatAm / anAdhRSTizcekitAnazcedirAjo'tha sAtyakiH / hayavAraNazabdazca nemighoSazca sarvazaH / parivArya yayuH sarve vAsudevadhanaMjayau // 62 zaGkhadundubhinirghoSastumulaH sarvato'bhavat // 48 AsAdya tu kurukSetraM vyUDhAnIkAH prahAriNaH / prayAsyatAM pANDavAnAM sasainyAnAM smnttH| pANDavAH samadRzyanta nardanto vRSabhA iva // 63 gaGgeva pUrNA durdharSA samadRzyata vAhinI // 49 te'vagAhya kurukSetraM zaGkhAndadhmurariMdamAH / apAnIke bhImaseno mAdrIputrau ca daMzitau / tathaiva dadhmatuH zaGkhA vAsudevadhanaMjayau // 64 saubhadro draupadeyAzca dhRSTadyumnazca pArSataH / pAzcajanyasya nirghoSaM visphUrjitamivAzaneH / prabhadrakAzca pAzcAlA bhImasenamukhA yayuH / / 50 nizamya sarvasainyAni samahRSyanta sarvazaH // 65 tataH zabdaH samabhavatsamudrasyeva parvaNi / zaGkhadundubhisaMsRSTaH siMhanAdastaravinAm / hRSTAnAM saMprayAtAnAM ghoSo divamivArapRzat // 51 pRthivIM cAntarikSaM ca sAgarAMzcAnvanAdayat // 66 prahRSTA daMzitA yodhAH parAnIkavidAraNAH / tato deze same snigdhe prabhUtayavasendhane / teSAM madhye yayau rAjA kuntIputro yudhiSThiraH // 52 nivezayAmAsa tadA senAM rAjA yudhiSThiraH // 67 zakaTApaNavezAzca yAnayugyaM ca sarvazaH / parihRtya zmazAnAni devatAyatanAni ca / kozayatrAyudhaM caiva ye ca vaidyAzcikitsakAH // 53 AzramAMzca maharSINAM tIrthAnyAyatanAni ca // 68 phalgu yacca balaM kiMcittathaiva kRzadurbalam / madhurAnUSare deze zive puNye mahIpatiH / tatsaMgRhya yayau rAjA ye cApi paricArakAH // 54 nivezaM kArayAmAsa kuntIputro yudhiSThiraH // 69 upaplavye tu pAJcAlI draupadI satyavAdinI / tatazca punarutthAya sukhI vizrAntavAhanaH / saha strIbhirnivavRte dAsIdAsasamAvRtA // 55 prayayau pRthivIpAlairvRtaH zatasahasrazaH / / 70 kRtvA mUlapratIkArAngulmaiH sthAvarajaGgamaiH / vidrAvya zatazo gulmAndhArtarASTrasya sainikAn / skandhAvAreNa mahatA prayayuH pANDunandanAH // 56 paryakrAmatsamantAcca pArthena saha kezavaH / / 71 dadato gAM hiraNyaM ca brAhmaNairabhisaMvRtAH / zibiraM mApayAmAsa dhRSTadyumnazca paarsstH| . stUyamAnA yayU rAjasthairmaNivibhUSitaiH // 57 sAtyakizca rathodAro yuyudhAnaH pratApavAn // 72 kekayA dhRSTaketuzca putraH kAzyasya cAbhibhUH / AsAdya saritaM puNyAM kurukSetre hiraNvatIm / zreNimAnvasudAnazca zikhaNDI cAparAjitaH // 58 sUpatIrthAM zucijalAM zarkarApaGkavarjitAm // 73 hRSTAstuSTAH kavacinaH sazastrAH samalaMkRtAH / khAnayAmAsa parikhAM kezavastatra bhArata / rAjAnamanvayuH sarve parivArya yudhiSThiram // 59 guptyarthamapi cAdizya balaM tatra nyavezayat // 74 jaghanArdhe virATazca yajJasenazca somakiH / vidhiryaH zibirasyAsItpANDavAnAM mahAtmanAm / sudharmA kuntibhojazca dhRSTadyumnasya cAtmajAH // 60 tadvidhAni narendrANAM kArayAmAsa kezavaH // 75 rathAyutAni catvAri hayAH paJcaguNAstataH / prabhUtajalakASThAni durAdharSatarANi ca / - 1077 - Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 149. 76] mahAbhArate [5. 150. 19 bhakSyabhojyopapannAni zatazo'tha sahasrazaH // 76 pANDavA vAsudevazca virATadrupadau tathA // 5 zibirANi mahArhANi rAjJAM tatra pRthakpRthak / dhRSTadyumnazca pAzcAlyaH zikhaNDI ca mahArathaH / vimAnAnIva rAjendra niviSTAni mahItale // 77 yuyudhAnazca vikrAnto devairapi durAsadaH // 6 tatrAsazilpinaH prAjJAH zatazo dattavetanAH / etadicchAmyahaM zrotuM vistareNa tapodhana / sarvopakaraNairyuktA vaidyAzca suvizAradAH // 78 kurUNAM pANDavAnAM ca yadyadAsIdviceSTitam // 7 jyAdhanurvarmazastrANAM tathaiva mdhusrpissoH|| vaizaMpAyana uvAca / sasarjarasapAMsUnAM rAzayaH parvatopamAH // 79 pratiyAte tu dAzArhe rAjA duryodhanastadA / bahUdakaM suyavasaM tuSAGgArasamanvitam / karNa duHzAsanaM caiva zakuni cAbravIdidam // 8 zibire zibire rAjA saMcakAra yudhisstthirH|| 80 akRtenaiva kAryeNa gataH pArthAnadhokSajaH / mahAyatrANi nArAcAstomararTiparazvadhAH / sa enAnmanyunAviSTo dhruvaM vakSyatyasaMzayam // 9 dhanUMSi kavacAdIni hRdyabhUvannRNAM tadA // 81 iSTo hi vAsudevasya pANDavairmama vigrahaH / gajAH kaGkaTasaMnAhA lohavarmottaracchadAH / bhImasenArjunau caiva dAzArhasya mate sthitau // 10 adRzyaMstatra giryAbhAH sahasrazatayodhinaH // 82 ajAtazatrurapyadya bhImArjunavazAnugaH / niviSTAnpANDavAMstatra jJAtvA mitrANi bhArata / nikRtazca mayA pUrvaM saha sarvaiH sahodaraiH // 11 . abhisasuryathoddezaM sabalAH sahavAhanAH // 83 virATadrupadau caiva kRtavairau mayA saha / .. caritabrahmacaryAste somapA bhUridakSiNAH / tau ca senApraNetArau vAsudevavazAnugau // 12 jayAya pANDuputrANAM samAjagmurmahIkSitaH // 84 bhavitA vigrahaH so'yaM tumulo lomaharSaNaH / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi tasmAtsAMgrAmikaM sarvaM kArayadhvamatandritAH // 13 ekonapaJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 149 // zibirANi kurukSetre kriyantAM vasudhAdhipAH / 150 suparyAptAvakAzAni durAdeyAni zatrubhiH // 14 janamejaya uvAca / AsannajalakASThAni zatazo'tha sahasrazaH / yudhiSThiraM sahAnIkamupayAntaM yuyutsyaa| acchedyAhAramArgANi ratnoccayacitAni ca / saMniviSTaM kurukSetre vAsudevena pAlitam / / 1 vividhAyudhapUrNAni patAkAdhvajavanti ca // 15 virATadrupadAbhyAM ca saputrAbhyAM samanvitam / samAzca teSAM panthAnaH kriyantAM nagarAdahiH / kekayairvRSNibhizcaiva pArthivaiH zatazo vRtam // 2 prayANaM ghuSyatAmadya zvobhUta iti mAciram // 16 mahendramiva cAdityairabhiguptaM mahArathaiH / te tatheti pratijJAya zvobhUte cakrire tathA / zrutvA duryodhano rAjA kiM kArya prtypdyt.|| 3 hRSTarUpA mahAtmAno vinAzAya mahIkSitAm // 17 etadicchAmyahaM zrotuM vistareNa tapodhana / tataste pArthivAH sarve tacchrutvA rAjazAsanam / saMbhrame tumule tasminyadAsItkurujAGgale // 4 Asanebhyo mahArhe bhya udatiSThannamarSitAH / / 18 vyathayeyurhi devAnAM senAmapi samAgame / bAhUnparighasaMkAzAnsaMspRzantaH zanaiH zanaiH / - 1078 - Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 150. 19 ] udyogaparva [5. 151. 20 kAzcanAGgadadIptAMzca candanAgarubhUSitAn // 19 / yannaH kSamaM mahAbAho tadbhavIhyavicArayan // 5 uSNISANi niyacchantaH puNDarIkanibhaiH kraiH| zrutvaitaddharmarAjasya dharmArthasahitaM vacaH / antarIyottarIyANi bhUSaNAni ca sarvazaH // 20 meghadundubhinirghoSaH kRSNo vacanamabravIt // 6 te rathArathinaH zreSThA hayAMzca hykovidaaH| uktavAnasmi yadvAkyaM dharmArthasahitaM hitam / sajjayanti sma nAgAMzca nAgazikSAsu niSThitAH / / na tu tannikRtiprajJe kauravye pratitiSThati // 7 atha varmANi citrANi kAJcanAni bahUni ca / na ca bhISmasya durmedhAH zRNoti vidurasya vA / vividhAni ca zastrANi cakruH sajjAni sarvazaH // mama vA bhASitaM kiMcitsarvamevAtivartate // 8 padAtayazca puruSAH zastrANi vividhAni ca / na sa kAmayate dharmaM na sa kAmayate yazaH / upajaguH zarIreSu hemacitrANyanekazaH // 23 jitaM sa manyate sarvaM durAtmA karNamAzritaH // 9 tadutsava ivodagraM saMprahRSTanarAvRtam / bandhamAjJApayAmAsa mama cApi suyodhanaH / nagaraM dhArtarASTrasya bhAratAsItsamAkulam // 24 na ca taM labdhavAnkAmaM durAtmA zAsanAtigaH / / jnaughslilaavto rathanAgAzvamInavAn / na ca bhISmo na ca droNo yuktaM tatrAhaturvacaH / zaGkhadundubhinirghoSaH kozasaMcayaratnavAn // 25 sarve tamanuvartante Rte viduramacyuta // 11 citrAbharaNavarmormiH zastranirmalaphenavAn / zakuniH saubalazcaiva karNaduHzAsanAvapi / . prAsAdamAlAdrivRto rathyApaNamahAhradaH // 26 tvayyayuktAnyabhASanta mUDhA mUDhamamarSaNam // 12 yodhacandrodayodbhUtaH kururAjamahArNavaH / kiM ca tena mayoktena yAnyabhASanta kauravAH / adRzyata tadA rAjazcandrodaya ivArNavaH // 27 saMkSepeNa durAtmAsau na yuktaM tvayi vartate // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi na pArthiveSu sarveSu ya ime tava sainikAH / pnycaashddhikshttmo'dhyaayH|| 150 // yatpApaM yanna kalyANaM sarvaM tasminpratiSThitam // 14 na cApi vayamatyarthaM parityAgena karhicit / vaizaMpAyana uvAca / kauravaiH zamamicchAmastatra yuddhamanantaram // 15 vAsudevasya tadvAkyamanusmRtya yudhisstthirH| tacchrutvA pArthivAH sarve vAsudevasya bhASitam / punaH papraccha vArSNeyaM kathaM mando'bravIdidam // 1 abruvanto mukhaM rAjJaH samudaikSanta bhArata // 16 asminnabhyAgate kAle kiM ca naH kSamamacyuta / yudhiSThirastvabhiprAyamupalabhya mahIkSitAm / kathaM ca vartamAnA vai svadharmAnna cyavemahi // 2 yogamAjJApayAmAsa bhImArjunayabhaiH saha // 17 duryodhanasya karNasya zakuneH saubalasya c| tataH kilakilAbhUtamanIkaM pANDavasya ha / vAsudeva matajJo'si mama sabhrAtRkasya ca // 3 AjJApite tadA yoge samahRSyanta sainikAH // 18 vidurasyApi te vAkyaM zrutaM bhISmasya cobhayoH / avadhyAnAM vadhaM pazyandharmarAjo yudhiSThiraH / kuntyAzca vipulaprajJa prajJA kAtnyena te zrutA // 4 . niSTananbhImasenaM ca vijayaM cedamabravIt / / 19 sarvametadatikramya vicArya ca punaH punH| yadarthaM vanavAsazca prAptaM duHkhaM ca ynmyaa| - 1079 - Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 151. 20] mahAbhArate [5. 152. 21 so'yamasmAnupaityeva paro'narthaH prayatnataH // 20 vyAghracarmaparIvArA vRtAzca dvIpicarmabhiH // 6 yasminyatnaH kRto'smAbhiH sa no hInaH prytntH| savastayaH sazRGgAzca spraasvividhaayudhaaH| . akRte tu prayatne'smAnupAvRttaH kalimahAn // 21 sakuThArAH sakuddAlAH satailakSaumasarpiSaH // 7 kathaM hyavadhyaiH saMgrAmaH kAryaH saha bhaviSyati / citrAnIkAH suvapuSo jvalitA iva pAvakAH / kathaM hatvA gurunvRddhAnvijayo no bhaviSyati // 22 tathA kavacinaH zUrAH zastreSu kRtanizramAH // 8 tacchrutvA dharmarAjasya savyasAcI paraMtapaH / kulInA hayayonijJAH sArathye vinivezitAH / . yaduktaM vAsudevena zrAvayAmAsa tadvacaH / / 23 baddhAriSTA baddhakakSyA baddhadhvajapatAkinaH // 9 uktavAndevakIputraH kuntyAzca vidurasya ca / caturyujo rathAH sarve sarve zastrasamAyutAH / vacanaM tattvayA rAjanikhilenAvadhAritam // 24 saMhRSTavAhanAH sarve sarve zatazarAsanAH // 10 ' na ca to vakSyato'dharmamiti me naiSThikI matiH / dhuryayorhayayorekastathAnyau paannisaarthii| na cApi yuktaM kaunteya nivartitumayudhyataH // 25 tau cApi rathinAM zreSThau rathI ca hayavittathA // 11 tacchrutvA vAsudevo'pi svysaacivcstdaa| , nagarANIva guptAni durAdeyAni zatrubhiH / smayamAno'bravItpArthamevametaditi bruvan // 26 AsanrathasahasrANi hemamAlIni sarvazaH // 12 tataste dhRtasaMkalpA yuddhAya sahasainikAH / yathA rathAstathA nAgA baddhakakSyAH svlNkRtaaH| . pANDaveyA mahArAja tAM rAtriM sukhamAvasan // 27 babhUvuH sapta puruSA ratnavanta ivAdrayaH // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi dvAvakuzadharau teSu dvaavuttmdhnurdhrau| ekapaJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 151 // dvau varAsidharau rAjannekaH zaktipatAkadhRk // 14 152 gajairmattaiH samAkIrNaM savarmAyudhakozakaiH / vaizaMpAyana uvaac| tadvabhUva balaM rAjankauravyasya sahasrazaH // 15 vyuSitAyAM rajanyAM tu rAjA duryodhanastataH / vicitrakavacAmuktaiH sapatAkaiH svalaMkRtaiH / vyabhajattAnyanIkAni daza cai ca bhArata // 1 sAdibhizcopasaMpannA Asannayutazo hayAH // 16 narahastirathAzvAnAM sAraM madhyaM ca phalgu c| susaMgrAhAH susaMtoSA hemabhANDaparicchadAH / sarveSveteSvanIkeSu saMdideza mahIpatiH // 2 anekazatasAhasrAste ca sAdivaze sthitAH // 17 sAnukarSAH satUNIrAH savarUthAH satomarAH / nAnArUpavikArAzca nAnAkavacazastriNaH / sopAsaGgAH sazaktIkAH saniSaGgAH spothikaaH||3 padAtino narAstatra babhUvuhemamAlinaH // 18 sadhvajAH sapatAkAzca sshraasntomraaH| rathasyAsandaza gajA gajasya daza vAjinaH / rajjubhizca vicitrAbhiH sapAzAH saparistarAH // 4 narA daza hayasyAsanpAdarakSAH smnttH|| 19 sakacagrahavikSepAH satailaguDavAlukAH / rathasya nAgAH paJcAzannAgasyAsazataM hayAH / sAzIviSaghaTAH sarve sasarjarasapAMsavaH // 5 yasya puruSAH sapta bhinnasaMdhAnakAriNaH // 20 saghaNTAphalakAH sarve vAsIvRkSAdanAnvitAH / senA paJcazataM nAgA rathAstAvanta eva ca / - 1080 - Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 152. 21 ] udyogaparva [5. 153. 16 dazasenA ca pRtanA pRtanA daza vAhinI // 21 Rte senApraNetAraM pRtanA sumahatyapi / vAhinI pRtanA senA dhvajinI sAdinI camUH / dIryate yuddhamAsAdya pipIlikapuTaM yathA // 2 akSauhiNIti paryAyairniruktAtha vruuthinii| na hi jAtu dvayorbuddhiH samA bhavati karhi cit / evaM vyUDhAnyanIkAni kauraveyeNa dhImatA // 22 zauryaM ca nAma netRNAM spardhate ca parasparam // 3 akSauhiNyo dazaikA ca saMkhyAtAH sapta caiva h| zrUyate ca mahAprAjJa haihayAnamitaujasaH / akSauhiNyastu saptaiva pANDavAnAmabhUdalam / abhyayurbrAhmaNAH sarve smucchritkushdhvjaaH|| 4 akSauhiNyo dazaikA ca kauravANAmabhUdalam // 23 tAnanvayustadA vaizyAH zUdrAzcaiva pitAmaha / narANAM pazcapazcAzadeSA pattirvidhIyate / ekatastu trayo varNA ekataH kSatriyarSabhAH // 5 senAmukhaM ca tisrastA gulma ityabhisaMjJitaH // 24 te sma yuddheSvabhajyanta trayo varNAH punaH punaH / daza gulmA gaNastvAsIdgaNAstvayutazo'bhavan / kSatriyAstu jayantyeva bahulaM caikato balam // 6 duryodhanasya senAsu yotsyamAnAH prahAriNaH // 25 tataste kSatriyAneva papracchurdvijasattamAH / tatra duryodhano rAjA zUrAnbuddhimato narAn / tebhyaH zazaMsurdharmajJA yAthAtathyaM pitAmaha // 7 prasamIkSya mahAbAhuzcakre. senApatIMstadA // 26 vayamekasya zRNumo mahAbuddhimato raNe / pRthagakSauhiNInAM ca praNetRnnarasattamAn / bhavantastu pRthaksarve svabuddhivazavartinaH // 8 vidhipUrvaM samAnIya pArthivAnabhyaSecayat // 27 tataste brAhmaNAzcakrurekaM senApatiM dvijam / kRpaM droNaM ca zalyaM ca saindhavaM ca mahAratham / nayeSu kuzalaM zUramajayankSatriyAMstataH // 9 sudakSiNaM ca kAmbojaM kRtavarmANameva ca // 28 evaM ye kuzalaM zUraM hite sthitamakalmaSam / droNaputraM ca karNaM ca bhUrizravasameva ca / senApatiM prakurvanti te jayanti raNe ripUna // 10 zakuni saubalaM caiva bAhrIkaM ca mahAratham // 29 bhavAnuzanasA tulyo hitaiSI ca sadA mama / divase divase teSAM prativelaM sa bhArata / asaMhAryaH sthito dharme sa naH senApatirbhava // 11 cakre sa vividhAH saMjJAH pratyakSaM ca punaH punH||30 razmIvatAmivAdityo vIrudhAmiva candramAH / tathA viniyatAH sarve ye ca teSAM padAnugAH / kubera iva yakSANAM marutAmiva vAsavaH // 12 babhUvuH sainikA rAjanarAjJaH priyacikIrSavaH // 31 parvatAnAM yathA meruH suparNaH patatAmiva / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi kumAra iva bhUtAnAM vasUnAmiva havyavAT // 13 dvipaJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 152 // bhavatA hi vayaM guptAH zakreNeva divaukasaH / // samAptamabhiniryANaparva // anAdhRSyA bhaviSyAmanidazAnAmapi dhruvam // 14 prayAtu no bhavAnare devAnAmiva pAvakiH / vaizaMpAyana uvAca / vayaM tvAmanuyAsyAmaH saurabheyA ivarSabham // 15 tataH zAMtanavaM bhISmaM prAJjalidhRtarASTrajaH / bhISma uvaac| saha sarvairmahIpAlairidaM vacanamabravIt // 1 / evametanmahAbAho yathA vadasi bhArata / ma. bhA. 136 - 1081 - Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 153. 16 ] mahAbhArate [5. 154.6 yathaiva hi bhavanto me tathaiva mama pANDavAH // 16 zivAzca bhayavedinyo neduptisvarA bhRzam // 30 api caiva mayA zreyo vAcyaM teSAM narAdhipa / / senApatye yadA rAjA gAGgeyamabhiSiktavAn / yoddhavyaM tu tavArthAya yathA sa samayaH kRtaH // 17 tadaitAnyugrarUpANi abhavazatazo nRpa // 31 na tu pazyAmi yoddhAramAtmanaH sadRzaM bhuvi / / tataH senApatiM kRtvA bhISmaM parabalArdanam / Rte tasmAnnaravyAghrAtkuntIputrAddhanaMjayAt // 18 vAcayitvA dvijazreSThAnniSkai!bhizca bhUrizaH // 32 sa hi veda mahAbAhurdivyAnyastrANi srvshH| vardhamAno jayAzIbhirniryayau sainikairvRtaH / na tu mAM vivRto yuddhe jAtu yudhyeta pANDavaH // 19 ApageyaM puraskRtya bhrAtRbhiH sahitastadA / ahaM sa ca kSaNenaiva nirmanuSyamidaM jagat / / skandhAvAreNa mahatA kurukSetraM jagAma ha // 33 kuryAM zastrabalenaiva sasurAsurarAkSasam // 20 parikramya kurukSetraM karNena saha kauravaH / na tvevotsAdanIyA me pANDoH putrA narAdhipa / zibiraM mApayAmAsa same deze narAdhipaH // 34 tasmAdyodhAnhaniSyAmi prayogeNAyutaM sadA // 21 madhurAnUSare deze prabhUtayavasendhane / evameSAM kariSyAmi nidhanaM kurunandana / yathaiva hAstinapuraM tadvacchibiramAbabhau // 35 na cette mAM haniSyanti pUrvameva samAgame // 22 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi . senApatistvahaM rAjansamayenApareNa te / tripaJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 153 // . bhaviSyAmi yathAkAmaM tanme zrotumihArhasi // 23 154 karNo vA yudhyatAM pUrvamahaM vA pRthivIpate / janamejaya uvAca / spardhate hi sadAtyartha sUtaputro mayA raNe // 24 ApageyaM mahAtmAnaM bhISmaM zastrabhRtAM varam / karNa uvAca / pitAmahaM bhAratAnAM dhvajaM sarvamahIkSitAm // 1 nAhaM jIvati gAGgeye yotsye rAjankathaMcana / / bRhaspatisamaM buddhyA kSamayA pRthivIsamam / hate bhISme tu yotsyAmi saha gANDIvadhanvanA // 25 samudramiva gAmbhIrye himavantamiva sthiram // 2 vaizaMpAyana uvAca / prajApatimivaudArye tejasA bhAskaropamam / tataH senApatiM cakre vidhivadbharidakSiNam / mahendramiva zatrUNAM dhvaMsanaM zaravRSTibhiH // 3 dhRtarASTrAtmajo bhISmaM so'bhiSikto vyroct||26 raNayajJe pratibhaye svAbhIle lomaharSaNe / tato bherIzca zaGkhayazca zatazazcaiva puSkarAn / / dIkSitaM cirarAtrAya zrutvA rAjA yudhiSThiraH // 4 vAdayAmAsuravyagrAH puruSA rAjazAsanAt // 27 kimabravInmahAbAhuH sarvadharmavizAradaH / siMhanAdAzca vividhA vAhanAnAM ca nisvanAH / bhImasenArjunau vApi kRSNo vA pratyapadyata // 5 prAdurAsannanabhre ca varSa rudhirakardamam // 28 vaizaMpAyana uvAca / nirghAtAH pRthivIkampA gajabRMhitanisvanAH / ApaddharmArthakuzalo mahAbuddhiyudhiSThiraH / AsaMzca sarvayodhAnAM pAtayanto manAMsyuta // 29 sarvAnbhrAtRnsamAnIya vAsudevaM ca sAtvatam / vAcazcApyazarIriNyo divazcolkAH prpedire| / uvAca vadatAM zreSThaH sAntvapUrvamidaM vacaH // 6 - 1082 - Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 154.7] udyogaparva [5. 154. 34 paryAkrAmata sainyAni yattAstiSThata daMzitAH / gANDIvadhanvA ye cAnye rAjAnastatra kecana / pitAmahena vo yuddhaM pUrvameva bhaviSyati / pUjayAMcakrurabhyetya te sma sarve halAyudham // 20 tasmAtsaptasu senAsu praNetRnmama pazyata // 7 tatastaM pANDavo rAjA kare pasparza pANinA / vAsudeva uvaac| vAsudevapurogAstu sarva evAbhyavAdayan // 21 yathArhati bhavAnvaktumasminkAla upasthite / virATadrupadI vRddhAvabhivAdya halAyudhaH / tathedamarthavadvAkyamuktaM te bharatarSabha // 8 yudhiSThireNa sahita upAvizadariMdamaH // 22 rocate me mahAbAho kriyatAM yadanantaram / tatasteSUpaviSTeSu pArthiveSu samantataH / nAyakAstava senAyAmabhiSicyantu sapta vai / / 9 vAsudevamabhiprekSya rauhiNeyo'bhyabhASata / / 23 vaizaMpAyana uvAca / bhavitAyaM mahAraudro dAruNaH puruSakSayaH / tato drupadamAnAyya virATaM zinipuMgavam / diSTametadbhavaM manye na zakyamativartitum // 24 dhRSTadyumnaM ca pAzcAlyaM dhRSTaketuM ca pArthivam / asmAyuddhAtsamuttIrNAnapi vaH sasudRjanAn / zikhaNDinaM ca pAzcAtyaM sahadevaM ca mAgadham // arogAnakSatairdehaiH pazyeyamiti me matiH // 25 etAnsapta maheSvAsAnvIrAnyuddhAbhinandinaH / sametaM pArthivaM kSatraM kAlapakkamasaMzayam / senApraNetRnvidhivadabhyaSiJcAdhiSThiraH // 11 vimardaH sumahAnbhAvI mAMsazoNitakardamaH // 26 sarvasenApatiM cAtra dhRSTadyumnamupAdizat / ukto mayA vAsudevaH punaH punarupahare / droNAntahetorutpanno ya iddhaajjaatvedsH|| 12 saMbandhiSu samAM vRttiM vartasva madhusUdana / / 27 sarveSAmeva teSAM tu samastAnAM mahAtmanAm / pANDavA hi yathAsmAkaM tathA duryodhano nRpaH / senApatipatiM cakre guDAkezaM dhanaMjayam // 13 tasyApi kriyatAM yuktyA saparyeti punaH punH||28 arjunasyApi netA ca saMyantA caiva vAjinAm / tacca me nAkarodvAkyaM tvadarthe madhusUdanaH / saMkarSaNAnujaH zrImAnmahAbuddhirjanArdanaH // 14 niviSTaH sarvabhAvena dhanaMjayamavekSya ca // 29 tadRSTvopasthitaM yuddhaM samAsannaM mahAtyayam / dhruvo jayaH pANDavAnAmiti me nizcitA matiH / prAvizadbhavanaM rAjJaH pANDavasya halAyudhaH // 15 tathA hyabhinivezo'yaM vAsudevasya bhArata // 30 sahAkrUraprabhRtibhirgadasAmbolmukAdibhiH / na cAhamutsahe kRSNamRte lokamudIkSitum / gaikmiNeyAhukasutaizcArudeSNapurogamaiH // 16 vRSNimukhyairabhigataiAgheriva blotkttaiH| tato'hamanuvartAmi kezavasya cikIrSitam // 31 abhigupto mahAbAhurmarudbhiriva vAsavaH // 17 ubhau ziSyau hi me vIrau gadAyuddhavizAradau / nIlakauzeyavasanaH kailaasshikhropmH| tulyasneho'smyato bhIme tathA duryodhane nRpe // 32 siMhakhelagatiH zrImAnmadaraktAntalocanaH // 18 tasmAdyAsyAmi tIrthAni sarasvatyA niSevitum / taM dRSTvA dharmarAjazca kezavazca mahAdyutiH / na hi zakSyAmi kauravyAnnazyamAnAnupekSitum // 33 sadatiSThattadA pArtho bhImakarmA vRkodaraH // 19 / evamuktvA mahAbAhuranujJAtazca pANDavaiH / - 1083 - Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 154. 34] mahAbhArate [5. 155.21 tIrthayAtrAM yayau rAmo nivartya madhusUdanam // 34 / vicitrAyudharmiNyA gaGgayeva pravRddhayA // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi sa samAsAdya vArSNeyaM yogAnAmIzvaraM prabhum / ctuHpnycaashddhikshttmo'dhyaayH|| 15 // vyaMsito vrIDito rAjannAjagAma sa kuNDinam // 14 yatraiva kRSNena raNe nirjitaH paravIrahA / vaizaMpAyana uvAca / tatra bhojakaTaM nAma cakre nagaramuttamam // 15 / etasminneva kAle tu bhISmakasya mahAtmanaH / sainyena mahatA tena prbhuutgjvaajinaa| hiraNyalomno nRpateH sAkSAdindrasakhasya vai // 1 puraM tadbhuvi vikhyAtaM nAmnA bhojakaTaM nRpa // 16 AhRtInAmadhipaterbhojasyAtiyazasvinaH / sa bhojarAjaH sainyena mahatA parivAritaH / dAkSiNAtyapateH putro dikSu rukmIti vizrutaH // 2 akSauhiNyA mahAvIryaH pANDavAnsamupAgamat // 17 yaH kiMpuruSasiMhasya gandhamAdanavAsinaH / tataH sa kavacI khaDgI zarI dhanvI tlii.sthii| ziSyaH kRtsnaM dhanurvedaM catuSpAdamavAptavAn // 3 dhvajenAdityavarNena praviveza mahAcamUm // 18 yo mAhendraM dhanurlebhe tulyaM gANDIvatejasA / viditaH pANDaveyAnAM vaasudevpriyepsyaa| zAGgeNa ca mahAbAhuH saMmitaM divyamakSayam // 4 yudhiSThirastu taM rAjA pratyudgamyAbhyapUjayat // 19 trINyevaitAni divyAni dhanUMSi divicAriNAm / sa pUjitaH pANDusutairyathAnyAyaM susatkRtaH / vAruNaM gANDivaM tatra mAhendra vijayaM dhanuH // 5 pratipUjya ca tAnsarvAnvizrAntaH sahasainikaH / zAGgaM tu vaiSNavaM prAhurdivyaM tejomayaM dhanuH / uvAca madhye vIrANAM kuntIputraM dhanaMjayam / / 20 dhArayAmAsa yatkRSNaH parasenAbhayAvaham // 6 sahAyo'smi sthito yuddhe yadi bhIto'si pANDava / gANDIvaM pAvakAllebhe khANDave pAkazAsaniH / kariSyAmi raNe sAhyamasahyaM tava zatrubhiH // 21 dumAdrukmI mahAtejA vijayaM pratyapadyata // 7 na hi me vikrame tulyaH pumAnastIha kazcana / saMchidya mauravAnpAzAnnihatya muramojasA / nihatya samare zastava dAsyAmi phalguna // 22 nirjitya narakaM bhaumamAhRtya maNikuNDale // 8 ityukto dharmarAjasya kezavasya ca saMnidhau / SoDaza strIsahasrANi ratnAni vividhAni ca / zRNvatAM pArthivendrANAmanyeSAM caiva sarvazaH // 23 pratipede hRSIkezaH zAGgaM ca dhanuruttamam // 9 rukmI tu vijayaM labdhvA dhanurmeghasamasvanam / vAsudevamabhiprekSya dharmarAjaM ca pANDavam / vibhISayanniva jagatpANDavAnabhyavartata // 10 uvAca dhImAnkaunteyaH prahasya sakhipUrvakam // 24 nAmRSyata purA yo'sau svabAhubaladarpitaH / yudhyamAnasya me vIra gandharvaiH sumahAvalaiH / rukmiNyA haraNaM vIro vAsudevena dhImatA // 11 sahAyo ghoSayAtrAyAM kastadAsItsakhA mama // 25 kRtvA pratijJA nAhatvA nivartiSyAmi kezavam / tathA pratibhaye tasmindevadAnavasaMkule / tato'nvadhAvadvArSNeyaM sarvazastrabhRtAM varam // 12 / khANDave yudhyamAnasya kaH sahAyastadAbhavat // 26 senayA caturaGgiNyA mahatyA duurpaatyaa| nivAtakavacaiyuddhe kAlakeyaizca dAnavaiH / - 1084 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 155. 27] udyogaparva [5. 156. 15 tatra me yudhyamAnasya kaH sahAyastadAbhavat // 27 vaizaMpAyana uvAca / tathA virATanagare kurubhiH saha sNgre| tathA vyUDheSvanIkeSu yatteSu bharatarSabha / yudhyato bahubhistAta kaH sahAyo'bhavanmama // 28 dhRtarASTro mahArAja saMjayaM vAkyamabravIt // 2 upajIvya raNe rudraM zakraM vaizravaNaM yamam / ehi saMjaya me sarvamAcakSvAnavazeSataH / varuNaM pAvakaM caiva kRpaM droNaM ca mAdhavam // 29 senAniveze yadvRttaM kurupANDavasenayoH // 3 dhArayangANDivaM divyaM dhanustejomayaM dRDham / diSTameva paraM manye pauruSaM cApyanarthakam / akSayyazarasaMyukto divyAstraparibRMhitaH / / 30 yadahaM jAnamAno'pi yuddhadoSAnkSayodayAn // 4 kauravANAM kule jAtaH pANDoH putro vizeSataH / tathApi nikRtiprajJaM putraM durvRtadevinam / / droNaM vyapadizaziSyo vAsudevasahAyavAn / / 31 na zaknomi niyantuM vA kartuM vA hitamAtmanaH // 5 kathamasmadvidho brUyAdbhIto'smItyayazaskaram / bhavatyeva hi me sUta buddhirdoSAnudarzinI / vacanaM narazArdUla vajrAyudhamapi svayam // 32 duryodhanaM samAsAdya punaH sA parivartate // 6 nAsmi bhIto mahAbAho sahAyArthazca nAsti me / evaM gate vai yadbhAvi tadbhaviSyati saMjaya / yathAkAmaM yathAyogaM gaccha ghAnyatra tiSTha vA // 33 kSatradharmaH kila raNe tanutyAgo'bhipUjitaH // 7 saMjaya uvAca / vinivartya tato rukmI senAM sAgarasaMnibhAm / tvadyukto'yamanuprazno mahArAja yathArhasi / duryodhanamupAgacchattathaiva bharatarSabha // 34 na tu duryodhane doSamimamAsaktumarhasi / tathaiva cAbhigamyainamuvAca sa narAdhipaH / zRNuSvAnavazeSeNa vadato mama pArthiva // 8 pratyAkhyAtazca tenApi sa tadA zUramAninA // 35 ya Atmano duzcaritAdazubhaM prApnuyAnnaraH / dvAveva tu mahArAja tasmAyuddhAvyapeyatuH / enasA na sa daivaM vA kAlaM vA gantumarhati // 9. rauhiNeyazca vArSNeyo rukmI ca vasudhAdhipaH // 36 mahArAja manuSyeSu nindyaM yaH sarvamAcaret / gate rAme tIrthayAtrAM bhISmakasya sute tathA / sa vadhyaH sarvalokasya ninditAni samAcaran // 10 upAvizanpANDaveyA matrAya punareva hi // 37 nikArA manujazreSTha pANDavaistvatpratIkSayA / samitidharmarAjasya sA pArthivasamAkulA / anubhUtAH sahAmAtyainikRtairadhidevane // 11 zuzubhe tArakAcitrA dyauzcandreNeva bhArata // 38 hayAnAM ca gajAnAM ca rAjJAM cAmitatejasAm / / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi vaizasaM samare vRttaM yattanme zRNu sarvazaH // 12 : - paJcapaJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 155 // sthiro bhUtvA mahArAja sarvalokakSayodayam / yathAbhUtaM mahAyuddhe zrutvA mA vimanA bhava // 13. janamejaya uvAca / na hyeva kartA puruSaH karmaNoH zubhapApayoH / tathA vyUDheSvanIkeSu kurukSetre dvijarSabha / asvatatro hi puruSaH kAryate dAruyatravat // 14 : kimakurvanta kuravaH kAlenAbhipracoditAH // 1 . kecidIzvaranirdiSTAH kecideva ydRcchyaa| - 1085 156 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 156. 15 ] mahAbhArate [5. 158.5 pUrvakarmabhirapyanye traidhametadvikRSyate // 15 asmAnvA tvaM parAjitya prazAdhi pRthivImimAm / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi atha vA nihato'smAbhirvIralokaM gamiSyasi // 12 SaTpaJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 156 // rASTrAtpravrAjanaM klezaM vanavAsaM ca pANDava / // samAptaM bhISmAbhiSecanaparva // kRSNAyAzca pariklezaM saMsmaranpuruSo bhava // 13 157 apriyANAM ca vacane pravrajatsu punaH punaH / saMjaya uvaac| amarSaM darzayAdya tvamamarSo hyeva pauruSam // 14 hiraNvatyAM niviSTeSu pANDaveSu mahAtmasu / krodho balaM tathA vIryaM jJAnayogo'stralAghavam / duryodhano mahArAja karNena saha bhArata // 1 iha te pArtha dRzyantAM saMgrAme puruSo bhava // 15 saubalena ca rAjendra tathA duHzAsanena ca / taM ca tUbarakaM mUDhaM bahvAzinamavidyakam / AhUyopahare rAjannulUkamidamabravIt // 2 ulUka madvaco brUyA asakRdbhImasenakam // 16 ulUka gaccha kaitavya pANDavAnsahasomakAn / azaktenaiva yacchaptaM sabhAmadhye vRkodara / gatvA mama vaco brUhi vAsudevasya zRNvataH // 3 duHzAsanasya rudhiraM pIyatAM yadi zakyate // 17 idaM tatsamanuprAptaM varSapUgAbhicintitam / lohAbhihAro nivRttaH kurukSetramakardamam / pANDavAnAM kurUNAM ca yuddhaM lokabhayaMkaram // 4 puSTAste'zvA bhRtA yodhAH zvo yudhyasva skeshvH|| yadetatkatthanAvAkyaM saMjayo mahadabravIt / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi madhye kurUNAM kaunteya tasya kAlo'yamAgataH / saptapaJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 157 // yathA vaH saMpratijJAtaM tatsarvaM kriyatAmiti // 5 ,158 amarSa rAjyaharaNaM vanavAsaM ca pANDava / saMjaya uvAca / draupadyAzca pariklezaM saMsmaranpuruSo bhava // 6 senAnivezaM saMprApya kaitavyaH pANDavasya ha / yadarthaM kSatriyA sUte garbha tadidamAgatam / samAgataH pANDaveyaiyudhiSThiramabhASata // 1 balaM vIryaM ca zauryaM ca paraM cApyanalAghavam / abhijJo dUtavAkyArnA yathoktaM bruvato mama / pauruSaM darzayanyuddhe kopasya kuru niSkRtim // 7 duryodhanasamAdezaM zrutvA na krodbhumarhasi // 2 parikiSTasya dInasya dIrghakAloSitasya c| - yudhiSThira uvAca / na sphuTeddhRdayaM kasya aizvaryAdazitasya ca // 8 ulUka na bhayaM te'sti brUhi tvaM vigatajvaraH / kule jAtasya zUrasya paravitteSu gRdhyataH / yanmataM dhArtarASTrasya lubdhasyAdIrghadarzinaH // 3 AcchinnaM rAjyamAkramya kopaM kasya na dIpayet // 9 saMjaya uvAca / yattaduktaM mahadvAkyaM karmaNA tadvibhAvyatAm / tato dyutimatAM madhye pANDavAnAM mahAtmanAm / . akarmaNA katthitena santaH kupuruSaM viduH // 10 / sRJjayAnAM ca sarveSAM kRSNasya ca yazasvinaH // 4 amitrANAM vaze sthAnaM rAjyasya ca punarbhavaH / / drupadasya saputrasya virATasya ca saMnidhau / dvAvau~ yudhyamAnasya tasmAtkuruta pauruSam // 11 / bhUmipAnAM ca sarveSAM madhye vAkyaM jagAda ha // 5 - 1086 - Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 158. 6] udyogaparva [5. 158. 31 idaM tvAmabravIdrAjA dhArtarASTro mahAmanAH / prAcyaiH pratIcyairatha dAkSiNAtyaizRNvatAM kuruvIrANAM tannibodha narAdhipa // 6 ___ rudIcyakAmbojazakaiH khazaizca / parAjito'si tena kRSNA cAnAyitA sabhAm / zAlvaiH samatsyaiH kurumadhyadezaizakyo'marSo manuSyeNa kartuM puruSamAninA // 7 // ___ mleMcchaiH pulindairdraviDAndhrakAnyaiH // 20 dvAdazaiva tu varSANi vane dhissnnyaadvivaasitaaH| nAnAjanaughaM yudhi saMpravRddhaM saMvatsaraM virATasya dAsyamAsthAya coSitAH // 8 ___ gAGgaM yathA vegamavAraNIyam / amarSe rAjyaharaNaM vanavAsaM ca pANDava / mAM ca sthitaM nAgabalasya madhye draupadyAzca pariklezaM saMsmaranpuruSo bhava // 9 yuyutsase manda kimalpabuddhe // 21 azaktena ca yacchaptaM bhImasenena pANDava / ityevamuktvA rAjAnaM dharmaputraM yudhiSThiram / duHzAsanasya rudhiraM pIyatAM yadi zakyate // 10 abhyAvRtya punarjiSNumulUkaH pratyabhASata // 22 lohAbhihAro nirvRttaH kurukSetramakardamam / akatthamAno yudhyasva katthase'rjuna kiM bahu / samaH panthA bhRtA yodhAH zvo yudhyasva sakezavaH // | paryAyAtsiddhiretasya naitatsidhyati katthanAt // 23 asamAgamya bhISmeNa saMyuge kiM vikatthase / yadIdaM katthanAsidhyetkarma loke dhanaMjaya / ArurukSuryathA mandaH parvataM gandhamAdanam // 12 / sarve bhaveyuH siddhArthA bahu kattheta durgataH // 24 droNaM ca yudhyatAM zreSThaM zacIpatisamaM yudhi / jAnAmi te vAsudevaM sahAyaM ajitvA saMyuge pArtha rAjyaM kathamihecchasi // 13 jAnAmi te gANDivaM tAlamAtram / brAhme dhanuSi cAcAryaM vedayorantaraM dvayoH / jAnAmyetattvAdRzo nAsti yoddhA yudhi dhuryamavikSobhyamanIkadharamacyutam // 14 rAjyaM ca te jAnamAno harAmi // 25 droNaM mohAdyudhA pArtha yajigISasi tnmRssaa|| na tu paryAyadharmeNa siddhi prApnoti bhUyasIm / na hi zuzruma vAtena merumunmathitaM girim // 15 manasaiva hi bhUtAni dhAtA prakurute vaze // 26 anilo vA vahenmeraM dyaurvApi nipatenmahIm / / trayodaza samA bhuktaM rAjyaM vilapatastava / / dhugaM vA parivarteta yadyevaM syAdyathAttha mAm // 16 ko hyAbhyAM jIvitAkAGkSI prApyAstramarimardanam / bhUyazcaiva prazAsiSye nihatya tvAM sabAndhavam // 27 gajo vAjI naro vApi punaH svasti gRhAndrajet // ka tadA gANDivaM te'bhUdyattvaM dAsapaNe jitH| kathamAbhyAmabhidhyAtaH saMsRSTo dAruNena vaa|| ka tadA bhImasenasya balamAsIcca phalguna // 28 raNe jIvanvimucyeta padA bhUmimupaspRzan // 18 sagadAdbhImasenAzca pArthAccaiva sagANDivAt / kiM durduraH kUpazayo yathemAM na vai mokSastadA vo'bhUdvinA kRSNAmaninditAm / na budhyase rAjacamU sametAm / sA vo dAsyaM samApannAnmokSayAmAsa bhAminI / durAdharSAM devacamaprakAzAM amAnuSyasamAyuktAndAsyakarmaNyavasthitAn // 30 ....guptAM narendrasidazairiva dyAm / / 19 / avocaM yatSaNDhatilAnahaM vastathyameva tat / - 1037 - Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ B. 158. 31] mahAbhArate - [5. 159. 13 dhRtA hi veNI pArthena virATanagare tadA // 31 159 sUdakarmaNi ca zrAntaM virATasya mhaanse| saMjaya uvaac| bhImasenena kaunteya yacca tanmama pauruSam // 32 ulUkastvarjunaM bhUyo yathoktaM vAkyamabravIt / evameva sadA daNDaM kSatriyAH kSatriye dadhuH / AzIviSamiva kruddhaM tudanvAkyazalAkayA // 1. zreNyA kakSyAM ca veNyAM ca saMyuge yaH palAyate // tasya tadvacanaM zrutvA ruSitAH pANDavA bhRzam / na bhayAdvAsudevasya na cApi tava phalguna / prAgeva bhRzasaMkruddhAH kaitavyena pradharSitAH // 2 rAjyaM pratipradAsyAmi yudhyasva sahakezavaH // 34 nAsaneSvavatiSThanta bAhUMzcaiva vivikSipuH / na mAyA hIndrajAlaM vA kuhakA vA vibhISaNI / AzIviSA iva kruddhA vIkSAMcakruH parasparam // 3 . Attazastrasya me yuddhe vahanti pratigarjanAH // 35 avAkzirA bhImasenaH samudaikSata kezavam / vAsudevasahasraM vA phalgunAnAM zatAni vaa| netrAbhyAM lohitAntAbhyAmAzIviSa iva zvasan // 4 AtaM vAtAtmajaM dRSTvA krodhenAbhihataM bhRzam / AsAdya mAmamogheNuM draviSyanti dizo daza // 36 utsmayanniva dAzArhaH kaitavyaM pratyabhASata // 5 saMyugaM gaccha bhISmeNa bhindhi tvaM zirasA girim / prayAhi zIghraM kaitavya brUyAzcaiva suyodhanam / prataremaM mahAgAdhaM bAhubhyAM puruSodadhim // 37 zrutaM vAkyaM gRhIto'rtho mataM yatte tathAstu tt||6 zAradvatamahAmInaM viviMzatijhaSAkulam / madvacazcApi bhUyaste vaktavyaH sa suyodhanaH / bRhadvalasamuccAlaM saumadattitimigilam // 38 zva idAnIM pradRzyethAH puruSo bhava durmate // 7 duHzAsanaughaM zalazalyamatsya manyase yacca mUDha tvaM na yotsyati janArdanaH / suSeNacitrAyudhanAganakram / sArathyena vRtaH pArthairiti tvaM na bibheSi ca // 8 jayadrathAdriM purumitragAdhaM jaghanyakAlamapyetadbhavedyatsarvapArthivAn / durmarSaNodaM zakuniprapAtam // 39 nirdaheyamahaM krodhAttRNAnIva hutAzanaH // 9 zastraughamakSayyamatipravRddhaM yudhiSThiraniyogAttu phalgunasya mahAtmanaH / . yadAvagAhya shrmnssttcetaaH| kariSye yudhyamAnasya sArathyaM viditAtmanaH // 10 bhaviSyasi tvaM hatasarvabAndhava yadyutpatasi lokAMstrInyadyAvizasi bhUtalam / stadA manaste paritApameSyati // 40 tatra tatrArjunarathaM prabhAte drakSyase'grataH // 11 - tadA manaste tridivAdivAzuce yaccApi bhImasenasya manyase moghagarjitam / nivartatAM pArtha mahIprazAsanAt / duHzAsanasya rudhiraM pItamityavadhAryatAm // 12 rAjyaM prazAstuM hi sudurlabhaM tvayA na tvAM samIkSate pArtho nApi rAjA yudhiSThiraH / __ bubhUSatA svarga ivAtapasvinA // 41 na bhImaseno na yamau pratikUlaprabhASiNam // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi aSTapaJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 158 // ekonaSaSTyadhikazatatamo'dhyAyaH // 159 // - 1088 - Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 160. 1] udyogaparva [5. 160. 24 sa darpapUrNo na samIkSase tvasaMjaya uvAca / manarthamAtmanyapi vartamAnam / duryodhanasya tadvAkyaM nizamya bhrtrssbhH| tasmAdahaM te prathamaM samUhe netrAbhyAmatitAmrAbhyAM kaitavyaM samudaikSata // 1 ___ hantA samakSaM kuruvRddhameva // 12 sa kezavamabhiprekSya guDAkezo mahAyazAH / / sUryodaye yuktasenaH pratIkSya abhyabhASata kaitavyaM pragRhya vipulaM bhujam // 2 ___dhvajI rathI rakSa ca satyasaMdham / svavIyaM yaH samAzritya samAhvayati vai parAn / ahaM hi vaH pazyatAM dvIpamenaM abhItaH pUrayazaktiM sa vai puruSa ucyate // 3 rathAdbhISmaM pAtayitAsmi bANaiH // 13 paravIryaM samAzritya yaH samAhvayate parAn / zvobhUte katthanAvAkyaM vijJAsyati suyodhanaH / kSatrabandhurazaktatvAlloke sa puruSAdhamaH // 4 arditaM zarajAlena mayA dRSTvA pitAmaham // 14 sa tvaM pareSAM vIryeNa manyase vIryamAtmanaH / yaduktazca sabhAmadhye puruSo hrasvadarzanaH / khayaM kApuruSo mUDhaH parAMzca kSepnumicchasi // 5 kruddhena bhImasenena bhrAtA duHzAsanastava // 15 yastvaM vRddhaM sarvarAjJAM hitabuddhiM jitendriyam / adharmajJo nityavairI pApabuddhirnRzaMsakRt / maraNAya mahAbuddhiM dIkSayitvA vikatthase // 6 satyAM pratijJAM nacirAdrakSyase tAM suyodhana // 16 bhAvaste vidito'smAbhirbuddhe kulapAMsana / abhimAnasya darpasya krodhpaarussyyostthaa| na haniSyanti gAGgeyaM pANDavA ghRNayeti ca // 7 naiSTaryasyAvalepasya AtmasaMbhAvanasya ca // 17 yasya vIryaM samAzritya dhArtarASTra vikatthase / nRzaMsatAyAstaikSNyasya dharmavidveSaNasya ca / hantAsmi prathamaM bhISmaM miSatAM sarvadhanvinAm // 8 adharmasyAtivAdasya vRddhAtikramaNasya ca // 18 kaitavya gatvA bharatAnsametya darzanasya ca vakrasya kRtsnasyApanayasya ca / suyodhanaM dhArtarASTraM bravIhi / drakSyasi tvaM phalaM tIvramacireNa suyodhana // 19 tathetyAha arjunaH savyasAcI vAsudevadvitIye hi mayi kruddhe narAdhipa / nizAvyapAye bhavitA vimrdH||9 AzA te jIvite mUDha rAjye vA kena hetunA // 20 yadvo'bravIdvAkyamadInasattvo zAnte bhISme tathA droNe sUtaputre ca pAtite / ... madhye kurUNAM harSayansatyasaMdhaH / nirAzo jIvite rAjye putreSu ca bhaviSyasi // 21 ahaM hantA pANDavAnAmanIkaM bhrAtRRNAM nidhanaM dRSTvA putrANAM ca suyodhana / zAlveyakAMzceti mamaiSa bhAraH // 10 bhImasenena nihato duSkRtAni smariSyasi // 22 hanyAmahaM droNamRte hi lokaM na dvitIyAM pratijJAM hi pratijJAsyati kezavaH / na te bhayaM vidyate pANDavebhyaH / satyaM bravImyahaM hyetatsarvaM satyaM bhaviSyati // 23 tato hi te labdhatamaM ca rAjyaM ityuktaH kaitavo rAjaMstadvAkyamupadhArya ca / : , kSayaM gatAH pANDavAzceti bhAvaH // 11 / anujJAto nivavRte punareva yathAgatam // 24 . .bhA. 137 - 1089 - Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 160. 25] mahAbhArate [5. 162.8 upAvRtya tu pANDubhyaH kaitavyo dhRtarASTrajam / draupadeyAMzca pazcabhyasnigarnebhyaH samAdizat // 8 gatvA yathoktaM tatsarvamuvAca kurusaMsadi // 25 vRSasenAya saubhadraM zeSANAM ca mahIkSitAm / kezavArjunayorvAkyaM nizamya bharatarSabhaH / samarthaM taM hi mene vai pArthAdabhyadhikaM raNe // 9 duHzAsanaM ca karNaM ca zakuni cAbhyabhASata // 26 evaM vibhajya yodhAMstAnpRthakca saha caiva h| . AjJApayata rAjJazca balaM mitrabalaM tthaa| jvAlAvarNo maheSvAso droNamaMzamakalpayat // 10 yathA prAgudayAtsarvA yuktA tiSThatyanIkinI // 27 dhRSTadyumno maheSvAsaH senApatipatistataH / tataH karNasamAdiSTA dUtAH pratvaritA rathaiH / vidhivadvyUhya medhAvI yuddhAya dhRtmaansH|| 11 uSTravAmIbhirapyanye sadazvaizca mahAjavaiH // 28 yathAdiSTAnyanIkAni pANDavAnAmayojayat / . tUrNa pariyayuH senAM kRtsnAM karNasya zAsanAt / jayAya pANDuputrANAM yattastasthau raNAjire // 12 AjJApayanto rAjJastAnyogaH prAgudayAditi // 29 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi ekaSaSTayadhikazatatamo'dhyAyaH // 161 // . SaSTayadhikazatatamo'dhyAyaH // 160 // // samAptamulukayAnaparva // dhRtarASTra uvAca / 161 pratijJAte phalgunena vadhe bhISmasya saMjaya / saMjaya uvaac| kimakurvanta me mandAH putrA duryodhanAdayaH // 1. ulUkasya vacaH zrutvA kuntIputro yudhiSThiraH / hatameva hi pazyAmi gAGgeyaM pitaraM raNe / senAM niryApayAmAsa dhRSTadyumnapurogamAm // 1 vAsudevasahAyena pArthena dRDhadhanvanA // 2 padAtinI nAgavatI rathinImazvavRndinIm / sa cAparimitaprajJastacchrutvA paarthbhaassitm| caturvidhabalAM bhImAmakampyAM pRthivImiva // 2 kimuktavAnmaheSvAso bhISmaH praharatAM varaH // 3 bhImasenAdibhirguptAM sArjunaizca mahArathaiH / senApatyaM ca saMprApya kauravANAM dhuraMdharaH / dhRSTadyumnavazAM durgA sAgarastimitopamAm // 3 kimaceSTata gAGgeyo mahAbuddhiparAkramaH // 4 tasyAstvagre maheSvAsaH pAJcAlyo yuddhadurmadaH / vaizaMpAyana uvAca / droNaprepsuranIkAni dhRSTadyumnaH prakarSati // 4 tatastatsaMjayastasmai sarvameva nyavedayat / yathAbalaM yathotsAhaM rathinaH samupAdizat / yathoktaM kuruvRddhana bhISmeNAmitatejasA // 5 arjunaM sUtaputrAya bhImaM duryodhanAya ca // 5 saMjaya uvaac| azvatthAmne ca nakulaM zaibyaM ca kRtavarmaNe / senApatyamanuprApya bhISmaH zAMtanavo nRp| saindhavAya ca vArSNeyaM yuyudhAnamupAdizat // 6 duryodhanamuvAcedaM vacanaM harSayanniva // 6 zikhaNDinaM ca bhISmAya pramukhe samakalpayat / namaskRtvA kumArAya senAnye zaktipANaye / sahadevaM zakunaye cekitAnaM zalAya ca // 7 / ahaM senApatiste'dya bhaviSyAmi na saMzayaH // 7 dhRSTaketuM ca zalyAya gautamAyottamaujasam / senAkarmaNyabhijJo'smi vyUheSu-vividheSu ca / -- 1090 - Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 162. 8] udyogaparva [5. 163.1 karma kArayituM caiva bhRtAnapyabhRtAMstathA // 8 kRtakilbiSAH pANDaveyairdhArtarASTrA manasvinaH // 22 yAtrAyAneSu yuddheSu labdhaprazamaneSu ca / tato'haM bharatazreSTha sarvasenApatistava / bhRzaM veda mahArAja yathA veda bRhaspatiH // 9 zatrUnvidhvaMsayiSyAmi kada kRtya pANDavAn / vyUhAnapi mahArambhAndaivagAndharvamAnuSAn / na tvAtmano guNAnvaktumarhAmi vidito'smi te // tairahaM mohayiSyAmi pANDavAnvyetu te jvaraH // 10 kRtavarmA tvatiratho bhojaH praharatAM varaH / so'haM yotsyAmi tattvena pAlayaMstava vAhinIm / arthasiddhiM tava raNe kariSyati na saMzayaH // 24 yathAvacchAstrato rAjanvyetu te mAnaso jvaraH // 11 astravidbhiranAdhRSyo dUrapAtI dRDhAyudhaH / / duryodhana uvAca / haniSyati ripUMstubhyaM mahendro dAnavAniva / / 25 na vidyate me gAGgeya bhayaM devAsureSvapi / madrarAjo maheSvAsaH zalyo me'tiratho mataH / samasteSu mahAbAho satyametadravImi te // 12 spardhate vAsudevena yo vai nityaM raNe raNe // 26 kiM punastvayi durdharSe senApatye vyavasthite / bhAgineyAnnijAMstyaktvA zalyaste rathasattamaH / droNe ca puruSavyAghra sthite yuddhAbhinandini // 13 eSa yotsyati saMgrAme kRSNaM cakragadAdharam // 27 bhavadbhyAM puruSAyyAbhyAM sthitAbhyAM vijayo mm| sAgarormisamaigaiH plAvayanniva zAtravAn / na durlabhaM kuruzreSTha devarAjyamapi dhruvam / / 14 bhUrizravAH kRtAstrazca tava cApi hitaH suhRt / / 28 rathasaMkhyAM tu kAyena pressaamaatmnstthaa| saumadattirmaheSvAso rathayUthapayUthapaH / tathaivAtirathAnAM ca vettumicchAmi kaurava // 15 balakSayamamitrANAM sumahAntaM kariSyati // 29 pitAmaho hi kuzalaH pareSAmAtmanastathA / sindhurAjo mahArAja mato me dviguNo rathaH / zrotumicchAmyahaM sarvaiH sahaibhirvasudhAdhipaH // 16 yotsyate samare rAjanvikrAnto rathasattamaH // 30 bhISma uvAca / draupadIharaNe pUrvaM parikliSTaH sa pANDavaiH / gAndhAreM zRNu rAjendra rathasaMkhyAM svake ble| saMsmaraMstaM pariklezaM yotsyate paravIrahA // 31 ye rathAH pRthivIpAla tathaivAtirathAzca ye // 17 etena hi tadA rAjastapa AsthAya dAruNam / bahUnIha sahasrANi prayutAnyarbudAni c| sudurlabho varo labdhaH pANDavAnyo mAhave // 32 sthAnAM tava senAyAM yathAmukhyaM tu me zRNu // 18 sa eSa rathazArdUlastadvairaM saMsmaranraNe / bhavAnagre rathodAraH saha sarvaiH sahodaraiH / yotsyate pAMDavAMstAta prANAMstyaktvA sudustyajAn 33 duHzAsanaprabhRtibhirdhAtRbhiH zatasaMmitaiH // 19 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi sarve kRtapraharaNAzchedyabhedyavizAradAH / dviSaSTayadhikazatatamo'dhyAyaH // 12 // rathopasthe gajaskandhe gadAyuddhe'sicarmaNi // 20 .. 163 saMyantAraH prahartAraH kRtAstrA bhArasAdhanAH / bhISma uvAca / iSvastre droNaziSyAzca kRpasya ca zaradvataH // 21 sudakSiNastu kAmbojo ratha ekaguNo mataH / ete haniSyanti raNe pAJcAlAnyuddhadurmadAn / tavArthasiddhimAkAGkanyotsyate samare paraiH // 1 - 1091 - Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 163. 2] mahAbhArate [5. 164.7 etasya rathasiMhasya tavArthe rAjasattama / daNDadhAro mahArAja ratha eko nararSabhaH / parAkramaM yathendrasya drakSyanti kuravo yudhi // 2 yotsyate samaraM prApya svena sainyena pAlitaH // 17 etasya rathavaMzo hi tigmavegaprahAriNAm / bRhadbalastathA rAjA kausalyo rathasattamaH / kAmbojAnAM mahArAja zalabhAnAmivAyatiH // 3 ratho mama matastAta dRDhavegaparAkramaH // 18 nIlo mAhiSmatIvAsI nIlavarmadharastava / eSa yotsyati saMgrAme svAM camU saMpraharSayan / rathavaMzena zatrUNAM kadanaM vai kariSyati // 4 ugrAyudho maheSvAso dhArtarASTrahite rataH // 19 kRtavairaH purA caiva sahadevena pArthivaH / kRpaH zAradvato raajrthyuuthpyuuthpH| yotsyate satataM rAjaMstavArthe kurusattama / 5 priyAnprANAnparityajya pradhakSyati ripuMstava // 20 vindAnuvindAvAvantyau sametau rathasattamau / gautamasya maharSerya AcAryasya zaradvataH / kRtinau samare tAta dRDhavIryaparAkramau // 6 kArtikeya ivAjeyaH zarastambAtsuto'bhavat // 21 etau tau puruSavyAghrau ripusainyaM pradhakSyataH / eSa senAM bahuvidhAM vividhAyudhakArmukAm / gadAprAsAsinArAcaistomaraizca bhujacyutaiH // 7 agnivatsamare tAta cariSyati vimardayan // 22 yuddhAbhikAmau samare krIDantAviva yUthapau / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi yUthamadhye mahArAja vicarantau kRtAntavat // 8 ___ triSaSTayadhikazatatamo'dhyAyaH // 163 // trigartA bhrAtaraH paJca rathodArA matA mama / kRtavairAzca pArthena virATanagare tadA // 9 bhISma uvaac| makarA iva rAjendra samuddhatataraGgiNIm / zakunirmAtulaste'sau ratha eko narAdhipa / gaGgAM vikSobhayiSyanti pArthAnAM yudhi vAhinIm // prasajya pANDavairai yotsyate nAtra saMzayaH // 1 te rathAH paJca rAjendra yeSAM satyaratho mukham / etasya sainyA durdharSAH samare'pratiyAyinaH / ete yotsyanti samare saMsmarantaH purA kRtam // 11 vikRtAyudhabhUyiSThA vAyuvegasamA jave // 2 vyalIkaM pANDaveyena bhImasenAnujena h| droNaputro maheSvAsaH sarveSAmati dhanvinAm / dizo vijayatA rAjazvetavAhena bhArata // 12 samare citrayodhI ca dRDhAstrazca mahArathaH // 3 . te haniSyanti pArthAnAM samAsAdya mahArathAn / etasya hi mahArAja yathA gANDIvadhanvanaH / parAnvarAnmaheSvAsAnkSatriyANAM dhuraMdharAH // 13 zarAsanAdvinirmuktAH saMsaktA yAnti sAyakAH // 4 lakSmaNastava putrastu tathA duHzAsanasya ca / naiSa zakyo mayA vIraH saMkhyAtuM rthsttmH| ubhau tau puruSavyAghrau saMgrAmeSvanivartinau // 14 nirdahedapi lokAMstrInicchanneSa mahAyazAH // 5 taruNau sukumArau ca rAjaputrau tarakhinau / krodhastejazca tapasA sNbhRto''shrmvaasinaa| yuddhAnAM ca vizeSajJA praNetArau ca sarvazaH // 15 droNenAnugRhItazca divyairastrairudAradhIH // 6 rathau tau rathazArdUla matau me rathasattamau / doSastvasya mahAneko yenaiSa bhrtrssbh| ... kSatradharmaratau vIrau mahatkarma kariSyataH // 16 / na me ratho nAtiratho mataH pArthivasattama // 7 . -1092 - Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 164. 8] udyogaparva [5. 164. 37 jIvitaM priyamatyarthamAyuSkAmaH sadA dvijH|| vRSaseno rathAgryaste karNaputro mahArathaH / na hyasya sadRzaH kazcidubhayoH senayorapi // 8 pradhakSyati ripUNAM te balAni balinAM varaH // 23 hanyAdekarathenaiva devAnAmapi vAhinIm / jalasaMdho mahAtejA rAjarathavarastava / vapuSmAMstalaghoSeNa sphoTayedapi parvatAn // 9 tyakSyate samare prANAnmAgadhaH paravIrahA // 24 asaMkhyeyaguNo vIraH prahartA dAruNadyutiH / eSa yotsyati saMgrAme gajaskandhavizAradaH / daNDapANirivAsahyaH kAlavatpracariSyati // 10 rathena vA mahAbAhuH kSapayazatruvAhinIm // 25 yugAntAgnisamaH krodhe siMhagrIvo mahAmatiH / ratha eSa mahArAja mato mama nararSabhaH / eSa bhArata yuddhasya pRSThaM saMzamayiSyati // 11 tvadarthe tyakSyati prANAnsahasainyo mahAraNe // 26 pitA tvasya mahAtejA vRddho'pi yuvbhirvrH| . eSa vikrAntayodhI ca citrayodhI ca saMgare / raNe karma mahatkartA tatra me nAsti saMzayaH // 12 vItabhIzcApi te rAjaJzAtravaiH saha yotsyate // 27 asravegAniloddhRtaH senAkakSendhanotthitaH / bAhrIko'tirathazcaiva samare caanivrtitaa| pANDuputrasya sainyAni pradhakSyati jaye dhRtaH // 13 mama rAjanmato yuddhe zUro vaivasvatopamaH // 28 rathayUthapayUthAnAM yUthapaH sa nararSabhaH / na hyeSa samaraM prApya nivarteta kathaMcana / bhAradvAjAtmajaH kartA karma tIvra hitAya vaH // 14 yathA satatago rAjannAbhihatya parAnraNe // 29 sarvamUrdhAbhiSiktAnAmAcAryaH sthaviro guruH / / senApatirmahArAja satyavAMste mahArathaH / gacchedantaM sRJjayAnAM priyastvasya dhanaMjayaH / / 15 raNeSvadbhutakarmA ca rathaH pararathArujaH // 30 naiSa jAtu maheSvAsaH pArthamakliSTakAriNam / etasya samaraM dRSTvA na vyathAsti kathaMcana / hanyAdAcAryakaM dIptaM saMsmRtya guNanirjitam // 16 utsmayannabhyupaityeSa parAnrathapathe sthitAn // 31 zlAghatyeSa sadA vIraH pArthasya guNavistaraiH / eSa cAriSu vikrAntaH karma satpuruSocitam / putrAdabhyadhikaM caiva bhAradvAjo'nupazyati // 17 kartA vimarde sumahattvadarthe puruSottamaH // 32 hanyAdekarathenaiva devagandharvadAnavAn / alAyudho rAkSasendraH krUrakarmA mahAbalaH / ekIbhUtAnapi raNe divyairastraiH pratApavAn // 18 haniSyati parAnrAjanpUrvavairamanusmaran // 33 pauravo rAjazArdUlastava rAjanmahArathaH / eSa rAkSasasainyAnAM sarveSAM rathasattamaH / mato mama ratho vIra paravIrarathArujaH // 19 mAyAvI dRDhavairazca samare vicariSyati // 34 svena sainyena sahitaH pratapaJzatruvAhinIm / prAgyotiSAdhipo vIro bhagadattaH pratApavAn / pradhakSyati sa pAJcAlAnkakSaM kRSNagatiryathA / / 20 gajAGkazadharazreSTho rathe caiva vizAradaH // 35 satyavrato rathavaro rAjaputro mahArathaH / etena yuddhamabhavatpurA gANDIvadhanvanaH / saba rAjanripubale kAlavatpracariSyati // 21 divasAnsubahUnarAjannubhayorjayagRddhinoH // 36 etasya yodhA rAjendra vicitrkvcaayudhaaH| tataH sakhAyaM gAndhAre mAnayanpAkazAsanam / vicariSyanti saMgrAme nighnantaH zAtravAMstava // 22 akarotsaMvidaM tena pANDavena mahAtmanA // 37 - 1093 - Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 164. 38] mahAbhArate . [5. 165. 25 eSa yotsyati saMgrAme gajaskandhavizAradaH / tvaM tu mAM manyase'zaktaM yathA kApuruSaM tthaa| airAvatagato rAjA devAnAmiva vAsavaH // 38 bhavAnardharatho mahyaM mato nAstyatra saMzayaH // 11 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi sarvasya jagatazcaiva gAGgeya na mRSA vde| catuHSaSTayadhikazatatamo'dhyAyaH // 164 // kurUNAmahito nityaM na ca rAjAvabudhyate // 12 ko hi nAma samAneSu rAjasUdAttakarmasu / bhISma uvAca / tejovadhamimaM kuryaadvibhedyissuraahve| acalo vRSakazcaiva bhrAtarau sahitAvubhau / yathA tvaM guNanirdezAdaparAdhaM cikIrSasi // 13 . rathau tava durAdharSoM zatrUnvidhvaMsayiSyataH // 1 na hAyanairna palitaina vittairna ca bandhubhiH / balavantau naravyAghrau dRDhakrodhau prahAriNau / mahArathatvaM saMkhyAtuM zakyaM kSatrasya kaurava // 24 gAndhAramukhyau taruNau darzanIyau mahAbalau // 2 balajyeSThaM smRtaM kSatraM mantrajyeSThA dvijAtayaH / sakhA te dayito nityaM ya eSa raNakarkazaH / dhanajyeSThAH smRtA vaizyAH zUdrAntu vysaadhikaaH|| protsAhayati rAjaMstvAM vigrahe pANDavaiH saha // 3 yathecchakaM svayaMgrAhAdrathAnatirathAMstathA / paruSaH katthano nIcaH karNo vaikartanastava / kAmadveSasamAyukto mohAtprakurute bhavAn // 16 mazrI netA ca bandhuzca mAnI caatyntmucchritH||4 duryodhana mahAbAho sAdhu samyagavekSyatAm / eSa naiva rathaH pUrNo nApyevAtiratho nRpa / tyajyatAM duSTabhAvo'yaM bhISmaH kilbiSakRttava // 17 viyuktaH kavacenaiSa sahajena vicetanaH / bhinnA hi senA nRpate duHsaMdheyA bhavatyuta / kuNDalAbhyAM ca divyAbhyAM viyuktaH satataM ghRnnii|| 5 maulApi puruSavyAghra kimu nAnA samutthitA // 18 abhizApAcca rAmasya brAhmaNasya ca bhASaNAt / / eSAM dvaidhaM samutpannaM yodhAnAM yudhi bhArata / karaNAnAM viyogAca tena me'rdharatho mataH / tejovadho naH kriyate pratyakSeNa vizeSataH // 19 naiSa phalgunamAsAdya punarjIvanvimokSyate // 6 rathAnAM ka ca vijJAnaM ka ca bhISmo'lpacetanaH / saMjaya uvAca / ahamAvArayiSyAmi pANDavAnAmanIkinIm // 20 tto'brviinmhaabaahunonnH zastrabhRtAM varaH / AsAdya mAmamogheNuM gamiSyanti dizo daza / evametadyathAttha tvaM na mithyAstIti kiMcana // 7 pANDavAH sahapazcAlAH zArdU vRSabhA iva // 21 raNe raNe'timAnI ca vimukhazcaiva dRzyate / ka ca yuddhavimardA vA matrAH suvyAhRtAni vaa| ghRNI karNaH pramAdI ca tena me'rdharatho mataH // 8 ka ca bhISmo gatavayA mandAtmA kAlamohitaH // etacchrutvA tu rAdheyaH krodhAdutphullalocanaH / spardhate hi sadA nityaM sarveNa jagatA saha / ' uvAca bhISmaM rAjendra tudanvAgbhiH pratodavat // 9 / na cAnyaM puruSaM kaMcinmanyate moghadarzanaH // 23 pitAmaha yatheSTaM mAM vAkzarairupakRntasi / zrotavyaM khalu vRddhAnAmiti zAstranidarzanam / anAgasaM sadA dveSAdevameva pade pade / na tvevApyativRddhAnAM punarbAlA hi te matAH // 24 marSayAmi ca tatsarvaM duryodhanakRtena vai // 10 / ahameko haniSyAmi pANDavAnnAtra saMzayaH / -1094 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 195. 25 ] udyogaparva [5. 166.24 suyuddhe rAjazArdUla yazo bhISmaM gamiSyati // 25 / cintyatAmidamevAgre mama niHzreyasaM param / kRtaH senApatistveSa tvayA bhISmo nraadhip| . ubhAvapi bhavantau me mahatkarma kariSyataH // 11 senApatiM guNo gantA na tu yodhAnkathaMcana // 26 bhUyazca zrotumicchAmi pareSAM rathasattamAn / nAhaM jIvati gAGgeye yotsye rAjankathaMcana / ye caivAtirathAstatra tathaiva rathayUthapAH // 12 hate tu bhISme yoddhAsmi sarvaireva mahArathaiH // 27 balAbalamamitrANAM zrotumicchAmi kaurava / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi prabhAtAyAM rajanyAM vai idaM yuddhaM bhaviSyati // 13 pnycssssttydhikshttmo'dhyaayH|| 165 // bhISma uvAca / 166 . ete rathAste saMkhyAtAstathaivAtirathA nRp| bhISma uvaac| ye cApyardharathA rAjanpANDavAnAmataH zRNu // 14 samudyato'yaM bhAro me sumehaasaagropmH| yadi kautUhalaM te'dya pANDavAnAM bale nRp| .. dhArtarASTrasya saMgrAme varSapUgAbhicintitaH // 1 rathasaMkhyAM mahAbAho sahaibhirvasudhAdhipaiH // 15 tasminnabhyAgate kAle pratapte lomaharSaNe / svayaM rAjA rathodAraH pANDavaH kuntinandanaH / . mithobhedo na me kAryastena jIvasi sUtaja // 2 agnivatsamare tAta cariSyati na saMzayaH // 16 na hyahaM nAdya vikramya sthaviro'pi zizostava / bhImasenastu rAjendra ratho'STaguNasaMmitaH / / yuddhazraddhAM raNe chindyAM jIvitasya ca sUtaja / / 3 nAgAyutabalo mAnI tejasA na sa mAnuSaH // 17 jAmadagnayena rAmeNa mahAstrANi pramuJcatA / mAdrIputrau tu rathinau dvAveva puruSarSabhau / na me vyathAbhavatkAcittvaM tu me kiM kariSyasi // azvinAviva rUpeNa tejasA ca samanvitau // 18 kAmaM naitatprazaMsanti santo''tmabalasaMstavam / ete camUmukhagatAH smarantaH zamAtmanaH / vakSyAmi tu tvAM saMtapto nihIna kulapAMsana // 5 rudravatpracariSyanti tatra me nAsti saMzayaH // 19 sametaM pArthivaM kSatraM kAzirAjJaH svayaMvare / sarva eva mahAtmAnaH zAlaskandhA ivodgatAH / ' nirjityaikarathenaiva yatkanyAstarasA hRtAH // 6 prAdezenAdhikAH pumbhiranyaiste ca pramANataH // 20 IdRzAnAM sahasrANi viziSTAnAmatho punaH / siMhasaMhananAH sarve pANDuputrA mhaablaaH| ... mayaikena nirastAni sasainyAni raNAjire / / 7 caritabrahmacaryAzca sarve cAtitapasvinaH / / 21.. tvAM prApya vairapuruSaM kurUNAmanayo mahAn / hImantaH puruSavyAghrA vyAghrA iva balotkaTAH / upasthito vinAzAya yatasva puruSo bhava // 8 / jave prahAre saMmate sarva evaatimaanussaaH| yudhyasva pArthaM samare yena vispardhase saha / / sarve jitamahIpAlA digjaye bharatarSabha // 22 ." drakSyAmi tvAM vinirmuktamasmAyuddhAtsudurmate // 9 na caiSAM puruSAH kecidAyudhAni gadAH zarAn / saMjaya uvAca / viSahanti sadA kartumadhijyAnyapi kaurava / tamuvAca tato rAjA dhArtarASTro mahAmanAH / udyantuM vA gadAM gurvI zarAnvApi prakarSitum / / 23 mAmavekSasva gAGgeya kArya hi mahadudyatam / / 10 / jave lakSyasya haraNe bhojye paaNsuvikrssnne| .... - 1095 - Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 166. 24] mahAbhArate [5. 167. 11 bAlairapi bhavantastaiH sarva eva vizeSitAH // 24 saMjaya uvAca / te te sainyaM samAsAdya vyAghrA iva balotkaTAH / etacchrutvA tu bhISmasya rAjJAM dadhvaMsire tdaa| vidhvaMsayiSyanti raNe mA sma taiH saha saMgamaH // kAJcanAGgadinaH pInA bhujAzcandanarUSitAH // 38 ekaikazaste saMgrAme hanyuH srvaanmhiikssitH| manobhiH saha sAvegaiH saMsmRtya ca purAtanam / pratyakSaM tava rAjendra rAjasUye yathAbhavat // 26 sAmarthya pANDaveyAnAM yathApratyakSadarzanAt // 39 draupadyAzca pariklezaM dyUte ca paruSA giraH / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi te saMsmarantaH saMgrAme vicariSyanti kAlavat // 27 SaTSaSTyadhikazatatamo'dhyAyaH // 166 // lohitAkSo guDAkezo nArAyaNasahAyavAn / 167 ubhayoH senayorvIra ratho nAstIha tAdRzaH // 28 bhISma uvAca / na hi deveSu vA pUrva dAnaveSUrageSu vaa| draupadeyA mahArAja sarve pazca mahArathAH / / rAkSaseSvatha yakSeSu nareSu kuta eva tu / / 29 vairATiruttarazcaiva ratho mama mahAnmataH // 1 bhUto'tha vA bhaviSyo vA rathaH kazcinmayA zrutaH / abhimanyurmahArAja rathayUthapayUthapaH / samAyukto mahArAja yathA pArthasya dhImataH // 30 samaH pArthena samare vAsudevena vA bhavet // 2 vAsudevazca saMyantA yoddhA caiva dhanaMjayaH / ladhvastrazcitrayodhI ca manasvI dRDha vikramaH / gANDIvaM ca dhanurdivyaM te cAzvA vaatrNhsH|| 31 saMsmaranvai pariklezaM svapiturvikramiSyati // 3 : sAtyakirmAdhavaH zUro rathayUthapayUthapaH / abhedyaM kavacaM divyamakSayyau ca maheSudhI / eSa vRSNipravIrANAmamarSI jitasAdhvasaH // 4 astrapAmazca mAhendro raudraH kaubera eva ca // 32 uttamaujAstathA rAjaratho mama mahAnmataH / yAmyazca vAruNazcaiva gadAzcograpradarzanAH / yudhAmanyuzca vikrAnto rathodAro nararSabhaH // 5 vajrAdIni ca mukhyAni nAnApraharaNAni vai // 33 eteSAM bahusAhasrA rathA nAgA hayAstathA / dAnavAnAM sahasrANi hiraNyapuravAsinAm / yotsyante te tanuM tyaktvA kuntIputrapriyepsayA // 6 hatAnyekarathenAjI kastasya sadRzo rathaH // 34 pANDavaiH saha rAjendra tava senAsu bhArata / eSa hanyAddhi saMrambhI balavAnsatyavikramaH / agnimArutavadrAjannAhvayantaH parasparam // 7 tava senAM mahAbAhuH svAM caiva paripAlayan // 35 ajeyau samare vRdvau virATadrupadAvubhau / ahaM cainaM pratyudiyAmAcAryo vA dhanaMjayam / mahArathau mahAvIryo mato me puruSarSabhau // 8 na tRtIyo'sti rAjendra senayorubhayorapi / vayovRddhAvapi tu tau kSatradharmaparAyaNau / ya enaM zaravarSANi varSantamudiyAdrathI // 36 yatiSyete paraM zaktyA sthitau vIragate pathi // 9 jImUta iva dharmAnte mahAvAtasamIritaH / saMbandhakena rAjendra to tu vIryabalAnvayAt / samAyuktastu kaunteyo vAsudevasahAyavAn / AryavRttI maheSvAsI snehapAzasitAvubhau // 10 taruNazca kRtI caiva jIrNAvAvAmubhAvapi // 37 kAraNaM prApya tu narAH sarva eva mahAbhujAH / -1096 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 167. 11] udyogaparva [5. 168. 23 zUrA vA kAtarA vApi bhavanti narapuMgava // 11 / kSatradevastu rAjendra pANDaveSu rathottamaH / ekAyanagatAvetau pArthena dRDhabhaktikau / jayantazcAmitaujAzca satyajicca mahArathaH // 10 tyaktvA prANAnparaM zaktyA ghaTitArau nraadhip||12 mahArathA mahAtmAnaH sarve pAJcAlasattamAH / pRthagakSauhiNIbhyAM tAvubhau saMyati dAruNau / yotsyante samare tAta saMrabdhA iva kuJjarAH // 11 saMbandhibhAvaM rakSantau mahatkarma kariSyataH // 13 ajo bhojazca vikrAntau pANDaveSu mahArathau / lokavIrau maheSvAsau tyaktAtmAnau ca bhArata / pANDavAnAM sahAyArthe paraM zaktyA yatiSyataH / pratyayaM parirakSantau mahatkarma kariSyataH // 14 zIghrAstrI citrayodghArau kRtinau dRDhavikramau // 12 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi . kekayAH paJca rAjendra bhrAtaro yuddhadurmadAH / / saptaSaSTayadhikazatatamo'dhyAyaH // 167 // sarva ete rathodArAH sarve lohitakadhvajAH // 13 168 kAzikaH sukumArazca nIlo yazcAparo nRpaH / bhISma uvaac| sUryadattazca zaGkhazca madirAzvazva nAmataH // 14 pAzcAlarAjasya suto rAjanparapuraMjayaH / sarva ete rathodArAH sarve cAhavalakSaNAH / zikhaNDI rathamukhyo me matraH pArthasya bhArata // 1 sarvAtraviduSaH sarve mahAtmAno matA mama // 15 eSa yotsyati saMgrAme nAzayanpUrvasaMsthitim / vArdhakSemirmahArAja ratho mama mahAnmataH / paraM yazo viprathayaMstava senAsu bhArata / / 2 citrAyudhazca nRpatirmato me rathasattamaH / etasya bahulAH senAH pAJcAlAzca prabhadrakAH / sa hi saMgrAmazobhI ca bhaktazcApi kiriittinH||16 tenAsau rathavaMzena mahatkarma kariSyati // 3 cekitAnaH satyadhRtiH pANDavAnAM mahArathau / dhRSTadyumnazca senAnI: sarvasenAsu bhArata / dvAvimau puruSavyAghrau rathodArau matau mama // 17 mato me'tiratho rAjandroNaziSyo mahArathaH // 4 vyAghradattazca rAjendra candrasenazca bhArata / eSa yotsyati saMgrAme sUdayandai parAnraNe / matau mama rathodArau pANDavAnAM na saMzayaH // 18 bhagavAniva saMkruddhaH pinAkI yugasaMkSaye // 5 senAbinduzca rAjendra krodhahantA ca nAmataH / ratasya tadrathAnIkaM kathayanti raNapriyAH / yaH samo vAsudevena bhImasenena cAbhibhUH / bahutvAtsAgaraprakhyaM devAnAmiva saMyuge // 6 sa yotsyatIha vikramya samare tava sainikaiH // 19 patradharmA tu rAjendra mato me'rdharatho nRpa / mAM droNaM ca kRpaM caiva yathA saMmanyate bhavAn / pRSTadyumnasya tanayo bAlyAnnAtikRtazramaH // 7 tathA sa samarazlAghI mantavyo rathasattamaH // 20 zizupAlasuto vIrazcedirAjo mahArathaH / kAzyaH paramazIghrAstraH zlAghanIyo rathottamaH / dhRSTaketurmaheSvAsaH saMbandhI pANDavasya ha // 8 ratha ekaguNo mahyaM mataH parapuraMjayaH // 21 eSa cedipatiH zUraH saha putreNa bhArata / ayaM ca yudhi vikrAnto mantavyo'STaguNo rathaH / mahArathenAsukaraM mahatkarma kariSyati // 9 satyajitsamarazlAghI drupadasyAtmajo yuvA // 22 tradharmarato mahyaM mataH parapuraMjayaH / gataH so'tirathatvaM hi dhRSTadyumnena saMmitaH / .bhA. 138 - 1097 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 168. 23] mahAbhArate [5. 170.1 pANDavAnAM yazaskAmaH paraM karma kariSyati // 23 tairahaM samare vIra tvAmAyadbhirjayaiSibhiH / anuraktazca zUrazca ratho'yamaparo mahAn / yotsyAmi jayamAkAGkSannatha vA nidhanaM raNe // 11 pANDyarAjo mahAvIryaH pANDavAnAM dhuraMdharaH // 24 pArtha ca vAsudevaM ca ckrgaannddiivdhaarinnau| dRDhadhanvA maheSvAsaH pANDavAnAM rathottamaH / saMdhyAgatAvivArkendU sameSye puruSottamau // 12 zreNimAnkauravazreSTha vasudAnazca pArthivaH / ye caiva te rathodArAH pANDuputrasya sainikAH / ubhAvetAvatirathau matau mama paraMtapa // 25 sahasainyAnahaM tAMzca pratIyAM raNamUrdhani // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi ete sthAzcAtirathAzca tubhyaM assttssssttydhikshttmo'dhyaayH||168|| ___ yathApradhAnaM nRpa kIrtitA myaa| tathA rAjannardharathAzca kecibhISma uvaac| ttathaiva teSAmapi kauravendra // 14 rocamAno mahArAja pANDavAnAM mahArathaH / arjunaM vAsudevaM ca ye cAnye tatra pArthivAH / yotsyate'maravatsaMkhye parasainyeSu bhArata // 1 sarvAnAvArayiSyAmi yAvadrakSyAmi bhArata // 15 purujitatkuntibhojazca maheSvAso mahAbalaH / pAzcAlyaM tu mahAbAho nAhaM hanyAM zikhaNDinam / mAtulo bhImasenasya sa ca me'tiratho mataH // 2 udyateSumabhiprekSya pratiyudhyantamAhave // 16 eSa vIro maheSvAsaH kRtI ca nipuNazca h| lokastadveda yadahaM pituH priycikiirssyaa| : citrayodhI ca zaktazca mato me rathapuMgavaH // 3 prAptaM rAjyaM parityajya brahmacarye dhRtavrataH // 17 sa yotsyati hi vikramya maghavAniva daanvaiH|| citrAGgadaM kauravANAmaha rAjye'bhyaSecayam / yodhAzcAsya parikhyAtAH sarve yuddhavizAradAH // 4 vicitravIryaM ca zizuM yauvarAjye'bhyaSecayam // 18 bhAgineyakRte vIraH sa kariSyati sNgre| devavratatvaM vikhyApya pRthivyAM sarvarAjasu / sumahatkarma pANDUnAM sthitaH priyahite nRpaH // 5 naiva hanyAM striyaM jAtu, na strIpUrvaM kathaMcana // 19 bhaimasenirmahArAja haiDimbo rAkSasezvaraH / sa hi strIpUrvako rAjazikhaNDI yadi te zrutaH / mato me bahumAyAvI rathayUthapayUthapaH // 6 kanyA bhUtvA pumAJjAto na yotsye tena bhArata // yotsyate samare tAta mAyAbhiH smrpriyH| sarvAMstvanyAnhaniSyAmi pArthivAnbharatarSabha / ye cAsya rAkSasAH zUrAH sacivA vazavartinaH // 7 / yAnsameSyAmi samare na tu kuntIsutAnnRpa // 21 ete cAnye ca bahavo nAnAjanapadezvarAH / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi sametAH pANDavasyArthe vAsudevapurogamAH // 8 ekonasaptatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 169 // ete prAdhAnyato rAjanpANDavasya mahAtmanaH / // samAptaM rathAtirathasaMkhyAparva // rathAzcAtirathAzcaiva ye cApyardharathA matAH // 9 neSyanti samare senAM bhImA yaudhiSThirI nRpa / duryodhana uvaac| mahendreNeva vIreNa pAlyamAnAM kirIdinA // 10 kimarthaM bharatazreSTha na hanyAstvaM zikhaNDinam / - 1098 - 170 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 170. 1] udyogaparva [5. 171. 4 udyateSumatho dRSTvA samareSvAtatAyinam // 1 te yatadhvaM paraM zaktyA sarve mokSAya pArthivAH / pUrvamuktvA mahAbAho pANDavAnsaha somakaiH / prasahya hi nayAmyeSa miSatAM vo narAdhipAH // 14 vadhiSyAmIti gAGgeya tanme brUhi pitAmaha // 2 tataste pRthivIpAlAH samutpeturudAyudhAH / bhISma uvaac| yogo yoga iti kruddhAH sArathIMzcApyacodayan // zRNu duryodhana kathAM sahaibhirvasudhAdhipaH / te rathairmeghasaMkAzairgajaizca gajayodhinaH / yadarthaM yudhi saMprekSya nAhaM hanyAM zikhaNDinam // 3 | pRSThayaizcAzvermahIpAlAH samutpeturudAyudhAH // 16 mahArAjo mama pitA zaMtanurbharatarSabhaH / tataste mAM mahIpAlAH sarva eva vizAM pate / diSTAntaM prApa dharmAtmA samaye puruSarSabha / 4 rathavAtena mahatA sarvataH paryavArayan // 17 tato'haM bharatazreSTha pratijJAM paripAlayan / tAnahaM zaravarSeNa mahatA pratyavArayam / citrAGgadaM bhrAtaraM vai mahArAjye'bhyaSecayam // 5 sarvAnnRpAMzcApyajayaM devarADiva dAnavAn // 18 tasmiMzca nidhanaM prApte satyavatyA mate sthitaH / teSAmApatatAM citrAndhvajAnhemapariSkRtAn / vicitravIryaM rAjAnamabhyaSiJcaM yathAvidhi // 6 ekaikena hi bANena bhUmau pAtitavAnaham // 19 gyAbhiSikto rAjendra yavIyAnapi dharmataH / hayAMzcaiSAM gajAMzcaiva sArathIMzcApyahaM raNe / vecitravIryo dharmAtmA mAmeva samudaikSata / / 7 apAtayaM zarairdIptaiH prahasanpuruSarSabha // 20 tasya dArakriyAM tAta cikIrSurahamapyuta / te nivRttAzca bhagnAzca dRSTvA tallAghavaM mama / anurUpAdiva kulAditi cintya mano dadhe // 8 / athAhaM hAstinapuramAyAM jitvA mahIkSitaH // 21 tathAzrauSaM mahAbAho tisraH kanyAH svyNvre| tato'haM tAzca kanyA vai bhrAturAya bhArata / rUpeNApratimAH sarvAH kAzirAjasutAstadA / tacca karma mahAbAho satyavatyai nyavedayam // 22 . ambA caivAmbikA caiva tathaivAmbAlikAparA // 9 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi rAjAnazca samAhUtAH pRthivyAM bharatarSabha / saptatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 170 // ambA jyeSThAbhavattAsAmambikA tvatha mdhymaa| 171 ambAlikA ca rAjendra rAjakanyA yavIyasI // 10 bhISma uvAca / so'hamekarathenaiva gataH kAzipateH purIm / tato'haM bharatazreSTha mAtaraM vIramAtaram / apazyaM tA mahAbAho tisraH kanyAH svalaMkRtAH / abhigamyopasaMgRhya dAzeyImidamabruvam // 1 yajJazcaiva samAvRttAnpArthivAnpRthivIpate // 11 imAH kAzipateH kanyA mayA nirjitya pArthivAn / tato'haM tAnnRpAnsarvAnAhUya samare sthitAn / vicitravIryasya kRte vIryazulkA upArjitAH // 2 tyamAropayAMcake kanyAstA bharatarSabha // 12 tato mUrdhanyupAghrAya paryazrunayanA nRpa / vIryazulkAzca tA jJAtvA samAropya rathaM tadA / Aha satyavatI hRSTA diSTyA putra jitaM tvayA // 3 avocaM pArthivAnsarvAnahaM tatra samAgatAn / / satyavatyAstvanumate vivAhe samupasthite / bhISmaH zAMtanavaH kanyA haratIti punaH punaH // 13 / uvAca vAkyaM savrIDA jyeSThA kAzipateH sutA // 4 - 1099 - Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 171.5] mahAbhArate [5. 172.21 bhISma tvamasi dharmajJaH sarvazAstravizAradaH / kathamasmadvidho rAjA parapUrvI pravezayet / zrutvA ca dhayaM vacanaM mahyaM kartumihArhasi // 5 nArI viditavijJAnaH pareSAM dharmamAdizan / mayA zAlvapatiH pUrva manasAbhivRto vrH|| yatheSTaM gamyatAM bhadre mA te kAlo'tyagAdayam // 7 tena cAsmi vRtA pUrva rahasyavidite pituH // 6 ambA tmbrviidraajnnnnggshrpiidditaa| kathaM mAmanyakAmAM tvaM rAjazAstramadhItya vai| maivaM vada mahIpAla naitadevaM kathaMcana // 8 vAsayethA gRhe bhISma kauravaH sanvizeSataH // 7 nAsmi prItimatI nItA bhISmeNAmitrakarzana / etadbuddhyA vinizcitya manasA bharatarSabha / balAnnItAsmi rudatI vidrAvya pRthivIpatIn // 9 yatkSamaM te mahAbAho tadihArabdhumarhasi // 8 bhajasva mAM zAlvapate bhaktAM bAlAmanAgasam / . sa mAM pratIkSate vyaktaM zAlvarAjo vizAM pate / bhaktAnAM hi parityAgo na dharmeSu prazasyate // 10 kRpAM kuru mahAbAho mayi dharmabhRtAM vara / sAhamAmaya gAGgeyaM samareSvanivartinam / ' tvaM hi satyavrato vIra pRthivyAmiti naH shrutm|| 9 anujJAtA ca tenaiva tavaiva gRhamAgatA // 11 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi na sa bhISmo mahAbAhurmAmicchati vizAM pate / ekasaptatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 171 // bhrAtRhetoH samArambho bhISmasyeti zrutaM mayA // 12 172 bhaginyau mama ye nIte ambikAmbAlike nRpa / bhISma uvAca / prAdAdvicitravIryAya gAGgeyo hi yavIyase // 13 tato'haM samanujJApya kAlI satyavatIM tdaa| yathA zAlvapate nAnyaM naraM dhyAmi kathaMcana / matriNazca dvijAMzcaiva tathaiva ca purohitAn / tvAmRte puruSavyAghra tathA mUrdhAnamAlabhe // 14 samanujJAsiSaM kanyAM jyeSThAmambAM narAdhipa // 1 na cAnyapUrvA rAjendra tvAmahaM samupasthitA / anujJAtA yayau sA tu kanyA zAlvapateH puram / satyaM bravImi zAlvaitatsatyenAtmAnamAlabhe // 15 vRddhairdvijAtibhirguptA dhAtryA cAnugatA tdaa| bhajasva mAM vizAlAkSa svayaM kanyAmupasthitAm / atItya ca tamadhvAnamAsasAda narAdhipam // 2 ananyapUrvAM rAjendra tvatprasAdAbhikAGkSiNIm // 16 sA tamAsAdya rAjAnaM zAlvaM vacanamabravIt / tAmevaM bhASamANAM tu zAlvaH kAzipateH sutAm / AgatAhaM mahAbAho tvAmuddizya mahAdyute // 3 atyajadbharatazreSTha tvacaM jIrNAmivoragaH // 17 tAmabravIcchAlvapatiH smayanniva vizAM pate / evaM bahuvidhairvAkyairyAcyamAnastayAnagha / svayAnyapUrvayA nAhaM bhAryArthI varavarNini // 4 nAzraddadhacchAlvapatiH kanyAyA bharatarSabha // 18 gaccha bhadre punastatra sakAzaM bhAratasya vai / tataH sA manyunAviSTA jyeSThA kAzipateH sutaa| nAhamicchAmi bhISmeNa gRhItAM tvAM prasahya vai // 5 / abravItsAzrunayanA bASpavihvalayA girA // 19 tvaM hi nirjitya bhISmeNa nItA prItimatI tadA / tvayA tyaktA gamiSyAmi yatra yatra vizAM pte| parAmRzya mahAyuddhe nirjitya pRthivIpatIn / / tatra me santu gatayaH santaH satyaM yathAbruvam // 20 nAhaM tvayyanyapUrvAyAM bhAryArthI varavarNini // 6 evaM saMbhASamANAM tu nRzaMsaH zAlvarAT tdaa| - 1100 - Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 172. 21] udyogaparva [5. 174.3 paryatyajata kauravya karuNaM paridevatIm // 21 tatastAmavasadrAtriM tApasaiH parivAritA // 9 gaccha gaccheti tAM zAlvaH punaH punarabhASata / / Acakhyau ca yathA vRttaM sarvamAtmani bhArata / bibhemi bhISmAtsuzroNi tvaM ca bhISmaparigrahaH // 22 vistareNa mahAbAho nikhilena zucismitA / evamuktA tu sA tena zAlvenAdIrghadarzinA / haraNaM ca visargaM ca zAlvena ca visarjanam // 10 nizcakrAma purAdInA rudatI kurarI yathA // 23 tatastatra mahAnAsIdrAhmaNaH saMzitavrataH / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi zaikhAvatyastapovRddhaH zAstre cAraNyake guruH // 11 dvispttydhikshttmo'dhyaayH|| 172 // AtA tAmAha sa muniH zaikhAvatyo mahAtapAH / 173 . niHzvasantI satI bAlA duHkhazokaparAyaNAm // 12 bhISma uvAca / evaM gate kiM nu bhadre zakyaM kartuM tapasvibhiH / sA niSkramantI nagarAJcintayAmAsa bhArata / AzramasthairmahAbhAgaistaponityairmahAtmabhiH // 13 pRthivyAM nAsti yuvatirviSamasthatarA myaa| sA tvenamabravIdrAjankriyatAM madanugrahaH / bAndhavaiviprahInAsmi zAlvena ca nirAkRtA // 1 pravrAjitumihecchAmi tapastapsyAmi duzvaram // 14 na ca zakyaM punargantuM mayA vAraNasAhvayam / / mayaivaitAni karmANi pUrvadeheSu mUDhayA / anujJAtAsmi bhISmeNa zAlvamuddizya kAraNam / / 2 kRtAni nUnaM pApAni teSAmetatphalaM dhruvam // 15 kiM nu garhAmyathAtmAnamatha bhISmaM durAsadam / notsaheyaM punargantuM svajanaM prati tApasAH / AhosvitpitaraM mUDhaM yo me'kAtsviyaMvaram / / 3 pratyAkhyAtA nirAnandA zAlvena ca nirAkRtA / mamAyaM svakRto doSo yAhaM bhISmarathAttadA / upadiSTamihecchAmi tApasyaM vItakalmaSAH / pravRtte vaizase yuddhe zAlvArthaM nApataM purA / yuSmAbhirdevasaMkAzAH kRpA bhavatu vo mayi // 17 tasyeyaM phalanirvRttiryadApannAsmi mUDhavat // 4 sa tAmAzvAsayatkanyAM dRSTAntAgamahetubhiH / dhigbhISmaM dhikca me mandaM pitaraM mUDhacetasam / sAntvayAmAsa kAryaM ca pratijajJe dvijaiH saha // 18 yenAhaM vIryazulkena paNyastrIvatpraveritA // 5 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi dhiDyAM dhikzAlvarAjAnaM dhigdhAtAramathApi c| trisaptatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 173 // yeSAM durnItabhAvena prAptAsmyApadamuttamAm // 6 174 sarvathA bhAgadheyAni svAni prApnoti mAnavaH / anayasyAsya tu mukhaM bhISmaH zAMtanavo mama // 7 | tataste tApasAH sarve kAryavanto'bhavaMstadA / sA bhISme pratikartavyamahaM pazyAmi sAMpratam / / tAM kanyAM cintayanto vai kiM kAryamiti dharmiNaH // tapasA vA yudhA vApi duHkhahetuH sa me mtH| kecidAhuH piturvezma nIyatAmiti tApasAH / ko nu bhISmaM yudhA jetumutsaheta mahIpatiH // 8 | kecidasmadupAlambhe matiM cakrurdvijottamAH // 2 evaM sA parinizcitya jagAma nagarAdahiH / / kecicchAlyapatiM gatvA niyojyamiti menire| AzramaM puNyazIlAnAM tApasAnAM mahAtmanAm / / neti kecidvayavasyanti pratyAkhyAtA hi tena sA // 3 - 1101 - bhISma uvAca / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 174. 4] mahAbhArate [5. 175.2 evaM gate kiM nu zakyaM bhadre kartuM manISibhiH / punareva kathAM cakruH kanyAM prati vanaukasaH // 16 punarUcuzca te sarve tApasAH saMzitavratAH // 4 ambAyAstAM kathAM zrutvA kAzirAjJazca bhArata / alaM pravrajiteneha bhadre zRNu hitaM vcH|| sa vepamAna utthAya mAturasyAH pitA tadA / ito gacchasva bhadraM te pitureva nivezanam // 5 tAM kanyAmaGkamAropya paryAzvAsayata prbho|| 17 pratipatsyati rAjA sa pitA te yadanantaram / sa tAmapRcchatkArUna vyasanotpattimAditaH / tatra vatsyasi kalyANi sukhaM srvgunnaanvitaa| sA ca tasmai yathAvRttaM vistareNa nyavedayat // 18 na ca te'nyA gatiyA'yyA bhavedbhadre yathA pitaa||6 tataH sa rAjarSirabhUduHkhazokasamanvitaH / patirvApi gatirnAryAH pitA vA vrvrnnini| kAryaM ca pratipede tanmanasA sumahAtapAH // 19 gatiH patiH samasthAyA viSame tu pitA gatiH // 7 | abravIdvepamAnazca kanyAmA suduHkhitaH / pravrajyA hi suduHkheyaM sukumAryA vizeSataH / mA gAH pitRgRhaM bhadre mAtuste janako hyaham // 20 rAjaputryAH prakRtyA ca kumAryAstava bhAmini // 8 duHkhaM chetsyAmi te'haM vai mayi vartasva putrike| bhadre doSA hi vidyante bahavo varavarNini / paryAptaM te manaH putri yadevaM parizuSyasi // 21 Azrame vai vasantyAste na bhaveyuH piturgRhe // 9 gaccha madvacanAdrAmaM jAmadagnyaM tapasvinam / tatastu te'bruvanvAkyaM brAhmaNAstAM tapasvinIm / rAmastava mahaduHkhaM zokaM cApanayiSyati / tvAmihaikAkinI dRSTvA nirjane gahane vane / haniSyati raNe bhISmaM na kariSyati cedvacaH // 22 prArthayiSyanti rAjendrAstasmAnmaivaM manaH kRthaaH||10 taM gaccha bhArgavazreSThaM kAlAgnisamatejasam / ___ambovAca / pratiSThApayitA sa tvAM same pathi mahAtapAH // 23 na zakyaM kAzinagarI punargantuM piturgrahAn / tatastu sasvaraM bASpamutsRjantI punaH punaH / avajJAtA bhaviSyAmi bAndhavAnAM na saMzayaH // 11 abravItpitaraM mAtuH sA tadA hotravAhanam // 24 uSitA hyanyathA bAlye piturvezmani tApasAH / abhivAdayitvA zirasA gamiSye tava zAsanAt / nAhaM gamiSye bhadraM vastatra yatra pitA mama / api nAmAdya pazyeyamArya taM lokavizrutam // 25 tapastaptumabhIpsAmi tApasaiH paripAlitA // 12 kathaM ca tIvra duHkhaM me haniSyati sa bhArgavaH / yathA pare'pi me loke na syAdevaM mhaatyyH| etadicchAmyahaM zrotumatha yAsyAmi tatra vai // 26 daurbhAgyaM brAhmaNazreSThAstasmAttapsyAmyahaM tapaH // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi bhISma uvAca / catuHsaptatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 174 // ityevaM teSu vipreSu cintayatsu tathA tathA / 175 rAjarSistadvanaM prAptastapasvI hotravAhanaH // 14 hotravAhana uvAca / tataste tApasAH sarve pUjayanti sma taM nRpam / rAmaM drakSyasi vatse tvaM jAmadagnyaM mahAvane / pUjAbhiH svAgatAdyAbhirAsanenodakena ca // 15 ugre tapasi vartantaM satyasaMdhaM mahAbalam // 1 tasyopaviSTasya tato vizrAntasyopazRNvataH / mahendre vai girizreSThe rAmaM nitymupaaste| : - 1102 - Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 175. 2] udyogaparva [5. 175. 30 RSayo vedaviduSo gandharvApsarasastathA // 2 ambikAmbAlike tvanye yavIyasyA tapodhana // 16 tatra gacchasva bhadraM te brUyAzcainaM vaco mama / sametaM pArthivaM kSatraM kAzipuryAM tato'bhavat / abhivAdya pUrva zirasA tapovRddhaM dRDhavratam // 3 kanyAnimittaM brahmarSe tatrAsIdutsavo mahAn // 17 yAzcainaM punarbhadre yatte kArya manISitam / tataH kila mahAvIryo bhISmaH zAMtanavo nRpAn / mayi saMkIrtite rAmaH sarvaM tatte kariSyati // 4 avAkSipya mahAtejAstisraH kanyA jahAra taaH||18 mama rAmaH sakhA vatse prItiyuktaH suhRcca me / nirjitya pRthivIpAlAnatha bhISmo gajAhvayam / jamadagnisuto vIraH sarvazastrabhRtAM varaH // 5 AjagAma vizuddhAtmA kanyAbhiH saha bhArata // 19 evaM buvati kanyAM tu pArthive hotravAhane / satyavatyai nivedyAtha vivAhArthamanantaram / akRtavraNaH prAdurAsIdrAmasyAnucaraH priyaH // 6 bhrAturvicitravIryasya samAjJApayata prabhuH // 20 tataste munayaH sarve samuttasthuH shsrshH| tato vaivAhikaM dRSTvA kanyeyaM samupArjitam / sa ca rAjA vayovRddhaH sRJjayo hotravAhanaH // 7 abravIttatra gAGgeyaM mantrimadhye dvijarSabha // 21 tataH pRSTvA yathAnyAyamanyonyaM te vanaukasaH / mayA zAlvapatirvIra manasAbhivRtaH patiH / sahitA bharatazreSTha niSeduH parivArya tam // 8 | na mAmarhasi dharmajJa paracittAM pradApitum // 22 tataste kathayAmAsuH kathAstAstA mnormaaH| tacchatvA vacanaM bhISmaH saMmaya saha mantribhiH / kAntA divyAzca rAjendra prItiharSamudA yutAH // 9 / nizcitya visasarjemAM satyavatyA mate sthitaH // 23 tataH kathAnte rAjarSirmahAtmA hotravAhanaH / anujJAtA tu bhISmeNa zAlvaM saubhapatiM tataH / rAma zreSThaM maharSINAmapRcchadakRtavraNam // 10 / kanyeyaM muditA vipra kAle vacanamabravIt // 24 ka saMprati mahAbAho jAmadagyaH pratApavAn / visarjitAsmi bhISmeNa dharma mAM pratipAdaya / akRtavraNa zakyo vai draSTuM vedavidAM varaH // 11 manasAbhivRtaH pUrvaM mayA tvaM pArthivarSabha // 25 akRtavraNa uvAca / pratyAcakhyau ca zAlvo'pi cAritrasyAbhizaGkitaH / bhavantameva satataM rAmaH kIrtayati prabho / seyaM tapovanaM prAptA tApasye'bhiratA bhRzam // 26 saJjayo me priyasakho rAjarSiriti pArthiva // 12 mayA ca pratyabhijJAtA vaMzasya parikIrtanAt / iha rAmaH prabhAte zvo bhaviteti matirmama / asya duHkhasya cotpatti bhISmameveha manyate // 27 draSTAsyenamihAyAntaM tava darzanakAyA // 13 iyaM ca kanyA rAjarSe kimarthaM vanamAgatA / ambovAca / kasya ceyaM tava ca kA bhavatIcchAmi veditum // bhagavannevamevaitadyathAha pRthivIpatiH / hotravAhana uvAca / zarIrakartA mAturme sRJjayo hotravAhanaH // 28 dauhitrIyaM mama vibho kAzirAjasutA shubhaa| na hyutsahe svanagaraM pratiyAtuM tapodhana / jyeSThA svayaMvare tasthau bhaginIbhyAM sahAnagha // 15 / avamAnabhayAccaiva vrIDayA ca mahAmune // 29 iyamambeti vikhyAtA jyeSThA kAzipateH sutaa| | yattu mAM bhagavAnrAmo vakSyati dvijasattama / - 1103 - Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 175. 30] mahAbhArate [5. 176.28 tanme kAryatamaM kAryamiti me bhagavanmatiH // 30 tasmAtpratikriyA yuktA bhISme kArayituM tvayA // 12 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi ambovAca / paJcasaptatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 175 // mamApyeSa mahAnbrahmanhRdi kAmo'bhivartate / 176 ghAtayeyaM yadi raNe bhISmamityeva nityadA // 13 akRtavraNa uvAca / bhISmaM vA zAlvarAjaM vA yaM vA doSeNa gacchasi / duHkhadvayamidaM bhadre katarasya cikIrSasi / prazAdhi taM mahAbAho yatkRte'haM suduHkhitA // 14 pratikartavyamabale tattvaM vatse bravIhi me // 1 bhISma uvAca / yadi saubhapatirbhadre niyoktavyo mate tava / evaM kathayatAmeva teSAM sa divaso gtH| . niyokSyati mahAtmA taM rAmastvaddhitakAmyayA // 2 / rAtrizca bharatazreSTha sukhazItoSNamArutA // 15 athApageyaM bhISmaM taM rAmeNecchasi dhImatA / tato rAmaH prAdurAsItprajvalanniva tejasA / raNe vinirjitaM draSTuM kuryAttadapi bhArgavaH // 3 ziSyaiH parivRto rAjaJjaTAcIradharo muniH // 16 sRJjayasya vacaH zrutvA tava caiva zucismite / dhanuSpANiradInAtmA khaGgaM vibhratparazvadhI / yadatrAnantaraM kArya tadadyaiva vicintyatAm / / 4 virajA rAjazArdUla so'bhyayAtsRJjayaM nRpam // 17 ambovAca / tatastaM tApasA dRSTvA sa ca rAjA mahAtapAH / apanItAsmi bhISmeNa bhgvnnvijaantaa| tasthuH prAJjalayaH sarve sA ca kanyA tapasvinI // na hi jAnAti me bhISmo brahmazAlvagataM manaH // 5 pUjayAmAsuravyagrA madhuparkeNa bhArgavam / etadvicArya manasA bhavAneva vinizcayam / arcitazca yathAyogaM niSasAda sahaiva taiH // 19 vicinotu yathAnyAyaM vidhAnaM kriyatAM tathA // 6 tataH pUrvavyatItAni kathayete sma taavubhau|| bhISme vA kuruzArdUle zAlvarAje'tha vA punaH / sRJjayazca sa rAjarSirjAmadagyazca bhArata // 20 ubhayoreva vA brahmanyayuktaM tatsamAcara // 7 niveditaM mayA hyetadduHkhamUlaM yathAtatham / tataH kathAnte rAjarSibhRguzreSThaM mahAbalam / uvAca madhuraM kAle rAmaM vacanamarthavat // 21 vidhAnaM tatra bhagavankartumarhasi yuktitaH // 8 rAmeyaM mama dauhitrI kAzirAjasutA prbho| akRtavraNa uvaac| upapannamidaM bhadre yadevaM varavarNini / asyAH zRNu yathAtattvaM kArya kAryavizArada // 22 dharma prati vaco brayAH zRNu cedaM vaco mama // 9 paramaM kathyatAM ceti tAM rAmaH pratyabhASata / yadi tvAmApageyo vai na nayedgajasAhvayam / tataH sAbhyagamadrAmaM jvalantamiva pAvakam // 23 zAlvastvAM zirasA bhIru gRhIyAdrAmacoditaH // 10 sA cAbhivAdya caraNau rAmasya zirasA zubhA / tena tvaM nirjitA bhadre yasmAnnItAsi bhAmini / spRSTvA padmadalAbhAbhyAM pANibhyAmagrataH sthitA // 24 saMzayaH zAlvarAjasya tena tvayi sumadhyame // 11 ruroda sA zokavatI bASpavyAkulalocanA / bhISmaH puruSamAnI ca jitakAzI tathaiva c| | prapede zaraNaM caiva zaraNyaM bhRgunandanam // 25 -1104 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 176. 26 ] udyogaparva [5. 177.7 177 rAma uvAca / bhISmaM jahi mahAbAho yatkRte duHkhamIdRzam / yathAsi sRJjayasyAsya tathA mama nRpAtmaje / prAptAhaM bhRguzArdUla carAmyapriyamuttamam / / 39 brAhi yatte manoduHkhaM kariSye vacanaM tava // 26 sa hi lubdhazca mAnI ca jitakAzI ca bhArgava / __ ambovaac| tasmAtpratikriyA kartuM yuktA tasmai tvayAnagha / 40 bhagavazaraNaM tvAdya prapannAsmi mahAvrata / eSa me hiyamANAyA bhAratena tadA vibho / zokapakArNavAdborAduddharasva ca mAM vibho // 27 abhavaddhRdi saMkalpo ghAtayeyaM mahAvratam // 41 bhISma uvAca / tasmAtkAmaM mamAdyamaM rAma saMvartayAnagha / tasyAzca dRSTvA rUpaM ca vayazcAbhinavaM punaH / jahi bhISmaM mahAbAho yathA vRtraM puraMdaraH // 42 saukumArya paraM caiva rAmazcintAparo'bhavat // 28 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi kimiyaM vakSyatItyevaM vimRzanbhRgusattamaH / SaTsaptatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 176 // iti dadhyau ciraM rAmaH kRpayAMbhipariplutaH // 29 kadhyatAmiti sA bhUyo rAmeNoktA zucismitA / bhISma uvaac| sarvameva yathAtattvaM kathayAmAsa bhArgave // 30 . evamuktastadA rAmo jahi bhISmamiti prbho| tacchrutvA jAmadagnyastu rAjaputryA vacastadA / uvAca rudatI kanyAM codayantIM punaH punaH // 1 uvAca tAM varArohAM nizcityArthavinizcayam // 31 kAzye kAmaM na gRhNAmi zastraM vai varavarNini / preSayiSyAmi bhISmAya kuruzreSThAya bhAmini / Rte brahmavidAM hetoH kimanyatkaravANi te // 2 kariSyati vaco dhamyaM zrutvA me sa narAdhipaH // 32 vAcA bhISmazca zAlvazca mama rAjJi vazAnugau / na cetkariSyati vaco mayoktaM jAhnavIsutaH / bhaviSyato'navadyAGgi tatkariSyAmi mA zucaH // 3 dhakSyAmyenaM raNe bhadre sAmAtyaM zastratejasA / / 33 na tu zastraM grahISyAmi kathaMcidapi bhAmini / atha vA te matistatra rAjaputri nivartate / Rte niyogAdviprANAmeSa me samayaH kRtaH // 4 tAvacchAlvapatiM vIraM yojayAmyatra karmaNi // 34 ambovAca / - ambovAca / visarjitAsmi bhISmeNa zrutvaiva bhRgunandana / mama duHkhaM bhagavatA vyapaneyaM yatastataH / zAlvarAjagataM ceto mama pUrva manISitam / / 35 tattu bhISmaprasUtaM me taM jahIzvara mAciram / / 5 saubharAjamupetyAhamabruvaM durvacaM vacaH / rAma uvaac| na ca mAM pratyagRhAtsa cAritraparizaGkitaH // 36 | kAzikanye punahi bhISmaste caraNAvubhau / etatsarva vinizcitya svabuddhyA bhRgunandana / zirasA vandanArdo'pi grahISyati girA mama // 6 yadatraupayikaM kArya taccintayitumarhasi // 37 ambovAca / mamAtra vyasanasyAsya bhISmo mUlaM mhaavrtH| jahi bhISmaM raNe rAma mama cedicchasi priyam / yenAhaM vazamAnItA samutkSipya balAttadA // 38 . / pratizrutaM ca yadi tatsatyaM kartumihArhasi // 5. ma.bhA. 139 -1105 - Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 177.8] mahAbhArate [5. 178. 10 bhISma uvaac| prayANAya matiM kRtvA samuttasthau mahAmanAH // 21 tayoH saMvadatorevaM raajnraamaambyostdaa|| tataste tAmuSitvA tu rajanIM tatra tApasAH / akRtavraNo jAmadagnyamidaM vacanamabravIt // 8 hutAgnayo japtajapyAH pratasthurmajighAMsayA // 22 zaraNAgatAM mahAbAho kanyAM na tyaktumarhasi / abhyagacchattato rAmaH saha taiAhmaNarSabhaiH / jahi bhISmaM raNe rAma garjantamasuraM yathA // 9 kurukSetraM mahArAja kanyayA saha bhArata // 23 yadi bhISmastvayAhUto raNe rAma mahAmune / nyavizanta tataH sarve parigRhya sarasvatIm / nirjito'smIti vA brUyAkuryAdvA vacanaM tava // 10 / tApasAste mahAtmAno bhRguzreSThapuraskRtAH // 24 kRtamasyA bhavetkArya kanyAyA bhRgunandana / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi vAkyaM satyaM ca te vIra bhaviSyati kRtaM vibho // saptasaptatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 177 // iyaM cApi pratijJA te tadA rAma mahAmune / 178 jitvA vai kSatriyAnsarvAnbrAhmaNeSu pratizrutam // 12 bhISma uvaac| brAhmaNaH kSatriyo vaizyaH zUdrazcaiva raNe ydi| tatastRtIye divase same deze vyavasthitaH / brahmadvinavitA taM vai haniSyAmIti bhArgava // 13 / preSayAmAsa me rAjanprApto'smIti mahAvrataH // 1 zaraNaM hi prapannAnAM bhItAnAM jIvitArthinAm / tamAgatamahaM zrutvA viSayAntaM mahAbalam / na zakSyAmi parityAgaM kartuM jIvankathaMcana // 14 abhyagacchaM javenAzu prItyA tejonidhiM prabhum // 2 yazca kSatraM raNe kRtsnaM vijeSyati samAgatam / gAM puraskRtya rAjendra brAhmaNaiH parivAritaH / dRptAtmAnamahaM taM ca haniSyAmIti bhArgava // 15 / Rtvigbhirdevakalpaizca tathaiva ca purohitaiH // 3 sa evaM vijayI rAma bhISmaH kurukulodvahaH / / sa mAmabhigataM dRSTvA jAmadagnyaH pratApavAn / tena yudhyasva saMgrAme sametya bhRgunandana // 16 / pratijagrAha tAM pUjAM vacanaM cedamabravIt // 4 rAma uvAca / bhISma kA buddhimAsthAya kAzirAjasutA tvayA / smarAmyahaM pUrvakRtAM pratijJAmRSisattama / akAmeyamihAnItA punazcaiva visarjitA // 5 tathaiva ca kariSyAmi yathA sAmnaiva lapsyate // 17 vibhraMzitA tvayA hIyaM dharmAvApteH parAvarAt / kAryametanmahadbrahmankAzikanyAmanogatam / parAmRSTAM tvayA hImAM ko hi gantumihArhati // 6 gamiSyAmi svayaM tatra kanyAmAdAya yatra saH // 18 pratyAkhyAtA hi zAlvena tvayA nIteti bhArata / yadi bhISmo raNazlAghI na kariSyati me vcH| tasmAdimAM manniyogAtpratigRhNISva bhArata // 7 haniSyAmyenamudriktamiti me nizcitA mtiH|| 19 svadharma puruSavyAghra rAjaputrI labhatviyam / na hi bANA mayotsRSTAH sajjantIha zarIriNAm / na yuktamavamAno'yaM kartuM rAjJA tvayAnagha // 8 kAyeSu viditaM tubhyaM purA kSatriyasaMgare // 20 / tatastaM nAtimanasaM samudvIkSyAhamabruvam / bhISma uvAca / nAhamenAM punardadyAM bhrAtre brahmankathaMcana // 9 evamuktvA tato rAmaH saha tairbrhmvaadibhiH| zAlvasyAhamiti prAha purA mAmiha bhArgava / -1106 - Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 178. 10] udyogaparva [5. 178. 37 mayA caivAbhyanujJAtA gatA saubhapuraM prati // 10 utpathapratipannasya kAryaM bhavati zAsanam // 24 na bhayAnnApyanukrozAnna lobhaannaarthkaamyyaa| sa tvaM gururiti premNA mayA saMmAnito bhRzam / kSatradharmamahaM jahyAmiti me vratamAhitam // 11 guruvRttaM na jAnIye tasmAdyotsyAmyahaM tvayA // 25 atha mAmabravIdrAmaH krodhaparyAkulekSaNaH / guruM na hanyAM samare brAhmaNaM ca vizeSataH / na kariSyasi cedetadvAkyaM me kurupuMgava // 12 vizeSatastapovRddhamevaM kSAntaM mayA tava // 26 haniSyAmi sahAmAtyaM tvAmadyeti punaH punaH / udyateSumatho dRSTvA brAhmaNaM kSatrabandhuvat / saMrambhAdabravIdrAmaH krodhaparyAkulekSaNaH // 13 yo hanyAtsamare kruddho yudhyantamapalAyinam / tamahaM gIrbhiriSTAbhiH punaH punarariMdamam / brahmahatyA na tasya syAditi dharmeSu nizcayaH // 27 ayAcaM bhRguzArdUlaM na caiva prazazAma saH // 14 kSatriyANAM sthito dharme kSatriyo'smi tapodhana / tamahaM praNamya zirasA bhUyo brAhmaNasattamam / / yo yathA vartate yasmiMstathA tsminprvrtyn| abruvaM kAraNaM kiM tadyattvaM yoddhUmihecchasi // 15 nAdharma samavApnoti naraH zreyazca vindati // 28 idhvastraM mama bAlasya bhavataiva caturvidham / arthe vA yadi vA dharme samartho dezakAlavit / upadiSTaM mahAbAho ziSyo'smi tava bhArgava // 16 | anarthasaMzayApannaH zreyAnniHsaMzayena ca // 29 tato mAmabravIdrAmaH krodhasaMraktalocanaH / yasmAtsaMzayite'rthe'sminyathAnyAyaM prvrtse| jAnI mAM guruM bhISma na cemAM pratigRhNase / tasmAdyotsyAmi sahitastvayA rAma mahAhave / sutAM kAzyasya kauravya matpriyArthaM mahIpate // 17 pazya me bAhuvIryaM ca vikramaM cAtimAnuSam // 30 na hi te vidyate zAntiranyathA kurunndn| evaM gate'pi tu mayA yacchakyaM bhRgunandana / gRhANemAM mahAbAho rakSasva kulmaatmnH| tatkariSye kurukSetre yotsye vipra tvayA saha / tvayA vibhraMzitA hIyaM bhartAraM nAdhigacchati // 18 dvaMdve rAma yatheSTaM te sajjo bhava mahAmune // 31 tathA bruvantaM tamahaM rAmaM parapuraMjayam / tatra tvaM nihato rAma mayA zarazatAcitaH / naitadevaM punarbhAvi brahmarSe kiM zrameNa te // 19 lapsyase nirjitAllokAzastrapUto mahAraNe // 32 gurutvaM tvayi saMprekSya jAmadagnya purAtanam / sa gaccha vinivartasva kurukSetraM raNapriya / prasAdaye tvAM bhagavaMstyaktaiSA hi purA mayA // 20 tatraiSyAmi mahAbAho yuddhAya tvAM tapodhana / / 33 ko jAtu parabhAvAM hi nArI vyAlImiva sthitAm / api yatra tvayA rAma kRtaM zaucaM purA pituH / vAsayeta gRhe jAnanstrINAM doSAnmahAtyayAn // 21 tatrAhamapi hatvA tvAM zaucaM kartAsmi bhArgava // 34 na bhayAdvAsavasyApi dharma jahyAM mahAgute / tatra gacchasva rAma tvaM tvaritaM yuddhadurmada / prasIda mA vA yadvA te kArya tatkuru mAciram // 22 vyapaneSyAmi te darpa paurANaM brAhmaNabruva // 35 ayaM cApi vizuddhAtmanpurANe zrUyate vibho / yaccApi katthase rAma bahuzaH pariSatsu vai / maruttena mahAbuddhe gItaH zloko mahAtmanA // 23 nirjitAH kSatriyA loke mayaikeneti tacchRNu // 36 gurorapyavaliptasya kAryAkAryamajAnataH / na tadA jAyate bhISmo madvidhaH kSatriyo'pi vaa| - 1107 - Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 178. 37 ] mahAbhArate [5. 179. 27 yaste yuddhamayaM dapaM kAmaM ca vyapanAzayet // 37 daMzitaH pANDureNAhaM kavacena vapuSmatA // 12 so'haM jAto mahAbAho bhISmaH parapuraMjayaH / pANDuraM kArmukaM gRhya prAyAM bharatasattama / vyapaneSyAmi te darpa yuddhe rAma na saMzayaH // 38 | pANDureNAtapatreNa dhriyamANena mUrdhani // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi pANDuraizcAmaraizcApi vIjyamAno nraadhip| aSTasaptatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 178 // zuklavAsAH sitoSNISaH sarvazuklavibhUSaNaH // 14 179 stUyamAno jayAzIbhirniSkramya gajasAhvayAt / bhISma uvaac| kurukSetraM raNakSetramupAyAM bharatarSabha // 15 tato mAmabravIdrAmaH prahasanniva bhArata / te hayAzcoditAstena sUtena prmaahve| diSTayA mISma mayA sAdhU yoddhamicchasi sNgre||1 avahanmAM bhRzaM rAjanmanomArutaraMhasaH / / 16 ayaM gacchAmi kauravya kurukSetraM tvayA saha / gatvAhaM tatkurukSetraM sa ca rAmaH pratApavAn / bhASitaM tatkariSyAmi tatrAgaccheH paraMtapa // 2 yuddhAya sahasA rAjanparAkrAntau parasparam // 17 tatra tvAM nihataM mAtA mayA zarazatAcitam / tataH saMdarzane'tiSThaM rAmasyAtitapasvinaH / jAhnavI pazyatAM bhISma gRdhrakakabaDAzanam // 3 pragRhya zaGkhapravaraM tataH prAdhamamuttamam // 18 . kRpaNaM tvAmabhiprekSya siddhacAraNasevitA / tatastatra dvijA rAjastApasAzca banaukasaH mayA vinihataM devI rodatAmadya pArthiva // 4 apazyanta raNaM divyaM devAH sarSigaNAstadA // 19 atadarhA mahAbhAgA bhagIrathasutA ndii| tato divyAni mAlyAni prAdurAsanmuhurmuhuH / yA tvAmajIjananmandaM yuddhakAmukamAturam // 5 vAditrANi ca divyAni meghavRndAni caiva h||20 ehi gaccha mayA bhISma yuddhamadyaiva vartatAm / tataste tApasAH sarve bhArgavasyAnuyAyinaH / gRhANa sarvaM kauravya rathAdi bharatarSabha // 6 prekSakAH samapadyanta parivArya raNAjiram // 21 iti bruvANaM tamahaM rAmaM parapuraMjayam / tato mAmabravIddevI sarvabhUtahitaiSiNI / praNamya zirasA rAjannevamastvityathAbruvam // 7 mAtA svarUpiNI rAjankimidaM te cikIrSitam // 22 evamuktvA yayau rAmaH kurukSetraM yuyutsyaa| gatvAhaM jAmadagnyaM taM prayAciSye kurUdvaha / pravizya nagaraM cAhaM satyavatyai nyavedayam // 8 / bhISmeNa saha mA yotsIH ziSyeNeti punaH punH||23 tataH kRtasvastyayano mAtrA pratyabhinanditaH / mA maivaM putra nirbandhaM kuru vipreNa pArthiva / dvijAtIvAcya puNyAhaM svasti caiva mahAyute // 9 jAmadagnyena samare yoddhamityavabharlsayat // 24 rathamAsthAya ruciraM rAjataM pANDurairhayaiH / kiM na vai kSatriyaharo haratulyaparAkramaH / sUpaskaraM svadhiSThAnaM vaiyAghraparivAraNam // 10 viditaH putra rAmaste yatastvaM yoddhumicchasi // 25 upapannaM mahAzastraiH sarvopakaraNAnvitam / tato'hamabruvaM devImabhivAdya kRtAJjaliH / tatkulInena vIreNa hayazAstravidA nRpa // 11 sarvaM tadbharatazreSTha yathAvRttaM svayaMvare // 26 yuktaM sUtena ziSTena bahuzo dRssttkrmnnaa| yathA ca rAmo rAjendra mayA pUrva prsaaditH| - 1108 - Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 179. 27 ] udyogaparva [5. 180. 22 kAzirAjasutAyAzca yathA kAmaH purAtanaH // 27 dhanurdharo baddhatUNo baddhagodhAGgulitravAn // 8 tataH sA rAmamabhyetya jananI me mhaandii| sArathyaM kRtavAMstatra yuyutsorakRtavraNaH / madartha tamRSi devI kSamayAmAsa bhArgavam / sakhA vedavidatyantaM dayito bhArgavasya ha // 9 mISmeNa saha mA yotsIH ziSyeNeti vco'brviit|| AhvayAnaH sa mAM yuddhe mano harSayatIva me / ta ca tAmAha yAcantIM bhISmameva nivartaya / punaH punarabhikrozannabhiyAhIti bhArgavaH // 10 na hi me kurute kAmamityahaM tamupAgamam // 29 tamAdityamivodyantamanAdhRSyaM mahAbalam / saMjaya uvAca / kSatriyAntakaraM rAmamekamekaH samAsadam // 11 tato gaGgA sutasnehAdbhISmaM punarupAgamat / tato'haM bANapAteSu triSu vAhAnnigRhya vai / na cAsyAH so'karodvAkyaM krodhaparyAkulekSaNaH // 30 avatIrya dhanuya'sya padAtikraSisattamam // 12 athAdRzyata dharmAtmA bhRguzreSTho mahAtapAH / abhyagacchaM tadA rAmamarciSyandvijasattamam / AhvayAmAsa ca punayuddhAya dvijasattamaH // 31 abhivAdya cainaM vidhivabruvaM vAkyamuttamam // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi yotsye tvayA raNe rAma viziSTenAdhikena ca / ekonAzItyadhikazatatamo'dhyAyaH // 179 // guruNA dharmazIlena jayamAzAssva me vibho // 14 / 180 rAma uvaac| bhISma uvAca / evametatkuruzreSTha kartavyaM bhUtimicchatA / namahaM smayanniva raNe pratyabhASaM vyavasthitam / dharmo hyeSa mahAbAho viziSThaiH saha yudhyatAm // 15 bhUmiSThaM notsahe yoddhaM bhavantaM rathamAsthitaH // 1 zapeyaM tvAM na cedevamAgacchethA vizAM pate / Aroha syandanaM vIra kavacaM ca mahAbhaja / yudhyasva tvaM raNe yatto dhairyamAlambya kaurava // 16 pradhAna samare rAma yadi yoddhaM mayecchasi // 2 na tu te jayamAzAse tvAM hi jetumahaM sthitaH / tato mAmabravIdrAmaH smayamAno raNAjire / gaccha yudhyasva dharmeNa prIto'smi caritena te // 17 tho me medinI bhISma vAhA vedAH sadazvavat // 3 bhISma uvAca / sUto me mAtarizvA vai kavacaM vedmaatrH|| tato'haM taM namaskRtya rathamAruhya satvaraH / susaMvIto raNe tAbhiryotsye'haM kurunandana // 4 prAdhmApayaM raNe zaGkha punarhemavibhUSitam // 18 evaM vANo gAndhAre rAmo mAM satyavikramaH / tato yuddhaM samabhavanmama tasya ca bhArata / zaravAtena mahatA sarvataH paryavArayat // 5 divasAnsubahUnarAjanparasparajigISayA // 19 tato'pazyaM jAmadagnyaM rathe divye vyavasthitam / sa me tasminraNe pUrva prAharatkaGkapatribhiH / sarvAyudhadhare zrImatyadbhutopamadarzane // 6 SaSTayA zataizca navabhiH zarANAmagnivarcasAm // 20 manasA vihite puNye vistIrNe nagaropame / catvArastena me vAhAH sUtazcaiva vizAM pate / / divyAzvayuji saMnaddhe kAzcanena vibhUSite // 7 pratiruddhAstathaivAhaM samare daMzitaH sthitaH // 21 bajena ca mahAbAho somAlaMkRtalakSmaNA / namaskRtya ca devebhyo brAhmaNebhyazca bhArata / -1109 - Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 180. 22] mahAbhArate [5. 181. 11 tamahaM smayanniva raNe pratyabhASaM vyavasthitam // 22 / aho bata kRtaM pApaM mayedaM kSatrakarmaNA // 37 AcAryatA mAnitA me nirmaryAde hyapi tvayi / | gururvijAtirdharmAtmA yadevaM pIDitaH shraiH| bhUyastu zRNu me brahmansaMpadaM dharmasaMgrahe // 23 tato na prAharaM bhUyo jAmadagnyAya bhArata // 38 ye te vedAH zarIrasthA brAhmaNyaM yacca te mahat / athAvatApya pRthivIM pUSA divasasaMkSaye / tapazca sumahattaptaM na tebhyaH praharAmyaham // 24 jagAmAstaM sahasrAMzustato yuddhamupAramat // 39 prahare kSatradharmasya yaM tvaM rAma samAsthitaH / / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi brAhmaNaH kSatriyatvaM hi yAti zastrasamudyamAt // 25 bhazItyadhikazatatamo'dhyAyaH // 18 // pazya me dhanuSo vIryaM pazya bAhvorbalaM ca me| 181 eSa te kArmukaM vIra dvidhA kurmi sasAyakam // 26 bhISma uvaac| tasyAhaM nizitaM bhalaM prAhiNvaM bharatarSabha / Atmanastu tataH sUto hayAnAM ca vizAM pate / tenAsya dhanuSaH koTizchinnA bhUmimathAgamat // 27 mama cApanayAmAsa zalyAnkuzalasaMmataH // 1 nava cApi pRSatkAnAM zatAni nataparvaNAm / snAtopavRttaisturagailabdhatoyairavihvalaiH / prAhiNvaM kaGkapatrANAM jAmadagnyarathaM prati // 28 prabhAta udite sUrye tato yuddhamavartata // 2 kAye viSaktAstu tadA vaayunaabhismiiritaaH| dRSTvA mAM tUrNamAyAntaM daMzitaM syandane sthitam / celuH kSaranto rudhiraM nAgA iva ca te zarAH // 29 akarodrathamatyarthaM rAmaH sajjaM pratApavAn // 3 kSatajokSitasarvAGgaH kSaransa rudhiraM vraNaiH / tato'haM rAmamAyAntaM dRSTvA samarakAziNam / babhau rAmastadA rAjanmerurdhAtUnivotsRjan // 30 dhanuHzreSThaM samutsRjya sahasAvataraM rathAt // 4 hemantAnte'zoka iva raktastabakamaNDitaH / abhivAdya tathaivAhaM rathamAruhya bhArata / babhau rAmastadA rAjankacitkiMzukasaMnibhaH // 31 yuyutsurjAmadagnyasya pramukhe vItabhIH sthitaH // 5 tato'nyaddhanurAdAya rAmaH krodhsmnvitH| tato mAM zaravarSeNa mahatA samavAkirata / hemapuGkhAnsunizitAzarAMstAnhi vavarSa saH // 32 ahaM ca zaravarSeNa varSantaM samavAkiram // 6 te samAsAdya mAM raudrA bahudhA marmabhedinaH / saMkruddho jAmadagnyastu punareva patatriNaH / akampayanmahAvegAH sanilaviSopamAH // 33 preSayAmAsa me rAjandIptAsyAnuragAniva // 7 tato'haM samavaSTabhya punarAtmAnamAhave / tAnahaM nizitairbhallaiH zatazo'tha sahasrazaH / zatasaMkhyaiH zaraiH kruddhastadA rAmamavAkiram // 34 acchidaM sahasA rAjannantarikSe punaH punaH // 8 sa tairanyarkasaMkAzaiH zarairAzIviSopamaiH / tatastvastrANi divyAni jAmadagnyaH pratApavAn / zitairabhyardito rAmo manducetA ivAbhavat // 35 mayi pracodayAmAsa tAnyahaM pratyaSedhayam // 9 tato'haM kRpayAviSTo vinindyAtmAnamAtmanA / akhaireva mahAbAho cikIrSannadhikAM kriyAm / dhigdhigityabruvaM yuddhaM kSatraM ca bharatarSabha // 36 tato divi mahAnnAdaH prAdurAsItsamantataH // 10 asakRccAbruvaM rAjazokavegapariplutaH / tato'hamastraM vAyavyaM jAmadagnye prayuktavAn / - 1110 - Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 181. 11] udyogaparva [5. 182. 1 pratyAjaghne ca tadrAmo guhyakAstreNa bhArata // 11 tapodhanAste sahasA kAzyA ca bhRgunandanam // 25 tato'sramahamAgneyamanumatrya prayuktavAn / ta enaM saMpariSvajya shnairaashvaasyNstdaa| vAruNenaiva rAmastadvArayAmAsa me vibhuH // 12 pANibhirjalazItaizca jayAzIbhizca kaurava // 26 evamasrANi divyAni rAmasyAhamavArayam / tataH sa vihvalo vAkyaM rAma utthAya mAbravIt / rAmazca mama tejasvI divyAstravidariMdamaH // 13 tiSTha bhISma hato'sIti bANaM saMdhAya kArmuke // 27 tato mAM savyato rAjanarAmaH kurvandvijottamaH / sa mukto nyapatattarNaM pArzve savye mhaahve| urasyavidhyatsaMkruddho jAmadagnyo mahAbalaH // 14 yenAhaM bhRzasaMvigno vyAghUrNita iva drumaH // 28 tato'haM bharatazreSTha saMnyaSIdaM rathottame / hatvA hayAMstato rAjazIghrAstreNa mahAhave / atha mAM kazmalAviSTaM sUtastUrNamapAvahat / avAkiranmAM vizrabdho baannaistairlomvaahibhiH||29 gorutaM bharatazreSTha rAmabANeprapIDitam // 15 tato'hamapi zIghrAstraM samare'prativAraNam / tato mAmapayAtaM vai bhRzaM viddhamaMcetasam / avAsRjaM mahAbAho te'ntarAdhiSThitAH zarAH / rAmasyAnucarA hRSTAH sarve dRSTvA pracukruzuH / rAmasya mama caivAza vyomAvRtya samantataH // 30 akRtavraNaprabhRtayaH kAzikanyA ca bhArata // 16 na sma sUryaH pratapati zarajAlasamAvRtaH / tatastu labdhasaMjJo'haM jJAtvA sUtamathAbruvam / / mAtarizvAntare tasminmegharuddha ivAnadat / / 31 yAhi sUta yato rAmaH sajjo'haM gatavedanaH // 17 tato vAyoH prakampAcca sUryasya ca marIcibhiH / talo mAmavahatsUto hayaiH paramazobhitaiH / abhitApAtsvabhAvAcca pAvakaH samajAyata // 32 nRtyadbhiriva kauravya mArutapratimairgatau // 18 te zarAH svasamutthena pradIptAzcitrabhAnunA / tato'haM rAmamAsAdya bANajAlena kaurava / bhUmau sarve tadA rAjanmasmabhUtAH prapedire // 33 avAkiraM susaMrabdhaH saMrabdhaM vijigiissyaa|| 19 tadA zatasahasrANi prayutAnyarbudAni ca / tAnApatata evAsau rAmo bANAnajihmagAn / ayutAnyatha kharvANi nikharvANi ca kaurava / bANairevAcchinattUrNamekaikaM tribhirAhave // 20 rAmaH zarANAM saMkruddho mayi tUrNamapAtayat // 34 tataste mRditAH sarve mama bANAH susNshitaaH| tato'haM tAnapi raNe zarairAzIviSopamaiH / rAmabANairdvidhA chinnAH zatazo'tha mahAhave // 21 saMchidya bhUmau nRpate'pAtayaM pannagAniva // 35 tataH punaH zaraM dIptaM suprabhaM kAlasaMmitam / evaM tadabhavadyuddhaM tadA bharatasattama / asRjaM jAmadagnyAya rAmAyAhaM jighAMsayA // 22 / saMdhyAkAle vyatIte tu vyapAyAtsa ca me guruH||36 tena tvabhihato gADhaM bANacchedavazaM gtH| iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi mumoha sahasA rAmo bhUmau ca nipapAta ha // 23 ekAzItyadhikazatatamo'dhyAyaH // 181 // tato hAhAkRtaM sarvaM rAme bhUtalamAzrite / 182 jagadbhArata saMvignaM yathArkapatane'bhavat // 24 bhISma uvAca / tata enaM susaMvignAH sarva evAbhidudruvaH / ___ samAgatasya rAmeNa punarevAtidAruNam / - 1111 - Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 182. 1] mahAbhArate [5. 188.1 anyeAstumulaM yuddhaM tadA bharatasattama // 1 yathA maholkA jvalitAstathA tAH // 10 tato divyAstravicchUro divyAnyastrANyanekazaH / tAzcApyugrAzcarmaNA vArayitvA ayojayata dharmAtmA divase divase vibhuH // 2 khaGgenAjau pAtitA me narendra / tAnyahaM tatpratIghAtairabhairastrANi bhArata / bANairdivyairjAmadagnyasya saMkhye vyadhamaM tumule yuddhe prANAMstyaktvA sudustyajAna // 3 divyAMzvAzvAnabhyavarSa sasUtAn // 11 aprairaneSu bahudhA hateSvatha ca bhArgavaH / nirmuktAnAM pannagAnAM sarUpA akrudhyata mahAtejAstyaktaprANaH sa saMyuge // 4 dRSTvA zaktIhemacitrA nikRttAH / tataH zakti prAhiNodghorarUpA prAduzcakre divyamastraM mahAtmA . mastrai ruddho jAmadagnyo mhaatmaa| krodhAviSTo haihayezapramAthI // 12 kAlotsRSTAM prajvalitAmivolkA tataH zreNyaH zalabhAnAmivogrAH saMdIptAyAM tejasAvRtya lokAn // 5 ___samApeturvizikhAnAM pradIptAH / tato'haM tAmiSubhirdIpyamAnaiH samAcinoccApi bhRzaM zarIraM __ samAyAntImantakAlArkadIptAm / ___ hayAnsUtaM sarathaM caiva mahyam // 13 chittvA tridhA pAtayAmAsa bhUmau / rathaH zarairme nicitaH sarvato'bhUtato vavau pavanaH puNyagandhiH // 6 tathA hayAH sArathizcaiva rAjan / tasyAM chinnAyAM krodhadIpto'tha rAmaH yugaM ratheSA ca tathaiva cakre ___ zaktIrghorAH prAhiNodvAdazAnyAH / .. tathaivAkSaH zarakRtto'tha bhagnaH // 14 tAsAM rUpaM bhArata nota zakyaM tatastasminbANavarSe vyatIte tejasvitvAllAghavAccaiva vaktum // 7 zaraugheNa pratyavarSa guruM tam / kiM tvevAhaM vihvalaH saMpradRzya sa vikSato mArgaNairbrahmarAzi___digbhyaH sarvAstA maholkA ivAneH / dehAdajanaM mumuce bhUri raktam // 15 nAnArUpAstejasogreNa dIptA yathA rAmo bANajAlAbhitaptayathAdityA dvAdaza lokasaMkSaye // 8 stathaivAhaM subhRzaM gaaddhviddhH| tato jAlaM bANamayaM vivRtya tato yuddhaM vyaramaccAparAhe ___ saMdRzya bhittvA zarajAlena rAjan / ___ bhAnAvastaM prArthayAne mahIdhram // 16 dvAdazeSUnprAhiNavaM raNe'haM iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi - tataH zaktIya'dhamaM ghorarUpAH // 9 vyshiitydhikshttmo'dhyaayH|| 182 // tato'parA jAmadagnyo mahAtmA 183 zaktI|rAH praakssipddhemdnnddaaH| bhISma uvAca / vicitritAH kAJcanapaTTanaddhA tataH prabhAte rAjendra sUrye vimala udgate / -- 1112 - Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 183. 1] udyogaparva [5. 183.27 bhArgavasya mayA sAdhaM punayuddhamavartata // 1 mA bhairiti samaM sarve svasti te'stviti cAsakRt // tato bhrAnte rathe tiSThanrAmaH praharatAM varaH / tatasteSAmahaM vAgbhistarpitaH sahasotthitaH / ghavarSa zaravarSANi mayi zakra ivAcale // 2 mAtaraM saritAM zreSThAmapazyaM rathamAsthitAm // 15 tena sUto mama suhRccharavarSeNa tADitaH / hayAzca me saMgRhItAstayA vai nipapAta rathopasthe mano mama viSAdayan // 3 ___ mahAnadyA saMyati kauravendra / tataH sUtaH sa me'tyarthaM kazmalaM prAvizanmahat / pAdau jananyAH pratipUjya cAhaM pRthivyAM ca zarAghAtAnnipapAta mumoha ca // 4 tathArTiSeNaM rathamabhyaroham // 16 tataH suuto'jhaatpraannaaraambaannprpiidditH| rarakSa sA mama rathaM hayAMzcopaskarANi ca / muhUrtAdiva rAjendra mAM ca bhIrAvizattadA // 5 tAmahaM prAJjalirbhUtvA punareva vyasarjayam // 17 tataH sUte hate rAjankSipatastasya me zarAn / tato'haM svayamudyamya hayAMstAnvAtaraMhasaH / pramattamanaso rAmaH prAhiNonmRtyusaMmitAn // 6 ayudhyaM jAmadagnyena nivRtte'hani bhArata // 18 tataH sUtavyasaninaM viplutaM mAM sa bhArgavaH / tato'haM bharatazreSTha vegavantaM mahAbalam / zareNAbhyahanadgADhaM vikRSya balavaddhanuH // 7 amuJcaM samare bANaM rAmAya hRdayacchidam // 19 sa me jabvantare rAjannipatya rudhirAzanaH / tato jagAma vasudhAM bANavegaprapIDitaH / mayaiva saha rAjendra jagAma vasudhAtalam // 8 jAnubhyAM dhanurutsRjya rAmo mohavazaM gataH // 20 matvA tu nihataM rAmastato mAM bharatarSabha / tatastasminnipatite rAme bhuurishsrde| , meghavadvyanaMdaccoccai hRSe ca punaH punH|| 9 AvaQrjaladA vyoma kSaranto rudhiraM bahu // 21 tathA tu patite rAjanmayi rAmo mudA yutaH / ulkAzca zatazaH petuH sanirghAtAH sakampanAH / udakozanmahAnAdaM saha tairanuyAyibhiH // 10 akaM ca sahasA dIptaM svarbhAnurabhisaMvRNot // 22 mama tatrAMbhavanye tu kauravAH pArzvataH sthitAH / vavuzca vAtAH paruSAzcalitA ca vasuMdharA / bhAgatA ye ca yuddhaM tajanAstatra didRkSavaH / gRdhrA baDAzca kaGkAzca paripeturmudA yutAH // 23 prAti paramikAM jagmuste tadA mayi pAtite // 11 dIptAyAM dizi gomAyurdAruNaM muhurunnadat / tato'pazyaM patito rAjasiMha anAhatA dundubhayo vinedu zanisvanAH // 24 . dvijAnaSTau sUryahutAzanAbhAn / etadautpAtikaM ghoramAsIdbharatasattama / te mAM samantAtparivArya tasthuH / visaMjJakalpe dharaNIM gate rAme mahAtmani // 25 ___ svabAhubhiH parigRhyAjimadhye // 12 tato ravirmandamarIcimaNDalo rakSyamANazca tairviprairnAhaM bhUmimupAspRzam / ____ jagAmAstaM pAMsupuJjAvagADhaH / antarikSe sthito hyasmi taiviprairbAndhavairiva / nizA vyagAhatsukhazItamArutA khapannivAntarikSe ca jalabindubhirukSitaH // 13 ___ tato yuddhaM pratyavahArayAvaH // 26 / tataste brAhmaNA rAjannabruvanparigRhya maam| evaM rAjannavahAro babhUva .bhA. 140 -1113 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 183. 27 ] mahAbhArate [5. 185.7 tataH punarvimale'bhUtsughoram / | na hIdaM veda rAmo'pi pRthivyAM vA pumAnkvacit // kAlyaM kAlyaM viMzatiM vai dinAni tatsmarasva mahAbAho bhRzaM saMyojayasva c| : tathaiva cAnyAni dinAni trINi // 27 na ca rAmaH kSayaM gantA tenAstreNa narAdhipa // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi enasA ca na yogaM tvaM prApsyase jAtu mAnada / dhyazItyadhikazatatamo'dhyAyaH // 183 // svapsyate jAmadagyo'sau tvadvANabalapIDitaH // 14 184 tato jitvA tvamevainaM punarutthApayiSyasi / bhISma uvAca / astreNa dayitenAjI bhISma saMbodhanena vai // 15 tato'haM nizi rAjendra praNamya zirasA tdaa| evaM kuruSva kauravya prabhAte rthmaasthitH| brAhmaNAnAM pitRRNAM ca devatAnAM ca sarvazaH // 1 prasuptaM vA mRtaM vApi tulyaM manyAmahe vayam / / 16 naktaMcarANAM bhUtAnAM rajanyAzca vizAM pate / na ca rAmeNa martavyaM kadAcidapi paarthiv| . zayanaM prApya rahite manasA samacintayam // 2 tataH samutpannamidaM prasvApaM yujyatAmiti // 17 jAmadagyena me yuddhamidaM paramadAruNam / ityuktvAntarhitA rAjansarva eva dvijottmaaH| ahAni subahUnyadya vartate sumahAtyayam // 3 aSTau sadRzarUpAste sarve bhAsvaramUrtayaH // 18 na ca rAmaM mahAvIryaM zaknomi raNamUrdhani / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi vijetuM samare vipraM jAmadagyaM mahAbalam // 4 cturshiitydhikshttmo'dhyaayH|| 181 // .. yadi zakyo mayA jetuM jAmadagnyaH pratApavAn / daivatAni prasannAni darzayantu nizAM mama // 5 . bhISma uvAca / tato'haM nizi rAjendra prasuptaH zaravikSataH / tato rAtryAM vyatItAyAM pratibuddho'smi bhaart| dakSiNenaiva pArzvana prabhAtasamaye iva // 6 taM ca saMcintya vai svapnamavApaM harSamuttamam // 1 . tato'haM vipramukhyaistai rasmi patito rathAt / tataH samabhavayuddhaM mama tasya ca bhArata / utthApito dhRtazcaiva mA bhairiti ca sAntvitaH // 7 tumulaM sarvabhUtAnAM lomaharSaNamadbhutam // 2 ta eva mAM mahArAja svapnadarzanametya vai| ... tato bANamayaM varSa vavarSa mayi bhArgavaH / parivAryAbruvanvAkyaM tannibodha kurUdvaha // 8 .. nyavArayamahaM taM ca zarajAlena bhArata // 3 uttiSTha mA bhairgAGgeya bhayaM te nAsti kiMcana / tataH paramasaMkruddhaH punareva mahAtapAH / rakSAmahe naravyAghra svazarIraM hi no bhavAn // 9 zastanenaiva kopena zaktiM vai prAhiNonmayi // 4 na tvAM rAmo raNe jetA jAmadagnyaH kathaMcana / indrAzanisamasparzI yamadaNDopamaprabhAm / tvameva samare rAmaM vijetA bharatarSabha // 10 jvalantImagnivatsaMkhye lelihAnAM samantataH // 5 idamastraM sudayitaM pratyabhijJAsyate bhavAn / tato bharatazArdala dhiSNyamAkAzagaM ythaa| viditaM hi tavApyetatpUrvasmindehadhAraNe // 11 sA mAmabhyahanattarNamaMsadeze ca bhArata // 6 prAjApatyaM vizvakRtaM prasvApaM nAma bhArata / athAsRGame'sravaddhoraM giregairikadhAtuvat / - 1114 - Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 185.7] udyogaparva [5. 186. 10 rAmeNa sumahAbAho kSatasya kSatajekSaNa // . idamantaramityeva yoktukAmo'smi bhArata // 22 tato'haM jAmadagnyAya bhRzaM krodhasamanvitaH / prasvApamastraM dayitaM vacanAdbrahmavAdinAm / preSayaM mRtyusaMkAzaM bANaM sarpaviSopamam // 8 cintitaM ca tadatraM me manasi pratyabhAttadA // 23 sa tenAbhihato vIro lalATe dvijsttmH| iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi azobhata mahArAja sazRGga iva parvataH // 9 pnycaashiitydhikshttmo'dhyaayH|| 185 // sa saMrabdhaH samAvRtya bANaM kAlAntakopamam / saMdadhe balavatkRSya ghoraM zatrunibarhaNam // 10 bhISma uvAca / sa vakSasi papAtopaH zaro vyAla iva zvasan / tato halahalAzabdo divi rAjanmahAnabhUt / mahIM rAjaMstatazcAhamagacchaM rudhirAvilaH // 11 prasvApaM bhISma mA srAkSIriti kauravanandana // 1 avApya tu punaH saMjJAM jAmadagnyAya dhImate / ayuJjameva caivAhaM tadatraM bhRgunandane / prAhiNvaM vimalAM zaktiM jvalantImazanImiva // 12 prasvApaM mAM prayuJjAnaM nArado vAkyamabravIt // 2 sA tasya dvijamukhyasya nipapAta bhujaantre| ete viyati kauravya divi devagaNAH sthitAH / vihvalazcAbhavadrAjanvepathuzcainamAvizat // 13 te tvAM nivArayantyadya prasvApaM mA prayojaya // 3 tata enaM pariSvajya sakhA vipro mahAtapAH / rAmastapasvI brahmaNyo brAhmaNazca guruzca te| akRtavraNaH zubhairvAkyairAzvAsayadanekadhA // 14 tasyAvamAnaM kauravya mA sma kArSIH kathaMcana // 4 samAzvastastadA rAmaH krodhAmarSasamanvitaH / / tato'pazyaM diviSThAnvai tAnaSTau brhmvaadinH| prAduzcakre tadA brAhma paramAtraM mahAvrataH / / 15 te mAM smayanto rAjendra zanakairidamabruvan // 5 tatastatpratighAtArtha brAhmamevAstramuttamam / yathAha bharatazreSTha nAradastattathA kuru| mayA prayuktaM jajvAla yugAntamiva darzayat // 16 etaddhi paramaM zreyo lokAnAM bharatarSabha // 6 tayorbrahmAstrayorAsIdantarA vai samAgamaH / tatazca pratisaMhRtya tadatraM svApanaM mRdhe / asaMprApyaiva rAmaM ca mAM ca bhAratasattama // 17 brahmAstraM dIpayAMcakre tasminyudhi yathAvidhi // 7 . tato vyomni prAdurabhUtteja eva hi kevalam / / tato rAmo ruSito rAjaputra bhUtAni caiva sarvANi jagmurAti vizAM pate // 18 dRSTvA tadatraM vinivartitaM vai| RSayazca sagandharvA devatAzcaiva bhaart| jito'smi bhISmeNa sumandabuddhisaMtApaM paramaM jagmurasratejobhipIDitAH // 19 rityeva vAkyaM sahasA vyamuzcat // 8 tatazcacAla pRthivI saparvatavanadrumA / tato'pazyatpitaraM jAmadagnyaH saMtaptAni ca bhUtAni viSAdaM jagmuruttamam // 20 - pitustathA pitaraM tasya cAnyam / ----- prajajvAla nabho rAjandhUmAyante dizo dsh| ta evainaM saMparivArya tasthuna sthAtumantarikSe ca zekurAkAzagAstadA // 21 ___ rUcuzcenaM sAntvapUrva tadAnIm // 9 . tato hAhAkRte loke sadevAsurarAkSase / mA smaivaM sAhasaM vatsa punaH kArSIH kathaMcana / - 1115 - Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 186. 10] mahAbhArata [5. 186. 36 bhISmeNa saMyugaM gantuM kSatriyeNa vizeSataH // 10 netyavocamahaM tAMzca kSatradharmavyapekSayA // 24 / kSatriyasya tu dharmo'yaM yayuddhaM bhRgunandana / mama vratamidaM loke nAhaM yuddhAtkathaMcana / svAdhyAyo vratacaryA ca brAhmaNAnAM paraM dhanam // 11 vimukho vinivarteyaM pRSThato'bhyAhataH zaraiH // 25 idaM nimitte kasmiMzcidasmAbhirupamantritam / nAhaM lobhAnna kArpaNyAnna bhayAnnArthakAraNAt / zastradhAraNamatyugraM tacca kAryaM kRtaM tvayA // 12 tyajeyaM zAzvataM dharmamiti me nizcitA matiH // 26 vatsa paryAptametAvadbhISmeNa saha saMyuge / tataste munayaH sarve nAradapramukhA nRp| vimardaste mahAbAho vyapayAhi raNAditaH // 13 bhAgIrathI ca me mAtA raNamadhyaM prapedire // 27 paryAptametadbhadraM te tava kArmukadhAraNam / / tathaivAttazaro dhanvI tathaiva dRDhanizcayaH / visarjayaitadurdharSa tapastapyasva bhArgava // 14 sthito'hamAhave yoddhaM tataste rAmamabruvan / eSa bhISmaH zAMtanavo devaiH sarvairnivAritaH / sametya sahitA bhUyaH samare bhRgunandanam // 28 nivartasva raNAdasmAditi caiva pracoditaH // 15 nAvanItaM hi hRdayaM viprANAM zAmya bhArgava / rAmeNa saha mA yotsIguruNeti punaH punaH / / rAma rAma nivartasva yuddhAdasmAdvijottama / na hi rAmo raNe jetuM tvayA nyAyyaH kurUdvaha / avadhyo hi tvayA bhISmastvaM ca bhISmasya bhArgava / mAnaM kuruSva gAGgeya brAhmaNasya raNAjire // 16 evaM bruvantaste sarve pratirudhya raNAjiram / vayaM tu guravastubhyaM tatastvAM vArayAmahe / nyAsayAMcakrire zastraM pitaro bhRgunandanam // 30 : bhISmo vasUnAmanyatamo diSTyA jIvasi putraka // tato'haM punarevAtha tAnaSTau brahmavAdinaH / gAGgeyaH zaMtanoH putro vasureSa mhaayshaaH| adrAkSaM dIpyamAnAnvai grahAnaSTAvivoditAn // 31 kathaM tvayA raNe jetuM rAma zakyo nivarta vai // 18 te mAM sapraNayaM vAkyamabruvansamare sthitam / arjunaH pANDavazreSThaH puraMdarasuto blii| praihi rAmaM mahAbAho guruM lokahitaM kuru // 32 naraH prajApatirvIraH pUrvadevaH sanAtanaH // 19 dRSTvA nivartitaM rAmaM suhRdvAkyena tena vai / savyasAcIti vikhyAtastriSu lokeSu vIryavAn / bhISmamRtyuryathAkAlaM vihito vai svayaMbhuvA // 20 lokAnAM ca hitaM kurvannahamapyAdade vacaH // 33 evamuktaH sa pitRbhiH pitRnrAmo'bravIdidam / / tato'haM rAmamAsAdya vavande bhRzavikSataH / nAhaM yudhi nivarteyamiti me vratamAhitam // 21 rAmazvAbhyutsmayanpremNA mAmuvAca mahAtapAH // 34 na nivartitapUrva ca kadAcidraNamUrdhani / tvatsamo nAsti loke'sminkSatriyaH pRthiviicrH| nivartyatAmApageyaH kAmaM yuddhaatpitaamhaaH| gamyatAM bhISma yuddhe'smiMstoSito'haM bhRzaM tvyaa||35 na tvahaM vinivartiSye yuddhAdasmAtkathaMcana // 22 mama caiva samakSaM tAM kanyAmAhUya bhArgavaH / tataste munayo rAjannRcIkapramukhAstadA / uvAca dInayA vAcA madhye teSAM tapasvinAm / / 36 nAradenaiva sahitAH samAgamyedamabruvan // 23 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi nivartasva raNAttAta mAnayasva dvijottamAn / ssddshiitydhikshttmo'dhyaayH|| 186 // - 1116 - Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 187. 1] udyogaparva [5. 187. 27 187 pratyAharaMzca me yuktAH sthitAH priyahite mama // 13 rAma uvAca / yadaiva hi vanaM prAyAtkanyA sA tapase dhRtaa| pratyakSametallokAnAM sarveSAmeva bhAmini / tadaiva vyathito dIno gatacetA ivAbhavam // 14 yathA mayA paraM zaktyA kRtaM vai pauruSaM mahat // 1 na hi mAM kSatriyaH kazcidvIryeNa vijayedyudhi / na caiva yudhi zaknomi bhISmaM zastrabhRtAM varam / Rte brahmavidastAta tapasA saMzitavratAt // 15 vizeSayitumatyarthamuttamAtrANi darzayan // 2 api caitanmayA rAjannArade'pi niveditam / eSA me paramA zaktiretanme paramaM balam / vyAse caiva bhayAtkAryaM tau cobhI maamvoctaam||16 yatheSTaM gamyatAM bhadre kimanyadvA karomi te // 3 na viSAdastvayA kAryoM bhISma kAzisutAM prati / bhISmameva prapadyasva na te'nyA vidyate gtiH| daivaM puruSakAreNa ko nivartitumutsahet // 17 nirjito hyasmi bhISmeNa mahAstrANi pramuJcatA // 4 sA tu kanyA mahArAja pravizyAzramamaNDalam / bhISma uvAca / yamunAtIramAzritya tapastepe'timAnuSam // 18 evamuktvA tato rAmo viniHzvasya mahAmanAH / nirAhArA kRzA rUkSA jaTilA malapakinI / tUSNImAsIttadA kanyA novAca bhRgunandanam // 5 SaNmAsAnvAyubhakSA ca sthANubhUtA tapodhanA // 19 bhagavannevamevaitadyathAha bhagavAMstathA / yamunAtIramAsAdya saMvatsaramathAparam / ajeyo yudhi bhISmo'yamapi devairudAradhIH // 6 udavAsaM nirAhArA pArayAmAsa bhAminI // 20 yathAzakti yathotsAhaM mama kArya kRtaM tvayA / zIrNapaNena caikena pArayAmAsa cAparam / anidhAya raNe vIryamasrANi vividhAni ca // 7 saMvatsaraM tIvrakopA pAdAGguSThAgradhiSThitA / / 21 na caiSa zakyate yuddhe vizeSayitumantataH / evaM dvAdaza varSANi tApayAmAsa rodasI / na cAhamenaM yAsyAmi punarbhISmaM kathaMcana / / 8 nivartyamAnApi tu sA jJAtibhirnaiva zakyate // 22 gamiSyAmi tu tatrAhaM yatra bhISmaM tapodhana / tato'gamadvatsabhUmiM siddhacAraNasevitAm / samare pAtayiSyAmi svayameva bhRgUdvaha // 9 AzramaM puNyazIlAnAM tApasAnAM mahAtmanAm // 23 evamuktvA yayau kanyA roSavyAkulalocanA / tatra puNyeSu dezeSu sAplutAGgI divAnizam / tapase dhRtasaMkalpA mama cintayatI vadham // 10 to mahendraM saha tairmunibhibhRgusattamaH / vyacaratkAzikanyA sA yathAkAmavicAriNI // 24 pathAgataM yayau rAmo mAmupAmaya bhArata // 11 nandAzrame mahArAja tatolUkAzrame zubhe / no'haM rathamAruhya stUyamAno dvijAtibhiH / cyavanasyAzrame caiva brahmaNaH sthAna eva ca // 25 pravizya nagaraM mAtre satyavatyai nyavedayam / prayAge devayajane devAraNyeSu caiva ha / sthAvRttaM mahArAja sA ca mAM pratyanandata // 12 bhogavatyAM tathA rAjankauzikasyAzrame tathA // 26 puruSAMzvAdizaM prAjJAnkanyAvRttAntakarmaNi / mANDavyasyAzrame rAjandilIpasyAzrame tthaa| zivase divase hyasyA gatajalpitaceSTitam / / rAmahade ca kauravya pailagAya'sya cAzrame // 27 - 1117 - Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 187. 28] mahAbhArate [5. 188. 18 eteSu tIrtheSu tadA kAzikanyA vizAM pate / AplAvayata gAtrANi tIvramAsthAya vai tapaH // 28 bhISma uvAca / tAmabravItkauraveya mama mAtA jlotthitaa| tataste tApasAH sarve tapase dhRtanizcayAm / kimarthaM klizyase bhadre tathyametadbhavIhi me // 29 dRSTvA nyavartayaMstAta kiM kAryamiti cAbruvan // 1: sainAmathAbravIdrAjankRtAJjaliraninditA / tAnuvAca tataH kanyA tpovRddhaanRssiistdaa| bhImo rAmeNa samare na jitazcArulocane // 30 nirAkRtAsmi bhISmeNa bhraMzitA patidharmataH // 2 ko'nyastamutsahejetumudyateSu mahIpatim / vadhArthaM tasya dIkSA me na lokArthaM tpodhnaaH|| sAhaM bhISmavinAzAya tapastapsye sudAruNam // 31 / nihatya bhISmaM gaccheyaM zAntimityeva nizcayaH // 3 carAmi pRthivIM devi yathA hanyAmahaM nRpam / yatkRte duHkhavasatimimAM prAptAsmi zAzvatIm / etadtaphalaM dehe parasminsyAdyathA hi me // 32 / patilokAdvihInA ca naiva strI na pumAniha // 4 tato'bravItsAgaragA jidmaM carasi bhAmini / nAhatvA yudhi gAGgeyaM nivarteyaM tapodhanAH / naiSa kAmo'navadyAGgi zakyaH prAptuM tvayAbale // 33 eSa me hRdi saMkalpo yadarthamidamudyatam // 5 yadi bhISmavinAzAya kAzye carasi vai vratam / strIbhAve parinirviNNA puMstvArthe kRtnishcyaa| vratasthA ca zarIraM tvaM yadi nAma vimokssysi| bhISme praticikIrSAmi nAsmi vAryeti vai punaH // 6 nadI bhaviSyasi zubhe kuTilA vArSikodakA // 34 tAM devo darzayAmAsa shuulpaannirumaaptiH| ' madhye teSAM maharSINAM svena rUpeNa bhAminIm // 7 dustIrthA cAnabhijJeyA vArSikI naassttmaasikii| chandyamAnA vareNAtha sA vane matparAjayam / mImagrAhavatI ghorA sarvabhUtabhayaMkarI // 35 vadhiSyasIti tAM devaH pratyuvAca manasvinIm // 8 evamuktvA tato rAjankAzikanyAM nyavartata / tataH sA punarevAtha kanyA rudramuvAca h| mAtA mama mahAbhAgA smayamAneva bhAminI // 36 upapadyetkathaM deva striyo mama jayo yudhi / kadAcidaSTame mAsi kadAciddazame tathA / strIbhAvena ca me gADhaM manaH zAntamumApate // 9 na prAznItodakamapi punaH sA varavarNinI // 37 pratizrutazca bhUteza tvayA bhISmaparAjayaH / sA vatsabhUmiM kauravya tIrthalobhAttatastataH / yathA sa satyo bhavati tathA kuru vRSadhvaja / patitA paridhAvantI punaH kAzipateH sutA // 38 yathA hanyAM samAgamya bhISmaM zAMtanavaM yudhi // 10 sA nadI vatsabhUmyAM tu prathitAmbeti bhaart|| tAmuvAca mahAdevaH kanyAM kila vRssdhvjH|| vArSikI grAhabahulA dustIrthA kuTilA tathA // 39 na me vAganRtaM bhadre prAha satyaM bhaviSyati // 11 sA kanyA tapasA tena bhAgArdhena vyjaayt| vadhiSyasi raNe bhISmaM puruSatvaM ca lapsyase / nadI ca rAjanvatseSu kanyA caivAbhavattadA / / 40 smariSyasi ca tatsarvaM dehamanyaM gatA satI // 12 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi drupadasya kule jAtA bhaviSyasi mhaarthH|| saptAzItyadhikazatatamo'dhyAyaH // 187 // / zIghrAstrazcitrayodhI ca bhaviSyasi susaMmataH // 13 - 1118 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _5. 188. 14 ] udyogaparva [5. 190.1 yathoktameva kalyANi sarvametadbhaviSyati / na tadanyaddhi bhavitA bhavitavyaM hi tattathA // 8; bhaviSyasi pumAnpazcAtkasmAJcitkAlaparyayAt // 14 tataH sA niyatA bhUtvA RtukAle mnsvinii| evamuktvA mahAtejAH kapardI vRSabhadhvajaH / patnI drupadarAjasya drupadaM saMviveza ha // 9 ; pazyatAmeva viprANAM tatraivAntaradhIyata // 15 lebhe garbha yathAkAlaM vidhidRSTena hetunaa| tataH sA pazyatAM teSAM maharSINAmaninditA / pArSatAtsA mahIpAla yathA mAM nArado'bravIt // 10 samAhRtya vanAttasmAtkASThAni varavarNinI / / 16 tato dadhAra taM garbha devI raajiivlocnaa| .. citAM kRtvA sumahatIM pradAya ca hutAzanam / tAM sa rAjA priyAM bhAryAM drupadaH kurunandana / / pradIpte'gnau mahArAja roSadIptena cetasA // 17 putrasnehAnmahAbAhuH sukhaM paryacarattadA // 11 uktvA bhISmavadhAyeti praviveza hutAzanam / aputrasya tato rAjJo drupadasya mhiipteH| jyeSThA kAzisutA rAjanyamunAmabhito nadIm / / 18 kanyAM pravararUpAM tAM prAjAyata narAdhipa // 12 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi aputrasya tu rAjJaH sA drupadasya yazasvinI / ___ aSTAzItyadhikazatatamo'dhyAyaH // 188 // khyApayAmAsa rAjendra putro jAto mameti vai // 13 tataH sa rAjA drupadaH pracchannAyA nraadhip| duryodhana uvAca / putravatputrakAryANi sarvANi samakArayat // 14; kathaM zikhaNDI gAGgeya kanyA bhUtvA satI tadA / rakSaNaM caiva matrasya mahiSI drupadasya saa| puruSo'bhavadyudhi zreSTha tanme brUhi pitAmaha // 1 cakAra sarvayatnena bruvANA putra ityuta / bhISma uvAca / na hi tAM veda nagare kazcidanyatra pArSatAt // 15 bhAryA tu tasya rAjendra drupadasya mahIpateH / zraddadhAno hi tadvAkyaM devasyAdbhutatejasaH / mahiSI dayitA hyAsIdaputrA ca vizAM pate // 2 chAdayAmAsa tAM kanyAM pumAniti ca so'bravIt / / etasminneva kAle tu drupado vai mahIpatiH / jAtakarmANi sarvANi kArayAmAsa pArthivaH / apatyArtha mahArAja toSayAmAsa zaMkaram // 3 puMvadvidhAnayuktAni zikhaNDIti ca tAM viduH // 17 asmadvadhArthaM nizcitya tapo ghoraM samAsthitaH / ahamekastu cAreNa vacanAnnAradasya c|... lebhe kanyAM mahAdevAtputro me syAditi bruvan // 4 jJAtavAndevavAkyena ambAyAstapasA tathA // 18 bhagavanputramicchAmi bhISmaM praticikIrSayA / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi ityukto devadevena strIpumAMste bhaviSyati // 5 . ekonanavatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 189 // nivartasva mahIpAla naitajjAtvanyathA bhavet / 190 sa tu gatvA ca nagaraM bhAryAmidamuvAca ha // 6 bhISma uvAca / kRto yatno mayA devi putrArthe tapasA mahAn / cakAra yatnaM drupadaH sarvasminsvajane mahat / . kanyA bhUtvA pumAnbhAvI iti cokto'smi shNbhunaa|| tato lekhyAdiSu tathA zilpeSu ca paraM gtaa| punaH punaryAcyamAno dissttmitybrviicchivH| iSvastre caiva rAjendra droNaziSyo babhUva ha // 1 - 1119 - Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 190.2] mahAbhArate [5. 191.8 tasya mAtA mahArAja rAjAnaM varavarNinI / dhAtrINAM ca sakhInAM ca brIDamAnA nyavedayat / codayAmAsa bhAryArtha kanyAyAH putravattadA // 2 kanyAM pAzcAlarAjasya sutAM tAM vai zikhaNDinIm // tatastAM pArSato dRSTvA kanyAM saMprAptayauvanAm / / tatastA rAjazArdUla dhAtryo daashaarnnikaastdaa| striyaM matvA tadA cintAM prapede saha bhAryayA // 3 jagmurAti parAM duHkhAtpreSayAmAsureva ca // 15 drupada uvaac| tato dazArNAdhipateH preSyAH sarvaM nyavedayan / kanyA mameyaM saMprAptA yauvanaM shokvrdhinii| vipralambhaM yathAvRttaM sa ca cukrodha pArthivaH // 16 mayA pracchAditA ceyaM vacanAcchUlapANinaH // 4 zikhaNDyapi mahArAja puMvadrAjakule tadA / na tanmithyA mahArAjJi bhaviSyati kathaMcana / vijahAra mudA yuktaH strItvaM naivAtirocayan // 17 trailokyakartA kasmAddhi tanmRSA kartumarhati // 5 tataH katipayAhasya tacchrutvA bharatarSabha / bhAryovAca / hiraNyavarmA rAjendra roSAdAti jagAma ha // 18 yadi te rocate rAjanvakSyAmi zRNu me vcH| tato dAzArNako rAjA tIvrakopasamanvitaH / zrutvedAnIM prapadyethAH svakArya pRSatAtmaja // 6 dUtaM prasthApayAmAsa drupadasya nivezane // 19 kriyatAmasya nRpate vidhivadArasaMgrahaH / tato drupadamAsAdya dUtaH kAJcanavarmaNaH / satyaM bhavati tadvAkyamiti me nizcitA matiH // 7 eka ekAntamutsArya raho vacanamabravIt // 20 bhISma uvAca / dazArNarAjo rAjaMstvAmidaM vacanamabravIt / : tatastau nizcayaM kRtvA tasminkArye'tha dNptii| abhiSaGgAtprakupito vipralabdhastvayAnagha / 21 parayAMcakratuH kanyAM dazArNAdhipateH sutAm // 8 avamanyase mAM nRpate nUnaM durmatritaM tava / tato rAjA drupado rAjasiMhaH yanme kanyAM svakanyArthe mohAdyAcitavAnasi // 22 sarvAnrAjJaH kulataH saMnizAmya / tasyAdya vipralambhasya phalaM prApnuhi durmate / dAzArNakasya nRpatestanUjAM eSa tvAM sajanAmAtyamuddharAmi sthiro bhava // 23 zikhaNDine varayAmAsa dArAn // 9 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi hiraNyavarmeti nRpo yo'sau dAzArNakaH smRtaH / nvtydhikshttmo'dhyaayH|| 190 // sa ca prAdAnmahIpAlaH kanyAM tasmai zikhaNDine / sa ca rAjA dazArNeSu mahAnAsInmahIpatiH / bhISma uvAca / hiraNyavarmA durdharSo mahAseno mahAmanAH // 11 evamuktasya dUtena drupadasya tadA nRpa / kRte vivAhe tu tadA sA kanyA rAjasattama / / corasyeva gRhItasya na prAvartata bhAratI // 1 yauvanaM samanuprAptA sA ca kanyA shikhnnddinii|| 12 / sa yatnamakarottIvra saMbandhairanusAntvanaiH / kRtadAraH zikhaNDI tu kAmpilyaM punarAgamat / dUtairmadhurasaMbhASairnaitadastIti saMdizan // 2 na ca sA veda tAM kanyAM kaMcitkAlaM striyaM kila // sa rAjA bhUya evAtha kRtvA tattvata Agamam / hiraNyavarmaNaH kanyA jJAtvA tAM tu zikhaNDinIm / / kanyeti pAJcAlasutAM tvaramANo'bhiniryayau // 3 - 1120 - Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 191. 4] udyogaparva [5. 192.7 tataH saMpreSayAmAsa mitrANAmamitaujasAm / tathA vidadhyAM suzroNi kRtyasyAsya zucismite / duhiturvipralambhaM taM dhAtrINAM vacanAttadA // 4 / / zikhaNDini ca mA bhaistvaM vidhAsye tatra tttvtH||18 tataH samudayaM kRtvA balAnAM raajsttmH| kriyayAhaM varArohe vaJcitaH putrdhrmtH| abhiyAne matiM cakre drupadaM prati bhArata // 5 mayA dAzArNako rAjA vazcitazca mahIpatiH / / tataH saMmatrayAmAsa mitraiH saha mahIpatiH / tadAcakSva mahAbhAge vidhAsye tatra yaddhitam // 19 hiraNyavarmA rAjendra pAJcAlyaM pArthivaM prati // 6 jAnatApi narendreNa khyApanArtha parasya vai / tatra vai nizcitaM teSAmabhUdrAjJAM mahAtmanAm / prakAzaM coditA devI pratyuvAca mahIpatim // 20 tathyaM cedbhavati hyetatkanyA rAjazikhaNDinI / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi baddhA pAzcAlarAjAnamAnayiSyAmahe gRhAn // 7 ekanavatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 191 // anyaM rAjAnamAdhAya pAJcAleSu narezvaram / 192 ghAtayiSyAma nRpatiM drupadaM sazikhaNDinam // 8 bhISma uvAca / sa tadA dUtamAjJAya punaH kSattAramIzvaraH / tataH zikhaNDino mAtA yathAtattvaM nraadhip| prAsthApayatpArSatAya hanmIti tvAM sthiro bhava // 9 __ AcacakSe mahAbAho bhatre kanyAM zikhaNDinIm // 1 sa prakRtyA ca vai bhIruH kilbiSI ca narAdhipaH / aputrayA mayA rAjansapatnInAM bhayAdidam / bhayaM tIvramanuprApto drupadaH pRthivIpatiH // 10 kanyA zikhaNDinI jAtA puruSo vai niveditaH // 2 visRjya dUtaM dAzANaM drupadaH zokakarzitaH / tvayA caiva narazreSTha tanme prItyAnumoditam / sametya bhAryAM rahite vAkyamAha narAdhipaH // 11 / putrakarma kRtaM caiva kanyAyAH pArthivarSabha / bhayena mahatAviSTo hRdi zokena cAhataH / bhAryA coDhA tvayA rAjandazArNAdhipateH sutaa||3 pAzcAlarAjo dayitAM mAtaraM vai zikhaNDinaH // 12 tvayA ca prAgabhihitaM devavAkyArthadarzanAt / abhiyAsyati mAM kopAtsaMbandhI sumhaablH| kanyA bhUtvA pumAnbhAvItyevaM caitadupekSitam // 4 hiraNyavarmA nRpatiH karSamANo varUthinIm // 13 etacchrutvA drupado yajJasenaH kimidAnIM kariSyAmi mUDhaH kanyAmimAM prati / sarvaM tattvaM mantravidbhyo nivedya / zikhaNDI kila putraste kanyeti parizaGkitaH // 14 mantraM rAjA matrayAmAsa rAjaiti nizcitya tattvena samitraH sabalAnugaH / __ nyadyadyuktaM rakSaNe vai prajAnAm // 5 vaJcito'smIti manvAno mAM kiloddhrtumicchti|| saMbandhakaM caiva samarthya tasmikimatra tathyaM suzroNi kiM mithyA hi zobhane / ndAzArNake vai nRpatau narendra / zrutvA tvattaH zubhe vAkyaM saMvidhAsyAmyahaM tthaa||16 svayaM kRtvA vipralambhaM yathAvaahaM hi saMzayaM prApto bAlA ceyaM shikhnnddinii|| . nmatraikAgro nizcayaM vai jagAma // 6 tvaM ca rAjJi mahatkRcchre saMprAptA varavarNinI // 17 / svabhAvaguptaM nagaramApatkAle tu bhArata / sA tvaM sarvavimokSAya tattvamAkhyAhi pRcchtH| gopayAmAsa rAjendra sarvataH samalaMkRtam // 7. ma.bhA, 141 -1121 - Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 192.8] mahAbhArate [5. 193.4 AtiM ca paramAM rAjA jagAma saha bhaaryyaa| darzayAmAsa tAM yakSaH sthUNo madhvakSasaMyutaH / dazArNapatinA sAdhaM virodhe bharatarSabha // 8 kimartho'yaM tavArambhaH kariSye brUhi mAciram // 23 kathaM saMbandhinA sArdhaM na me syAdvigraho mahAn / azakyamiti sA yakSaM punaH punaruvAca ha / iti saMcintya manasA daivatAnyarcayattadA // 9 kariSyAmIti cainAM sa pratyuvAcAtha guhyakaH // 24 taM tu dRSTvA tadA rAjandevI devaparaM tthaa| dhanezvarasyAnucaro varado'smi nRpAtmaje / arcA prayuJjAnamatho bhAryA vacanamabravIt // 10 adeyamapi dAsyAmi brUhi yatte vivakSitam // 25 devAnAM pratipattizca satyA sAdhumatA sdaa| tataH zikhaNDI tatsarvamakhilena nyavedayat / sA tu duHkhArNavaM prApya naH syAdarcayatAM bhRzam // 11 tasmai yakSapradhAnAya sthUNAkarNAya bhArata // 26 daivatAni ca sarvANi pUjyantAM bhUridakSiNaiH / Apanno me pitA yakSa nacirAdvinaziSyati / agnayazcApi hUyantAM dAzArNapratiSedhane // 12 abhiyAsyati saMkruddho dazArNAdhipatirhi tam // 27 ayuddhena nivRttiM ca manasA cintayAbhibho / mahAbalo mahotsAhaH sa hemakavaco nRpaH / devatAnAM prasAdena sarvametadbhaviSyati // 13 tasmAdrakSasva mAM yakSa pitaraM mAtaraM ca me // 28 mantribhirmatritaM sAdhaM tvayA yatpRthulocana / pratijJAto hi bhavatA duHkhapratinayo mama / purasyAsyAvinAzAya tacca rAjaMstathA kuru // 14 bhaveyaM puruSo yakSa tvatprasAdAdaninditaH // 29 daivaM hi mAnuSopetaM bhRzaM sidhyati pArthiva / / yAvadeva sa rAjA vai nopayAti puraM mama / parasparavirodhAttu nAnayoH siddhirasti vai // 15 tAvadeva mahAyakSa prasAdaM kuru guhyaka // 30 tasmAdvidhAya nagare vidhAnaM sacivaiH sh|| iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi arcayasva yathAkAmaM daivatAni vizAM pate // 16 dvinvtydhikshttmo'dhyaayH|| 192 // evaM saMbhASamANau tau dRSTvA zokaparAyaNau / . 193 zikhaNDinI tadA kanyA vIDiteva manasvinI // 17 bhISma uvAca / tataH sA cintayAmAsa matkRte duHkhitaavubhau|| zikhaNDivAkyaM zrutvAtha sa yakSo bharatarSabha / imAviti tatazcakre matiM prANavinAzane // 18 provAca manasA cintya daivenopanipIDitaH / evaM sA nizcayaM kRtvA bhRzaM zokaparAyaNA / bhavitavyaM tathA taddhi mama duHkhAya kaurava // 1 jagAma bhavanaM tyaktvA gahanaM nirjanaM vanam // 19 bhadre kAmaM kariSyAmi samayaM tu nibodha me / yakSeNarddhimatA rAjasthUNAkarNena pAlitam / kiMcitkAlAntaraM dAsye puMliGgaM svamidaM tava / tadbhayAdeva ca jano visarjayati tadvanam // 20 AgantavyaM tvayA kAle satyametadbhavImi te // 2 tatra sthUNasya bhavanaM sudhAmRttikalepanam / prabhuH saMkalpasiddho'smi kAmarUpI vihaMgamaH / lAjollApikadhUmADhyamuccaprAkAratoraNam // 21 matprasAdAtpuraM caiva trAhi bandhUMzca kevalAn // 3 tatpravizya zikhaNDI sA drupadasyAmajA nRpa / strIliGgaM dhArayiSyAmi tvadIyaM pArthivAtmaje / anaznatI bahutithaM zarIramupazoSayat // 22 | satyaM me pratijAnIhi kariSyAmi priyaM tava // 4 - 1122 - Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 193. 5] udyogaparva [5. 193. 29 shikhnnddyuvaac| yaduktaM tena vIreNa rAjJA kAzcanavarmaNA // 17 pratidAsyAmi bhagavalli~Gga punaridaM tava / yatte'hamadhamAcAra duhitrarthe'smi vazcitaH / kiMcitkAlAntaraM strItvaM dhArayasva nizAcara // 5 tasya pApasya karaNAtphalaM prApnuhi durmate // 18 pratiprayAte dAzArNe pArthive hemavarmaNi / dehi yuddhaM narapate mamAdya raNamUrdhani / kanyaivAhaM bhaviSyAmi puruSastvaM bhaviSyasi // 6 uddhariSyAmi te sadyaH sAmAtyasutabAndhavam // 19 bhISma uvaac| tadupAlambhasaMyuktaM zrAvitaH kila pArthivaH / ityuktvA samayaM tatra cakrAte tAvubhau nRpa / dazArNapatidUtena matrimadhye purodhasA // 20 anyonyasyAnabhidrohe tau saMkrAmayatAM tataH // 7 abravIdbharatazreSTha drupadaH praNayAnataH / strIliGgaM dhArayAmAsa sthUNo yakSo narAdhipa / yadAha mAM bhavAnbrahmansaMbandhivacanAdvacaH / yakSarUpaM ca taddIptaM zikhaNDI pratyapadyata // 8 tasyottaraM prativaco dUta eva vadiSyati // 21 tataH zikhaNDI pAJcAlyaH puMstvamAsAdya pArthiva / tataH saMpreSayAmAsa drupado'pi mahAtmane / viveza nagaraM hRSTaH pitaraM ca samAsadat / hiraNyavarmaNe dUtaM brAhmaNaM vedapAragam // 22 yathAvRttaM tu tatsarvamAcakhyau drupadasya ca // 9 samAgamya tu rAjJA sa dazArNapatinA tadA / drupadastasya tacchrutvA harSamAhArayatparam / tadvAkyamAdade rAjanyaduktaM drupadena ha // 23 sabhAryastacca sasmAra mahezvaravacastadA // 10 AgamaH kriyatAM vyaktaM kumAro vai suto mama / tataH saMpreSayAmAsa dazArNAdhipaternRpa / mithyaitaduktaM kenApi tanna zraddheyamityuta // 24 puruSo'yaM mama sutaH zraddhattAM me bhavAniti // 11 tataH sa rAjA drupadasya zrutvA atha dAzArNako rAjA sahasAbhyAgamattadA / vimarzayukto yuvatIrvariSThAH / pAJcAlarAja drupadaM duHkhAmarSasamanvitaH / / 12 saMpreSayAmAsa sucArurUpAH tataH kAmpilyamAsAdya dazArNAdhipatistadA / ___zikhaNDinaM strI pumAnveti vettum // 25 preSayAmAsa satkRtya dUtaM brahmavidAM varam // 13 tAH preSitAstattvabhAvaM viditvA hi madvacanAta pAJcAlyaM taM nRpAdhamam / / prItyA rAjJe tacchazaMsurhi sarvam / yadvai kanyAM svakanyArthe vRtavAnasi durmate / zikhaNDinaM puruSa kauravendra phalaM tasyAvalepasya drakSyasyadya na saMzayaH // 14 dazArNarAjAya mahAnubhAvam // 26 evamuktastu tenAsau brAhmaNo rAjasattama / tataH kRtvA tu rAjA sa AgamaM prItimAnatha / dRtaH prayAto nagaraM dAzArNanRpacoditaH // 15 saMbandhinA samAgamya hRSTo vAsamuvAsa ha // 27 tata AsAdayAmAsa purodhA drupadaM pure / zikhaNDine ca muditaH prAdAdvittaM janezvaraH / tasmai pAzcAlako rAjA gAmayaM ca susatkRtam / hastino'zvAMzca gAzcaiva dAsyo bhushtaastthaa| prApayAmAsa rAjendra saha tena zikhaNDinA // 16 / pUjitazca pratiyayau nivartya tanayAM kila // 28 tAM pUjAM nAbhyanandatsa vAkyaM cedamuvAca h| vinItakilbiSe prIte hemavarmaNi pArthive / - 1123 - Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 193. 29 ] mahAbhArate [5. 193.53 pratiyAte tu dAzArNe hRSTarUpA zikhaNDinI // 29 / evameva bhavatvasya strItvaM pApasya guhyakAH // 41 kasyacittvatha kAlasya kubero naravAhanaH / tato'bravIdyakSapatirmahAtmA lokAnuyAtrAM kurvANaH sthUNasyAgAnnivezanam // 30 yasmAdadAstvavamanyeha yakSAn / sa tadgRhasyopari vartamAna zikhaNDine lakSaNaM pApabuddhe AlokayAmAsa dhnaadhigoptaa| strIlakSaNaM cAgrahI: pApakarman // 42 sthUNasya yakSasya nizAmya vezma apravRttaM sudurbuddhe yasmAdetatkRtaM tvayA / skhalaMkRtaM mAlyaguNairvicitram // 31 tasmAdadyaprabhRtyeva tvaM strI sa puruSastathA // 43 lAjaizca gandhaizca tathA vitAna tataH prasAdayAmAsuryakSA vaizravaNaM kila / rabhyarcitaM dhUpanadhUpitaM c| sthUNasyArthe kuruSvAntaM zApasyeti punaH punaH // 44 dhvajaiH patAkAbhiralaMkRtaM ca / tato mahAtmA yakSendraH pratyuvAcAnugAminaH / ' bhakSyAnnapeyAmiSadattahomam // 32 sarvAnyakSagaNAMstAta zApasyAntacikIrSayA // 45 tatsthAnaM tasya dRSTvA tu sarvataH samalaMkRtam / hate zikhaNDini raNe svarUpaM pratipatsyate / athAbravIdyakSapatistAnyakSAnanugAMstadA // 33 sthUNo yakSo nirudvego bhavatviti mahAmanAH // 46 svalaMkRtamidaM vezma sthUNasyAmitavikramAH / ityuktvA bhagavAndevo yakSarAkSasapUjitaH / nopasarpati mAM cApi kasmAdadya sumandadhIH // 34 / prayayau saha taiH sarvairnimeSAntaracAribhiH // 47 yasmAjjAnansumandAtmA mAmasau nopasarpati / sthUNastu zApaM saMprApya tatraiva nyavasattadA / tasmAttasmai mahAdaNDo dhAryaH syAditi me matiH / / samaye cAgamattaM vai zikhaNDI sa kSapAcaram // 48 yakSA uucuH| so'bhigamyAbravIdvAkyaM prApto'smi bhagavanniti / drupadasya sutA rAjanarAjJo jAtA shikhnnddinii| tamabravIttataH sthUNaH prIto'smIti punaH punaH // 49 tasyai nimitte kasmiMzcitprAdAtpuruSalakSaNam // 36 ArjavenAgataM dRSTvA rAjaputraM zikhaNDinam / agrahIllakSaNaM strINAM strIbhUtastiSThate gRhe| sarvameva yathAvRttamAcacakSe zikhaNDine / 50 nopasarpati tenAsau savrIDaH strIsvarUpavAn // 37 . yakSa uvAca / etasmAtkAraNAdrAjansthUNo na tvAdya pazyati / zapto vaizravaNenAsmi tvatkRte pArthivAtmaja / zrutvA kuru yathAnyAyaM vimAnamiha tiSThatAm // 38 gacchedAnIM yathAkAmaM cara lokAnyathAsukham // 51 bhISma uvAca / AnIyatAM sthUNa iti tato yakSAdhipo'bravIt / diSTametatpurA manye na zakyamativartitum / kartAsmi nigrahaM tasyetyuvAca sa punaH punaH // 39 / gamanaM tava ceto hi paulastyasya ca darzanam // 52 so'bhyagacchata yakSendramAhUtaH pRthivIpate / bhISma uvAca / strIsvarUpo mahArAja tasthau vrIDAsamanvitaH // 40 / evamuktaH zikhaNDI tu sthUNayakSeNa bhArata / taM zazApa susaMkruddho dhanadaH kurunandana / | pratyAjagAma nagaraM harSeNa mahatAnvitaH // 53 - 1124 - Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 193. 54 ] udyogaparva [5. 194. 14 pUjayAmAsa vividhairgandhamAlyairmahAdhanaiH / dvijAtIndevatAzcApi caityAnatha catuSpathAn // 54 saMjaya uvaac| drupadaH saha putreNa siddhArthena shikhnnddinaa| prabhAtAyAM tu zarvaryAM punareva sutastava / mudaM ca paramAM lebhe pAzcAlyaH saha bAndhavaiH // 55 madhye sarvasya sainyasya pitAmahamapRcchata // 1 . ziSyAthaM pradadau cApi droNAya kurupuMgava / pANDaveyasya gAGgeya yadetatsainyamuttamam / zikhaNDinaM mahArAja putraM strIpUrviNaM tathA // 56 prabhUtanaranAgAzvaM mahArathasamAkulam / / 2 pratipede catuSpAdaM dhanurvedaM nRpAtmajaH / bhImArjunaprabhRtibhirmaheSvAsairmahAbalaiH / zikhaNDI saha yuSmAbhidhRSTadyumnazca pArSataH // 57 lokapAlopamairguptaM dhRSTadyumnapurogamaiH // 3 mama svetaccarAstAta yathAvatpratyavedayan / . apradhRSyamanAvAryamudvattamiva sAgaram / jaDAndhabadhirAkArA ye yuktA drupade mayA // 58 senAsAgaramakSobhyamapi devairmahAhave // 4 evameSa mahArAja strIpumAndrupadAtmajaH / kena kAlena gAGgeya kSapayethA mhaadyute| / saMbhUtaH kauravazreSTha zikhaNDI rathasattamaH // 59 AcAryo vA maheSvAsaH kRpo vA sumahAbalaH // 5 jyeSThA kAzipateH kanyA ambA nAmeti vizrutA / karNo vA samarazlAghI drauNirvA dvijasattamaH / / drupadasya kule jAtA zikhaNDI bharatarSabha // 60 divyAstraviduSaH sarve bhavanto hi bale mama // 6 etadicchAmyahaM jJAtuM paraM kautUhalaM hi me| nAhamenaM dhanuSpANiM yuyutsuM samupasthitam / hRdi nityaM mahAbAho vaktumarhasi tanmama // 7 muhUrtamapi pazyeyaM prahareyaM na cApyuta // 61 bhISma uvAca / vratametanmama sadA pRthivyAmapi vizrutam / anurUpaM kuruzreSTha tvayyetatpRthivIpate / striyAM strIpUrvake cApi strInAmni strIsvarUpiNi // 62 balAbalamamitrANAM sveSAM ca yadi pRcchasi // 8 na muzceyamahaM bANAniti kauravanandana / zRNu rAjanmama raNe yA zaktiH paramA bhavet / na hanyAmahametena kAraNena zikhaNDinam // 63 astravIyaM raNe yacca bhujayozca mahAbhuja // 9 etattattvamahaM veda janma tAta zikhaNDinaH / Arjavenaiva yuddhena yoddhavya itaro jnH| tato nainaM haniSyAmi samareSvAtatAyinam // 64 mAyAyuddhena mAyAvI ityetaddharmanizcayaH // 10 yadi bhISmaH striyaM hanyAddhanyAdAtmAnamapyuta / hanyAmahaM mahAbAho pANDavAnAmanIkinIm / nainaM tasmAddhaniSyAmi dRSTvApi samare sthitam // 65 divase divase kRtvA bhAgaM prAgAhnikaM mama // 11 saMjaya uvAca / yodhAnAM dazasAhasraM kRtvA bhAgaM mahAdyute / etacchrutvA tu kauravyo rAjA duryodhanastadA / sahasraM rathinAmekameSa bhAgo mato mama // 12 muhUrtamiva sa dhyAtvA bhISme yuktamamanyata // 66 anenAhaM vidhAnena saMnaddhaH satatotthitaH / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi kSapayeyaM mahatsainyaM kAlenAnena bhArata // 13 ' trinavatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 193 // yadi tvastrANi muJceyaM mahAnti samare sthitaH / / -1125 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 194. 14 ] mahAbhArate [5. 195. 19 zatasAhasraghAtIni hanyAM mAsena bhArata // 14 tAvatA cApi kAlena droNo'pi pratyajAnata // 4 saMjaya uvAca / gautamo dviguNaM kAlamuktavAniti naH zrutam / zrutvA bhISmasya tadvAkyaM rAjA duryodhnstdaa| drauNistu dazarAtreNa pratijajJe mahAstravit // 5 paryapRcchata rAjendra droNamaGgirasAM varam // 15 tathA divyAstravikarNaH saMpRSTaH kurusaMsadi / AcArya kena kAlena pANDuputrasya sainikAn / paJcabhirdivasaihantuM sa sainyaM pratijajJivAn // 6 nihanyA iti taM droNaH pratyuvAca hasanniva // 16 tasmAdahamapIcchAmi zrotumarjuna te vacaH / sthaviro'smi kuruzreSTha mandaprANaviceSTitaH / kAlena kiyatA zatrUnkSapayeriti saMyuge // 7 anAgninA nirdaheyaM pANDavAnAmanIkinIm // 17 evamukto guDAkezaH pArthivena dhanaMjayaH / yathA bhISmaH zAMtanavo mAseneti matirmama / vAsudevamavekSyedaM vacanaM pratyabhASata // 8 eSA me paramA zaktiretanme paramaM balam // 18 sarva ete mahAtmAnaH kRtAstrAzcitrayodhinaH / dvAbhyAmeva tu mAsAbhyAM kRpaH zAradvato'bravIt / asaMzayaM mahArAja hanyureva balaM tava // 9 drauNistu dazarAtreNa pratijajJe balakSayam / apaitu te manastApo yathA satyaM bravImyaham / karNastu paJcarAtreNa pratijajJe mahAstravit // 19 hanyAmekarathenAhaM vAsudevasahAyavAn // 10 tacchrutvA sUtaputrasya vAkyaM sAgaragAsutaH / sAmarAnapi lokAMstrInsahasthAvarajaGgamAn / jahAsa sasvanaM hAsaM vAkyaM cedamuvAca ha // 20 bhUtaM bhavyaM bhaviSyacca nimeSAditi me matiH // 11 na hi tAvadraNe pArthaM bANakhaDgadhanurdharam / yattadboraM pazupatiH prAdAdakhaM mahanmama / vAsudevasamAyuktaM rathenodyantamacyutam // 21 kairAte dvandvayuddhe vai tadidaM mayi vartate // 12 . samAgacchasi rAdheya tenaivamabhimanyase / yayugAnte pazupatiH sarvabhUtAni saMharan / zakyamevaM ca bhUyazca tvayA vaktuM yatheSTataH / / 22 prayuGkte puruSavyAghra tadidaM mayi vartate // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi tanna jAnAti gAGgeyo na droNo na ca gautamaH / caturnavatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 194 // na ca droNasuto rAjankuta eva tu suutjH|| 14 na tu yuktaM raNe hantuM divyairauH pRthagjanam / vaizaMpAyana uvAca / Arjavenaiva yuddhena vijeSyAmo vayaM parAn // 15 etacchrutvA tu kaunteyaH srvaanbhraatRnuphre| tatheme puruSavyAghrAH sahAyAstava pArthiva / AhUya bharatazreSTha idaM vacanamabravIt // 1 sarve divyAstraviduSaH sarve yuddhAbhinandinaH // 16 dhArtarASTrasya sainyeSu ye cArapuruSA mm| vedAntAvabhRthasnAtAH sarve ete'parAjitAH / te pravRttiM prayacchanti mamemAM vyuSitAM nizAm // 2 / nihanyuH samare senAM devAnAmapi pANDava // 17 duryodhanaH kilApRcchadApageyaM mahAvratam / zikhaNDI yuyudhAnazca dhRSTadyumnazca pArSataH / kena kAlena pANDUnAM hanyAH sainyamiti prabho // 3 / bhImaseno yamau cobhA yudhAmanyUttamaujasau // 18 mAseneti ca tenokto dhArtarASTraH sudurmtiH| / virATadrupadau cobhI bhISmadroNasamau yudhi / - 1126 - Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 195. 19] udyogaparva [5. 197.5 svayaM cApi samartho'si trailokyotsAdane api // yathaiva hAstinapuraM dvitIyaM samalaMkRtam // 12 krodhAdyaM puruSaM pazyestvaM vAsavasamadyute / na vizeSa vijAnanti purasya zibirasya vA / kSipraM na sa bhavedvyaktamiti tvAM vedmi kaurava // 20 kuzalA api rAjendra narA nagaravAsinaH // 13 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi tAdRzAnyeva durgANi rAjJAmapi mahIpatiH / pnycnvtydhikshttmo'dhyaayH|| 195 // kArayAmAsa kauravyaH zatazo'tha sahasrazaH // 14 pazcayojanamutsRjya maNDalaM tadraNAjiram / vaizaMpAyana uvAca / senAnivezAste rAjannAvizazatasaMghazaH // 15 tataH prabhAte vimale dhArtarASTraNa coditaaH| tatra te pRthivIpAlA yathotsAhaM yathAbalam / duryodhanena rAjAnaH prayayuH pANDavAnprati // 1 vivizuH zibirANyAzu dravyavanti sahasrazaH // 16 AplAvya zucayaH sarve sragviNaH shuklvaassH| teSAM duryodhano rAjA sasainyAnAM mahAtmanAm / gRhItazastrA dhvajinaH svasti vAcya hutAgnayaH // 2 vyAdideza sacAhyAnAM bhakSyabhojyamanuttamam // 17 sarve vedavidaH zUrAH sarve sucaritavratAH / sagajAzvamanuSyANAM ye ca zilpopajIvinaH / sarve karmakRtazcaiva sarve cAhavalakSaNAH // 3 ye cAnye'nugatAstatra sUtamAgadhabandinaH // 18 AhaveSu parAllokAjigISanto mahAbalAH / vaNijo gaNikA vArA ye caiva prekSakA janAH / ekAgramanasaH sarve zraddadhAnAH parasya ca // 4 sarvAMstAnkauravo rAjA vidhivatpratyavaikSata // 19 vindAnuvindAvAvantyau kekayA bAhikaiH saha / iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi prayayuH sarva evaite bhaardvaajpurogmaaH||5 ssnnnnvtydhikshttmo'dhyaayH|| 196 // azvatthAmA zAMtanavaH saindhavo'tha jayadrathaH / 197 dAkSiNAtyAH pratIcyAzca pArvatIyAzca ye rathAH // 6 vaizaMpAyana uvAca / gAndhArarAjaH zakuniH prAcyodIcyAzca sarvazaH / tathaiva rAjA kaunteyo dharmaputro yudhiSThiraH / zakAH kirAtA yavanAH zibayo'tha vasAtayaH // 7 dhRSTadyumnamukhAnvIrAMzcodayAmAsa bhArata // 1 svaiH svairanIkaiH sahitAH parivArya mahAratham / cedikAzikarUSANAM netAraM dRDhavikramam / ete mahArathAH sarve dvitIye niryayurbale // 88 senApatimamitraghnaM dhRSTaketumathAdizat // 2 kRtavarmA sahAnIkastrigartAzca mhaablaaH| virATaM drupadaM caiva yuyudhAnaM zikhaNDinam / duryodhanazca nRpatirbhrAtRbhiH parivAritaH // 9 pAzcAlyau ca maheSvAsau yudhAmanyUttamaujasau // 3 zalo bhUrizravAH zalyaH kausalyo'tha bRhadbalaH / te zUrAzcitravarmANastaptakuNDaladhAriNaH / ete pazcAdavartanta dhArtarASTrapurogamAH // 10 AjyAvasiktA jvalitA dhiSNyeSviva hutAzanAH / te samena pathA yAtvA yotsyamAnA mahArathAH / / azobhanta maheSvAsA grahAH prajvalitA iva // 4 kurukSetrasya pazcArdhe vyavatiSThanta daMzitAH // 11 so'tha sainyaM yathAyogaM pUjayitvA nararSabhaH / duryodhanastu zibiraM kArayAmAsa bhArata / dideza tAnyanIkAni prayANAya mahIpatiH // 5 - 1127 - Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 197.6] mahAbhArate [5. 197. 21 abhimanyuM bRhantaM ca draupadeyAMzca sarvazaH / dhRSTadyumnamukhAnetAnprAhiNotpANDunandanaH // 6 bhImaM ca yuyudhAnaM ca pANDavaM ca dhanaMjayam / dvitIyaM preSayAmAsa balaskandhaM yudhiSThiraH // 7 bhANDaM samAropayatAM caratAM saMpradhAvatAm / hRSTAnAM tatra yodhAnAM zabdo divamivAspRzat // 8 svayameva tataH pazcAdvirATadrupadAnvitaH / tathAnyaiH pRthivIpAlaiH saha prAyAnmahIpatiH // 9 bhImadhanvAyanI senA dhRSTadyumnapuraskRtA / gaGgeva pUrNA stimitA syandamAnA vyadRzyata // 10 tataH punaranIkAni vyayojayata buddhimAn / mohayandhRtarASTrasya putrANAM buddhinisravam // 11 / / draupadeyAnmaheSvAsAnabhimanyuM ca pANDavaH / nakulaM sahadevaM ca sarvAMzcaiva prabhadrakAn // 12 daza cAzvasahasrANi dvisAhasraM ca dantinaH / ayutaM ca padAtInAM rathAH paJcazatAstathA // 13 bhImasenaM ca durdharSa prathamaM prAdizadbalam / madhyame tu virATaM ca jayatsenaM ca mAgadham // 14 mahArathau ca pAzcAlyau yudhaamnyuuttmaujsau| vIryavantau mahAtmAnau gadAkArmukadhAriNau / anvayAtAM tato madhye vAsudevadhanaMjayau // 15 babhUvuratisaMrabdhAH kRtapraharaNA narAH / teSAM viMzatisAhasrA dhvajAH zUrairadhiSThitAH // 16 paJca nAgasahasrANi rathavaMzAzca sarvazaH / padAtayazca ye zUrAH kArmukAsigadAdharAH / sahasrazo'nvayuH pazcAdagratazca sahasrazaH // 17 yudhiSThiro yatra sainye svayameva blaarnnve| . tatra te pRthivIpAlA bhUyiSThaM paryavasthitAH // 18 tatra nAgasahasrANi hayAnAmayutAni ca / tathA rathasahasrANi padAtInAM ca bhArata / yadAzrityAbhiyuyudhe dhArtarASTraM suyodhanam // 19 tato'nye zatazaH pazcAtsahasrAyutazo narAH / nadantaH prayayusteSAmanIkAni sahasrazaH // 20 tatra bherIsahasrANi zaGkhAnAmayutAni c| . vAdayanti sma saMhRSTAH sahasrAyutazo narAH // 21 iti zrImahAbhArate udyogaparvaNi saptanavatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 197 // // samAptamambopAkhyAnaparva // // samAptamudyogaparva // - 1128 - Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhISmaparva evaMvAdI veditavyaH pANDaveyo'yamityuta // 11 janamejaya uvaac| abhijJAnAni sarveSAM saMjJAzcAbharaNAni ca / kathaM yuyudhire vIrAH kurupaannddvsomkaaH| yojayAmAsa kauravyo yuddhakAla upasthite // 12 pArthivAzca mahAbhAgA nAnAdezasamAgatAH // 1 dRSTvA dhvajAgaM pArthAnAM dhArtarASTro mhaamnaaH| vaizaMpAyana uvAca / saha sarvairmahIpAlaiH pratyavyUhata pANDavAn // 13 yathA yuyudhire vIrAH kurupANDavasomakAH / pANDureNAtapatreNa dhriyamANena mUrdhani / kurukSetre tapaHkSetre zRNu tatpRthivIpate // 2 / madhye nAgasahasrasya bhrAtRbhiH parivAritam // 14 avatIrya kurukSetraM pANDavAH sahasomakAH / dRSTvA duryodhanaM hRSTAH sarve pANDavasainikAH / kauravAnabhyavartanta jigISanto mahAbalAH // 3 dadhmuH sarve mahAzaGkhAnbherIrjaghnuH sahasrazaH // 15 vedAdhyayanasaMpannAH sarve yuddhAbhinandinaH / tataH prahRSTAM svAM senAmabhivIkSyAtha pANDavAH / AzaMsanto jayaM yuddhe vadhaM vAbhimukhA raNe // 4 / babhUvurhaSTamanaso vAsudevazca vIryavAn // 16 abhiyAya ca durdharSAM dhArtarASTrasya vAhinIm / / tato yodhAnharSayantI vaasudevdhnNjyau| prAGmukhAH pazcime bhAge nyavizanta ssainikaaH||5 dadhmatuH puruSavyAghau divyau zaGkhau rathe sthitau // samantapaJcakAdvAhyaM zibirANi sahasrazaH / pAzcajanyasya nirghoSaM devadattasya cobhayoH / kArayAmAsa vidhivatkuntIputro yudhiSThiraH // 6 zrutvA savAhanA yodhAH zakRnmUtraM prasusruvuH // 18 zUnyeva pRthivI sarvA bAlavRddhAvazeSitA / yathA siMhasya nadataH svanaM zrutvetare mRgAH / nirazvapuruSA cAsIdrathakuJjaravarjitA / / 7 / / traseyustadvadevAsIddhArtarASTrabalaM tadA // 19 yAvattapati sUryo hi jambUdvIpasya maNDalam / udatiSThadrajo bhaumaM na prAjJAyata kiMcana / sAvadeva samAvRttaM balaM pArthivasattama // 8 antardhIyata cAdityaH sainyena rajasAvRtaH // 20 ekasthAH sarvavarNAste maNDalaM bahuyojanam / vavarSa cAtra parjanyo mAMsazoNitavRSTimAn / paryAkrAmanta dezAMzca nadIH zailAnvanAni ca // 9 / vyukSansarvANyanIkAni tadadbhutamivAbhavat // 21 teSAM yudhiSThiro rAjA sarveSAM puruSarSabha / vAyustataH prAdurabhUnnIcaiH zarkarakarSaNaH / Adideza savAhAnAM bhakSyabhojyamanuttamam // 10 / vinimnaMstAnyanIkAni vidhamaMzcaiva tadrajaH // 22 saMjJAzca vividhAstAstAsteSAM cakre yudhisstthirH| ubhe sene tadA rAjanyuddhAya mudite bhRzam / a. bhA. 142 - 1129 - Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 1. 23 ] mahAbhArate [6. 2. 14 kurukSetre sthite yatte sAgarakSubhitopame // 23 pratyakSadarzI bhagavAnbhUtabhavyabhaviSyavit // 2 tayostu senayorAsIdadbhutaH sa smaagmH| vaicitravIryaM rAjAnaM sa rahasyaM bravIdidam / yugAnte samanuprApte dvayoH sAgarayoriva // 24 zocantamArtaM dhyAyantaM putrANAmanayaM tadA // 3 zUnyAsItpRthivI sarvA bAlavRddhAvazeSitA / vyAsa uvaac| tena senAsamUhena samAnItena kauravaiH // 25 rAjanparItakAlAste putrAzcAnye ca bhuumipaaH| tataste samayaM cakruH kurupANDavasomakAH / te haniSyanti saMgrAme samAsAdyetaretaram // 4 dhAMzca sthApayAmAsuyuddhAnAM bharatarSabha // 26 teSu kAlaparIteSu vinazyatsu ca bhArata / nivRtte caiva no yuddhe prItizca syAtparasparam / kAlaparyAyamAjJAya mA sma zoke manaH kRthaaH||5. yathApuraM yathAyogaM na ca syAcchalanaM punaH // 27 yadi tvicchasi saMgrAme draSTumenaM vizAM pate / vAcA yuddhe pravRtte no vAcaiva pratiyodhanam / / cakSurdadAni te hanta yuddhametannizAmaya // 6 niSkrAntaH pRtanAmadhyAnna hantavyaH kathaMcana // 28 dhRtarASTra uvAca / rathI ca rathinA yodhyo gajena gjdhuurgtH| na rocaye jJAtivadhaM draSTuM brahmarSisattama / azvenAzvI padAtizca padAtenaiva bhArata // 29 yuddhametattvazeSeNa zRNuyAM tava tejasA // 7 yathAyogaM yathAvIryaM yathotsAhaM yathAvayaH / vaizaMpAyana uvAca / samAbhASya prahartavyaM na vizvaste na vihvale // 30 pareNa saha saMyuktaH pramatto vimukhstthaa| tasminnanicchati draSTuM saMgrAmaM zrotumicchati / kSINazastro vivarmA ca na hantavyaH kathaMcana // 31 varANAmIzvaro dAtA saMjayAya varaM dadau // 8 na sUteSu na dhuryeSu na ca zastropanAyiSu / . vyAsa uvAca / na bherIzaGkhavAdeSu prahartavyaM kathaMcana // 32 eSa te saMjayo rAjanyuddhametadvadiSyati / evaM te samayaM kRtvA kurupANDavasomakAH / etasya sarvaM saMgrAme naparokSaM bhaviSyati // 9 vismayaM paramaM jagmuH prekSamANAH parasparam // 33 cakSuSA saMjayo rAjandivyenaiSa samanvitaH / nivizya ca mahAtmAnastataste puruSarSabhAH / kathayiSyati te yuddhaM sarvajJazca bhaviSyati // 10 hRSTarUpAH sumanaso babhUvuH sahasainikAH // 34 prakAzaM vA rahasyaM vA rAtrau vA yadi vA divA / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi manasA cintitamapi sarvaM vetsyati saMjayaH // 11 prathamo'dhyAyaH // 1 // nainaM zastrANi bhetsyanti nainaM bAdhiSyate zramaH / gAvalgaNirayaM jIvanyuddhAdasmAdvimokSyate // 12 vaizaMpAyana uvaac| ahaM ca kIrtimeteSAM kurUNAM bharatarSabha / tataH pUrvApare saMdhye samIkSya bhagavAnRSiH / pANDavAnAM ca sarveSAM prathayiSyAmi mA shucH|| sarvavedavidAM zreSTho vyAsaH satyavatIsutaH // 1 diSTametatpurA caiva nAtra zocitumarhasi / bhaviSyati raNe ghore bharatAnAM pitAmahaH / na caiva zakyaM saMyantuM yato dharmastato jayaH // 14 -1130 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 2. 15] bhISmaparva [6. 3.9 vaizaMpAyana uvAca / aruNodayeSu dRzyante zatazaH zalabhavrajAH // 29 evamuktvA sa bhagavAnkurUNAM prapitAmahaH / ubhe saMdhye prakAzete dizAM dAhasamanvite / punareva mahAbAhuM dhRtarASTramuvAca ha // 15 AsIdrudhiravarSaM ca asthivarSaM ca bhArata // 30 iha yuddhe mahArAja bhaviSyati mhaankssyH| yA caiSA vizrutA rAjastrailokye saadhusNmtaa| yathemAni nimittAni bhayAyAdhopalakSaye // 16 arundhatI tayApyeSa vasiSThaH pRSThataH kRtH|| 31 zyenA gRdhrAzca kAkAzca kaGkAzca sahitA balaiH / rohiNI pIDayanneSa sthito rAjazanaizcaraH / saMpatanti vanAnteSu samavAyAMzca kurvate // 17 vyAvRttaM lakSma somasya bhaviSyati mahadbhayam // 32 atyugraM ca prapazyanti yuddhamAnandino dvijaaH| anabhre ca mahAghoraM stanitaM zrUyate'nizam / kavyAdA bhakSayiSyanti mAMsAni gajavAjinAm / / vAhanAnAM ca rudatAM prapatanyazrubindavaH // 33 khaTAkhaTeti vAzanto bhairavaM bhayavedinaH / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi kahvAH prayAnti madhyena dakSiNAmabhito dizam // 19 dvitIyo'dhyAyaH // 2 // ubhe pUrvApare saMdhye nityaM pazyAmi bhArata / udayAstamane sUrya kabandhaiH parivAritam // 20 vyAsa uvaac| zvetalohitaparyantAH kRSNagrIvAH svidyutH|| kharA goSu prajAyante ramante mAtRbhiH sutAH / trivarNAH parighAH saMdhau bhAnumAvArayantyuta // 21 anArtavaM puSpaphalaM darzayanti vane drumAH // 1 jvalitArkendunakSatraM nirvizeSadinakSapam / garbhiNyo rAjaputryazca janayanti vibhISaNAn / ahorAtraM mayA dRSTaM tatkSayAya bhaviSyati // 22 kravyAdAnpakSiNazcaiva gomAyUnaparAnmRgAn // 2 alakSyaH prabhayA hInaH paurNamAsI ca kArtikIm / triviSANAzcaturnetrAH paJcapAdA dvimehnaaH| candro'bhUdagnivarNazca samavarNe nabhastale // 23 / dvizIrSAzca dvipucchAzca daMSTriNaH pazavo'zivAH // 3 svapsyanti nihatA vIrA bhUmimAvRtya pArthivAH / jAyante vivRtAsyAzca vyAharanto'zivA giraH / rAjAno rAjaputrAzca zUrAH parighabAhavaH // 24 tripadAH zikhinastAAzcaturdaSTrA viSANinaH // 4 antarikSe varAhasya vRSadaMzasya cobhayoH / tathaivAnyAzca dRzyante striyazca brahmavAdinAm / praNAdaM yudhyato rAtrau raudraM nityaM pralakSaye // 25 vainateyAnmayUrAMzca janayantyaH pure tava // 5 devatApratimAzcApi kampanti ca hasanti ca / govatsaM vaDavA sUte zvA sRgAlaM mahIpate / dhamanti rudhiraM cAsyaiH svidyanti prapatanti ca // 26 karAzArikAzcaiva zukAMzvAzubhavAdinaH // 6 anAhatA dundubhayaH praNadanti vizAM pate / striyaH kAzcitprajAyante catasraH paJca kanyakAH / bhayuktAzca pravartante kSatriyANAM mahArathAH // 27 tA jAtamAtrA nRtyanti gAyanti ca hasanti ca // 7 kokilAH zatapatrAzca cASA bhAsAH shukaastthaa| pRthagjanasya kuDakAH stanapAH stenavezmani / sArasAzca mayUrAzca vAco muzcanti dAruNAH // 28 nRtyanti parigAyanti vedayanto mahadbhayam // 8 . gRhItazastrAbharaNA varmiNo vAjipRSThagAH / / pratimAzcAlikhantyanye sazastrAH kaalcoditaaH| - 1131 - Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 3. 9] mahAbhArate [6. 3. 37 anyonyamabhidhAvanti zizavo dnnddpaannyH| / raudraM vadati saMrabdhaH zoNitaM chardayanmuhuH // 23 uparundhanti kRtvA ca nagarANi yuyutsavaH // 9 grahau tAmrAruNazikhau prajvalantAviva sthitau / padmotpalAni vRkSeSu jAyante kumudAni ca / saptarSINAmudArANAM samavacchAdya vai prabhAm // 24 viSvagvAtAzca vAntyugrA rajo na vyupazAmyati // 10 / saMvatsarasthAyinI ca grahau prjvlitaavubhau| abhIkSNaM kampate bhUmirakaM rAhustathAgrasat / vizAkhayoH samIpasthau bRhaspatizanaizcarau // 25 zveto grahastathA citrAM samatikramya tiSThati // 11 kRttikAsu grahastIvro nakSatre prathame jvalan / abhAvaM hi vizeSeNa kurUNAM pratipazyati / vapUMSyapaharanbhAsA dhUmaketuriva sthitaH // 26 dhUmaketurmahAghoraH puSyamAkramya tiSThati // 12 triSu pUrveSu sarveSu nakSatreSu vizAM pate / senayorazivaM ghoraM kariSyati mahAgrahaH / budhaH saMpatate'bhIkSNaM janayansumahadbhayam // 27 maghAsvaGgArako vakraH zravaNe ca bRhaspatiH // 13 caturdazI paJcadazI bhUtapUrvAM ca SoDazIm / .. bhAgyaM nakSatramAkramya sUryaputreNa pIDyate / imAM tu nAbhijAnAmi amAvAsyAM trayodazIm // 28 zukraH proSThapade pUrve samAruhya vizAM pate / candrasUryAvubhau grastAvekamAse trayodazIm / uttare tu parikramya sahitaH pratyudIkSate // 14 aparvaNi grahAvetau prajAH saMkSapayiSyataH // 29 zyAmo grahaH prajvalitaH sadhUmaH sahapAvakaH / rajovRtA dizaH sarvAH pAMsuvarSeH samantataH / aindraM tejasvi nakSatraM jyeSThAmAkramya tiSThati // 15 utpAtameghA raudrAzca rAtrau varSanti zoNitam // 30 dhruvaH prajvalito ghoramapasavyaM prvrtte| mAMsavarSa punastIvramAsItkRSNacaturdazIm / citrAsvAtyantare caiva dhiSThitaH paruSo grhH|| 16 ardharAtre mahAghoramatRpyaMstatra' rAkSasAH // 31 vakrAnuvakaM kRtvA ca zravaNe pAvakaprabhaH / pratisroto'vahannadyaH saritaH zoNitodakAH / brahmarAziM samAvRtya lohitAGgo vyavasthitaH // 17 phenAyamAnAH kUpAzca nardanti vRSabhA iva / sarvasasyapraticchannA pRthivI phalamAlinI / patantyulkAH sanirghAtAH shusskaashnivimishritaaH||32 paJcazIrSA yavAzcaiva zatazIrSAzca shaalyH|| 18 adya caiva nizAM vyuSTAmudaye bhAnurAhataH / pradhAnAH sarvalokasya yAsvAyattamidaM jagat / / jvalantIbhirmaholkAbhizcaturbhiH sarvatodizam // 33 tA gAvaH prasnutA vatsaiH zoNitaM prakSarantyuta // 19 AdityamupatiSThadbhistatra coktaM maharSibhiH / nizcerurapidhAnebhyaH khaDgAH prajvalitA bhRzam / bhUmipAlasahasrANAM bhUmiH pAsyati zoNitam // 34 vyaktaM pazyanti zastrANi saMgrAma samupasthitama // 20 kailAsamandarAbhyAM tu tathA himavato gireH / agnivarNA yathA bhAsaH zastrANAmudakasya ca / sahasrazo mahAzabdaM zikharANi patanti ca // 35 kavacAnAM dhvajAnAM ca bhaviSyati mahAnkSayaH // 21 mahAbhUtA bhUmikampe caturaH sAgarAnpRthak / dikSu prajvalitAsyAzca vyAharanti mRgadvijAH / velAmudvartayanti sma kSobhayantaH punaH punaH // 36 atyAhitaM darzayanto vedayanti mahadbhayam // 22 vRkSAnunmathya vAntyugrA vAtAH zarkarakarSiNaH / ekapakSAkSicaraNaH zakuniH khacaro nishi| | patanti caityavRkSAzca prAmeSu nagareSu ca // 37 - 1132 - Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 3. 38 ] bhISmaparva [6. 4. 15 pItalohitanIlazca jvalatyagnirhato dvijaiH / dharmya dezaya panthAnaM samartho hyasi vAraNe / vAmArciH zAvagandhI ca dhUmaprAyaH kharasvanaH / kSudraM jJAtivadhaM prAhurmA kuruSva mamApriyam // 4 sparzA gandhA rasAzcaiva viparItA mahIpate // 38 kAlo'yaM putrarUpeNa tava jAto vizAM pate / dhUmAyante dhvajA rAjJAM kampamAnA muhurmuhuH / / na vadhaH pUjyate vede hitaM naitatkathaMcana // 5 muzcantyaGgAravarSANi bheryo'tha paTahAstathA // 39 hanyAtsa eva yo hanyAtkuladharma svakAM tanum / prAsAdazikharAgreSu puradvAreSu caiva hi / kAlenotpathagantAsi zakye sati yathApathi // 6 gRdhrAH paripatantyumA vAmaM maNDalamAzritAH // 40 | | kulasyAsya vinAzAya tathaiva ca mahIkSitAm / pakkApakketi subhRzaM vAvAzyante vayAMsi ca / / anartho rAjyarUpeNa tyajyatAmasukhAvahaH // 7 nilIyante dhvajAgreSu kSayAya pRthivIkSitAm // 41 luptaprajJaH pareNAsi dharmaM darzaya vai sutAn / dhyAyantaH prakirantazca vAlAnvepathusaMyutAH / kiM te rAjyena durdharSa yena prApto'si kilbiSam // rudanti dInAsturagA mAtaGgAzca sahasrazaH // 42 / yazo dharmaM ca kIrtiM ca pAlayansvargamApsyasi / etacchratvA bhavAnatra prAptakAlaM vyavasyatAm / labhantAM pANDavA rAjyaM zamaM gacchantu kausvAH // 9 / yathA lokaH samucchedaM.nAyaM gaccheta bhArata // 43 evaM buvati viprendre dhRtarASTro'mbikAsutaH / vaizaMpAyana uvAca / AkSipya vAkyaM vAkyajJo vAkpathenApyayAtpunaH / / piturvaco nizamyaitaddhRtarASTro'bravIdidam / dhRtarASTra uvaac| diSTametatpurA manye bhaviSyati na saMzayaH // 44 yathA bhavAnveda tathAsmi vettA kSatriyAH kSatradharmeNa vadhyante yadi sNyuge| ___ bhAvAbhAvau viditau me yathAvat / vIralokaM samAsAdya sukhaM prApsyanti kevalam // 45 svArthe hi saMmuhyati tAta loko iha kIrti pare loke dIrghakAlaM mahatsukham / mAM cApi lokAtmakameva viddhi // 11 prApsyanti puruSavyAghrAH prANAMstyaktvA mahAhave // prasAdaye tvAmatulaprabhAvaM iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi ___tvaM no gatirdarzayitA ca dhIraH / - tRtIyo'dhyAyaH // 3 // na cApi te vazagA me maharSe ___ na kalmaSaM kartumihArhase mAm // 12 vaizaMpAyana uvaac| tvaM hi dharmaH pavitraM ca yazaH kIrtidhRtiH smRtiH / evamukto munistattvaM kavIndro rAjasattama / kurUNAM pANDavAnAM ca mAnyazcAsi pitaamhH|| 13 putreNa dhRtarASTreNa dhyAnamanvagamatparam // 1 vyAsa uvaac| punarevAbravIdvAkyaM kAlavAdI mahAtapAH / vaicitravIrya nRpate yatte manasi vartate / asaMzayaM pArthivendra kAlaH saMkSipate jagat // 2 abhidhatsva yathAkAmaM chettAsmi tava saMzayam // 14 sajate ca punarlokAnneha vidyati zAzvatam / dhRtarASTra uvAca / jAtInAM ca kurUNAM ca saMbandhisuhRdAM tathA // 3 / yAni liGgAni saMgrAme bhavanti vijayiSyatAm / - 1133 - Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 4. 15 ] mahAbhArate [6. 4. 35 tAni sarvANi bhagavazrotumicchAmi tttvtH||15 anuplavante meghAzca tathaivendradhanUMSi ca // 24 vyAsa uvAca / etAni jayamAnAnAM lakSaNAni vizAM pate / prasannabhAH pAvaka UrdhvarazmiH bhavanti viparItAni mumUrSuNAM janAdhipa // 25 pradakSiNAvartazikho vidhUmaH / alpAyAM vA mahatyAM vA senAyAmiti nizcitam / puNyA gandhAzcAhutInAM pravAnti / harSo yodhagaNasyaikaM jayalakSaNamucyate // 26 / jayasyaitadbhAvino rUpamAhuH // 16 eko dIrNo dArayati senAM sumahatImapi / gambhIraghoSAzca mahAsvanAzca taM dIrNamanudIryante yodhAH zUratamA api // 27 zaGkhA mRdaGgAzca nadanti yatra / durnivAratamA caiva prabhagnA mahatI camUH / vizuddharazmistapanaH zazI ca apAmiva mahAvegAstA mRgagaNA iva // 28 jayasyaitadbhAvino rUpamAhuH // 17 naiva zakyA samAdhAtuM saMnipAte mahAcamUH / '' iSTA vAcaH pRSThato vAyasAnAM dIrNA ityeva dIryante yodhAH zUratamA api / saMprasthitAnAM ca gamiSyatAM c| bhItAnbhagnAMzca saMprekSya bhayaM bhUyo vivardhate // 29 ye pRSThataste tvarayanti rAja prabhagnA sahasA rAjandizo vibhrAmitA paraiH / nye tvAtaste pratiSedhayanti // 18 naiva sthApayituM zakyA zUrairapi mahAcamUH // 30 kalyANavAcaH zakunA rAjahaMsAH saMbhRtya mahatIM senAM caturaGgAM mhiiptiH| zukAH krauzcAH zatapatrAzca yatra / / upAyapUrva medhAvI yateta satatotthitaH // 31 pradakSiNAzcaiva bhavanti saMkhye upAyavijayaM zreSThamAhurbhedena madhyamam / dhruvaM jayaM tatra vadanti viprAH // 19 jaghanya eSa vijayo yo yuddhena vizAM pate / alaMkAraiH kavacaiH ketubhizca mahAdoSaH saMnipAtastato vyaGgaH sa ucyate // 32 mukhaprasAdaihemavaNaizca nRNAm / parasparajJAH saMhRSTA vyavadhUtAH sunizcitAH / bhrAjiSmatI duSpratiprekSaNIyA pazcAzadapi ye zUrA mananti mahatIM camUm / yeSAM camUste vijayanti zatrUn // 20 atha vA pazca SaT sapta vijayantyanivartinaH / / 33 hRSTA vAcastathA sattvaM yodhAnAM yatra bhArata / na vainateyo garuDaH prazaMsati mahAjanam / na.mlAyante srajazcaiva te taranti raNe ripUn // 21 dRSTvA suparNopacitiM mahatImapi bhArata // 34 iSTo vAtaH praviSTasya dakSiNA pravivikSataH / na bAhulyena senAyA jayo bhavati bhArata / pazcAtsaMsAdhayatyarthaM purastAtpratiSedhate // 22 adhruvo hi jayo nAma daivaM cAtra parAyaNam / zabdarUparasasparzagandhAzcAviSkRtAH zubhAH / jayanto hyapi saMgrAme kSayavanto bhavantyuta // 35 sadA yodhAzca hRSTAzca yeSAM teSAM dhruvaM jayaH // 23 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi anveva vAyavo vAnti tathAbhrANi vayAMsi c|| caturtho'dhyAyaH // 4 // - 1134 - Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 5. 1] bhISmaparva [6.6.5 ete grAmyAH samAkhyAtAH pazavaH sapta saadhubhiH|| vaizaMpAyana uvAca / ete vai pazavo raajnpraamyaarnnyaashcturdsh| .. evamuktvA yayau vyAso dhRtarASTrAya dhImate / vedoktAH pRthivIpAla yeSu yajJAH pratiSThitAH // 15 dhRtarASTro'pi tacchrutvA dhyAnamevAnvapadyata // 1 grAmyANAM puruSaH zreSThaH siMhazcAraNyavAsinAm / . sa muhUrtamiva dhyAtvA viniHzvasya muhurmuhuH / sarveSAmeva bhUtAnAmanyonyenAbhijIvanam // 16 saMjayaM saMzitAtmAnamapRcchadbharatarSabha // 2 udbhijjAH sthAvarAH proktAsteSAM pazcaiva jAtayaH / saMjayeme mahIpAlAH zUrA yuddhAbhinandinaH / vRkSagulmalatAvallayastvaksArAstRNajAtayaH // 17 anyonyamabhinighnanti zatrairuccAvacairapi // 3 eSAM viMzatirekonA mahAbhUteSu paJcasu / pArthivAH pRthivIhetoH samabhityaktajIvitAH / caturviMzatiruddiSTA gAyatrI lokasaMmatA // 18 . na ca zAmyanti nighnanto vardhayanto ymkssym||4 | ya etAM veda gAyatrI puNyAM sarvaguNAnvitAm / bhaumamaizvaryamicchanto na mRSyante parasparam / tattvena bharatazreSTha sa lokAnna praNazyati // 19 - manye bahuguNA bhUmistanmamAcakSva saMjaya / / 5 bhUmau hi jAyate sarva bhUmau sarva praNazyati / bahUni ca sahasrANi prayutAnyarbudAni ca / bhUmiH pratiSThA bhUtAnAM bhUmireva parAyaNam // 20 koTyazca lokavIrANAM sametAH kurujAGgale // 6 yasya bhUmistasya sarvaM jagatsthAvarajaGgamam / . dezAnAM ca parImANaM nagarANAM ca saMjaya / tatrAbhigRddhA rAjAno vinighnantItaretaram / / 21 zrotumicchAmi tattvena yata ete samAgatAH // 7 / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi divyabuddhipradIpena yuktastvaM jJAnacakSuSA / paJcamo'dhyAyaH // 5 // , prasAdAttasya viprapeAsasyAmitatejasaH // 8 saMjaya uvaac| dhRtarASTra uvAca yathAprajhaM mahAprAjJa bhaumAnvakSyAmi te guNAn / nadInAM parvatAnAM ca nAmadheyAni saMjaya / zAstracakSuravekSasva namaste bharatarSabha // 9 tathA janapadAnAM ca ye cAnye bhuumimaashritaaH||1 dvividhAnIha bhUtAni trasAni sthAvarANi ca / pramANaM ca pramANajJa pRthivyA api sarvazaH / trasAnAM trividhA yoniraNDasvedajarAyujAH // 10 nikhilena samAcakSva kAnanAni ca saMjaya // 2 trasAnAM khalu sarveSAM zreSThA raajnyjraayujaaH| saMjaya uvaac| jarAyujAnAM pravarA mAnavAH pazavazca ye // 11 pazcamAni mahArAja mahAbhUtAni saMgrahAt / nAnArUpANi bibhrANAsteSAM bhedaashcturdsh| jagatsthitAni sarvANi samAnyAhurmanISiNaH // 3 araNyavAsinaH sapta sapteSAM grAmavAsinaH // 12 bhUmirApastathA vAyuranirAkAzameva ca / siMhavyAghravarAhAzca mahiSA vAraNAstathA / guNottarANi sarvANi teSAM bhUmiH pradhAnataH // 4 akSAzca vAnarAzcaiva saptAraNyAH smRtA nRpa // 13 zabdaH sparzazca rUpaM ca raso gandhazca paJcamaH / gaurajo manujo meSo vaajyshvtrgrdbhaaH| bhUmerete guNAH proktA RSibhistattvavedibhiH // 5 - 1135 - Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 6.6] mahAbhArate [6.7.13 catvAro'psu guNA rAjangandhastatra na vidyate / yAvadbhUmyavakAzo'yaM dRzyate zazalakSaNe / zabdaH sparzazca rUpaM ca tejaso'tha guNAstrayaH / tasya pramANaM prabrUhi tato vakSyasi pippalam // 1 zabdaH sparzazca vAyostu AkAze zabda eva ca // 6 vaizaMpAyana uvAca / ete paJca guNA rAjanmahAbhUteSu paJcasu / evamuktaH sa rAjJA tu saMjayo vAkyamabravIt / vartante sarvalokeSu yeSu lokAH pratiSThitAH // 7 prAgAyatA mahArAja SaDete ratnaparvatAH / anyonyaM nAbhivartante sAmyaM bhavati vai yadA / avagADhA hyubhayataH samudrau pUrvapazcimau // 2 yadA tu viSamIbhAvamAvizanti parasparam / himavAnhemakUTazca niSadhazca nagottamaH / tadA dehairdehavanto vyatirohanti nAnyathA // 8 nIlazca vaiDUryamayaH zvetazca rajataprabhaH / AnupUrvyAdvinazyanti jAyante cAnupUrvazaH / sarvadhAtuvinaddhazca zRGgavAnnAma parvataH // 3 sarvANyaparimeyAni tadeSAM rUpamaizvaram // 9 ete vai parvatA rAjansiddhacAraNasevitAH / .. tatra tatra hi dRzyante dhAtavaH pAzvabhautikAH / teSAmantaraviSkambho yojanAni sahasrazaH // 4 teSAM manuSyAstarkeNa pramANAni pracakSate // 10 tatra puNyA janapadAstAni varSANi bhArata / acintyAH khalu ye bhAvA na tAMstarkeNa sAdhayet / vasanti teSu sattvAni nAnAjAtIni sarvazaH // 5 prakRtibhyaH paraM yattu tadacintyasya lakSaNam // 11 idaM tu bhArataM varSa tato haimavataM param / sudarzanaM pravakSyAmi dvIpaM te kurunandana / hemakUTAtparaM caiva harivaSa pracakSate // 6 parimaNDalo mahArAja dvIpo'sau cakrasaMsthitaH // 12 dakSiNena tu nIlasya niSadhasyottareNa ca / nadIjalapraticchannaH parvataizcAbhrasaMnibhaiH / prAgAyato mahArAja mAlyavAnnAma parvataH // 7 puraizca vividhAkArai ramyairjanapadaistathA // 13 tataH paraM mAlyavataH parvato gndhmaadnH| vRkSaiH puSpaphalopetaiH saMpannadhanadhAnyavAn / parimaNDalastayormadhye meruH kanakaparvataH // 8 lAvaNena samudreNa samantAtparivAritaH // 14 AdityataruNAbhAso vidhUma iva pAvakaH / yathA ca puruSaH pazyedAdarza mukhamAtmanaH / yojanAnAM sahasrANi SoDazAdhaH kila smRtaH // 9 evaM sudarzanadvIpo dRzyate candramaNDale // 15 uccaizca caturAzItiryojanAnAM mahIpate / dviraMze pippalastatra dviraMze ca zazo mahAn / Urdhvamantazca tiryakca lokAnAvRtya tiSThati // 10 sarvoSadhisamAvApaiH sarvataH paribRMhitaH / / tasya pArzve tvime dvIpAzcatvAraH saMsthitAH prbho| Apastato'nyA vijJeyA eSa saMkSepa ucyate // 16 bhadrAzvaH ketumAlazca jambUdvIpazca bhArata / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi uttarAzcaiva kuravaH kRtapuNyapratizrayAH // 11 vihagaH sumukho yatra suparNasyAtmajaH kila / savai vicintayAmAsa sauvarNAnprekSya vAyasAn // 12 dhRtarASTra uvAca / meruruttamamadhyAnAmadhamAnAM ca pakSiNAm / ukto dvIpasya saMkSepo vistaraM brUhi saMjaya / avizeSakaro yasmAttasmAdenaM tyanAmyaham // 13 - 1136 - SaSTho'dhyAyaH // 6 // Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 7. 14 ] bhISmaparva [6.7. 42 tamAdityo'nuparyeti satataM jyotiSAM patiH / zataM varSasahasrANAM zirasA vai mahezvaraH // 28 candramAzca sanakSatro vAyuzcaiva pradakSiNam // 14 / merostu pazcime pArzve ketumAlo mahIpate / sa parvato mahArAja divyapuSpaphalAnvitaH / jambUSaNDazca tatraiva sumahAnnandanopamaH // 29 bhavanairAvRtaH sarvairjAmbUnadamayaiH zubhaiH // 15 Ayurdaza sahasrANi varSANAM tatra bhArata / tatra devagaNA rAjangadharvAsurarAkSasAH / suvarNavarNAzca narAH striyazcApsarasopamAH // 30 apsarogaNasaMyuktAH zaile krIDanti nityazaH // 16 anAmayA vItazokA nityaM muditamAnasAH / tatra brahmA ca rudrazca zakrazcApi sureshvrH| . jAyante mAnavAstatra niSTaptakanakaprabhAH // 31 sametya vividhairyajJairyajante'nekadakSiNaiH // 17 gandhamAdanazRGgeSu kuberaH saha rAkSasaiH / tumbururidazcaiva vizvAvasurhahA huhuuH| saMvRto'psarasAM saMdhairmodate guhyakAdhipaH // 32 abhigamyAmarazreSThAH stavaiH stunvanti caabhibho||18 gandhamAdanapAdeSu pareSvaparagaNDikAH / saptarSayo mahAtmAnaH kazyapazca prjaaptiH| ekAdaza sahasrANi varSANAM paramAyuSaH // 33 tatra gacchanti bhadraM te sadA parvaNi parvaNi // 19 tatra kRSNA narA rAjaMstejoyuktA mahAbalAH / tasyaiva mUrdhanyuzanAH kAvyo daityairmhiipte| striyazcotpalapatrAbhAH sarvAH supriyadarzanAH // 34 tasya hImAni ratnAni tasyeme ratnaparvatAH // 20 nIlAtparataraM zvetaM zvetAddharaNyakaM param / tasmAtkubero bhagavAMzcaturtha bhAgamaznute / varSamairAvataM nAma tataH zRGgavataH param // 35 tataH kalAMzaM vittasya manuSyebhyaH prayacchati // 21 dhanuHsaMsthe mahArAja dve varSe dakSiNottare / pArzve tasyottare divyaM sarvartukusumaM zivam / ilAvRtaM madhyamaM tu paJca varSANi caiva ha // 36 karNikAravanaM ramyaM zilAjAlasamudgatam // 22 uttarottarametebhyo varSamudricyate guNaiH / tatra sAkSAtpazupatirdivyairbhUtaiH samAvRtaH / AyuSpramANamArogyaM dharmataH kAmato'rthataH // 37 umAsahAyo bhagavAnramate bhUtabhAvanaH // 23 samanvitAni bhUtAni teSu varSeSu bhArata / karNikAramayIM mAlAM bibhratpAdAvalambinIm / evameSA mahArAja parvataiH pRthivI citA // 38 tribhirnetraiH kRtoddayotastribhiH sUryairivoditaiH // 24 / hemakUTastu sumahAnkailAso nAma parvataH / tamugratapasaH siddhAH suvratAH styvaadinH| yatra vaizravaNo rAjA guhyakaiH saha modate // 39 pazyanti na hi duvRttaiH zakyo draSTuM mahezvaraH // 25 astyuttareNa kailAsaM mainAkaM parvataM prati / tasya zailasya zikharAtkSIradhArA narezvara / hiraNyazRGgaH sumahAndivyo maNimayo giriH|| 40 triMzadvAhuparigrAhyA bhImanirghAtanisvanA // 26 tasya pArthe mahaddivyaM zubhaM kAzcanavAlukam / puNyA puNyatamairjuSTA gaGgA bhAgIrathI shubhaa| ramyaM bindusaro nAma yatra rAjA bhagIrathaH / patatyajasravegena hRde cAndramase shubhe| dRSTvA bhAgIrathIM gaGgAmuvAsa bahulAH samAH // 41 tayA hyutpAditaH puNyaH sa hRdaH sAgaropamaH // 27 | yUpA maNimayAstatra cityAzcApi hirnnmyaaH| tAM dhArayAmAsa purA durdharAM prvtairpi| tatreSTvA tu gataH siddhiM sahasrAkSo mahAyazAH // 42 ma. bhA. 143 -1137 - Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 7. 43] mahAbhArate [6. 8. 14 sRSTvA bhUtapatiryatra sarvalokAnsanAtanaH / nikhilena mahAbuddhe mAlyavantaM ca parvatam // 1 upAsyate tigmatejA vRto bhUtaiH smaagtaiH| saMjaya uvAca / naranArAyaNau brahmA manuH sthANuzca paJcamaH // 43 dakSiNena tu nIlasya meroH pArzve tathottare / tatra tripathagA devI prathamaM tu pratiSThitA / uttarAH kuravo rAjanpuNyAH siddhaniSevitAH // 2 brahmalokAdapakrAntA saptadhA pratipadyate // 44 tatra vRkSA madhuphalA nityapuSpaphalopagAH / vasvokasArA nalinI pAvanA ca sarasvatI / puSpANi ca sugandhIni rasavanti phalAni ca // 3 jambUnadI ca sItA ca gaGgA sindhuzca saptamI / / sarvakAmaphalAstatra kecidvRkSA janAdhipa / acintyA divyasaMkalpA prabhoreSaiva saMvidhiH / / apare kSIriNo nAma vRkSAstatra narAdhipa // 4 upAsate yatra satraM sahasrayugaparyaye // 46 ye kSaranti sadA kSIraM SaDUsaM hyamRtopamam / dRzyAdRzyA ca bhavati tatra tatra sarasvatI / vastrANi ca prasUyante phaleSvAbharaNAni ca // 5 etA divyAH sapta gaGgAstriSu lokeSu vizrutAH // 47 sarvA maNimayI bhUmiH sUkSmakAJcanavAlukA / rakSAMsi vai himavati hemakUTe tu guhyakAH / sarvatra sukhasaMsparzA niSpaGkA ca janAdhipa // 6 sarpA nAgAzca niSadhe gokarNe ca tapodhanAH // 48 devalokacyutAH sarve jAyante tatra mAnavAH / devAsurANAM ca gRhaM zvetaH parvata ucyate / tulyarUpaguNopetAH sameSu viSameSu ca // 7 gandharvA niSadhe zaile nIle brahmarSayo nRpa / mithunAni ca jAyante striyshcaapsrsopmaaH| . zRGgavAMstu mahArAja pitRNAM pratisaMcaraH // 49 / teSAM te kSIriNAM kSIraM pibantyamRtasaMnibham // 8 ityetAni mahArAja sapta varSANi bhAgazaH / mithunaM jAyamAnaM vai samaM tacca pravardhate / bhUtAnyupaniviSTAni gatimanti dhruvANi ca // 50 tulyarUpaguNopetaM samaveSaM tathaiva ca / teSAmRddhirbahuvidhA dRzyate daivmaanussii| ekaikamanuraktaM ca cakravAkasamaM vibho // 9 azakyA parisaMkhyAtuM zraddheyA tu bubhUSatA // 51 nirAmayA vItazokA nityaM muditamAnasAH / yAM tu pRcchasi mA rAjandivyAmetAM zazAkRtim / daza varSasahasrANi daza varSazatAni ca / pArzve zazasya dve varSe ubhaye dkssinnottre| jIvanti te mahArAja na cAnyonyaM jahatyuta // 10 karNI tu nAgadvIpaM ca kazyapadvIpameva ca // 52 bhAruNDA nAma zakunAstIkSNatuNDA mahAbalAH / tAmravarNaH ziro rAjazrImAnmalayaparvataH / te nirharanti hi mRtAndarISu prakSipanti ca // 11 etahitIyaM dvIpasya dRzyate zazasaMsthitam // 53 uttarAH kuravo rAjanvyAkhyAtAste samAsataH / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi meroH pArzvamahaM pUrva vakSyAmyatha yathAtatham // 12 saptamo'dhyAyaH // 7 // tasya pUrvAbhiSekastu bhadrAzvasya vizAM pate / bhadrasAlavanaM yatra kAlAmrazca mahAdrumaH // 13 dhRtarASTra uvAca / kAlAmrazca mahArAja nityapuSpaphalaH zubhaH / merorathottaraM pArzva pUrvaM cAcakSva saMjaya / dvIpazca yojanotsedhaH siddhacAraNasevitaH // 14 - 1138 - Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 8. 15] bhISmaparva [6. 9. 11 tatra te puruSAH zvetAstejoyuktA mahAbalAH / SaSTistAni sahasrANi SaSTireva zatAni ca / striyaH kumudavarNAzca sundaryaH priyadarzanAH // 15 aruNasyAgrato yAnti parivArya divAkaram // 30 candraprabhAzcandravarNAH pUrNacandranibhAnanAH / SaSTiM varSasahasrANi SaSTimeva zatAni ca / candrazItalagAyazca nRttagItavizAradAH // 16 AdityatApataptAste vizanti zazimaNDalam // 31 daza varSasahasrANi tatrAyubharatarSabha / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi kAlAmrarasapItAste nityaM saMsthitayauvanAH // 17 aSTamo'dhyAyaH // 8 // dakSiNena tu nIlasya niSadhasyottareNa tu / sudarzano nAma mahAJjambUvRkSaH sanAtanaH // 18 dhRtarASTra uvAca / sarvakAmaphalaH puNyaH siddhacAraNasevitaH / varSANAM caiva nAmAni parvatAnAM ca saMjaya / tasya nAmnA samAkhyAto jambUdvIpaH sanAtanaH // AcakSva me yathAtattvaM ye ca parvatavAsinaH // 1 yojanAnAM sahasraM ca zataM ca bharatarSabha / saMjaya uvAca / utsedho vRkSarAjasya divaspRGmanujezvara // 20 dakSiNena tu zvetasya nIlasyaivottareNa tu / aratnInAM sahasraM ca zatAni daza paJca ca / varSa ramaNakaM nAma jAyante tatra mAnavAH // 2 pariNAhastu vRkSasya phalAnAM rasabhedinAm // 21 zuklAbhijanasaMpannAH sarve supriyadarzanAH / patamAnAni tAnyuyAM kurvanti vipulaM svanam / ratipradhAnAzca tathA jAyante tatra mAnavAH // 3 muzcanti ca rasaM rAjastasminrajatasaMnibham // 22 daza varSasahasrANi zatAni daza paJca ca / tasyA jambvAH phalaraso nadI bhUtvA janAdhipa / jIvanti te mahArAja nityaM muditamAnasAH // 4 meruM pradakSiNaM kRtvA saMprayAtyuttarAnkurUn // 23 dakSiNe zRGgiNazcaiva zvetasyAthottareNa ca / pibanti tadrasaM hRSTA janA nityaM janAdhipa / varSa hairaNvataM nAma yatra hairaNvatI nadI // 5 tasminphalarase pIte na jarA bAdhate ca tAn // 24 yakSAnugA mahArAja dhaninaH priyadarzanAH / tatra jAmbUnadaM nAma kanakaM devabhUSaNam / mahAbalAstatra sadA rAjanmuditamAnasAH // 6 taruNAdityavarNAzca jAyante tatra mAnavAH // 25 / ekAdaza sahasrANi varSANAM te janAdhipa / tathA mAlyavataH zRGge dIpyate tatra havyavAT / AyuSpramANaM jIvanti zatAni daza paJca ca // 7 nAmnA saMvartako nAma kAlAgnirbharatarSabha // 26 zRGgANi vai zRGgavatastrINyeva manujAdhipa / tathA mAlyavataH zRGge pUrva pUrvAntagaNDikA / eka maNimayaM tatra tathaikaM raukmamadbhutam / / 8 yojanAnAM sahasrANi paJcAzanmAlyavAnsthitaH // 27 sarvaratnamayaM cekaM bhavanairupazobhitam / mahArajatasaMkAzA jAyante tatra mAnavAH / tatra svayaMprabhA devI nityaM vasati zANDilI // 9 brahmalokAcyutAH sarve sarve ca brahmavAdinaH // 28 uttareNa tu zRGgasya samudrAnte janAdhipa / tapastu tapyamAnAste bhavanti rdhvretsH| varSamairAvataM nAma tasmAcchRGgavataH param // 10 rakSaNArthaM tu bhUtAnAM pravizanti divAkaram // 29 / na tatra sUryastapati na te jIryanti mAnavAH / -1139 - Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 9. 11] mahAbhArate [6. 10. 16 candramAzca sanakSatro jyotirbhUta ivAvRtaH // 11 etanme tattvamAcakSva kuzalo hyasi saMjaya // 2 padmaprabhAH padmavarNAH padmapatranibhekSaNAH / saMjaya uvAca / padmapatrasugandhAzca jAyante tatra mAnavAH // 12 na tatra pANDavA gRddhAH zRNu rAjanvaco mama / aniSpandAH sugandhAzca nirAhArA jitendriyAH / gRddho duryodhanastatra zakunizcApi saubalaH // 3. devalokacyutAH sarve tathA virajaso nRpa // 13 apare kSatriyAzcApi nAnAjanapadezvarAH / trayodaza sahasrANi varSANAM te jnaadhip| ye gRddhA bhArate varSe na mRdhyanti parasparam // 4 AyuSpramANaM jIvanti narA bharatasattama / 14 atra te varNayiSyAmi varSa bhArata bhAratam / / kSIrodasya samudrasya tathaivottarataH prabhuH / priyamindrasya devasya manovaivasvatasya ca // 5 harirvasati vaikuNThaH zakaTe kanakAtmake // 15 pRthozca rAjanvainyasya tathekSvAkormahAtmanaH / aSTacakraM hi tadyAnaM bhUtayuktaM manojavam / / yayAterambarISasya mAndhAturnahuSasya ca // 6. . agnivarNaM mahAvegaM jAmbUnadapariSkRtam // 16 / tathaiva mucukundasya ziberauzInarasya ca / sa prabhuH sarvabhUtAnAM vibhuzca bharatarSabha / RSabhasya tathailasya nRgasya, nRpatestathA // 7 saMkSepo vistarazcaiva kartA kArayitA ca saH // 17 anyeSAM ca mahArAja kSatriyANAM balIyasAm / pRthivyApastathAkAzaM vAyustejazca pArthiva / sarveSAmeva rAjendra priyaM bhArata bhAratam // 8 sa yajJaH sarvabhUtAnAmAsyaM tasya hutAzanaH // 18 tatte varSa pravakSyAmi ythaashrutmriNdm| vaizaMpAyana uvaac| zRNu me gadato rAjanyanmAM tvaM paripRcchasi // 9 evamuktaH saMjayena dhRtarASTro mahAmanAH / mahendro malayaH sahyaH zuktimAnRkSavAnapi / dhyAnamanvagamadrAjA putrAnprati janAdhipa // 19 vindhyazca pAriyAtrazca saptaite kulaparvatAH // 10. sa vicintya mahArAja punarevAbravIdvacaH / teSAM sahasrazo rAjanparvatAstu samIpataH / asaMzayaM sUtaputra kAlaH saMkSipate jagat / abhijJAtAH sAravanto vipulAzcitrasAnavaH / / 11 sRjate ca punaH sarvaM neha vidyati zAzvatam // 20 anye tatto'parijJAtA hrasvA hrasvopajIvinaH / naro nArAyaNazcaiva sarvajJaH sarvabhUtabhRt / AryA mlecchAzca kauravya tairmizrAH puruSA vibho // devA vaikuNTha ityAhurvedA viSNuriti prabhum // 21 nadIH pibanti bahulA gaGgAM sindhuM sarasvatIm / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi godAvarI narmadAM ca bAhudAM ca mahAnadIm // 13 navamo'dhyAyaH // 9 // zatadvaM candrabhAgAM ca yamunAM ca mahAnadIm / dRSadvatIM vipAzAM ca vipApAM sthUlavAlukAm // 14 dhRtarASTra uvAca / nadI vetravatIM caiva kRSNaveNAM ca nimnagAm / yadidaM bhArataM varSa yatredaM mUrchitaM balam / irAvatI vitastAM ca payoSNIM devikAmapi // 15 yatrAtimAtraM lubdho'yaM putro duryodhano mama // 1 vedasmRtiM vetasinI tridivAminumAlinIm / yatra gRddhAH pANDusutA yatra me sajjate mnH| karISiNI citravahAM citrasenAM ca nimnagAm // 16 -1140 10 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 10. 17] bhISmaparva [6. 10. 46 gomatI dhUtapApAM ca vandanAM ca mhaandiim| brahmANI ca mahAgaurI durgAmapi ca bhArata / kauzikIM tridivAM kRtyAM vicitrAM lohtaarinniim||17 citropalAM citrabahA~ maJju makaravAhinIm // 32 rathasthAM zatakumbhAM ca sarayUM ca narezvara / mandAkinI vaitaraNI kokAM caiva mahAnadIm / carmaNvatIM vetravatIM hastisomAM dizaM tathA // 18 zuktimatImaraNyAM ca puSpaveNyutpalAvatIm // 33 zatAvarI payoSNIM ca parAM bhaimarathIM tathA / lohityAM karatoyAM ca tathaiva vRSabhaGginIm / kAverI culukAM cApi vApI zatabalAmapi / / 19 kumArImRSikulyAM ca brahmakulyAM ca bhArata // 34 nicIrAM mahitAM cApi suprayogAM narAdhipa / sarasvatIH supuNyAzca sarvA gaGgAzca mAriSa / / pavitrAM kuNDalAM sindhuM vAjinIM puramAlinIm / / 20 vizvasya mAtaraH sarvAH sarvAzcaiva mhaablaaH|| 35 pUrvAbhirAmAM vIrAM ca bhImAmoghavatI tthaa| tathA nadyastvaprakAzAH zatazo'tha sahasrazaH / palAzinI pApaharAM mahendrAM pippalAvatIm // 21 ityetAH sarito rAjansamAkhyAtA yathAsmRti // 36 pAriSeNAmasikkI ca saralAM bhAramardinIm / ata urdhvaM janapadAnnibodha gadato mama / puruhI pravarAM menAM moghAM ghRtavatIM tathA // 22 tatrame kurupAJcAlAH zAlvamAdreyajAGgalAH // 37 dhUmatyAmatikRSNAM ca sUcI chAvI ca kaurava / zUrasenAH kaliGgAzca bodhA maukAstathaiva c|| sadAnIrAmadhRSyAM ca kuzadhArAM mahAnadIm // 23 matsyAH sukuTyaH saubalyAH kuntalAH kaashikoshlaaH|| zazikAntAM zivAM caiva tathA vIravatImapi / cedivatsAH karUSAzca bhojAH sindhupulindakAH / vAstuM suvAstuM gaurI ca kampanAM sahiraNvatIm // 24 uttamaujA dazArNAzca mekalAzcotkalaiH saha // 39 hiraNvatI citravatI citrasenAM ca nimnagAm / / pAJcAlAH kauzijAzcaiva ekapRSThA yugaMdharAH / rathacitrAM jyotirathAM vizvAmitrAM kapiJjalAm // 25 saudhA madrA bhujiGgAzca kAzayo'parakAzayaH // 40 upendrAM bahulAM caiva kucarAmambuvAhinIm / jaTharAH kukuzAzcaiva sudAzArNAzca bhArata / vainandI piJjalAM veNNAM tuGgaveNAM mahAnadIm // 26 kuntayo'vantayazcaiva tathaivAparakuntayaH // 41 vidizAM kRSNaveNNAM ca tAmrAM ca kapilAmapi / govindA mandakAH SaNDA vidrbhaanuupvaasikaaH| zalu suvAmAM vedAzvAM harisrAvAM mahApagAm // 27 azmakAH pAMsurASTrAzca goparASTrAH pniitkaaH|| 42 zIghrAM ca picchilAM caiva bhAradvAjI ca nimnagAm / AdirASTrAH sukuTTAzca balirASTraM ca kevalam / kauzikI nimnagAM zoNAM bAhudAmatha candanAm // 28 vAnarAsyAH pravAhAzca vakrA vakrabhayAH zakAH // 43 durgAmantaHzilAM caiva brahmamedhyAM bRhadvatIm / / videhakA mAgadhAzca sumAzca vijayAstathA / carakSAM mahirohIM ca tathA jambunadImapi // 29 aGgA vaGgAH kaliGgAzca yakRllomAna eva ca // 44 sunasAM tamasAM dAsI trasAmanyAM varANasIm / mallAH sudeSNAH prAhUtAstathA maahisskaarssikaaH| loloddhRtakarAM caiva pUrNAzAM ca mahAnadIm // 30 vAhIkA vATadhAnAzca AbhIrAH kAlatoyakAH // 45 mAnavIM vRSabhAM caiva mahAnadyo jnaadhip| aparandhrAzca zUdrAzca phnvaashcrmkhnnddikaaH| . sadAnirAmayAM vRtyAM mandagAM mandavAhinIm // 31 aTavIzabarAzcaiva marubhaumAzca mAriSa // 46 : - 1141 - Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 10. 47] mahAbhArate [6. 10. 74 upAvRzcAnupAvRzcasurASTrAH kekayAstathA / kulindAH kulakAzcaiva karaNThAH kurakAstathA // 61 kuTTAparAntA dvaidheyAH kAkSAH saamudrnisskuttaaH||47 mUSakA stanabAlAzca satiyaH pattipaJjakAH / andhrAzca bahavo rAjannantargiryAstathaiva ca / AdidAyAH sirAlAzca stUbakA stanapAstathA // 62 bahiniryAGgamaladA mAgadhA mAnavarjakAH // 48 hRSIvidarbhAH kAntIkAstaGgaNAH parataGgaNAH / . madyuttarAH prAvRSayA bhArgamAzca jnaadhip| uttarAzcApare mlecchA janA bharatasattama // 63 puNDA bhArgAH kirAtAzca sudoSNAH pramudAstathA // yavanAzca sakAmbojA dAruNA mlecchajAtayaH / zakA niSAdA niSadhAstathaivAnartanairRtAH / sakSadruhaH kuntalAzca hUNAH pAratakaiH saha // 64 dugUlAH pratimatsyAzca kuzalAH kunaTAstathA / / 50 tathaiva maradhAzcInAstathaiva dazamAlikAH / / tIragrAhAstaratoyA rAjikA ramyakAgaNAH / kSatriyopanivezAzca vaizyazUdrakulAni ca // 65 tilakAH pArasIkAzca madhumantaH prakutsakAH // 51 zUdrAbhIrAtha daradAH kAzmIrAH pazubhiH saha / kAzmIrAH sindhusauvIrA gAndhArA darzakAstathA / khazikAzca tukhArAzca pallavA girigahvarAH // 66 abhIsArAH kullUtAzca zaivalA bAhnikAstathA // 52 AtreyAH sabharadvAjAstathaiva stanayoSikAH / darvIkAH sakacA darvA vaatjaamrthorgaaH| aupakAzca kaliGgAzca kirAtAnAM ca jAtayaH // 67 bahuvAdyAzca kauravya sudAmAnaH sumallikAH // 53 tAmarA haMsamArgAzca tathaiva karabhaJjakAH / vadhAH karISakAzcApi kulindoptykaastthaa| uddezamAtreNa mayA dezAH saMkIrtitAH prbho|| 68 vAnAyavo dazApArthA romANaH kuzabindavaH // 54 yathAguNabalaM cApi trivargasya mahAphalam / kacchA gopAlakacchAzca lAGgalAH prvllkaaH| duhyeddhenuH kAmadhukca bhUmiH samyaganuSThitA // 69 kirAtA barbarAH siddhA videhAstAmraliGgakAH / / 55 tasyAM gRdhyanti rAjAnaH zUrA dhrmaarthkovidaaH| oSTrAH puNDAH sasairandhrAH pArvatIyAzca mAriSa / te tyajantyAhave prANAnrasAgRddhAstarasvinaH // 70 athApare janapadA dakSiNA bharatarSabha / / 56 devamAnuSakAyAnAM kAmaM bhUmiH parAyaNam / draviDAH keralAH prAcyA bhUSikA vanavAsinaH / anyonyasyAvalumpanti sArameyA ivAmiSam // 71 unnatyakA mAhiSakA vikalpA mUSakAstathA // 57 rAjAnoM bharatazreSTha bhoktukAmA vasuMdharAm / karNikAH kuntikAzcaiva saudbhidA nlkaalkaaH| na cApi tRptiH kAmAnAM vidyate ceha ksycit||72 kaukuTTakAstathA colAH kokaNA maalvaannkaaH||58 tasmAtsarigrahe bhUmeyatante kurupANDavAH / samaGgAH kopanAzcaiva kukuraanggdmaarissaaH| sAmnA dAnena bhedena daNDenaiva ca pArthiva // 73 dhvajinyutsavasaMketAstrigartAH sarvasenayaH // 59 / pitA mAtA ca putrazca khaM dyauzca narapuMgava / dhyaGgAH kekarakAH proSThAH parasaMcarakAstathA / bhUmirbhavati bhUtAnAM samyagacchidradarzinI // 74 tathaiva vindhyapulakAH pulindAH kalkalaiH saha // 60 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi mAlakA mallakAzcaiva tathaivAparavartakAH / dshmo'dhyaayH|| 10 // - 1142 - Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 11. 1] bhISmaparva [6. 12. 11 guNottaraM haimavataM harivarSaM tataH param // 14 dhRtarASTra uvAca / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi bhAratasyAsya varSasya tathA haimavatasya ca / ekAdazo'dhyAyaH // 11 // pramANamAyuSaH sUta phalaM cApi zubhAzubham // 1 // samAptaM jambUkhaNDavinirmANaparva // anAgatamatikrAntaM vartamAnaM ca saMjaya / 12 AcakSva me vistareNa harivarSaM tathaiva ca // 2 dhRtarASTra uvAca / saMjaya uvaac| jambUkhaNDastvayA prokto yathAvadiha saMjaya / catvAri bhArate varSe yugAni bharatarSabha / viSkambhamasya prabehi parimANaM ca tattvataH // 1 kRtaM tretA dvAparaM ca puSyaM ca kuruvardhana // 3 samudrasya pramANaM ca samyagacchidradarzana / pUrvaM kRtayugaM nAma tatastretAyugaM vibho| zAkadvIpaM ca me behi kuzadvIpaM ca saMjaya // 2 saMkSepAhAparasyAtha tataH puSyaM pravartate // 4 zAlmalaM caiva tattvena krauJcadvIpaM tathaiva ca / catvAri ca sahasrANi varSANAM kurusattama / hi gAvalgaNe sarvaM rAhoH somArkayostathA // 3 AyuHsaMkhyA kRtayuge saMkhyAtA rAjasattama / / 5 saMjaya uvaac| tathA trINi sahasrANi tretAyAM mnujaadhip| . rAjansubahavo dvIpA yairidaM saMtataM jagat / dvisahasraM dvApare tu zate tiSThati saMprati // 6 sapta tvahaM pravakSyAmi candrAdityau grahAMstathA // 4 na pramANasthitiyasti puSye'sminbharatarSabha / aSTAdaza sahasrANi yojanAnAM vizAM pate / garbhasthAzca mriyante'tra tathA jAtA mriyanti ca // 7 SaTzatAni ca pUrNAni viSkambho jambuparvataH / / 5 mahAbalA mahAsattvAH prjaagunnsmnvitaaH| lAvaNasya samudrasya viSkambho dviguNaH smRtaH / ajAyanta kRte rAjanmunayaH sutapodhanAH // 8 nAnAjanapadAkIrNo maNividrumacitritaH // 6 mahotsAhA mahAtmAno dhArmikAH satyavAdinaH / naikadhAtuvicitraizca parvatai rupazobhitaH / jAtAH kRtayuge rAjandhaninaH priyadarzanAH // 9 siddhacAraNasaMkIrNaH sAgaraH parimaNDalaH // 7 AyuSmanto mahAvIrA dhanurdharavarA yudhi / / zAkadvIpaM ca vakSyAmi yathAvadiha pArthiva / jAyante kSatriyAH zUrAstretAyAM cakravartinaH // 10 zRNu me tvaM yathAnyAyaM bruvataH kurunandana // 8 sarvavarNA mahArAja jAyante dvApare sati / jambUdvIpapramANena dviguNaH sa narAdhipa / mahotsAhA mahAvIryAH parasparavadhaiSiNaH // 11 viSkambheNa mahArAja sAgaro'pi vibhAgazaH / tejasAlpena saMyuktAH krodhanAH puruSA nRp|| kSIrodo bharatazreSTha yena saMparivAritaH // 9 lubdhAzcAnRtakAzcaiva puSye jAyanti bhArata // 12 tatra puNyA janapadA na tatra mriyate janaH / IrSyA mAnastathA krodho mAyAsUyA tathaiva ca / / kuta eva hi durbhikSaM kSamAtejoyutA hi te // 10 puSye bhavanti mAnAM rAgo lobhazca bhArata // 13 zAkadvIpasya saMkSepo yathAvadbharatarSabha / saMkSepo vartate rAjandvApare'sminnarAdhipa / ukta eSa mahArAja kimanyacchrotumicchasi // 11 - 1143 - Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 12. 12] mahAbhArate [6. 12. 37 dhRtarASTra uvAca / jaladhArAtparo rAjansukumAra iti smRtaH // 23 zAkadvIpasya saMkSepo yathAvadiha saMjaya / raivatasya tu kaumAraH zyAmasya tu maNIcakaH / uktastvayA mahAbhAga vistaraM brUhi tattvataH // 12 kesarasyAtha modAkI pareNa tu mahApumAn // 24 saMjaya uvAca / parivArya tu kauravya daiyaM hrasvatvameva c| tathaiva parvatA rAjansaptAtra maNibhUSitAH / jambUdvIpena vikhyAtastasya madhye mahAdrumaH // 25 ratnAkarAstathA nadyasteSAM nAmAni me zRNu / zAko nAma mahArAja tasya dvIpasya madhyagaH / atIvaguNavatsarvaM tatra puNyaM janAdhipa / / 13 tatra puNyA janapadAH pUjyate tatra zaMkaraH // 26 devarSigandharvayutaH paramo merurucyate / tatra gacchanti siddhAzca cAraNA daivatAni ca / prAgAyato mahArAja malayo nAma parvataH / dhArmikAzca prajA rAjazcatvAro'tIva bhArata // 27 yato meghAH pravartante prabhavanti ca sarvazaH // 14 varNAH svakarmaniratA na ca steno'tra dRzyate / tataH pareNa kauravya jaladhAro mahAgiriH / dIrghAyuSo mahArAja jarAmRtyuvivarjitAH // 28 yatra nityamupAdatte vAsavaH paramaM jalam / prajAstatra vivardhante varSAsviva samudragAH / yato varSa prabhavati varSAkAle janezvara // 15 nadyaH puNyajalAstatra gaGgA ca bahudhAgatiH // 29 uccairgirI raivatako yatra nityaM pratiSThitaH / sukumArI kumArI ca sItA kAverakA tathA / revatI divi nakSatraM pitAmahakRto vidhiH // 16 mahAnadI ca kauravya tathA maNijalA ndii| uttareNa tu rAjendra zyAmo nAma mhaagiriH| ikSuvardhanikA caiva tathA bharatasattama // 30 yataH zyAmatvamApannAH prajA janapadezvara // 17 tataH pravRttAH puNyodA nadyaH kurukulodvh| dhRtarASTra uvAca / sahasrANAM zatAnyeva yato varSati vAsavaH // 31 sumahAnsaMzayo me'dya proktaM saMjaya yattvayA / na tAsAM nAmadheyAni parimANaM tathaiva ca / prajAH kathaM sUtaputra saMprAptAH zyAmatAmiha // 18 zakyate parisaMkhyAtuM puNyAstA hi saridvarAH // 32 saMjaya uvAca / tatra puNyA janapadAzcatvAro lokasaMmatAH / sarveSveva mahAprAjJa dvIpeSu kurunandana / magAzca mazakAzcaiva mAnasA mandagAstathA // 33 gauraH kRSNazca varNoM dvau tayorvarNAntaraM nRpa // 19 magA brAhmaNabhUyiSThAH svakarmaniratA nRpa / zyAmo yasmAtpravRtto vai tatte vakSyAmi bhaart|| mazakeSu tu rAjanyA dhArmikAH sarvakAmadAH // 34 Aste'tra bhagavAnkRSNastatkAnyA zyAmatAM gataH // / mAnaseSu mahArAja vaizyAH karmopajIvinaH / tataH paraM kauravendra durgazailo mhodyH| sarvakAmasamAyuktAH zUrA dharmArthanizcitAH / kesarI kesarayuto yato vAtaH pravAyati // 21 / zUdrAstu mandage nityaM puruSA dharmazIlinaH // 35 teSAM yojanaviSkambho dviguNaH prvibhaagshH| na tatra rAjA rAjendra na daNDo na ca dnnddikaaH| varSANi teSu kauravya saMproktAni manISibhiH // 22 / svadharmeNaiva dharmaM ca te rakSanti parasparam // 36 mahAmerurmahAkAzo jaladaH kumudottrH| / etAvadeva zakyaM tu tasmindvIpe prabhASitum / - 1144 - Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 12. 37 ] bhISmaparva [6. 13. 27 saMjaya uvaac| etAvadeva zrotavyaM zAkadvIpe mahaujasi // 37 dhRtimatpaJcamaM varSa SaSThaM varSa prabhAkaram / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi saptamaM kApilaM varSa saptaite varSapuJjakAH // 13 dvAdazo'dhyAyaH // 12 // eteSu devagandharvAH prajAzca jagatIzvara / viharanti ramante ca na teSu mriyate janaH // 14 na teSu dasyavaH santi mlecchajAtyo'pi vA nRpa / uttareSu tu kauravya dvIpeSu zrUyate kathA / gauraprAyo janaH sarvaH sukumArazca pArthiva // 15 yathAzrutaM mahArAja bruvatastannibodha me // 1 avaziSTeSu varSeSu vakSyAmi manujezvara / ghRtatoyaH samudro'tra dadhimaNDodako'paraH / yathAzrutaM mahArAja tadavyagramanAH zRNu // 16 surodaH sAgarazcaiva tathAnyo dharmasAgaraH // 2 krauJcadvIpe mahArAja krauJco nAma mahAgiriH / paraspareNa dviguNAH sarve dvIpA narAdhipa / krauzcAtparo vAmanako vAmanAdandhakArakaH // 17 sarvatazca mahArAja parvataiH parivAritAH // 3 andhakArAtparo rAjanmainAkaH prvtottmH| gaurastu madhyame dvIpe girirmAnaHzilo mahAn / mainAkAtparato rAjangovindo giriruttamaH // 18 parvataH pazcimaH kRSNo cArAyaNanibho nRpa // 4 govindAttu paro rAjanibiDo nAma parvataH / tatra ratnAni divyAni svayaM rakSati kezavaH / parastu dviguNasteSAM viSkambho vaMzavardhana // 19 prajApatimupAsInaH prajAnAM vidadhe sukham // 5 dezAMstatra pravakSyAmi tanme nigadataH zRNu / kuzadvIpe kuzastambo madhye janapadasya ha / krauzcasya kuzalo dezo vAmanasya manonugaH // 20 saMpUjyate zalmalizca dvIpe zAlmalike nRpa // 6 manonugAtparazcoSNo dezaH kurukulodvaha / krauJcadvIpe mahAkrauJco girI ratnacayAkaraH / uSNAtparaH prAvarakaH prAvarAdandhakArakaH // 21 saMpUjyate mahArAja cAtuvaryena nityadA // 7 andhakArakadezAttu munidezaH paraH smRtaH / gomandaH parvato rAjansumahAnsarvadhAtumAn / munidezAtparazcaiva procyate dundubhisvanaH // 22 yatra nityaM nivasati zrImAnkamalalocanaH / siddhacAraNasaMkIrNo gauraprAyo janAdhipa / monibhiH saMstuto nityaM prabhuArAyaNo hariH // 8 | ete dezA mahArAja devagandharvasevitAH // 23 kuzadvIpe tu rAjendra parvato vidrumaishcitH| puSkare puSkaro nAma parvato maNiratnamAn / sudhAmA nAma durdharSo dvitIyo hemaparvataH // 9 / tatra nityaM nivasati svayaM devaH prajApatiH // 24 yutimAnnAma kauravya tRtIyaH kumudo giriH / / taM paryupAsate nityaM devAH sarve maharSibhiH / caturthaH puSpavAnnAma paJcamastu kuzezayaH // 10 vAgbhirmanonukUlAbhiH pUjayanto janAdhipa // 25 SaSTho harigiri ma SaDete parvatottamAH / jambUdvIpAtpravartante ratnAni vividhAnyuta / teSAmantaraviSkambho dviguNaH pravibhAgazaH // 11 dvIpeSu teSu sarveSu prajAnAM kurunandana // 26 audbhidaM prathamaM varSa dvitIyaM veNumaNDalam / viprANAM brahmacaryeNa satyena ca damena ca / tRtIyaM vai rathAkAraM caturthaM pAlanaM smRtam // 12 / ArogyAyuHpramANAbhyAM dviguNaM dviguNaM tataH // 27 a. bhA. 144 - 1145 - Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 13. 28 ] mahAbhArate [6. 14.2 eko janapado rAjandvIpeSveteSu bhArata / paSTimAhuH zatAnyasya budhAH paurANikAstathA // 41 uktA janapadA yeSu dharmazcaikaH pradRzyate // 28 / / candramAstu sahasrANi rAjannekAdaza smRtaH / Izvaro daNDamudyamya svayameva prajApatiH / viSkambheNa kuruzreSTha trayastriMzattu maNDalam / dvIpAnetAnmahArAja rakSaMstiSThati nityadA // 29 / ekonaSaSTivaipulyAcchItarazmermahAtmanaH / / 42 sa rAjA sa zivo rAjansa pitA sa pitAmahaH / sUryastvaSTau sahasrANi dve cAnye kurunandana / gopAyati narazreSTha prajAH sajaDapaNDitAH // 30 viSkambheNa tato rAjanmaNDalaM triMzataM samam // 43 bhojanaM cAtra kauravya prajAH svayamupasthitam / aSTapazcAzataM rAjanvipulatvena cAnagha / siddhameva mahArAja bhuJjate tatra nityadA // 31 zrUyate paramodAraH pataMgo'sau vibhAvasuH / tataH paraM samA nAma dRzyate lokasaMsthitiH / etatpramANamarkasya nirdiSTamiha bhArata // 44 caturazrA mahArAja trayastriMzattu maNDalam // 32 sa rAhuzchAdayatyeto yathAkAlaM mhttyaa| . . tatra tiSThanti kauravya catvAro lokasaMmatAH / candrAdityau mahArAja saMkSepo'yamudAhRtaH // 45 diggajA bharatazreSTha vaamnraavtaadyH| ityetatte mahArAja pRcchataH zAstracakSuSA / supratIkastathA rAjanpraminnakaraTAmukhaH // 33 sarvamuktaM yathAtattvaM tasmAcchamamavApnuhi // 46 tasyAhaM parimANaM tu na sNkhyaatumihotshe| yathAdRSTaM mayA proktaM saniryANamidaM jagat / asaMkhyAtaH sa nityaM hi tiryagUlamadhastathA // 34 / tasmAdAzvasa kauravya putraM duryodhanaM prati // 47 tatra vai vAyavo vAnti digbhyaH sarvAbhya eva c|| zrutvedaM bharatazreSTha bhUmiparva manonugam / asaMbAdhA mahArAja tAnnigRhNanti te gajAH // 35 zrImAnbhavati rAjanyaH siddhArthaH sAdhusaMmataH / puSkaraiH padmasaMkAzairvama'vadbhirmahAprabhaiH / AyurbalaM ca vIryaM ca tasya tejazca vardhate / / 48 te zanaiH punarevAzu vAyUnmuJcanti nityazaH // 36 - yaH zRNoti mahIpAla parvaNIdaM yatavrataH / zvasadbhirmucyamAnAstu diggajairiha mArutAH / prIyante pitarastasya tathaiva ca pitAmahAH // 49 Agacchanti mahArAja tatastiSThanti vai prjaaH||37 idaM tu bhArataM varSa yatra vartAmahe vayam / dhRtarASTra uvAca / pUrva pravartate puNyaM tatsarvaM zrutavAnasi // 50 paro vai vistaro'tyarthaM tvayA saMjaya kIrtitaH / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi darzitaM dvIpasaMsthAnamuttaraM brUhi saMjaya // 38 trayodazo'dhyAyaH // 13 // saMjaya uvaac| // samAptaM bhUmiparva // uktA dvIpA mahArAja grahAnme zRNu tattvataH / svarbhAnuH kauravazreSTha yAvadeSa prabhAvataH // 39 vaizaMpAyana uvAca / parimaNDalo mahArAja svarbhAnuH zrUyate grhH| atha gAvalgaNiImAnsamarAdetya saMjayaH / yojanAnAM sahasrANi viSkambho dvAdazAsya vai||40 | pratyakSadarzI sarvasya bhUtabhavyabhaviSyavit // 1 pariNAhena SaTtriMzadvipulatvena cAnagha / dhyAyate dhRtarASTrAya sahasopetya duHkhitaH / -1146 - dhyAyata Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 14.2]] bhISmaparva [6. 15. 16 . . AcaSTa nihataM bhISmaM bharatAnAmamadhyamam // 2 balinA devakalpena gurvarthe brahmacAriNA // 2 saMjayo'haM mahArAja namaste bharatarSabha / tasminhate mahAsattve maheSvAse mhaable| hato bhISmaH zAMtanavo bharatAnAM pitAmahaH // 3 mahArathe naravyAne kimu AsInmanastadA // 3 kakudaM sarvayodhAnAM dhAma sarvadhanuSmatAm / ArtiH parA mAvizati yataH zaMsasi me hatam / zaratalpagataH so'dya zete kurupitAmahaH // 4 kurUNAmRSabhaM vIramakampyaM puruSarSabham // 4 yasya vIryaM samAzritya dyUtaM putrastavAkarot / / ke taM yAntamanupreyuH ke cAsyAsanpurogamAH / sa zete nihato rAjansaMkhye bhISmaH zikhaNDinA // 5 / ke'tiSThanke nyavartanta ke'bhyavartanta saMjaya // 5 yaH sarvAnpRthivIpAlAnsamavetAnmahAmRdhe / ke zUrA rathazArdUlamacyutaM kSatriyarSabham / jigAyakarathenaiva kAzipuryA mahArathaH // 6 sthAnIkaM gAhamAnaM sahasA pRSThato'nvayuH // 6 . jAmadagnyaM raNe rAmamAyodhya vasusaMbhavaH / yastamo'rka ivaapohnprsainymmitrhaa| na hato jAmadagnyena sa hato'dya zikhaNDinA // 7 sahasrarazmipratimaH pareSAM bhayamAdadhat / mahendrasadRzaH zaurye sthairye ca himavAniva / akaroduSkaraM karma raNe kauravazAsanAt / / 7 samudra iva gAmbhIrya sahiSNutve dharAsamaH // 8 prasamAnamanIkAni ya enaM paryavArayan / zaradaMSTro dhanurvaktraH khaGga jihvo duraasdH| kRtinaM taM durAdharSa samyagyAsyantamantike / narasiMhaH pitA te'dya pAzcAlyena nipAtitaH // 9 kathaM zAMtanavaM yuddhe pANDavAH pratyavArayan // 8 pANDavAnAM mahatsainyaM yaM dRSTvodyantamAhave / nikRntantamanIkAni zaradaMSTraM tarasvinam / pravepata bhayodvignaM siMhaM dRSTveva gogaNaH // 10 / cApavyAttAnanaM ghoramasijiDaM durAsadam // 9 parirakSya sa senAM te dshraatrmniikhaa| atyanyAnpuruSavyAghrAnhImantamaparAjitam / jagAmAstamivAdityaH kRtvA karma suduSkaram // 11 pAtayAmAsa kaunteyaH kathaM tamajitaM yudhi // 10 yaH sa zakra ivAkSobhyo vrssnbaannaanshsrshH| ugradhanvAnamugreSu vartamAnaM rathottame / jaghAna yudhi yodhAnAmabuMdaM dazabhirdinaiH // 12 pareSAmuttamAGgAni pracinvantaM ziteSubhiH // 11 sa zete niSTananbhUmau vAtarugNa iva drumaH / pANDavAnAM mahatsenyaM yaM dRSTvodyantamAhave / tava durmazrite rAjanyathA nAhaH sa bhArata // 13 kAlAgnimiva durdharSa samaveSTata nityazaH // 12 .. iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi parikRSya sa senAM me dshraatrmniikhaa| caturdazo'dhyAyaH // 14 // jagAmAstamivAdityaH kRtvA karma suduSkaram // 13 yaH sa zakra ivAkSayyaM varSa zaramayaM sRjan / dhRtarASTra uvAca / jaghAna yudhi yodhAnAmabuMdaM dazabhirdinaiH // 14 kathaM kurUNAmRSabho hato bhISmaH zikhaNDinA / sa zete niSTananbhUmau vAtarugNa iva drumaH / kathaM rathAtsa nyapatatpitA me vAsavopamaH / / 1 mama durmatritenAsau yathA nAhaH sa bhArataH / / 15 kathamAsaMzca me putrA hInA bhISmeNa saMjaya / kathaM zAMtanavaM dRSTvA pANDavAnAmanIkinI / - 1147 - Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 15. 16] mahAbhArate [6. 15. 45 prahartumazakattatra bhISmaM bhImaparAkramam // 16 ke purastAdavartanta rakSanto bhISmamantike / kathaM bhISmeNa saMgrAmamakurvanpANDunandanAH / ke'rakSannuttaraM cakraM vIrA vIrasya yudhyataH // 31 kathaM ca nAjayadbhISmo droNe jIvati saMjaya // 17 vAme cakre vartamAnAH ke'nansaMjaya sRJjayAn / kRpe saMnihite tatra bharadvAjAtmaje tathA / sametAgramanIkeSu ke'bhyarakSandurAsadam // 32 . bhISmaH praharatAM zreSThaH kathaM sa nidhanaM gataH // 18 pArzvataH ke'bhyavartanta gacchanto durgamAM gatim / kathaM cAtirathastena pAJcAlyena shikhnnddinaa| samUhe ke parAnvIrAnpratyayudhyanta saMjaya / / 33 bhISmo vinihato yuddhe devairapi durutsahaH // 19 rakSyamANaH kathaM vIrairgopyamAnAzca tena te| .' yaH spardhate raNe nityaM jAmadagnyaM mahAbalam / durjayAnAmanIkAni nAjayastarasA yudhi // 34 ajitaM jAmadagnyena zakratulyaparAkramam // 20 / sarvalokezvarasyeva prmesstthiprjaapteH| taM hataM samare bhISmaM mahArathabalocitam / kathaM prahartumapi te zekuH saMjaya pANDavAH // 35 saMjayAcakSva me vIraM yena zarma na vidmahe // 21 / yasmindvIpe samAzritya yudhyanti kuravaH paraiH / mAmakAH ke maheSvAsA nAjahuH saMjayAcyutam / / taM nimagnaM naravyAghra bhISmaM zaMsasi saMjaya // 36 duryodhanasamAdiSTAH ke vIrAH paryavArayan // 22 / yasya vIrye samAzvasya mama putro bRhadbalaH / .. yacchikhaNDimukhAH sarve pANDavA bhISmamabhyayuH / na pANDavAnagaNayatkathaM sa nihataH paraiH // 37 kaccinna kuravo bhItAstatyajuH saMjayAcyutam // 23 yaH purA vibudhaiH sendraiH sAhAyye yuddhdurmdH| : maurvIghoSastanayitnuH pRSatkapRSato mahAn / / kAzrito dAnavAnnadbhiH pitA mama mhaavrtH|| 38 dhanurvAdamahAzabdo mahAmegha ivonnataH / / 24 yasmiJjAte mahAvIrye zaMtanurlokazaMkare / yadabhyavarSatkaunteyAnsapAJcAlAnsasRJjayAn / zokaM duHkhaM ca dainyaM ca prAjahAtputralakSmaNi // 39 nighnanpararathAnvIro dAnavAniva vajrabhRt // 25 prajJAparAyaNaM tajjJaM saddharmanirataM zucim / iSvastrasAgaraM ghoraM bANagrAhaM durAsadam / vedavedAGgatattvajJaM kathaM zaMsasi me hatam // 40 kArmukormiNamakSayyamadvIpaM samare'plavam / sarvAstravinayopetaM dAntaM zAntaM manasvinam / gadAsimakarAvartaM hayagrAhaM gajAkulam // 26 hataM zAMtanavaM zrutvA manye zeSaM balaM hatam // 41 hayAngajAnpadAtAMzca rathAMzca tarasA bahUn / dharmAdadharmo balavAnsaMprApta iti me matiH / nimajjayantaM samare paravIrApahAriNam // 27 yatra vRddhaM guruM hatvA rAjyamicchanti pANDavAH // 42 vidahyamAnaM kopena tejasA ca paraMtapam / jAmadagnyaH purA rAmaH sarvAstravidanuttamaH / veleva makarAvAsaM ke vIrAH paryavArayan // 28 ambArthamudyataH saMkhye bhISmeNa yudhi nirjitaH // 43 bhISmo yadakarotkarma samare sNjyaarihaa| tamindrasamakarmANaM kakudaM sarvadhanvinAm / duryodhanahitArthAya ke tadAsya puro'bhavan // 29 hataM zaMsasi bhISmaM me kiM nu duHkhamataH param // 44 ke'rakSandakSiNaM cakra bhISmasyAmitatejasaH / asakRtkSatriyavrAtAH saMkhye yena vinirjitAH / pRSThataH ke parAnvIrA upAsedhanyatavratAH // 30 jAmadagnyastathA rAmaH paravIranighAtinA // 45 - 1148 - Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 15. 46 ] bhISmaparva [6. 15. 75 jinaam| tasmAnnanaM mahAvIryAdbhArgavAdyaddhadurmadAt / vayaM vA rAjyamicchAmo ghAtayitvA pitAmaham / tejovIryabalairbhUyAzikhaNDI drupadAtmajaH // 46 kSatradharme sthitAH pArthA nAparAdhyanti putrkaaH|| 61 yaH zUraM kRtinaM yuddhe sarvazAstravizAradam / etadAryeNa kartavyaM kRcchrAsvApatsu saMjaya / paramAstravidaM vIraM jaghAna bharatarSabham // 47 parAkramaH paraM zaktyA tacca tasminpratiSThitam / / 62 ke vIrAstamamitranamanvayuH zatrusaMsadi / anIkAni vinighnantaM dvImantamaparAjitam / zaMsa me tadyathA vRttaM yuddhaM bhISmasya paannddvaiH||48 kathaM zAMtanavaM tAta pANDuputrA nyapAtayan // 63 yoSeva hatavIrA me senA putrasya saMjaya / kathaM yuktAnyanIkAni kathaM yuddhaM mahAtmabhiH / agopamiva coddhAntaM gokulaM tadbalaM mama // 49 / / kathaM vA nihato bhISmaH pitA saMjaya me praiH|| 64 pauruSaM sarvalokasya paraM yasya mhaahve| . duryodhanazca karNazca zakunizcApi saubalaH / parAsikte ca vastasminkathamAsInmanastadA // 50 duHzAsanazca kitavo hate bhISme kimabruvan / / 65 jIvite'pyadya sAmarthya kimivAsmAsu saMjaya / yaccharIrairupastIrNAM naravAraNavAjinAm / ghAtayitvA mahAvIryaM pitaraM lokadhArmikam / / 51 / zarazaktigadAkhaDgatomarAkSAM bhayAvahAm / / 66 agAdhe salile manAM nAvaM dRSTveva pAragAH / prAvizankitavA mandAH sabhAM yudhi durAsadAm / bhISme hate bhRzaM duHkhAnmanye zocanti putrkaaH|| 55 | prANadyUte pratibhaye ke'dIvyanta nararSabhAH // 67 adrisAramayaM nUnaM sudRDhaM hRdayaM mama / ke'jayanke jitAstatra hRtalakSA nipAtitAH / yacchrutvA puruSavyAghraM hataM bhISmaM na dIryate / / 53 anye bhISmAcchAMtanavAttanmamAcakSva saMjaya // 68 yasminnastraM ca medhA ca nItizca bhrtrssbhe| na hi me zAntirastIha yudhi devavrataM hatam / aprameyANi durdharSe kathaM sa nihato yudhi / / 54 / / pitaraM bhImakarmANaM zrutvA me duHkhamAvizat // 69 na cAstreNa na zauryeNa tapasA medhayA na ca / Ati me hRdaye rUDhAM mahatIM putrakAritAm / na dhRtyA na punastyAgAnmRtyoH kazcidvimucyate // tvaM siJcansarpiSevAgnimuddIpayasi saMjaya // 70 kAlo nUnaM mahAvIryaH sarvalokaduratyayaH / mahAntaM bhAramudyamya vizrutaM sArvalaukikam / yatra zAMtanavaM bhISmaM hataM zaMsasi saMjaya // 56 dRSTvA vinihataM bhISmaM manye zocanti putrakAH // 71 putrazokAbhisaMtapto mahaduHkhamacintayan / zroSyAmi tAni duHkhAni duryodhnkRtaanyhm| . AzaMse'haM purA trANaM bhISmAcchaMtanunandanAt // 57 yadAdityamivApazyatpatitaM bhuvi sNjy| tasmAnme sarvamAcakSva yadvRttaM tatra saMjaya // 72 . duryodhanaH zAMtanavaM kiM tadA pratyapadyata / / 58 saMgrAme pRthivIzAnAM mandasyAbuddhisaMbhavam / nAhaM sveSAM pareSAM vA buddhyA saMjaya cintayan / apanItaM sunItaM vA tanmamAcakSva saMjaya // 73 : zeSaM kiMcitprapazyAmi pratyanIke mahIkSitAm // 59 / yatkRtaM tatra bhISmeNa saMgrAme jymicchtaa| dAruNaH kSatradharmo'yamRSibhiH sNprdrshitH| tejoyuktaM kRtAstreNa zaMsa taccApyazeSataH // 74 patra zAMtanavaM hatvA rAjyamicchanti paannddvaaH||60 , yathA tadabhavAddhaM kurupANDavasenayoH / - 1149 - Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 15.75] mahAbhArate [6. 16. 27 krameNa yena yasmiMzca kAle yaJca yathA ca tat // 75 pANDavAnAM sasainyAnAM kurUNAM ca samAgamaH / / 13 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi nAtaH kAryatamaM manye raNe bhISmasya rakSaNAt / paJcadazo'dhyAyaH // 15 // hanyAdgupto hyasau pArthAnsomakAMzca sasRJjayAn // 14 abravIcca vizuddhAtmA nAhaM hanyAM zikhaNDinam / saMjaya uvAca / zrUyate strI hyasau pUrvaM tsmaadvyo raNe mama // 15 tvayukto'yamanuprazno mahArAja yathArhasi / tasmAdbhISmo rakSitavyo vizeSeNeti me matiH / na tu duryodhane doSamimamAsaktumarhasi // 1 . zikhaNDino vadhe yattAH sarve tiSThantu maamkaaH||16 ya Atmano duzcaritAdazubhaM prApnuyAnnaraH / / tathA prAcyAH pratIcyAzca dAkSiNAtyottarApathAH / enasA tena nAnyaM sa upAzaGkitumarhati // 2 sarvazastrAstrakuzalAste rakSantu pitAmaham // 17 . mahArAja manuSyeSu ninyaM yaH sarvamAcaret / arakSyamANaM hi vRko hanyAtsiMhaM mahAbalam / sa vadhyaH sarvalokasya ninditAni samAcaran // 3 mA siMhaM jambukeneva ghAtayAmaH zikhaNDinA // 18 nikAro nikRtiprajJaiH paannddvaistvtprtiikssyaa| vAmaM cakraM yudhAmanyuruttamaujAzca dakSiNam / anubhUtaH sahAmAtyaiH kSAntaM ca suciraM vane / / 4 goptArau phalgunasyaitau phalguno'pi zikhaNDinaH // hayAnAM ca gajAnAM ca zUrANAM cAmitaujasAm / saMrakSyamANaH pArthena bhISmeNa ca vivarjitaH / pratyakSaM yanmayA dRSTaM dRSTaM yogabalena ca // 5 yathA na hanyAdgAGgeyaM duHzAsana tathA kuru // 20 zRNu tatpRthivIpAla mA ca zoke manaH kRthAH / tato rajanyAM vyuSTAyAM zabdaH samabhavanmahAn / diSTametatpurA nUnamevaMbhAvi narAdhipa // 6 krozatAM bhUmipAlAnAM yujyatI yujyatAmiti // 21 namaskRtvA pituste'haM pArAzaryAya dhiimte| zaGkhadundubhinirghoSaiH siMhanAdaizca bhArata / yasya prasAdAdivyaM me prAptaM jJAnamanuttamam // 7 hayahepitazabdaizca rathanemisvanaistathA // 22 dRSTizcAtIndriyA rAjandUrAcchravaNameva ca / gajAnAM bRhatAM caiva yodhAnAM cAbhigarjatAm / paracittasya vijJAnamatItAnAgatasya ca // 8 kSveDitAsphoTitotkruSTaistumulaM sarvato'bhavat // 23 vyutthitotpattivijJAnamAkAze ca gatiH sadA / udatiSThanmahArAja sarvaM yuktamazeSataH / zastrairasaGgo yuddheSu varadAnAnmahAtmanaH // 9 sUryodaye mahatsainyaM kurupANDavasenayoH / zRNu me vistareNedaM vicitraM paramAdbhutam / tava rAjendra putrANAM pANDavAnAM tathaiva ca // 24 bhAratAnAM mahAddhaM yathAbhUllomaharSaNam // 10 tatra nAgA rathAzcaiva jAmbUnadapariSkRtAH / teSvanIkeSu yatteSu vyUDheSu ca vidhAnataH / vibhrAjamAnA dRzyante meghA iva savidyutaH // 25 duryodhano mahArAja duHzAsanamathAbravIt // 11 rathAnIkAnyadRzyanta nagarANIva bhUrizaH / duHzAsana rathAstUrNaM yujyantAM bhISmarakSiNaH / atIva zuzubhe tatra pitA te pUrNacandravat // 26 anIkAni ca sarvANi zIghraM tvamanucodaya // 12 / dhanurbhikraSTibhiH khaGgairgadAbhiH zaktitomaraiH / ayaM mA samanuprApto vrsspuugaamicintitH|. yodhAH praharaNaiH zubhaiH sveSvanIkeSvavasthitAH // 27 -1150 - Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 16. 28 ] bhISmaparva [6. 17.9 gajA rathAH padAtAzca turagAzca vizAM pate / jRmbhamANaM mahAsiMhaM dRSTvA kSudramRgA yathA / vyatiSThanvAgurAkArAH zatazo'tha sahasrazaH // 28 dhRSTadyumnamukhAH sarve samudvivijire muhuH // 43 dhvajA bahuvidhAkArA vyadRzyanta samucchritAH / ekAdazaitAH zrIjuSTA vAhinyastava bhArata / sveSAM caiva pareSAM ca dyutimantaH sahasrazaH // 29 pANDavAnAM tathA sapta mahApuruSapAlitAH // 44 kAzcanA maNicitrAGgA jvalanta iva paavkaaH| unmattamakarAvauM mhaagraahsmaakulau| arciSmanto vyarocanta dhvajA rAjJAM shsrshH|| yugAnte samupetau dvau dRzyete sAgarAviva // 45 mahendraketavaH zubhrA mahendrasadaneSviva / naiva nastAdRzo rAjandRSTapUrvo na ca zrutaH / saMnaddhAsteSu te vIrA dadRzuyuddhakAGgiNaH // 31 anIkAnAM sametAnAM samavAyastathAvidhaH // 46 udyatairAyudhaizcitrAstalabaddhAH kalApinaH / . iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi RSabhAkSA manuSyendrAzcamUmukhagatA babhuH // 32 SoDazo'dhyAyaH // 16 // zakuniH saubalaH zalyaH saindhavo'tha jayadrathaH / vindAnuvindAvAvantyau kAmbojazca sudakSiNaH // saMjaya uvaac| zrutAyudhazca kAliGgo jayatsenazca pArthivaH / / yathA sa bhagavAnvyAsaH kRSNadvaipAyano'bravIt / bRhadbalazca kauzalyaH kRtavarmA ca sAtvataH // 34 tathaiva sahitAH sarve samAjagmurmahIkSitaH // 1 dazaite puruSavyAghrAH zUrAH parighabAhavaH / maghAviSayagaH somastadinaM pratyapadyata / akSauhiNInAM patayo yajvAno bhUridakSiNAH // 35 dIpyamAnAzca saMpeturdivi sapta mahAgrahAH // 2 ete cAnye ca bahavo duryodhnvshaanugaaH| dvidhAbhUta ivAditya udaye pratyadRzyata / rAjAno rAjaputrAzca nItimanto mahAbalAH // 36 jvalantyA zikhayA bhUyo bhAnumAnudito divi // 3 saMnaddhAH samadRzyanta svessvniikessvvsthitaaH|| vavAzire ca dIptAyAM dizi gomAyuvAyasAH / baddhakRSNAjinAH sarve dhvajino muJjamAlinaH // 37 lipsamAnAH zarIrANi mAMsazoNitabhojanAH // 4 sRSTA duryodhanasyArthe brahmalokAya diikssitaaH|| ahanyahani pArthAnAM vRddhaH kurupitAmahaH / samRddhA daza vAhinyaH parigRhya vyavasthitAH // 38 bharadvAjAtmajazcaiva prAtarutthAya saMyatau // 5 ekAdazI dhArtarASTrI kauravANAM mhaacmuuH|| jayo'stu pANDuputrANAmityUcaturariMdamau / agrataH sarvasainyAnAM yatra zAMtanavo'graNIH // 39 yuyudhAte tavArthAya yathA sa samayaH kRtaH // 6 zvetoSNISaM zvetahayaM zvetavarmANamacyutam / sarvadharmavizeSajJaH pitA devavratastava / apazyAma mahArAja bhISmaM candramivoditam // 40 samAnIya mahIpAlAnidaM vacanamabravIt // 7 hematAladhvajaM bhISmaM rAjate syandane sthitam / idaM vaH kSatriyA dvAraM svargAyApAvRtaM mahat / zvetAbhra iva tIkSNAMzuM dadRzuH kurupANDavAH // 41 gacchadhvaM tena zakrasya brahmaNazca salokatAm // 8 dRSTvA camUmukhe bhISmaM samakampanta paannddvaaH| eSa vaH zAzvataH panthAH pUrvaiH pUrvatarairgataH / paJjayAzca maheSvAsA dhRSTadyumnapurogamAH // 42 saMbhAvayata cAtmAnamavyagramanaso yudhi // 9 - 1151 - Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 17. 10] mahAbhArate [6. 17. 38 nAbhAgo hi yayAtizca mAndhAtA nahuSo nRgH|| | jAmvUnadamayI vediH kmnnddluvibhuussitaa| saMsiddhAH paramaM sthAnaM gatAH karmabhirIdRzaiH // 10 keturAcAryamukhyasya droNasya dhanuSA saha // 24 adharmaH kSatriyasyaiSa yadvyAdhimaraNaM gRhe| anekazatasAhasramanIkamanukarSataH / / yadAjI nidhanaM yAti so'sya dharmaH sanAtanaH // 11 mahAnduryodhanasyAsInnAgo maNimayo dhvajaH // 25 evamuktA mahIpAlA bhISmeNa bhrtrssbh| tasya pauravakAliGgau kAmbojazca sudakSiNaH / / niryayuH svAnyanIkAni zobhayanto rathottamaiH // 12 kSemadhanvA sumitrazca tasthuH pramukhato rathAH // 26 sa tu vaikartanaH karNaH sAmAtyaH saha bndhubhiH|| syandanena mahArheNa ketunA vRSabheNa ca / nyAsitaH samare zastraM bhISmeNa bharatarSabha // 13 prakarSanniva senAgraM mAgadhazca nRpo yayau // 27 apetakarNAH putrAste rAjAnazcaiva tAvakAH / tadaGgapatinA guptaM kRpeNa ca mahAtmanA / niryayuH siMhanAdena nAdayanto dizo daza // 14 zAradAbhracayaprakhyaM prAcyAnAmabhavadbalam / / 28 zvetaizchatraiH patAkAbhirdhvajavAraNavAjibhiH / anIkapramukhe tiSThanvarAheNa mahAyazAH / tAnyanIkAnyazobhanta rathairatha padAtibhiH // 15 / zuzubhe ketumukhyena rAjatena jayadrathaH / / 29 bherIpaNavazabdaizca paTahAnAM ca niHsvanaiH / zataM rathasahasrANAM tsyaasnvshvrtinH| .. rathanemininAdaizca babhUvAkulitA mahI // 16 aSTau nAgasahasrANi sAdinAmayutAni SaT // 30 kAJcanAGgadakeyUraiH kArmukaizca mhaarthaaH| tasindhupatinA rAjanpAlitaM dhvajinImukham / bhrAjamAnA vyadRzyanta jaGgamAH parvatA iva // 17 anantarathanAgAzvamazobhata mahadalam // 31 tAlena mahatA bhISmaH pazcatAreNa ketunaa| SaSTayA rathasahasrestu nAgAnAmayutena ca / vimalAdityasaMkAzastasthau kurucamUpatiH // 18 / patiH sarvakaliGgAnAM yayau ketumatA saha // 32 ye tvadIyA maheSvAsA rAjAno bharatarSabha / tasya parvatasaMkAzA vyarocanta mahAgajAH / avartanta yathAdezaM rAjazAMtanavasya te // 19 yannatomaratUNIraiH patAkAbhizca zobhitAH // 33 sa tu govAsanaH zaibyaH sahitaH sarvarAjabhiH / zuzubhe ketumukhyena pAdapena kaliGgapaH / yayau mAtaGgarAjena rAjAheNa ptaakinaa| zvetacchatreNa niSkeNa cAmaravyajanena ca // 34 padmavarNastvanIkAnAM sarveSAmagrataH sthitaH // 20 ketumAnapi mAtaGgaM vicitraparamAGkuzam / azvatthAmA yayau yattaH siMhalAlaketanaH / AsthitaH samare rAjanmeghastha iva bhAnumAn // 35 zrutAyuzcitrasenazca purumitro viviMzatiH // 21 tejasA dIpyamAnastu vAraNottamamAsthitaH / zalyo bhUrizravAzcaiva vikarNazca mahArathaH / bhagadatto yayau rAjA yathA vajradharastathA // 36 ete sapta maheSvAsA droNaputrapurogamAH / gajaskandhagatAvAstAM bhagadattena saMmitau / syandanairvaravarNAbhairbhISmasyAsanpuraHsarAH // 22 vindAnuvindAvAvantyau ketumantamanuvratau // 37 teSAmapi mahotsedhAH zobhayanto rathottamAn / sa rathAnIkavAnvyUho hastyaGgottamazIrSavAn / bhrAjamAnA vyadRzyanta jAmbUnadamayA dhvajAH // 23 . vAjipakSaH patannunaH prAharatsarvatomukhaH / / 38 - 1152 - Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 17. 39] bhISmaparva [6. 19.7 droNena vihito rAjanarAjJA zAMtanavena ca / zAlvA matsyAstathAmbaSThAstrigartAH kekayAstathA / tathaivAcAryaputreNa bAhrIkena kRpeNa ca // 39 sauvIrAH kitavAH prAcyAH prtiicyodiicymaalvaaH|| iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi dvAdazaite janapadAH sarve zUrAstanutyajaH / __ saptadazo'dhyAyaH // 17 // mahatA rathavaMzena te'bhyarakSanpitAmaham // 14 18 anIkaM dazasAhasraM kuJjarANAM tarasvinAm / saMjaya uvaac| mAgadho yena nRpatistadrathAnIkamanvayAt // 15 tato muhUrtAttumulaH zabdo hRdykmpnH| . rathAnAM cakrarakSAzca pAdarakSAzca dantinAm / azrUyata mahArAja yodhAnAM prayuyutsatAm // 1 abhUvanvAhinImadhye zatAnAmayutAni SaT // 16 zaGkhadundubhinirghoSairvAraNAnAM ca bRMhitaiH / / pAdAtAzcAgrato'gacchandhanuzcarmAsipANayaH / sthAnAM nemighoSaizca dIryatIva vasuMdharA // 2 anekazatasAhasrA nakharaprAsayodhinaH // 17 hayAnAM heSamANAnAM yodhAnAM tatra garjatAm / akSauhiNyo dazaikA ca tava putrasya bhaart| kSaNena khaM dizazcaiva zabdenApUritaM tadA // 3 adRzyanta mahArAja gaGgeva yamunAntare // 18 putrANAM tava durdharSa pANDadhAnAM tathaiva c| iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi samakampanta sainyAni parasparasamAgame // 4 assttaadsho'dhyaayH||18|| tatra nAgA rathAzcaiva jAmbUnadavibhUSitAH / bhrAjamAnA vyadRzyanta meghA iva svidyutH|| 5 dhRtarASTra uvaac| dhvajA bahuvidhAkArAstAvakAnAM narAdhipa / akSauhiNyo dazaikAM ca vyUDhAM dRSTvA yudhiSThiraH / kAJcanAGgadino rejurkhalitA iva pAvakAH // 6 kathamalpena sainyena pratyavyUhata pANDavaH // 1 sveSAM caiva pareSAM ca samadRzyanta bhArata / yo veda mAnuSaM vyUhaM daivaM gAndharvamAsuram / mahendraketavaH zubhrA mahendrasadaneSviva // 7 kathaM bhISmaM sa kaunteyaH pratyavyUhata pANDavaH // 2 kAJcanaiH kavacairvIrA jvalanArkasamaprabhaiH / saMjaya uvaac| saMnaddhAH pratyadRzyanta grahAH prajvalitA iva // 8 dhArtarASTrANyanIkAni dRSTvA vyUDhAni pANDavaH / udyatairAyudhaizcitraistalabaddhAH patAkinaH / abhyabhASata dharmAtmA dharmarAjo dhanaMjayam // 3 aSabhAkSA maheSvAsAzvamUmukhagatA babhuH // 9 maharServacanAttAta vedayanti bRhaspateH / pRSThagopAstu bhISmasya putrAstava narAdhipa / saMhatAnyodhayedalpAnkAmaM vistArayedbahUn // 4 duHzAsano durviSaho durmukho duHsahastathA // 10 sUcImukhamanIkaM syAdalpAnAM bahubhiH saha / viviMzatizcitraseno vikarNazca mahArathaH / asmAkaM ca tathA sainyamalpIyaH sutarAM paraiH // 5 satyavrataH purumitro jayo bhUrizravAH zalaH // 11 etadvacanamAjJAya maharSeyUMha pANDava / sthA viMzatisAhasrAstathaiSAmanuyAyinaH / tacchrutvA dharmarAjasya pratyabhASata phalgunaH // 6 abhISAhAH zUrasenAH zibayo'tha vasAtayaH // 12 / eSa vyUhAmi te rAjanvyUhaM paramadurjayam / ma.bhA. 145 - 1153 - Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 19. 7] mahAbhArate [6. 19. 36 acalaM nAma vajrAkhyaM vihitaM vajrapANinA // 7 zikhaNDI tu tataH pazcAdarjunenAbhirakSitaH / yaH sa vAta ivodbhUtaH samare duHsahaH praiH| yatto bhISmavinAzAya prayayau bharatarSabha // 22 sa naH puro yotsyati vai bhImaH praharatAM vrH|| 8 pRSThagopo'rjunasyApi yuyudhAno mahArathaH / tejAMsi ripusainyAnAM mRdganpuruSasattamaH / cakrarakSA tu pAzcAlyau yudhAmanyUttamaujasau // 23 apre'graNIryAsyati no yuddhopAyavicakSaNaH // 9 rAjA tu madhyamAnIke kuntIputro yudhiSThiraH / yaM dRSTvA pArthivAH sarve duryodhnpurogmaaH| bRhadbhiH kuJjarairmattaizcaladbhiracalairiva // 24 / nivartiSyanti saMbhrAntAH siMhaM kSudramRgA iva // 10 akSauhiNyA ca pAzcAlyo yajJaseno mahAmanAH / taM sarve saMzrayiSyAmaH prAkAramakutobhayam / virATamanvayAtpazcAtpANDavArthe parAkramI // 25 bhImaM praharatAM zreSThaM vajrapANimivAmarAH // 11 teSAmAdityacandrAbhAH kanakottamabhUSaNAH / na hi so'sti pumAlloke yaH saMkruddhaM vRkodrm| nAnAcihnadharA rAjaratheSvAsanmahAdhvajAH // 26 draSTumatyuprakarmANaM viSaheta nararSabham // 12 samutsarpya tataH pazcAddhRSTadyumno mahArathaH / bhImaseno gadAM bibhradvanasAramayIM dRDhAm / bhrAtRbhiH saha putraizca so'bhyarakSAdhiSThiram // 27 caranvegena mahatA samudramapi zoSayet // 13 / / tvadIyAnAM pareSAM ca ratheSu vividhAndhvajAn / kekayA dhRSTaketuzca cekitAnazca vIryavAn / abhibhUyArjunasyaiko dhvajastasthau mahAkapiH // 28 ete tiSThanti sAmAtyAH prekSakAste narezvara / paadaataastvgrto'gcchnnsishktyssttipaannyH| : dhRtarASTrasya dAyAdA iti bIbhatsuragravIt // 14 anekazatasAhasrA bhImasenasya rakSiNaH // 29 bruvANaM tu tathA pArthaM sarvasainyAni mAriSa / vAraNA dazasAhasrAH prabhinnakaraTAmukhAH / apUjayaMstadA vAgbhiranukUlAbhirAhave // 15 zUrA hemamayairjAlairdIpyamAnA ivAcalAH // 30 evamuktvA mahAbAhustathA cakre dhanaMjayaH / kSaranta iva jImUtA madAAH padmagandhinaH / vyUhya tAni balAnyAzu prayayau phalgunastadA / / 16 rAjAnamanvayuH pazcAJcalanta iva parvatAH // 31 saMprayAtAnkurUndRSTvA pANDavAnAM mahAcamUH / bhImaseno gadAM bhImA prakarSanparighopamAm / gaGgeva pUrNA stimitA syandamAnA vyadRzyata // 17 pracakarSa mahatsainyaM durAdharSo mahAmanAH // 32 bhImaseno'graNIsteSAM dhRSTadyumnazca pArSataH / tamarkamiva duSprekSyaM tapantaM razmimAlinam / nakulaH sahadevazca dhRSTaketuzca vIryavAn // 18 / na zekuH sarvato yodhAH prativIkSitumantike // 33 samudyojya tataH pshcaadraajaapykssauhinniivRtH| vatro nAmaiSa tu vyUho durbhidaH sarvatomukhaH / bhrAtRbhiH saha putraizca so'bhyarakSata pRSThataH // 19 cApavidyuddhajo ghoro gupto gANDIvadhanvanA // 34 cakrarakSau tu bhImasya mAdrIputrau mhaadyutii| yaM prativyUhya tiSThanti pANDavAstava vAhinIm / draupadeyAH sasaubhadrAH pRSThagopAstarasvinaH // 20 / ajeyo mAnuSe loke pANDavairabhirakSitaH // 35 dhRSTadyumnazca pAJcAlyasteSAM goptA mahArathaH / saMdhyAM tiSThatsu sainyeSu sUryasyodayanaM prati / sahitaH pRtanAzUrai rathamukhyaiH prabhadrakaiH / / 21 / prAvAtsapRSato vAyuranabhre stanayitnumAn // 36 - 1154 - Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 19. 37 ] bhISmaparva [6. 20. 10 viSvagvAtAzca vAntyugrA nIcaiH zarkarakarSiNaH / saMjaya uvAca / rajazvodbhUyamAnaM tu tamasAcchAdayajjagat // 37 ubhe sene tulyamivopayAte. papAta mahatI colkA prAGmukhI bharatarSabha / ___ubhe vyUhe hRSTarUpe nrendr| udyantaM sUryamAhatya vyazIryata mahAsvanA // 38 ubhe citre vanarAjiprakAze atha sajjIyamAneSu sainyeSu bharatarSabha / tathaivobhe nAgarathAzvapUrNe // 3 niSprabho'bhyudiyAtsUryaH saghoSo bhUzcacAla ha / ubhe sene bRhatI bhImarUpe vyazIryata sanAdA ca tadA bharatasattama / / 3.9 tathaivobhe bhArata durviSo / nirghAtA bahavo rAjandikSu sarvAsu cAbhavan / tathaivobhe svargajayAya sRSTe prAdurAsIdrajastIvaM na prAjJAyata kiMcana // 40 tathA yubhe satpuruSAryagupte // 4 dhvajAnAM dhUyamAnAnAM sahasA mAtarizvanA / pazcAnmukhAH kuravo dhArtarASTrAH kiGkiNIjAlanaddhAnAM kAzcanasragvatAM ravaiH // 41 sthitAH pArthAH prAGmukhA yotsymaanaaH| mahatAM sapatAkAnAmAdityasamatejasAm / daityendraseneva ca kauravANAM sarva jhaNajhaNIbhUtamAsIttAlavaneSviva // 42 devendraseneva ca pANDavAnAm // 5 evaM te puruSavyAghrAH pANDavA yuddhanandinaH / zukro vAyuH pRSThataH pANDavAnAM dhArtarASTrAzvApadA vyAbhaSanta / vyavasthitAH prativyUhya tava putrasya vAhinIm // 43 gajendrANAM madagandhAMzca tIvrAsraMsanta iva majjAno yodhAnAM bhrtrssbh| nna sehire tava putrasya nAgAH // 6 dRSTvAgrato bhImasenaM gadApANimavasthitam // 44 duryodhano hastinaM padmavarNa iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi suvarNakakSyaM jAtibalaM prabhinnam / ... ekonaviMzo'dhyAyaH // 19 // samAsthito madhyagataH kurUNAM 20 saMstUyamAno bandibhirmAgadhaizca // 7 dhRtarASTra uvAca / candraprabhaM zvetamasyAtapatraM sUryodaye saMjaya ke nu pUrva sauvarNI lagbhrAjate cottamAGge / yuyutsavo hRSyamANA ivAsan / taM sarvataH zakuniH pArvatIyaH mAmakA vA bhISmanetrAH samIke . sAdhaM gAndhAraiH pAti gAndhArarAjaH // 8 ___ pANDavA vA bhImanetrAstadAnIm // 1 bhISmo'grataH sarvasainyasya vRddhaH keSAM jaghanyau somasUryo savAyU zvetacchatraH zvetadhanuH sazaGkhaH / . keSAM senAM zvApadA vyAbhaSanta / zvetoSNISaH pANDureNa dhvajena keSAM yUnAM mukhavarNAH prasannAH zvetairazvaiH zvetazailaprakAzaH // 9 .. sarvaM hyetadbhUhi tattvaM yathAvat // 2 tasya sainyaM dhArtarASTrAzca sarve : - 1155 - Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 20. 10] mahAbhArate [6. 21. 11 bAhrIkAnAmekadezaH zalazca / bhISmeNa dhArtarASTrANAM vyUhaH pratyaGmukho yudhi // 19 ye cAmbaSThAH kSatriyA ye ca sindhau anantarUpA dhvajinI tvadIyA tathA sauvIrAH paJcanadAzca shuuraaH||10 narendra bhImA na tu pANDavAnAm / zoNairhayai rukmaratho mahAtmA tAM tveva manye bRhatIM duSpradhRSyAM droNo mahAbAhuradInasattvaH / yasyA netArau kezavazvArjunazca // 20 Aste guruH prayazAH sarvarAjJAM iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi pazcAccamUmindra ivAbhirakSan // 11 viMzo'dhyAyaH // 20 // vArddhakSatriH sarvasainyasya madhye 21 __bhUrizravAH purumitro jayazca / saMjaya uvaac| zAlvA matsyAH kekayAzcApi sarve bRhatIM dhArtarASTrANAM dRSTvA senAM samudyatAm / . ' gajAnIkairdhAtaro yotsymaanaaH|| 12 viSAdamagamadrAjA kuntIputro yudhiSThiraH // 1 zAradvatazcottaradhUrmahAtmA vyUha bhISmeNa cAbhedyaM kalpitaM prekSya pANDavaH / maheSvAso gautmshcitryodhii| abhedyamiva saMprekSya viSaNNo'rjunamabravIt // 2 zakaiH kirAtairyavanaiH pahnavaizca dhanaMjaya kathaM zakyamasmAbhiryo mAhave / sAdhaM camUmuttarato'bhipAti // 13 dhArtarASTramahAbAho yeSAM yoddhA pitAmahaH // 3 . mahArathairandhakavRSNibhojaiH akSobhyo'yamabhedyazca bhISmeNAmitrakarzinA / saurASTrakainairRtairAttazastraiH / kalpitaH zAstradRSTena vidhinA bhUritejasA // 4 bRhadbalaH kRtavarmAbhigupto te vayaM saMzayaM prAptAH sasainyAH zatrukarzana / balaM tvadIyaM dakSiNato'bhipAti // 14 / kathamasmAnmahAvyUhAdudyAnaM no bhaviSyati // 5 saMzaptakAnAmayutaM rathAnAM athArjuno'bravItpArthaM yudhiSThiramamitrahA / ___ mRtyurjayo vArjunasyeti sRSTAH / viSaNNamabhisaMprekSya tava rAjannanIkinIm // 6 yenArjunastena rAjankRtAsrAH prjnyyaabhydhikaashuuraangunnyuktaanbhuunpi| prayAtA vai te trigartAzca zUrAH // 15 jayantyalpatarA yena tannibodha vizAM pate // 7 sAyaM zatasahasraM tu nAgAnAM tava bhArata / tattu te kAraNaM rAjanpravakSyAmyanasUyave / nAge nAge rathazataM zataM cAzvA rathe rathe // 16 nAradastamRSirveda bhISmadroNau ca pANDava // 8 azve'zve daza dhAnuSkA dhAnuSke daza carmiNaH / etamevArthamAzritya yuddhe devAsure'bravIt / evaM vyUDhAnyanIkAni bhISmeNa tava bhArata // 17 / pitAmahaH kila purA mahendrAdIndivaukasaH // 9 avyUhanmAnuSaM vyahaM daivaM gAndharvamAsuram / na tathA balavIryAbhyAM vijayante jigISavaH / divase divase prApte bhISmaH zAMtanavo'graNIH // 18 yathA satyAnRzaMsyAbhyAM dharmeNaivodyamena ca // 10 mahArathaughavipulaH samudra iva parvaNi / tyaktvAdharmaM ca lobhaM ca mohaM codymmaasthitaaH| -1156 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 21. 11] bhISmaparva [6. 22. 13 yudhyadhvamanahaMkArA yato dharmastato jayaH // 11 evaM rAjanvijAnIhi dhruvo'smAkaM raNe jyH| yathA me nAradaH prAha yataH kRSNastato jayaH // 12 guNabhUto jayaH kRSNe pRSThato'nveti mAdhavam / anyathA vijayazcAsya saMnatizcAparo guNaH / / 13 anantatejA govindaH zatrupUgeSu niya'thaH / puruSaH sanAtanatamo yataH kRSNastato jayaH // 14 purA hyeSa haribhUtvA vaikuNTho'kuNThasAyakaH / surAsurAnavasphUrjannabravItke jayantviti // 15 anu kRSNaM jayemeti yairuktaM tatra tairjitam / tatprasAdAddhi trailokyaM prAptaM zakrAdibhiH suraiH||16 tasya te na vyathAM kAMcidiha pazyAmi bhArata / yasya te jayamAzAste vizvabhuktridazezvaraH // 17 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi ekaviMzo'dhyAyaH // 21 // 22 saMjaya uvAca / tato yudhiSThiro rAjA svAM senAM samacodayat / prativyUhannanIkAni bhISmasya bharatarSabha // 1 yathoddiSTAnyanIkAni pratyavyUhanta pANDavAH / svarga paramabhIpsantaH suyuddhena kurUdvahAH // 2 madhye zikhaNDino'nIkaM rakSitaM savyasAcinA / dhRSTadyumnasya ca svayaM bhImena paripAlitam / / 3 anIkaM dakSiNaM rAjanyuyudhAnena pAlitam / zrImatA sAtvatAgryeNa zakreNeva dhanuSmatA // 4 mahendrayAnapratimaM rathaM tu sopaskaraM hATakaratnacitram / yudhiSThiraH kAzcanabhANDayoktraM samAsthito nAgakulasya madhye // 5 samuchritaM dAntazalAkamasya supANDuraM chatramatIva bhaati| pradakSiNaM cainamupAcaranti maharSayaH saMstutibhirnarendram // 6 purohitAH zatruvadhaM vadanto maharSivRddhAH zrutavanta eva / japyaizca mantraizca tathauSadhIbhiH samantataH svastyayanaM pracakruH // 7 tataH sa vastrANi tathaiva gAzca ____ phalAni puSpANi tathaiva niSkAn / kuruttamo brAhmaNasAnmahAtmA ___ kurvanyayau zakra ivAmarebhyaH // 8 sahasrasUryaH zatakiGkiNIkaH praay'jaambuundhemcitrH| ratho'rjunasyAgnirivArcimAlI vibhrAjate zvetahayaH sucakraH // 9 tamAsthitaH kezavasaMgRhItaM kapidhvajaM gANDivabANahastaH / dhanurdharo yasya samaH pRthivyAM na vidyate no bhavitA vA kadAcit // 10 udvartayiSyaMstava putrasenA matIva raudraM sa bibharti rUpam / anAyudho yaH subhujo bhujAbhyAM narAzvanAgAnyudhi bhasma kuryAt // 11 . sa bhImasenaH sahito yamAbhyAM * vRkodaro vIrarathasya goptaa| taM prekSya mattarSabhasiMhakhelaM loke mahendrapratimAnakalpam // 12 samIkSya senAgragataM durAsadaM pravivyathuH paGkagatA ivossttraaH| -1157 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 22. 13] mahAbhArate [6. 23. 14 23 vRkodaraM vAraNarAjadarpa yodhAstvadIyA bhayavinasattvAH // 13 dhRtarASTra uvAca / anIkamadhye tiSThantaM rAjaputraM durAsadam / dharmakSetre kurukSetre samavetA yuyutsavaH / abravIdbharatazreSThaM guDAkezaM janArdanaH // 14 mAmakAH pANDavAzcaiva kimakurvata saMjaya // 1 vAsudeva uvaac| saMjaya uvAca / ya eSa goptA pratapanbalastho dRSTvA tu pANDavAnIkaM vyUDhaM duryodhanastadA / ___ yo naH senAM siMha ivekSate ca / AcAryamupasaMgamya rAjA vacanamabravIt // 2 sa eSa bhISmaH kuruvaMzaketu pazyaitAM pANDuputrANAmAcArya mahatIM camUm / yenAhRtAstriMzato vAjimedhAH // 15 vyUDhAM drupadaputreNa tava ziSyeNa dhImatA // 3 etAnyanIkAni mahAnubhAvaM atra zUrA maheSvAsA bhImArjunasamA yudhi / ' gRhanti meghA iva dharmarazmim / yuyudhAno virATazca drupadazca mahArathaH // 4 etAni hatvA puruSapravIra dhRSTaketuzcekitAnaH kAzirAjazca vIryavAn / kAzva yuddhaM bharatarSabheNa // 16 purujitkuntibhojazca zaibyazca narapuMgavaH // 5 dhRtarASTra uvaac| yudhAmanyuzca vikrAnta uttamaujAzca vIryavAn / saubhadro draupadeyAzca sarva eva mahArathAH // 6 keSAM prahRSTAstatrAne yodhA yudhyanti saMjaya / asmAkaM tu viziSTA ye tAnnibodha dvijottama / udagramanasaH ke'tra ke vA dInA vicetsH|| 17 nAyakA mama sainyasya saMjJArtha tAnbravImi te // 7 ke pUrva prAharaMstatra yuddhe hRdayakampane / bhavAnbhISmazca karNazca kRpazca samitiMjayaH / mAmakAH pANDavAnAM vA tanmamAcakSva saMjaya // 18 azvatthAmA vikarNazca saumadattistathaiva ca // 8 kasya senAsamudaye gandhamAlyasamudbhavaH / anye ca bahavaH zUrA madarthe . tyaktajIvitAH / vAcaH pradakSiNAzcaiva yodhAnAmabhigarjatAm // 19 nAnAzastrapraharaNAH sarve yuddhavizAradAH // 9 saMjaya uvAca / aparyAptaM tadasmAkaM balaM bhISmAbhirakSitam / ubhayoH senayostatra yodhA jahRSire mudA / paryAptaM tvidameteSAM balaM bhImAbhirakSitam // 10 sragdhUpapAnagandhAnAmubhayatra samudbhavaH // 20 ayaneSu ca sarveSu yathAbhAgamavasthitAH / saMhatAnAmanIkAnAM vyUDhAnAM bharatarSabha / bhISmamevAbhirakSantu bhavantaH sarva eva hi // 11 saMsarpatAmudIrNAnAM vimardaH sumahAnabhUt // 21 tasya saMjanayanharSa kuruvRddhaH pitAmahaH / / vAditrazabdastumulaH zaGkhabherIvimizritaH / siMhanAdaM vinadyoJcaiH zaGkha dadhmau pratApavAn // 12 kuJjarANAM ca nadatAM sainyAnAM ca prahRSyatAm // 22 tataH zaGkhAzca bheryazca pnnvaankgomukhaaH| iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi sahasaivAbhyahanyanta sa zabdastumulo'bhavat // 13 dvAviMzo'dhyAyaH // 22 // / tataH zvetaihayairyukte mahati syandane sthitau| . - 1158 - Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 23. 14 ] bhISmaparva [6. 23. 44 mAdhavaH pANDavazcaiva divyau zaGkhau pradadhmatuH // 14 vepathuzca zarIre me romaharSazca jAyate // 29 pAzcajanyaM hRSIkezo devadattaM dhnNjyH| - gANDIvaM sraMsate hastAttvakcaiva paridahyate / pauND dadhmau mahAzaGkha bhImakarmA vRkodaraH // 15 na ca zaknomyavasthAtuM bhramatIva ca me manaH // 30 anantavijayaM rAjA kuntIputro yudhiSThiraH / nimittAni ca pazyAmi viparItAni kezava / nakulaH sahadevazca sughoSamaNipuSpakau // 16 na ca zreyo'nupazyAmi hatvA svajanamAhave // 31 kAzyazca parameSvAsaH zikhaNDI ca mhaarthH| na kAle vijayaM kRSNa na ca rAjyaM sukhAni ca / dhRSTadyumno virATazca sAtyakizcAparAjitaH // 17 kiM no rAjyena govinda kiM bhogairjIvitena vA // 32 drupado draupadeyAzca sarvazaH pRthivIpate / yeSAmarthe kAGkitaM no rAjyaM bhogAH sukhAni ca / saubhadrazca mahAbAhuH zaGkhAndadhmuH pRthakpRthak // 18 ta ime'vasthitA yuddhe prANAMstyaktvA dhanAni ca // 33 sa ghoSo dhArtarASTrANAM hRdayAni vyadArayat / AcAryAH pitaraH putrAstathaiva ca pitAmahAH / nabhazca pRthivIM caiva tumulo vyanunAdayan // 19 mAtulAH zvazurAH pautrAH syAlAH saMbandhinastathA // atha vyavasthitAndRSTvA dhArtarASTrAnkapidhvajaH / etAnna hantumicchAmi nato'pi madhusUdana / pravRtte zastrasaMpAte dhanurudyamya pANDavaH // 20 api trailokyarAjyasya hetoH kiM nu mhiikRte||35 hRSIkezaM tadA vAkyamidamAha mahIpate / nihatya dhArtarASTrAnnaH kA prItiH syAjanArdana / senayorubhayormadhye rathaM sthApaya me'cyuta // 21 pApamevAzrayedasmAnhatvaitAnAtatAyinaH // 36 yAvadetAnnirIkSehaM yoddhakAmAnavasthitAn / tasmAnnArhA vayaM hantuM dhArtarASTrAnsabAndhavAn / kairmayA saha yoddhavyamasminraNasamudyame // 22 svajanaM hi kathaM hatvA sukhinaH syAma mAdhava // 37 yotsyamAnAnavekSe'haM ya ete'tra samAgatAH / yadyapyete na pazyanti lobhopahatacetasaH / dhArtarASTrasya durbudveyuddhe priyacikIrSavaH // 23 kulakSayakRtaM doSaM mitradrohe ca pAtakam // 38 evamukto hRSIkezo guDAkezena bhArata / kathaM na jJeyamasmAbhiH pApAdasmAnivartitam / senayorubhayormadhye sthApayitvA rathottamam // 24 kulakSayakRtaM doSaM prapazyadbhirjanArdana // 39 bhISmadroNapramukhataH sarveSAM ca mahIkSitAm / kulakSaye praNazyanti kuladharmAH sanAtanAH / uvAca pArtha pazyaitAnsamavetAnkurUniti / / 25 dharme naSTe kulaM kRtsnamadharmo'bhibhavatyuta // 40 tatrApazyatsthitAnpArthaH pitRnatha pitAmahAn / adharmAbhibhavAtkRSNa praduSyanti kulastriyaH / aacaaryaanmaatulaanbhraatRnputraanpautraanskhiiNstthaa|| strISu duSTAsu vArSNeya jAyate varNasaMkaraH / / 41 zvazurAnsuhRdazcaiva senayorubhayorapi / saMkaro narakAyaiva kulaghnAnAM kulasya c| tAnsamIkSya sa kaunteyaH srvaanbndhuunvsthitaan||27 / patanti pitaro hyeSAM luptapiNDodakakriyAH // 42 kRpayA parayAviSTo viSIdannidamabravIt / doSairetaiH kulaghnAnAM varNasaMkarakArakaiH / dRSTvemAnsvajanAnkRSNa yuyutsUnsamavasthitAn // 28 utsAdyante jAtidharmAH kuladharmAzca shaashvtaaH||43 sIdantiM mama gAtrANi mukhaM ca prishussyti| utsannakuladharmANAM manuSyANAM janArdana / - 1159 - Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 28. 44] mahAbhArate [6. 24. 19 24 narake niyataM vAso bhavatItyanuzuzruma // 44 pRcchAmi tvA dharmasaMmUDhacetAH / aho bata mahatpApaM kartuM vyavasitA vayam / yacchreyaH syAnnizcitaM brUhi tanme yadrAjyasukhalobhena hantuM svajanamudyatAH // 45 ziSyaste'haM zAdhi mAM tvAM prapannam // 7 yadi mAmapratIkAramazastraM zastrapANayaH / na hi prapazyAmi mamApanudyAdhArtarASTrA raNe hanyustanme kSemataraM bhavet // 46 dyacchokamucchoSaNamindriyANAm / evamuktvArjunaH saMkhye rathopastha upAvizat / avApya bhUmAvasapatnamRddhaM visRjya sazaraM cApaM zokasaMvignamAnasaH // 47 rAjyaM surANAmapi cAdhipatyam // 8 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi saMjaya uvaac| prayoviMzo'dhyAyaH // 23 // evamuktvA hRSIkezaM guDAkezaH paraMtapa / na yotsya iti govindamuktvA tUSNIM babhUva h||9 saMjaya uvaac| tamuvAca hRSIkezaH prahasanniva bhArata / taM tathA kRpayAviSTamazrupUrNAkulekSaNam / senayorubhayormadhye viSIdantamidaM vacaH // 10 viSIdantamidaM vAkyamuvAca madhusUdanaH // 1 zrIbhagavAnuvAca / zrIbhagavAnuvAca / azocyAnanvazocastvaM prajJAvAdAMzca bhASase / kutastvA kazmalamidaM viSame samupasthitam / gatAsUnagatAtUMzca nAnuzocanti paNDitAH // 11 anAryajuSTamasvaya'makIrtikaramarjuna // 2 na tvevAhaM jAtu nAsaM na tvaM neme janAdhipAH / laibyaM mA sma gamaH pArtha naitattvayyupapadyate / na caiva na bhaviSyAmaH sarve vayamataH param // 12 kSudraM hRdayadaurbalyaM tyaktvottiSTha paraMtapa // 3 dehino'sminyathA dehe kaumAraM yauvanaM jraa| arjuna uvAca / tathA dehAntaraprApti/rastatra na muhyati // 13 kathaM bhISmamahaM saMkhye droNaM ca madhusUdana / mAtrAsparzAstu kaunteya zItoSNasukhaduHkhadAH / iSubhiH pratiyotsyAmi pUjAvirisUdana // 4 AgamApAyino'nityAstAstitikSasva bhArata // 14 gurUnahatvA hi mahAnubhAvA yaM hi na vyathayantyete puruSaM puruSarSabha / zreyo bhoktuM bhakSamapIha loke / samaduHkhasukhaM dhIraM so'mRtatvAya kalpate // 15 hatvArthakAmAMstu gurUnihaiva nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH / bhuJjIya bhogAnrudhirapradigdhAn // 5 ubhayorapi dRSTo'ntastvanayostattvadarzibhiH // 16 na caitadvidmaH kataranno garIyo avinAzi tu tadviddhi yena sarvamidaM tatam / yadvA jayema yadi vA no jayeyuH / / vinAzamavyayasyAsya na kazcitkartumarhati // 17 yAneva hatvA na jijIviSAma antavanta ime dehA nityasyoktAH zarIriNaH / ste'vasthitAH pramukhe dhArtarASTrAH // 6 | anAzino'prameyasya tasmAdyudhyasva bhArata // 18 kArpaNyadoSopahatasvabhAvaH ya enaM vetti hantAraM yazcainaM manyate-hatam / - 1160 - Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 24. 19 ] bhISmaparva [6. 24 46 ubhI to na vijAnIto nAyaM hanti na hanyate // dhAddhi yuddhAcchyo'nyatkSatriyasya na vidyte||31 na jAyate mriyate vA kadAci yadRcchayA copapannaM svargadvAramapAvRtam / nAyaM bhUtvA bhavitA vA na bhUyaH / sukhinaH kSatriyAH pArtha labhante yuddhamIdRzam // 32 ajo nityaH zAzvato'yaM purANo atha cettvamimaM dhayaM saMgrAmaM na kariSyasi / .. na hanyate hanyamAne zarIre // 20 tataH svadharma kIrti ca hitvA pApamavApsyasi // 33 vedAvinAzinaM nityaM ya enamajamavyayam / akIrtiM cApi bhUtAni kathayiSyanti te'vyayAm / kathaM sa puruSaH pArtha kaM ghAtayati hanti kam // 21 saMbhAvitasya cAkIrtimaraNAdatiricyate // 34 vAsAMsi jIrNAni yathA vihAya bhayAdraNAduparataM masyante tvAM mahArathAH / navAni gRhNAti naro'parANi / yeSAM ca tvaM bahumato bhUtvA yAsyasi lAghavam // tathA zarIrANi vihAya jIrNA avAcyavAdAMzca bahUnvadiSyanti tavAhitAH / ___ nyanyAni saMyAti navAni dehI // 22 nindantastava sAmarthya tato duHkhataraM nu kim // 36 nainaM chindanti zastrANi nainaM dahati pAvakaH / hato vA prApsyasi svarga jitvA vA bhokSyase mahIm / na cainaM kledayantyApo na zoSayati mArutaH // 23 tasmAduttiSTha kaunteya yuddhAya kRtanizcayaH // 37 acchedyo'yamadAhyo'yamaledyo'zoSya eva c|| sukhaduHkhe same kRtvA lAbhAlAbhI jayAjayau / nityaH sarvagataH sthANuracalo'yaM sanAtanaH // 24 tato yuddhAya yujyasva naivaM pApamavApsyasi // 38 avyakto'yamacintyo'yamavikAryo'yamucyate / eSA te'bhihitA sAMkhye buddhioMge vimAM zRNu / tasmAdevaM viditvainaM nAnuzocitumarhasi // 25 buddhyA yukto yayA pArtha karmabandhaM prahAsyasi // 39 atha cainaM nityajAtaM nityaM vA manyase mRtam / nehAbhikramanAzo'sti pratyavAyo na vidyate / tathApi tvaM mahAbAho nainaM zocitumarhasi // 26 svalpamapyasya dharmasya trAyate mahato bhayAt // 40 jAtasya hi dhruvo mRtyudhruvaM janma mRtasya ca / vyavasAyAtmikA buddhirekeha kurunandana / tasmAdaparihArye'rthe na tvaM zocitumarhasi // 27 bahuzAkhA hyanantAzca buddhayo'vyavasAyinAm // 41 avyaktAdIni bhUtAni vyaktamadhyAni bhArata / yAmimAM puSpitAM vAcaM pravadantyavipazcitaH / pavyaktanidhanAnyeva tatra kA paridevanA // 28 vedavAdaratAH pArtha nAnyadastIti vAdinaH // 42 . Azcaryavatpazyati kazcidena kAmAtmAnaH svargaparA janmakarmaphalapradAm / . mAzcaryavadvadati tathaiva cAnyaH / kriyAvizeSabahulAM bhogaizvaryagati prati // 43 AzcaryavaJcainamanyaH zRNoti bhogaizvaryaprasaktAnAM tayApahRtacetasAm / zrutvApyenaM veda na caiva kazcit // 29 vyavasAyAtmikA buddhiH samAdhau na vidhiiyte||44 hI nityamavadhyo'yaM dehe sarvasya bhaart| traiguNyaviSayA vedA nisvaiguNyo bhavArjuna / tasmAtsarvANi bhUtAni na tvaM zocitumarhasi // 30 nidvaMdvo nityasattvastho niryogakSema AtmavAn // 45 vadharmamapi cAvekSya na vikmpitumhsi| yAvAnartha udapAne sarvataHsaMplutodake / / ma.bhA. 146 -1161 - Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 24. 46 ] mahAbhArate [6. 24.72 tAvAnsarveSu vedeSu brAhmaNasya vijAnataH // 46 indriyANi pramAthIni haranti prasabhaM mnH|| 60 karmaNyevAdhikAraste mA phaleSu kadAcana / tAni sarvANi saMyamya yukta AsIta mtprH| mA karmaphalaheturbhUrmA te saGgo'stvakarmaNi // 47 vaze hi yasyendriyANi tasya prajJA prtisstthitaa|| 61 yogasthaH kuru karmANi saGgaM tyaktvA dhanaMjaya / dhyAyato viSayAnpuMsaH saGgarateSUpajAyate / siddhyasiddhyoH samo bhUtvA samatvaM yoga ucyte|| saGgAtsaMjAyate kAmaH kAmAtkrodho'bhijAyate // 62 dUreNa hyavaraM karma buddhiyogAddhanaMjaya / krodhAdbhavati saMmohaH saMmohAtsmRtivibhramaH / buddhau zaraNamanviccha kRpaNAH phalahetavaH // 49 smRtibhraMzAdbuddhinAzo buddhinAzAtpraNazyati // 63 buddhiyukto jahAtIha ubhe sukRtaduSkRte / rAgadveSaviyuktaistu viSayAnindriyaizvaran / tasmAdyogAya yujyasva yogaH karmasu kauzalam // 50 AtmavazyairvidheyAtmA prasAdamadhigacchati // 64 karmajaM buddhiyuktA hi phalaM tyaktvA manISiNaH / prasAde sarvaduHkhAnAM haanirsyopjaayte| . ' janmabandhavinirmuktAH padaM gacchantyanAmayam // 51 prasannacetaso hyAzu buddhiH paryavatiSThate // 65 yadA te mohakalilaM buddhirvyatitariSyati / nAsti buddhirayuktasya na cAyuktasya bhAvanA / tadA gantAsi nirvedaM zrotavyasya zrutasya ca // 52 na cAbhAvayataH zAntirazAntasya kutaH sukham // 66 zrutivipratipannA te yadA sthAsyati nishclaa| indriyANAM hi caratAM yanmano'nuvidhIyate / samAdhAvacalA buddhistadA yogamavApsyasi // 53 tadasya harati prajJAM vAyu vamivAmbhasi // 67 ___ arjuna uvAca / tasmAdyasya mahAbAho nigRhItAni sarvazaH / sthitaprajJasya kA bhASA samAdhisthasya kezava / indriyANIndriyArthebhyastasya prajJA pratiSThitA // 68 sthitadhIH kiM prabhASeta kimAsIta vrajeta kim // zrIbhagavAnuvAca / yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgarti saMyamI / prajahAti yadA kAmAnsarvAnpArtha manogatAn / yasyAM jAgrati bhUtAni sA nizA pazyato muneH // 69 AtmanyevAtmanA tuSTaH sthitaprajJastadocyate // 55 ApUryamANamacalapratiSThaM duHkheSvanudvignamanAH sukheSu vigtspRhH|| ____ samudramApaH pravizanti yadvat / vItarAgabhayakrodhaH sthitadhIrmunirucyate // 56 tadvatkAmA yaM pravizanti sarve yaH sarvatrAnabhisnehastattatprApya zubhAzubham / sa zAntimApnoti na kAmakAmI // 70 nAbhinandati na dveSTi tasya prajJA pratiSThitA / / 57 vihAya kAmAnyaH sarvAnpumAMzcarati ni:spRhaH / yadA saMharate cAyaM kUrmo'GgAnIva sarvazaH / / nirmamo nirahaMkAraH sa zAntimadhigacchati // 71 indriyANIndriyArthebhyastasya prajJA pratiSThitA // 58 eSA brAhmI sthitiH pArtha nainAM prApya vimuhyati / viSayA vinivartante nirAhArasya dehinaH / sthitvAsyAmantakAle'pi brahmanirvANamRcchati // 72 rasavarja raso'pyasya paraM dRSTvA nivartate // 59 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi yatato hyapi kaunteya puruSasya vipazcitaH / cturviNsho'dhyaayH||24|| - 1162 - Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 25.1] bhISmaparva [6. 25. 29 yajJAdbhavati parjanyo yajJaH karmasamudbhavaH // 14 arjuna uvaac| karma brahmodbhavaM viddhi brahmAkSarasamudbhavam / jyAyasI cetkarmaNaste matA buddhirjanArdana / tasmAtsarvagataM brahma nityaM yajJe pratiSThitam // 15 tatkiM karmaNi ghore mAM niyojayasi kezava // 1 evaM pravartitaM cakraM nAnuvartayatIha yaH / vyAmizreNaiva vAkyena buddhiM mohayasIva me|| aghAyurindriyArAmo moghaM pArtha sa jIvati // 16 tadekaM vada nizcitya yena zreyo'hamApnuyAm / / 2 yastvAtmaratireva syAdAtmatRptazca mAnavaH / zrIbhagavAnuvAca / Atmanyeva ca saMtuSTastasya kArya na vidyate // 17 loke'smindvividhA niSThA purA proktA mayAnagha / naiva tasya kRtenArtho nAkRteneha kazcana / jJAnayogena sAMkhyAnAM karmayogena yoginAm // 3 na cAsya sarvabhUteSu kazcidarthavyapAzrayaH // 18 na karmaNAmanArambhAnnaiSkayaM puruSo'nute / tasmAdasaktaH satataM kArya karma samAcara / na ca saMnyasanAdeva siddhiM samadhigacchati // 4 asakto hyAcarankarma paramApnoti pUruSaH // 19 na hi kazcitkSaNamapi jAtu tiSThatyakarmakRt / karmaNaiva hi saMsiddhimAsthitA janakAdayaH / kAryate hyavazaH karma sarvaH prakRtijairguNaiH / / 5 / / lokasaMgrahamevApi saMpazyankartumarhasi // 20 karmendriyANi saMyamya ya Aste manasA smaran / / yadyadAcarati zreSThastattadevetaro janaH / indriyArthAnvimUDhAtmA mithyAcAraH sa ucyate // 6 sa yatpramANaM kurute lokastadanuvartate // 21 yastvindriyANi manasA niymyaarbhte'rjun| na me pArthAsti kartavyaM triSu lokeSu kiMcana / karmendriyaiH karmayogamasaktaH sa viziSyate // 7 nAnavAptamavAptavyaM varta eva ca karmaNi // 22 niyataM kuru karma tvaM karma jyAyo hyakarmaNaH / yadi hyahaM na varteyaM jAtu krmnnytndritH| zarIrayAtrApi ca te na prasidhyedakarmaNaH / / 8 mama vAnuvartante manuSyAH pArtha sarvataH // 23 yajJArthAtkarmaNo'nyatra loko'yaM karmabandhanaH / utsIdeyurime lokA na kuryAM karma cedaham / tadartha karma kaunteya muktasaGgaH samAcara // 9 saMkarasya ca kartA syAmupahanyAmimAH prajAH // 24 sahayajJAH prajAH sRSTvA purovAca prjaaptiH|| saktAH karmaNyavidvAMso yathA kurvanti bhArata / anena prasaviSyadhvameSa vo'stviSTakAmadhuk // 10 kuryAdvidvAMstathAsaktazcikIrSurlokasaMgraham / / 25 devAnbhAvayatAnena te devA bhAvayantu vaH / na buddhibhedaM janayedajJAnAM karmasaGginAm / parasparaM bhAvayantaH zreyaH paramavApsyatha // 11 joSayetsarvakarmANi vidvAnyuktaH samAcaran // 26 , iSTAnbhogAnhi vo devA dAsyante yajJabhAvitAH / prakRteH kriyamANAni guNaiH karmANi sarvazaH / tairdattAnapradAyaibhyo yo bhuGkte stena eva saH // 12 ahaMkAravimUDhAtmA kartAhamiti manyate // 27 yajJaziSTAzinaH santo mucyante sarvakilbiSaiH / tattvavittu mahAbAho guNakarmavibhAgayoH / bhuJjate te tvacaM pApA ye pacantyAtmakAraNAt // 13 / guNA guNeSu vartanta iti matvA na sajjate // 28 annAdbhavanti bhUtAni parjanyAdannasaMbhavaH / prakRterguNasaMmUDhAH sajjante guNakarmasu / - 1163 - Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 25. 29 ] mahAbhArate [6. 26. 12 tAnakRtsnavido mandAnkRtsna vinna vicAlayet / / 29 / jahi zatru mahAbAho kAmarUpaM durAsadam // 43 mayi sarvANi karmANi sNnysyaadhyaatmcetsaa| / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi nirAzIrnirmamo bhUtvA yudhyasva vigatajvaraH // 30 pnycviNsho'dhyaayH|| 25 // ye me matamidaM nityamanutiSThanti mAnavAH / zraddhAvanto'nasUyanto mucyante te'pi krmbhiH||31 zrIbhagavAnuvAca / ye tvetadabhyasUyanto nAnutiSThanti me matam / / imaM vivasvate yogaM proktavAnahamavyayam / sarvajJAnavimUDhAMstAnviddhi naSTAnacetasaH // 32 vivasvAnmanave prAha manurikSyAkave'bravIt // 1 sadRzaM ceSTate svasyAH prakRterjJAnavAnapi / evaM paraMparAprAptamimaM rAjarSayo viduH / prakRtiM yAnti bhUtAni nigrahaH kiM kariSyati // 33 sa kAleneha mahatA yogo naSTaH paraMtapa // 2 indriyasyendriyasyArthe rAgadveSau vyavasthitau / sa evAyaM mayA te'dya yogaH proktaH purAtanaH / .. tayorna vazamAgacchettau hyasya paripanthinau // 34 . bhakto'si me sakhA ceti rahasyaM hyetaduttamam // 3 zreyAnsvadharmo viguNaH paradharmAtsvanuSThitAt / arjuna uvAca / svadharme nidhanaM zreyaH paradharmo bhayAvahaH // 35 aparaM bhavato janma paraM janma vivasvataH / .. arjuna uvaac| kathametadvijAnIyAM tvamAdau proktavAniti // 4 atha kena prayukto'yaM pApaM carati puruSaH / zrIbhagavAnuvAca / anicchannapi vArSNeya balAdiva niyojitaH // 36 bahUni me vyatItAni janmAni tava cArjuna / . shriibhgvaanuvaac| tAnyahaM veda sarvANi na tvaM vettha paraMtapa // 5 kAma eSa krodha eSa rajoguNasamudbhavaH / ajo'pi sannavyayAtmA bhUtAnAmIzvaro'pi san / mahAzano mahApApmA viddhayenamiha vairiNam // 37 / prakRtiM svAmadhiSThAya saMbhavAmyAtmamAyayA // 6 dhUmenAvriyate vahniryathAdarzo malena ca / yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhArata / yatholbenAvRto garbhastathA tenedamAvRtam // 38 abhyutthAnamadharmasya tadAtmAnaM sRjAmyaham // 7 AvRtaM jJAnametena jJAnino nityvairinnaa| paritrANAya sAdhUnAM vinAzAya ca duSkRtAm / kAmarUpeNa kaunteya duSpUreNAnalena ca // 39 dharmasaMsthApanArthAya saMbhavAmi yuge yuge // 8 indriyANi mano buddhirsyaadhisstthaanmucyte|| janma karma ca me divyamevaM yo vetti tattvataH / etairvimohayatyeSa jJAnamAvRtya dehinam // 40 tyaktvA dehaM punarjanma naiti mAmeti so'rjuna // 9 tasmAttvamindriyANyAdau niyamya bhrtrssbh| vItarAgabhayakrodhA manmayA mAmupAzritAH / pApmAnaM prajahi hyenaM jJAnavijJAnanAzanam // 41 / bahavo jJAnatapasA pUtA mdbhaavmaagtaaH|| 10 indriyANi parANyAhurindriyebhyaH paraM manaH / ye yathA mAM prapadyante tAMstathaiva bhajAmyaham / manasastu parA buddhiryo buddheH paratastu sH|| 42 / | mama vAnuvartante manuSyAH pArtha sarvazaH // 11 evaM buddheH paraM buddhA sNstbhyaatmaanmaatmnaa| kAGkSantaH karmaNAM siddhiM yajanta iha devatAH / / - 1164 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 26. 12 ] bhISmaparva [6. 26. 42 kSipraM hi mAnuSe loke siddhirbhavati karmajA // 12 | AtmasaMyamayogAgnau juhvati jJAnadIpite // 27 cAturvayaM mayA sRSTaM gunnkrmvibhaagshH| dravyayajJAstapoyajJA yogayajJAstathApare / tasya kartAramapi mAM viddhyakartAramavyayam // 13 svAdhyAyajJAnayajJAzca yatayaH saMzitavratAH // 28 na mAM karmANi limpanti na me karmaphale spRhA / apAne juhvati prANaM prANe'pAnaM tathApare / iti mAM yo'bhijAnAti karmabhirna sa badhyate // 14 prANApAnagatI ruddhA prANAyAmaparAyaNAH / / 29 evaM jJAtvA kRtaM karma pUrvairapi mumukSubhiH / apare niyatAhArAH prANAnprANeSu juhvati / kuru karmaiva tasmAttvaM pUrvaiH pUrvataraM kRtam / / 15 / sarve'pyete yajJavido yajJakSapitakalmaSAH // 30 kiM karma kimakarmeti kavayo'pyatra mohitAH / / yajJaziSTAmRtabhujo yAnti brahma sanAtanam / tatte karma pravakSyAmi yajjJAtvA mokSyase'zubhAt // nAyaM loko'styayajJasya kuto'nyaH kurusattama // 31 karmaNo hyapi boddhavyaM boddhavyaM ca vikarmaNaH / evaM bahuvidhA yajJA vitatA brahmaNo mukhe / akarmaNazca boddhavyaM gahanA karmaNo gatiH / / 17 karmajAnviddhi tAnsarvAnevaM jJAtvA vimokssyse||32 karmaNyakarma yaH pazyedakarmaNi ca karma yH| zreyAndravyamayAdyajJAjjJAnayajJaH paraMtapa / sa buddhimAnmanuSyeSu sa yuktaH kRtsnakarmakRt // 18 sarvaM karmAkhilaM pArtha jJAne parisamApyate // 33 yasya sarve samArambhAH kaamsNklpvrjitaaH| tadviddhi praNipAtena paripraznena sevyaa| jJAnAgnidagdhakarmANaM tamAhuH paNDitaM budhAH // 19 upadekSyanti te jJAnaM jJAninastattvadarzinaH / / 34 tyaktvA karmaphalAsaGgaM nityatRpto niraashryH| yajjJAtvA na punarmohamevaM yAsyasi pANDava / karmaNyabhipravRtto'pi naiva kiMcitkaroti sH||20 / yena bhUtAnyazeSeNa drakSyasyAtmanyatho mayi // 35 nirAzIyatacittAtmA tyaktasarvaparigrahaH / api cedasi pApebhyaH sarvebhyaH pApakRttamaH / zArIraM kevalaM karma kurvannApnoti kilbiSam // 21 sarvaM jJAnaplavenaiva vRjinaM saMtariSyasi // 36 yadRcchAlAbhasaMtuSTo dvaMdvAtIto vimatsaraH / yathaidhAMsi samiddho'gnirbhasmasAtkurute'rjuna / samaH siddhAvasiddhau ca kRtvApi na nibadhyate // 22 jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute tathA // 37 gatasaGgasya muktasya jJAnAvasthitacetasaH / na hi jJAnena sadRzaM pavitramiha vidyate / yajJAyAcarataH karma samagra pravilIyate // 23 tatsvayaM yogasaMsiddhaH kAlenAtmani vindati // 38 brahmArpaNaM brahma havibrahmAgno brahmaNA hutam / zraddhAvAlabhate jJAnaM tatparaH saMyatendriyaH / brahmaiva tena gantavyaM brahmakarmasamAdhinA // 24 jJAnaM labdhvA parAM zAntimacireNAdhigacchati // 39 daivamevApare yajJaM yoginaH paryupAsate / ajJazcAzraddadhAnazca saMzayAtmA vinazyati / brahmAgnAvapare yajJaM yajJenaivopajuhvati // 25 nAyaM loko'sti na paro na sukhaM saMzayAtmanaH // 40 zrotrAdInIndriyANyanye saMyamAgniSu juhvati / yogasaMnyastakarmANaM jJAnasaMchinnasaMzayam / zabdAdInviSayAnanya indriyAgniSu juhvati // 26 AtmavantaM na karmANi nibadhnanti dhanaMjaya // 41 dharvANIndriyakarmANi prANakarmANi caapre| tasmAdajJAnasaMbhUtaM hRtsthaM jnyaanaasinaatmnH| . - 1165 - Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 26. 42] mahAbhArate [6. 27. 27 chittvainaM saMzayaM yogamAtiSThottiSTha bhArata // 42 sarvakarmANi manasA saMnyasyAste sukhaM vshii| iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi navadvAre pure dehI naiva kurvanna kArayan // 13 / SaDviMzo'dhyAyaH // 26 // na kartRtvaM na karmANi lokasya sRjati prabhuH / 27 na karmaphalasaMyogaM svabhAvastu pravartate // 14 arjuna uvAca / nAdatte kasyacitpApaM na caiva sukRtaM vibhuH / saMnyAsaM karmaNAM kRSNa punaryogaM ca zaMsasi / ajJAnenAvRtaM jJAnaM tena muhyanti jantavaH / / 15 yacchreya etayorekaM tanme brUhi sunizcitam // 1 jJAnena tu tadajJAnaM yeSAM nAzitamAtmanaH / shriibhgvaanuvaac| / teSAmAdityavajjJAnaM prakAzayati tatparam // 16 saMnyAsaH karmayogazca niHshreyskraavubhau| tadbuddhayastadAtmAnastanniSThAstatparAyaNAH / tayostu karmasaMnyAsAtkarmayogo viziSyate // 2 gacchantyapunarAvRttiM jJAnanidhUtakalmaSAH // 17 jJeyaH sa nityasaMnyAsI yo na dveSTi na kAGkSati / vidyAvinayasaMpanne brAhmaNe gavi hastini / nidvaMdvo hi mahAbAho sukhaM bandhAtpramucyate // 3 zuni caiva zvapAke ca paNDitAH samadarzinaH // 18 sAMkhyayogI pRthagbAlAH pravadanti na paNDitAH / ihaiva tairjitaH sargo yeSAM sAmye sthitaM manaH / ekamapyAsthitaH samyagubhayovindate phalam // 4 nirdoSaM hi samaM brahma tasmAdbrahmaNi te sthitaaH||19 yatsAMkhyaiH prApyate sthAnaM tadyogairapi gmyte|| na prahRSyetpriyaM prApya nodvijetprApya cApriyam / ekaM sAMkhyaM ca yogaM ca yaH pazyati sa pazyati / / sthirabuddhirasaMmUDho brahmavidbrahmaNi sthitaH // 20 saMnyAsastu mahAbAho duHkhamAptamayogataH / bAhyasparzeSvasattAtmA vindatyAtmani yatsukham / yogayukto munibrahma nacireNAdhigacchati // 6 sa brahmayogayuktAtmA sukhamakSayamabhute // 21 yogayukto vizuddhAtmA vijitAtmA jitendriyaH / ye hi saMsparzajA bhogA duHkhayonaya eva te / sarvabhUtAtmabhUtAtmA kurvannapi na lipyate // 7 AdyantavantaH kaunteya na teSu ramate budhaH / / 22 naiva kiMcitkaromIti yukto manyeta tattvavit / zaknotIhaiva yaH soDhuM prAkzarIravimokSaNAt / pazyazRNvanspRzaJjighannaznangacchansvapazvasan // 8 kAmakrodhodbhavaM vegaM sa yuktaH sa sukhI naraH / / 23 pralapanvisRjangRhNannunmiSannimiSannapi / yo'ntaHsukho'ntarArAmastathAntaryotireva yaH / indriyANIndriyArtheSu vartanta iti dhArayan // 9 sa yogI brahmanirvANaM brahmabhUto'dhigacchati / / 24 brahmaNyAdhAya karmANi saGgaM tyaktvA karoti yH|| labhante brahmanirvANamRSayaH kSINakalmaSAH / lipyate na sa pApena padmapatramivAmbhasA // 10 chinnadvaidhA yatAtmAnaH sarvabhUtahite ratAH // 25 kAyena manasA buddhyA kevalairindriyairapi / kAmakrodhaviyuktAnAM yatInAM yatacetasAm / yoginaH karma kurvanti saGgaM tyaktvAtmazuddhaye // 11 / abhito brahmanirvANaM vartate viditAtmanAm // 26 yuktaH karmaphalaM tyaktvA zAntimApnoti naiSThikIm / sparzAnkRtvA bahirbAhyAMzcakSuzcaivAntare bhruvoH / ayuktaH kAmakAreNa phale sakto nibadhyate // 12 / prANApAnau samau kRtvA nAsAbhyantaracAriNau // 27 -1166 - Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 27. 28 ] bhISmaparva [6. 28. 26 28 yatendriyamanobuddhirmunirmokSaparAyaNaH / tatraikAgraM manaH kRtvA yatacittendriyakriyaH / vigatecchAbhayakrodho yaH sadA mukta eva sH||28 upavizyAsane yujhyAdyogamAtmavizuddhaye // 12 bhoktAraM yajJatapasAM sarvalokamahezvaram / samaM kAyazirogrIvaM dhArayannacalaM sthiraH / suhRdaM sarvabhUtAnAM jJAtvA mAM zAntimRcchati // 29 saMprekSya nAsikAgraM svaM dizazcAnavalokayan // 13 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi prazAntAtmA vigatabhIbrahmacArivrate sthitH| . sptviNsho'dhyaayH|| 27 // manaH saMyamya maJcitto yukta AsIta matparaH // 14 yuJjannevaM sadAtmAnaM yogI niyatamAnasaH / shriibhgvaanuvaac| zAnti nirvANaparamAM matsaMsthAmadhigacchati // 15 anAzritaH karmaphalaM kArya karma karoti yH| nAtyaznatastu yogo'sti na caikAntamanabhataH / / sa saMnyAsI ca yogI ca na niragnirna cAkriyaH // 1 na cAtisvapnazIlasya jAgrato naiva cArjuna // 16 yaM saMnyAsamiti prAhuryogaM taM viddhi pANDava / yuktAhAravihArasya yuktaceSTasya karmasu / na hyasaMnyastasaMkalpo yogI bhavati kazcana // 2 yuktasvapnAvabodhasya yogo bhavati duHkhahA // 17 ArurukSormuneryogaM karma kAraNamucyate / yadA viniyataM cittamAtmanyevAvatiSThate / yogArUDhasya tasyaiva zamaH kAraNamucyate // 3 niHspRhaH sarvakAmebhyo yukta ityucyate tadA // 18 yadA hi nendriyArtheSu na karmasvanuSajjate / yathA dIpo nivAtastho neGgate sopamA smRtA / sarvasaMkalpasaMnyAsI yogArUDhastadocyate // 4 yogino yatacittasya yuJjato yogamAtmanaH // 19 uddharedAtmanAtmAnaM nAtmAnamavasAdayet / yatroparamate cittaM niruddhaM yogasevayA / Atmaiva hyAtmano bandhurAtmaiva ripurAtmanaH // 5 yatra caivAtmanAtmAnaM pazyannAtmani tuSyati // 20 bandhurAtmAtmanastasya yenAtmaivAtmanA jitaH / sukhamAtyantikaM yattadbuddhigrAhyamatIndriyam / anAtmanastu zatrutve vartetAtmaiva zatruvat // 6 // vetti yatra na caivAyaM sthitazcalati tattvataH // 21 jitAtmanaH prazAntasya paramAtmA samAhitaH / yaM labdhvA cAparaM lAbhaM manyate nAdhikaM tataH / zItoSNasukhaduHkheSu tathA mAnAvamAnayoH // 7 yasminsthito na duHkhena guruNApi vicAlyate // 22 jJAnavijJAnatRptAtmA kUTastho vijitendriyH| taM vidyAhuHkhasaMyogaviyogaM yogasaMjJitam / yukta ityucyate yogI samaloSTAzmakAJcanaH // 8 sa nizcayena yoktavyo yogo'nirviNNacetasA // 23 suhRnmitrAyudAsInamadhyasthadveSyabandhuSu / ' saMkalpaprabhavAnkAmAMstyaktvA sarvAnazeSataH / sAdhuSvapi ca pApeSu samabuddhirviziSyate // 9 manasaivendriyagrAmaM viniyamya samantataH / / 24 yogI yuJjIta satatamAtmAnaM rahasi sthitaH / zanaiH zanairuparamedbuddhyA dhRtigRhItayA / ekAkI yatacittAtmA nirAzIraparigrahaH / / 10 / AtmasaMsthaM manaH kRtvA na kiMcidapi cintayet // zucau deze pratiSThApya sthirmaasnmaatmnH| yato yato nizvarati manazcazcalamasthiram / nAtyucchritaM nAtinIcaM cailAjinakuzottaram // 11 / tatastato niyamyaitadAtmanyeva vazaM nayet // 26 . -1167 - Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 28. 27 ] mahAbhArate [6. 29.5 prazAntamanasaM hyenaM yoginaM sukhamuttamam / zrIbhagavAnuvAca / upaiti zAntarajasaM brahmabhUtamakalmaSam // 27 pArtha naiveha nAmutra vinAzastasya na vidyate / yuJjannevaM sadAtmAnaM yogI vigatakalmaSaH / na hi kalyANakRtkazcidurgatiM tAta gacchati // 40 sukhena brahmasaMsparzamatyantaM sukhamazrute / / 28 prApya puNyakRtAllokAnuSitvA zAzvatIH samAH / sarvabhUtasthamAtmAnaM sarvabhUtAni cAtmani / zucInAM zrImatAM gehe yogabhraSTo'bhijAyate // 41 IkSate yogayuktAtmA sarvatra samadarzanaH / / 29 atha vA yoginAmeva kule bhavati dhImatAm / yo mAM pazyati sarvatra sarvaM ca mayi pazyati / etaddhi durlabhataraM loke janma yadIdRzam // 42 tasyAhaM na praNazyAmi sa ca me na praNazyati // 30 tatra taM buddhisaMyogaM labhate paurvadehikam / sarvabhUtasthitaM yo mAM bhjtyektvmaasthitH| yatate ca tato bhUyaH saMsiddhau kurunandana // 43 sarvathA vartamAno'pi sa yogI mayi vartate // 31 pUrvAbhyAsena tenaiva hriyate hyavazo'pi saH / / Atmaupamyena sarvatra samaM pazyati yo'rjuna / jijJAsurapi yogasya zabdabrahmAtivartate // 44 sukhaM vA yadi vA duHkhaM sa yogI paramo mtH||32 prayatnAdyatamAnastu yogI saMzuddhakilbiSaH / ajuna uvAca / anekajanmasaMsiddhastato yAti parAM gatim / / 45 yo'yaM yogastvayA proktaH sAmyena madhusUdana / tapasvibhyo'dhiko yogI jJAnibhyo'pi mato'dhikaH / etasyAhaM na pazyAmi caJcalatvAtsthiti sthiraam||33 karmibhyazcAdhiko yogI tasmAdyogI bhavArjuna // 46 caJcalaM hi manaH kRSNa pramAthi balavadRDham / / yoginAmapi sarveSAM madgatenAntarAtmanA / tasyAhaM nigrahaM manye vAyoriva suduSkaram / / 34 zraddhAvAnbhajate yo mAM sa meM yuktatamo mataH // 47 zrIbhagavAnuvAca / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi . aSTAviMzo'dhyAyaH // 28 // asaMzayaM mahAbAho mano durnigrahaM calam / abhyAsena tu kaunteya vairAgyeNa ca gRhyate // 35 . zrIbhagavAnuvAca / asaMyatAtmanA yogo duSpApa iti me mtiH| mayyAsaktamanAH pArtha yogaM yuJjanmadAzrayaH / vazyAtmanA tu yatatA zakyo'vAptumupAyataH // 36 asaMzayaM samagraM mAM yathA jJAsyasi tacchRNu // 1 arjuna uvAca / jJAnaM te'haM savijJAnamidaM vkssyaamyshesstH| ayatiH zraddhayopeto yogAccalitamAnasaH / yajjJAtvA neha bhUyo'nyajjJAtavyamavaziSyate // 2 aprApya yogasaMsiddhiM kAM gatiM kRSNa gcchti||37 manuSyANAM sahasreSu kazcidyatati siddhaye / kaJcinnobhayavibhraSTazchinnAbhramiva nazyati / yatatAmapi siddhAnAM kazcinmAM vetti tattvataH / / 3 apratiSTho mahAbAho vimUDho brahmaNaH pathi // 38 bhUmirApo'nalo vAyuH khaM mano buddhireva ca / etanme saMzayaM kRSNa chettumarhasyazeSataH / ahaMkAra itIyaM me bhinnA prakRtiraSTadhA // 4 tvadanyaH saMzayasyAsya chettA na hyupapadyate // 39 apareyamitastvanyAM prakRtiM viddhi me parAm / - 1168 - Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 29. 5] bhISmaparva [6. 30.2 jIvabhUtAM mahAbAho yayedaM dhAryate jagat // 5 taM taM niyamamAsthAya prakRtyA niyatAH svayA // 20 etadyonIni bhUtAni sarvANItyupadhAraya / yo yo yAM yAM tanuM bhaktaH zraddhayArcitumicchati / ahaM kRtsnasya jagataH prabhavaH pralayastathA // 6 tasya tasyAcalAM zraddhAM tAmeva viddhAmyaham // 21 mattaH parataraM nAnyatkiMcidasti dhanaMjaya / sa tayA zraddhayA yuktastasyA rAdhanamIhate / mayi sarvamidaM protaM sUtre maNigaNA iva // 7 labhate ca tataH kAmAnmayaiva vihitAnhi tAn // 22 raso'hamapsu kaunteya prabhAsmi zazisUryayoH / antavattu phalaM teSAM tadbhavatyalpamedhasAm / praNavaH sarvavedeSu zabdaH khe pauruSaM nRSu // 8 devAndevayajo yAnti madbhaktA yAnti mAmapi // 23 puNyo gandhaH pRthivyAM ca tejazcAsmi vibhaavsau| avyaktaM vyaktimApannaM manyante mAmabuddhayaH / jIvanaM sarvabhUteSu tapazcAsmi tapasviSu // 9. paraM bhAvamajAnanto mamAvyayamanuttamam // 24 bIjaM mAM sarvabhUtAnAM viddhi pArtha sanAtanam / nAhaM prakAzaH sarvasya yogamAyAsamAvRtaH / buddhirbuddhimatAmasmi tejastejasvinAmaham // 10 mUDho'yaM nAbhijAnAti loko mAmajamavyayam // 25 balaM balavatAM cAhaM kAmarAgavivarjitam / vedAha samatItAni vartamAnAni cArjuna / dharmAviruddho bhUteSu kAmo'smi bharatarSabha / 11 bhaviSyANi ca bhUtAni mAM tu veda na kazcana // 26 ye caiva sAttvikA bhAvA rAjasAstAmasAzca ye / icchAdveSasamutthena dvaMdvamohena bhArata / matta eveti tAnviddhi na tvahaM teSu te mayi / / 12 tribhirguNamayairbhAvairebhiH sarvamidaM jagat / sarvabhUtAni saMmohaM sarge yAnti paraMtapa // 27 mohitaM nAbhijAnAti mAmebhyaH paramavyayam // 13 yeSAM tvantagataM pApaM janAnAM puNyakarmaNAm / daivI hyeSA guNamayI mama mAyA duratyayA / te dvaMdvamohanirmuktA bhajante mAM dRDhavratAH // 28 mAmeva ye prapadyante mAyAmetAM taranti te // 14 jarAmaraNamokSAya mAmAzritya yatanti ye| na mAM duSkRtino mUDhAH prapadyante narAdhamAH / / te brahma tadviduH kRtsnamadhyAtma karma caakhilm|| 29 mAyayApahRtajJAnA AsuraM bhAvamAzritAH // 15 sAdhibhUtAdhidaivaM mAM sAdhiyajJaM ca ye viduH / caturvidhA bhajante mAM janAH sukRtino'rjuna / prayANakAle'pi ca mAM te viduryuktacetasaH // 30 Arto jijJAsurarthArthI jJAnI ca bharatarSabha // 16 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi teSAM jJAnI nityayukta ekabhaktirviziSyate / ekonatriMzo'dhyAyaH // 29 // priyo hi jJAnino'tyarthamahaM sa ca mama priyH||17 30 udArAH sarva evaite jJAnI tvAtmaiva me matam / arjuna uvAca / AsthitaH sa hi yuktAtmA mAmevAnuttamAM gatim // / kiM tadbrahma kimadhyAtmaM kiM karma puruSottama / bahUnAM janmanAmante jJAnavAnmAM prpdyte| . adhibhUtaM ca kiM proktamadhidaivaM kimucyate // 1 vAsudevaH sarvamiti sa mahAtmA sudurlabhaH // 19 / adhiyajJaH kathaM ko'tra dehe'sminmadhusUdana / 'kAmaistaistairtRtajJAnAH prpdynte'nydevtaaH| prayANakAle ca kathaM jJeyo'si niyatAtmabhiH // 2 - 1169 - . ma.bhA. 147 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 30. 3] mahAbhArate [6. 30. 28 shriibhgvaanuvaac| tasyAhaM sulabhaH pArtha nityayuktasya yoginaH // 14 akSaraM brahma paramaM svabhAvo'dhyAtmamucyate / mAmupetya punarjanma duHkhAlayamazAzvatam / bhUtabhAvodbhavakaro visargaH karmasaMjJitaH // 3 nApnuvanti mahAtmAnaH saMsiddhiM paramAM gtaaH|| 15 adhibhUtaM kSaro bhAvaH puruSazcAdhidaivatam / A brahmabhuvanAllokAH punarAvartino'rjuna / adhiyajJo'hamevAtra dehe dehabhRtAM vara // 4 mAmupetya tu kaunteya punarjanma na vidyate // 16 antakAle ca mAmeva smaranmuktvA kalevaram / sahasrayugaparyantamaharyadbrahmaNo viduH| yaH prayAti sa madbhAvaM yAti nAstyatra sNshyH|| 5 rAtriM yugasahasrAntAM te'horAtravido jnaaH|| 17 yaM yaM vApi smaranbhAvaM tyajatyante kalevaram / avyaktAdvyaktayaH sarvAH prbhvntyhraagme| taM tamevaiti kaunteya sadA tadbhAvabhAvitaH // 6 rAjyAgame pralIyante tatraivAvyaktasaMjJake // 18 tasmAtsarveSu kAleSu mAmanusmara yudhya ca / bhUtagrAmaH sa evAyaM bhUtvA bhUtvA pralIyate / . . myyrpitmnobuddhirmaamevaissysysNshyH||7 rAjyAgame'vazaH pArtha prabhavatyaharAgame // 19 abhyAsayogayuktena cetasA nAnyagAminA / parastasmAttu bhAvo'nyo'vyakto'vyaktAtsanAtanaH / paramaM puruSaM divyaM yAti pArthAnucintayan // 8 yaH sa sarveSu bhUteSu nazyatsu na vinazyati // 20 kaviM purANamanuzAsitAra avyakto'kSara ityuktastamAhaH paramAM gtim| maNoraNIyAMsamanusmaredyaH / yaM prApya na nivartante taddhAma paramaM mama // 21 . sarvasya dhAtAramacintyarUpa puruSaH sa paraH pArtha bhaktyA labhyastvananyayA / mAdityavarNa tamasaH parastAt // 9 yasyAntaHsthAni bhUtAni yena sarvamidaM tatam // 22 prayANakAle manasAcalena yatra kAle tvanAvRttimAvRttiM caiva yoginaH / __ bhaktyA yukto yogabalena caiv| prayAtA yAnti taM kAlaM vakSyAmi bharatarSabha // 23 bhruvormadhye prANamAvezya samya agnijyotirahaH zuklaH SaNmAsA uttarAyaNam / ksa taM paraM puruSamupaiti divyam // 10 tatra prayAtA gacchanti brahma brahmavido janAH // 24 yadakSaraM vedavido vadanti dhUmo rAtristathA kRSNaH SaNmAsA dakSiNAyanam / vizanti yadyatayo viitraagaaH| tatra cAndramasaM jyotiryogI prApya nivartate // 25 yadicchanto brahmacarya caranti zuklakRSNe gatI hyete jagataH zAzvate mate / tatte padaM saMgraheNa pravakSye // 11 ekayA yAtyanAvRttimanyayAvartate punaH // 26 sarvadvArANi saMyamya mano hRdi nirudhya c| naite sRtI pArtha jAnanyogI muhyati kazcana / mAdhAyAtmanaH prANamAsthito yogdhaarnnaam||12 tasmAtsarveSu kAleSu yogayukto bhavArjuna // 27 omityekAkSaraM brahma vyAharanmAmanusmaran / vedeSu yajJeSu tapaHsu caiva yaH prayAti tyajandehaM sa yAti paramAM gtim|| 13 dAneSu yatpuNyaphalaM pradiSTam / ananyacetAH satataM yo mAM smarati nityshH| / atyeti tatsarvamidaM viditvA . - 1170 - Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 30. 28 ] bhISmaparva [6. 31. 26 yogI paraM sthAnamupaiti cAdyam // 28 bhajantyananyamanaso jJAtvA bhUtAdimavyayam // 13 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi satataM kIrtayanto mAM yatantazca dRDhavratAH / triMzo'dhyAyaH // 30 // namasyantazca mAM bhaktyA nityayuktA upAsate // 14 jJAnayajJena cApyanye yajanto mAmupAsate / . zrIbhagavAnuvAca / ekatvena pRthaktvena bahudhA vizvatomukham // 15 idaM tu te guhyatamaM pravakSyAmyanasUyave / ahaM RturahaM yajJaH svadhAhamahamauSadham / jJAnaM vijJAnasahitaM yajjJAtvA mokSyase'zubhAt // 1 mano'hamahamevAjyamahamagnirahaM hutam // 16 rAjavidyA rAjaguhyaM pavitramidamuttamam / pitAmasya jagato mAtA dhAtA pitAmahaH / pratyakSAvagamaM dharmya susukhaM kartumavyayam // 2 vedyaM pavitramoMkAra RksAma yajureva ca // 17 azraddadhAnAH puruSA dharmasyAsya paraMtapa / gatirbhartA prabhuH sAkSI nivAsaH zaraNaM suhRt / aprApya mAM nivartante mRtyusaMsAravartmani // 3 prabhavaH pralayaH sthAnaM nidhAnaM bIjamavyayam // 18 mayA tatamidaM sarvaM jagadavyaktamUrtinA / tapAmyahamahaM varSa nigRhNAmyutsRjAni ca / matsthAni sarvabhUtAni na cAhaM teSvavasthitaH // 4 amRtaM caiva mRtyuzca sadasaJcAhamarjuna // 19 na ca matsthAni bhUtAni pazya me yogamaizvaram / traividyA mAM somapAH pUtapApA bhUtabhRnna ca bhUtastho mamAtmA bhUtabhAvanaH // 5 yajJairiSvA svargatiM prArthayante / yathAkAzasthito nityaM vAyuH sarvatrago mahAn / te puNyamAsAdya surendralokatathA sarvANi bhUtAni matsthAnItyupadhAraya // 6 ___ mananti divyAndivi devabhogAn // 20 sarvabhUtAni kaunteya prakRti yAnti mAmikAm / te taM bhuktvA svargalokaM vizAlaM kalpakSaye punastAni kalpAdau visRjAmyaham // 7 kSINe puNye martyalokaM vizanti / prakRti svAmavaSTabhya visRjAmi punaH punaH / evaM trayIdharmamanuprapannA bhUtaprAmamimaM kRtsnamavazaM prakRtervazAt // 8 gatAgataM kAmakAmA labhante // 21 na ca mAM tAni karmANi nibadhnanti dhanaMjaya / ananyAzcintayanto mAM ye janAH paryupAsate / udAsInavadAsInamasaktaM teSu karmasu // 9 teSAM nityAbhiyuktAnAM yogakSemaM vahAmyaham // 22 mayAdhyakSeNa prakRtiH sUyate sacarAcaram / ye'pyanyadevatA bhaktA yajante zraddhayAnvitAH / hetunAnena kaunteya jagadviparivartate // 10 te'pi mAmeva kaunteya yajantyavidhipUrvakam // 23 avajAnanti mAM mUDhA mAnuSIM tanumAzritam / ahaM hi sarvayajJAnAM bhoktA ca prabhureva ca / paraM bhAvamajAnanto mama bhUtamahezvaram // 11 / / na tu mAmabhijAnanti tattvenAtacyavanti te // 24 moghAzA moghakarmANo moghajJAnA vicetsH|| yAnti devavratA devAnpitRRnyAnti pitRvratAH / rAkSasImAsurIM caiva prakRtiM mohinIM zritAH // 12 / bhUtAni yAnti bhUtejyA yAnti madyAjino'pi maam|| mahAtmAnastu mAM pArtha daivI prkRtimaashritaaH| | patraM puSpaM phalaM toyaM yo me bhaktyA prayacchati / - - 1171 - Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 31. 26 ] mahAbhArate [6. 32. 19 tadahaM bhaktyupahRtamaznAmi prayatAtmanaH // 26 bhavanti bhAvA bhUtAnAM matta eva pRthagvidhAH // 5 yatkaroSi yadanAsi yajuhoSi dadAsi yat / maharSayaH sapta pUrve catvAro manavastathA / yattapasyasi kaunteya tatkuruSva madarpaNam // 27 madbhAvA mAnasA jAtA yeSAM loka imAH prjaaH||6 zubhAzubhaphalairevaM mokSyase karmabandhanaiH / etAM vibhUtiM yogaM ca mama yo vetti tattvataH / saMnyAsayogayuktAtmA vimukto mAmupaiSyasi // 28 so'vikampena yogena yujyate nAtra saMzayaH / / 7 samo'haM sarvabhUteSu na me dveSyo'sti na priyaH / ahaM sarvasya prabhavo mattaH sarva pravartate / ye bhajanti tu mAM bhaktyA mayi te teSu caapyhm|| iti matvA bhajante mAM budhA bhAvasamanvitAH // 8 api cetsudurAcAro bhajate mAmananyabhAk / maccittA madgataprANA bodhayantaH parasparam / sAdhureva sa mantavyaH samyagvyavasito hi sH||30 kathayantazca mAM nityaM tuSyanti ca ramanti ca // 9 kSipraM bhavati dharmAtmA zazvacchAnti nigacchati / teSAM satatayuktAnAM bhajatAM prItipUrvakam / .. kaunteya pratijAnIhi na me bhaktaH prnnshyti||31 / dadAmi buddhiyogaM taM yena mAmupayAnti te // 10 mAM hi pArtha vyapAzritya ye'pi syuH pApayonayaH / teSAmevAnukampArthamahamajJAnajaM tamaH / striyo vaizyAstathA zUdrAste'pi yAnti parAM gtim|| nAzayAmyAtmabhAvastho jJAnadIpena bhAsvatA // 11 kiM punarbrAhmaNAH puNyA bhaktA rAjarSayastathA / arjuna uvAca / anityamasukhaM lokamimaM prApya bhajasva mAm // 33 paraM brahma paraM dhAma pavitraM paramaM bhavAn / manmanA bhava madbhakto madyAjI mAM namaskRru / puruSaM zAzvataM divyamAdidevamajaM vibhum // 12 mAmevaiSyasi yuktvaivamAtmAnaM matparAyaNaH // 34 AhustvAmRSayaH sarve devarSinAradastathA / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi asito devalo vyAsaH svayaM caiva bravISi me // 13 ekatriMzo'dhyAyaH // 31 // sarvametadRtaM manye yanmAM vadasi kezava / na hi te bhagavanvyaktiM vidurdevA na dAnavAH // 14 zrIbhagavAnuvAca / svayamevAtmanAtmAnaM vettha tvaM puruSottama / bhUya eva mahAbAho zRNu me paramaM vacaH / bhUtabhAvana bhUteza devadeva jagatpate // 15 yatte'haM prIyamANAya vakSyAmi hitakAmyayA // 1 vaktumarhasyazeSeNa divyA hyAtmavibhUtayaH / na me viduH suragaNAH prabhavaM na maharSayaH / yAbhirvibhUtibhirlokAnimAMstvaM vyApya tisstthsi||16 ahamAdirhi devAnAM maharSINAM ca sarvazaH // 2 kathaM vidyAmahaM yogistvAM sadA paricintayan / yo mAmajamanAdiM ca vetti lokamahezvaram / keSu keSu ca bhAveSu cintyo'si bhagavanmayA // 17 asaMmUDhaH sa maryeSu sarvapApaiH pramucyate // 3 vistareNAtmano yogaM vibhUtiM ca janArdana / buddhirjJAnamasaMmohaH kSamA satyaM damaH shmH|| bhUyaH kathaya tRptirhi zRNvato nAsti me'mRtam // 18 sukhaM duHkhaM bhavo'bhAvo bhayaM cAbhayameva ca // 4 zrIbhagavAnuvAca / ahiMsA samatA tuSTistapo dAnaM ysho'yshH| hanta te kathayiSyAmi divyA hmAtmavibhUtayaH / - 1172 32 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 32. 19 ] bhISmaparva [6. 33. 4 prAdhAnyataH kuruzreSTha nAstyanto vistarasya me // 19 kIrtiH zrIrvAkca nArINAM smRtirmedhA dhRtiH kssmaa|| ahamAtmA guDAkeza srvbhuutaashysthitH| bRhatsAma tathA sAmnAM gAyatrI chandasAmaham / ahamAdizca madhyaM ca bhUtAnAmanta eva ca // 20 mAsAnAM mArgazIrSo'hamRtUnAM kusumAkaraH // 35 AdityAnAmahaM viSNuryotiSAM raviraMzumAn / dyUtaM chalayatAmasmi tejastejasvinAmaham / marIcirmarutAmasmi nakSatrANAmahaM zazI // 21 / / jayo'smi vyavasAyo'smi sattvaM sattvavatAmaham // vedAnAM sAmavedo'smi devAnAmasmi vAsavaH / / vRSNInAM vAsudevo'smi pANDavAnAM dhanaMjayaH / indriyANAM manazcAsmi bhUtAnAmasmi cetanA / / 22 munInAmapyahaM vyAsaH kavInAmuzanA kaviH // 37 rudrANAM zaMkarazcAsmi vittazo yakSarakSasAm / daNDo damayatAmasmi nItirasmi jigISatAm / vasUnAM pAvakazcAsmi meruH zikhariNAmaham / / 23 maunaM caivAsmi guhyAnAM jJAnaM jJAnavatAmaham // 38 purodhasAM ca mukhyaM mAM viddhi pArtha bRhaspatim / / yaccApi sarvabhUtAnAM bIjaM tadahamarjuna / senAnInAmahaM skandaH sarasAmasmi sAgaraH // 24 na tadasti vinA yatsyAnmayA bhUtaM carAcaram // 39 maharSINAM bhRgurahaM girAmasmyekamakSaram / nAnto'sti mama divyAnAM vibhUtInAM paraMtapa / yajJAnAM japayajJo'smi sthAvarANAM himAlayaH // 25 eSa tUddezataH prokto vibhUtevistaro mayA // 40 azvatthaH sarvavRkSANAM devarSINAM ca naardH| yadyadvibhUtimatsattvaM zrImadUrjitameva vaa| gandharvANAM citrarathaH siddhAnAM kapilo muniH||26 tattadevAvagaccha tvaM mama tejoMzasaMbhavam // 41 uccaiHzravasamazvAnAM viddhi mAmamRtodbhavam / / atha vA bahunatena kiM jJAtena tavArjuna / airAvataM gajendrANAM narANAM ca narAdhipam // 27 viSTabhyAhamidaM kRtsnamekAMzena sthito jagat // 42 AyudhAnAmahaM vanaM dhenUnAmasmi kAmadhuk / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi prajanazvAsmi kandarpaH sarpANAmasmi vAsukiH / / 28 dvAtriMzo'dhyAyaH // 32 // anantazcAsmi nAgAnAM varuNo yAdasAmaham / pitRRNAmaryamA cAsmi yamaH saMyamatAmaham // 29 arjuna uvaac| prahlAdazcAsmi daityAnAM kAlaH kalayatAmaham / mRgANAM ca mRgendrA'haM vainateyazca pakSiNAm // 30 madanugrahAya paramaM guhyamadhyAtmasaMjJitam / yattvayoktaM vacastena moho'yaM vigato mama // 1 pavanaH pavatAmasmi rAmaH zastrabhRtAmaham / jhaSANAM makarazcAsmi srotasAmasmi jAhnavI // 31 bhavApyayau hi bhUtAnAM zrutau vistarazo myaa| sargANAmAdirantazca madhyaM caivAhamarjuna / tvattaH kamalapatrAkSa mAhAtmyamapi cAvyayam // 2 adhyAtmavidyA vidyAnAM vAdaH pravadatAmaham // 32 evametadyathAttha tvamAtmAnaM paramezvara / akSarANAmakAro'smi dvaMdvaH sAmAsikasya c|| draSTumicchAmi te rUpamaizvaraM puruSottama // 3 ahamevAkSayaH kAlo dhAtAhaM vizvatomukhaH // 33 manyase yadi tacchakyaM mayA draSTumiti prbho| / mRtyuH sarvaharazcAhamudbhavazca bhaviSyatAm / yogezvara tato me tvaM darzayAtmAnamavyayam // 4 -1173 33 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 33.5] mahAbhArate [6. 33. 24 shriibhgvaanuvaac| pazya me pArtha rUpANi zatazo'tha shsrshH| nAnAvidhAni divyAni nAnAvarNAkRtIni ca // 5 pazyAdityAnvasUnrudrAnazvinau marutastathA / bahUnyadRSTapUrvANi pazyAzcaryANi bhArata // 6 ihaikasthaM jagatkRtsnaM pazyAdya sacarAcaram / mama dehe guDAkeza yaccAnyadraSTumicchasi // 7 na tu mAM zakyase draSTumanenaiva svacakSuSA / divyaM dadAmi te cakSuH pazya me yogamaizvaram // 8 saMjaya uvaac| evamuktvA tato rAjanmahAyogezvaro hriH| darzayAmAsa pArthAya paramaM rUpamaizvaram // 9 anekavaktranayanamanekAdbhutadarzanam / anekadivyAbharaNaM divyAnekodyatAyudham // 10 divyamAlyAmbaradharaM divyagandhAnulepanam / sarvAzcaryamayaM devamanantaM vizvatomukham // 11 divi sUryasahasrasya bhavedyugapadutthitA / yadi bhAH sadRzI sA syAdbhAsastasya mahAtmanaH // tatraikasthaM jagatkRtsnaM pravibhaktamanekadhA / apazyadevadevasya zarIre pANDavastadA // 13 tataH sa vismayAviSTo hRSTaromA dhanaMjayaH / praNamya zirasA devaM kRtAJjalirabhASata // 14 arjuna uvaac| pazyAmi devAMstava deva dehe sarvAMstathA bhUtavizeSasaMghAn / brahmANamIzaM kamalAsanastha mRSIzca sarvAnuragAMzca divyAn // 15 anekabAhUdaravaktranetraM pazyAmi tvA sarvato'nantarUpam / nAntaM na madhyaM na punastavAdi - 1174 - pazyAmi vizvezvara vizvarUpa // 16 kirITinaM gadinaM cakriNaM ca tejorAziM sarvato dIptimantam / pazyAmi tvAM durnirIkSyaM samantA__dIptAnalArkadyutimaprameyam // 17 tvamakSaraM paramaM veditavyaM tvamasya vizvasya paraM nidhAnam / tvamavyayaH zAzvatadharmagoptA sanAtanastvaM puruSo mato me // 18 anAdimadhyAntamanantavIrya manantabAhuM zazisUryanetram / pazyAmi tvAM dIptahutAzavaktraM svatejasA vizvamidaM tapantam // 19 dyAvApRthivyoridamantaraM hi vyAptaM tvayaikena dizazca srvaaH| : dRSTvAdbhutaM rUpamidaM tavograM lokatrayaM pravyathitaM mahAtman // 20 amI hi tvA surasaMghA vizanti . kecidbhItAH prAJjalayo gRNanti / svastItyuktvA maharSisiddhasaMghAH - stuvanti tvAM stutibhiH puSkalAbhiH // rudrAdityA vasavo ye ca sAdhyA vizve'zvinau marutazcoSmapAzca / gandharvayakSAsurasiddhasaMghA vIkSante tvA vismitAzcaiva sarve // 22 rUpaM mahatte bahuvaktranetraM mahAbAho bahubAhUrupAdam / bahUdaraM bahudaMSTrAkarAlaM dRSTvA lokAH prvythitaastthaahm|| 23 nabhaHspRzaM dIptamanekavarNa / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 38. 24] bhISmaparva [6. 33. 38 vyAttAnanaM dIptavizAlanetram / dRSTvA hi tvAM pravyathitAntarAtmA dhRti na vindAmi zamaM ca vissnno||24 daMSTrAkarAlAni ca te mukhAni dRSTvaiva kaalaanlsNnibhaani| dizo na jAne na labhe ca zarma prasIda deveza jagannivAsa // 25 amI ca tvAM dhRtarASTrasya putrAH sarve shaivaavnipaalsNdhaiH|. bhISmo droNaH sUtaputrastathAsau sahAsmadIyairapi yodhamukhyaiH // 26 vaktrANi te tvaramANA vizanti daMSTrAkarAlAni bhyaankaani| kecidvilamA dazanAntareSu saMdRzyante cuurnnitairuttmaanggaiH|| 27 yathA nadInAM bahavo'mbuvegAH .. samudramevAbhimukhA dravanti / tathA tavAmI naralokavIrA vizanti vktraannybhivijvlnti||28 yathA pradIptaM jvalanaM pataMgA vizanti nAzAya smRddhvegaaH| tathaiva nAzAya vizanti lokA stavApi vaktrANi samRddhavegAH // 29 lelihyase grasamAnaH samantA llokaansmgraanvdnaivldbhiH| tejobhirApUrya jagatsamagraM bhAsastavogrAH pratapanti vissnno||30 AkhyAhi me ko bhavAnugrarUpo namo'stu te devavara prsiid| vijJAtumicchAmi bhavantamAyaM na hi prajAnAmi tava pravRttim // 31 zrIbhagavAnuvAca / kAlo'smi lokakSayakRtpravRddho lokAnsamAhartumiha prvRttH| Rte'pi tvA na bhaviSyanti sarve ye'vasthitAH pratyanIkeSu yodhaaH|| 32 . tasmAttvamuttiSTha yazo labhasva jitvA zatrUnbhuGkha rAjyaM samRddham / mayaivaite nihatAH pUrvameva nimittamAtraM bhava savyasAcin // 33 droNaM ca bhISmaM ca jayadrathaM ca karNaM tathAnyAnapi yodhavIrAn / mayA hatAMstvaM jahi mA vyathiSThA yudhyasva jetAsi raNe sapatnAn / / 34 saMjaya uvAca / etacchrutvA vacanaM kezavasya ___kRtAJjalirvepamAnaH kirITI / namaskRtvA bhUya evAha kRSNaM sagaddaM bhItabhItaH praNamya // 35 arjuna uvAca / sthAne hRSIkeza tava prakIrtyA jagatprahRSyatyanurajyate ca / rakSAMsi bhItAni dizo dravanti sarve namasyanti ca siddhasaMghAH / / 36 kasmAcca te na nameranmahAtma nagarIyase brahmaNo'pyAdikatre / ananta deveza jagannivAsa tvamakSaraM sadasattatparaM yat // 37 tvamAdidevaH puruSaH purANa stvamasya vizvasya paraM nidhAnam / - 1175 - Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 33. 38 ] mahAbhArate [6. 33. 58 vettAsi vedyaM ca paraM ca dhAma kirITinaM gadinaM cakrahastatvayA tataM vizvamanantarUpa // 38 __ micchAmi tvAM draSTumahaM tathaiva / vAyuryamo'gnivaruNaH zazAGkaH tenaiva rUpeNa caturbhujena prajApatistvaM prapitAmahazca / sahasrabAho bhava vizvamUrte // 46 namo namaste'stu sahasrakRtvaH zrIbhagavAnuvAca / punazca bhUyo'pi namo namaste // 39 mayA prasannena tavArjunedaM namaH purastAdatha pRSThataste ___ rUpaM paraM darzitamAtmayogAt / / namo'stu te sarvata eva sarva / tejomayaM vizvamanantamA anantavIryA mitavikramastvaM yanme tvadanyena na dRSTapUrvam // 47 sarva samApnoSi tato'si srvH||40 na vedayajJAdhyayanairna dAnasakheti matvA prasabhaM yaduktaM na ca kriyAbhirna tapobhirupraiH / he kRSNa he yAdava he sakheti / evaMrUpaH zakya ahaM nRloke ajAnatA mahimAnaM tavedaM ___ draSTuM tvadanyena kurupravIra // 48 .. mayA pramAdAtpraNayena vApi // 41 mA te vyathA mA ca vimUDhabhAvo yaccAvahAsArthamasatkRto'si ___ dRSTvA rUpaM ghoramIdRGmamedam / vihArazayyAsanabhojaneSu / vyapetabhIH prItamanAH punastvaM eko'tha vApyacyuta tatsamakSaM tadeva me rUpamidaM prapazya // 49 tatkSAmaye tvAmahamaprameyam // 42 saMjaya uvAca / pitAsi lokasya carAcarasya ityarjunaM vAsudevastathoktvA tvamasya pUjyazca gurugarIyAn / __svakaM rUpaM darzayAmAsa bhUyaH / na tvatsamo'styabhyadhikaH kuto'nyo AzvAsayAmAsa ca bhItamenaM lokatraye'pyapratimaprabhAva // 43 __ bhUtvA punaH saumyavapurmahAtmA // 50 tasmAtpraNamya praNidhAya kAyaM ___arjuna uvAca / prasAdaye tvAmahamIzamIDyam / dRSTvedaM mAnuSaM rUpaM tava saumyaM janArdana / piteva putrasya sakheva sakhyuH idAnImasmi saMvRttaH sacetAH prakRtiM gataH // 51 priyaH priyAyArhasi deva soddhum||44 zrIbhagavAnuvAca / adRSTapUrvaM hRSito'smi dRSTvA sudurdarzamidaM rUpaM dRSTavAnasi yanmama / bhayena ca pravyathitaM mano me| devA apyasya rUpasya nityaM darzanakAGgiNaH // 52 tadeva me darzaya deva rUpaM nAhaM vedairna tapasA na dAnena na cejyyaa| prasIda deveza jagannivAsa // 45 zakya evaMvidho draSTuM dRSTavAnasi mAM-yathA // 53 -1176 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 33. 54 ] bhISmaparva [6. 35.4 bhaktyA tvananyayA zakya ahamevaMvidho'rjuna / sarvakarmaphalatyAgaM tataH kuru yatAtmavAn // 11 . jJAtuM draSTuM ca tattvena praveSTuM ca paraMtapa // 54 zreyo hi jJAnamabhyAsAjJAnAddhyAnaM viziSyate / matkarmakRnmatparamo madbhaktaH saGgavarjitaH / dhyAnAtkarmaphalatyAgastyAgAcchAntiranantaram // 12 nirvairaH sarvabhUteSu yaH sa mAmeti pANDava // 55 adveSTA sarvabhUtAnAM maitraH karuNa eva ca / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi nirmamo nirahaMkAraH samaduHkhasukhaH kSamI // 13 trayastriMzo'dhyAyaH // 33 // saMtuSTaH satataM yogI yatAtmA dRDhanizcayaH / mayyarpitamanobuddhiryo madbhaktaH sa me priyaH // 14 arjuna uvAca / yasmAnnodvijate loko lokAnnodvijate ca yH| evaM satatayuktA ye bhaktAstvAM pryupaaste| harSAmarSabhayodvegairmukto yaH sa ca me priyaH // 15 ye cApyakSaramavyaktaM teSAM ke yogavittamAH // 1 anapekSaH zucirdakSa udAsIno gatavyathaH / zrIbhagavAnuvAca / sarvArabhbhaparityAgI yo madbhaktaH sa me priyH||16 mayyAvazya mano ye mAM nityayuktA upAsate / yo na hRSyati na dveSTi na zocati na kAGkati / zraddhayA parayopetAste me yuktatamA matAH // 2 zubhAzubhaparityAgI bhaktimAnyaH sa me priyaH // 17 ye tvakSaramanirdezyamavyaktaM paryupAsate / samaH zatrau ca mitre ca tathA maanaavmaanyoH| sarvatragamacintyaM ca kUTasthamacalaM dhruvam // 3 . zItoSNasukhaduHkheSu samaH saGgavivarjitaH // 18 saMniyamyendriyagrAmaM sarvatra samabuddhayaH / tulyanindAstutiaunI saMtuSTo yena kenacit / te prApnaMvanti mAmeva sarvabhUtahite ratAH // 4 aniketaH sthiramatirbhaktimAnme priyo nrH|| 19 klezo'dhikatarasteSAmavyaktAsaktacetasAm / ye tu dhAmRtamidaM yathoktaM pryupaaste| avyaktA hi gatirduHkhaM dehavadbhiravApyate // 5 zraddadhAnA matparamA bhaktAste'tIva me priyaaH||20 ye tu sarvANi karmANi mayi saMnyasya matparAH / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi ananyenaiva yogena mAM dhyAyanta upAsate // 6 catustriMzo'dhyAyaH // 34 // teSAmahaM samuddhartA mRtyusaMsArasAgarAt / bhavAmi nacirAtpArtha mayyAvezitacetasAm // 7 shriibhgvaanuvaac| mayyeva mana Adhatsva mayi buddhiM nivezaya / / idaM zarIraM kaunteya kSetramityabhidhIyate / nivasiSyasi mayyeva ata UvaM na saMzayaH // 8 etadyo vetti taM prAhuH kSetrajJa iti tadvidaH // 1 atha cittaM samAdhAtuM na zaknoSi mayi sthiram / kSetrajJaM cApi mAM viddhi sarvakSetreSu bhaart| abhyAsayogena tato mAmicchAptuM dhanaMjaya // 9 kSetrakSetrajJayorjJAnaM yattajjJAnaM mataM mama // 2 . abhyAse'pyasamartho'si matkarmaparamo bhava / tatkSetraM yacca yAdRkca yadvikAri yatazca yat / madarthamapi karmANi kurvansiddhimavApsyasi // 10 sa ca yo yatprabhAvazca tatsamAsena me zRNu // 3 athaitadapyazakto'si kartuM mdyogmaashritH| . . RSibhirbahudhA gItaM chandobhirvividhaiH pRthak / ma.bhA. 148 - 1177 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 35. 4] mahAbhArate [6. 35.34 brahmasUtrapadaizcaiva hetumadbhirvinizcitaiH // 4 vikArAMzca guNAMzcaiva viddhi prakRtisaMbhavAn // 19 mahAbhUtAnyahaMkAro buddhiravyaktameva ca / kAryakAraNakartRtve hetuH prkRtirucyte| indriyANi dazaikaM ca paJca cendriygocraaH|| 5 puruSaH sukhaduHkhAnAM bhoktRtve heturucyate // 20 icchA dveSaH sukhaM duHkhaM saMghAtazcetanA dhRtiH| puruSaH prakRtistho hi bhuGkte prakRtijAnguNAn / etatkSetraM samAsena savikAramudAhRtam / / 6 kAraNaM guNasaGgo'sya sadasadyonijanmasu // 21 amAnitvamadambhitvamahiMsA kSAntirArjavam / upadraSTAnumantA ca bhartA bhoktA mahezvaraH / AcAryopAsanaM zaucaM sthairyamAtmavinigrahaH // 7 paramAtmeti cApyukto dehe'sminpuruSaH paraH // 22 indriyArtheSu vairAgyamanahaMkAra eva ca / ya evaM vetti puruSaM prakRtiM ca guNaiH saha / janmamRtyujarAvyAdhiduHkhadoSAnudarzanam // 8 sarvathA vartamAno'pi na sa bhuuyo'bhijaayte||23 asaktiranabhiSvaGgaH putradAragRhAdiSu / dhyAnenAtmani pazyanti kecidAtmAnamAtmanA / nityaM ca samacittatvamiSTAniSTopapattiSu // 9 anye sAMkhyena yogena karmayogena cApare // 24 mayi cAnanyayogena bhktirvybhicaarinnii| anye tvevamajAnantaH zrutvAnyebhya upAsate / viviktadezasevitvamaratirjanasaMsadi // 10. te'pi cAtitarantyeva mRtyuM zrutiparAyaNAH // 25 adhyAtmajJAnanityatvaM tattvajJAnArthadarzanam / yAvatsaMjAyate kiMcitsattvaM sthAvarajaGgamam / etajjJAnamiti proktamajJAnaM yadato'nyathA // 11 kSetrakSetrajJasaMyogAttadviddhi bharatarSabha // 26 : jJeyaM yattatpravakSyAmi yajjJAtvAmRtamaznute / / samaM sarveSu bhUteSu tiSThantaM paramezvaram / anAdimatparaM brahma na sattannAsaducyate // 12 vinazyatsvavinazyantaM yaH pazyati sa pazyati // 27 sarvataHpANipAdaM tatsarvatokSiziromukham / samaM pazyanhi sarvatra samavasthitamIzvarama / sarvataHzrutimalloke sarvamAvRtya tiSThati // 13 na hinasyAtmanAtmAnaM tato yAti parAM gatim // 28 sarvendriyaguNAbhAsaM sarvendriyavivarjitam / prakRtyaiva ca karmANi kriyamANAni sarvazaH / asaktaM sarvabhRJcaiva nirguNaM guNabhoktR ca // 14 yaH pazyati tathAtmAnamakartAraM sa pazyati // 29 bahirantazca bhUtAnAmacaraM carameva c| yadA bhUtapRthagbhAvamekasthamanupazyati / sUkSmatvAttadavijJeyaM dUrasthaM cAntike ca tat // 15 tata eva ca vistAraM brahma saMpadyate tadA // 30 avibhaktaM ca bhUteSu vibhaktamiva ca sthitam / / anAditvAnnirguNatvAtparamAtmAyamavyayaH / bhUtabhartR ca tajjJeyaM prasiSNu prabhaviSNu ca // 16 zarIrastho'pi kaunteya na karoti na lipyate // 31 jyotiSAmapi tajjyotistamasaH prmucyte| yathA sarvagataM saukSmyAdAkAzaM nopalipyate / jJAnaM jJeyaM jJAnagamyaM hRdi sarvasya viSThitam // 17 / sarvatrAvasthito dehe tathAtmA nopalipyate // 32 iti kSetraM tathA jJAnaM jJeyaM coktaM samAsataH / yathA prakAzayatyekaH kRtsnaM lokamimaM raviH / madbhakta etadvijJAya madbhAvAyopapadyate // 18 kSetraM kSetrI tathA kRtsnaM prakAzayati bhArata // 33 prakRti puruSaM caiva viddhayanAdI ubhAvapi / kSetrakSetrajJayorevamantaraM jnyaanckssussaa| - 1178 - Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 35. 34] bhISmaparva [6. 36. 27 bhUtaprakRtimokSaM ca ye viduryAnti te param // 34 | tamasyetAni jAyante vivRddha kurunandana // 13 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi yadA sattve pravRddhe tu pralayaM yAti dehabhRt / paJcatriMzo'dhyAyaH // 35 // tadottamavidAM lokAnamalAnpratipadyate // 14 36 rajasi pralayaM gatvA karmasaGgiSu jAyate / zrIbhagavAnuvAca / tathA pralInastamasi mUDhayoniSu jAyate // 15 paraM bhUyaH pravakSyAmi jJAnAnAM jJAnamuttamam / karmaNaH sukRtasyAhuH sAttvikaM nirmalaM phalam / . yajjJAtvA munayaH sarve parAM siddhimito gatAH // 1 rajasastu phalaM duHkhamajJAnaM tamasaH phalam // 16 idaM jJAnamupAzritya mama sAdharmyamAgatAH / sattvAtsaMjAyate jJAnaM rajaso lobha eva ca / sarge'pi nopajAyante pralaye na vyathanti ca // 2. pramAdamohI tamaso bhavato'jJAnameva ca // 17 mama yonirmahadbrahma tasmingarbha dadhAmyaham / UrdhvaM gacchanti sattvasthA madhye tiSThanti raajsaaH| saMbhavaH sarvabhUtAnAM tato bhavati bhArata // 3 jaghanyaguNavRttasthA adho gacchanti tAmasAH // 18 sarvayoniSu kaunteya mUrtayaH saMbhavanti yAH / nAnyaM guNebhyaH kartAraM yadA draSTAnupazyati / tAsAM brahma mahadyonirahaM bIjapradaH pitA // 4 guNebhyazca paraM vetti madbhAvaM so'dhigacchati // 19 sattvaM rajastama iti guNAH prakRtisaMbhavAH / guNAnetAnatItya trIndehI dehasamudbhavAn / nibadhnanti mahAbAho dehe dehinamavyayam // 5 janmamRtyujarAduHkhairvimukto'mRtamaznute // 20 tatra sattvaM nirmalatvAtprakAzakamanAmayam / ____arjuna uvAca / sukhasaGgena badhnAti jJAnasaGgena cAnagha // 6 kairliGgaistrInguNAnetAnatIto bhavati prabho / rajo rAgAtmakaM viddhi tRSNAsaGgasamudbhavam / kimAcAraH kathaM caitAMstrInguNAnativartate // 21 tannibadhnAti kaunteya karmasaGgena dehinam // 7 __ shriibhgvaanuvaac| samastvajJAnajaM viddhi mohanaM sarvadehinAm / prakAzaM ca pravRttiM ca mohameva ca pANDava / pramAdAlasyanidrAbhistannibadhnAti bhArata // 8 na dveSTi saMpravRttAni na nivRttAni kAGkSati // 22 sattvaM sukhe saJjayati rajaH karmaNi bhArata / udAsInavadAsIno guNairyo na vicAlyate / jJAnamAvRtya tu tamaH pramAde saJjayatyuta // 9 guNA vartanta ityeva yo'vatiSThati neGgate // 23 rajastamazvAbhibhUya sattvaM bhavati bhArata / samaduHkhasukhaH svasthaH samaloSTAzmakAJcanaH / rajaH sattvaM tamazcaiva tamaH sattvaM rajastathA // 10 tulyapriyApriyo dhIrastulyanindAtmasaMstutiH // 24 sarvadvAreSu dehe'sminprakAza upajAyate / mAnAvamAnayostulyastulyo mitraaripkssyoH|| jJAnaM yadA tadA vidyAdvivRddhaM sattvamityuta // 11 sarvArambhaparityAgI guNAtItaH sa ucyate // 25 lobhaH pravRttirArambhaH karmaNAmazamaH spRhA / mAM ca yo'vyabhicAreNa bhaktiyogena sevate / rajasyetAni jAyante vivRddhe bharatarSabha // 12 / sa guNAnsamatItyaitAnbrahmabhUyAya kalpate // 26 aprakAzo'pravRttizca pramAdo moha eva c| brahmaNo hi pratiSThAhamamRtasyAvyayasya ca / -1179 - Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 36. 27 ] mahAbhArata [8. 38. 1 zAzvatasya ca dharmasya sukhasyaikAntikasya ca // 27 adhiSThAya manazcAyaM viSayAnupasevate // 9 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi utkrAmantaM sthitaM vApi bhuJjAnaM vA guNAnvitam / SaTtriMzo'dhyAyaH // 36 // vimUDhA nAnupazyanti pazyanti jJAnacakSuSaH // 10 yatanto yoginazcainaM pazyantyAtmanyavasthitam / - zrIbhagavAnuvAca / yatanto'pyakRtAtmAno nainaM pazyantyacetasaH // 11 UrdhvamUlamadhaHzAkhamazvatthaM prAhuravyayam / yadAdityagataM tejo jagadbhAsayate'khilam / chandAMsi yasya parNAni yastaM veda sa vedavit // 1 yaccandramasi yaccAgnau tattejo viddhi mAmakam / / 12 adhazcordhvaM prasRtAstasya zAkhA gAmAvizya ca bhUtAni dhArayAmyahamojasA / guNapravRddhA vissyprvaalaaH| puSNAmi cauSadhIH sarvAH somo bhUtvA rasAtmakaH // adhazca mUlAnyanusaMtatAni ahaM vaizvAnaro bhUtvA prANinAM dehmaashritH| .. karmAnubandhIni manuSyaloke // 2 prANApAnasamAyuktaH pacAmyannaM caturvidham // 14 na rUpamasyeha tathopalabhyate sarvasya cAhaM hRdi saMniviSTo .nAnto na cAdirna ca saMpratiSThA / mattaH smRtirjJAnamapohanaM c| ... azvatthamenaM suvirUDhamUla vedaizca sarvairahameva vedyo masaGgazastreNa dRDhena chittvA // 3 vedAntakRdvedavideva cAham // 15 tataH padaM tatparimArgitavyaM dvAvimau puruSau loke kSarazcAkSara eva ca / yasmingatA na nivartanti bhuuyH| kSaraH sarvANi bhUtAni kUTastho'kSara ucyate // 16 tameva cAdyaM puruSaM prapadye uttamaH puruSastvanyaH paramAtmetyudAhRtaH / yataH pravRttiH prasRtA purANI // 4 yo lokatrayamAvizya bibhartyavyaya IzvaraH // 17 nirmAnamohA jitasaGgadoSA yasmArakSaramatIto'hamakSarAdapi cottamaH / adhyAtmanityA vinivRttkaamaaH| ato'smi loke vede ca prathitaH purussottmH||18 dvaMdvairvimuktAH sukhaduHkhasaMjJai yo mAmevamasaMmUDho jAnAti puruSottamam / rgacchantyamUDhAH padamavyayaM tat // 5 sa sarvavidbhajati mAM sarvabhAvena bhArata // 19 na tadbhAsayate sUryo na zazAGko na pAvakaH / / iti guhyatamaM zAstramidamuktaM mayAnagha / yadgatvA na nivartante taddhAma paramaM mama // 6 etadbuvA buddhimAnsyAtkRtakRtyazca bhArata // 20 mamaivAMzo jIvaloke jIvabhUtaH sanAtanaH / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi manaHSaSThAnIndriyANi prakRtisthAni karSati // 7 saptatriMzo'dhyAyaH // 37 // zarIraM yadavApnoti yaccApyutkrAmatIzvaraH / gRhItvaitAni saMyAti vAyurgandhAnivAzayAt // 8 zrIbhagavAnuvAca / zrotraM cakSuH sparzanaM ca rasanaM ghrANameva c| / abhayaM sttvsNshuddhirjnyaanyogvyvsthitiH| . - 1180 - 38 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 38. 1] bhISmaparva [6. 39. 4 dAnaM damazca yajJazca svAdhyAyastapa Arjavam // 1 / prasaktAH kAmabhogeSu patanti narake'zucau // 16 : ahiMsA satyamakrodhastyAgaH zAntirapaizunam / AtmasaMbhAvitAH stabdhA dhanamAnamadAnvitAH / dayA bhUteSvaloluptvaM mArdavaM hIracApalam // 2 yajante nAmayajJaiste dambhenAvidhipUrvakam // 17 tejaH kSamA dhRtiH zaucamadroho nAtimAnitA / ahaMkAraM balaM darpa kAmaM krodhaM ca saMzritAH / bhavanti saMpadaM daivImabhijAtasya bhArata // 3 mAmAtmaparadeheSu pradviSanto'bhyasUyakAH // 18 dambho darpo'timAnazca krodhaH pAruSyameva c| tAnahaM dviSataH RrAnsaMsAreSu narAdhamAn / ajJAnaM cAbhijAtasya pArtha saMpadamAsurIm // 4 kSipAmyajasramazubhAnAsurISveva yoniSu // 19 daivI saMpadvimokSAya nibandhAyAsurI mtaa| AsurI yonimApannA mUDhA janmani janmani / mA zucaH saMpadaM daivImabhijAto'si pANDava / / 5 mAmaprApyaiva kaunteya tato yAntyadhamAM gatim // 20 dvau bhUtasau loke'smindaiva Asura eva ca / trividhaM narakasyedaM dvAraM nAzanamAtmanaH / daivo vistarazaH prokta AsuraM pArtha me zRNu // 6 kAmaH krodhastathA lobhastasmAdetatrayaM tyajet // 21 pravRttiM ca nivRttiM ca janA na vidurAsurAH / etairvimuktaH kaunteya tamodvAraitriminaraH / na zaucaM nApi cAcAro na satyaM teSu vidyate // 7 AcaratyAtmanaH zreyastato yAti parAM gatim // 22 asatyamapratiSThaM te jagadAhuranIzvaram / yaH zAstravidhimutsRjya vartate kaamkaartH| aparasparasaMbhUtaM kimanyatkAmahaitukam // 8 na sa siddhimavApnoti na sukhaM na parAM gtim||23 etAM dRSTimavaSTabhya naSTAtmAno'lpabuddhayaH / / tasmAcchAstraM pramANaM te kAryAkAryavyavasthitau / prabhavantyuprakarmANaH kSayAya jagato'hitAH // 9 jJAtvA zAstravidhAnoktaM karma kartumihArhasi // 24 kAmamAzritya duSpUraM dambhamAnamadAnvitAH / / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi mohAdgRhItvAsaddhAhAnpravartante'zucivratAH // 10 aSTAtriMzo'dhyAyaH // 38 // . cintAmaparimeyAM ca pralayAntAmupAzritAH / kAmopabhogaparamA etAvaditi nizcitAH // 11 arjuna uvAca / AzApAzazatairbaddhAH kAmakrodhaparAyaNAH / ye zAstravidhimutsRjya yajante shrddhyaanvitaaH|| Ihante kAmabhogArthamanyAyenArthasaMcayAn // 12 teSAM niSThA tu kA kRSNa sattvamAho rjstmH||1 idasadya mayA labdhamidaM prApsye manoratham / shriibhgvaanuvaac| idamastIdamapi me bhaviSyati punardhanam // 13 trividhA bhavati zraddhA dehinAM sA svabhAvajA / asau mayA hataH zatruI niSye cAparAnapi / sAttvikI rAjasI caiva tAmasI ceti tAM shRnnu||2 Izvaro'hamahaM bhogI siddho'haM balavAnsukhI // 14 / sattvAnurUpA sarvasya zraddhA bhavati bhArata / ADhayo'bhijanavAnasmi ko'nyo'sti sadRzo myaa| zraddhAmayo'yaM puruSo yo yacchraddhaH sa eva sH||3 yakSye dAsyAmi modiSya ityjnyaanvimohitaaH||15 / yajante sAttvikA devAnyakSarakSAMsi rAjasAH / anekacittavibhrAntA mohjaalsmaavRtaaH| / pretAnbhUtagaNAMzcAnye yajante tAmasA janAH // 4 , - 1181 - Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 39. 5] mahAbhArate [6. 40. 4 azAstravihitaM ghoraM tapyante ye tapo janAH / dAtavyamiti yadAnaM dIyate'nupakAriNe / dambhAhaMkArasaMyuktAH kAmarAgabalAnvitAH // 5 deze kAle ca pAtre ca taddAnaM sAttvikaM smRtam // karzayantaH zarIrasthaM bhUtagrAmamacetasaH / yattu pratyupakArArtha phalamuddizya vA punaH / mAM caivAntaHzarIrasthaM tAnviddhathAsuranizcayAn // 6 / dIyate ca parikliSTaM tadAnaM rAjasaM smRtam // 21 AhArastvapi sarvasya trividho bhavati priyaH / adezakAle yadAnamapAtrebhyazca dIyate / yajJastapastathA dAnaM teSAM bhedamimaM zRNu // 7 asatkRtamavajJAtaM tattAmasamudAhRtam // 22 AyuHsattvabalArogyasukhaprItivivardhanAH / OM tatsaditi nirdezo brahmaNastrividhaH smRtaH / rasyAH snigdhAH sthirA hRdyA AhArAH saattvikpriyaaH||, brAhmaNAstana vedAzca yajJAzca vihitAH purA // 23 kaTumlalavaNAtyuSNatIkSNarUkSavidAhinaH / tasmAdomityudAhRtya yajJadAnatapaHkriyAH / AhArA rAjasasyeSTA duHkhazokAmayapradAH // 9 pravartante vidhAnoktAH satataM brahmavAdinAm // 24 yAtayAmaM gatarasaM pUti paryuSitaM ca yat / tadityanabhisaMdhAya phalaM yajJatapaHkriyAH / ucchiSTamapi cAmedhyaM bhojanaM tAmasapriyam // 10 dAnakriyAzca vividhAH kriyante mokSakATibhiH // aphalAkAtibhiryajJo vidhidRSTo ya ijyte| sadbhAve sAdhubhAve ca sdityettpryujyte|| yaSTavyameveti manaH samAdhAya sa sAttvikaH // 11 prazaste karmaNi tathA sacchabdaH pArtha yujyate // 26 abhisaMdhAya tu phalaM dambhArthamapi caiva yat / yajJe tapasi dAne ca sthitiH saditi cocyate / : ijyate bharatazreSTha taM yajJaM viddhi rAjasam // 12 / karma caiva tadarthIyaM sadityevAbhidhIyate // 27 vidhihInamasRSTAnnaM mantrahInamadakSiNam / azraddhayA hutaM dattaM tapastaptaM kRtaM ca yat / zraddhAvirahitaM yajJaM tAmasaM paricakSate // 13 / asadityucyate pArtha na ca tatpretya no iha // 28 devadvijaguruprAjJapUjanaM zaucamArjavam / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi brahmacaryamahiMsA ca zArIraM tapa ucyate // 14 ekonacatvAriMzo'dhyAyaH // 39 // anudvegakaraM vAkyaM satyaM priyahitaM ca yat / svAdhyAyAbhyasanaM caiva vAGmayaM tapa ucyate // 15 arjuna uvAca / manaHprasAdaH saumyaMtvaM maunamAtmavinigrahaH / saMnyAsasya mahAbAho tattvamicchAmi veditum / bhAvasaMzuddhirityetattapo mAnasamucyate // 16 tyAgasya ca hRSIkeza pRthakkeziniSUdana // 1 zraddhayA parayA taptaM tapastatrividhaM nraiH| zrIbhagavAnuvAca / aphalAkATibhiryuktaiH sAttvikaM paricakSate // 17 kAmyAnAM karmaNAM nyAsaM saMnyAsaM kavayo viduH / satkAramAnapUjArthaM tapo dambhena caiva yat / sarvakarmaphalatyAgaM prAhustyAgaM vicakSaNAH // 2 kriyate tadiha proktaM rAjasaM calamadhruvam // 18 tyAjyaM doSavadityeke karma prAhurmanISiNaH / mUDhaprAheNAtmano yatsIDayA kriyate tapaH / / yajJadAnatapaHkarma na tyAjyamiti cApare // 3 parasyotsAdanArthaM vA tattAmasamudAhRtam // 19 / nizcayaM zRNu me tatra tyAge bhrtsttm| . - 1182 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 40. 4] . bhISmaparva [6. 40. 34 tyAgo hi puruSavyAghra trividhaH saMprakIrtitaH // 4 / procyate guNasaMkhyAne yathAvacchRNu tAnyapi // 19 yajJadAnatapaHkarma na tyAjyaM kAryameva tat / sarvabhUteSu yenaikaM bhAvamavyayamIkSate / yajJo dAnaM tapazcaiva pAvanAni manISiNAm // 5 avibhaktaM vibhakteSu tajjJAnaM viddhi sAttvikam // etAnyapi tu karmANi saGgaM tyaktvA phalAni ca / pRthaktvena tu yajjJAnaM nAnAbhAvAnpRthagvidhAn / kartavyAnIti me pArtha nizcitaM matamuttamam // 6 vetti sarveSu bhUteSu tajjJAnaM viddhi rAjasam // 21 niyatasya tu saMnyAsaH karmaNo nopapadyate / yattu kRtsnavadekasminkArye saktamahaitukam / mohAttasya parityAgastAmasaH parikIrtitaH // 7 atattvArthavadalpaM ca tattAmasamudAhRtam // 22 duHkhamityeva yatkarma kAyaklezabhayAttyajet / niyataM saGgarahitamarAgadveSataH kRtam / sa kRtvA rAjasaM tyAgaM naiva tyAgaphalaM labhet // 8 aphalaprepsunA karma yattatsAttvikamucyate // 23 kAryamityeva yatkarma niyataM kriyate'rjuna / yattu kAmepsunA karma sAhaMkAreNa vA punaH / saGgaM tyaktvA phalaM caiva sa tyAgaH sAttviko mtH|| kriyate bahulAyAsaM tadrAjasamudAhRtam // 24 na dveSTayakuzalaM karma kuzale nAnuSajate / anubandhaM kSayaM hiMsAmanapekSya ca pauruSam / tyAgI sattvasamAviSTo medhAvI chinnasaMzayaH // 10 mohAdArabhyate karma yattattAmasamucyate // 25 na hi dehabhRtA zakyaM tyaktuM krmaannyshesstH|| muktasaGgo'nahaMvAdI dhRtyutsAhasamanvitaH / yastu karmaphalatyAgI sa tyAgItyabhidhIyate // 11 siddhyasiddhyornirvikAraH kartA sAttvika ucyate // aniSTamiSTaM mizraM ca trividhaM karmaNaH phalam / rAgI karmaphalaprepsulubdho hiMsAtmako'zuciH / bhavatyatyAginAM pretya na tu saMnyAsinAM kvacit // harSazokAnvitaH kartA rAjasaH parikIrtitaH // 27 pazcatAni mahAbAho kAraNAni nibodha me| ayuktaH prAkRtaH stabdhaH zaTho naikRtiko'lasaH / sAMkhye kRtAnte proktAni siddhaye srvkrmnnaam||13 viSAdI dIrghasUtrI ca kartA tAmasa ucyate // 28 adhiSThAna tathA kartA karaNaM ca pRthagvidham / . buddherthedaM dhRtezcaiva guNatastrividhaM zRNu / vividhAzca pRthakceSTA daivaM caivAtra pazcamam // 14 procyamAnamazeSeNa pRthaktvena dhanaMjaya // 29 zarIravAGmanobhiryatkarma prArabhate naraH / pravRttiM ca nivRttiM ca kAryAkArye bhayAbhaye / nyAyyaM vA viparItaM vA pazcaite tasya hetavaH // 15 bandhaM mokSaM ca yA vetti buddhiH sA pArtha saattvikii|| tatraivaM sati kartAramAtmAnaM kevalaM tu yH| yayA dharmamadharma ca kArya cAkAryameva ca / pazyatyakRtabuddhitvAnna sa pazyati durmatiH // 16 ayathAvatprajAnAti buddhiH sA pArtha rAjasI // 31 yasya nAhaMkRto bhAvo buddhiryasya na lipyate / adharma dharmamiti yA manyate tamasAvRtA / hatvApi sa imAllokAnna hanti na nibadhyate // 17 sarvArthAnviparItAMzca buddhiH sA pArtha taamsii||32 jJAnaM jJeyaM parijJAtA trividhA karmacodanA / dhRtyA yayA dhArayate manaHprANendriyakriyAH / karaNaM karma karteti trividhaH karmasaMgrahaH // 18 yogenAvyabhicAriNyA dhRtiH sA pArtha sAttvikI // jJAnaM karma ca kartA ca tridhaiva guNabhedataH / / yayA tu dharmakAmArthAndhRtyA dhArayate'rjuna / * 1183 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 40. 34] mahAbhArate [6. 40. 64 prasaGgena phalAkAGkSI dhRtiH sA pArtha rAjasI // 34 / naiSkarmyasiddhiM paramAM saMnyAsenAdhigacchati // 49 yayA svapnaM bhayaM zokaM viSAdaM madameva c| siddhi prApto yathA brahma tathApnoti nibodha me / na vimuzcati durmedhA dhRtiH sA pArtha tAmasI // 35 / samAsenaiva kaunteya niSThA jJAnasya yA parA // 50 sukhaM tvidAnI trividhaM zRNu me bharatarSabha / buddhyA vizuddhayA yukto dhRtyAtmAnaM niyamya ca / abhyAsAdramate yatra duHkhAntaM ca nigacchati // 36 | zabdAdInviSayAMstyaktvA rAgadveSI vyudasya ca / / 51 yattadane viSamiva pariNAme'mRtopamam / viviktasevI ladhvAzI yatavAkkAyamAnasaH / tatsukhaM sAttvikaM proktamAtmabuddhiprasAdajam // 37 dhyAnayogaparo nityaM vairAgyaM samupAzritaH // 52 viSayendriyasaMyogAdyattadare'mRtopamam / ahaMkAraM balaM dapaM kAmaM krodhaM parigraham / pariNAme viSamiva tatsukhaM rAjasaM smRtam / / 38 vimucya nirmamaH zAnto brahmabhUyAya kalpate // 53 yadane cAnubandhe ca sukhaM mohanamAtmanaH / brahmabhUtaH prasannAtmA na zocati na kAkati / ' nidrAlasyapramAdotthaM tattAmasamudAhRtam // 39 samaH sarveSu bhUteSu madbhaktiM labhate parAm // 54 na tadasti pRthivyAM vA divi deveSu vA punaH / bhaktyA mAmabhijAnAti yAvAnyazcAsmi tattvataH / sattvaM prakRtijaimuktaM yadebhiH syAtribhirguNaiH // 40 | tato mAM tattvato jJAtvA vizate tadanantaram // 55 brAhmaNakSatriyavizAM zUdrANAM ca prNtp| sarvakarmANyapi sadA kurvANo madyapAzrayaH / karmANi pravibhaktAni svabhAvaprabhavairguNaiH // 41 matprasAdAdavApnoti zAzvataM padamavyayam // 56 zamo damastapaH zaucaM kSAntirArjavameva c| cetasA sarvakarmANi mayi saMnyasya mtprH| jJAnaM vijJAnamAstikyaM brahmakarma svabhAvajam // 42 buddhiyogamupAzritya maccittaH satataM bhava // 57 zaurya tejo dhRtirdAkSyaM yuddhe cApyapalAyanam / maccittaH sarvadurgANi matprasAdAttariSyasi / dAnamIzvarabhAvazca kSatrakarma svabhAvajam // 43 atha cettvamahaMkArAnna zroSyasi vinavayasi // 58 kRSigorakSyavANijyaM vaizyakarma svabhAvajam / yadahaMkAramAzritya na yotsya iti manyase / paricaryAtmakaM karma zUdrasyApi svabhAjam // 44 mithyaiSa vyavasAyaste prakRtistvAM niyokSyati // 59 sve sve karmaNyabhirataH saMsiddhiM labhate nrH| svabhAvaz2ena kaunteya nibaddhaH svena karmaNA / svakarmanirataH siddhiM yathA vindati tacchRNu // 45 kartuM necchasi yanmohAtkariSyasyavazo'pi tat // 60 yataH pravRttirbhUtAnAM yena sarvamidaM tatam / IzvaraH sarvabhUtAnAM hRddeze'rjuna tiSThati / svakarmaNA tamabhyarcya siddhiM vindati maanvH||46 bhrAmayansarvabhUtAni yatrArUDhAni mAyayA // 61 zreyAnsvadharmo viguNaH prdhrmaatsvnusstthitaat|| tameva zaraNaM gaccha sarvabhAvena bhArata / svabhAvaniyataM karma kurvannApnoti kilbiSam // 47 | tatprasAdAtparAM zAnti sthAna prApsyasi zAzvatam // sahajaM karma kaunteya sadoSamapi na tyajet / iti te jJAnamAkhyAtaM guhyAdguhyataraM mayA / sarvArambhA hi doSeNa dhUmenAgnirivAvRtAH // 48 / vimRzyaitadazeSeNa yathecchasi tathA kuru // 63 asaktabuddhiH sarvatra jitAtmA vigataspRhaH / / sarvaguhyatamaM bhUyaH zRNu me paramaM vacaH / . - 1184 - Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 40. 64] bhISmaparva [6. 41. 11 iSTo'si me dRDhamiti tato vakSyAmi te hitm||64 / tatra zrIvijayo bhUtidhuvA nItirmatirmama // 78 manmanA bhava madbhakto madyAjI mAM nmskuru| iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi mAmevaiSyasi satyaM te pratijAne priyo'si me // 65 catvAriMzo'dhyAyaH // 40 // sarvadharmAnparityajya mAmekaM zaraNaM vraja / // samAptaM bhagavadgItAparva // ahaM tvA sarvapApebhyo mokSayiSyAmi mA shucH||66 41 idaM te nAtapaskAya nAbhaktAya kadAcana / saMjaya uvAca / na cAzuzrUSave vAcyaM na ca mAM yo'bhysuuyti||67 | tato dhanaMjayaM dRSTvA bANagANDIvadhAriNam / ya idaM paramaM guhyaM madbhakteSvabhidhAsyati / punareva mahAnAdaM vyasRjanta mahArathAH // 1 bhaktiM mayi parAM kRtvA mAmevaiSyatyasaMzayaH // 68 | pANDavAH somakAzcaiva ye caiSAmanuyAyinaH / na ca tasmAnmanuSyeSu kazcinme priykRttmH| dadhmuzca muditAH zaGkhAnvIrAH sAgarasaMbhavAn // 2 bhavitA na ca me tasmAdanyaH priyataro bhuvi // 69 | tato bheryazca pezyazca krakacA goviSANikAH / adhyeSyate ca ya imaM dhayaM saMvAdamAvayoH / sahasaivAbhyahanyanta tataH zabdo mahAnabhUt // 3 jJAnayajJena tenAhamiSTaH syAmiti me matiH // 70 atha devAH sagandharvAH pitarazca janezvara / zraddhAvAnanasUyazca zRNuyAdapi yo nrH| siddhacAraNasaMghAzca samIyuste didRkSayA // 4 so'pi muktaH zubhAlalokAnprApnuyAtpuNyakarmaNAm / / RSayazca mahAbhAgAH puraskRtya zatakratum / kaJcidetacchRtaM pArtha tvayaikAgreNa cetasA / samIyustatra sahitA draSTuM tadvaizasaM mahat // 5 kaccidajJAnasaMmohaH pranaSTaste dhanaMjaya // 72 tato yudhiSThiro dRSTvA yuddhAya susamudyate / arjuna uvAca / te sene sAgaraprakhye muhuH pracalite nRpa // 6 naSTo mohaH smRtirlabdhA tvatprasAdAnmayAcyuta / vimucya kavacaM vIro nikSipya ca varAyudham / sthito'smi gatasaMdehaH kariSye vacanaM tava // 73 avaruhya rathAttUrNaM padbhayAmeva kRtAJjaliH // 7 saMjaya uvAca / ityahaM vAsudevasya pArthasya ca mahAtmanaH / pitAmahamabhiprekSya dharmarAjo yudhiSThiraH / vAgyataH prayayau yena prAGmukho ripuvAhinIm // 8 saMvAdamimamazrauSamadbhutaM romaharSaNam // 74 vyAsaprasAdAcchrutavAnetadguhyamahaM param / taM prayAntamabhiprekSya kuntIputro dhanaMjayaH / yogaM yogezvarAtkRSNAtsAkSAtkathayataH svayam // 75 avatIrya rathAtUrNaM bhrAtRbhiH sahito'nvayAt // 9 rAjansaMsmRtya saMsmRtya saMvAdamimamadbhutam / vAsudevazca bhagavAnpRSThato'nujagAma h| kezavArjunayoH puNyaM hRSyAmi ca muhurmuhuH // 76 yathAmukhyAzca rAjAnastamanvAjagmurutsukAH // 10 taJca saMsmRtya saMsmRtya rUpamatyadbhutaM hreH| arjuna uvaac| vismayo me mahAnarAjanhRSyAmi ca punaH punaH // 77 / kiM te vyavasitaM rAjanyadasmAnapahAya vai| yatra yogezvaraH kRSNo yatra pArtho dhnurdhrH| / padbhayAmeva prayAto'si prAGmukho ripuvaahiniim||11 , ma. bhA. 149 -1185 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 41. 12] mahAbhArate [6. 41. 38 bhImasena uvAca / tataste kSatriyAH sarve prazaMsanti sma kauravAn / ka gamiSyasi rAjendra nikSiptakavacAyudhaH / hRSTAH sumanaso bhUtvA cailAni dudhuvuH pRthak // 25 daMziteSvarisainyeSu bhrAtRnutsRjya pArthiva // 12 vyanindanta tataH sarve yodhAstatra vizAM pate / nakula uvAca / yudhiSThiraM sasodaya sahitaM kezavena ha // 26 .. evaMgate tvayi jyeSThe mama bhrAtari bhArata / tatastatkauravaM sainyaM dhikRtvA tu yudhiSThiram / .. bhIrme dunoti hRdayaM brUhi gantA bhavAnka nu // 13 niHzabdamabhavattUNaM punareva vizAM pate // 27 / / . sahadeva uvaac| kiM nu vakSyati rAjAsau kiM bhISmaH prativakSyati / asmiraNasamUhe vai vartamAne mhaabhye| kiM bhImaH samarazlAghI kiM nu kRSNArjunAviti // yoddhavye ka nu gantAsi zatrUnabhimukho nRpa // 14 vivakSitaM kimasyeti saMzayaH sumahAnabhUt / . saMjaya uvAca / ubhayoH senayo rAjanyudhiSThirakRte tadA // 29 . evamAbhASyamANo'pi bhrAtRbhiH kurunandana / sa vigAhya camUM zatroH zarazaktisamAkulAm / novAca vAgyataH kiMcidgacchatyeva yudhiSThiraH // 15 bhISmamevAbhyayAttUrNaM bhrAtRbhiH parivAritaH // 30 tAnuvAca mahAprAjJo vAsudevo mahAmanAH / tamuvAca tataH pAdau karAbhyAM pIDya pANDavaH / abhiprAyo'sya vijJAto mayeti prahasanniva // 16 / bhISmaM zAMtanavaM rAjA yuddhAya samupasthitam // 31 eSa bhISmaM tathA droNaM gautamaM zalyameva ca / yudhiSThira uvAca / anumAnya gurUnsarvAnyotsyate pArthivo'ribhiH // Amatraye tvAM durdharSa yotsye tAta tvayA saha / zrUyate hi purAkalpe gurUnananumAnya yaH / anujAnIhi mAM tAta AziSazca prayojaya / / 32 yudhyate sa bhavedvyaktamapadhyAto mahattaraiH // 18 bhISma uvAca / anumAnya yathAzAstraM yastu yudhyenmhttraiH|| yadyevaM nAbhigacchethA yudhi mAM pRthivIpate / dhruvastasya jayo yuddhe bhavediti matirmama // 19 / zapeyaM tvAM mahArAja parAbhAvAya bhArata // 33 evaM yuvati kRSNe tu dhArtarASTracamUM prti| prIto'smi putra yudhyasva jayamAmuhi pANDava / hAhAkAro mahAnAsIniHzabdAstvapare'bhavan // 20 yatte'bhilaSitaM cAnyattadavApnuhi saMyuge // 34 dRSTvA yudhiSThiraM dUrAddhArtarASTrasya sainikaaH| vriyatAM ca varaH pArtha kimasmatto'bhikAsi / mithaH saMkathayAMcakrurnezo'sti kulapAMsanaH // 21 / evaM gate mahArAja na tavAsti parAjayaH // 35 vyaktaM bhIta ivAbhyeti rAjAsau bhISmamantikAt / / arthasya puruSo dAso dAsastvartho na kasyacit / yudhiSThiraH sasodaryaH zaraNArtha prayAcakaH // 22 iti satyaM mahArAja baddho'smyarthena kauravaiH // 36 dhanaMjaye kathaM nAthe pANDave ca vRkodre| / atastvAM klIbavadvAkyaM bravImi kurunandana / nakule sahadeve ca bhIto'bhyeti ca pANDavaH // 23 / hRto'smyarthena kauravya yuddhAdanyatkimicchasi // 37 na nUnaM kSatriyakule jAtaH saMprathite bhuvi / yudhiSThira uvAca / yathAsya hRdayaM bhItamalpasattvasya saMyuge // 24 . matrayasva mahAprAjJa hitaiSI mama nityazaH / . - 1186 - Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 41. 38] bhISmaparva [6. 41.61 yudhyasva kauravasyArthe mamaiSa satataM varaH // 38 / karavANi ca te kAmaM brUhi yatte'bhikAzitam / bhISma uvAca / evaM gate mahArAja yuddhAdanyatkimicchasi // 50 rAjankimatra sAhyaM te karomi kurunandana / arthasya puruSo dAso dAsastvartho na kasyacit / kAmaM yotsye parasyArthe brUhi yatte vivakSitam // 39 iti satyaM mahArAja baddho'smyarthena kauravaiH // 51 . yudhiSThira uvAca / atastvAM klIbavadbhamo yuddhaadnytkimicchsi| kathaM jayeyaM saMgrAme bhavantamaparAjitam / yotsyAmi kauravasyArthe tavAzAsyo jayo mayA // 52 etanme mantraya hitaM yadi zreyaH prapazyasi // 40 yudhiSThira uvAca / bhISma uvaac| jayamAzAssva me brahmanmatrayasva ca maddhitam / na taM pazyAmi kaunteya yo mAM yudhyantamAhave / yudhyasva kauravasyArthe vara eSa vRto mayA // 53 . vijayeta pumAnkazcidapi sAkSAcchatakratuH 41 droNa uvaac| / yudhiSThira uvAca / dhruvaste vijayo rAjanyasya matrI haristava / hanta pRcchAmi tasmAttvAM pitAmaha namo'stu te / ahaM ca tvAbhijAnAmi raNe zatrUnvijeSyasi // 54 jayopAyaM bravIhi tvamAtmanaH samare paraiH // 42 yato dharmastataH kRSNo yataH kRSNastato jyH| . bhISma uvaac| yudhyasva gaccha kaunteya pRccha mAM kiM bravImi te // na zatru tAta pazyAmi samare yo jayeta mAm / yudhiSThira uvAca / na tAvanmRtyukAlo me punarAgamanaM kuru // 43 pRcchAmi tvAM dvijazreSTha zRNu me yadvivakSitam / saMjaya uvAca / kathaM jayeyaM saMgrAme bhavantamaparAjitam // 56 / tato yudhiSThiro vAkyaM bhISmasya kurunandana / droNa uvAca / zirasA pratijagrAha bhUyastamabhivAdya ca // 44 na te'sti vijayastAvadyAvAdhyAmyahaM raNe / prAyAtpunarmahAbAhurAcAryasya rathaM prati / mamAzu nidhane rAjanyatasva saha sodaraiH // 57 / pazyatAM sarvasainyAnAM madhyena bhrAtRbhiH saha // 45 yudhiSThira uvaac| sa droNamabhivAdyAtha kRtvA caiva pradakSiNam / hanta tasmAnmahAbAho vadhopAyaM vdaatmnH| uvAca vAcA durdharSamAtmaniHzreyasaM vcH|| 46 AcArya praNipatyaiSa pRcchAmi tvAM namo'stu te // Amatraye tvAM bhagavanyotsye vigatakalmaSaH / droNa uvAca / ayeyaM ca ripUnsarvAnanujJAtastvayA dvija // 47 na zatru tAta pazyAmi yo mAM hanyAdraNe sthitam / droNa uvAca / yudhyamAnaM susaMrabdhaM zaravarSAMghavarSiNam // 59 yadi mAM nAbhigacchethA yuddhAya kRtanizcayaH / . Rte prAyagataM rAjannyastazastramacetanam / zapeyaM tvAM mahArAja parAbhAvAya sarvazaH // 48 hanyAnmAM yudhi yodhAnAM satyametadbhavImi te // 6.0 tadyudhiSThira tuSTo'smi pUjitazca tvayAnagha / zastraM cAhaM raNe jahyAM zrutvA sumahadapriyam / anujAnAmi yudhyasva vijayaM samavApnuhi // 49 / zraddheyavAkyAtpuruSAdetatsatyaM bravImi te / / 61 . -1187 - Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 41. 62] mahAbhArate [6. 41. 86 saMjaya uvaac| zapeyaM tvAM mahArAja parAbhAvAya vai raNe // 74 etacchrutvA mahArAja bhAradvAjasya dhImataH / tuSTo'smi pUjitazcAsmi yatkAsi tadastu te / anumAnya tamAcArya prAyAcchAradvataM prati // 62 anujAnAmi caiva tvAM yudhyasva jayamApnuhi // 75 so'bhivAdya kRpaM rAjA kRtvA cApi pradakSiNam / hi caiva paraM vIra kenArthaH kiM dadAmi te / uvAca durdharSatamaM vAkyaM vAkyavizAradaH // 63 evaM gate mahArAja yuddhAdanyatkimicchasi // 76 anumAnaye tvAM yotsyAmi guro vigatakalmaSaH / arthasya puruSo dAso dAsastvartho na kasyacit / jayeyaM ca ripUnsarvAnanujJAtastvayAnagha / 64 iti satyaM mahArAja baddho'smyarthena kauravaiH // 77 kRpa uvaac| kariSyAmi hi te kAmaM bhAgineya yathepsitam / yadi mAM nAbhigacchethA yuddhAya kRtanizcayaH / bravImyataH klIbavattvAM yuddhAdanyatkimicchasi // 78 zapeyaM tvAM mahArAja parAbhAvAya sarvazaH // 65 yudhiSThira uvaac| . .. arthasya puruSo dAso dAsastvartho na kasyacit / mantrayasva mahArAja nityaM maddhitamuttamam / iti satyaM mahArAja baddho'smyarthena kauravaiH // 66 kAmaM yudhya parasyArthe varametadvRNomyaham // 79 teSAmarthe mahArAja yoddhavyamiti me mtiH|| zalya uvAca / atastvAM klIbavadbhUmi yuddhAdanyatkimicchasi // 67 brUhi kimatra sAhyaM te karomi nRpasattama / yudhiSThira uvAca / kAmaM yotsye parasyArthe vRto'smyarthena kauravaiH // 80 hanta pRcchAmi te tasmAdAcArya zRNu me vcH|| 68 yudhiSThira uvAca / saMjaya uvAca / sa eva me varaH satya udyoge'yastvayA kRtaH / ityuktvA vyathito rAjA novAca gtcetnH| sUtaputrasya saMgrAme kAryastejovadhastvayA // 81 taM gautamaH pratyuvAca vijJAyAsya vivakSitam / zalya uvAca / avadhyo'haM mahIpAla yudhyasva jayamApnuhi // 69 saMpatsyatyeSa te kAmaH kuntIputra yathepsitaH / prItastvabhigamenAhaM jayaM tava narAdhipa / gaccha yudhyasva visrabdhaM pratijAne jayaM tava // 82 AzAsiSye sadotthAya satyametadbhavImi te // 70 saMjaya uvaac| etacchrutvA mahArAja gautamasya vacastadA / anumAnyAtha kaunteyo mAtulaM madrakezvaram / anumAnya kRpaM rAjA prayayau yena madrarAT // 71 nirjagAma mahAsainyAdbhAtRbhiH parivAritaH // 83 sa zalyamabhivAdyAtha kRtvA cAbhipradakSiNam / / vAsudevastu rAdheyamAhave'bhijagAma vai / uvAca rAjA durdharSamAtmaniHzreyasaM vacaH // 72 tata enamuvAcedaM pANDavArthe gadAgrajaH // 84 anumAnaye tvAM yotsyAmi guro vigatakalmaSaH / | zrutaM me karNa bhISmasya dveSAtkila na yotsyasi / jayeyaM ca mahArAja anujJAtastvayA ripUna // 73 asmAnvaraya rAdheya yAvadbhISmo na hanyate // 85 - zalya uvaac| hate tu bhISme rAdheya punareSyasi sNyuge| yadi mAM nAbhigacchethA yuddhAya kRtnishcyH|| dhArtarASTrasya sAhAyyaM yadi pazyasi cetsamam // 86 - 1188 - . Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 41. 87] bhISmaparva [6. 42.7 42 karNa uvaac| gauravaM pANDuputrANAM mAnyAnmAnayatAM ca tAna / na vipriyaM kariSyAmi dhArtarASTrasya kezava / dRSTvA mahIkSitastatra pUjayAMcakrire bhRzam // 100 tyaktaprANaM hi mAM viddhi duryodhanahitaiSiNam // 87 sauhRdaM ca kRpAM caiva prAptakAlaM mahAtmanAm / saMjaya uvAca / dayAM ca jJAtiSu parAM kathayAMcakrire nRpAH // 101 tacchrutvA vacanaM kRSNaH saMnyavartata bhArata / sAdhu sAdhviti sarvatra nizceruH stutisaMhitAH / yudhiSThirapurogaizca pANDavaiH saha saMgataH // 88 vAcaH puNyAH kIrtimatAM manohRdayaharSiNIH // 102 atha sainyasya madhye tu praakroshtpaannddvaagrjH|| mlecchAzcAryAzca ye tatra dadRzuH zuzruvustadA / yo'smAnvRNoti tamahaM varaye sAhyakAraNAt // 89 vRttaM tatpANDuputrANAM ruruduste sagadgadAH // 103 atha tAnsamabhiprekSya yuyutsuridamabravIt / tato jaghnurmahAbherIH zatazazcaiva puSkarAn / prItAtmA dharmarAjAnaM kuntIputraM yudhiSThiram / / 90 zaGkhAMzca gokSIranibhAndadhmuddeSTA manasvinaH // 104 ahaM yotsyAmi miSataH saMyuge dhArtarASTrajAn / / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi yuSmadarthe mahArAja yadi mAM vRNuSe'nagha // 91 ekctvaariNsho'dhyaayH||41|| yudhiSThira uvAca / ehyehi sarve yotsyAmastava bhrAtRnapaNDitAn / dhRtarASTra uvaac| yuyutso vAsudevazca vayaM ca brUma sarvazaH // 92 evaM vyUDheSvanIkeSu mAmakeSvitareSu ca / vRNomi tvAM mahAbAho yudhyasva mama kAraNAt / ke pUrva prAharaMstatra kuravaH pANDavAstathA // 1 tvayi piNDazca tantuzca dhRtarASTrasya dRzyate // 93 saMjaya uvAca / bhajasvAsmAnarAjaputra bhjmaanaanmhaadyute| bhrAtRbhiH sahito rAjanputro duryodhanastava / na bhaviSyati durbuddhirdhArtarASTro'tyamarSaNaH // 94 bhISmaM pramukhataH kRtvA prayayau saha senayA // 2 * saMjaya uvAca / tathaiva pANDavAH sarve bhImasenapurogamAH / tato yuyutsuH kauravyaH parityajya sutAMstava / bhISmeNa yuddhamicchantaH prayayuTTeSTamAnasAH // 3 jagAma pANDuputrANAM senAM vizrAvya dundubhim||95 zveDAH kilakilAzabdAH krakacA goviSANikAH / tato yudhiSThiro rAjA saMprahRSTaH sahAnujaiH / bherImRdaGgamurajA hayakuJjaranisvanAH // 4 jagrAha kavacaM bhUyo dIptimatkanakojvalam // 96 ubhayoH senayo rAjastataste'smAnsamAdravan / pratyapadyanta te sarve rthaansvaanpurussrssbhaaH| vayaM pratinadantazca tadAsIttumulaM mahat // 5 tato vyUhaM yathApUrvaM pratyavyUhanta te punaH // 97 mahAntyanIkAni mahAsamucchraye avAdayandundubhIMzca zatazazcaiva puSkarAn / samAgame pANDavadhArtarASTrayoH / siMhanAdAMzca vividhAnvineduH puruSarSabhAH // 98 cakampire zaGkhamRdaGganisvanaiH rathasthAnpuruSavyAghrAnpANDavAnprekSya pArthivAH / prakampitAnIva vanAni vAyunA // 6 dhRSTadyumnAdayaH sarve punarjahRpire mudA // 99 narendranAgAzvarathAkulAnA- 1189 - bAra mudA // 99 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 42.7] mahAbhArate [6. 43.4 mabhyAyatInAmazive muhUrte / nimittavedhinAM rAjazarAnutsRjatAM bhRzam // 21 babhUva ghoSastumulazcamUnAM nopazAmyati nirghoSo dhanuSAM kUjatAM tathA / vAtodbhutAnAmiva sAgarANAm // 7 vinizceruH zarA dIptA jyotISIva nabhastalAt // 22 tasminsamutthite zabde tumule lomhrssnne| sarve tvanye mahIpAlAH prekSakA iva bhArata / mImaseno mahAbAhuH prANadadgovRSo yathA // 8 dadRzurdarzanIyaM taM bhImaM jJAtisamAgamam // 23 zaGkhadundubhinirghoSa vAraNAnAM ca bRMhitam / / tataste jAtasaMrambhAH parasparakRtAgasaH / siMhanAdaM ca sainyAnAM bhImasenaravo'bhyabhUt // 9 anyonyaspardhayA rAjanvyAyacchanta mhaarthaaH|| 24 hayAnAM heSamANAnAmanIkeSu sahasrazaH / / kurupANDavasene te htyshvrthsNkule| sarvAnabhyabhavacchabdAnbhImasenasya nisvanaH // 10 zuzubhAte raNe'tIva paTe citragate iva // 25 taM zrutvA ninadaM tasya sainyAstava vitatrasuH / / tataste pArthivAH sarve prgRhiitshraasnaaH| .. jImUtasyeva nadataH zakrAzanisamasvanam // 11 sahasainyAH samApetuH putrasya tava zAsanAt // 26 vAhanAni ca sarvANi zakRnmUtraM prasuvuH / yudhiSThireNa cAdiSTAH pArthivAste sahasrazaH / zabdena tasya vIrasya siMhasyevetare mRgAH // 12 vinadantaH samApetuH putrasya tava vAhinIm // 27 darzayandhoramAtmAnaM mahAbhramiva nAdayan / ubhayoH senayostIvraH sainyAnAM sa samAgamaH / vibhISayaMstava sutAMstava senAM samabhyayAt // 13 antardhIyata cAdityaH sainyena rajasAvRtaH // 28 tamAyAntaM maheSvAsaM sodaryAH paryavArayan / prayuddhAnAM prabhagnAnAM punarAvartatAmapi / chAdayantaH zaravrAtaimeghA iva divAkaram // 14 / / nAtra sveSAM pareSAM vA vizeSaH samajAyata // 29 duryodhanazca putraste durmukho duHsahaH zalaH / tasmiMstu tumule yuddhe vartamAne mahAbhaye / duHzAsanazvAtirathastathA durmarSaNo nRpa // 15 ati sarvANyanIkAni pitA te'bhivyarocata / / 30 viviMzatizcitraseno vikarNazca mahArathaH / ' iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi purumitro jayo bhojaH saumadattizca vIryavAn // 16 dvictvaariNsho'dhyaayH||42|| mahAcApAni dhunvanto jaladA iva vidyutaH / AdadAnAzca nArAcAnnirmuktAzIviSopamAn // 17 saMjaya uvaac|| atha tAndraupadIputrAH saubhadrazca mhaarthH|| pUrvAhe tasya raudrasya yuddhamahno vizAM pate / nakulaH sahadevazca dhRSTadyumnazca pArSataH // 18 prAvartata mahAghoraM rAjJAM dehAvakartanam // 1 . dhArtarASTrAnpratiyayurardayantaH zitaiH zaraiH / kurUNAM pANDavAnAM ca saMgrAme vijigISatAm / variva mahAvegaiH zikharANi dharAbhRtAm // 19 siMhAnAmiva saMhrAdo divamurvI ca nAdayan // 2 tasminprathamasaMmarde bhImajyAtalanisvane / AsItkilakilAzabdastalazaGkharavaiH saha / tAvakAnAM pareSAM ca nAsItkazcitparAGmukhaH // 20 jajJire siMhanAdAzca zUrANAM pratigarjatAm // 3 . lAghavaM droNaziSyANAmapazyaM bharatarSabha / talavAbhihatAzcaiva jyAzabdA bhrtrssbh| ... -1190 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 43. 4] bhISmaparva [6. 43. 31 pattInAM pAdazabdAzca vAjinAM ca mahAsvanAH // 4 | tAvubhau narazArdUlau kurumukhyau mahAbalau / totrAGkuzanipAtAzca AyudhAnAM ca nisvnaaH| anyonyaM zaravarSAbhyAM vavRSAte raNAjire // 18. ghaNTAzabdAzca nAgAnAmanyonyamabhidhAvatAm // 5 tau tu vIkSya mahAtmAnau kRtinI citrayodhinau / tasminsamudite zabde tumule lomaharSaNe / vismayaH sarvabhUtAnAM samapadyata bhArata // 19 .. babhUva rathanirghoSaH parjanyaninadopamaH // 6 duHzAsanastu nakulaM pratyudyAya mahAratham / te manaH krUramAdhAya smbhityktjiivitaaH| avidhyannizitairbANairbahubhirmarmabhedibhiH // 20 pANDavAnabhyavartanta sarva evocchritadhvajAH // 7 tasya mAdrIsutaH ketuM sazaraM ca zarAsanam / svayaM zAMtanavo rAjannabhyadhAvaddhanaMjayam / ciccheda nizitairbANaiH prahasanniva bhArata / pragRhya kArmukaM ghoraM kAladaNDopamaM raNe // 8 athainaM paJcaviMzatyA kSudrakANAM samAdayat // 21. arjuno'pi dhanurgRhya gANDIvaM lokavizrutam / putrastu tava durdharSo nakulasya mahAhave / abhyadhAvata tejasvI gAGgeyaM raNamUrdhani // 9 yugeSAM cicchide bANairdhvajaM caiva nyapAtayat // 22 tAvubhau kuruzArdUlau parasparavadhaiSiNau / durmukhaH sahadevaM tu pratyudyAya mahAbalam / .... gAGgeyastu raNe pArthaM vidyA naakmpydlii| . vivyAdha zaravarSeNa yatamAnaM mahAhave // 23 / tathaiva pANDavo rAjanbhISmaM nAkampayAdhi // 10 sahadevastato vIro durmukhasya mhaahve| sAtyakizca maheSvAsaH kRtavarmANamabhyayAt / zareNa bhRzatIkSNena pAtayAmAsa sArathim // 24. tayoH samabhavadyuddhaM tumulaM lomaharSaNam // 11 tAvanyonyaM samAsAdya samare yuddhdurmdii| sAtyakiH kRtavarmANaM kRtavarmA ca sAtyakim / trAsayetAM zarai|raiH kRtapratikRtaiSiNau // 25 / AnachatuH zarairaistakSamANau parasparam // 12 yudhiSThiraH svayaM rAjA madrarAjAnamabhyayAt / .. tau zarAcitasarvAGgau zuzubhAte mhaablau| . tasya madrAdhipazcApaM dvidhA ciccheda mAriSa // 26 vasante puSpazabalau puSpitAviva kiMzukau // 13 | tadapAsya dhanuzchinnaM kuntIputro yudhiSThiraH / abhimanyurmaheSvAso bRhadbalamayodhayat / anyatkArmukamAdAya vegavadbalavattaram // 27 tataH kosalako rAjA saubhadrasya vizAM pte| tato madrezvaraM rAjA zaraiH saMnataparvabhiH / dhvajaM ciccheda samare sArathiM ca nyapAtayat // 14 chAdayAmAsa saMkruddhastiSTha tiSTheti cAbravIt // 28 saubhadrastu tataH kruddhaH pAtite rathasArathau / dhRSTadyumnastato droNamabhyadravata bhArata / bRhadbalaM mahArAja vivyAdha navabhiH zaraiH // 15 tasya droNaH susaMkruddhaH parAsukaraNaM dRDham / .. athAparAbhyAM bhallAbhyAM pItAbhyAmarimardanaH / ... tridhA ciccheda samare yatamAnasya kArmukam // 29 dhvajamekena ciccheda pANimekena sArathim / zaraM caiva mahAghoraM kAladaNDamivAparam / anyonyaM ca zaraistIkSNaiH kruddhau rAjaMstatakSatuH / / 16 preSayAmAsa samare so'sya kAye nyamajjata // 30 mAninaM samare dRptaM kRtavairaM mahAratham / athAnyaddhanurAdAya sAyakAMzca caturdaza / bhImasenastava sutaM duryodhanamayodhayat / / 17 / droNaM drupadaputrastu prativivyAdha sNyuge| ... - 1191 - Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 43. 31] mahAbhArate [6. 43. 61 tAvanyonyaM susaMkruddhau cakratuH subhRzaM raNam // 31 abhyayAttvarito rAjaMstato yuddhamavartata / / 46 saumadattiM raNe zako rabhasaM rabhaso yudhi / virATo bhagadattana zaravarSeNa tADitaH / pratyudyayau mahArAja tiSTha tiSThati cAbravIt // 32 abhyavarSatsusaMkruddho megho vRSTayA ivAcalam // 47 tasya vai dakSiNaM vIro nirbibheda raNe bhujam / bhagadattastatastUrNaM virATaM pRthivIpatim / saumadattistathA zaGkha jatrudeze samAhanat // 33 chAdayAmAsa samare meghaH sUryamivoditam // 48 tayoH samabhavadyuddhaM ghorarUpaM vizAM pate / bRhatkSatraM tu kaikeyaM kRpaH zAradvato yayau / dRptayoH samare tUrNaM vRtravAsavayoriva // 34 taM kRpaH zaravarSeNa chAdayAmAsa bhArata // 49 bAhrIkaM tu raNe kruddhaM kruddharUpo vizAM pate / gautamaM kekayaH kruddhaH zaravRSTayAbhyapUrayat / abhyadravadameyAtmA dhRSTaketurmahArathaH // 35 tAvanyonyaM hayAnhatvA dhanuSI vinikRtya vai // 50 bAhrIkastu tato rAjandhRSTaketumamarSaNam / virathAvasiyuddhAya smiiyturmrssnnau| ' zarairbahubhirAnaItsiMhanAdamathAnadat // 36 tayostadabhavayuddhaM ghorarUpaM sudAruNam // 51 cedirAjastu saMkruddho bAhrIkaM navabhiH shraiH| drupadastu tato rAjA saindhavaM vai jayadratham / . vivyAdha samare tUrNaM matto mattamiva dvipam // 37 abhyudyayau saMprahRSTo hRSTarUpaM paraMtapa // 52 . tau tatra samare kruddhau nardantau ca muhurmuhuH / tataH saindhavako rAjA drupadaM vizikhaitribhiH / samIyatuH susaMkruddhAvaGgArakabudhAviva // 38 tADayAmAsa samare sa ca taM pratyavidhyata // 53 : rAkSasaM krUrakarmANaM krUrakarmA ghaTotkacaH / tayoH samabhavadyuddhaM ghorarUpaM sudAruNam / alambusaM pratyudiyA(laM zakra ivAhave // 39 IkSitRprItijananaM zukrAGgArakayoriva // 54 ghaTotkacastu saMkruddho rAkSasaM taM mahAbalam / vikarNastu sutastubhyaM sutasomaM mahAbalam / navatyA sAyakaistIkSNairdArayAmAsa bhArata // 40 abhyayAjavanairazvaistato. yuddhamavartata // 55 alambusastu samare bhaimaseniM mahAbalam / vikarNaH sutasomaM tu viddhA nAkampayaccharaiH / bahudhA vArayAmAsa zaraiH saMnataparvabhiH // 41 / sutasomo vikaNaM ca tadadbhutamivAbhavat // 56 vyabhrAjetAM tatastau tu saMyuge zaravikSatau / suzarmANaM naravyAghra cekitAno mahArathaH / yathA devAsure yuddhe balazakau mahAbalau // 42 abhyadravatsusaMkruddhaH pANDavArthe parAkramI // 57 zikhaNDI samare rAjandrauNimabhyudyayau blii| suzarmA tu mahArAja cekitAnaM mahAratham / azvatthAmA tataH kruddhaH zikhaNDinamavasthitam // 43 mahatA zaravarSeNa vArayAmAsa saMyage // 58 nArAcena sutIkSNena bhRzaM viddhA vyakampayat / cekitAno'pi saMrabdhaH suzarmANaM mahAhave / zikhaNDyapi tato rAjandroNaputramatADayat // 44 prAcchAdayattamiSubhirmahAmegha ivAcalam // 59 sAyakena supItena tIkSNena nizitena c|| zakuniH prativindhyaM tu parAkrAntaM parAkramI / to jaghnatustadAnyonyaM zarairbahuvidhairmadhe / / 45 abhyadravata rAjendra matto mattamiva dvipam / / 60 bhagadattaM raNe zUraM virATo vAhinIpatiH / yaudhiSThirastu saMkruddhaH saubalaM nizitaiH zaraiH / -1192 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 43. 61] bhISmaparva [6. 44.5 vyadArayata saMgrAme maghavAniva dAnavam // 61 tayoryuddhaM samabhavadghorarUpaM vizAM pate / zakuniH prativindhyaM tu pratividhyantamAhave / dArayetAM susaMkruddhAvanyonyamaparAjitau // 76 vyadArayanmahAprAjJaH zaraiH saMnataparvabhiH // 62 evaM dvaMdvasahasrANi rathavAraNavAjinAm / sudakSiNaM tu rAjendra kAmbojAnAM mahAratham / padAtInAM ca samare tava teSAM ca saMkulam // 77 zrutakarmA parAkrAntamabhyadravata saMyuge // 63 muhUrtamiva tadyuddhamAsInmadhuradarzanam / sudakSiNastu samare sAhadeviM mahAratham / tata unmattavadrAjanna prAjJAyata kiMcana // 78 . viddhA nAkampayata vai mainAkamiva parvatam // 64 gajo gajena samare rathI ca rathinaM yyau| zrutakarmA tataH kruddhaH kAmbojAnAM mahAratham / azvo'zvaM samabhipretya padAtizca padAtinam // 79 zarairbahubhirAnachadArayanniva sarvazaH // 65 . tato yuddhaM sudurdharSaM vyAkulaM samapadyata / irAvAnatha saMkruddhaH zrutAyuSamamarSaNam / zUrANAM samare tatra samAsAdya parasparam // 80 pratyudyayau raNe yatto yattarUpataraM tataH / / 66 tatra devarSayaH siddhAzcAraNAzca samAgatAH / Arjunistasya samare hayAnhatvA mahArathaH / prekSanta tadraNaM ghoraM devAsuraraNopamam // 81 nanAda sumahannAdaM tatsainyaM pratyapUrayat // 67 tato dantisahasrANi rathAnAM cApi mAriSa / / zrutAyustvatha saMkruddhaH phAlguneH samare hayAn / azvaughAH puruSaughAzca viparItaM samAyayuH // 82 nijaghAna gadAgreNa tato yuddhamavartata // 68 tatra tatraiva dRzyante rathavAraNapattayaH / vindAnuvindAvAvantyau kuntibhojaM mahAratham / sAdinazca naravyAghra yudhyamAnA muhurmuhuH // 83 sasenaM sasutaM vIraM saMsasajjaturAhave / / 69 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi tatrAdbhutamapazyAma AvantyAnAM parAkramam / trictvaariNsho'dhyaayH|| 13 // yayudhyansthirA bhUtvA mahatyA senayA saha // 70 anuvindastu gadayA kuntibhojamatADayat / saMjaya uvaac| kuntibhojastatastUrNaM zaravrAtairavAkirat // 71 rAjazatasahasrANi tatra tatra tadA tdaa| kuntibhojasutazcApi vindaM vivyAdha sAyakaiH / | nirmaryAdaM prayuddhAni tatte vakSyAmi bhArata // 1 sa ca taM prativivyAdha tadadbhutamivAbhavat // 72 na putraH pitaraM jajJe na pitA putramaurasam / kekayA bhrAtaraH paJca gAndhArAnpazca mAriSa / / na bhrAtA bhrAtaraM tatra svasrIyaM na ca mAtulaH // 2 sasainyAste sasainyAMzca yodhayAmAsurAhave // 73 mAtulaM na ca svasrIyo na sakhAyaM sakhA tathA / vIrabAhuzca te putro vairATiM rathasattamam / AviSTA iva yudhyante pANDavAH kurubhiH saha // 3 uttaraM yodhayAmAsa vivyAdha nizitaiH shraiH| . rathAnIkaM naravyAghrAH kecidabhyapatanrathaiH / uttarazcApi taM dhIraM vivyAdha nizitaiH zaraiH // 74 abhajyanta yugaireva yugAni bharatarSabha / 4 cedirAT samare rAjannulUkaM samabhidravat / ratheSAzca ratheSAbhiH kUbarA rathakUbaraiH / ulUkazcApi taM bANairnizitaiomavAhibhiH // 75 saMhatAH saMhataiH kecitparasparajighAMsavaH // 5 ... ma. bhA. 150 -1193 - Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 44.6] mahAbhArate [6. 44.35 na zekuzcalituM kecitsaMnipatya rathA rathaiH / tairvimuktA mahApAsA jAmbUnadavibhUSaNAH / prabhinnAstu mahAkAyAH saMnipatya gajA gajaiH // 6 | AzugA vimalAstIkSNAH saMpeturbhujagopamAH // 21 bahudhAdArayankruddhA viSANairitaretaram / / azvairagyajavaiH kecidAplutya mahato rathAn / satomarapatAkaizca vAraNAH paravAraNaiH // 7 zirAMsyAdadire vIrA rathinAmazvasAdinaH // 22 abhisRtya mahArAja vegavadbhirmahAgajaiH / bahUnapi hayArohAnbhallaiH saMnataparvabhiH / dantairabhihatAstatra cukruzuH paramAturAH // 8 rathI jaghAna saMprApya bANagocaramAgatAn // 23 abhinItAzca zikSAbhistotrAGkuzasamAhatAH / nagameghapratIkAzAzcAkSipya turagAngajAH / suprabhinnAH prabhinnAnAM saMmukhAbhimukhA yayuH // 9 pAdairevAvamRdnta mattAH kanakabhUSaNAH // 24 prabhinnairapi saMsaktAH kecittatra mahAgajAH / pATyamAneSu kumbheSu pArzveSvapi ca vAraNAH / krauJcavanninadaM muktvA prAdravanta tatastataH // 10 prAsairvinihatAH kecidvineduH paramAturAH // 25 samyakpraNItA nAgAzca prabhinnakaraTAmukhAH / sAzvArohAnhayAnkecidunmathya caravAraNAH / RSTitomaranArAcairnirviddhA varavAraNAH // 11 sahasA cikSipustatra saMkule bhairave sati // 26 vinedurbhinnamarmANo nipetuzca gatAsavaH / sAzvArohAnviSANAprairurikSapya turagAndvipAH / prAdravanta dizaH kecinnadanto bhairavAravAn // 12 rathaughAnavamRdgantaH sadhvajAnparicakramuH // 27 gajAnAM pAdarakSAstu vyUDhoraskAH prahAriNaH / / puMstvAdabhimadatvAcca kecidatra mhaagjaaH|| RSTibhizca dhanurbhizca vimalaizca parazvadhaiH // 13 sAzvArohAnyAJjanaH karaiH sacaraNaistathA // 28 gadAbhirmusalaizcaiva bhiNDipAlaiH satomaraiH / kecidAkSipya kariNaH sAzvAnapi rathAnkaraiH / AyasaiH paridhaizcaiva nistriMzaivimalaiH zitaiH // 14 vikarSanto dizaH sarvAH samIyuH srvshbdgaaH|| pragRhItaiH susaMrabdhA dhAvamAnAstatastataH / AzugA vimalAstIkSNAH saMpeturbhujagopamAH / vyadRzyanta mahArAja parasparajighAMsavaH // 15 narAzvakAyAnnirbhidya lauhAni kavacAni ca // 30 rAjamAnAzca nistriMzAH saMsiktA nrshonnitaiH| nipeturvimalAH zaktyo vIrabAhubhirarpitAH / pratyadRzyanta zUrANAmanyonyamabhidhAvatAm // 16 maholkApratimA ghorAstatra tatra vizAM pate // 31 avakSiptAvadhUtAnAmasInAM viirbaahubhiH| dvIpicavinaddhaizca vyAghracarmazayairapi / saMjajJe tumulaH zabdaH patatAM paramarmasu // 17 vikozairvimalaiH khaGgairabhijanuH parAraNe // 32 gadAmusalarugNAnAM bhinnAnAM ca vraasibhiH| abhiplutamabhikruddhamekapAvidAritam / dantidantAvabhinnAnAM mRditAnAM ca dntibhiH||18 vidarzayantaH saMpetuH khaDgacarmaparazvadhaiH // 33 tatra tatra naraughANAM krozatAmitaretaram / zaktibhirdAritAH kecitsaMchinnAzca parazvadhaiH / zuzruvurdAruNA vAcaH pretAnAmiva bhArata // 19 hastibhirmuditAH kecikSuNNAzcAnye turaMgamaiH // 34 hayairapi hayArohAzcAmarApIDadhAribhiH / rathaneminikRttAzca nikRttA nizitaiH zaraiH / haMsairiva mahAvegairanyonyamabhidudruvuH // 20 / vikrozanti narA rAjaMstatra tatra sma bAndhavAn // 35 - 1194 - Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 44. 36] bhISmaparva [6. 45. 13 putrAnanye pitRRnanye bhrAtR'zca saha bAndhavaiH / babhau bhISmastadA rAjaMzcandramA iva meruNA // 48 mAtulAnbhAgineyAMzca parAnapi ca saMyuge // 36 / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi vikIrNAtrAH subahavo bhanasakthAzca bhArata / catuzcatvAriMzo'dhyAyaH // 4 // bAhubhiH subhujAcchinnaiH pArtheSu ca vidAritAH / 45 krandantaH samadRzyanta tRSitA jIvitepsavaH // 37 saMjaya uvAca / tRSNAparigatAH kecidalpasattvA vizAM pate / gatapUrvAhabhUyiSThe tasminnahani dAruNe / bhUmau nipatitAH saMkhye jalameva yayAcire // 38 vartamAne mahAraudre mahAvIravarakSaye // 1 rudhiraughapariklinnAH klizyamAnAzca bhArata / durmukhaH kRtavarmA ca kRpaH zalyo viviMzatiH / vyanindanbhRzamAtmAnaM tava putrAMzca saMgatAn // 39 bhISmaM jugupurAsAdya tava putreNa coditAH // 2 apare kSatriyAH zUrAH kRtavairAH parasparam / etairatirathairguptaH paJcabhirbharatarSabha / naiva zastraM vimuzcanti naiva krandanti mAriSa / pANDavAnAmanIkAni vijagAhe mahArathaH // 3 tarjayanti ca saMhRSTAstatra tatra parasparam // 40 cedikAzikarUSeSu pAJcAleSu ca bhArata / nirdazya dazanaizcApi krodhAtsvadazanacchadAn / bhISmasya bahudhA tAlazcaranketuradRzyata // 4 bhrukuTIkuTilairvaktraiH prekSante ca parasparam // 41 zirAMsi ca tadA bhISmo bAhUMzcApi sahAyudhAn / apare klizyamAnAstu vraNArtAH zarapIDitAH / nicakarta mahAvegairbhallaiH saMnataparvabhiH // 5 niSkUjAH samapadyanta dRDhasattvA mahAbalAH // 42 nRtyato rathamArgeSu bhISmasya bharatarSabha / anye tu virathAH zUrA rathamanyasya sNyuge| kecidArtasvaraM cakru gA marmaNi tADitAH // 6 prArthayAnA nipatitAH saMkSuNNA varavAraNaiH / / abhimanyuH susaMkruddhaH pizaGgaisturagottamaiH / azobhanta mahArAja puSpitA iva kiNshukaaH|| 43 saMyuktaM rathamAsthAya prAyAdbhISmarathaM prati // 7 jAmbUnadavicitreNa karNikAreNa ketunaa| saMbabhUvuranIkeSu bahavo bhairavasvanAH / abhyavarSata bhISmaM ca tAMzcaiva rathasattamAn // 8 vartamAne mahAbhIme tasminvIravarakSaye // 44 sa tAlaketostIkSNena ketumAhatya patriNA / ahanattu pitA putraM putrazca pitaraM raNe / bhISmeNa yuyudhe vIrastasya cAnucaraiH saha // 9 svatIyo mAtulaM cApi svasrIyaM cApi mAtulaH // 45 kRtavarmANamekena zalyaM paJcabhirAyasaiH / sakhAyaM ca sakhA rAjansaMbandhI bAndhavaM tathA / viddhA navabhirAIcchitAtraiH prapitAmaham // 10 evaM yuyudhire tatra kuravaH pANDavaiH saha // 46 / pUrNAyatavisRSTena samyakpraNihitena ca / vartamAne bhaye tasminnimaryAde mahAhave / dhvajamekena vivyAdha jAmbUnadavibhUSitam // 11 bhISmamAsAdya pArthAnAM vAhinI samakampata // 47 durmukhasya tu bhallena sarvAvaraNabhedinA / ketunA pazcatAreNa tAlena bharatarSabha / jahAra sAratheH kAyAcchiraH saMnataparvaNA // 12 rAjatena mahAbAhurucchritena mhaarthe| | dhanuzciccheda bhallena kArtasvaravibhUSitam / - 1195 - Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 45. 13] mahAbhArate [6. 45. 43 kRpasya nizitAgreNa tAMzca tIkSNamukhaiH zaraiH // 13 / avAkiradameyAtmA zarANAM nataparvaNAm // 28 jaghAna paramakruddho nRtyanniva mhaarthH| tato daza maheSvAsAH pANDavAnAM mahArathAH / tasya lAghavamudvIkSya tutuSurdevatA api // 14 / / rakSArthamabhyadhAvanta saubhadraM tvaritA rathaiH // 29 labdhalakSyatayA kANaiH sarve bhISmamukhA rathAH / virATaH saha putreNa dhRSTadyumnazca pArSataH / sattvavantamamanyanta sAkSAdiva dhanaMjayam // 15 bhImazca kekayAzcaiva sAtyakizca vizAM pate // 30 tasya lAghavamArgasthamalAtasadRzaprabham / javenApatatAM teSAM bhISmaH zAMtanavo raNe / dizaH paryapataccApaM gANDIvamiva ghoSavat // 16 pAzcAlyaM tribhirAnachatsAtyaki nizitaiH zaraiH // 31 tamAsAdya mahAvegairbhISmo navabhirAzugaiH / pUrNAyatavisRSTena kSureNa nizitena ca / vivyAdha samare tUrNamArjuniM paravIrahA // 17 dhvajamekena ciccheda bhImasenasya patriNA // 32 dhvajaM cAsya tribhirbhallaizciccheda paramaujasaH / / jAmbUnadamayaH ketuH kesarI narasattama / sArathiM ca tribhirbANairAjaghAna yatavrataH // 18 papAta bhImasenasya bhISmeNa mathito rathAt / / 33 tathaiva kRtavarmA ca kRpaH zalyazca maariss|| bhImasenastribhirviddhA bhISmaM zAMtanavaM rnne| viddhA nAkampayatkAANaM mainAkamiva parvatam // 19 kRpamekena vivyAdha kRtavarmANamaSTabhiH // 34 sa taiH parivRtaH zUro dhaartraassttrmhaarthaiH| pragRhItAgrahastena vairATirapi dntinaa| SavarSa zaravarSANi kANiH paJcarathAnprati // 20 abhyadravata rAjAnaM madrAdhipatimuttaraH // 35 tatasteSAM mahAstrANi saMvArya zaravRSTibhiH / tasya vAraNarAjasya javenApatato rthii| nanAda balavAnkArNiISmAya visRjazarAn // 21 zalyo nivArayAmAsa vegamapratimaM raNe // 36 tatrAsya sumhdraajnbaahvorblmdRshyt| tasya kruddhaH sa nAgendro bRhataH sAdhuvAhinaH / yatamAnasya samare bhISmamardayataH zaraiH // 22 padA yugamadhiSThAya jaghAna caturo hayAn // 37 parAkrAntasya tasyaiva bhISmo'pi prAhiNoccharAn / sa hatAzve rathe tiSThanmadrAdhipatirAyasIm / sa tAMzciccheda samare bhISmacApacyutAzarAn // uttarAntakarI zaktiM cikSepa bhujagopamAm // 38 sato dhvajamamogheSurbhISmasya navabhiH shraiH| tayA bhinnatanutrANaH pravizya vipulaM tamaH / ciccheda samare vIrastata uccukruzurjanAH // 24 / / sa papAta gajaskandhAtpramuktAGkuzatomaraH // 39 sa rAjato mahAskandhastAlo hemavibhUSitaH / / samAdAya ca zalyo'simavaplutya rathottamAt / saubhadravizikhaizchinnaH papAta bhuvi bhArata // 25 vAraNendrasya vikramya cicchedAtha mahAkaram // 40 dhvajaM saubhadravizikhaiH patitaM bharatarSabha / bhinnamarmA zaravrAtaizchinnahastaH sa vAraNaH / dRSTvA bhImo'nadaddhRSTaH saubhadramabhiharSayan // 26 . bhImamArtasvaraM kRtvA papAta ca mamAra ca // 41 atha bhISmo mahAstrANi divyAni ca bahUni c| | etadIdRzakaM kRtvA madrarAjo mahArathaH / prAduzcakre mahAraudraH kSaNe tasminmahAbalaH // 27 / Aruroha rathaM tUrNaM bhAsvaraM kRtavarmaNaH // 42 sataH zatasahasreNa saubhadraM prapitAmahaH / uttaraM nihataM dRSTvA vairATitiraM zubham / - 1196 - Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 45. 48 ] bhISmaparva [6. 46.6 kRtavarmaNA ca sahitaM dRSTvA zalyamavasthitam / atiSThata raNe bhISmo vidhUma iva pAvakaH // 56 zaGkhaH krodhAtprajajvAla haviSA havyavADiva // 43 madhyaMdine yathAdityaM tapantamiva tejasA / sa visphArya mahaccApaM kArtasvaravibhUSitam / na zekuH pANDaveyasya yodhA bhISma nirIkSitum / / abhyadhAvajighAMsanvai zalyaM madrAdhipaM balI // 44 vIkSAMcakruH samantAtte pANDavA bhayapIDitAH / mahattA rathavaMzena samantAtparivAritaH / trAtAraM nAdhyagacchanta gAvaH zItArditA iva // 58 sujanbANamayaM varSa prAyAcchalyarathaM prati // 45 hatavipradrute sainye nirutsAhe vimardite / tamApatantaM saMprekSya mattavAraNavikramam / . hAhAkAro mahAnAsItpANDusainyeSu bhArata // 59 tAvakAnAM rathAH sapta samantAtparyavArayan / tato bhISmaH zAMtanavo nityaM maNDalakArmukaH / madrarAjaM parIpsanto mRtyordaSTrAntaraM gatam // 46 mumoca bANAndIptAmAnahInAzIviSAniva // 60 tato bhISmo mahAbAhurvinadya jalado yathA / zarairekAyanIkurvandizaH sarvA ytvrtH| tAlamAtraM dhanugRhya zaGkhamabhyadravadraNe // 47 jaghAna pANDavarathAnAdizyAdizya bhArata // 61 tamudyatamudIkSyAtha maheSvAsaM mahAbalam / tataH sainyeSu bhagneSu mathiteSu ca sarvazaH / saMtrastA pANDavI senA vAtavegahateva nauH // 48 prApte cAstaM dinakare na prAjJAyata kiMcana // 62 tatrArjunaH saMtvaritaH zaGkhasyAsItpuraHsaraH / bhISmaM ca samudIryantaM dRSTvA pArthA mahAhave / bhISmAdrakSyo'yamadyeti tato yuddhamavartata // 49 avahAramakurvanta sainyAnAM bharatarSabha // 63 hAhAkAro mahAnAsIdyodhAnAM yudhi yudhyatAm / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi tejastejasi saMpRktamityevaM vismayaM yayuH // 50 paJcacatvAriMzo'dhyAyaH // 15 // atha zalyo gadApANiravatIrya mahArathAt / 46 zaGkhasya caturo vAhAnahanadbharatarSabha // 51 saMjaya uvAca / sa hatAzvAdrathAttUrNaM khagamAdAya vidrutaH / kRte'vahAre sainyAnAM prathame bharatarSabha / bIbhatsoH syandanaM prApya tataH zAntimavindata // bhISme ca yudhi saMrabdhe hRSTe duryodhane tathA // 1 tato bhISmarathAttUrNamutpatanti patatriNaH / dharmarAjastatastUrNamabhigamya janArdanam / yairantarikSaM bhUmizca sarvataH samavastRtam // 53 bhrAtRbhiH sahitaH sarvaiH sarvaizcaiva janezvaraiH // 2 pAzvAlAnatha matsyAMzca kekayAMzca prabhadrakAn / zucA paramayA yuktazcintayAnaH parAjayam / bhISmaH praharatAM zreSThaH pAtayAmAsa mArgaNaiH // 54 vArSNeyamabravIdrAjandRSTvA bhISmasya vikramam // 3 // utsRjya samare tUrNaM pANDavaM savyasAcinam / / kRSNa pazya maheSvAsaM bhISmaM bhImaparAkramam / abhyadravata pAzcAlyaM drupadaM senayA vRtam / zarairdahantaM sainyaM me grISme kakSamivAnalam // 4 . priyaM saMbandhinaM rAjazarAnavakiranbahUn // 55 kathamenaM mahAtmAnaM zakSyAmaH prativIkSitum / agnineva pradagdhAni vanAni zizirAtyaye / lelihyamAnaM sainyaM me haviSmantamivAnalam // 5 zaradagdhAnyadRzyanta sainyAni drupadasya h| etaM hi puruSavyAghra dhanuSmantaM mahAbalam / - 1197 - Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 46.6] mahAbhArate [6. 46.35 dRSTvA vipradrutaM sainyaM madIyaM mArgaNAhatam // 6 dhakSyanti kSatriyAnsarvAnprayuktAni punaH punaH // 21 zakyo jetuM yamaH kruddho vajrapANizca sNyuge| kRSNa bhISmaH susaMrabdhaH sahitaH sarvapArthivaiH / varuNaH pAzabhRJcApi kubero vA gadAdharaH // 7 kSapayiSyati no nUnaM yAdRzo'sya parAkramaH / / 22 na tu bhISmo mahAtejAH zakyo jetuM mahAbalaH / sa tvaM pazya maheSvAsaM yogIzvara mahAratham / so'hamevaM gate mano bhISmAgAdhajale'plavaH // 8 yo bhISmaM zamayetsaMkhye dAvAgniM jalado ythaa||23 Atmano buddhidaurbalyAdbhISmamAsAdya kezava / tava prasAdAdgovinda pANDavA nihatadviSaH / vanaM yAsyAmi govinda zreyo me tatra jIvitum // 9 svarAjyamanusaMprAptA modiSyanti sabAndhavAH // 24 na vimAnpRthivIpAlAndAtuM bhISmAya mRtyave / evamuktvA tataH pArtho dhyAyannAste mahAmanAH / kSapayiSyati senAM me kRSNa bhISmo mahAstravit // ciramantarmanA bhUtvA zokopahatacetanaH // 25 yathAnalaM prajvalitaM pataMgAH smbhidrutaaH| zokAta pANDavaM jJAtvA duHkhena hatacetasam / . . vinAzAyaiva gacchanti tathA me sainiko jnH|| 11 abravIttatra govindo harSayansarvapANDavAn // 26 kSayaM nIto'smi vArSNeya rAjyahetoH praakrmii| mA zuco bharatazreSTha na tvaM zocitumarhasi / bhrAtarazcaiva me vIrAH karzitAH zarapIDitAH // 12 / yasya te bhrAtaraH zUrAH sarvalokasya dhanvinaH // 27 matkRte bhrAtRsauhArdAdrAjyASTAstathA sukhAt / ahaM ca priyakRdrAjansAtyakizca mahArathaH / jIvitaM bahu manye'haM jIvitaM hyadya durlabham // 13 virATadrupadau vRddhau dhRSTadyumnazca pArSataH // 28 : jIvitasya hi zeSeNa tapastapsyAmi duzcaram / tathaiva sabalAH sarve rAjAno rAjasattama / na ghAtayiSyAmi raNe mitrANImAni kezava // 14 tvatprasAdaM pratIkSante tvadbhaktAMzca vizAM pate // 29 rathAnme bahusAhasrAndivyairasvairmahAbalaH / eSa te pArSato nityaM hitakAmaH priye rtH| . ghAtayatyanizaM bhISmaH pravarANAM prahAriNAm // 15 senApatyamanuprApto dhRSTadyumno mahAbalaH / kiM nu kRtvA kRtaM me syAhi mAdhava mAciram / zikhaNDI ca mahAbAho bhISmasya nidhanaM kila // 30 madhyasthamiva pazyAmi samare savyasAcinam // 16 etacchrutvA tato rAjA dhRSTadyumnaM mahAratham / eko bhImaH paraM zaktyA yudhyatyeSa mahAbhujaH / abravItsamitau tasyAM vAsudevasya zRNvataH // 31 kevalaM bAhuvIryeNa kSatradharmamanusmaran // 17 dhRSTadyumna nibodhedaM yattvA vakSyAmi mAriSa / gadayA vIraghAtinyA yathotsAhaM mahAmanAH / nAtikramyaM bhavettacca vacanaM mama bhASitam // 32 karotyasukaraM karma gajAzvarathapattiSu // 18 bhavAnsenApatirmahyaM vAsudevena saMmataH / nAlameSa kSayaM kartuM parasainyasya mAriSa / kArtikeyo yathA nityaM devAnAmabhavatpurA / Arjavenaiva yuddhena vIra varSazatairapi // 19 tathA tvamapi pANDUnAM senAnIH puruSarSabha // 33 eko'stravitsakhA te'yaM so'pysmaansmupeksste| / sa tvaM puruSazArdUla vikramya jahi kauravAn / nirdahyamAnAnbhISmeNa droNena ca mahAtmanA // 20 / ahaM ca tvAnuyAsyAmi bhImaH kRSNazca mAriSa // 34 divyAnyastrANi bhISmasya droNasya ca mhaatmnH| - mAdrIputrau ca sahitau draupadeyAzca daMzitAH / - 1198 - Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 46. 35 ] bhISmaparva [6. 47.5 ye cAnye pRthivIpAlAH pradhAnAH puruSarSabha // 35 / maDakA laDakAzcaiva taGgaNAH parataGgaNAH / // 49 tata uddhrssynsndhRissttdyumno'bhybhaasst| bAhikAstittirAzcaiva colAH pANDyAzca bhArata / ahaM droNAntakaH pArtha vihitaH zaMbhunA purA // 36 ete janapadA rAjandakSiNaM pakSamAzritAH // 50 raNe bhISmaM tathA droNaM kRpaM zalyaM jayadratham / agnivezyA jagattuNDAH paladAzAzca bhArata / sarvAnadya raNe dRptAnpratiyotsyAmi pArthiva // 37 zabarAstumbupAzcaiva vatsAzca saha nAkulaiH / athotkruSTaM maheSvAsaiH paannddvairyuddhdurmdaiH| nakulaH sahadevazca vAma pArzva samAzritAH // 51 samudyate pArthivendre pArSate zatrusUdane / / 38 rathAnAmayutaM pakSau zirazca niyutaM tathA / tamabravIttataH pArthaH pArSataM pRtanApatim / / pRSThamabuMdamevAsItsahasrANi ca viMzatiH / vyUhaH krauzvAruNo nAma sarvazatrunibarhaNaH // 39 grIvAyAM niyutaM cApi sahasrANi ca saptatiH // 52 yaM bRhaspatirindrAya tadA devAsure'bravIt / pakSakoTiprapakSeSu pakSAnteSu ca vAraNAH / taM yathAvatprativyUha parAnIkavinAzanam / jagmuH parivRtA rAjazvalanta iva parvatAH // 53 adRSTapUrva rAjAnaH pazyantu kurubhiH saha // 40 jaghanaM pAlayAmAsa virATaH saha kekayaiH / / tathoktaH sa nRdevena viSNurvaghrabhRtA iva / kAzirAjazca zaibyazca rathAnAmayutainibhiH // 54 prabhAte sarvasainyAnAmagre cakre dhanaMjayam // 41 evametaM mahAvyUhaM vyUhya bhArata pANDavAH / AdityapathagaH ketustasyAdbhutamanoramaH / sUryodayanamicchantaH sthitA yuddhAya daMzitAH // 55 zAsanAtpuruhUtasya nirmito vizvakarmaNA // 42 teSAmAdityavarNAni vimalAni mahAnti c| indrAyudhasavarNAbhiH patAkAbhiralaMkRtaH / zvetacchatrANyazobhanta vAraNeSu ratheSu ca // 56 AkAzaga ivAkAze gndhrvngropmH| .. iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi nRtyamAna ivAbhAti rathacaryAsu mAriSa // 43 SaTcatvAriMzo'dhyAyaH // 46 // tena ratnavatA pArthaH sa ca gANDIvadhanvanA / babhUva paramopetaH svayaMbhUriva bhAnunA // 44 saMjaya uvaac| ziro'bhadrupado rAjA mahatyA senayA vRtaH / krauJcaM tato mahAvyUhamabhedyaM tanayastava / kuntibhojazca caidyazca cakSuSyAstAM janezvara / 45 vyUDhaM dRSTvA mahAghoraM pArthenAmitatejasA // 1 dAzArNakAH prayAgAzca dAzerakagaNaiH saha / AcAryamupasaMgamya kRpaM zalyaM ca mAriSa / / anUpagAH kirAtAzca grIvAyAM bharatarSabha // 46 saumadattiM vikaNaM ca azvatthAmAnameva ca // 2 paTaccaraizca huNDaizca rAjanpauravakaistathA / duHzAsanAdInbhrAtR'zca sa sarvAneva bhArata / niSAdaiH sahitazcApi pRSThamAsIdyudhiSThiraH // 47 anyAMzca subahUzUrAnyuddhAya samupAgatAn // 3 . pakSau tu bhImasenazca dhRSTadyumnazca pArSataH / prAhedaM vacanaM kAle harSayaMstanayastava / / draupadeyAbhimanyuzca sAtyakizca mahArathaH // 48 nAnAzastrapraharaNAH sarve zastrAstravedinaH // 4 .. pizAcA daradAzcaiva puNDAH kuNDIvipaiH saha / / ekaikazaH samarthA hi yUyaM sarve mhaarthaaH|.. -1199 - 47 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 47. 5] mahAbhArate * [6. 48.2 pANDuputrAraNe hantuM sasainyAnkimu saMhatAH // 5- ketumAnvasudAnazca putraH kAzyasya cAbhibhUH // 20 aparyAptaM tadasmAkaM balaM bhISmAbhirakSitam / tataste tAvakAH sarve hRSTA yuddhAya bhArata / paryAptaM tvidameteSAM balaM pArthivasattamAH // 6 dadhmaH zaGkhAnmudA yuktAH siMhanAdAMzca nAdayan // saMsthAnAH zUrasenAzca veNikAH kukuraastthaa| teSAM zrutvA tu hRSTAnAM kuruvRddhaH pitAmahaH / ArevakAstrigartAzca madrakA yavanAstathA // 7 siMhanAdaM vinadyoccaiH zaGkha dadhmau pratApavAn // 22 zatrujayena sahitAstathA duHzAsanena ca / tataH zaGkhAzca bheryazca pezyazca vividhAH paraiH / vikarNena ca vIreNa tathA nandopanandakaiH // 8 AnakAzcAbhyahanyanta sa zabdastumulo'bhavat // 23 citrasenena sahitAH sahitAH pANibhadrakaiH / tataH zvetairhayairyukte mahati syandane sthitau / bhISmamevAbhirakSantu saha sainyapuraskRtAH // 9 pradadhmatuH zaGkhavarau hemaratnapariSkRtau // 24 tato droNazca bhISmazca tava putrazca mAriSa / pAJcajanyaM hRSIkezo devadattaM dhnNjyH| .. avyUhanta mahAvyUhaM pANDUnAM pratibAdhane / 10 pauND dadhmau mahAzaGkha bhImakarmA vRkodaraH // 25 bhISmaH sainyena mahatA samantAtparivAritaH / anantavijayaM rAjA kuntIputro yudhiSThiraH / yayau prakarSanmahatIM vAhinI surarADiva // 11 nakulaH sahadevazca sughoSamaNipuSpakau // 26 tamanvayAnmaheSvAso bhAradvAjaH pratApavAn / kAzirAjazca zaibyazca zikhaNDI ca mahArathaH / kuntalaizca dazANaizca mAgadhaizca vizAM pate // 12 dhRSTadyumno virATazca sAtyakizca mahAyazAH // 27 vidarbharmekalaizcaiva karNaprAvaraNairapi / pAJcAlyazca maheSvAso draupadyAH pazca cAtmajAH / sahitAH sarvasainyena bhISmamAhavazobhinam // 13 sarve dadhmurmahAzaGkhAnsiMhanAdAMzca nedire // 28 gAndhArAH sindhusauvIrAH zibayo'tha vasAtayaH / sa ghoSaH sumahAMstatra vIraistaiH smudiiritH| zakunizca svasainyena bhAradvAjamapAlayat // 14 nabhazca pRthivIM caiva tumulo vyanunAdayat // 29 tato duryodhano rAjA sahitaH srvsodraiH| evamete mahArAja prahRSTAH kurupANDavAH / azvAtakairvikarNaizca tathA zarmilakosalaiH // 15 punayuddhAya saMjagmustApayAnAH parasparam // 3. daradaizcacupaizcaiva tathA kssudrkmaalvaiH| ___ iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi abhyarakSata saMhRSTaH saubaleyasya vAhinIm // 16 saptacatvAriMzo'dhyAyaH // 47 // bhUrizravAH zalaH zalyo bhagadattazca mAriSa / vindAnuvindAvAvantyau vAma pArzvamapAlayan // 17 dhRtarASTra uvAca / saumadattiH suzarmA ca kAmbojazca sudakSiNaH / evaM vyUDheSvanIkeSu mAmakeSvitareSu ca / zatAyuzca zrutAyuzca dakSiNaM pArzvamAsthitAH // 18 / kathaM praharatAM zreSThAH saMprahAraM pracakrire // 1 azvatthAmA kRpazcaiva kRtavarmA ca sAtvataH / saMjaya uvAca / mahatyA senayA sAdhu senApRSThe vyavasthitAH / / 19 / samaM vyUDheSvanIkeSu saMnaddhA ruciradhvajAH / pRSThagopAstu tasyAsannAnAdezyA janezvarAH / apAramiva saMdRzya sAgarapratimaM balam // 2 - 1200 - 48 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 48. 3] bhISmaparva [6. 48. 32 teSAM madhye sthito rAjA putro duryodhanastava / caJcadvahupatAkena blaakaavrnnvaajinaa| abravIttAvakAnsarvAnyudhyadhvamiti daMzitAH // 3 samucchritamahAbhImanadadvAnaraketunA / te manaH krUramAsthAya samabhityaktajIvitAH / mahatA meghanAdena rathenAdityavarcasA / / 18 pANDavAnabhyavartanta sarva evocchritadhvajAH // 4 vinighnankauravAnIkaM zUrasenAMzca pANDavaH / tato yuddhaM samabhavattumulaM lomaharSaNam / AyAccharAnnudazIghraM suhRcchoSavinAzanaH // 19 tAvakAnAM pareSAM ca vyatiSaktarathadvipam / / 5 tamApatantaM vegena prabhinnamiva vAraNam / muktAstu rathibhirbANA rukmapuGkhAH sutejanAH / trAsayAnaM raNe zUrAnpAtayantaM ca sAyakaiH // 20 saMnipeturakuNThAgrA nAgeSu ca hayeSu ca // 6 saindhavapramukhairguptaH prAcyasauvIrakekayaiH / tathA pravRtte saMgrAme dhanurudyamya daMzitaH / sahasA pratyudIyAya bhISmaH zAMtanavo'rjunam // 21 abhipatya mahAbAhurbhISmo bhImaparAkramaH // 7 ko hi gANDIvadhanvAnamanyaH kurupitAmahAt / / saubhadre bhImasene ca zaineye ca mhaarthe| droNavaikartanAbhyAM vA rathaH saMyAtumarhati // 22 kekaye ca virATe ca dhRSTadyumne ca pArSate // 8 tato bhISmo mahArAja kauravANAM pitAmahaH / eteSu naravIreSu cedimatsyeSu cAbhitaH / arjunaM saptasaptatyA nArAcAnAM samAvRNot // 23 vavarSa zaravarSANi vRddhaH kurupitAmahaH // 9 droNazca paJcaviMzatyA kRpaH paJcAzatA shraiH| prAkampata mahAvyUhastasminvIrasamAgame / duryodhanazcatuHSaSTyA zalyazca navabhiH zaraiH // 24 sarveSAmeva sainyAnAmAsIdvayatikaro mahAn // 10 saindhavo navabhizcApi zakunizcApi paJcabhiH / sAditadhvajanAgAzca hatapravaravAjinaH / vikarNo dazabhirbhallai rAjanvivyAdha pANDavam // 25 viprayAtarathAnIkAH samapadyanta pANDavAH // 11 sa tairviddho maheSvAsaH samantAnnizitaiH shraiH| arjunastu naravyAghro dRSTvA bhISmaM mahAratham / / na vivyathe mahAbAhurbhidyamAna ivAcalaH // 26 vArSNeyamabravItkruddho yAhi yatra pitAmahaH // 12 sa bhISmaM paJcaviMzatyA kRpaM ca navabhiH zaraiH / eSa bhISmaH susaMkruddho vArSNeya mama vAhinIm / droNaM SaSTyA naravyAghro vikarNaM ca tribhiH zaraiH // nAzayiSyati suvyaktaM duryodhanahite rataH // 13 ArtAyaniM tribhirbANai rAjAnaM cApi paJcabhiH / eSa droNaH kRpaH zalyo vikarNazca janArdana / pratyavidhyadameyAtmA kirITI bharatarSabha // 28 dhArtarASTrAzca sahitA duryodhanapurogamAH // 14 taM sAtyakivirATazca dhRSTadyumnazca pArSataH / pAJcAlAnnihaniSyanti rakSitA dRDhadhanvanA / draupadeyAbhimanyuzca parivatrurdhanaMjayam // 29 so'haM bhISmaM gamiSyAmi sainyahetorjanArdana // 15 tato droNaM maheSvAsaM gAGgeyasya priye ratam / tamabravIdvAsudevo yatto bhava dhanaMjaya / abhyavarSata pAzcAlyaH saMyuktaH saha somakaiH // 30 eSa tvA prApaye vIra pitAmaharathaM prati // 16 bhISmastu rathinAM zreSThastUrNaM vivyAdha pANDavam / evamuktvA tataH zaurI rathaM taM lokavizrutam / azItyA nizitairbANaistato'krozanta taavkaaH||31 prApayAmAsa bhISmAya rathaM prati janezvara // 17 / teSAM tu ninadaM zrutvA prahRSTAnAM prahRSTavat / ma. bhA. 151 - 1201 - Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 48. 32] mahAbhArate [6. 48. 61 praviveza tato madhyaM rathasiMhaH pratApavAn // 32 gAGgeyazaranunnAni nyapatanta mahItale // 46 . teSAM tu rathasiMhAnAM madhyaM prApya dhnNjyH|| arjunaH paJcaviMzatyA bhISmamAIcchitaiH shraiH| cikrIDa dhanuSA rAjallakSyaM kRtvA mahArathAn // 33 bhISmo'pi samare pArtha vivyAdha triMzatA shraiH||47 tato duryodhano rAjA bhISmamAha janezvaraH / anyonyasya hayAnviddhA dhvajau ca sumahAbalau / pIDyamAnaM svakaM sainyaM dRSTvA pArthena saMyuge // 34 ratheSAM rathacakre ca cikrIDaturariMdamau // 48 eSa pANDusutastAta kRSNena sahito blii| tataH kruddho mahArAja bhISmaH praharatAM varaH / yatatAM sarvasainyAnAM mUlaM naH parikRntati / vAsudevaM tribhirbANairAjaghAna stanAntare // 49 tvayi jIvati gAGgeye droNe ca rathinAM vare // 35 / bhISmacApacyutairbANairnirviddho madhusUdanaH / tvatkRte hyeSa karNo'pi nyastazastro mhaarthH| virarAja raNe rAjansapuSpa iva kiMzukaH // 50 na yudhyati raNe pArthaM hitakAmaH sadA mama // 36 tato'rjuno bhRzaM kruddho nirviddhaM prekSya mAdhavam / sa tathA kuru gAGgeya yathA hanyeta phalgunaH / / gAGgeyasArathiM saMkhye nirbibheda tribhiH zaraiH // 51 evamuktastato rAjanpitA devavratastava / yatamAnau tu tau vIrAvanyonyasya vadhaM prati / dhikkSatradharmamityuktvA yayau pArtharathaM prati // 37 nAzaktAM tadAnyonyamabhisaMdhAtumAhave // 52 ubhau zvetahayau rAjansaMsaktau dRzya paarthivaaH|| maNDalAni vicitrANi gatapratyAgatAni ca / siMhanAdAnbhRzaM cakruH zaGkhazabdAMzca bhArata // 38 adarzayetAM bahudhA sUtasAmarthyalAghavAt // 53 drauNirduryodhanazcaiva vikarNazca tvaatmjH| antaraM ca prahAreSu tarkayantau mahArathau / parivArya raNe bhISmaM sthitA yuddhAya mAriSa // 39 rAjannantaramArgasthau sthitAvAstAM muhurmuhuH // 54 tathaiva pANDavAH sarve parivArya dhanaMjayam / ubhau siMharavonmizraM zaGkhazabdaM pracakratuH / sthitA yuddhAya mahate tato yuddhamavartata // 40 tathaiva cApanirghoSaM cakratustau mahArathau // 55 gAGgeyastu raNe pArthamAnarchannavabhiH shraiH| tayoH zaGkhapraNAdena rathanemisvanena ca / tamarjunaH pratyavidhyaddazabhirmarmavedhibhiH // 41 dAritA sahasA bhUmizcakampa ca nanAda ca // 56 tataH zarasahasreNa suprayuktena pANDavaH / na tayorantaraM kazcidRze bharatarSabha / arjunaH samarazlAghI bhISmasyAvArayadizaH // 42 balinauM samare zUrAvanyonyasadRzAvubhau // 57 zarajAlaM tatastattu zarajAlena kaurava / cihnamAtreNa bhISmaM tu prajacustatra kauravAH / vArayAmAsa pArthasya bhISmaH zAMtanavastathA // 43 / tathA pANDusutAH pArthaM cihnamAtreNa jajJire // 58 ubhau paramasaMhRSTAvubhau yuddhAbhinandinau / tayorgevarayo rAjandRzya tAdRkparAkramam / nirvizeSamayudhyetAM kRtapratikRtaiSiNau // 44 vismayaM sarvabhUtAni jagmurbhArata saMyuge // 59 bhISmacApavimuktAni zarajAlAni saMghazaH / na tayovivaraM kazcidraNe pazyati bhArata / zIryamANAnyadRzyanta bhinnAnyarjunasAyakaiH // 45 / dharme sthitasya hi yathA na kazcidvRjinaM kacit // 60 tathaivArjunamuktAni zarajAlAni bhAgazaH / / ubhau hi zarajAlena tAvadRzyau babhUvatuH / - 1202 - Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. 48. 61] bhISmaparva [6. 49. 18 prakAzau ca punastUrNa babhUvaturubhau raNe // 61 saMjaya uvAca / tatra devAH sagandharvAzcAraNAzca saharSibhiH / zRNu rAjasthiro bhUtvA yuddhametatsudAruNam / anyonyaM pratyabhASanta tayordRSTvA parAkramam // 62 / na zakyaH pANDavo jetuM devairapi savAsavaiH // 4 na zakyau yudhi saMrabdhau jetumetau mhaarthau| droNastu nizitairbANaidhRSTadyumnamayodhayat / sdevaasurgndhrvailokairpi kathaMcana // 63 sArathiM cAsya bhallena rathanIDAdapAtayat // 5. AzcaryabhUtaM lokeSu yuddhametanmahAdbhutam / tasyAtha caturo vAhAMzcaturbhiH saaykottmaiH| / naitAdRzAni yuddhAni bhaviSyanti kathaMcana // 64 pIDayAmAsa saMkruddho dhRSTadyumnasya mAriSa // 6 nApi zakyo raNe jetuM bhISmaH pArthena dhiimtaa| dhRSTadyumnastato droNaM navatyA nizitaiH zaraiH / sadhanuzca rathasthazca pravapansAyakAraNe // 65 vivyAdha prahasanvIrastiSTha tiSTheti cAbravIt // 7 tathaiva pANDavaM yuddhe devairapi durAsadam / tataH punarameyAtmA bhAradvAjaH pratApavAn / na vijetuM raNe bhISma utsaheta dhanurdharam // 66 zaraiH pracchAdayAmAsa dhRSTadyumnamamarSaNam // 8 iti sma vAcaH zrUyante proccarantyastatastataH / Adade ca zaraM ghoraM pArSatasya vadhaM prati / gAGgeyArjunayoH saMkhye stavayuktA vizAM pate // 67 zakrAzanisamasparza mRtyudaNDamivAparam // 9 tvadIyAstu tato yodhAH pANDaveyAzca bhArata / hAhAkAro mahAnAsItsarvasainyasya bhArata / anyonyaM samare jaghnustayostatra parAkrame // 68 tamidhU saMdhitaM dRSTvA bhAradvAjena saMyuge // 10 zitadhAraistathA khaDgairvimalezca parazvadhaiH / tatrAdbhutamapazyAma dhRSTadyumnasya pauruSam / zarairanyaizca bahubhiH zanairnAnAvidhairyudhi / yadekaH samare vIrastasthau giririvAcalaH // 11 ubhayoH senayorvIrA nyakRntanta parasparam // 69 |' taM ca dIptaM zaraM ghoramAyAntaM mRtyumaatmnH|| vartamAne tathA ghore tasminyuddhe sudaarunne| ciccheda zaravRSTiM ca bhAradvAje mumoca ha // 12 droNapAJcAlyayo rAjanmahAnAsItsamAgamaH // 70 tata uccakruzuH sarve pAJcAlAH pANDavaiH saha / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi dhRSTadyumnena tatkarma kRtaM dRSTvA suduSkaram // 13 assttctvaariNsho'dhyaayH||48|| tataH zaktiM mahAvegAM svarNavaiDUryabhUSitAm / droNasya nidhanAkAjI cikSepa sa parAkramI // 14 dhRtarASTra uvAca / tAmApatantI sahasA zaktiM kanakabhUSaNAm / kathaM droNo maheSvAsaH pAJcAlyazcApi pArSataH / tridhA cikSepa samare bhAradvAjo hasanniva // 15 raNe samIyaturyattau tanmamAcakSva saMjaya // 1 zaktiM vinihatAM dRSTvA dhRSTadyumnaH pratApavAn / diSTameva paraM manye pauruSAdapi saMjaya / vavarSa zaravarSANi droNaM prati janezvara // 16 yatra zAMtanavo bhISmo nAtarAdhi pANDavam // 2 / zaravarSaM tatastaM tu saMnivArya mahAyazAH / bhISmo hi samare kruddho hanyAlokAMzcarAcarAn / droNo drupadaputrasya madhye ciccheda kArmukam // 17 sa kathaM pANDavaM yuddhe nAtaratsaMjayaujasA // 3 / sa cchinnadhanvA samare gadAM gurvI mahAyazAH / - 1203 - Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 49. 18] mahAbhArate [6. 50.4 droNAya preSayAmAsa girisAramayI balI // 18 na zazAMka tato gantuM balavAnapi saMyuge // 33 sA gadA vegavanmuktA praayaadronnjighaaNsyaa| tatra sthitamapazyAma dhRSTadyumnaM mahAratham / tatrAdbhutamapazyAma bhAradvAjasya vikramam // 19 vArayANaM zarIghAMzca carmaNA kRtahastavat // 34 lAghavAdvayaMsayAmAsa gadAM hemavibhUSitAm / tato bhImo mahAbAhuH shsaabhyptdblii| vyaMsayitvA gadAM tAM ca preSayAmAsa pArSate // 20 / sAhAyyakArI samare pArSatasya mahAtmanaH // 35 bhallAnsunizitAnpItAnsvarNapuGkhAzilAzitAn / sa droNaM nizitairbANai rAjanvivyAdha saptabhiH / te tasya kavacaM bhittvA papuH zoNitamAhave // 21 pArSataM ca tadA tUrNamanyamAropayadratham // 36 athAnyaddhanurAdAya dhRSTadyumno mahAmanAH / tato duryodhano rAjA kaliGga samacodayat / droNaM yudhi parAkramya zarairvivyAdha paJcabhiH // 22 sainyena mahatA yuktaM bhAradvAjasya rakSaNe / / 37 rudhirAktau tatastau tu zuzubhAte nararSabhau / tataH sA mahatI senA kaliGgAnAM janezvara / . vasantasamaye rAjanpuSpitAviva kiMzukau // 23 / bhImamabhyudyayau tUrNaM tava putrasya zAsanAt // 38 amarSitastato rAjanparAkramya camUmukhe / pAzcAlyamabhisaMtyajya droNo'pi rathinAM varaH / droNo drupadaputrasya punazciccheda kArmukam // 24 virATadrupadau vRddhau yodhayAmAsa saMgatau / athainaM chinnadhanvAnaM zaraiH saMnataparvabhiH / / / dhRSTadyumno'pi samare dharmarAjaM samabhyayAt / / 39 avAkiradameyAtmA vRSTyA megha ivAcalam // 25 tataH pravavRte yuddhaM tumulaM lomaharSaNam / sArathiM cAsya bhallena rathanIDAdapAtayat / kaliGgAnAM ca samare bhImasya ca mahAtmanaH / athAsya caturo vAhAMzcaturbhinizitaiH zaraiH / / 26 jagataH prakSayakaraM ghorarUpaM bhayAnakam / / 40 pAtayAmAsa samare siMhanAdaM nanAda ca / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi tato'pareNa bhallena hastAccApamathAcchinat // 27 ekonpnycaasho'dhyaayH||49|| sa cchinnadhanvA viratho hatAzvo hatasArathiH / 50 gadApANiravArohatkhyApayanpauruSaM mahat // 28 dhRtarASTra uvAca / tAmasya vizikhaistUrNaM pAtayAmAsa bhArata / tathA pratisamAdiSTaH kaliGgo vAhinIpatiH / sthAdanavarUDhasya tadadbhutamivAbhavat // 29 / / kathamadbhutakarmANaM bhImasenaM mahAbalam // 1 tataH sa vipulaM carma zatacandraM ca bhAnumat / carantaM gadayA vIraM daNDapANimivAntakam / khaDgaM ca vipulaM divyaM pragRhya subhujo balI // 30 yodhayAmAsa samare kaliGgaH saha senayA // 2 abhidudrAva vegena droNasya vadhakAGkhyA / saMjaya uvaac| AmiSArthI yathA siMho vane mattamiva dvipam // 31 putreNa tava rAjendra sa tathokto mahAbalaH / tatrAdbhutamapazyAma bhAradvAjasya pauruSam / mahatyA senayA guptaH prAyAdbhImarathaM prati // 3 lAghavaM cAstrayogaM ca balaM bAhvozca bhArata // 32 tAmApatantI sahasA kaliGgAnAM mahAcamUm / yadenaM zaravarSeNa vArayAmAsa pArSatam / rathanAgAzvakalilAM pragRhItamahAyudhAm // 4 - 1204 - Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 50. 5] bhISmaparva [6. 50. 32 bhImasenaH kaliGgAnAmArchabhArata vAhinIm / yodhayAmAsa kAliGgAnsvabAhubalamAzritaH // 19 ketumantaM ca naiSAdimAyAntaM saha cedibhiH // 5 zakradevastu samare visRjansAyakAnbahUn / tataH zrutAyuH saMkruddho rAjJA ketumatA saha / azvAjaghAna samare bhImasenasya sAyakaiH / AsasAda raNe bhImaM vyUDhAnIkeSu cediSu // 6 vavarSa zaravarSANi tapAnte jalado yathA // 20 sthairanekasAhaH kaliGgAnAM janAdhipaH / hatAzve tu rathe tiSThanbhImaseno mahAbalaH / ayutena gajAnAM ca niSAdaiH saha ketumAn / zakradevAya cikSepa sarvazaikyAyasI gadAm // 21 bhImasenaM raNe rAjansamantAtparyavArayat // 7 sa tayA nihato rAjankaliGgasya suto rathAt / cedimatsyakarUSAzca bhImasenapurogamAH / sadhvajaH saha sUtena jagAma dharaNItalam // 22 abhyavartanta sahasA niSAdAnsaha rAjabhiH // 8 hatamAtmasutaM dRSTvA kaliGgAnAM janAdhipaH / tataH pravavRte yuddhaM ghorarUpaM bhayAnakam / rathairanekasAhasrImasyAvArayaddizaH // 23 prajAnanna ca yodhAnsvAnparasparajighAMsayA // 9 tato bhImo mahAbAhuNuvIM tyaktvA mahAgadAm / ghoramAsIttato yuddhaM bhImasya sahasA paraiH / / udbabarhAtha nistriMzaM cikIrSuH karma dAruNam // 24 yathendrasya mahArAja mahatyA daityasenayA // 10 carma cApratimaM rAjannArSabhaM puruSarSabha / tasya sainyasya saMgrAme yudhyamAnasya bhArata / nakSatrairardhacandraizca zAtakumbhamayaizcitam // 25 babhUva sumahAzabdaH sAgarasyeva garjataH // 11 kaliGgastu tataH kruddho dhanurdhyAmavamRjya hai| anyonyasya tadA yodhA nikRntanto vizAM pate / pragRhya ca zaraM ghoramekaM sarpaviSopamam / mahIM cakruzcitAM sarvAM zazazoNitasaMnibhAm // 12 prAhiNodbhImasenAya vadhAkAGkSI janezvaraH // 26 yodhAMzca svAnparAnvApi naabhyjaannyjighaaNsyaa| tamApatantaM vegena preritaM nizitaM zaram / svAnapyAdadate svAzca zUrAH samaradurjayAH // 13 bhImaseno dvidhA rAjaMzciccheda vipulAsinA / vimardaH sumahAnAsIdalpAnAM bahubhiH saha / udakozacca saMhRSTastrAsayAno varUthinIm // 27 kaliGgaiH saha cedInAM niSAdaizca vizAM pate // 14 kaliGgastu tataH kruddho bhImasenAya sNyuge| kRtvA puruSakAraM tu yathAzakti mahAbalAH / tomarAnprAhiNocchIghraM caturdaza zilAzitAn // 28 bhImasenaM parityajya saMnyavartanta cedayaH // 15 tAnaprAptAnmahAbAhuH khagatAneva pANDavaH / sarvaiH kaliGgairAsannaH saMnivRtteSu cediSu / ciccheda sahasA rAjannasaMbhrAnto varAsinA // 29 svabAhubalamAsthAya na nyavartata pANDavaH // 16 nikRtya tu raNe bhImastomarAnvai caturdaza / na cacAla rathopasthAdbhImaseno mahAbalaH / bhAnumantamabhiprekSya prAdravatpuruSarSabhaH // 30 zitairavAkiranbANaiH kaliGgAnAM varUthinIm // 17 bhAnumAMstu tato bhImaM zaravarSeNa chAdayan / kaliGgastu maheSvAsaH putrazvAsya mahArathaH / nanAda balavannAdaM nAdayAno nabhastalam // 31 zakradeva iti khyAto jaghnatuH pANDavaM zaraiH // 18 / na taM sa mamRSe bhImaH siMhanAdaM mhaarnne| tato bhImo mahAbAhuvidhunvanruciraM dhnuH| / tataH svareNa mahatA vinanAda mahAsvanam // 32 -1205 - Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 50. 33] mahAbhArate . [6. 50.60 tena zabdena vivastA kaliGgAnAM varUthinI / chinnadantAgrahastAzca bhinnakumbhAstathApare / na bhImaM samare mene mAnuSaM bharatarSabha // 33 viyodhAH svAnyanIkAni jaghnurbhArata vAraNAH / tato bhImo mahArAja naditvA vipulaM svanam / nipeturuvyAM ca tathA vinadanto mahAravAn // 47 sAsirvegAdavaplutya dantAbhyAM vAraNottamam // 34 chinnAMzca tomarAMzcApAnmahAmAtrazirAMsi ca / Aroha tato madhyaM nAgarAjasya maariss| paristomAni citrANi kakSyAzca knkojjvlaaH||48 khaDnena pRthunA madhye bhAnumantamathAcchinat // 35 praiveyANyatha zaktIzca patAkAH knnpaaNstthaa| so'ntarAyudhinaM hatvA rAjaputramariMdamaH / tUNIrANyatha yatrANi vicitrANi dhanUMSi ca // 49 gurubhArasahaskandhe nAgasyAsimapAtayat // 36 agnikuNDAni zubhrANi totrAMzcaivAGkazaiH saha / chinnaskandhaH sa vinadanpapAta gajayUthapaH / ghaNTAzca vividhA rAjanhemagAMstsarUnapi / ArugNaH sindhuvegena sAnumAniva parvataH // 37 patataH patitAMzcaiva pazyAmaH saha sAdibhiH // 50 tatastasmAdavaplutya gajAdbhArata bhArataH / chinnagAtrAvarakarainihataizcApi vAraNaiH / khagapANiradInAtmA atiSThadbhuvi daMzitaH / / 38 AsIttasminsamAstIrNA patitairbhUnagairiva // 51 sa cacAra bahUnmArgAnabhItaH pAtayangajAn / vimRdyaivaM mahAnAgAnmamardAzvAnararSabhaH / agnicakramivAviddhaM sarvataH pratyadRzyata // 39 azvArohavarAMzcApi pAtayAmAsa bhArata / azvavRndeSu nAgeSu rathAnIkeSu caabhibhuuH| taddhoramabhavadyuddhaM tasya teSAM ca bhArata // 52. padAtInAM ca saMgheSu vinimnazoNitokSitaH / khalInAnyatha yoktrANi kazAzva kanakojvalAH / zyenavavyacaradbhImo raNe ripubalotkaTaH // 40 paristomAzca prAsAzca RSTayazca mahAdhanAH // 53 chindasteSAM zarIrANi zirAMsi ca mahAjavaH / kavacAnyatha carmANi citrANyAstaraNAni c| khaDnena zitadhAreNa saMyuge gajayodhinAm // 41 tatra tatrApaviddhAni vyadRzyanta mahAhave // 54 padAtirekaH saMkruddhaH zatrUSpAM bhayavardhanaH / prothayatrairvicitraizca zastraizca vimlaistthaa| mohayAmAsa ca tadA kAlAntakayamopamaH // 42 sa cakre vasudhAM kINAM zabalaiH kusumairiva // 55 mUDhAzca te tamevAjau vinadantaH samAdravan / Aplutya rathinaH kAMzcitparAmRzya mahAbalaH / sAsimuttamavegena vicarantaM mahAraNe // 43 pAtayAmAsa khaDnena sadhvajAnapi pANDavaH // 56 nikRtya rathinAmAjau ratheSAzca yugAni ca / muhurutpatato dikSu dhAvatazca yazasvinaH / jaghAna rathinazcApi balavAnarimardanaH // 44 mArgAzca caratazcitrAnvyasmayanta raNe janAH // 57 bhImasenazvaranmArgAnsubahUnpratyadRzyata / nijaghAna padA kAMzcidAkSipyAnyAnapothayat / bhrAntamuddhAntamAviddhamAplutaM prasRtaM sRtam / khaDgenAnyAMzca ciccheda nAdenAnyAMzca bhiissyn||58 saMpAtaM samudIryaM ca darzayAmAsa pANDavaH // 45 Uruvegena cApyanyAnpAtayAmAsa bhUtale / kecidagrAsinA chinnAH pANDavena mahAtmanA / apare cainamAlokya bhayAtpazcatvamAgatAH // 59 vinedurbhinnamarmANo nipetuzca gatAsavaH // 46 / evaM sA bahulA senA kaliGgAnAM tarasvinAm / - 1206 - Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 50. 60] bhISmaparva [6. 50.88 parivArya raNe bhISmaM bhImasenamupAdravat // 60 prAhiNonmRtyulokAya tadadbhutamivAbhavat // 74 / tataH kaliGgasainyAnAM pramukhe bharatarSabha / evaM sa tAnyanIkAni kaliGgAnAM punaH punaH / .. zrutAyuSamabhiprekSya bhImasenaH samabhyayAt // 61 bibheda samare vIraH prekSya bhISmaM mahAvratam // 75 tamAyAntamabhiprekSya kaliGgo navabhiH shraiH|| hatArohAzca mAtaGgAH pANDavena mhaatmnaa|| bhImasenamameyAtmA pratyavidhyatstanAntare // 62 viprajagmuranIkeSu meghA vAtahatA iva / kaliGgabANAbhihatastotrAdita iva dvipaH / mRdgantaH svAnyanIkAni vinadantaH zarAturAH // 76 bhImasenaH prajajvAla krodhenAgnirivendhanaiH // 63 tato bhImo mahAbAhuH zaGkha praadhmaapyrlii| . athAzokaH samAdAya rathaM hemapariSkRtam / sarvakAliGgasainyAnAM manAMsi samakampayat / / 77 bhImaM saMpAdayAmAsa rathena rathasArathiH // 64 mohazcApi kaliGgAnAmAviveza paraMtapa / tamAruhya rathaM tUNaM kaunteyaH zatrusUdanaH / prAkampanta ca sainyAni vAhanAni ca srvshH|| 78 kaliGgamabhidudrAva tiSTha tiSThati cAbravIt // 65 bhImena samare rAjangajendreNeva sarvataH / tataH zrutAyurbalavAnbhImAya nizitAzarAn / / mArgAnbahUnvicaratA dhAvatA ca tatastataH / . preSayAmAsa saMkruddho darzayanpANilAghavam / / 66 muhurutpatatA caiva saMmohaH samajAyata / / 79 sa kArmukavarotsaSTainavabhinizitaiH zaraiH / bhImasenabhayatrastaM sainyaM ca samakampata / samAhato bhRzaM rAjankaliGgena mahAyazAH / kSobhyamANamasaMbAdhaM grAheNeva mahatsaraH // 80 saMcukrudhe bhRzaM bhImo daNDAhata ivoragaH // 67 trAsiteSu ca vIreSu bhiimenaadbhutkrmnnaa| kruddhazca cApamAyamya balavadalinAM varaH / punarAvartamAneSu vidravatsu ca saMghazaH // 81 kaliGgamavadhItpArtho bhImaH saptabhirAyasaiH // 68 sarvakAliGgayodheSu pANDUnAM dhvajinIpatiH / kSurAbhyAM cakrarakSau ca kaliGgasya mahAbalau / abravItsvAnyanIkAni yudhyadhvamiti pArSataH // 82 satyadevaM ca satyaM ca prAhiNodyamasAdanam // 69 senApativacaH zrutvA zikhaNDipramukhA gnnaaH'| tataH punarameyAtmA nArAcairnizitaitribhiH / bhImamevAbhyavartanta sthAnIkaiH prahAribhiH // 83 ketumantaM raNe bhImo'gamayadyamasAdanam // 70 dharmarAjazca tAnsarvAnupajagrAha pANDavaH / tataH kaliGgAH saMkruddhA bhImasenamamarSaNam / mahatA meghavarNena nAgAnIkena pRSThataH // 84 anIkairbahusAhauH kSatriyAH samavArayan // 71 evaM saMcodya sarvANi svAnyanIkAni pArSataH / tataH zaktigadAkhagatomaraSTiMparazvadhaiH / bhImasenasya jagrAha pANi satpuruSocitAm / / 85 kaliGgAzca tato rAjanbhImasenamavAkiran // 72 na hi pAJcAlarAjasya loke kazcana vidyate / saMnivArya sa tAM ghorAM zaravRSTiM samutthitAm / bhImasAtyakayoranyaH prANebhyaH priyakRttamaH // 86 gadAmAdAya tarasA pariplutya mahAbalaH / so'pazyattaM kaliGgeSu carantamarisUdanam / bhImaH saptazatAnvIrAnanayadyamasAdanam // 73 bhImasenaM mahAbAhuM pArSataH paravIrahA // 87 .. punazcaiva dvisAhasrAnkaliGgAnarimardanaH / nanarda bahudhA rAjanhRSTazcAsItparaMtapaH / .. -1207 - Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 50. 88 ] mahAbhArate [6. 51.1 zaGkha dadhmau ca samare siMhanAdaM nanAda ca // 88 / tridhA ciccheda samare sA pRthivyaamshiiryt||103 sa ca pArAvatAzvasya rathe hemprisskRte| tataH zaikyAyasIM gurvI pragRhya balavadgadAm / kovidAradhvajaM dRSTvA bhImasenaH samAzvasat // 89 bhImaseno rathAttUrNaM puplave manujarSabha // 104 dhRSTadyumnastu taM dRSTvA kaliGgaiH samabhidrutam / / sAtyako'pi tatastUrNaM bhImasya priyakAmyayA / bhImasenamameyAtmA trANAyAjau samabhyayAt // 90 sArathiM kuruvRddhasya pAtayAmAsa sAyakaiH // 105 tau dUrAtsAtyakidRSTvA dhRssttdyumnvRkodrau| bhISmastu nihate tasminsArathau rathinAM varaH / kaliGgAnsamare vIrau yodhayantI manasvinau // 91 vAtAyamAnaistairazvairapanIto raNAjirAt // 106 sa tatra gatvA zaineyo javena jayatAM varaH / bhImasenastato rAjannapanIte mahAvrate / pArthapArSatayoH pANi jagrAha puruSarSabhaH // 92 prajajvAla yathA vahnirdahankakSamivaidhitaH // 107 sa kRtvA kadanaM tatra pragRhItazarAsanaH / sa hatvA sarvakAliGgAnsenAmadhye vyatiSThata / ' Asthito raudramAtmAnaM jaghAna samare parAn // 93 nainamabhyutsahankecittAvakA bharatarSabha // 108 kaliGgaprabhavAM caiva mAMsazoNitakardamAm / dhRSTadyumnastamAropya svarathe. rathinAM varaH / rudhirasyandinIM tatra bhImaH prAvartayannadIm // 94 .. pazyatAM sarvasainyAnAmapovAha yazasvinam // 109 antareNa kaliGgAnAM pANDavAnAM ca vAhinIm / saMpUjyamAnaH pAzcAtyairmatsyaizca bharatarSabha / saMtatAra sudustArAM bhImaseno mahAbalaH // 95 dhRSTadyumnaM pariSvajya sameyAdatha sAtyakim // 110 bhImasenaM tathA dRSTvA prAkrozaMstAvakA nRp|| athAbravIdbhImasenaM sAtyakiH satyavikramaH / kAlo'yaM bhImarUpeNa kaliGgaiH saha yudhyate // 96 praharSayanyaduvyAghro dhRSTadyumnasya pazyataH // 111 tataH zAMtanavo bhISmaH zrutvA taM ninadaM rnne| diSTyA kaliGgarAjazva rAjaputrazca ketumAn / abhyayAttvarito bhImaM vyUDhAnIkaH samantataH // 97 zakradevazca kAliGgaH kaliGgAzca mRdhe htaaH||112 taM sAtyakirbhImaseno dhRSTadyumnazca pArSataH / svabAhubalavIryeNa nAgAzvarathasaMkulaH / abhyadravanta bhISmasya rathaM hemapariSkRtam // 98 mahAvyUhaH kaliGgAnAmekena mRditastvayA // 113 parivArya ca te sarve gAGgeyaM rabhasaM raNe / evamuktvA zinernaptA dIrghabAhurariMdamaH / tribhitribhiH zarairporairbhISmamAnachuraJjasA // 99 rathAdrathamabhidrutya paryadhvajata pANDavam // 114 pratyavidhyata tAnsarvAnpitA devavratastava / tataH svarathamAruhya punareva mahArathaH / ytmaanaanmhessvaasaaNkhibhistribhirjihmgaiH|| 100 tAvakAnavadhItkruddho bhImasya balamAdadhat // 115 tataH zarasahasreNa saMnivArya mahArathAn / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi hayAnkAJcanasaMnAhAnbhImasya nyahanaccharaiH // 101 pnycaasho'dhyaayH|| 50 // hatAzve tu rathe tiSThanbhImasenaH pratApavAn / zaktiM cikSepa tarasA gAGgeyasya rathaM prati // 102 saMjaya uvAca / aprAptAmeva tAM zaktiM pitA devavratastava / gatAparAhRbhUyiSThe tasminnahani bhArata / .. - 1208 - Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 51. 1] bhISmaparva [6. 51. 31 rathanAgAzvapattInAM sAdinAM ca mahAkSaye // 1 na sma vivyathate rAjankRSNatulyaparAkramaH // 16 droNaputreNa zalyena kRpeNa ca mahAtmanA / saubhadramatha saMsaktaM tatra dRSTvA dhanaMjayaH / samasajata pAzcAlyanibhiretairmahArathaiH // 2 abhidudrAva saMkruddhastrAtukAmaH svamAtmajam // 17 sa lokaviditAnazvAnnijaghAna mahAbalaH / tataH sarathanAgAzvA bhISmadroNapurogamAH / drauNeH pAzcAladAyAdaH zitairdazabhirAzugaiH / / 3 abhyavartanta rAjAnaH sahitAH savyasAcinam / / tataH zalyarathaM tUrNamAsthAya hatavAhanaH / uddhRtaM sahasA bhaumaM nAgAzvarathasAdibhiH / drauNiH pAJcAladAyAdamabhyavarSadatheSubhiH // 4 divAkarapathaM prApya rajastIvramadRzyata // 19 dhRSTadyumnaM tu saMsaktaM drauNinA dRzya bhArata / tAni nAgasahasrANi bhUmipAlazatAni ca / saubhadro'bhyapatattaNaM vikiranizitAzarAn // 5 tasya bANapathaM prApya nAbhyavartanta sarvazaH // 20 sa zalyaM paJcaviMzatyA kRpaM ca navabhiH shraiH|| praNeduH sarvabhUtAni babhUvustimirA dizaH / azvatthAmAnamaSTAbhirvivyAdha puruSarSabha // 6 kurUNAmanayastIvraH samadRzyata dAruNaH // 21 Arjuni tu tatastUrNa drauNirvivyAdha patriNA / nApyantarikSaM na dizo na bhUmirna ca bhAskaraH / zalyo dvAdazabhizcaiva kRpazca nizitainibhiH // 7 prajajJe bharatazreSTha zarasaMdhaiH kirITinaH // 22 lakSmaNastava pautrastu tava pautramavasthitam / sAditadhvajanAgAstu hatAzvA rathino bhRzam / abhyavartata saMhRSTastato yuddhamavartata // 8 vipradrutarathAH kecidRzyante rathayUthapAH // 23 dauryodhanistu saMkruddhaH saubhadraM navabhiH shraiH| virathA rathinazvAnye dhAvamAnAH samantataH / vivyAdha samare rAjastadadbhutamivAbhavat // 9 tatra tatraiva dRzyante sAyudhAH sAGgadairbhujaiH // 24 abhimanyustu saMkruddho bhrAtaraM bharatarSabha / hayArohA hayAMtyaktvA gajArohAzca dantinaH / zaraiH paJcAzatA rAjankSiprahasto'bhyavidhyata // 10 arjunasya bhayAdrAjansamantAdvipradudruvuH // 25 lakSmaNo'pi tatastasya dhanuzciccheda ptrinnaa| rathebhyazca gajebhyazca hayebhyazca narAdhipAH / muSTideze mahArAja tata ucukruzurjanAH // 11 patitAH pAtyamAnAzca dRzyante'rjunatADitAH // 26 tadvihAya dhanuzchinnaM saubhadraH prviirhaa| sagadAnudyatAnbAhUnsakhagAMzca vizAM pte| anyadAdattavAMzcitraM kArmukaM vegavattaram // 12 saprAsAMzca satUNIrAnsazarAnsazarAsanAn // 27 tau tatra samare hRSTau kRtprtikRtaissinnau| sAGkuzAnsapatAkAMzca tatra tatrArjuno nRNAm / anyonyaM vizikhaistIkSNairjanatuH puruSarSabhau // 13 nicakarta zarairuprai raudraM vibhradvapustadA // 28 tato duryodhano rAjA dRSTvA putraM mahAratham / parighANAM pravRddhAnAM mudrANAM ca mAriSa / pIDitaM tava pautreNa prAyAttatra janezvaraH // 14 prAsAnAM bhiNDipAlAnAM nistriMzAnAM ca saMyuge / saMnivRtte tava sute sarva eva janAdhipAH / parazvadhAnAM tIkSNAnAM tomarANAM ca bhArata / Arjuni rathavaMzena samantAtparyavArayan // 15 varmaNAM cApaviddhAnAM kavacAnAM ca bhUtale // 30 sa taiH parivRtaH zUraiH zUro yudhi sudurjyaiH| | dhvajAnAM carmaNAM caiva vyajanAnAM ca srvshH| ma.bhA. 152 -1209 - Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 51. 31] mahAbhArate [6. 52. 15 chatrANAM hemadaNDAnAM cAmarANAM ca bhArata // 31 / anIkAnyanusaMyAne vyAdidezAtha bhArata // 1 pratodAnAM kazAnAM ca yoktrANAM caiva mAriSa / gAruDaM ca mahAvyUhaM cakre zAMtanavastadA / rAzayazcAtra dRzyante vinikIrNA raNakSitau // 32 / putrANAM te jayAkAGkSI bhISmaH kurupitAmahaH // 2 nAsIttatra pumAnkazcittava sainyasya bhaart| garuDasya svayaM tuNDe pitA devvrtstv| . yo'rjunaM samare zUraM pratyudyAyAtkathaMcana // 33 / cakSuSI ca bharadvAjaH kRtavarmA ca sAtvataH // 3 yo yo hi samare pArthaM pratyudyAti vizAM pte| azvatthAmA kRpazcaiva zIrSamAstAM yazasvinau / sa sa vai vizikhaistIkSNaiH paralokAya nIyate // 34 trigartermatsyakaikeyairvATadhAnaizca saMyutau // 4 teSu vidravamANeSu tava yodheSu srvshH| bhUrizravAH zalaH zalyo bhagadattazca mAriSa / arjuno vAsudevazca dadhmaturvArijottamau // 35 / / madrakAH sindhusauvIrAstathA pazcanadAzca ye // 5 tatprabhagnaM balaM dRSTvA pitA devavratastava / jayadrathena sahitA grIvAyAM saMnivezitAH / / abravItsamare zUraM bhAradvAjaM smayanniva // 36 pRSThe duryodhano rAjA sodaraiH sAnugairvRtaH // 6 eSa pANDusuto vIraH kRSNena sahito blii| vindAnuvindAvAvantyau kAmbojazca zakaiH saha / tathA karoti sainyAni yathA kuryAddhanaMjayaH // 37 pucchamAsanmahArAja zUrasenAzca sarvazaH // 7 na hyeSa samare zakyo jetumadya kathaMcana / mAgadhAzca kaliGgAzca dAzerakagaNaiH saha / yathAsya dRzyate rUpaM kAlAntakayamopamam // 38 dakSiNaM pakSamAsAdya sthitA vyUhasya daMzitAH // 8 na nivartayituM cApi zakyeyaM mahatI camUH / kAnanAzca vikuJjAzca muktAH punnddraavissstthaa| anyonyaprekSayA pazya dravatIyaM varUthinI // 39 bRhadbalena sahitA vAmaM pakSamupAzritAH // 9 eSa cAstaM girizreSThaM bhAnumAnpratipadyate / vyUDhaM dRSTvA tu tatsainyaM savyasAcI paraMtapaH / vapUMSi sarvalokasya saMharanniva sarvathA // 40 dhRSTadyumnena sahitaH pratyavyUhata sNyuge| tatrAvahAraM saMprAptaM manye'haM purussrssbh| ardhacandreNa vyUhena vyUha tamatidAruNam // 10 zrAntA bhItAzca no yodhA na yotsyanti kthNcn|| dakSiNaM zRGgamAsthAya bhImaseno vyarocata / evamuktvA tato bhISmo droNamAcAryasattamam / nAnAzastraughasaMpannai nAdezyairnRpairvRtaH // 11 avahAramatho cakre tAvakAnAM mahArathaH // 42 tadanvevaM virATazca drupadazca mhaarthH|| tato'vahAraH sainyAnAM tava teSAM ca bhArata / tadanantaramevAsInnIlo nIlAyudhaiH saha / / 12 astaM gacchati sUrye'bhUtsaMdhyAkAle ca vartati // 43 nIlAdanantaraM caiva dhRssttketurmhaarthH| iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi cedikAzikarUSaizca pauravaizvAbhisaMvRtaH // 13 ekapaJcAzo'dhyAyaH // 51 // dhRSTadyumnaH zikhaNDI ca pAzcAlAzca prabhadrakAH / madhye sainyasya mahataH sthitA yuddhAya bhArata // 14 saMjaya uvAca / tathaiva dharmarAjo'pi gajAnIkena saMvRtaH / prabhAtAyAM tu zarvayAM bhISmaH shaaNtnvsttH| tatastu sAtyakI rAjandraupadyAH paJca caatmjaaH||15 - 1210 - Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 52. 16 ] bhISmaparva [6. 53. 20 abhimanyustatastUrNamirAvAMzca tataH param / anumAnena saMjJAbhirnAmagotraizca sNyuge| bhaimasenistato rAjankekayAzca mahArathAH // 16 vartate sma tadA yuddhaM tatra tatra vizAM pate // 6 tato'bhUhipadAM zreSTho vAmaM pArzvamupAzritaH / na vyUho bhidyate tatra kauravANAM kathaMcana / sarvasya jagato goptA goptA yasya janArdanaH // 17 rakSitaH satyasaMdhena bhAradvAjena dhImatA // 7 evametanmahAvyUhaM pratyavyUhanta pANDavAH / tathaiva pANDaveyAnAM rakSitaH savyasAcinA / vadhArtha tava putrANAM tatpadaM ye ca saMgatAH // 18 nAbhidyata mahAvyUho bhImena ca surakSitaH // 8 tataH pravavRte yuddhaM vyatiSaktarathadvipam / senApAdabhiniSpatya prAyudhyastatra mAnavAH / tAvakAnAM pareSAM ca nighnatAmitaretaram // 19 ubhayoH senayo rAjanvyatiSaktarathadvipAH // 9 yaughAzca rathaughAzca tatra tatra vizAM pate / hayArohaihayArohAH pAtyante sma mahAhave / saMpatantaH sma dRzyante nighnamAnAH parasparam // 20 RSTibhirvimalAgrAbhiH prAsairapi ca saMyuge // 10 dhAvatAM ca rathaughAnAM nighnatAM ca pRthakpRthak / / rathI rathinamAsAdya zaraiH kanakabhUSaNaiH / babhUva tumulaH zabdo vimizro dundubhisvanaiH // 21 / pAtayAmAsa samare tasminnatibhayaMkare // 11 divaspRG naravIrANAM nighnatAmitaretaram / gajArohA gajArohAnArAcazaratomaraiH / saMprahAre sutumule tava teSAM ca bhArata // 22 saMsaktAH pAtayAmAsustava teSAM ca saMghazaH // 12 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi pattisaMghA raNe pattInbhiNDipAlaparazvadhaiH / dvipnycaasho'dhyaayH||52|| nyapAtayanta saMhRSTAH parasparakRtAgasaH // 13 padAtI rathinaM saMkhye rathI cApi padAtinam / saMjaya uvAca / nyapAtayacchitaiH zastraiH senayorubhayorapi // 14 tato vyUDheSvanIkeSu tAvakeSvitareSu ca / gajArohA hayArohAnpAtayAMcakrire tadA / dhanaMjayo sthAnIkamavadhIttava bhArata / hayArohA gajasthAMzca tadadbhutamivAbhavat // 15 zarairatiratho yuddhe pAtayanrathayUthapAn // 1 gajArohavaraizcApi tatra tatra padAtayaH / te vadhyamAnAH pArthena kAleneva yugakSaye / pAtitAH samadRzyanta taizcApi gajayodhinaH // 16 dhArtarASTrA raNe yattAH pANDavAnpratyayodhayan / pattisaMghA hayArohaiH sAdisaMghAzca pattibhiH / prArthayAnA yazo dIptaM mRtyuM kRtvA nivartanam // 2 pAtyamAnA vyadRzyanta zatazo'tha sahasrazaH // 17 ekAgramanaso bhUtvA pANDavAnAM varUthinIm / dhvajaistatrApaviddhaizca kArmukaistomaraistathA / babhaJjarbahuzo rAjaMste cAbhajyanta saMyuge // 3 prAsaistathA gadAbhizca pariSaiH kampanaistathA // 18 dravadbhiratha bhagnaizca parivartadbhireva ca / zaktibhiH kavacaizcitraiH kaNapairaGkuzairapi / pANDavaiH kauravaizcaiva na prajJAyata kiMcana // 4 nistriMzairvimalaizcApi svarNapukhaiH zaraistathA // 19 udatiSThadrajo bhaumaM chAdayAnaM divAkaram / / paristomaiH kuthAbhizca kambalaizca mahAdhanaiH / / dizaH pratidizo vApi tatra jajuH kathaMcana // 5 bhUrbhAti bharatazreSTha sragdAmairiva citritA / / 20 - 1211 - Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 53. 21] mahAbhArate [6. 54. 13 narAzvakAyaiH patitairdantibhizca mhaahve| agamyarUpA pRthivI mAMsazoNitakardamA // 21 saMjaya uvaac| prazazAma rajo bhaumaM vyukSitaM raNazoNitaiH / tataste pArthivAH kruddhAH phalgunaM vIkSya sNyuge| dizazca vimalAH sarvAH saMbabhUvurjanezvara // 22 rathairanekasAhauH samantAtparyavArayan // 1 utthitAnyagaNeyAni kabandhAni samantataH / athainaM rathavRndena koSTakIkRtya bhaart| cihnabhUtAni jagato vinAzArthAya bhArata // 23 zaraiH subahusAhasraiH samantAdabhyavArayan // 2 tasminyuddhe mahAraudre vartamAne sudaarunne| zaktIzca vimalAstIkSNA gadAzca paridhaiH saha / pratyadRzyanta rathino dhAvamAnAH samantataH // 24 prAsAnparazvadhAMzcaiva mudgarAnmusalAnapi / tato droNazca bhISmazca saindhavazca jayadrathaH / cikSipuH samare kruddhAH phalgunasya rathaM prati // 3 purumitro vikarNazca zakunizcApi saubalaH // 25 zastrANAmatha tAM vRSTiM zalabhAnAmivAyatim / / ete samaradurdharSAH siMhatulyaparAkramAH / rurodha sarvataH pArthaH zaraiH kanakabhUSaNaiH // 4 pANDavAnAmanIkAni babhaJjaH sma punaH punH||26 tatra tallAghavaM dRSTvA bIbhatsoratimAnuSam / tathaiva bhImaseno'pi rAkSasazca ghaTotkacaH / devadAnavagandharvAH pizAcoragarAkSasAH / . sAtyakizcekitAnazca draupadeyAzca bhArata // 27 sAdhu sAdhviti rAjendra phalgunaM pratyapUjayan // 5 tAvakAMstava putrAMzca sahitAnsarvarAjabhiH / / sAtyakiM cAbhimanyuM ca mahatyA senayA saha / drAvayAmAsurAjau te tridazA dAnavAniva // 28 gAndhArAH samare zUrA rurudhuH sahasAbalAH // 6 tathA te samare'nyonyaM nighnantaH kSatriyarSabhAH / tatra saubalakAH kruddhA vArSNeyasya rathottamam / raktokSitA ghorarUpA virejurdAnavA iva // 29 tilazazcicchiduH krodhAcchayairnAnAvidhairyudhi // 7 vinirjitya ripUvIrAH senayorubhayorapi / sAtyakistu rathaM tyaktvA vartamAne mahAbhaye / vyadRzyanta mahAmAtrA grahA iva nabhastale // 30 abhimanyo rathaM tUrNamAruroha paraMtapaH // 8 tato rathasahasreNa putro duryodhnstv| . tAvekarathasaMyuktau saubaleyasya vAhinIm / abhyayAtpANDavAnyuddhe rAkSasaM ca ghaTotkacam // 31 vyadhametAM zitaistUNaM zaraiH saMnataparvabhiH // 9 tathaiva pANDavAH sarve mahatyA senayA saha / droNabhISmau raNe yattau dharmarAjasya vAhinIm / droNabhISmau raNe zUrau pratyudyayurariMdamau // 32 nAzayetAM zaraistIkSNaiH kaGkapatraparicchadaiH // 10 kirITI tu yayau kruddhaH samarthAnpArthivottamAn / tato dharmasuto rAjA mAdrIputrau ca paannddvau| ArjuniH sAtyakizcaiva yayatuH saubalaM balam // 33 miSatAM sarvasainyAnAM droNAnIkamupAdravan // 11 tataH pravavRte bhUyaH saMgrAmo lomaharSaNaH / tatrAsItsumahadyuddhaM tumulaM lomaharSaNam / tAvakAnAM pareSAM ca samare vijigISatAm // 34 / yathA devAsuraM yuddhaM pUrvamAsItsudAruNam // 12 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi kurvANau tu mahatkarma bhiimsenghttotkcau| tripaJcAzo'dhyAyaH // 53 // / duryodhanastato'bhyetya tAvubhAvabhyavArayat // 13 - 1212 - Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.54. 14] bhISmaparva [6. 54.42 tatrAdbhutamapazyAma haiDimbasya parAkramam / yatra yatra sutaM tubhyaM yo yaH pazyati bhaart| : atItya pitaraM yuddhe yayudhyata bhArata // 14 tatra tatra nyavartanta kSatriyANAM mahArathAH // 28 bhImasenastu saMkruddho duryodhanamamarSaNam / tAnnivRttAnsamIkSyaiva tato'nye'pItare janAH / hRdyavidhyatpRSatkena prahasanniva pANDavaH // 15 anyonyaspardhayA rAjalajjayAnye'vatasthire // 29 tato duryodhano rAjA prhaarvrmohitH| punarAvartatAM teSAM vega AsIdvizAM pate / niSasAda rathopasthe kazmalaM ca jagAma ha // 16 pUryataH sAgarasyeva candrasyodayanaM prati // 30 taM visaMjJamatho jJAtvA tvaramANo'sya sArathiH / saMnivRttAMstatastAMstu dRSTvA rAjA suyodhanaH / apovAha raNAdrAjastataH sainyamabhidyata // 17 / abravIttvarito gatvA bhISmaM zAMtanavaM vacaH // 31 tatastAM kauravIM senAM dravamANAM samantataH / pitAmaha nibodhedaM yattvA vakSyAmi bhaart| . nighnanbhImaH zaraistIkSNairanuvavrAja pRSThataH // 18 / nAnurUpamahaM manye tvayi jIvati kaurava // 32 : pArSatazca rathazreSTho dharmaputrazca pANDavaH / droNe cAstravidAM zreSThe saputre sasudRjjane / droNasya pazyataH sainyaM gAGgeyasya ca pazyataH / kRpe caiva maheSvAse dravatIyaM varUthinI / / 33 / jannaturvizikhaistIkSNaiH parAnIkavizAtanaiH // 19 na pANDavAH pratibalAstava rAjankathaMcana / dravamANaM tu tatsainyaM tava putrasya sNyuge| tathA droNasya saMgrAme drauNezcaiva kRpasya ca // 34 nAzaknutAM vArayituM bhISmadroNI mahArathau / 20 anuprAhyAH pANDusutA nUnaM tava pitAmaha / vAryamANaM hi bhISmeNa droNena ca vizAM pate / yathemAM kSamase vIra vadhyamAnAM varUthinIm // 35 vidravatyeva tatsainyaM pazyatooNabhISmayoH // 21 so'smi vAcyastvayA rAjanpUrvameva samAgame / tato rathasahasreSu vidravatsu tatastataH / na yotsye pANDavAnsaMkhye nApi pArSatasAtyakI // tAvAsthitAvekarathaM saubhadrazinipuMgavI / zrutvA tu vacanaM tubhyamAcAryasya kRpasya ca / / sauMbalI samare senAM zAtayetAM samantataH // 22 karNena sahitaH kRtyaM cintayAnastadaiva hi // 37 zuzubhAte tadA tau tu zaineyakurupuMgavau / yadi nAhaM parityAjyo yuvAbhyAmiha sNyuge| . amAvAsyAM gatau yadvatsomasUryo nabhastale // 23 vikrameNAnurUpeNa yudhyetAM puruSarSabhau // 38 : arjunastu tataH kruddhastava sainyaM vizAM pte| etacchrutvA vaco bhISmaH prahasanyai muhurmuhuH / / .vavarSa zaravarSeNa dhArAbhiriva toyadaH // 24 / abravIttanayaM tubhyaM krodhAdudvRtya cakSuSI // 39 : vadhyamAnaM tatastattu zaraiH pArthasya sNyuge| bahuzo hi mayA rAjaMstathyamuktaM hitaM vcH| dudrAva kauravaM sainyaM viSAdabhayakampitam // 25 ajeyAH pANDavA yuddhe devairapi savAsavaiH // 40 dravatastAnsamAlokya bhISmadroNo mhaarthau| yattu zakyaM mayA kartuM vRddhenAdya nRpottm| / nyavArayetAM saMrabdhau duryodhanahitaiSiNau // 26 kariSyAmi yathAzakti prekSedAnIM sabAndhavaH // 41 tato duryodhano rAjA samAzvasya vizAM pte| _ adya pANDusutAnsarvAnsasainyAnsaha bndhubhiH| : nyavartayata tarasainyaM dravamANaM samantataH // 27 miSato vArayiSyAmi sarvalokasya pazyataH // 42 - 1213 - Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 54. 43] mahAbhArate [6. 55. 25 evamukte tu bhISmeNa putrAstava janezvara / prAvartata mahAvegA nadI rudhiravAhinI / dadhmuH zaGkhAnmudA yuktA bherIzca janire bhRzam // mAtaGgAGgazilAraudrA mAMsazoNitakardamA // 11 pANDavApi tato rAjazrutvA taM ninadaM mahat / varAzvanaranAgAnAM zarIraprabhavA tadA / dadhmuH zaGkhAMzca bherIzca murajAMzca vyanAdayan // 44 paralokArNavamukhI gRdhragomAyumodinI // 12 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi na dRSTaM na zrutaM cApi yuddhametAdRzaM nRpa / ctuHpnycaasho'dhyaayH|| 54 // yathA tava sutAnAM ca pANDavAnAM ca bhArata // 13 nAsIdrathapathastatra yodhairyudhi nipAtitaiH / dhRtarASTra uvaac| gajaizca patitai lairgirizRGgairivAvRtam // 14 pratijJAte tu bhISmeNa tasminyuddhe sudaarunne| vikIrNaiH kavacaizcitrairdhvajaizchatraizca mAriSa / krodhito mama putreNa duHkhitena vizeSataH // 1 zuzubhe tadraNasthAnaM zaradIva nabhastalam / / 15 bhISmaH kimakarottatra pANDaveyeSu saMjaya / vinirbhinnAH zaraiH kecid antapIDAvikarSiNaH / pitAmahe vA pAzcAlAstanmamAcakSva saMjaya // 2 abhItAH samare zatrUnabhyadhAvanta daMzitAH // 16 saMjaya uvaac| tAta bhrAtaH sakhe bandho vayasya mama mAtula / gatapUrvAhnabhUyiSThe tasminnahani bhaart| mA mAM parityajetyanye cukruzuH patitA raNe // 17 jayaM prApteSu hRSTeSu pANDaveSu mahAtmasu // 3 AdhAvAbhyehi mA gaccha kiM bhIto'si ka yaasysi| sarvadharmavizeSajJaH pitA devavratastava / sthito'haM samare mA bhairiti cAnye vicukrushuH||18 abhyayAjavanairazvaiH pANDavAnAmanIkinIm / tatra bhISmaH zAMtanavo nityaM maNDalakArmukaH / mahatyA senayA guptastava putraizca sarvazaH // 4 mumoca bANAndIptAgrAnahInAzIviSAniva // 19 prAvartata tato yuddhaM tumulaM lomaharSaNam / . zarairekAyanIkurvandizaH sarvA ytvrtH| asmAkaM pANDavaiH sArdhamanayAttava bhArata // 5 jaghAna pANDavarathAnAdizyAdizya bhArata // 20 dhanuSAM kUjatAM tatra talAnAM cAbhihanyatAm / sa nRtyanvai rathopasthe darzayanpANilAghavam / mahAnsamabhavacchabdo girINAmiva dIryatAm // 6 alAtacakravadrAjastatra tatra sma dRzyate // 21 tiSTha sthito'smi viddhyenaM nivartasva sthiro bhava / tamekaM samare zUraM pANDavAH sRJjayAstathA / sthito'smi praharasveti zabdAH zrUyanta sarvazaH // 7 anekazatasAhasraM samapazyanta lAghavAt / / 22 kAzcaneSu tanutreSu kirITeSu dhvajeSu ca / mAyAkRtAtmAnamiva bhISmaM tatra sma menire / zilAnAmiva zaileSu patitAnAmabhUtsvanaH // 8 pUrvasyAM dizi taM dRSTvA pratIcyAM dadRzurjanAH // 23 patitAnyuttamAGgAni bAhavazva vibhUSitAH / / udIcyAM cainamAlokya dakSiNasyAM punaH prabho / vyaceSTanta mahIM prApya zatazo'tha sahasrazaH // 9 / evaM sa samare vIro gAGgeyaH pratyadRzyata // 24 hRtottamAGgAH kecittu tthaivodytkaarmukaaH| na cainaM pANDaveyAnAM kazcicchaknoti vIkSitum / pragRhItAyudhAzcApi tasthuH puruSasattamAH // 10 vizikhAneva pazyanti bhISmacApacyutAnbahUn // 25 - 1214 - Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 55. 26] - bhISmaparva [6. 55.55 kurvANaM samare karma sUdayAnaM ca vAhinIm / uvAca pArthaM bIbhatsuM nigRhya rathamuttamam // 40 vyAkrozanta raNe tatra vIrA bahuvidhaM bahu / ayaM sa kAlaH saMprAptaH pArtha yaH kAtitastvayA / amAnuSeNa rUpeNa carantaM pitaraM tava // 26 praharAsmai naravyAghra na cenmohAdvimuhyase // 41 zalabhA iva rAjAnaH patanti vidhicoditAH / yattvayA kathitaM vIra purA rAjJAM samAgame / bhISmAgnimabhi saMkruddhaM vinAzAya sahasrazaH // 27 bhISmadroNamukhAnsandhiArtarASTrasya sainikAn // 42 na hi moghaH zaraH kazcidAsIdbhISmasya sNyuge| sAnubandhAnhaniSyAmi ye mAM yotsyanti saMyuge / naranAgAzvakAyeSu bahutvAllaghuvedhinaH // 28 iti tatkuru kaunteya satyaM vAkyamariMdama // 43 bhinattyekena bANena sumuktena pttrinnaa| bIbhatso pazya sainyaM svaM bhajyamAnaM samantataH / gajakaGkaTasaMnAhaM vajreNevAcalottamam // 29 dravatazca mahIpAlAnsarvAnyaudhiSThire bale // 44 dvau trInapi gajArohAnpiNDitAnvarmitAnapi / dRSTvA hi samare bhISmaM vyAttAnanamivAntakam / nArAcena sutIkSNena nijaghAna pitA tava // 30 bhayArtAH saMpraNazyanti siMhaM kSudramRgA iva // 45 yo yo bhISmaM naravyAghramabhyeti yudhi kazcana / evamuktaH pratyuvAca vAsudevaM dhanaMjayaH / muhUrtadRSTaH sa mayA pAtito bhuvi dRzyate // 31 codayAzvAnyato bhISmo vigAyaitadvalArNavam // 46 evaM sA dharmarAjasya vadhyamAnA mahAcamUH / tato'zvAnrajataprakhyAMzcodayAmAsa mAdhavaH / bhISmeNAtulavIryeNa vyazIryata sahasradhA // 32 yato bhISmaratho rAjanduSprekSyo razmimAniva // 47 prakIryata mahAsenA zaravarSAbhitApitA / tatastatpunarAvRttaM yudhiSThirabalaM mahat / pazyato vAsudevasya pArthasya ca mahAtmanaH // 33 dRSTvA pArtha mahAbAhuM bhISmAyodyantamAhave / / 48 yatamAnApi te vIrA dravamANAnmahArathAn / tato bhISmaH kuruzreSThaH siMhavadvinadanmuhuH / nAzaknuvanvArayituM bhISmabANaprapIDitAH // 34 dhanaMjayarathaM tUrNaM zaravarSairavAkirat // 49 mahendrasamavIryeNa vadhyamAnA mahAcamUH / kSaNena sa rathastasya sahayaH sahasArathiH / abhajyata mahArAja na ca dvau saha dhAvataH / 35 zaravarSeNa mahatA saMchanno na prakAzate // 50 AviddhanaranAgAzvaM patitadhvajakUbaram / vAsudevastvasaMbhrAnto dhairyamAsthAya sattvavAn / anIkaM pANDuputrANAM hAhAbhUtamacetanam // 36 codayAmAsa tAnazvAnvitunnAnbhISmasAyakaiH // 51 jaghAnAtra pitA putraM putrazca pitaraM tathA / tataH pArtho dhanurgRhya divyaM jaladanisvanam / priyaM sakhAyaM cAkrande sakhA daivabalAtkRtaH // 37 pAtayAmAsa bhISmasya dhanuzchittvA tribhiH shraiH|| vimucya kavacAnanye pANDuputrasya sainikaaH| sa cchinnadhanvA kauravyaH punaranyanmahaddhanuH / prakIrya kezAndhAvantaH pratyadRzyanta bhArata // 38 nimeSAntaramAtreNa sajyaM cakre pitA tava // 53 tadgokulamivoddhAntamuddhAntarathayUthapam / vicakarSa tato dobhyAM dhanurjaladanisvanam / dadRze pANDuputrasya sainyamArtasvaraM tadA // 39 athAsya tadapi kruddhazciccheda dhanurarjunaH // 54 prabhajyamAnaM tatsainyaM dRSTvA devakinandanaH / tasya tatpUjayAmAsa lAghavaM zaMtanoH sutaH / -1215 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 55. 55 ] mahAbhArate [6. 55.77 sAdhu pArtha mahAbAho sAdhu bho pANDunandana // 55 / arjuno'pi zaraistIkSNairvadhyamAno hi sNyuge| tvayyevaitadyuktarUpaM mahatkarma dhanaMjaya / kartavyaM nAmijAnAti raNe bhISmasya gauravAt // 70 prIto'smi sudRDhaM putra kuru yuddhaM mayA saha // 56 tathA cintayatastasya bhUya eva pitAmahaH / iti pArtha prazasyAtha pragRhyAnyanmahaddhanuH / preSayAmAsa saMkruddhaH zarAnpArtharathaM prati // 71 mumoca samare vIraH zarAnpArtharathaM prati // 57 teSAM bahutvAddhi bhRzaM zarANAM adarzayadvAsudevo hyayAne paraM balam / dizo'tha sarvAH pihitA babhUvuH / moghAnkurvazarAMstasya maNDalAnyacarallaghu // 58 na cAntarikSaM na dizo na bhUmitathApi bhISmaH sudRDhaM vaasudevdhnNjyau| ne bhAskaro'dRzyata razmimAlI / vivyAdha nizitairvANaiH sarvagAtreSu mAriSa // 59 vavuzca vAtAstumulAH sadhUmA zuzubhAte naravyAghrau tau bhiissmshrviksstau| dizazca sarvAH kSubhitA babhUvuH // 72 govRSAviva nardantau viSANollikhitAGkitau // 60 droNo vikarNo'tha jayadrathazca punazcApi susaMkruddhaH zaraiH saMnataparvabhiH / __ bhUrizravAH kRtavarmA kRpazca / kRSNayoyudhi saMrabdho bhISmo vyAvArayadizaH // 61 zrutAyurambaSThapatizca rAjA vArSNeyaM ca zaraistIkSNaiH kampayAmAsa roSitaH / vindAnuvindau ca sudakSiNazca // 73 muhurabhyutsmayanbhISmaH prahasya svanavattadA // 62 prAcyAzca sauvIragaNAzca sarve tataH kRSNastu samare dRSTvA bhISmaparAkramam / vasAtayaH kSudrakamAlavAzca / saMprekSya ca mahAbAhuH pArthasya mRduyuddhatAm // 63 kirITinaM tvaramANAbhisasnubhISmaM ca zaravarSANi sajantamanizaM yudhi / nidezagAH zAMtanavasya rAjJaH // 74 pratapantamivAdityaM madhyamAsAdya senayoH // 64 te vAjipAdAtarathaughajAlaivarAnvarAnvinighnantaM pANDuputrasya sainikAn / ranekasAhasrazatairdadarza / yugAntamiva kurvANaM mISmaM yaudhiSThire bale // 65 kirITinaM saMparivAryamANaM amRSyamANo bhagavAnkezavaH paravIrahA / zinernaptA vAraNayUthapaizca / / 75 acintayadameyAtmA nAsti yaudhiSThiraM balam // 66 tatastu dRSTvArjunavAsudevau ekAhA hi raNe bhISmo nAzayedevadAnavAn / padAtinAgAzvarathaiH samantAt / kimu pANDusutAnyuddhe sabalAnsapadAnugAn // 67 abhidrutau zastrabhRtAM variSThau dravate ca mahatsainyaM pANDavasya mahAtmanaH / zinipravIro'bhisasAra tUrNam // 76 ete ca kauravAstUNaM prabhagnAndRzya somakAn / sa tAnyanIkAni mahAdhanuSmAAdravanti raNe hRSTA harSayantaH pitAmaham // 68 zinipravIraH sahasAbhipatya / so'haM bhISmaM nihanmyadya pANDavArthAya daMzitaH / cakAra sAhAyyamathArjunasya bhArametaM vineSyAmi pANDavAnAM mahAtmanAm // 69 viSNuryathA vRtraniSUdanasya // 75 -1216 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 55. 78] bhISmaparva [6. 55.92 vizIrNanAgAzvarathadhvajaughaM rAjyena rAjAnamajAtazatru bhISmeNa vitrAsitasarvayodham / ' saMpAdayiSyAmyahamadya hRSTaH // 85 yudhiSThirAnIkamabhidravantaM tataH sunAbhaM vasudevaputraH provAca saMdRzya zinipravIraH // 78 sUryaprabhaM vajrasamaprabhAvam / ka kSatriyA yAsyatha naiSa dharmaH kSurAntamudyamya bhujena cakra satAM purastAtkathitaH purANaiH / __ rathAdavaplutya visRjya vAhAn // 86 mA svAM pratijJAM jahata pravIrAH saMkampayangAM caraNairmahAtmA khaM vIradharma paripAlayadhvam // 79 vegena kRSNaH prasasAra bhISmam / tAnvAsavAnantarajo nizamya / madAndhamAjau samudIrNadarpaH narendramukhyAndravataH samantAt / __ siMho jighAMsanniva vAraNendram // 87 pArthasya dRSTvA mRduyuddhatAM ca so'bhyadravadbhISmamanIkamadhye bhISmaM ca saMkhye samudIryamANam // 80 kruddho mahendrAvarajaH prmaathii| amRSyamANaH sa tato mahAtmA vyAlambipItAntapaTazcakAze ___ yazasvinaM srvdshaahbhrtaa| ghano yathA khe'cirbhaapinddhH|| 88 uvAca zaineyamabhiprazaMsa sudarzanaM cAsya rarAja zaure__ndRSTvA kurUnApatataH samantAt // 81 staccakrapadmaM subhujorunAlam / ye yAnti yAntveva zinipravIra yathAdipaJa taruNArkavarNa ye'pi sthitAH sAtvata te'pi yAntu / rarAja nArAyaNanAbhijAtam // 89 bhISmaM rathAtpazya nipAtyamAnaM tatkRSNakopodayasUryabuddhaM droNaM ca saMkhye sagaNaM mayAdya // 82 kSurAntatIkSNAgrasujAtapatram / nAsau rathaH sAtvata kauravANAM tasyaiva dehorusaraHprarUDhaM . kruddhasya mucyeta raNe'dya kazcit / rarAja nArAyaNabAhunAlam // 90 tasmAdahaM gRhya rathAGgamugraM tamAttacakraM praNadantamuccaiH prANaM hariSyAmi mahAvratasya // 83 kruddhaM mahendrAvarajaM samIkSya / nihatya bhISmaM sagaNaM tathAjau sarvANi bhUtAni bhRzaM vineduH droNaM ca zaineya rathapravIram / kSayaM kurUNAmiti cintayitvA // 91 prItiM kariSyAmi dhanaMjayasya sa vAsudevaH pragRhItacakraH rAjJazca bhImasya tathAzvinozca // 84 . saMvartayiSyanniva jIvalokam / nihatya sarvAndhRtarASTraputrAM abhyutpatallokagururbabhAse statpakSiNo ye ca narendramukhyAH / bhUtAni dhakSyanniva kAlavahniH // 92 ma.bhA. 153 - 1217 - Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 55. 93] mahAbhArate [6. 55. 107 tamApatantaM pragRhItacakra antaM kariSyAmi yathA kurUNAM samIkSya devaM dvipadAM variSTham / tvayAhamindrAnuja saMprayuktaH // 100 asaMbhramAtkArmukabANapANI tataH pratijJAM samayaM ca tasmai rathe sthitaH zAMtanavo'bhyuvAca // 93 janArdanaH prItamanA nizamya / e hi deveza jagannivAsa sthitaH priye kauravasattamasya namo'stu te zAGgarathAGgapANe / rathaM sacakraH punarAruroha // 101 prasahya mAM pAtaya lokanAtha sa tAnabhISUnpunarAdadAnaH rathottamAdbhUtazaraNya saMkhye // 94 pragRhya zaGkha dviSatAM nihantA / tvayA hatasyeha mamAdya kRSNa vinAdayAmAsa tato dizazca - zreyaH parasminniha caiva loke / sa pAJcajanyasya raveNa zauriH // 102 saMbhAvito'smyandhakavRSNinAtha vyAviddhaniSkAGgadakuNDalaM taM lokaistribhirvIra tavAbhiyAnAt // 95 rjovikiirnnaashcitpkssmnetrm| rathAdavaplutya tatastvarAvA vizuddhadaMSTra pragRhItazaGkha - pArtho'pyanudrutya yadupravIram / vicukruzuH prekSya kurupravIrAH // 103 jagrAha pInottamalambabAhuM mRdaGgabherIpaTahapraNAdA bAborhariM vyAyatapInabAhuH // 96 nemikhanA dundubhinisvanAzca / nigRhyamANazca tadAdidevo sasiMhanAdAzca babhUvurugrAH bhRzaM saroSaH kila nAma yogii| sarveSvanIkeSu tataH kurUNAm // 104 AdAya vegena jagAma viSNu gANDIvaghoSaH stanayitnukalpo jiSNuM mahAvAta ivaikavRkSam // 97 jagAma pArthasya nabho dizazca / pArthastu viSTabhya balena pAdau jagmuzca bANA vimalAH prasannAH bhISmAntikaM tUrNamabhidravantam / ____ sarvA dizaH pANDavacApamuktAH // 105 balAnnijagrAha kirITamAlI taM kauravANAmadhipo balena pade'tha rAjandazame kathaMcit // 98 bhISmeNa bhUrizravasA ca sArdham / avasthitaM ca praNipatya kRSNaM abhyudyayAvudyatabANapANiH prIto'rjunaH kaanycncitrmaalii| ___ kakSaM didhakSanniva dhUmaketuH // 106 uvAca kopaM pratisaMhareti athArjunAya prajahAra bhallAgatirbhavAnkezava pANDavAnAm // 99 __ nbhUrizravAH sapta suvarNapuGkhAn / na hAsyate karma yathApratijJaM duryodhanastomaramugravegaM putraiH zape kezava sodaraizca / zalyo gadAM zAMtanavazva zaktim // 107 - 1218: Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 55. 108 ] bhISmaparva [6. 55. 122 sa saptabhiH sapta zarapravekA pAJcAlarAjo drupadazca vIransaMvArya bhUrizravasA visRSTAn / staM dezamAjagmuradInasattvAH // 115 zitena duryodhanabAhumuktaM sarvANi sainyAni tu tAvakAni kSureNa tattomaramunmamAtha // 108 yato yato gANDivajaH prnnaadH| tataH zubhAmApatatIM sa zaktiM tatastataH saMnatimeva jagmuvidyutprabhAM zAMtanavena muktAm / ne taM pratIpo'misasAra kazcit // 116 gadAM ca madrAdhipabAhumuktAM tasminsughore nRpasaMprahAre .. dvAbhyAM zarAbhyAM nicakarta viirH|| 109 hatAH pravIrAH sarathAH sasUtAH / tato bhujAbhyAM balavadvikRSya gajAzca nArAcanipAtataptA citraM dhanurgANDivamaprameyam / mahApatAkAH zubharukmakakSyAH // 117 mAhendramastraM vidhivatsughoraM parItasattvAH sahasA nipetuH , prAduzcakArAdbhutamantarikSe // 110 kirITinA bhinnatanutrakAyAH / tenottamAstreNa tato mahAtmA haDhAhatAH patribhirupavegaiH sarvANyanIkAni mahAdhanuSmAn / pArthena bhallainizitaiH zitApraiH // 118 zaroghajAlairvimalAgnivaNe nikRttayatrA nihatendrakIlA nivArayAmAsa kirITamAlI // 111 dhvajA mahAnto dhvajinImukheSu / zilImukhAH pArthadhanuHpramuktA padAtisaMghAzca rathAzca saMkhye rathAndhvajAgrANi dhanUMSi bAhUn / . hayAzca nAgAzca dhanaMjayena // 119 nikRtya dehAnvivizuH pareSAM bANAhatAstUrNamapetasattvA ... narendranAgendraturaMgamANAm // 112 viSTabhya gAtrANi nipeturuAm / tato dizazcAnudizazca pArthaH aindreNa tenAnavareNa rAjazaraiH sudhaarairnishitairvitty| nmahAhave bhinnatanutradehAH // 120 gANDIvazabdena manAMsi teSAM tataH zaraudhairnizitaiH kirITinA kirITamAlI vyathayAMcakAra // 113 ___ nRdehshstrksstlohitodaa| tasmiMstathA ghoratame pravRtte nadI sughorA naradehaphenA ___ zaGkhasvanA dundubhinisvanAzca / pravartitA tatra raNAjire vai // 121 antarhitA gANDivanisvanena vegena sAtIva pRthupravAhA babhUvuruyAzca raNapraNAdAH // 114 prasusrutA bhairvaaraavruupaa| gANDIvazabdaM tamatho viditvA . paretanAgAzvazarIrarodhA virATarAjapramukhA nRvIrAH / narAzramajjAbhRtamAMsapaGkA // 122 - 1219 - Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 55. 123 ] mahAbhArate [6. 56.2 prabhUtarakSogaNabhUtasevitA tataH prajajJe tumulaH kurUNAM shirHkpaalaakulkeshshaadvlaa| nizAmukhe ghorataraH praNAdaH // 129 zarIrasaMghAtasahasravAhinI raNe rathAnAmayutaM nihatya : vizIrNanAnAkavacormisaMkulA // 123 hatA gajAH saptazatArjunena / narAzvanAgAsthinikRttazarkarA prAcyAzca sauvIragaNAzca sarve vinAzapAtAlavatI bhyaavhaa| nipAtitAH kssudrkmaalvaashc| tAM kaGkamAlAvRtagRdhrakadvaiH mahatkRtaM karma dhanaMjayena kravyAdasaMdhaizca tarakSubhizca // 124 kartuM yathA nArhati kazcidanyaH // 130 upetakUlAM dadRzuH samantA zrutAyurambaSThapatizca rAjA skrUrAM mahAvaitaraNIprakAzAm / tathaiva durmrssnncitrsenauN| .. pravartitAmarjunabANasaMdhai droNaH kRpaH saindhavabAhiko ca meMdovasAsRkpravahAM subhImAm // 125 ___ bhUrizravAH zalyazalau ca rAjan / te cedipAzcAlakarUSamatsyAH svabAhuvIryeNa jitAH sabhISmAH pArthAzca sarve sahitAH praNeduH / kirITinA lokamahArathena // 131 vitrAsya senAM dhvajinIpatInAM iti bruvantaH zibirANi jagmuH siMho mRgANAmiva yUthasaMghAn / ___ sarve gaNA bhArata ye tvadIyAH / vinedatustAvatiharSayuktau ulkAsahasraizca susaMpradIptagANDIvadhanvA ca janArdanazcaH // 126 vibhrAjamAnaizca tathA prdiipaiH| tato raviM saMhRtarazmijAlaM kirITivitrAsitasarvayodhA dRSTvA bhRzaM shstrpriksstaanggaaH| cakre nivezaM dhvajinI kurUNAm // 132 tadaindramastraM vitataM sughora iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi masahyamudvIkSya yugAntakalpam // 127 / paJcapaJcAzo'dhyAyaH // 55 // athApayAnaM kuravaH sabhISmAH sadroNaduryodhanabAhikAzca / saMjaya uvaac| cakrurnizAM saMdhigatAM samIkSya vyuSTAM nizAM bhArata bhAratAnAvibhAvasorlohitarAjiyuktAm // 128 ___ manIkinInAM pramukhe mahAtmA / avApya kIrtiM ca yazazca loke yayau sapatnAnprati jAtakopo vijitya zatrUzca dhanaMjayo'pi / vRtaH samagreNa balena bhISmaH // 1 yayau narendraiH saha sodaraizca taM droNaduryodhanabAhnikAzca samAptakarmA zibiraM nizAyAm / tathaiva durmarSaNacitrasenau / - - 1220 - Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 56. 2] bhISmaparva [6. 56. 17 jayadrathazcAtibalo balaughai prakarSatA guptamudAyudhena nRpAstathAnye'nuyayuH samantAt // 2 __kirITinA lokamahArathena / sa tairmahadbhizca mahArathaizca taM vyUharAjaM dadRzustvadIyAtejasvibhirvIryavadbhizca rAjan / zcatuzcatuAlasahasrakIrNam // 10 rarAja rAjottama rAjamukhyai yathA hi pUrve'hani dharmarAjJA vRtaH sa devairiva vajrapANiH // 3 vyUhaH kRtaH kauravanandanena / tasminnanIkapramukhe viSaktA tathA tathoddezamupetya tasthuH dodhUyamAnAzca mhaaptaakaaH| pAJcAlamukhyaiH saha cedimukhyAH // 11 suraktapItAsitapANDurAbhA tato mahAvegasamAhatAni __mahAgajaskandhagatA virejuH // 4 bherIsahasrANi vinedurAjau / sA vAhinI zAMtanavena rAjJA zaGkhasvanA dundubhinisvanAzca mahArathairvAraNavAjibhizca / sarveSvanIkeSu sasiMhanAdAH // 12 babhau savidyutstanayilukalpA tataH sabANAni mahAsvanAni __jalAgame dyauriva jAtameghA // 5 visphAryamANAni dhanUMSi vIraiH / tato raNAyAbhimukhI prayAtA kSaNena bherIpaNavapraNAdA___ pratyarjunaM shaaNtnvaabhiguptaa| .. cantardadhuH zaGkhamahAsvanAzca // 13 senA mahogrA sahasA kurUNAM tacchaGkhazabdAvRtamantarikSavego yathA bhIma ivApagAyAH // 6 __ muddhRtabhaumadrutareNujAlam / taM vyAlanAnAvidhagUDhasAraM mahAvitAnAvatataprakAza'' gajAzvapAdAtarathaughapakSam / mAlokya vIrAH sahasAbhipetuH // 14 vyUha mahAmeghasamaM mahAtmA rathI rathenAbhihataH sasUtaH __ dadarza dUrAtkapirAjaketuH // 7 __ papAta sAzvaH sarathaH saketuH / sa niryayau ketumatA rathena gajo gajenAbhihataH papAta . nararSabhaH zvetahayena viirH| padAtinA cAbhihataH padAtiH // 15 varUthinA sainyamukhe mahAtmA AvartamAnAnyabhivartamAnaivaghe dhRtaH sarvasapatnayUnAm // 8 rbANaiH kSatAnyadbhutadarzanAni / sUpaskaraM sottarabandhureSaM prAsaizca khaDgazca samAhatAni yattaM yadUnAmRSabheNa sNkhye| sadazvavRndAni sdshvvRndaiH|| 16 kapidhvajaM prekSya viSedurAjau suvarNatArAgaNabhUSitAni sahaiva putraistava kaurveyaaH||9 zarAvarANi prahitAni viiraiH| - 1221 - Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 56. 33] mahAbhArate [6. 57.5 vidAryamANAni parazvadhaizca tataH sa tUrNa rudhirodaphenAM prAsaizca khaDnezca nipeturuyAm // 17 ___ kRtvA nadI vaizasane ripUNAm / garviSANairvarahasta rugNAH jagAma saubhadramatItya bhISmo kecitsasUtA rathinaH prapetuH / ___ mahArathaM pArthamadInasattvaH // 25 gajarSabhAzcApi ratharSabheNa tataH prahasyAdbhutadarzanena nipetire bANahatAH pRthivyAm // 18 ___ gANDIvanidimahAvanena / gajaughavegoddhatasAditAnAM vipAThajAlena mahAstrajAlaM * zrutvA niSedurvasudhAM mnussyaaH| vinAzayAmAsa kirITamAlI // 26 AkhiraM sAdipadAtiyUnAM tamuttamaM sarvadhanurdharANAviSANagAtrAvaratADitAnAm // 19 masaktakarmA kpiraajketuH| .. saMbhrAntanAgAzvarathe prasUte bhISmaM mahAtmAbhivavarSa tUrNa mahAbhaye sAdipadAtiyUnAm / zaraughajAlairvimalaizca bhallaiH // 27 mahArathaiH saMparivAryamANaM evaMvidhaM kArmukabhImanAdadadarza bhISmaH kapirAjaketum // 20 ___ madInavatsatpuruSottamAbhyAm / taM pazcatAlocchritatAlaketuH dadarza lokaH kurusRJjayAzca sadazvavegoddhatavIryayAtaH / tadvairathaM bhISmadhanaMjayAbhyAm // 28 mahAstrabANAzanidIptamArga iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi kirITinaM zAMtanavo'bhyadhAvat // 21 ssttpnycaasho'dhyaayH||56|| . tathaiva zakrapratimAnakalpa 57 - mindrAtmajaM droNamukhAbhisanuH / saMjaya uvAca / kRpazca zalyazca viviMzatizca drauNibhUrizravAH zalyazcitrasenazca mAriSa / duryodhanaH saumadattizca rAjana // 22 putraH sAMyamanezcaiva saubhadraM samayodhayan // 1 tato sthAnIkamukhAdupetya saMsaktamatitejobhistamekaM dadRzurjanAH / srvaastvitkaanycncitrvrmaa| paJcabhirmanujavyAghergajaiH siMhazizuM yathA // 2 javena zUro'bhisasAra sarvAM nAbhilakSyatayA kazcinna zaurya na parAkrame / stathArjunasyAtra suto'bhimanyuH // 23 babhUva sadRzaH kAgernAstre nApi ca lAghave // 3 teSAM mahAsrANi mahArathAnA tathA tamAtmajaM yuddhe vikramantamariMdamam / masaktakarmA vinihatya kANiH / dRSTvA pArtho raNe yattaH siMhanAdamatho'nadat // 4 babhau mahAmabahutArcimAlI pIDayAnaM ca tatsainyaM pautraM tava vizAM pte| sadogataH sanbhagavAnivAgniH // 24 / dRSTvA tvadIyA rAjendra samantAtparyavArayan // 5 - 1222 - pANa Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 57.6] bhISmaparva [6. 57. 35 dhvajinIM dhArtarASTrANAM dInazatruradInavat / tataH sAyamaneH putraH pAJcAlyaM yuddhadurmadam / .... pratyudyayau sa saubhadrastejasA ca balena ca // 6 avidhyAtriMzatA bANairdazabhizcAsya sArathim // 21 tasya lAghavamArgasthamAdityasadRzaprabham / so'tividdho maheSvAsaH sakkiNI parisaMlihan / vyadRzyata mahacApaM samare yudhyataH paraiH // 7 bhallena bhRzatIkSNena nicakartAsya kArmukam // 22 sa drauNimiSuNaikena viddhA zalyaM ca paJcabhiH / athainaM paJcaviMzatyA kSiprameva samarpayat / dhvajaM sAMyamanezcApi so'STAbhirapavarjayat // 8 azvAMzcAsyAvadhIdrAjannubhau tau pANisArathI // 23 rukmadaNDAM mahAzaktiM preSitAM saumadattinA / sa hatAzve rathe tiSThandadarza bhrtrssbh|| zitenoragasaMkAzAM patriNA vijahAra tAm // 9 putraH sAyamaneH putraM pAzcAlyasya mahAtmanaH // 24 zalyasya ca mahAghorAnasyataH zatazaH zarAn / sa saMgRhya mahAghoraM nistriMzavaramAyasam / .. nivAryArjunadAyAdo jaghAna samare hayAn // 10 padAtistUrNamabhyarchadrathasthaM drupadAtmajam // 25 .. bhUrizravAzca zalyazca drauNiH sAMyamaniH zalaH / . taM mahaughamivAyAntaM khAtpatantamivoragam / .. nAbhyavartanta saMrabdhAH kaaerbaahublaashryaat // 11 / bhrAntAvaraNanistriMzaM kAlotsRSTamivAntakam // 26 tatasnigartA rAjendra madrAzca saha kekayaiH / dIpyantamiva zastrAA mattavAraNavikramam / / pazcatriMzatisAhasrAstava putreNa coditAH // 12 apazyanpANDavAstatra dhRSTadyumnazca pArSataH // 27. dhanurvedavido mukhyA ajeyAH zatrubhiyudhi / tasya pAJcAlaputrastu prtiipmbhidhaavtH| sahaputraM jighAMsantaM parivatruH kirITinam // 13 zitanistriMzahastasya zarAvaraNadhAriNaH // 28 tau tu tatra pitAputrau parikSiptau ratharSabhau / bANavegamatItasya rathAbhyAzamupeyuSaH / dadarza rAjanpAzcAlyaH senApatiramitrajit // 14 tvaransenApatiH kruddho bibheda gadayA ziraH // 29 sa vAraNarathaughAnAM sahasrairbahubhirvRtaH / tasya rAjansaniliMzaM suprabhaM ca zarAvaram / vAjibhiH pattibhizcaiva vRtaH zatasahasrazaH // 15 hatasya patato hastAdvegena nyapatadbhuvi // 30 dhanurvisphArya saMkruddhazcodayitvA varUthinIm / taM nihatya gadAgreNa lebhe sa paramaM yshH| . yayau tanmadrakAnIkaM kekayAMzca paraMtapaH // 16 . putraH pAJcAlarAjasya mahAtmA bhImavikramaH // 31 tena kIrtimatA guptamanIkaM dRDhadhanvanA / tasminhate maheSvAse rAjaputre mahArathe / prayuktarathanAgAzvaM yotsyamAnamazobhata // 17 / hAhAkAro mahAnAsIttava sainyasya mAriSa // 32 so'rjunaM pramukhe yAntaM pAzcAlyaH kurunandana / tataH sAMyamaniH kruddho dRSTvA nihatamAtmajam / / tribhiH zAradvataM bANairja deze samarpayat // 18 abhidudrAva vegena pAzcAlyaM yuddhadurmadam // 33 . tataH sa madrakAnhatvA dazabhirdazabhiH zaraiH / tau tatra samare vIrau sametau rathinAM vrau| . hRSTa eko jaghAnAzvaM bhallena kRtavarmaNaH / / 19 dadRzuH sarvarAjAnaH kuravaH pANDavAstathA // 34 damanaM cApi dAyAdaM pauravasya mahAtmanaH / tataH sAMyamaniH kruddhaH pArSataM paravIrahA / jaghAna vipulAgreNa nArAcena paraMtapaH / / 20 ... AjaghAna tribhirbANaistotrairiva mahAdvipam / / 35 '-.1223 - Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 57. 36 ] mahAbhArate [6. 58. 26 saptapaJcAzo'dhyAyaH // 57 // tathaiva pArSataM zUraM zalyaH smitishobhnH| giri jalAgame yadvajjaladA jaladhAriNaH // 12 AjaghAnorasi kruddhastato yuddhamavartata // 36 abhimanyustu saMkruddho dhRSTadyumne nipIDite / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi abhidudrAva vegena madrarAjarathaM prati // 13 tato madrAdhiparathaM kANiH prApyAtikopanaH / ArtAyanimameyAtmA vivyAdha vizikhaitribhiH // dhRtarASTra uvAca / tatastu tAvakA rAjanparIpsanto''rjuni rnne| daivameva paraM manye pauruSAdapi saMjaya / madrarAjarathaM tUrNaM parivAryAvata sthire / / 15 / yatsainyaM mama putrasya pANDusainyena vadhyate // 1 duryodhano vikarNazca duHzAsanaviviMzatI / nityaM hi mAmakAMstAta hatAneva hi zaMsasi / durmarSaNo duHsahazca citrasenazca durmukhaH // 16 avyaprAMzca prahRSTAMzca nityaM zaMsasi pANDavAn // 2 satyavratazca bhadraM te purumitrazca bhaart| .. hInAnpuruSakAreNa mAmakAnadya saMjaya / ete madrAdhiparathaM pAlayantaH sthitA raNe // 17 patitAnpAtyamAnAMzca hatAneva ca zaMsasi // 3 tAnbhImasenaH saMkruddho dhRSTadyumnazca pArSataH / yudhyamAnAnyathAzakti ghaTamAnAJjayaM prati / draupadeyAbhimanyuzca mAdrIputrau ca pANDavau // 18 pANDavA vijayantyeva jIyante caiva mAmakAH // 4 nAnArUpANi zastrANi visRjanto vizAM pate / / so'haM tIvrANi duHkhAni duryodhanakRtAni ca / abhyavartanta saMhRSTAH prsprvdhaissinnH| aauSaM satataM tAta duHsahAni bahUni ca // 5 te vai samIyuH saMgrAme rAjandurmatrite tava // 19 tamupAyaM na pazyAmi jIyeranyena pANDavAH / tasmindAzarathe yuddhe vartamAne bhayAvahe / mAmakA vA jayaM yuddhe prApnuyuryana saMjaya // 6 tAvakAnAM pareSAM ca prekSakA rathino'bhavan // 20 saMjaya uvAca / zastrANyanekarUpANi visRjanto mahArathAH / kSayaM manuSyadehAnAM gajavAjirathakSayam / anyonyamabhinardantaH saMprahAraM pracakrire // 21 zRNu rAjansthiro bhUtvA tavaivApanayo mahAn // 7 te yattA jAtasaMrambhAH sarve'nyonyaM jighAMsavaH / dhRSTadyumnastu zalyena pIDito navabhiH shraiH| mahAstrANi vimuzcantaH samApeturamarSaNAH / / 22 pIDayAmAsa saMkruddho madrAdhipatimAyasaiH // 8 duryodhanastu saMkruddho dhRSTadyumnaM mahAraNe / tatrAdbhutamapazyAma pArSatasya parAkramam / vivyAdha nizitairbANaizcaturbhistvarito bhRzam // 23 nyavArayata yattaNaM zalyaM samitizobhanam // 9 durmarSaNazca viMzatyA citrasenazca paJcabhiH / nAntaraM dadRze kazcittayoH saMrabdhayo rnne| durmukho navabhirbANairduHsahazcApi saptabhiH / muhUrtamiva tadyuddhaM tayoH samamivAbhavat // 10 viviMzatiH paJcabhizca tribhirduHzAsanastathA // 24 tataH zalyo mahArAja dhRSTadyumnasya sNyuge| tAnpratyavidhyadrAjendra pArSataH zatrutApanaH / dhanuciccheda bhallena pItena nizitena ca // 11 / ekaikaM paJcaviMzatyA darzayanpANilAghavam // 25 athainaM zaravarSeNa chAdayAmAsa bhArata / satyavrataM tu samare purumitraM ca bhArata / -1224 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 58. 26 ] bhISmaparva [6. 58. 55 abhimanyuravidhyattau dazabhirdazabhiH zaraiH // 26 adRzyantAcalAgreSu drumA bhagnazikhA iva // 40 mAdrIputrau tu samare mAtulaM mAtRnandanau / dhRSTadyumnahatAnanyAnapazyAma mahAgajAn / chAdayetAM zaravrAtaistadadbhutamivAbhavat // 27 patitAnpAtyamAnAMzca pArSatena mahAtmanA // 41 tataH zalyo mahArAja svasrIyau rathinAM varau / mAgadho'tha mahIpAlo gajamairAvatopamam / zarairbahubhirAnarchatkRtapratikRtaiSiNau / preSayAmAsa samare saubhadrasya rathaM prati // 42 chAdyamAnau tatastau tu mAdrIputrau na celatuH // 28 tamApatantaM saMprekSya mAgadhasya gajottamam / atha duryodhanaM dRSTvA bhImaseno mahAbalaH / jaghAnekeSuNA vIraH saubhadraH paravIrahA // 43 vidhitsuH kalahasyAntaM gadAM jagrAha pANDavaH // 29 tasyAvarjitanAgasya kANiH parapuraMjayaH / tamudyatagadaM dRSTvA kailAsamiva zRGgiNam / rAjJo rajatapujhena bhallenApaharacchiraH // 44 bhImasenaM mahAbAhuM putrAste prAdravanbhayAt // 30 / vigAhya tadgajAnIkaM bhImaseno'pi pANDavaH / duryodhanastu saMkruddho mAgadhaM samacodayat / vyacaratsamare mRdgangajAnindro girIniva // 45 anIkaM dazasAhasraM kuJjarANAM tarasvinAm / ekaprahArAbhihatAnbhImasenena kuJjarAn / mAgadhaM purataH kRtvA. bhImasenaM samabhyayAt // 31 apazyAma raNe tasmingirInvajrahatAniva // 46 ApatantaM ca taM dRSTvA gajAnIkaM vRkodaraH / bhagnadantAnbhagnakaTAnbhagnasakthAMzca vAraNAn / gadApANiravArohadrathAtsiMha ivonnadan // 32 bhagnapRSThAnbhagnakumbhAnnihatAnparvatopamAna // 47 adrisAramayIM gurvI pragRhya mahatIM gadAm / nadataH sIdatazcAnyAnvimukhAnsamare gajAn / abhyadhAvadgajAnIkaM vyAditAsya ivAntakaH // 33 vimUtrAnbhagnasaMvignAMstathA vizakRto'parAn // 48 sa gajAngadayA nighnanvyacaratsamare balI / bhImasenasya mArgeSu gatAsUnparvatopamAn / bhImaseno mahAbAhuH savajra iva vAsavaH // 34 apazyAma hatAnnAgAnniSTanantastathApare // 49 tasya nAdena mahatA manohRdayakampinA / vamanto rudhiraM cAnye bhinnakumbhA mahAgajAH / vyatyaceSTanta saMhatya gajA bhImasya nardataH // 35 vihvalanto gatA bhUmiM zailA iva dharAtale // 50 tatastu draupadIputrAH saubhadrazca mahArathaH / medorudhiradigdhAGgo vasAmajjAsamukSitaH / nakulaH sahadevazca dhRSTadyumnazca pArSataH // 36 vyacaratsamare bhImo daNDapANirivAntakaH // 51 pRSThaM bhImasya rakSantaH zaravarSeNa vAraNAn / gajAnAM rudhirAktAM tAM gadAM bibhrdvRkodrH| abhyadhAvanta varSanto meghA iva girInyathA // 37 ghoraH pratibhayazcAsIpinAkIva pinAkadhRk // 52 kSuraiH kSuraprairbhallezca pItairaJjalikairapi / nirmathyamAnAH kruddhena bhImasenena dantinaH / pAtayantottamAGgAni pANDavA gajayodhinAm // 38 / sahasA prAdravaziSTA mRdgantastava vAhinIm // 53 zirobhiH prapatadbhizca bAhubhizca vibhuussitaiH| taM hi vIraM maheSvAsAH saubhadrapramukhA rathAH / azmavRSTirivAbhAti pANibhizca sahAGkazaiH // 39 / paryarakSanta yudhyantaM vajrAyudhamivAmarAH // 54 hRtottamAGgAH skandheSu gajAnAM gjyodhinH| zoNitAktAM gadAM bibhradukSito gajazoNitaiH / ma. bhA. 154 -1225 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 58. 55] mahAbhArate [6. 59. 20 kRtAnta iva raudrAtmA bhImaseno vyadRzyata / / 55 | asaMbhramaM bhImaseno gadayA samatADayat // 7 vyAyacchamAnaM gadayA dikSu sarvAsu bhArata / sa saMvArya balaughAMstAngadayA rathinAM vrH| nRtyamAnamapazyAma nRtyantamiva zaMkaram // 56 atiSThattumule bhImo girimarurivAcalaH // 8 yamadaNDopamAM gurvImindrAzanisamasvanAm / tasminsutumule ghore kAle prmdaarunne| apazyAma mahArAja raudrAM vizasanI gadAm // 57 bhrAtarazcaiva putrAzca dhRSTadyumnazca pArSataH // 9 . vimizrAM kezamajjAbhiH pradigdhAM rudhireNa c| . draupadeyAbhimanyuzca zikhaNDI ca mahArathaH / pinAkamiva rudrasya kruddhasyAbhinnataH pazUn // 58 / na prAjahanbhImasenaM bhaye jAte mahAbalam // 10 yathA pazUnAM saMghAtaM yaSTyA pAlaH prakAlayet / tataH zaikyAyasIM gurvI pragRhya mahatIM gadAm / tathA bhImo gajAnIkaM gadayA paryakAlayat // 59 avadhIttAvakAnyodhAndaNDapANirivAntakaH / gadayA vadhyamAnAste mArgaNaizca smnttH| pothayanrathavRndAni vAjivRndAni caabhibhuuH|| 11 svAnyanIkAni mRdntaH prAdravankuJjarAstava // 60 vyacaratsamare bhImo yugAnte pAvako ythaa| mahAvAta ivAbhrANi vidhamitvA sa vAraNAn / / vinighnansamare sarvAnyugAnte kAlavadvibhuH // 12 atiSThattumule bhImaH zmazAna iva zUlabhRt // 61 Uruvegena saMkarSanrathajAlAni pANDavaH / / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi pramardayangajAnsarvAnnaDalAnIva kuJjaraH // 13. assttpnycaasho'dhyaayH||58|| mRdganrathebhyo rathino gajebhyo gajayodhinaH / : sAdinazcAzvapRSThebhyo bhUmau caiva padAtinaH // 14 saMjaya uvaac| tatra tatra hataizcApi manuSyaMgajavAjibhiH / tasminhate gajAnIke putroM duryodhanastava / raNAGgaNaM tadabhavanmRtyorAghAtasaMnibham // 15 bhImasenaM pratetyevaM sarvasainyAnyacodayat // 1 pinAkamiva rudrasya kruddhasyAbhinnataH pazUn / tataH sarvANyanIkAni tava putrasya zAsanAt / yamadaNDopamAmugrAmindrAzanisamasvanAm / abhyadravanbhImasenaM nadantaM bhairavAnravAn // 2 dadRzurbhImasenasya raudrAM vizasanI gadAm // 16 taM balaughamaparyantaM devairapi durutsaham / Avidhyato gadAM tasya kaunteyasya mahAtmanaH / ApatantaM suduSpAraM samudramiva parvaNi // 3 babhau rUpaM mahAghoraM kAlasyeva yugakSaye // 17 rathanAgAzvakalilaM zaGkhadundubhinAditam / athAnantamapAraM ca narendrastimitahradam // 4 taM tathA mahatIM senAM drAvayantaM punaH punaH / taM bhImasenaH samare mahodadhimivAparam / dRSTvA mRtyumivAyAntaM sarve vimanaso'bhavan // 18 senAsAgaramakSobhyaM veleva samavArayat // 5 yato yataH prekSate sma gadAmudyamya pANDavaH / tadAzcaryamapazyAma zraddheyamapi cAdbhutam / tena tena sma dIryante sarvasainyAni bhArata // 19 bhImasenasya samare rAjankarmAtimAnuSam // 6 pradArayantaM sainyAni balaughenAparAjitam / udIrNAM pRthivIM sarvAM sAzvAM sarathakuJjarAm / prasamAnamanIkAni vyAditAsyamivAntakam // 20 - 1226 - Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 59. 21] bhISmaparva [6. 60. 12 taM tathA bhImakarmANaM pragRhItamahAgadam / pratyudyayau sAtyakiM yoddhumicchan // 29 dRSTvA vRkodaraM bhISmaH sahasaiva samabhyayAt // 21 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi mahatA meghaghoSeNa rathenAdityavarcasA / ekonssssttitmo'dhyaayH|| 59 // chAdayazaravarSeNa parjanya iva vRSTimAn // 22 tamAyAntaM tathA dRSTvA vyAttAnanamivAntakam / saMjaya uvAca / bhISmaM bhImo. mahAbAhuH pratyudIyAdamarSaNaH // 23 tato bhUrizravA rAjansAtyakiM navabhiH zaraiH / tasminkSaNe sAtyakiH satyasaMdhaH . avidhyadzasaMkruddhastotrairiva mahAdvipam // 1 zinipravIro'bhyapatatpitAmaham / kauravaM sAtyakizcaiva zaraiH saMnataparvabhiH / nighnannamitrAndhanuSA dRDhena avAkiradameyAtmA sarvalokasya pazyataH // 2 sa kampayaMstava putrasya senAm // 24 tato duryodhano rAjA sodayaH parivAritaH / taM yAntamazvai rajataprakAzaiH saumadattiM raNe yattaH samantAtparyavArayat // 3 tathaiva pANDavAH sarve sAtyaki rabhasaM rnne| zarAndhamantaM dhanuSA dRddhen| parivArya sthitAH saMkhye samantAtsumahaujasaH // 4 nAzaknuvanvArayituM tadAnIM bhImasenastu saMkruddho gadAmudyamya bhArata / - sarve gaNA bhArata ye tvadIyAH // 25 duryodhanamukhAnsarvAnputrAste paryavArayat // 5 avidhyadenaM nizitaiH zarAtrai rathairanekasAhauH krodhAmarSasamanvitaH / ___ralambuso raajvraayshRnggiH| nandakastava putrastu bhImasenaM mahAbalam / taM vai caturbhiH pratividhya vIro vivyAdha nizitaiH SabhiH kaGkapatraiH shilaashitaiH||6 naptA zinerabhyapatadrathena / 26 duryodhanastu samare bhImasenaM mahAbalam / anvAgataM vRSNivaraM nizamya AjaghAnorasi kruddho mArgaNairnizitaitribhiH // 7 madhye ripUNAM parivartamAnam / tato bhImo mahAbAhuH svarathaM sumhaablH| prAvartayantaM kurupuMgavAMzca Aruroha rathazreSThaM vizokaM cedamabravIt // 8 . punaH punazca praNadantamAjau // 27 ete mahArathAH zUrA dhArtarASTrA mahAbalAH / nAzaknuvanvArayituM variSThaM mAmeva bhRzasaMkruddhA hantumabhyudyatA yudhi // 9 / madhyaMdine sUryamivAtapantam / etAnadya haniSyAmi pazyataste na saMzayaH / na tatra kazcinnaviSaNNa AsI tasmAnmamAzvAnsaMgrAme yattaH saMyaccha sArathe // 10 dRte rAjansomadattasya putrAt // 28 | evamuktvA tataH pArthaH putraM duryodhanaM tava / / sa hyAdadAno dhanurupravegaM. vivyAdha dazabhistIkSNaiH zaraiH kanakabhUSaNaiH / * bhUrizravA bhArata saumdttiH| nandakaM ca tribhirbANaiH pratyavidhyatstanAntare // 11 * dRSTvA rathAnsvAnvyapanIyamAnA taM tu duryodhanaH SaSTyA viddhvA bhImaM mahAbalam / - 1227 - Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 60. 12] mahAbhArate [6. 60. 41 tribhiranyaiH sunizitairvizokaM pratyavidhyata // 12 / | sRkkiNI vilihanvIraH pazumadhye vRko yathA / bhImasya ca raNe rAjandhanuzciccheda bhAsvaram / senApateH kSurapreNa zirazciccheda pANDavaH // 27 muSTideze zaraistIkSNaitribhI rAjA hasanniva // 13 jalasaMdhaM vinirbhidya so'nayadyamasAdanam / bhImastu prekSya yantAraM vizokaM saMyuge tdaa| suSeNaM ca tato hatvA preSayAmAsa mRtyave / / 28 pIDitaM vizikhaistIkSNaistava putreNa dhanvinA // 14 ugrasya sazirastrANaM zirazcandropamaM bhuvi / amRSyamANaH saMkruddho dhanurdivyaM parAmRzat / pAtayAmAsa bhallena kuNDalAbhyAM vibhUSitam // 29 putrasya te mahArAja vadhArtha bharatarSabha // 15 bhImabAhuM ca saptatyA sAzvaketuM sasArathim / samAdatta ca saMrabdhaH kSurapraM lomavAhinam / ninAya samare bhImaH paralokAya mAriSa // 30 tena ciccheda nRpaterbhImaH kArmukamuttamam // 16 bhImaM bhImarathaM cobhI bhImaseno hasanniva / so'pavidhya dhanuzchinnaM krodhena prajvalanniva / bhrAtarau rabhasau rAjannanayadyamasAdanam // 31.. anyatkArmukamAdatta satvaraM vegavattaram // 17 tataH sulocanaM bhImaH khurapreNa mahAmRdhe / saMdhatta vizikhaM ghoraM kAlamRtyusamaprabham / miSatAM sarvasainyAnAmanayadyamasAdanam // 32 tenAjaghAna saMkruddho bhImasenaM stanAntare // 18 putrAstu tava taM dRSTvA bhImasenaparAkramam / . sa gADhaviddho vyathitaH syandanopastha Avizat / zeSA ye'nye'bhavaMstatra te bhImasya bhayArditAH / sa niSaNNo rathopasthe mUrchAmabhijagAma ha // 19 vipradrutA dizo rAjanvadhyamAnA mahAtmanA // 33 taM dRSTvA vyathitaM bhImamabhimanyupurogamAH / tato'bravIcchAMtanavaH sarvAneva mahArathAn / nAmRSyanta maheSvAsAH pANDavAnAM mahArathAH // 20 eSa bhImo raNe kruddho dhArtarASTrAnmahArathAn // 34 tatastu tumulAM vRSTiM zastrANAM tigmatejasAm / yathAprAgryAnyathAjyeSThAnyathAzUrAMzca saMgatAn / pAtayAmAsuravyagrAH putrasya tava mUrdhani // 21 nipAtayatyugradhanvA taM pramanIta pArthivAH // 35 pratilabhya tataH saMjJAM bhImaseno mahAbalaH / evamuktAstataH sarve dhArtarASTrasya sainikAH / duryodhanaM tribhirviddhA punarvivyAdha paJcabhiH // 22 abhyadravanta saMkruddhA bhImasenaM mahAbalam // 36 zalyaM ca paJcaviMzatyA zarairvivyAdha pANDavaH / bhagadattaH prabhinnena kuJjareNa vizAM pate / rukmapuGkhairmaheSvAsaH sa viddho vyapayAdraNAt // 23 apatatsahasA tatra yatra bhImo vyavasthitaH // 37 pratyudyayustato bhImaM tava putrAzcaturdaza / Apatanneva ca raNe bhImasenaM zilAzitaiH / senApatiH suSeNazca jalasaMdhaH sulocanaH // 24 adRzyaM samare cakre jImUta iva bhAskaram // 38 ugro bhImaratho bhImo bhImabAhuralolupaH / abhimanyumukhAstatra nAmRSyanta mahArathAH / durmukho duSpradharSazca vivitsurvikaTaH samaH // 25 / bhImasyAcchAdanaM saMkhye svabAhubalamAzritAH // 39 visRjanto bhuunbaannaankrodhsNrktlocnaaH| ta enaM zaravarSeNa samantAtparyavArayan / bhImasenamabhidrutya vivyadhuH sahitA bhRzam // 26 / gajaM ca zaravRSTayA taM bibhiduste samantataH // 40 putrAMstu tava saMprekSya bhImaseno mahAbalaH / sa zastravRSTayAbhihataH prAdravahiguNaM padam / -1228 - Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 60. 41] bhISmaparva [6.60. 69 prAgjyotiSagajo rAjannAnAliGgaiH sutejanaiH // 41 / so'nadatsumahAnAdamindrAzanisamasvanam // 55 saMjAtarudhirotpIDaH prekSaNIyo'bhavadraNe / tasya taM nadato nAdaM sughoraM bhImanisvanam / gabhastibhirivArkasya saMsyUto jalado mahAn // 42 zrutvA bhISmo'bravIdroNaM rAjAnaM ca suyodhanam // sa codito madasrAvI bhagadattena vAraNaH / eSa yudhyati saMgrAme haiDimbena durAtmanA / abhyadhAvata tAnsarvAnkAlotsRSTa ivAntakaH / bhagadatto maheSvAsaH kRcchreNa parivartate // 57 dviguNaM javamAsthAya kampayaMzcaraNairmahIm // 43 rAkSasazca mahAmAyaH sa ca rAjAtikopanaH / tasya tatsumahadrUpaM dRSTvA sarve mahArathAH / tau sametau mahAvIyau~ kAlamRtyusamAvubhau // 58 asahyaM manyamAnAste nAtipramanaso'bhavan / 44 zrUyate hyeSa hRSTAnAM pANDavAnAM mahAsvanaH / tatastu nRpatiH kruddho bhImasenaM stanAntare / hastinazcaiva sumahAnbhItasya ruvato dhvaniH // 59 AjaghAna naravyAghra zareNa nataparvaNA // 45 tatra gacchAma bhadraM vo rAjAnaM parirakSitum / so'tividdho maheSvAsastena rAjJA mahArathaH / arakSyamANaH samare kSipraM prANAnvimokSyate // 60 mUrchayAbhiparItAGgo dhvajayaSTimupAzritaH // 46 te tvaradhvaM mahAvIryAH kiM cireNa prayAmahe / tAMstu bhItAnsamAlakSya bhImasenaM ca mUrchitam / mahAnhi vartate raudraH saMgrAmo lomaharSaNaH // 61 nanAda balavannAdaM bhagadattaH pratApavAn // 47 bhaktazca kulaputrazca zUrazca pRtanApatiH / tato ghaTotkaco rAjanprekSya bhImaM tathAgatam / yuktaM tasya paritrANaM kartumasmAbhiracyutAH // 62 saMkruddho rAkSaso ghorastatraivAntaradhIyata // 48 bhISmasya tadvacaH zrutvA bhAradvAjapurogamAH / sa kRtvA dAruNAM mAyAM bhIrUNAM bhayavardhinIm / sahitAH sarvarAjAno bhagadattaparIpsayA / adRzyata nimeSArdhAdvorarUpaM samAzritaH // 49 uttamaM javamAsthAya prayayuryatra so'bhavat // 63 airAvataM samAruhya svayaM mAyAmayaM kRtam / tAnprayAtAnsamAlokya yudhiSThirapurogamAH / tasya cAnye'pi diGnAgA babhUvuranuyAyinaH // 50 pAJcAlAH pANDavaiH sArdhaM pRSThato'nuyayuH parAn / aJjano vAmanazcaiva mahApadmazca suprabhaH / tAnyanIkAnyathAlokya rAkSasendraH pratApavAn / traya ete mahAnAgA rAkSasaiH samadhiSThitAH // 51 nanAda sumahAnAdaM visphoTamazaneriva // 65 mahAkAyAstridhA rAjanprasravanto madaM bahu / tasya taM ninadaM zrutvA dRSTvA nAgAMzca yudhyataH / tejovIryabalopetA mahAbalaparAkramAH // 52 bhISmaH zAMtanavo bhUyo bhAradvAjamabhASata // 66 ghaTotkacastu svaM nAgaM codayAmAsa taM tataH / na rocate me saMgrAmo haiDimbena durAtmanA / sagajaM bhagadattaM tu hantukAmaH paraMtapaH // 53 balavIryasamAviSTaH sasahAyazca sAMpratam // 67 te cAnye coditA nAgA rAkSasaistairmahAbalaiH / naiSa zakyo yudhA jetumapi vajrabhRtA svayam / paripetuH susaMrabdhAzcaturdaSTrAzcaturdizam / labdhalakSnyaH prahArI ca vayaM ca zrAntavAhanAH / bhagadattasya taM nAgaM viSANaiste'bhyapIDayan // 54 | pAzcAlaiH pANDaveyaizca divasaM kSatavikSatAH // 68 saMpIDyamAnastai gairvedanAtaH shraaturH| tanna me rocate yuddhaM pANDavairjitakAzibhiH / - 1229 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 60. 69 ] mahAbhArate [6. 61: 15 ghuSyatAmavahAro'dya zvo yotsyAmaH paraiH saha // 69 / dhruvaM viduravAkyAni dhakSyanti hRdayaM mama / pitAmahavacaH zrutvA tathA cakruH sma kauravAH / yathA hi dRzyate sarva daivayogena saMjaya // 3 upAyenApayAnaM te ghaTotkacabhayArditAH // 70 yatra bhISmamukhAzUrAnatrajJAnyodhasattamAn / . kauraveSu nivRtteSu pANDavA jitakAzinaH / pANDavAnAmanIkAni yodhayanti prahAriNaH // 4 : siMhanAdamakurvanta zaGkhaveNusvanaiH saha // 71 kenAvadhyA mahAtmAnaH pANDuputrA mhaablaaH| evaM tadabhavadyuddhaM divasaM bharatarSabha / kena dattavarAstAta kiMvA jJAnaM vidanti te / pANDavAnAM kurUNAM ca puraskRtya ghaTotkacam // 72 yena kSayaM na gacchanti divi tArAgaNA iva // 5 kauravAstu tato rAjanprayayuH zibiraM svakam / punaH punarna mRSyAmi hataM sainyaM sma pANDavaiH / vIDamAnA nizAkAle pANDaveyaiH parAjitAH // 73 mayyeva daNDaH patati daivAtparamadAruNaH // 6 zaravikSatagAtrAzca pANDuputrA mahArathAH / yathAvadhyAH pANDusutA yathA vadhyAzca me sutAH / yuddhe sumanaso bhUtvA zibirAyaiva jagmire // 74 etanme sarvamAcakSva yathAtattvena saMjaya // 7 puraskRtya mahArAja bhiimsenghttotkcau| na hi pAraM prapazyAmi duHkhasyAsya kathaMcana / pUjayantastadAnyonyaM mudA paramayA yutAH // 75 samudrasyeva mahato bhujAbhyAM pratarannaraH // 8 nadanto vividhAnnAdAstUryasvanavimizritAn / putrANAM vyasanaM manye dhruvaM prAptaM sudAruNam / siMhanAdAMzca kurvANA vimizrAzaGkhanisvanaiH // 76 ghAtayiSyati me putrAnsarvAnbhImo na saMzayaH // 9 vinadanto mahAtmAnaH kampayantazca medinIm / na hi pazyAmi taM vIraM yo me rakSetsutAnraNe / ghaTTayantazca marmANi tava putrasya mAriSa / dhruvaM vinAzaH samare putrANAM, mama saMjaya // 10 prayAtAH zibirAyaiva nizAkAle paraMtapAH // 77 tasmAnme kAraNaM sUta yuktiM caiva vishesstH| . duryodhanastu nRpatirdIno bhrAtRvadhena ca / pRcchato'dya yathAtattvaM sarvamAkhyAtumarhasi // 11 muhUrta cintayAmAsa bASpazokasamAkulaH // 78 duryodhano'pi yaccakre dRSTvA svAnvimukhAraNe / tataH kRtvA vidhiM sarvaM zibirasya yathAvidhi / bhISmadroNau kRpazcaiva saubaleyo jayadrathaH / pradadhyau zokasaMtapto bhrAtRvyasanakarzitaH // 79 drauNirvApi maheSvAso vikarNo vA mahAbalaH // 12 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi nizcayo vApi kasteSAM tadA hyAsInmahAtmanAm / 5 SaSTitamo'dhyAyaH // 6 // vimukheSu mahAprAjJa mama putreSu saMjaya // 13 saMjaya uvaac| ___. dhRtarASTra uvAca / zRNu rAjannavahitaH zrutvA caivAvadhAraya / bhayaM me sumahajjAtaM vismayazcaiva saMjaya / naiva matrakRtaM kiMcinnaiva mAyAM tathAvidhAm / zrutvA pANDukumArANAM karma devaiH suduSkaram // 1 / na vai vibhISikA kAMcidrAjankurvanti paannddvaaH||14 putrANAM ca parAbhavaM zrutvA saMjaya sarvazaH / yudhyanti te yathAnyAyaM zaktimantazca sNyuge| cintA me mahatI sUta bhaviSyati kathaM tviti // 2 dharmeNa sarvakAryANi kIrtitAnIti bhArata / - 1230 - Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 61. 15] bhISmaparva [6. 61: 41 Arabhante sadA pArthAH prArthayAnA mahadyazaH // 15 | bhUrizravA vikarNazca bhagadattazca vIryavAn / ..; na te yuddhAnnivartante dharmopetA mahAbalAH / mahArathAH samAkhyAtAH kulaputrAstanutyajaH // 27 zriyA paramayA yuktA yato dharmastato jayaH / trayANAmapi lokAnAM paryAptA iti me matiH / tenAvadhyA raNe pArthA jayayuktAzca pArthiva // 16 pANDavAnAM samastAzca na tiSThanti parAkrame // 28 tava putrA durAtmAnaH pApeSvabhiratAH sadA / tatra me saMzayo jAtastanmamAcakSva pRcchataH / niSThurA hInakarmANastena hIyanti saMyuge / / 17 yaM samAzritya kaunteyA jayantyasmAnpade pade // 29 subahUni nRzaMsAni putraistava janezvara / bhISma uvAca / nikRtAnIha pANDUnAM nIcairiva yathA naraiH // 18 / zRNu rAjanvaco mahyaM yattvAM vakSyAmi kaurv|| sarva ca tadanAdRtya putrANAM tava kilbiSam / bahuzazca mamokto'si na ca me tattvayA kRtam // sApahnavAH sadaivAsanpANDavAH pANDupUrvaja / kriyatAM pANDavaiH sAdhaM zamo bhrtsttm| .: na cainAnbahu manyante putrAstava vizAM pate // 19 etatkSamamahaM manye pRthivyAstava cAbhibho // 31. tasya pApasya satataM kriyamANasya karmaNaH / bhu mAM pRthivIM rAjanbhrAtRbhiH sahitaH sukhii| saMprAptaM sumahadghoraM phalaM kiMpAkasaMnibham / duhRdastApayansarvAnandayaMzcApi bAndhavAn // 32 sa tadbhuta mahArAja saputraH sasuhRjjanaH // 20 / na ca me krozatastAta zrutavAnasi vai puraa| nAvabudhyasi yadrAjanvAyamANaH suhRjjanaH / tadidaM samanuprAptaM yatpANDUnavamanyase // 33 vidureNAtha bhISmeNa droNena ca mahAtmanA // 21 yazca heturavadhyatve teSAmakliSTakarmaNAm / tathA mayA cApyasakRdvAryamANo na gRhnnsi| taM zRNuSva mahArAja mama kIrtayataH prabho // 34 vAkyaM hitaM ca pathyaM ca martyaH pathyamivauSadham / nAsti lokeSu tadbhUtaM bhavitA no bhvissyti| putrANAM matamAsthAya jitAnmanyasi pANDavAn // 22 yo jayetpANDavAnsaMkhye pAlitAzArGgadhanvanA // zRNu bhUyo yathAtattvaM yanmAM tvaM paripRcchasi / yattu me kathitaM tAta munibhirbhaavitaatmbhiH| . kAraNaM bharatazreSTha pANDavAnAM jayaM prati / purANagItaM dharmajJa tacchRNuSva yathAtatham // 36 . tatte'haM kathayiSyAmi yathAzrutamariMdama // 23 purA kila surAH sarve RSayazca samAgatAH / / duryodhanena saMpRSTa etamarthaM pitAmahaH / pitAmahamupAseduH parvate gandhamAdane // 37. dRSTvA bhrAtRraNe sarvAnnirjitAnsumahArathAn // 24 madhye teSAM samAsInaH prajApatirapazyata / zokasaMmUDhahRdayo nizAkAle sma kauravaH / / vimAnaM jAjvaladdhAsA sthitaM pravaramambare // 38 pitAmahaM mahAprAjJaM vinayenopagamya ha / dhyAnenAvedya taM brahmA kRtvA ca niyato'Jjalim / yadabravItsutaste'sau tanme zRNu janezvara / / 25 namazcakAra hRSTAtmA paramaM paramezvaram // 39 / duryodhana uvaac| RSayastvatha devAzca dRSTvA brahmANamutthitam / .. tvaM ca droNazca zalyazca kRpo drauNistathaiva c| sthitAH prAJjalayaH sarve pazyanto mahadadbhutam // 40 kRtavarmA ca hArdikyaH kAmbojazca sudakSiNaH // | yathAvaJca tamabhyarcya brahmA brahmavidAM vrH| .. - 1231 - Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 61. 41] mahAbhArate [6. 61. 70 jagAda jagataH sraSTA paraM paramadharmavit // 41 tejo'gniH pavanaH zvAsa Apaste svedasaMbhavAH // 55 vizvAvasurvizvamUrtirvizvezo azvinI zravaNau nityaM devI jihvA srsvtii| viSvakseno vizvakarmA vazI ca / vedAH saMskAraniSThA hi tvayIdaM jagadAzritam / / 56 vizvezvaro vAsudevo'si tasmA na saMkhyAM na parImANaM na tejo na parAkramam / dyogAtmAnaM daivataM tvAmupaimi / / 42 na balaM yogayogIza jAnImaste na saMbhavam // 57 jaya vizva mahAdeva jaya lokahite rt| tvadbhaktiniratA deva niyamaistvA smaahitaaH| jaya yogIzvara vibho jaya yogaparAvara // 43 arcayAmaH sadA viSNo paramezaM mahezvaram // 58 padmagarbha vizAlAkSa jaya lokezvarezvara / RSayo devagandharvA yakSarAkSasapannagAH / bhUtabhavyabhavannAtha jaya saumyAtmajAtmaja // 44 pizAcA mAnuSAzcaiva mRgapakSisarIsRpAH // 59 asaMkhyeyaguNAjeya jaya sarvaparAyaNa / evamAdi mayA sRSTaM pRthivyAM tvatprasAdajam / nArAyaNa suduSpAra jaya zArGgadhanurdhara // 45 padmanAbha vizAlAkSa kRSNa duHsvapnanAzana // 60 sarvaguhyaguNopeta vizvamUrte nirAmaya / tvaM gatiH sarvabhUtAnAM tvaM netA tvaM jaganmukham / vizvezvara mahAbAho jaya lokArthatatpara // 46 tvatprasAdena deveza sukhino vibudhAH sadA // 61 mahoraga varAhAdya harikeza vibho jaya / pRthivI nirbhayA deva tvatprasAdAtsadAbhavat / harivAsa vizAmIza vizvAvAsAmitAvyaya // 47 tasmAdbhava vizAlAkSa yaduvaMzavivardhanaH / / 62 . vyaktAvyaktAmitasthAna niyatendriya sendriya / dharmasaMsthApanArthAya daiteyAnAM vadhAya ca / asaMkhyeyAtmabhAvajJa jaya gambhIra kAmada // 48 jagato dhAraNArthAya vijJApyaM kuru me prabho // 63 ananta viditaprajJa nityaM bhUtavibhAvana / yadetatparamaM guhyaM tvatprasAdamayaM vibho| kRtakArya kRtaprajJa dharmajJa vijayAjaya // 49 vAsudeva tadetatte mayodgItaM yathAtatham // 64 guhyAtmansarvabhUtAtmansphuTasaMbhUtasaMbhava / sRSTvA saMkarSaNaM devaM svayamAtmAnamAtmanA / bhUtArthatattva lokeza jaya bhUtavibhAvana // 50 kRSNa tvamAtmanAsrAkSIH pradyumnaM cAtmasaMbhavam / / 65 Atmayone mahAbhAga kalpasaMkSepatatpara / pradyumnAccAniruddhaM tvaM yaM vidurviSNumavyayam / udbhAvana manodbhAva jaya brahmajanapriya // 51 aniruddho'sRjanmAM vai brahmANaM lokadhAriNam // 66 nisargasargAbhirata kAmeza paramezvara / vAsudevamayaH so'haM tvayaivAsmi vinirmitaH / amRtodbhava sadbhAva yugAgne vijayaprada // 52 vibhajya bhAgazo''tmAnaM vraja mAnuSatAM vibho // 67 prajApatipate deva padmanAbha mahAbala / tatrAsuravadhaM kRtvA sarvalokasukhAya vai / / AtmabhUta mahAbhUta karmAtmaJjaya karmada // 53 dharma sthApya yazaH prApya yogaM prApsyasi tttvtH|| pAdau tava dharA devI dizo bAhurdivaM shirH| . - tvAM hi brahmarSayo loke devAzvAmitavikrama / mUrtiste'haM surAH kAyazcandrAdityau ca ckssussii||54 - taistaizca nAmabhirbhaktA gAyanti paramAtmakam // 69 balaM tapazca satyaM ca dharmaH kAmAtmajaH prbho| / sthitAzca sarve tvayi bhUtasaMghayaH - 1232 - Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 61. 70] bhISmaparva [6. 62. 27 kRtvAzrayaM tvAM varadaM subaaho| mUDhAstvetau na jAnanti naranArAyaNAvRSI // 12 anAdimadhyAntamapArayogaM tasyAhamAtmajo brahmA sarvasya jagataH patiH / lokasya setuM pravadanti viprAH // 70 vAsudevo'rcanIyo vaH sarvalokamahezvaraH // 13 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi tathA manuSyo'yamiti kadAcitsurasattamAH / ____ ekaSaSTitamo'dhyAyaH // 61 // nAvajJeyo mahAvIryaH zaGkhacakragadAdharaH // 14 62 etatparamakaM guhyametatparamakaM padam / bhISma uvAca / etatparamakaM brahma etatparamakaM yazaH // 15 tataH sa bhagavAndevo lokAnAM paramezvaraH / etadakSaramavyaktametattacchAzvataM mahat / brahmANaM pratyuvAcedaM snigdhagambhIrayA girA // 1 etatpuruSasaMjJaM vai gIyate jJAyate na ca // 16 viditaM tAta yogAnme sarvametattavepsitam / etatparamakaM teja etatparamakaM sukham / tathA tadbhavitetyuktvA tatraivAntaradhIyata // 2 etatparamakaM satyaM kIrtitaM vizvakarmaNA // 17 tato devarSigandharvA vismayaM paramaM gatAH / tasmAtsarvaiH suraiH senttrailokaishcaamitvikrmH / kautUhalaparAH sarve pitAmahamathAbruvan // 3 nAvajJeyo vAsudevo mAnuSo'yamiti prabhuH // 18 ko nvayaM yo bhagavatA praNamya vinayAdvibho / yazca mAnuSamAtro'yamiti brUyAtsumandadhIH / vAgbhiH stuto variSThAbhiH zrotumicchAma taM vayam // hRSIkezamavajJAnAttamAhuH puruSAdhamam // 19 evamuktastu bhagavAnpratyuvAca pitAmahaH / yoginaM taM mahAtmAnaM praviSTaM mAnuSIM tanum / devabrahmarSigandharvAnsarvAnmadhurayA girA // 5 avamanyedvAsudevaM tamAhustAmasaM janAH // 20 yattatparaM bhaviSyaM ca bhavitavyaM ca yatparam / devaM carAcarAtmAnaM zrIvatsAGka suvarcasam / bhUtAtmA yaH prabhuzcaiva brahma yacca paraM padam // 6 padmanAbhaM na jAnAti tamAhustAmasaM janAH // 21 tenAsmi kRtasaMvAdaH prasannena surarSabhAH / kirITakaustubhadharaM mitrANAmabhayaMkaram / jagato'nugrahArthAya yAcito me jagatpatiH // 7 avajAnanmahAtmAnaM ghore tamasi majjati // 22 mAnuSaM lokamAtiSTha vAsudeva iti shrutH|| evaM viditvA tattvArtha lokAnAmIzvarezvaraH / asurANAM vadhArthAya saMbhavasva mahItale // 8 vAsudevo namaskAryaH sarvalokaiH surottamAH // 23 saMgrAme nihatA ye te daitydaanvraaksssaaH| evamuktvA sa bhagavAnsarvAndevagaNAnpurA / ta ime nRSu saMbhUtA ghorarUpA mahAbalAH // 9 visRjya sarvalokAtmA jagAma bhavanaM svakam // 24 teSAM vadhArtha bhagavAnnareNa sahito vazI / tato devAH sagandharvA munayo'psaraso'pi ca / mAnuSIM yonimAsthAya cariSyati mahItale // 10 kathAM tAM brahmaNA gItAM zrutvA prItA divaM yyuH||25 naranArAyaNau yau tau purANAvRSisattamau / etacchrutaM mayA tAta RSINAM bhAvitAtmanAm / sahitau mAnuSe loke saMbhUtAvamitAtI // 11 // vAsudevaM kathayatAM samavAye purAtanam // 26 ajeyau samare yattau sahitAvamarairapi / jAmadagnyasya rAmasya mArkaNDeyasya dhImataH / ma. bhA. 155 - 1233 - Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 62. 27] .. mahAbhArate [6. 63. 11 vyAsanAradayozcApi zrutaM zrutavizArada // 27 punaH punaH sRjate vAsudevaH // 40 etamathaM ca vijJAya zrutvA ca prabhumavyayam / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi vAsudevaM mahAtmAnaM lokAnAmIzvarezvaram // 28 dviSaSTitamo'dhyAyaH // 12 // . yasyAsAvAtmajo brahmA sarvasya jagataH pitA / 63 kathaM na vAsudevo'yamaya'zcejyazca maanvaiH||29 duryodhana uvaac| vArito'si purA tAta munibhirvedpaargaiH| vAsudevo mahadbhUtaM sarvalokeSu kathyate / mA gaccha saMyugaM tena vAsudevena dhiimtaa| tasyAgamaM pratiSThAM ca jJAtumicche pitAmaha // 1 mA pANDavaiH sArdhamiti tacca mohAnna budhyase // 30 bhISma uvAca / manye tvAM rAkSasaM krUraM tathA cAsi tmovRtH|| vAsudevo mahadbhUtaM saMbhUtaM saha daivtaiH| yasmAdviSasi govindaM pANDavaM ca dhanaMjayam / / na paraM puNDarIkAkSAdRzyate bhrtrssbh| .. naranArAyaNau devau nAnyo dviSyAddhi mAnavaH // 31 mArkaNDeyazca govindaM kathayatyadbhutaM mahat // 2 tasmAdvImi te rAjanneSa vai zAzvato'vyayaH / / sarvabhUtAni bhUtAtmA mahAtmA puruSottamaH / sarvalokamayo nityaH zAstA dhAtA dharo dhruvaH // 32 / Apo vAyuzca tejazca trayametadakalpayat // 3 lokAndhArayate yastrIzvarAcaraguruH prabhuH / / sa sRSTvA pRthivI devaH sarvalokezvaraH prabhuH / yoddhA jayazca jetA ca sarvaprakRtirIzvaraH // 33 apsu vai zayanaM cakre mahAtmA purussottmH| : rAjansattvamayo hyeSa tamorAgavivarjitaH / sarvatoyamayo devo yogAtsuSvApa tatra ha // 4 yataH kRSNastato dharmo yato dharmastato jyH|| 34 / mukhataH so'gnimasRjatprANAdvAyumathApi ca / / tasya mAhAtmyayogena yogenAtmana eva c| sarasvatI ca vedAMzca manasaH sasRje'cyutaH // 5 dhRtAH pANDusutA rAjaJjayazcaiSAM bhaviSyati // 35 eSa lokAnsasarjAdau devAMzcarSigaNaiH saha / zreyoyuktAM sadA buddhiM pANDavAnAM dadhAti yaH / / nidhanaM caiva mRtyuM ca prajAnAM prabhavo'vyayaH // 6 balaM caiva raNe nityaM bhayebhyazcaiva rakSati // 36 eSa dharmazca dharmajJo varadaH sarvakAmadaH / sa eSa zAzvato devaH sarvaguhyamayaH zivaH / eSa kartA ca kArya ca pUrvadevaH svayaMprabhuH // 7 vAsudeva iti jJeyo yanmAM pRcchasi bhArata // 37 bhUtaM bhavyaM bhaviSyacca pUrvametadakalpayat / brAhmaNaiH kSatriyairvaizyaiH zUdraizca kRtalakSaNaiH / ubhe saMdhye dizaH khaM ca niyamaM ca janArdanaH // 8 sevyate'bhyarcyate caiva nityayuktaiH svkrmbhiH||38 RSIMzcaiva hi govindastapazcaivAnu kalpayat / dvAparasya yugasyAnte Adau kaliyugasya c| sraSTAraM jagatazcApi mahAtmA prabhuravyayaH // 9 sAtvataM vidhimAsthAya gItaH saMkarSaNena yH|| 39 / agrajaM sarvabhUtAnAM saMkarSaNamakalpayat / sa eSa sarvAsuramartyalokaM zeSaM cAkalpayaddevamanantamiti yaM viduH // 10 ___ samudrakakSyAntaritAH purIzca / yo dhArayati bhUtAni dharAM cemAM saparvatAm / yuge yuge mAnuSaM caiva vAsaM dhyAnayogena viprAzca taM vadanti mahaujasam // 11 - 1234 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 63. 12] bhISmaparva [6. 64. 15 karNasrotodbhavaM cApi madhuM nAma mahAsuram / sAdhyAnAmapi devAnAM devadevezvaraH prabhuH / tamupramugrakarmANamunAM buddhiM samAsthitam / lokabhAvanabhAvajJa iti tvAM nArado'bravIt / brahmaNo'pacitiM kurvaJjaghAna puruSottamaH // 12 bhUtaM bhavyaM bhaviSyaM ca mArkaNDeyo'bhyuvAca ha // 2 tasya tAta vadhAdeva devadAnavamAnavAH / yajJAnAM caiva yajJaM tvAM tapazca tapasAmapi / madhusUdanamityAhurRSayazca janArdanam / devAnAmapi devaM ca tvAmAha bhagavAnbhRguH / varAhazcaiva siMhazca trivikramagatiH prabhuH // 13 purANe bhairavaM rUpaM viSNo bhUtapateti vai // 3 eSa mAtA pitA caiva sarveSAM prANinAM hriH| vAsudevo vasUnAM tvaM zakra sthApayitA tathA / paraM hi puNDarIkAkSAnna bhUtaM na bhaviSyati // 14 devadevo'si devAnAmiti dvaipAyano'bravIt // 4 mukhato'sRjabrAhmaNAnbAhubhyAM kSatriyAMstathA / pUrva prajAnisargeSu dakSamAhuH prajApatim / vaizyAMzcApyUruto rAjazUdrAnpaDhyAM tathaiva ca / sraSTAraM sarvabhUtAnAmaGgirAstvAM tato'bravIt // 5 tapasA niyato devo nidhAnaM sarvadehinAm // 15 avyaktaM te zarIrotthaM vyaktaM te manasi sthitam / brahmabhUtamamAvAsyAM paurNamAsyAM tathaiva ca / devA vAksaMbhavAzceti devalastvasito'bravIt / / 6 yogabhUtaM paricarankezavaM mahadApnuyAt // 16 zirasA te divaM vyAptaM bAhubhyAM pRthivI dhRtA / kezavaH paramaM tejaH sarvalokapitAmahaH / jaTharaM te trayo lokAH puruSo'si sanAtanaH // 7 evamAhurhRSIkezaM munayo vai narAdhipa // 17 evaM tvAmabhijAnanti tapasA bhAvitA narAH / evamenaM vijAnIhi AcArya pitaraM gurum / AtmadarzanatRptAnAmRSINAM cApi sattamaH // 8 . kRSNo yasya prasIdeta lokAstenAkSayA jitAH // 18 rAjarSINAmudArANAmAhaveSvanivartinAm / yazcaivainaM bhayasthAne kezavaM zaraNaM vrajet / sarvadharmapradhAnAnAM tvaM gatirmadhusUdana // 9 sadA naraH paThaMzcedaM svastimAnsa sukhI bhavet // 19 eSa te vistarastAta saMkSepazca prakIrtitaH / ye ca kRSNaM prapadyante te na muhyanti mAnavAH / kezavasya yathAtattvaM suprIto bhava kezave // 10 bhaye mahati ye manAH pAti nityaM janArdanaH // 20 saMjaya uvAca / etadyudhiSThiro jJAtvA yAthAtathyena bhArata / puNyaM zrutvaitadAkhyAnaM mahArAja sutastava / sarvAtmanA mahAtmAnaM kezavaM jagadIzvaram / kezavaM bahu mene sa pANDavAMzca mahArathAn // 11 prapannaH zaraNaM rAjanyogAnAmIzvaraM prabhum // 21 tamabravInmahArAja bhISmaH zAMtanavaH punaH / / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi mAhAtmyaM te zrutaM rAjankezavasya mahAtmanaH // 12 trissssttitmo'dhyaayH|| 63 // narasya ca yathAtattvaM yanmAM tvaM paripRcchasi / yadartha nRSu saMbhUtau naranArAyaNAvubhau // 13 bhISma uvAca / avadhyau ca yathA vIrau sNyugessvpraajitau| zRNu cedaM mahArAja brahmabhUtastavaM mama / yathA ca pANDavA rAjannagamyA yudhi ksycit||14 brahmarSibhizca devaizca yaH purA kathito bhuvi // 1 / prItimAnhi dRDhaM kRSNaH pANDaveSu yazasviSu / - 1235 - 64 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 64. 15 ] mahAbhArate [6. 65. 24 tasmAdvImi rAjendra zamo bhavatu pANDavaiH // 15 mahAtmA drupadaH zrImAnsaha putreNa saMyuge // 10 pRthivIM bhuGkSa sahito bhrAtRbhirbalibhirvazI / dakSiNazcAbhavatpakSaH kaikeyo'kSauhiNIpatiH / naranArAyaNau devAvavajJAya naziSyasi // 16 pRSThato draupadeyAzca saubhadrazcApi vIryavAn // 11 evamuktvA tava pitA tUSNImAsIdvizAM pate / pRSThe samabhavacchrImAnsvayaM rAjA yudhisstthirH| vyasarjayacca rAjAnaM zayanaM ca viveza ha // 17 bhrAtRbhyAM sahito dhImAnyamAbhyAM cAruvikramaH // rAjApi zibiraM prAyAtpraNipatya mahAtmane / pravizya tu raNe bhImo makaraM mukhatastadA / zizye ca zayane zubhre tAM rAtri bharatarSabha // 18 bhISmamAsAdya saMgrAme chAdayAmAsa sAyakaiH // 13 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi tato bhISmo mahAstrANi pAtayAmAsa bhArata / ctuHssssttitmo'dhyaayH|| 6 // mohayanpANDuputrANAM vyUDhaM sainyaM mahAhave // 14 saMmuhyati tadA sainye tvaramANoM dhanaMjayaH / .. saMjaya uvaac| bhISmaM zarasahasreNa vivyAdha raNamUrdhani // 15 vyuSitAyAM ca zarvaryAmudite ca divaakre| parisaMvArya cAstrANi bhISmamuktAni sNyuge| ubhe sene mahArAja yuddhAyaiva samIyatuH // 1 svenAnIkena hRSTena yuddhAya samavasthitaH // 16 abhyadhAvaMzca saMkruddhAH parasparajigISavaH / tato duryodhano rAjA bhAradvAjamabhASata / te sarve sahitA yuddhe samAlokya parasparam // 2 pUrvaM dRSTvA vadhaM ghoraM balasya balinAM vrH| : pANDavA dhArtarASTrAzca rAjandurmantrite tava / bhrAtRRNAM ca vadhaM yuddhe smaramANo mahArathaH // 17 vyUhau ca vyUhya saMrabdhAH saMprayuddhAH prahAriNaH // 3 AcArya satataM tvaM hi hitakAmo mamAnagha / arakSanmakaravyUha bhISmo rAjansamantataH / vayaM hi tvAM samAzritya bhISmaM caiva pitAmaham // tathaiva pANDavA. rAjannarakSanvyUhamAtmanaH // 4 / devAnapi raNe jetuM prArthayAmo na saMzayaH / sa niryayau rathAnIkaM pitA devavratastava / kimu pANDusutAnyuddhe hInavIryaparAkramAn / / 19 mahatA rathavaMzena saMvRto rathinAM varaH // 5 evamuktastato droNastava putreNa mAriSa / itaretaramanvIyuryathAbhAgamavasthitAH / abhinatpANDavAnIkaM prekSamANasya sAtyakeH // 20 rathinaH pattayazcaiva dantinaH sAdinastathA // 6 sAtyakistu tadA droNaM vArayAmAsa bhArata / tAndRSTvA prodyatAnsaMkhye pANDavAzca yazasvinaH / tata: pravavRte yuddhaM tumulaM lomaharSaNam // 21 zyenena vyUharAjena tenAjayyena saMyuge // 7 zaineyaM tu raNe kruddho bhAradvAjaH pratApavAn / azobhata mukhe tasya bhImaseno mahAbalaH / avidhyannizitairbANai deze hasanniva // 22 netre zikhaNDI durdharSo dhRSTadyumnazca pArSataH // 8 bhImasenastataH kruddho bhAradvAjamavidhyata / zIrSa tasyAbhavadvIraH sAtyakiH styvikrmH| saMrakSansAtyaki rAjandroNAcchastrabhRtAM varAt // 23 vidhunvangANDivaM pArtho grIvAyAmabhavattadA // 9 / tato droNazca bhISmazca tathA zalyazca mAriSa / akSauhiNyA samanA yA vAmapakSo'bhavattadA / bhImasenaM raNe kruddhAzchAdayAMcakrire zaraiH // 24 - 1236 - Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 65. 25] bhISmaparva [6. 66. 19 tatrAbhimanyuH saMkruddho draupadeyAzca mAriSa / yuyutsavaste vikrAntA vijayAya mahAbalAH / vivyadhunizitairbANaiH sarvAMstAnudyatAyudhAn // 25 anyonyamabhigarjanto goSTheSviva maharSabhAH // 5 bhISmadroNau ca saMkraddhAvApatantau mhaablau| zirasAM pAtyamAnAnAM samare nizitaiH zaraiH / pratyudyayau zikhaNDI tu maheSvAso mahAhave // 26 azmavRSTirivAkAze babhUva bharatarSabha // 6 pragRhya balavadvIro dhanurjaladanisvanam / kuNDaloSNISadhArINi jAtarUpojvalAni ca / abhyavarSaccharaistUrNaM chAdayAno divAkaram // 27 patitAni sma dRzyante zirAMsi bharatarSabha // 7 zikhaNDinaM samAsAdya bharatAnAM pitAmahaH / vizikhonmathitairgAtrairbAhubhizca sakArmukaiH / avarjayata saMgrAme strItvaM tasyAnusaMsmaran // 28 sahastAbharaNaizcAnyairabhavacchAditA mahI // 8 tato droNo mahArAja abhyadravata taM rnne| kavacopahitairgAtrairhastaizca samalaMkRtaiH / rakSamANastato bhISmaM tava putreNa coditaH // 29 mukhaizca candrasaMkAzai raktAntanayanaiH zubhaiH // 9 zikhaNDI tu samAsAdya droNaM zastrabhRtAM varam / gajavAjimanuSyANAM sarvagAtraizca bhUpate / avarjayata saMgrAme yugAntAgnimivolbaNam / / 30 AsItsarvA samAkIrNA muhUrtena vasuMdharA // 10 tato balena mahatA putrastava vizAM pate / rajomedhaizca tumulaiH zastravidyutprakAzitaiH / jugopa bhISmamAsAdya prArthayAno mahadyazaH // 31 AyudhAnAM ca nirghoSaH stnyitnusmo'bhvt||11 tathaiva pANDavA rAjanpuraskRtya dhanaMjayam / sa saMprahArastumulaH kaTukaH zoNitodakaH / bhISmamevAbhyavartanta jaye kRtvA dRDhAM matim // 32 prAvartata kurUNAM ca pANDavAnAM ca bhArata // 12 tayuddhamabhavadvoraM devAnAM dAnavairiva / tasminmahAbhaye ghore tumule lomaharSaNe / jayaM ca kAztAM nityaM yazazca paramAdbhutam // 33 vavarSaH zaravarSANi kSatriyA yuddhadurmadAH // 13 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi krozanti kuJjarAstatra zaravarSapratApitAH / . pnycssssttitmo'dhyaayH||65|| tAvakAnAM pareSAM ca saMyuge bharatottama / azvAzva paryadhAvanta hatArohA dizo daza // 14 saMjaya uvaac| utpatya nipatantyanye shrghaatprpiidditaaH| akarottumulaM yuddhaM bhISmaH zAMtanavastadA / tAvakAnAM pareSAM ca yodhAnAM bharatarSabha // 15 bhImasenabhayAdicchanputrAMstArayituM tava // 1 azvAnAM kuJjarANAM ca rathAnAM cAtivartatAm / pUrvA he tanmahAraudraM rAjJAM yuddhamavartata / saMghAtAH sma pradRzyante tatra tatra vizAM pate // 16 kurUNAM pANDavAnAM ca mukhyazUravinAzanam // 2 gadAbhirasibhiH prAsairbANaizca nataparvabhiH / tasminnAkulasaMgrAme vartamAne mahAbhaye / jannuH parasparaM tatra kSatriyAH kAlacoditAH // 17 abhavattumulaH zabdaH saMspRzangaganaM mahat // 3 apare bAhubhirvIrA niyuddhakuzalA yudhi / nadadbhizca mahAnAgairheSamANaizca vAjibhiH / bahudhA samasajjanta AyasaiH paridhairiva // 18 bherIzaGkhaninAdaizca tumulaH samapadyata // 4 muSTibhirjAnubhizcaiva talaizcaiva vizAM pate / - 1237 - Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 66. 19] mahAbhArate [6. 67. 28 anyonyaM janire vIrAstAvakAH pANDavaiH saha // 19 / samutpatanta vitrastA rathebhyo rathinastadA / virathA rathinazcAtra nistriMzavaradhAriNaH / sAdinazcAzvapRSThebhyo bhUmau cApi pdaatyH|| 10 anyonyamabhidhAvanta parasparavadhaiSiNaH // 20 zrutvA gANDIvanirghoSaM visphuurjitmivaashneH| tato duryodhano rAjA kaliGgairbahubhirvRtaH / sarvasainyAni bhItAni vyavalIyanta bhArata // 11 puraskRtya raNe bhISmaM pANDavAnabhyavartata // 21 atha kAmbojamukhyaistu bRhadbhiH zIghragAmibhiH / tathaiva pANDavAH sarve parivArya vRkodaram / gopAnAM bahusAhasrairbalairgovAsano vRtaH // 12 bhISmamabhyadravankruddhA raNe rabhasavAhanAH // 22 madrasauvIragAndhAraisnigartezca vizAM pte| .. iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi sarvakAliGgAmukhyaizca kaliGgAdhipativRtaH // 13. SaTSaSTitamo'dhyAyaH // 66 // nAgA naragaNaughAzca duHzAsanapuraHsarAH / jayadrathazca nRpatiH sahitaH sarvarAjabhiH // 14 saMjaya uvaac| . hayArohavarAzcaiva tava putreNa coditaaH| dRSTvA bhISmeNa saMsaktAnbhrAtRnanyAMzca pArthivAn / caturdaza sahasrANi saubalaM paryavArayan // 15 tamabhyadhAvadgAGgeyamudyatAsro dhanaMjayaH // 1 tataste sahitAH sarve vibhaktarathavAhanAH / pAzcajanyasya nirghoSaM dhanuSo gANDivasya ca / pANDavAnsamare jagmustAvakA bharatarSabha / / 16 dhvajaM ca dRSTvA pArthasya sarvAnno bhayamAvizat / / 2 rathibhirvAraNairazveH padAtaizca samIritam / . asajjamAnaM vRkSeSu dhUmaketumivotthitam / ghoramAyodhanaM jajJe mahAbhrasadRzaM rajaH // 17 bahuvarNaM ca citraM ca divyaM vAnaralakSaNam / tomaraprAsanArAcagajAzvarathayodhinAm / apazyAma mahArAja dhvajaM gANDivadhanvanaH // 3 balena mahatA bhISmaH samasajjakirITinA // 18 vidyutaM meghamadhyasthAM bhraajmaanaamivaambre| AvantyaH kAzirAjena bhImasenena saindhavaH / dadRzurgANDivaM yodhA rukmapRSThaM mahArathe // 4 ajAtazatrurmadrANAmRSabheNa yazasvinA / azuzruma bhRzaM cAsya zakrasyevAbhigarjataH / sahaputraH sahAmAtyaH zalyena samasajjata // 19 sughoraM talayoH zabdaM nighnatastava vAhinIm // 5 vikarNaH sahadevena citrasenaH zikhaNDinA / caNDavAto yathA meghaH savidyutstanayinumAn / matsyA 'duryodhanaM jagmuH zakuni ca vizAM pate // 20 dizaH saMplAvayansarvAH zaravarSaiH samantataH / / 6 drupadazcekitAnazca sAtyakizca mahArathaH / abhyadhAvata gAGgeyaM bhairavAtro dhanaMjayaH / droNena samasajjanta saputreNa mahAtmanA / dizaM prAcI pratIcI ca na jAnImo'sramohitAH // 7 kRpazca kRtavarmA ca dhRSTaketumabhidrutau / / 21 kAMdigbhUtAH zrAntapatrA hatAstrA hatacetasaH / evaM prajavitAzvAni bhrAntanAgarathAni ca / anyonyamabhisaMzliSya yodhAste bharatarSabha // 8 sainyAni samasajjanta prayuddhAni samantataH // 22 bhISmamevAbhilIyanta saha sarvaistavAtmajaiH / nirabhre vidyutastIvA dizazca rajasAvRtAH / teSAmArtAyanamabhUdbhISmaH zAMtanavo raNe // 9 prAdurAsanmaholkAzca sanirghAtA vizAM pate // 23 -1238 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 67. 24] bhISmaparva [6. 68. 10 68 pravavau ca mahAvAtaH pAMsuvarSa papAta ca / ratheSu ca rathAnyuddhe saMsaktAnvaravAraNAH / nabhasyantardadhe sUryaH sainyena rajasAvRtaH // 24 | vikarSanto dizaH sarvAH saMpetuH srvshbdgaaH||39 pramohaH sarvasattvAnAmatIva samapadyata / teSAM tathA karSatAM ca gajAnAM rUpamAbabhau / rajasA cAbhibhUtAnAmasrajAlaizca tudyatAm // 25 saraHsu nalinIjAlaM viSaktamiva karSatAm // 40 vIrabAhuvisRSTAnAM sarvAvaraNabhedinAm / / evaM saMchAditaM tatra babhUvAyodhanaM mahat / saMghAtaH zarajAlAnAM tumulaH samapadyata // 26 sAdibhizca padAtaizca sadhvajaizca mahArathaiH / / 41 prakAzaM cakrurAkAzamudyatAni bhujottamaiH / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi nakSatravimalAbhAni zastrANi bharatarSabha // 27 saptaSaSTitamo'dhyAyaH // 67 // ArSabhANi vicitrANi rukmajAlAvRtAni ca / saMpeturdikSu sarvAsu carmANi bharatarSabha // 28 saMjaya uvAca / sUryavarNaizca nistriMzaH pAtyamAnAni sarvazaH / zikhaNDI saha matsyena virATena vizAM pate / dikSu sarvAsvadRzyanta zarIrANi zirAMsi ca // 29 / bhISmamAzu maheSvAsamAsasAda sudurjayam // 1 bhagnacakrAkSanIDAzca nipAtitamahAdhvajAH / droNaM kRpaM vikaNaM ca maheSvAsAnmahAbalAn / hatAzvAH pRthivIM jagmustatra tatra mahArathAH // 30 rAjJazcAnyAnraNe zUrAnbahUnAIddhanaMjayaH // 2 paripeturhayAzcAtra kecicchatrakRtavraNAH / saindhavaM ca maheSvAsaM sAmAtyaM saha bandhubhiH / rathAntriparikarSanto hateSu rathayodhiSu // 31 prAcyAMzca dAkSiNAtyAMzca bhUmipAnbhUmiparSabha / / 3 zarAhatA bhinnadehA baddhayoktrA hyottmaaH| putraM ca te maheSvAsaM duryodhanamamarSaNam / yugAni paryakarSanta tatra tatra sma bhArata // 32 duHsahaM caiva samare bhImaseno'bhyavartata // 4 adRzyanta sasUtAzca sAzvAH sarathayodhinaH / sahadevastu zakunimulUkaM ca mahAratham / ekena balinA rAjanvAraNena hatA rathAH // 33 pitAputrI maheSvAsAvabhyavartata durjayau // 5 gandhahastimadasrAvamAghrAya bahavo rnne| yudhiSThiro mahArAja gajAnIkaM mahArathaH / saMnipAte balaughAnAM vItamAdadire gajAH // 34 samavartata saMgrAme putreNa nikRtastava // 6 satomaramahAmAtrairnipatadbhirgatAsubhiH / mAdrIputrastu nakulaH zUraH saMkrandano yudhi / babhavAyodhanaM channaM nArAcAbhihatairgajaiH / / 35 trigartAnAM rathodAraiH samasajjata pANDavaH // 7 saMnipAte balaughAnAM preSitairvaravAraNaiH / abhyavartanta durdharSAH samare zAlvakekayAn / nipetuyudhi saMbhagnAH sayodhAH sadhvajA rthaaH|| 36 sAtyakizcekitAnazca saubhadrazca mahArathaH / / 8 nAgarAjopamaihastai gairAkSipya sNyuge| dhRSTaketuzca samare rAkSasazca ghttotkcH| vyadRzyanta mahArAja saMbhagnA rathakUbarAH // 37 putrANAM te rathAnIkaM pratyudyAtAH sudurjayAH // 9 vizIrNarathajAlAzca kezeSvAkSipya dntibhiH| senApatirameyAtmA dhRSTadyumno mahAbalaH / drumazAkhA ivAvidhya niSpiSTA rathino raNe // 38 droNena samare rAjansamiyAyendrakarmaNA // 10 - 1239 - Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 68. 11] mahAbhArate [6. 69.5 evamete maheSvAsAstAvakAH pANDavaiH saha / zarairbahubhirAnaItpitaraM te janezvara // 25 sametya samare zUrAH saMprahAraM pracakrire // 11 / tataH saMdhAya vai tIkSNaM zaraM paramadAruNam / madhyaMdinagate sUrya nabhasyAkulatAM gate / vArSNeyasya rathAdbhISmaH pAtayAmAsa sArathim // 26 kuravaH pANDaveyAzca nijaghnuritaretaram // 12 tasyAzvAH pradrutA rAjannihate rathasArathau / dhvajino hemacitrAGgA vicaranto rnnaajire| tena tenaiva dhAvanti manomArutaraMhasaH // 27 sapatAkA rathA rejurvaiyAghraparivAraNAH // 13 tataH sarvasya sainyasya nisvanastumulo'bhavat / sametAnAM ca samare jigISUNAM parasparam / hAhAkArazca saMjajJe pANDavAnAM mahAtmanAm // 28 babhUva tumulaH zabdaH siMhAnAmiva nardatAm // 14 abhidravata gRhNIta hayAnyacchata dhAvata / tatrAdbhutamapazyAma saMprahAraM sudAruNam / ityAsIttumulaH zabdo yuyudhAnarathaM prati // 29 yamakurvanraNe vIrAH sRJjayAH kurubhiH saha // 15 etasminneva kAle tu bhISmaH zAMtanavaH punaH / naiva khaM na dizo rAjanna sUrya zatrutApana / vyahanatpANDavIM senAmAsurImiva vRtrahA // 30 . vidizo vApyapazyAma zarairmuktaiH samantataH // 16 te vadhyamAnA bhISmeNa pAJcAlAH somakaiH saha / zaktInAM vimalAgrANAM tomarANAM tathAsyatAm / / AyAM yuddhe matiM kRtvA bhISmamevAbhidudruvuH // 31 nistriMzAnAM ca pItAnAM nIlotpalanibhAH prbhaaH||17 | dhRSTadyumnamukhAzcApi pArthAH zAMtanavaM rnne| kavacAnAM vicitrANAM bhUSaNAnAM prabhAstathA / abhyadhAvaJjigISantastava putrasya vAhinIm // 32 khaM dizaH pradizazcaiva bhAsayAmAsurojasA / tathaiva tAvakA rAjanbhISmadroNamukhAH parAn / virarAja tadA rAjaMstatra tatra raNAGgaNam // 18 abhyadhAvanta vegena tato yuddhamavartata // 33 rathasiMhAsanavyAghrAH samAyAntazca saMyuge / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi virejuH samare rAjangrahA iva nabhastale // 19 __ aSTaSaSTitamo'dhyAyaH // 6 // bhISmastu rathinAM zreSTho bhImasenaM mahAbalam / avArayata saMkruddhaH sarvasainyasya pazyataH // 20 saMjaya uvAca / tato bhISmavinirmuktA rukmapuGkhAH shilaashitaaH| virATo'tha tribhirbANairbhISmamArchanmahAratham / abhyannansamare bhImaM tailadhautAH sutejanAH // 21 vivyAdha turagAMzcAsya tribhirbANairmahArathaH // 1 tasya zakti mahAvegAM bhImaseno mhaablH| taM pratyaviSyaddazabhirbhISmaH zAMtanavaH shraiH| kruddhAzIviSasaMkAzAM preSayAmAsa bhArata / / 22 / rukmaputrairmaheSvAsaH kRtahasto mahAbalaH // 2 tAmApatantIM sahasA rukmadaNDAM durAsadAm / drauNirgANDIvadhanvAnaM bhImadhanvA mahArathaH / ciccheda samare bhISmaH zaraiH saMnataparvabhiH // 23 avidhyadiSubhiH SadbhidRDhahastaH stanAntare // 3 tato'pareNa bhallena pItena nizitena ca / kArmukaM tasya ciccheda phalgunaH paravIrahA / kArmukaM bhImasenasya dvidhA ciccheda bhArata // 24 avidhyacca bhRzaM tIkSNaiH patribhiH zatrukarzanaH // 4 sAtyakistu tatastUrNaM bhISmamAsAdya sNyuge| / so'nyatkArmukamAdAya vegavatkrodhamUrchitaH / - 1240 - Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 69.5] bhISmaparva [6. 69.38 amRSyamANaH pArthena kArmukacchedamAhave // 5 / rarAjorasi vai sUryo grahairiva samAvRtaH // 19 avidhyatphalgunaM rAjannavatyA nizitaiH shraiH| putrastu tava tejasvI bhImasenena tADitaH / vAsudevaM ca saptatyA vivyAdha parameSubhiH // 6 nAmRSyata yathA nAgastalazabda samIritam // 20 tataH krodhAmitAmrAkSaH saha kRSNena phalgunaH / tataH zarairmahArAja rukmapuGkhaH zilAzitaiH / dIrghamuSNaM ca niHzvasya cintayitvA muhurmuhuH // 7 bhImaM vivyAdha saMkruddhastrAsayAno varUthinIm // 21 dhanuH prapIDya vAmena kareNAmitrakarzanaH / tau yudhyamAnau samare bhRzamanyonyavikSatau / gANDIvadhanvA saMkruddhaH zitAnsaMnataparvaNaH / putrau te devasaMkAzau vyaroceAM mahAbalau // 22 jIvitAntakarAnghorAnsamAdatta zilImukhAn // 8 citrasenaM naravyAghraM saubhadraH paravIrahA / taistUrNa samare'vidhyadrauNi balavatAM varam / avidhyaddazabhirbANaiH purumitraM ca saptabhiH // 23 tasya te kavacaM bhittvA papuH zoNitamAhave // 9 satyavrataM ca saptatyA viddhA zakrasamo yudhi / na vivyathe ca nirbhinno drauNirgANDIvadhanvanA / nRtyanniva raNe vIra ArtiM naH samajIjanat // 24 tathaiva zaravarSANi pratimuJcannavihvalaH / taM pratyavidhyaddazabhizcitrasenaH zilImukhaiH / / tasthau sa samare rAjamAtumicchanmahAvratam // 10 satyavratazca navabhiH purumitrazca saptabhiH // 25 tasya tatsumahatkarma zazaMsuH puruSarSabhAH / sa viddho vikSararaktaM zatrusaMvAraNaM mahat / yatkRSNAbhyAM sametAbhyAM nApatrapata saMyuge // 11 ciccheda citrasenasya citraM kArmukamArjuniH / sa hi nityamanIkeSu yudhyate'bhayamAsthitaH / bhittvA cAsya tanutrANaM zareNorasyatADayat // 26 astraprAmaM sasaMhAraM droNAtprApya sudurlabham // 52 tataste tAvakA vIrA rAjaputrA mhaarthaaH| . mamAyamAcAryasuto droNasyAtipriyaH sutaH / sametya yudhi saMrabdhA vivyadhunizitaiH zaraiH / grAhmaNazca vizeSeNa mAnanIyo mameti ca // 13 tAMzca sarvAzaraistIkSNairjaghAna paramAstravit // 27 samAsthAya matiM vIro bIbhatsuH zatrutApanaH / tasya dRSTvA tu tatkarma parivatruH sutAstava / kRpAM cakre rathazreSTho bhAradvAjasutaM prati // 14 dahantaM samare sainyaM tava kakSaM yatholvaNam // 28 drauNi tyaktvA tato yuddhe kaunteyaH zatrutApanaH / apetazizire kAle samiddhamiva pAvakaH / . yuyudhe tAvakAnninaMstvaramANaH parAkramI // 15 atyarocata saubhadrastava sainyAni zAtayan // 29 duryodhanastu dazabhirgArdhapatraiH zilAzitaiH / tattasya caritaM dRSTvA pautrastava vizAM pate / mImasenaM maheSvAsaM rukmapuGkhaiH samarpayat // 16 lakSmaNo'bhyapatattUrNa sAtvatIputramAhave // 30 bhImasenastu saMkruddhaH parAsukaraNaM dRDham / abhimanyustu saMkruddho lakSmaNaM zubhalakSaNam / citraM kArmukamAdatta zarAMzca nizitAndaza // 17 vivyAdha vizikhaiH SaDbhiH sArathiM ca tribhiH shraiH|| AkarNaprahitaistIkSNairvegitai stigmatejanaiH / tathaiva lakSmaNo rAjansaubhadraM nizitaiH shraiH| avidhyattarNamavyagraH kururAjaM mahorasi // 18 avidhyata mahArAja tadadbhutamivAbhavat // 32 tasya kAzcanasUtrastu zaraiH parivRto maNiH / tasyAzvAMzcaturo hatvA sArathiM ca mahAbalaH / .. ma.bhA. 156 - 1241 - Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 69. 33] mahAbhArate [6.70. 19 abhyadravata saubhadro lakSmaNaM nizitaiH zaraiH // 33 rathAnAmayutaM tasya preSayAmAsa bhArata // 5 hatAzve tu rathe tiSThallakSmaNaH prviirhaa| tAMstu sarvAnmaheSvAsAnsAtyakiH satyavikramaH / zakti cikSepa saMkruddhaH saubhadrasya rathaM prati // 34 | jaghAna parameSvAso divyenAstreNa vIryavAn // 6 tAmApatantI sahasA ghorarUpAM durAsadAm / sa kRtvA dAruNaM karma pragRhItazarAsanaH / abhimanyuH zaraistIkSNaizciccheda bhujagopamAm / / 35 AsasAda tato vIro bhUrizravasamAhave // 7 tataH svarathamAropya lakSmaNaM gautamastadA / sa hi saMdRzya senAM tAM yuyudhAnena pAtitAm / apovAha rathenAjau sarvasainyasya pazyataH // 36 abhyadhAvata saMkruddhaH kurUNAM kIrtivardhanaH // 8 tataH samAkule tasminvartamAne mahAbhaye / indrAyudhasavarNa tatsa visphArya mahaddhanuH / abhyadravajighAMsantaH parasparavadhaiSiNaH // 37. vyasRjadvanasaMkAzAzarAnAzIviSopamAn / tAvakAzca maheSvAsAH pANDavAzca mahArathAH / sahasrazo mahArAja darzayanpANilAghavam // .9 juhvantaH samare prANAnnijanuritaretaram // 38 zarAMstAnmRtyusaMsparzAnsAtyakestu padAnugAH / muktakezA vikavacA visthaashchinnkaarmukaaH| na viSehustadA rAjandudruvuste samantataH / bAhubhiH samayudhyanta sRJjayAH kurubhiH saha // 39 vihAya samare rAjansAtyaki yuddhadurmadam // 10 tato bhISmo mahAbAhuH pANDavAnAM mahAtmanAm / taM dRSTvA yuyudhAnasya sutA daza mahAbalAH / senAM jaghAna saMkruddho divyairastrairmahAbalaH // 40 mahArathAH samAkhyAtAzcitravarmAyudhadhvajAH // 11 hatezvarairgajaistatra narairazvaizca pAtitaiH / samAsAdya maheSvAsaM bhUrizravasamAhave / rathibhiH sAdibhizcaiva samAstIryata medinI // 41 UcuH sarve susaMrabdhA yUpaketuM mahAraNe // 12 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi bho bho kauravadAyAda sahAsmAbhirmahAbala / ekonspttitmo'dhyaayH|| 69 // ehi yudhyasva saMgrAme samastaiH pRthageva vA // 13 asmAnvA tvaM parAjitya yazaH prApnuhi sNyuge| saMjaya uvAca / vayaM vA tvAM parAjitya prItiM dAsyAmahe pituH // 14 atha rAjanmahAbAhuH saatykiyuddhdurmdH| evamuktastadA zUraistAnuvAca mahAbalaH / vikRSya cApaM samare bhArasAdhanamuttamam // 1 vIryazlAghI narazreSThastAndRSTvA samupasthitAn // 15 prAmuJcatpuGasaMyuktAzarAnAzIviSopamAn / sAdhvidaM kathyate vIrA yadevaM matiradya vaH / prakAzaM laghu citraM ca darzayannAlAghavam // 2 yudhyadhvaM sahitA yattA nihaniSyAmi vo raNe // 16 tasya vikSipatazcApaM zarAnanyAMzca muzcataH / evamuktA maheSvAsAste vIrAH kSiprakAriNaH / AdadAnasya bhUyazca saMdhAnasya cAparAn // 3 mahatA zaravarSeNa abhyavarSannariMdamam // 17 kSipatazca zarAnasya raNe zatrUnvinighnataH / aparAhne mahArAja saMgrAmastumulo'bhavat / dadRze rUpamatyarthaM meghasyeva pravarSataH // 4 ekasya ca bahUnAM ca sametAnAM raNAjire // 18 tamudIryantamAlokya rAjA duryodhanastataH / tamekaM rathinAM zreSThaM zaravarSairavAkiran / - 1242 - Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 70. 19] bhISmaparva [6. 71.8 prAvRSIva mahAzailaM siSicurjaladA nRpa // 19 parivatrustadA pArtha sahaputraM mahAratham // 33 taistu muktAzaraughAMstAnyamadaNDAzaniprabhAn / etasminneva kAle tu sUrye'stamupagacchati / asaMprAptAnasaMprAptAMzcicchedAzu mahArathaH // 20 sarveSAmeva sainyAnAM pramohaH samajAyata // 34 tatrAdbhutamapazyAma saumadatteH parAkramam / avahAraM tatazcakre pitA devavratastava / yadeko bahubhiryuddhe samasajjadabhItavat // 21 saMdhyAkAle mahArAja sainyAnAM zrAntavAhanaH // 35 visRjya zaravRSTiM tAM daza rAjanmahArathAH / pANDavAnAM kurUNAM ca parasparasamAgame / parivArya mahAbAhuM nihantumupacakramuH // 22 te sene bhRzasaMvigne yayatuH svaM nivezanam // 36 saumadattistataH kruddhasteSAM cApAni bhArata / tataH svazibiraM gatvA nyavizaMstatra bhArata / ciccheda dazabhirbANairnimeSeNa mahArathaH // 23 pANDavAH sRJjayaiH sArdhaM kuravazca yathAvidhi // 37 athaiSAM chinnadhanuSAM bhallaiH saMnataparvabhiH / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi ciccheda samare rAjazirAMsi nizitaiH zaraiH / saptatitamo'dhyAyaH // 70 // te hatA nyapatanbhUmau vanabhagnA iva drumAH // 24 tAndRSTvA nihatAnvIrAraNe putrAnmahAbalAn / saMjaya uvAca / vArSNeyo vinadanarAjanbhUrizravasamabhyayAt // 25 vihRtya ca tato rAjansahitAH kurupANDavAH / rathaM rathena samare pIDayitvA mahAbalau / vyatItAyAM tu zarvaryAM punayuddhAya niryayuH // 1 * tAvanyonyasya samare nihatya rathavAjinaH / tatra zabdo mahAnAsIttava teSAM ca bhArata / virathAvabhivalgantau sameyAtAM mahArathau / / 26 yujyatAM rathamukhyAnAM kalpyatAM caiva dantinAm // 2 pragRhItamahAkhaDgau tau carmavaradhAriNo / saMnahyatAM padAtInAM hayAnAM caiva bhArata / zuzubhAte naravyAghrau yuddhAya samavasthitau // 27 zaGkhadundubhinAdazca tumulaH sarvato'bhavat // 3 tataH sAtyakimabhyetya nistriMzavaradhAriNam / tato yudhiSThiro rAjA dhRSTadyumnamabhASata / bhImasenastvararAjarathamAropayattadA // 28 vyUhaM vyUha mahAbAho makaraM zatrutApanam // 4 tavApi tanayo raajnbhuurishrvsmaahve| evamuktastu pArthena dhRSTadyumno mahArathaH / AropayadrathaM tUNaM pazyatAM sarvadhanvinAm // 29 vyAdideza mahArAja rathino rathinAM varaH // 5 tasmiMstathA vartamAne raNe bhISmaM mahAratham / ziro'bhadrupadastasya pANDavazca dhanaMjayaH / ayodhayanta saMrabdhAH pANDavA bharatarSabha // 30 cakSuSI sahadevazca nakulazca mahArathaH / lohitAyati cAditye tvaramANo dhanaMjayaH / tuNDamAsInmahArAja bhImaseno mahAbalaH // 6 pazcaviMzatisAhasrAnnijaghAna mahArathAn // 31 saubhadro draupadeyAzca rAkSasazca ghaTotkacaH / te hi duryodhanAdiSTAstadA pArthanibarhaNe / sAtyakidharmarAjazca vyUhagrIvAM samAsthitAH // 7 saMprApyaiva gatA nAzaM zalabhA iva pAvakam / / 32 pRSThabhAsInmahArAja virATo vAhinIpatiH / tato matsyAH kekayAzca dhnurvedvishaardaaH| dhRSTadyumnena sahito mahatyA senayA vRtaH / / 8 - 1243 - Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 71.9] mahAbhArate [6. 71. 36 kekayA bhrAtaraH paJca vAmaM pArzva smaashritaaH| hayArohA hayArohArathinazcApi sAdinaH // 23 dhRSTaketurnaravyAghraH karakarSazca vIryavAn / sArathiM ca rathI rAjankuJjarAMzca mhaarnne| dakSiNaM pakSamAzritya sthitA vyUhasya rakSaNe // 9 hastyArohA rathArohAnrathinazcApi sAdinaH // 24 pAdayostu mahArAja sthitaH zrImAnmahArathaH / rathinaH pattibhiH sAdhaM sAdinazcApi pattibhiH / kuntibhojaH zatAnIko mahatyA senayA vRtaH // 10 anyonyaM samare rAjanpratyadhAvannamarSitAH // 25 zikhaNDI tu maheSvAsaH somakaiH saMvRto blii| mImasenArjunayamaiguptA cAnyairmahArathaiH / irAvAMzca tataH pucche makarasya vyavasthitau // 11 zuzubhe pANDavI senA nakSatrairiva zarvarI // 26 evametanmahAvyUhaM vyUhya bhArata paannddvaaH| tathA bhISmakRpadroNazalyaduryodhanAdibhiH / sUryodaye mahArAja punayuddhAya daMzitAH // 12 tavApi vibabhau senA grahaiyauriva saMvRtA // 27 kauravAnabhyayustUrNaM hastyazvarathapattibhiH / bhImasenastu kaunteyo droNaM dRSTvA parAkramI / samucchritairdhvajaizcitraiH zastraizca vimalaiH zitaiH / / 13 abhyayAjavanairazvairbhAradvAjasya vAhinIm // 28 vyUhaM dRSTvA tu tatsainyaM pitA devavratastava / droNastu samare kruddho bhImaM navabhirAyasaiH / krauJcena mahatA rAjanpratyavyUhata vAhinIm // 14 vivyAdha samare rAjanmarmANyuddizya vIryavAn // 29 tasya tuNDe maheSvAso bhAradvAjo vyarocata / dRDhAhatastato bhImo bhAradvAjasya sNyuge| azvatthAmA kRpazcaiva cakSurAstAM narezvara // 15 sArathiM preSayAmAsa yamasya sadanaM prati // 30 kRtavarmA tu sahitaH kAmbojAraTTabAhnikaiH / sa saMgRhya svayaM vAhAnbhAradvAjaH pratApavAn / zirasyAsInnara zreSThaH zreSThaH sarvadhanuSmatAm // 16 vyadhamatpANDavIM senAM tUlarAzimivAnalaH // 31 grIvAyAM zUrasenastu tava putrazca mAriSa / / te vadhyamAnA droNena bhISmeNa ca narottama / duryodhano mahArAja rAjabhirbahubhirvRtaH / / 17 prAgjyotiSastu sahito madrasauvIrakekayaiH / sRJjayAH kekayaiH sArdhaM palAyanaparAbhavan / 32 urasyabhUnnarazreSTha mahatyA senayA vRtaH // 18 tathaiva tAvakaM sainyaM bhImArjunaparikSatam / svasenayA ca sahitaH suzarmA prasthalAdhipaH / muhyate tatra tatraiva samadeva varAGganA // 33 vAmaM pakSaM samAzritya daMzito samavasthitaH // 19 abhidyetAM tato vyUhau tasminvIravarakSaye / tuSArA yavanAzcaiva zakAzca saha cUcupaiH / AsIdvyatikaro ghorastava teSAM ca bhArata // 34 dakSiNaM pakSamAzritya sthitA vyUhasya bhArata // 20 tadadbhutamapazyAma tAvakAnAM paraiH saha / zrutAyuzca zatAyuzca saumadattizca mAriSa / ekAyanagatAH sarve yadayudhyanta bhArata // 35 vyUhasya jaghane tasthU rakSamANAH parasparam // 21 pratisaMvArya cAstrANi te'nyonyasya vizAM pate / tato yuddhAya saMjagmuH pANDavAH kauravaiH saha / yuyudhuH pANDavAzcaiva kauravAzca mahArathAH // 36 sUryodaye mahArAja tato yuddhamabhUnmahat // 22 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi pratIyU rathino nAgAnAgAzca rathino yayuH / / ekasaptatitamo'dhyAyaH // 71 // - 1244 - Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 72. 1] bhISmaparva [6. 73.1 72 nAnAyodhajalaM mImaM vAhanormitaraGgiNam / dhRtarASTra uvAca / kSepaNyasigadAzaktizaraprAsasamAkulam // 15 evaM bahuguNaM sainyamevaM bahuvidhaM param / . dhvajabhUSaNasaMbAdhaM ratnapaTTena saMcitam / vyUDhamevaM yathAzAstramamoghaM caiva saMjaya // 1 vAhanaiH parisarpadbhirvAyuvegavikampitam // 16 puSTamasmAkamatyantamamikAmaM ca naH sadA / apAramiva garjantaM sAgarapratimaM mahat / prahamavyasanopetaM purastAdRSTavikramam / / 2 droNamISmAbhisaMguptaM guptaM ca kRtavarmaNA // 17 : nAtivRddhamabAlaM ca na kRzaM na ca pIvarama / kRpaduHzAsanAbhyAM ca jayadrathamukhaistathA / laghuvRttAyataprAyaM sAragAtramanAmayam // 3 bhagadattavikarNAbhyAM drauNisaubalabAhikaiH // 18 AttasaMnAhazastraM ca bahuzastraparigraham / guptaM prviirailoksy sAravadbhirmahAtmabhiH / asiyuddhe niyuddhe ca gadAyuddhe ca kovidam // 4 yadahanyata saMgrAme diSTametatpurAtanam // 19 prAsaTitomareSvAjau parigheSvAyaseSu ca / naitAdRzaM samudyogaM dRSTavanto'tha maanussaaH| bhiNDipAleSu zaktISu musaleSu ca sarvazaH // 5 RSayo vA mahAbhAgAH purANA bhuvi saMjaya // 20 kampaneSu ca cApeSu kaNapeSu ca sarvazaH / IdRzo hi balaughastu yuktaH zastrAstrasaMpadA / kSepaNISu ca citrAsu muSTiyuddheSu kovidam // 6 vadhyate yatra saMgrAme kimanyadbhAgadheyataH // 21 aparokSaM ca vidyAsu vyAyAmeSu kRtazramam / viparItamidaM sarva pratibhAti sma saMjaya / zastragrahaNavidyAsu sarvAsu pariniSThitam / / 7 yatredRzaM balaM ghoraM nAtarAdhi pANDavAn // 22 Arohe paryavaskande saraNe sAntaraplute / atha vA pANDavArthAya devAstatra samAgatAH / samyakpraharaNe yAne vyapayAne ca kovidam / / 8 / yudhyante mAmakaM sainyaM yadavadhyanta saMjaya // 23 / nAgAzvarathayAneSu bahuzaH suparIkSitam / ukto hi vidureNeha hitaM pathyaM ca sNjy| . parIkSya ca yathAnyAyaM vetanenopapAditam // 9 na ca grahAti tanmandaH putro daryodhano mama // 24. na goSThayA nopacAreNa na ca bandhunimittataH / tasya manye matiH pUrvaM sarvajJasya mahAtmanaH / / na sauhRdabalaizcApi nAkulInaparigrahaiH // 10 AsIdyathAgataM tAta yena dRSTamidaM purA // 25. samRddhajanamArya ca tuSTasatkRtabAndhavam / atha vA bhAvyamevaM hi saMjayatena srvthaa| kRtopakArabhUyiSThaM yazasvi ca manasvi ca // 11 purA dhAtrA yathA sRSTaM tattathA na tadanyathA // 26 sajayaizca narairmukhyairbahuzo mukhykrmbhiH| iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi lokapAlopamaistAta pAlitaM lokavizrutaiH // 12 dvisaptatitamo'dhyAyaH // 72 // bahubhiH kSatriyairguptaM pRthivyAM lokasaMmataiH / asmAnabhigataiH kAmAtsabalaiH sapadAnugaiH // 13 saMjaya uvAca / mahodadhimivApUrNamApagAbhiH samantataH / AtmadoSAttvayA rAjanprAptaM vyasanamIdRzam / ' apakSaiH pakSasaMkAzai rathe gaizca saMvRtam // 14 / na hi duryodhanastAni pazyate bhrtrssbh| .. - 1245 - 73 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 78. 1] mahAbhArate [6.73.30 yAni tvaM dRSTavAnarAjandharmasaMkarakArite // 1 bhImasene praviSTe tu dhRSTadyumno'pi pArSataH / tava doSAtpurA vRttaM dyUtametadvizAM pate / droNamutsRjya tarasA prayayau yatra saubalaH // 16 .. tava doSeNa yuddhaM ca pravRttaM saha pANDavaiH / vidArya mahatIM senAM tAvakAnAM nararSabhaH / tvamevAdya phalaM bhuGkSa kRtvA kilbiSamAtmanA // 2 AsasAda rathaM zUnyaM bhImasenasya saMyuge // 17 dhAtmanA hi kRtaM karma aatmnaivopbhujyte| dRSTvA vizokaM samare bhImasenasya saarthim| iha vA pretya vA rAjaMstvayA prAptaM yathAtatham // 3 dhRSTadyumno mahArAja durmanA gatacetanaH // 18 . tasmAdrAjasthiro bhUtvA prApyedaM vyasanaM mahat / apRcchadvASpasaMruddho nisvanAM vAcamIrayan / zRNu yuddhaM yathAvRttaM zaMsato mama mAriSa // 4 mama prANaiH priyatamaH ka bhIma iti duHkhitaH // 19 mImasenastu nizitairbANairbhittvA mahAcamUm / vizokastamuvAcedaM dhRSTadyumnaM kRtAJjaliH / AsasAda tato vIraH sarvAnduryodhanAnujAn // 5 saMsthApya mAmiha balI pANDaveyaH pratApavAn / / .20 duHzAsanaM durviSahaM duHsahaM durmadaM jayam / praviSTo dhArtarASTrANAmetadbalamahArNavam / jayatsenaM vikarNa ca citrasenaM sudarzanam // 6 mAmuktvA puruSavyAghra prItiyuktamidaM vacaH // 21 cArucitraM suvarmANaM duSkarNa karNameva ca / pratipAlaya mAM sUta niyamyAzvAnmuhUrtakam / . etAnanyAMzca subahUnsamIpasthAnmahArathAn / / 7 yAvadetAnnihanmyAzu ya ime madvadhodyatAH // 22 dhArtarASTrAnsusaMkruddhAndRSTvA bhImo mahAbalaH / tato dRSTvA gadAhastaM pradhAvantaM mahAbalam / mISmeNa samare guptAM praviveza mahAcamUm // 8 sarveSAmeva sainyAnAM saMgharSaH samajAyata // 23 athAhvayanta te'nyonyamayaM prApto vRkodaraH / tasmiMstu tumule yuddhe vartamAne bhayAnake / jIvagrAhaM nigRhImo vayamenaM narAdhipAH // 9 / bhittvA rAjanmahAvyUhaM praviveza sakhA tava // 24 sa taiH parivRtaH pArtho bhrAtRbhiH kRtanizcayaiH / vizokasya vacaH zrutvA dhRSTadyumno'pi pArSataH / prajAsaMharaNe sUryaH krUrairiva mahAgrahaiH // 10 pratyuvAca tataH sUtaM raNamadhye mahAbalaH // 25 saMprApya madhyaM vyUhasya na bhIH pANDavamAvizat / na hi me vidyate sUta jIvite'dya prayojanam / yathA devAsure yuddhe mahendraH prApya dAnavAn // 11 bhImasenaM raNe hitvA snehamutsRjya pANDavaiH // 26 tataH zatasahasrANi rathinAM sarvazaH prbho| yadi yAmi vinA bhImaM kiM mAM kSatraM vadiSyati / chAdayAnaM zaraiporestamekamanuvabire // 12 ekAyanagate bhIme mayi cAvasthite yudhi // 27 sa teSAM pravarAnyodhAnhastyazvarathasAdinaH / asvasti tasya kurvanti devAH sAgnipurogamAH / jaghAna samare zUro dhArtarASTrAnacintayan // 13 yaH sahAyAnparityajya svastimAnAvrajedgRhAn // 28 teSAM vyavasitaM jJAtvA bhImaseno jighRkSatAm / mama bhImaH sakhA caiva saMbandhI ca mahAbalaH / samastAnAM vadhe rAjanmatiM cakre mahAmanAH // 14 bhakto'smAnbhaktimAMzcAhaM tamapyariniSUdanam // 29 tato rathaM samutsRjya gadAmAdAya pANDavaH / so'haM tatra gamiSyAmi yatra yAto vRkodrH| jaghAna dhArtarASTrANAM taM balaughamahArNavam / / 15 / nighnantaM mAmarInpazya dAnavAniva vAsavam // 30 -1246 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 78. 31 ] bhISmaparva [6. 73. 48 evamuktvA tato vIro yayau madhyena bhAratIm / vadhAya niSpeturudAyudhAste bhImasenasya mArgeSu gadApramathitairgajaiH // 31 yugakSaye ketavo yadvadugrAH // 40 sa dadarza tato bhImaM dahantaM ripuvAhinIm / pragRhya citrANi dhanUMSi vIrA jAtaM vRkSAniva balAtprabhaJjantaM raNe nRpAn // 32 ___ jyAnemighoSaiH pravikampayantaH / te hanyamAnAH samare rathinaH sAdinastathA / zarairavarSandrupadasya putraM pAdAtA dantinazcaiva cakrurArtasvaraM mahat // 33 yathAmbudA bhUdharaM vArijAlaiH / hAhAkArazca saMjajJe tava sainyasya mAriSa / nihatya tAMzcApi zaraiH sutIkSNaivadhyato bhImasenena kRtinA citrayodhinA // 34 na vivyathe samare citrayodhI // 41 tataH kRtAstrAste sarve parivArya vRkodaram / samabhyudIrNAzca tavAtmajAMstathA abhItAH samavartantaM zastravRSTyA samantataH // 35 nizAmya vIrAnabhitaH sthitAraNe / abhidrutaM zastrabhRtAM variSThaM jighAMsurumaM drupadAtmajo yuvA .. samantataH pANDavaM lokavIraiH / pramohanAstraM yuyuje mahArathaH / sainyena ghoreNa susaMgatena kruddho bhRzaM tava putreSu rAjadRSTvA balI pArSato bhImasenam // 36 __ ndaityeSu yadvatsamare mahendraH // 42 athopagacchaccharavikSatAGgaM tato vyamuhyanta raNe nRvIrAH padAtinaM krodhaviSaM vamantam / __ prmohnaastraahtbuddhisttvaaH| AzvAsayanpArSato bhImasenaM pradudruvuH kuravazcaiva sarve gadAhastaM kAlamivAntakAle // 37 savAjinAgAH sarathAH samantAt / niHzalyamenaM ca cakAra tUrNa parItakAlAniva naSTasaMjJAmAropayaJcAtmarathaM mhaatmaa| __mohopetAMstava putrAnnizamya // 43 bhRzaM pariSvajya ca bhImasena etasminneva kAle tu droNaH zastrabhRtAM varaH / mAzvAsayAmAsa ca zatrumadhye // 38 drupadaM tribhirAsAdya zarairvivyAdha dAruNaiH // 44 bhrAtUnathopetya tavApi putra so'tividdhastadA rAjanraNe droNena pArthivaH / stasminvimardai mahati prvRtte| apAyAmupado rAjanpUrvavairamanusmaran // 45 ayaM durAtmA drupadasya putraH jitvA tu drupadaM droNaH zaGkha dadhmau pratApavAn / __ samAgato bhImasenena sArdham / tasya zaGkhasvanaM zrutvA vitresuH sarvasomakAH // 46 taM yAta sarve sahitA nihantuM atha zuzrAva tejasvI droNaH zastrabhRtAM varaH / mA vo ripuH prArthayatAmanIkam // 39 pramohanAstreNa raNe mohitAnAtmajAstava // 47 zrutvA tu vAkyaM tamamRSyamANA tato droNo rAjagRddhI tvarito'bhiyayau raNAt / jyeSThAjJayA coditA dhArtarASTrAH / tatrApazyanmaheSvAso bhAradvAjaH pratApavAn / - 1247 - Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.73. 48 ] mahAbhArate [6. 74.4 dhRSTadyumnaM ca bhImaM ca vicarantau mahAraNe // 48 anyAMzca zatazo bANAnpreSayAmAsa pArSate / mohAviSTAMzca te putrAnapazyatsa mahArathaH / duryodhanahitArthAya bhartRpiNDamanusmaran // 63 tataH prajJAstramAdAya mohanAstraM vyazAtayat // 49 athAnyaddhanurAdAya pArSataH paravIrahA / atha pratyAgataprANAstava putrA mahArathAH / droNaM vivyAdha saptatyA rukmapuGkhaiH shilaashitaiH||64 punayuddhAya samare prayayurbhImapArSatau // 50 tasya droNaH punazcApaM cicchedAmitrakarzanaH / tato yudhiSThiraH prAha samAhUya svasainikAn / hayAMzca caturastUrNaM caturbhiH sAyakottamaiH // 65 gacchantu padavIM zaktyA bhImapArSatayoyudhi // 51 vaivasvatakSayaM ghoraM preSayAmAsa vIryavAn / saubhadrapramukhA vIrA rathA dvAdaza dNshitaaH| sArathiM cAsya bhallena preSayAmAsa mRtyave // 66 pravRttimadhigacchantu na hi zudhyati me manaH // 52 hatAzvAtsa rathAttarNamavaplutya mahArathaH / ta evaM samanujJAtAH zUrA vikrAntayodhinaH / Aruroha mahAbAhurabhimanyormahAratham // 67 . . bADhamityevamuktvA tu sarve puruSamAninaH / tataH sarathanAgAzvA samakampata vAhinI / madhyaMdinagate sUrye prayayuH sarva eva hi // 53 pazyato bhImasenasya pArSatasya ca pazyataH // 68 kekayA draupadeyAzca dhRSTaketuzca vIryavAn / tatprabhagnaM balaM dRSTvA droNenAmitatejasA / abhimanyu puraskRtya mahatyA senayA vRtAH // 54 nAzaknuvanvArayituM samastAste mahArathAH // 69 te kRtvA samare vyUha sUcImukhamariMdamAH / / vadhyamAnaM tu tatsainyaM droNena nizitaiH shraiH| . bibhidurdhArtarASTrANAM tadrathAnIkamAhave // 55 vyabhramattatra tatraiva kSobhyamANa ivArNavaH // 70 tAnprayAtAnmaheSvAsAnabhimanyupurogamAn / tathA dRSTvA ca tatsainyaM jahaSe ca balaM tava / bhImasenabhayAviSTA dhRSTadyumnavimohitA // 56 dRSTvAcAyaM ca saMkruddhaM dahantaM ripuvAhinIm / na saMdhArayituM zaktA tava senA jnaadhip| cukruzuH sarvato yodhAH sAdhu sAdhviti bhaart||71 madamUrchAnvitAtmAnaM pramadevAdhvani sthitA // 57 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi te'bhiyAtA maheSvAsAH suvarNavikRtadhvajAH / trisaptatitamo'dhyAyaH // 73 // parIpsanto'bhyadhAvanta dhRSTadyumnavRkodarau // 58 tau ca dRSTvA maheSvAsAnabhimanyupurogamAn / saMjaya uvaac| babhUvaturmudA yuktau nighnantau tava vAhinIm // 59 tato duryodhano rAjA mohAtpratyAgatastadA / dRSTvA ca sahasAyAntaM pAzcAlyo gurumAtmanaH / zaravarSeH punarbhImaM pratyavArayadacyutam // 1 nAzaMsata vadhaM vIraH putrANAM tava pArSataH // 60 ekIbhUtAH punazcaiva tava putrA mahArathAH / tato rathaM samAropya kekayasya vRkodaram / sametya samare bhImaM yodhayAmAsurudyatAH // 2 abhyadhAvatsusaMkruddho droNamiSvastrapAragam // 61 bhImaseno'pi samare saMprApya svarathaM punaH / tasyAbhipatatastUrNaM bhAradvAjaH pratApavAn / samAruhya mahAbAhuryayau yena tavAtmajaH / / 3 kruddhazciccheda bhallena dhanuH zatruniSUdanaH // 62 pragRhya ca mahAvegaM parAsukaraNaM dRDham / - 1248 - Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 74. 4] bhISmaparva [6. 74, 34 citraM zarAsanaM saMkhye zarairvivyAdha te sutAn // 4 / bhRzamazvaiH prajavitaiH prayayuryatra te rathAH // 19 tato duryodhano rAjA bhImasenaM mahAbalam / aparAhne tato rAjanprAvartata mahAnraNaH / nArAcena sutIkSNena bhRzaM marmaNyatADayat // 5 tAvakAnAM ca balinAM pareSAM caiva bhArata // 20 so'tividdho maheSvAsastava putreNa dhanvinA / abhimanyurvikarNasya hayAnhatvA mahAjavAn / krodhasaMraktanayano vegenorikSapya kArmukam // 6 athainaM paJcaviMzatyA kSudrakANAM samAcinot // 21 duryodhanaM tribhirvANairbAhvorurasi cArpayat / hatAzvaM rathamutsRjya vikarNastu mahArathaH / sa tathAmihato rAjA nAcalagirirADiva / / 7 Aruroha rathaM rAjaMzcitrasenasya bhAsvaram // 22 tau dRSTvA samare kruddhau vinighnantau parasparam / sthitAvekarathe tau tu bhrAtarau kuruvardhanau / duryodhanAnujAH sarve zUrAH saMtyaktajIvitAH // 8 ArjuniH zarajAlena chAdayAmAsa bhArata // 23 saMsmRtya mazritaM pUrva nigrahe bhImakarmaNaH / durjayo'tha vikarNazca kANi pazcabhirAyasaiH / nizcayaM manasA kRtvA nigrahItuM pracakramuH // 9 vivyadhAte na cAkampatkANirmerurivAcalaH // 24 tAnApatata evAjI bhImaseno mahAbalaH / duHzAsanastu samare kekayAnpazca mAriSa / pratyadyayau mahArAja gajaH pratigajAniva // 10 yodhayAmAsa rAjendra tadadbhutamivAbhavat // 25 bhRzaM kruddhazca tejasvI nArAcena samarpayat / draupadeyA raNe kruddhA duryodhanamavArayan / citrasenaM mahArAja tava putraM mahAyazAH / / 11 ekaikastribhirAnachatputraM tava vizAM pate // 26 tathetarAMstava sutAMstADayAmAsa bhArata / putro'pi tava durdharSo draupadyAstanayAraNe / zarairbahuvidhaiH saMkhye rukmapuGkhaiH suvegitaiH // 12 sAyakairnizitai rAjannAjaghAna pRthakpRthak // 27 tataH saMsthApya samare svAnyanIkAni sarvazaH / taizcApi viddhaH zuzubhe rudhireNa samukSitaH / abhimanyuprabhRtayaste dvAdaza mahArathAH // 13 giriprasravaNairyadvagirirdhAtuvimizritaiH // 28 preSitA dharmarAjena bhiimsenpdaanugaaH|| bhISmo'pi samare rAjanpANDavAnAmanIkinIm / pratyudyayurmahArAja tava putrAnmahAbalAn // 14 kAlayAmAsa balavAnpAlaH pazugaNAniva // 29 dRSTvA rathasthAMstAzUrAnsUryAgnisamatejasaH / tato gANDIvanirghoSaH prAdurAsIdvizAM pate / sarvAneva maheSvAsAnbhrAjamAnAzriyA vRtAn // 15 dakSiNena varUthinyAH pArthasyArInvinighnataH / / 30 mahAhave dIpyamAnAnsuvarNakavacojjvalAn / uttasthuH samare tatra kabandhAni smnttH| tatyajuH samare bhImaM tava putrA mahAbalAH // 16 kurUNAM cApi sainyeSu pANDavAnAM ca bhArata // 31 tAnnAmRSyata kaunteyo jIvamAnA gatA iti / zoNitodaM rathAvataM gajadvIpaM hayormiNam / anvIya ca punaH sarvAMstava putrAnapIDayat // 17 rathanaubhirnaravyAghrAH prateruH sainyasAgaram // 32 athAbhimanyuM samare bhImasenena saMgatam / chinnahastA vikavacA videhAzca narottamAH / pArSatena ca saMprekSya tava sainye mahArathAH // 18 patitAstatra dRzyante zatazo'tha sahasrazaH / / 33 duryodhanaprabhRtayaH pragRhItazarAsanAH / nihatairmattamAtaGgaiH zoNitaughapariplutaiH / ma. bhA. 157 - 1249 - Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 74. 34] - mahAbhArate [6. 75. 25 bhUrbhAti bharatazreSTha parvatairAcitA yathA // 34 caturbhirazvAJjavanAnanayadyamasAdanam // 11 tatrAdbhutamapazyAma tava teSAM ca bhArata / dvAbhyAM ca suvikRSTAbhyAM zarAbhyAmarimardanaH / na tatrAsItpumAnkazcidyo yoddhaM nAbhikAGkati // 35 chatraM ciccheda samare rAjJastasya rathottamAt // 12 evaM yuyudhire vIrAH prArthayAnA mahadyazaH / tribhizca tasya ciccheda jvalantaM dhvajamuttamam / . tAvakAH pANDavaiH sAdhu kAGkSamANA jayaM yudhi||36 chittvA taM ca nanAdoccaistava putrasya pazyataH // 13 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi rathAca sa dhvajaH zrImAnnAnAratnavibhUSitaH / ctuHspttitmo'dhyaayH||74|| papAta sahasA bhUmiM vidyujaladharAdiva // 14 jvalantaM sUryasaMkAzaM nAgaM maNimayaM zubham / saMjaya uvaac| dhvajaM kurupatezchinnaM dadRzuH sarvapArthivAH // 15 tato duryodhano rAjA lohitAyati bhaaskre| athainaM dazabhirbANaistotrairiva mahAgajam / .. saMgrAmarabhaso bhImaM hantukAmo'bhyadhAvata // 1 AjaghAna raNe bhImaH smayanniva mahArathaH // 16 tamAyAntamabhiprekSya nRvIraM dRDhavairiNam / tatastu rAjA sindhUnAM rathazreSTho jayadrathaH / bhImasenaH susaMkruddha idaM vacanamabravIt / / 2 duryodhanasya jagrAha pANi satpuruSocitAm // 17 ayaM sa kAlaH saMprApto varSapUgAbhikAGkitaH / kRpazca rathinAM zreSThaH kauravyamamitaujasam / adya tvAM nihaniSyAmi yadi notsRjase raNam // 3 AropayadrathaM rAjanduryodhanamamarSaNam // 18 : adya kuntyAH pariklezaM vanavAsaM ca kRtsnazaH / sa gADhaviddho vyathito bhImasenena sNyuge| draupadyAzca pariklezaM praNotsyAmi hate tvayi // 4 niSasAda rathopasthe rAjA duryodhanastadA // 19 yattvaM durodaro bhUtvA pANDavAnavamanyase / parivArya tato bhImaM hantukAmo jayadrathaH / tasya pApasya gAndhAre pazya vyasanamAgatam // 5 sthairanekasAhImasyAvArayaddizaH // 20 karNasya matamAjJAya saubalasya ca yatpurA / dhRSTaketustato rAjannabhimanyuzca vIryavAn / acintya pANDavAnkAmAdyatheSTaM kRtavAnasi // 6 kekayA draupadeyAzca tava putrAnayodhayan // 21 yAcamAnaM ca yanmohAddAzArhamavamanyase / citrasenaH sucitrazca citrAzvazcitradarzanaH / ulUkasya samAdezaM yaddadAsi ca hRSTavat // 7 cArucitraH sucAruzca tathA nandopanandakau // 22 adya tvA nihaniSyAmi sAnubandhaM sabAndhavam / aSTAvete maheSvAsAH sukumArA yazasvinaH / samIkariSye tatpApaM yatpurA kRtavAnasi // 8 abhimanyurathaM rAjansamantAtparyavArayan // 23 evamuktvA dhanurghore vikRSyoddhAmya cAsakRt / AjaghAna tatastUrNamabhimanyurmahAmanAH / samAdAya zarAnghorAnmahAzanisamaprabhAn // 9 ekaikaM paJcabhirviddhA zaraiH saMnataparvabhiH / SaDviMzattarasA kruddho mumocAzu suyodhane / vajramRtyupratIkAzairvicitrAyudhaniHsRtaiH // 24 jvalitAgnizikhAkArAnvajrakalpAnajihmagAn / / 10 / amRSyamANAste sarve saubhadraM rathasattamam / tato'sya kArmukaM dvAbhyAM sUtaM dvAbhyAM ca vivydhe| / vavarSurgiNaistIkSNairgiri merumivAmbudAH // 25 - 1250 - Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 75. 26 ] bhISmaparva [6. 75. 53 sa pIDyamAnaH samare kRtAstro yuddhadurmadaH / / kSurapreNa sutIkSNena prahasanniva bhArata // 39 abhimanyurmahArAja taavkaansmkmpyt| taM dRSTvA chinnadhanvAnaM zatAnIkaH sahodaram / yathA devAsure yuddhe vajrapANirmahAsurAn // 26 abhyapadyata tejasvI siMhavadvinadanmuhuH // 40 vikarNasya tato bhallAnpreSayAmAsa bhArata / zatAnIkastu samare dRDhaM visphArya kArmukam / caturdaza rathazreSTho ghorAnAzIviSopamAn / vivyAdha dazabhistUrNaM jayatsenaM shiliimukhaiH|| 41 dhvajaM sUtaM hayAMzcAsya chittvA nRtyannivAhave // 27 / athAnyena sutIkSNena sarvAvaraNabhedinA / punazcAnyAJzarAnpItAnakuNThAgrAzilAzitAn / / zatAnIko jayatsenaM vivyAdha hRdaye bhRzam // 42 preSayAmAsa saubhadro vikarNAya mahAbalaH // 28. / tathA tasminvartamAne duSkarNo bhrAturantike / te vikarNa samAsAdya kaGkabahiNavAsasaH / ciccheda samare cApaM nAkuleH krodhamUrchitaH / / 43 bhittvA dehaM gatA bhUmi jvalanta iva pannagAH // 29 athAnyaddhanurAdAya bhArasAdhanamuttamam / te zarA hemapuGkhAgrA vyadRzyanta mahItale / samAdatta zitAnbANAJzatAnIko mahAbalaH / / 44 vikarNarudhiraklinnA vamanta iva zoNitam // 30 tiSTha tiSTheti cAmatrya duSkarNaM bhrAturaprataH / vikarNaM vIkSya nirbhinnaM tasyaivAnye sahodarAH / mumoca nizitAnbANAjvalitAnpannagAniva // 45 abhyadravanta samare saubhadrapramukhArathAn // 31 tato'sya dhanurekena dvAbhyAM sUtaM ca maariss| abhiyAtvA tathaivAzu rathasthAnsUryavarcasaH / ciccheda samare tUrNaM taM ca vivyAdha saptabhiH // 46 avidhyansamare'nyonyaM saMrabdhA yuddhadurmadAH / / 32 azvAnmanojavAMzcAsya kalmASAnvItakalmaSaH / durmukhaH zrutakarmANaM viddhA saptabhirAzugaiH / jaghAna nizitaistUrNaM sarvAndvAdazabhiH shraiH|| 47 dhvajamekena ciccheda sArathiM cAsya saptabhiH / / 33 athApareNa bhallena sumuktena nipAtinA / azvAJjAmbUnadairjAlaiH pracchannAnvAtaraMhasaH / duSkaNaM samare kruddho vivyAdha hRdaye bhRzam // 48 jaghAna SaDbhirAsAdya sArathiM cAbhyapAtayat // 34 duSkaNaM nihataM dRSTvA paJca rAjanmahArathAH / sa hatAzve rathe tiSThazrutakarmA mahArathaH / jighAMsantaH zatAnIkaM sarvataH paryavArayan // 49 zakti cikSepa saMkruddho maholkA jvalitAmiva // 35 chAdyamAnaM zaravAtaiH zatAnIkaM yazasvinam / sA durmukhasya vipulaM varma bhittvA yazasvinaH / abhyadhAvanta saMrabdhAH kekayAH paJca sodraaH||50 vidArya prAvizadbhami dIpyamAnA sutejanA // 36 tAnabhyApatataH prekSya tava putrA mahArathAH / taM dRSTvA virathaM tatra sutasomo mahAbalaH / pratyudyayumahArAja gajA iva mahAgajAn // 51 pazyatAM sarvasainyAnAM rathamAropayatsvakam // 37 durmukho durjayazcaiva tathA durmarSaNo yuvA / zrutakIrtistathA vIro jayatsenaM sutaM tava / za@jayaH zatrusahaH sarve kruddhA yazasvinaH / abhyayAtsamare rAjanhantukAmo yazasvinam / / 38 pratyudyAtA mahArAja kekayAnbhrAtaraH samam // 52 tasya vikSipatazcApaM zrutakIrtermahAtmanaH / rathainagarasaMkAzairhayairyuktairmanojavaiH / ciccheda samare rAjaJjayatsenaH sutastava / nAnAvarNavicitrAbhiH patAkAbhiralaMkRtaiH // 53 - 1251 - Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 75. 54 ] mahAbhArate [6. 76. 12 varacApadharA vIrA vicitrakavacadhvajAH / pravizya bhImena nibarhito'smi vivizuste paraM sainyaM siMhA iva vanAdvanam // 54 ghoraiH zarairmRtyudaNDaprakAzaiH // 5 teSAM sutumulaM yuddhaM vyatiSaktarathadvipam / kruddhaM tamuvIkSya bhayena rAjaavartata mahAraudraM ninnatAmitaretaram / ___ saMmUrchito nAlabhaM zAntimadya / anyonyAgaskRtAM rAjanyamarASTravivardhanam // 55 icche prasAdAttava satyasaMdha muhUrtAstamite sUrye cakruyuddhaM sudAruNam / ___prAptuM jayaM pANDaveyAMzca hantum // 6 rathinaH sAdinazcaiva vyakIryanta sahasrazaH // 56 tenaivamuktaH prahasanmahAtmA tataH zAMtanavaH kruddhaH zaraiH saMnataparvabhiH / / duryodhanaM jAtamanyuM viditvaa| nAzayAmAsa senAM vai bhISmasteSAM mahAtmanAm / taM pratyuvAcAvimanA manasvI pAJcAlAnAM ca sainyAni zarairninye yamakSayam / / 57 gaGgAsutaH zastrabhRtAM variSThaH // . . . evaM bhittvA maheSvAsaH pANDavAnAmanIkinIm / pareNa yatnena vigAhya senAM kRtvAvahAraM sainyAnAM yayau skhazibiraM nRpa // 58 sarvAtmanAhaM tava rAjaputra / dharmarAjo'pi saMprekSya dhRSTadyumnavRkodarau / icchAmi dAtuM vijayaM sukhaM ca .. mUrdhni caitAvupAghrAya saMhRSTaH zibiraM yayau // 59 ___ na cAtmAnaM chAdaye'haM tvadarthe // 8 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi ete tu raudrA bahavo mahArathA paJcasaptatimo'dhyAyaH // 75 // ___ yazasvinaH zUratamAH kRtAstrAH / ye pANDavAnAM samare sahAyA saMjaya uvaac| jitaklamAH krodhaviSa vamanti // 9 atha zUrA mahArAja parasparakRtAgasaH / te neha zakyAH sahasA vijetuM jagmuH svazibirANyeva rudhireNa samukSitAH 1 ___ vIryonnaddhAH kRtavairAstvayA c| vizramya ca yathAnyAyaM pUjayitvA parasparam / ahaM hyetAnpratiyotsyAmi rAjasaMnaddhAH samadRzyanta bhUyo yuddhacikIrSayA // 2. ___sarvAtmanA jIvitaM tyajya vIra // 10 tatastava suto rAjaMzcintayAbhipariplutaH / raNe tavArthAya mahAnubhAva .. visravacchoNitAktAGgaH papracchedaM pitAmaham // 3 na jIvitaM rakSyatamaM mmaady| sainyAni raudrANi bhayAnakAni sAMstavArthAya sadevadaityAvyUDhAni smygbhuldhvjaani| llokAndaheyaM kimu zaastaveha // 11 vidArya hatvA ca nipIDya zUrA tatpANDavAnyodhayiSyAmi rAja. ste pANDavAnAM tvaritA rathaughAH // 4 priyaM ca te sarvamahaM kariSye / saMmohya sarvAnyudhi kIrtimanto zrutvaiva caitatparamapratIto . . vyUhaM ca taM makaraM vajrakalpam / duryodhanaH prItamanA babhUva // 12 - 1252 - 76 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 76. 13] bhISmaparva [6. 77. 14 77 sarvANi sainyAni tataH prahRSTo nirgacchatetyAha nRpAMzca sarvAn / saMjaya uvaac| tadAjJayA tAni viniryayuddhataM athAtmajaM tava punargAGgeyo dhyAnamAsthitam / rathAzvapAdAtagajAyutAni // 13 abravIdbharatazreSThaH saMpraharSakaraM vacaH / / 1 / praharSayuktAni tu tAni rAja ahaM droNazca zalyazca kRtavarmA ca sAtvataH / ___ mahAnti nAnAvidhazastravanti / azvatthAmA vikarNazca somadatto'tha saindhavaH // 2 sthitAni nAgAzvapadAtimanti vindAnuvindAvAvantyau bAhikaH saha bAhikaiH / virejurAjau tava rAjanbalAni // 14 trigartarAjazca balI mAgadhazca sudurjayaH // 3 vRndaiH sthitAzcApi susaMprayuktA- . bRhadbalazca kausalyazcitraseno viviNshtiH|| __zcakAzire dantigaNAH samantAt / rathAzca bahusAhasrAH zobhamAnA mahAdhvajAH // 4 zastrAstravidbhirnaradeva yodhai dezajAzca hayA rAjansvArUDhA hysaadimiH| radhiSThitAH sainyagaNAstvadIyAH // 15 gajendrAzca madodvRttAH prabhinnakaraTAmukhAH // 5 . rathaizca pAdAtagaz2AzvasaMdhaiH pAdAtAzca tathA zUrA nAnApraharaNAyudhAH / prayAdbhirAjau vidhivatpraNunnaiH / nAnAdezasamutpannAstvadarthe yo mudyatAH // 6 samuddhataM vai taruNArkavarNa ete cAnye ca bahavastvadarthe tyaktajIvitAH / rajo babhau chAdayatsUryarazmIn // 16 devAnapi raNe jetuM samarthA iti me matiH // 7 rejuH patAkA rathadantisaMsthA avazyaM tu mayA rAjaMstava vAcyaM hitaM sdaa| __ vAteritA bhrAmyamANAH samantAt / azakyAH pANDavA jetuM devairapi savAsavaiH / nAnAraGgAH samare tatra rAja vAsudevasahAyAzca mahendrasamavikramAH // 8 .. medhairyuktA vidyutaH khe yathaiva // 17 sarvathAhaM tu rAjendra kariSye vacanaM tava / dhanUMSi visphArayatAM nRpANAM pANDavAnvA raNe jeSye mAM vA jeSyanti paannddvaaH||9 babhUva shbdstumulo'tighorH| evamuktvA dadau cAsmai vizalyakaraNIM zubhAm / vimathyato devamahAsuraughai oSadhIM vIryasaMpannAM vizalyazcAbhavattadA // 10 yathArNavasyAdiyuge tadAnIm // 18 tataH prabhAte vimale svenAnIkena vIryavAn / tadupranAdaM bahurUpavaNaM avyUhata svayaM vyUha bhISmo vyUhavizAradaH // 11 tavAtmajAnAM samudIrNamevam / maNDalaM manujazreSTha nAnAzastrasamAkulam / babhUva sainyaM ripusainyahantu saMpUrNa yodhamukhyaizca tathA dantipadAtibhiH // 12 yugAntameghaughanibhaM tadAnIm // 19 . rathairanekasAhauH samantAtparivAritam / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi azvavRndaimahadbhizca RSTitomaradhAribhiH / / 13 SaTsaptatitamo'dhyAyaH // 76 // | nAge nAge rathAH sapta sapta cAzvA rathe rthe| - 1253 - Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 77. 14] mahAbhArate [6. 77.42 anvazvaM daza dhAnuSkA dhAnuSke sapta carmiNaH // 14 abhidudrAva vegena matto mattamiva dvipam // 28 evaMvyUha mahArAja tava sainyaM mahArathaiH / alambusastato rAjansAtyakiM yuddhadurmadam / sthitaM raNAya mahate bhISmeNa yudhi pAlitam // 15 sasainyaM samare kruddho rAkSasaH samabhidravat // 29 dazAzvAnAM sahasrANi dantinAM ca tathaiva c| ... bhUrizravA raNe yatto dhRSTaketumayodhayat / sthAnAmayutaM cApi putrAzca tava dNshitaaH|| zrutAyuSaM tu rAjAnaM dharmaputro yudhiSThiraH // 30 citrasenAdayaH zUrA abhyarakSanpitAmaham // 16 / cekitAnastu samare kRpamevAnvayodhayat / . rakSyamANazca taiH zUrairgopyamAnAzca tena te / zeSAH pratiyayuryattA bhImameva mahAratham // 31 saMnaddhAH samadRzyanta rAjAnazca mahAbalAH // 17 tato rAjasahasrANi parivatrurdhanaMjayam / duryodhanastu samare daMzito rathamAsthitaH / zaktitomaranArAcagadAparighapANayaH // 32 vyabhrAjata zriyA juSTo yathA zakrastriviSTape // 18 arjuno'tha bhRzaM kruddho vArSNeyamidamabravIt / . tataH zabdo mahAnAsItputrANAM tava bhArata / pazya mAdhava sainyAni dhArtarASTrasya saMyuge / rathaghoSazca tumulo vAditrANAM ca nisvanaH // 19 vyUDhAni vyUhaviduSA gAGgeyena mahAtmanA // 33 bhISmeNa dhArtarASTrANAM vyUDhaH pratyaGmukho yudhi / yuddhAbhikAmAzUrAMzca pazya mAdhava daMzitAn / maNDalaH sumahAvyUho durbhedyo'mitraghAtinAm / trigartarAjaM sahitaM bhrAtRbhiH pazya kezava // 34 sarvataH zuzubhe rAjanraNe'rINAM durAsadaH // 20 adyaitAnpAtayiSyAmi pazyataste janArdana / maNDalaM tu samAlokya vyUhaM paramadAruNam / ya ime mAM yaduzreSTha yoddhukAmA raNAjire // 35 svayaM yudhiSThiro rAjA vyUhaM vajramathAkarot // 21 evamuktvA tu kaunteyo dhanurdhyAmavamRjya ca / tathA vyUDheSvanIkeSu yathAsthAnamavasthitAH / vavarSa zaravarSANi narAdhipagaNAnprati // 36 rathinaH sAdinazcaiva siMhanAdamathAnadan // 22 te'pi taM parameSvAsAH zaravarSairapUrayan / bibhitsavastato vyUhaM niryayuyuddhakAGkSiNaH / taDAgamiva dhArAbhiryathA prAvRSi toyadAH // 37 itaretarataH zUrAH sahasainyAH prahAriNaH // 23 hAhAkAro mahAnAsIttava sainye vizAM pate / bhAradvAjo yayau matsyaM drauNizcApi zikhaNDinam / chAdyamAnau bhRzaM kRSNau zarairdRSTvA mahAraNe // 38 svayaM duryodhano rAjA pArSataM samupAdravat // 24 devA devarSayazcaiva gandharvAzca mahoragAH / nakulaH sahadevazca rAjanmadrezamIyatuH / vismayaM paramaM jagmurdRSTvA kRSNau tathAgatau // 39 vindAnuvindAvAvantyAvirAvantamabhidrutau / / 25 tataH kruddho'rjuno rAjannaindramastramudIrayat / sarve nRpAstu samare dhanaMjayamayodhayan / / tatrAdbhutamapazyAma vijayasya parAkramam / / 40 bhImaseno raNe yatto hArdikyaM samavArayat // 26 / zastravRSTiM parairmuktAM zaraudhairyadavArayat / citrasenaM vikaNaM ca tathA durmarSaNaM vibho| / na ca tatrApyanirbhinnaH kazcidAsIdvizAM pate // 41 ArjuniH samare rAjaMstava putrAnayodhayat // 27 teSAM rAjasahasrANAM hayAnAM dantinAM tthaa| prAgjyotiSa maheSvAsaM haiDimbo raaksssottmH| / dvAbhyAM tribhiH zaraizcAnyAnpArtho vivyAdha mAriSa / / - 1254 - Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 77. 43] bhISmaparva [6. 78. 25 te hanyamAnAH pArthena bhISmaM zAMtanavaM yayuH / / tathA zAMtanavaM bhISmaM zvetAzvaM zvetakAmukam / agAdhe majjamAnAnAM bhISmastrAtAbhavattadA // 43 na zekuH pANDavA draSTuM zvetagrahamivoditam // 12 Apatadbhistu taistatra prabhagnaM tAvakaM balam / sa sarvataH parivRtastrigarteH sumhaatmbhiH|| saMcukSubhe mahArAja vAtairiva mahArNavaH // 44 | bhrAtRbhistava putraizca tathAnyaizca mahArathaiH // 13 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi bhAradvAjastu samare matsyaM vivyAdha patriNA / saptasaptatitamo'dhyAyaH // 77 // dhvajaM cAsya zareNAjau dhanuzcaikena cicchide // 14 78 tadapAsya dhanuzchinnaM virATo vAhinIpatiH / saMjaya uvAca / anyadAdatta vegena dhanurbhArasahaM dRDham / tathA pravRtte saMgrAme nivRtte ca suzarmaNi / zarAMzcAzIviSAkArAjvalitAnpannagAniva // 15 prabhaneSu ca vIreSu pANDavena mahAtmanA // 1 droNaM tribhiH pravivyAdha caturbhizcAsya vAjinaH / kSubhyamANe bale tUrNaM sAgarapratime tava / dhvajamekena vivyAdha sArathiM cAsya paJcabhiH / pratyudyAte ca gAGgeye tvaritaM vijayaM prati // 2 dhanurekeSuNAvidhyattatrAkrudhyahijarSabhaH // 16 dRSTvA duryodhano rAjaraNe pArthasya vikramam / / tasya droNo'vadhIdazvAzaraiH saMnataparvabhiH / tvaramANaH samabhyetya sAMstAnabravInnRpAn / / 3 / / aSTAbhirbharatazreSTha sUtamekena patriNA // 17 teSAM ca pramukhe zUraM suzarmANaM mahAbalam / sa hatAzvAdavaplutya syandanAddhatasArathiH / madhye sarvasya sainyasya bhRzaM saMharSayanvacaH // 4 Aruroha rathaM tUrNaM zaGkhasya rathinAM varaH // 18 eSa bhISmaH zAMtanavo yo kAmo dhanaMjayam / tatastu tau pitAputrI bhAradvAjaM rathe sthitau / sarvAtmanA kuruzreSThastyaktvA jIvitamAtmanaH // 5 mahatA zaravarSeNa vArayAmAsaturbalAt // 19 taM prayAntaM parAnIkaM sarvasainyena bhAratam / bhAradvAjastataH RddhaH zaramAzIviSopamam / saMyattAH samare sarve pAlayadhvaM pitAmaham // 6 cikSepa samare tUrNaM zaGkha prati janezvara // 20 bADhamityevamuktvA tu tAnyanIkAni sarvazaH / sa tasya hRdayaM bhittvA pItvA zoNitamAhave / narendrANAM mahArAja samAjagmuH pitAmaham // 7 jagAma dharaNiM bANo lohitArdIkRtacchaviH // 21 tataH prayAtaH sahasA bhISmaH zAMtanavo'rjunam / sa papAta rathAttUrNaM bhAradvAjazarAhataH / raNe bhAratamAyAntamAsasAda mahAbalam // 8 dhanustyaktvA zarAMzcaiva pitureva samIpataH // 22 mahAzvetAzvayuktena bhImavAnaraketunA / hataM svamAtmajaM dRSTvA virATaH prAdravadbhayAt / mahatA meghanAdena rathenAti virAjata // 9 | utsRjya samare droNaM vyAttAnanamivAntakam // 23 samare sarvasainyAnAmupayAtaM dhanaMjayam / bhAradvAjastatastUrNaM pANDavAnAM mahAcamUm / abhavattumulo nAdo bhayAdRSTvA kirITinam // 10 dArayAmAsa samare zatazo'tha sahasrazaH // 24 abhIzuhastaM kRSNaM ca dRSTvAdityamivAparam / zikhaNDyapi mahArAja drauNimAsAdya saMyuge / madhyaMdinagataM saMkhye na zekuH prativIkSitum // 11 / AjaghAna bhruvormadhye nArAcaistribhirAzugaiH // 25 --1255. Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 78. 26 ] mahAbhArate [6. 78. 51 sa babhau narazArdUlo lalATe saMsthitaitribhiH / nAsaMbhramadyatsamare vadhyamAnaH zitaiH zaraiH // 38 zikharaiH kAJcanamayairmerustribhirivocchritaiH // 26 aindramastraM ca vArSNeyo yojayAmAsa bhArata / azvatthAmA tataH kruddho nimeSArdhAcchikhaNDinaH / vijayAdyadanuprAptaM mAdhavena yazasvinA // 39 sUtaM dhvajamatho rAjaMsturagAnAyudhaM tathA / tadanaM bhasmasAtkRtvA mAyAM tAM rAkSasI tdaa| zarairbahubhiruddizya pAtayAmAsa saMyuge // 27 alambusaM zaraiorairabhyAkirata sarvazaH / sa hatAzvAdavaplutya rathAdvai rathinAM vrH| parvataM vAridhArAbhiH prAvRSIva balAhakaH / 40 khagamAdAya nizitaM vimalaM ca zarAvaram / tattathA pIDitaM tena mAdhavena mhaatmnaa| zyenavaDhyacaratkruddhaH zikhaNDI zatrutApanaH // 28 pradudrAva bhayAdrakSo hitvA sAtyakimAhave // 41 sakhaGgasya mahArAja caratastasya sNyuge| tamajeyaM rAkSasendraM saMkhye maghavatA api / nAntaraM dadRze drauNistadadbhutamivAbhavat / / 29 zaineyaH prANadajjitvA yodhAnAM tava pazyatAm // 42 tataH zarasahasrANi bahUni bhrtrssbh| nyahanattAvakAMzcApi sAtyakiH satyavikramaH / preSayAmAsa samare drauNiH paramakopanaH // 30 nizitairbahubhirbANaiste'dravanta bhayArditAH // 43 tAmApatantIM samare zaravRSTiM sudAruNAm / etasminneva kAle tu drupadasyAtmajo blii| asinA tIkSNadhAreNa ciccheda balinAM varaH // 31 / dhRSTadyumno mahArAja tava putraM janezvaram / tato'sya vimalaM drauNiH zatacandraM manoramam / / chAdayAmAsa samare zaraiH saMnataparvabhiH // 44 carmAcchinadasiM cAsya khaNDayAmAsa sNyuge| saMchAdyamAno vizikhaidhRSTadyumnena bhArata / zitaiH subahuzo rAjastaM ca vivyAdha patribhiH // 32 vivyathe na ca rAjendra tava putro janezvaraH // 45 zikhaNDI tu tataH khaDga khaNDitaM tena sAyakaiH / dhRSTadyumnaM ca samare tUrNa vivyAdha sAyakaiH / Avidhya vyasRjattUrNa jvalantamiva pannagam // 33 SaSTyA ca triMzatA caiva tadadbhutamivAbhavat // 46 tamApatantaM sahasA kAlAnalasamaprabham / tasya senApatiH kruddho dhanuzciccheda mAriSa / ciccheda samare drauNirdarzayanpANilAghavam / hayAMzca caturaH zIghraM nijaghAna mahArathaH / zikhaNDinaM ca vivyAdha zarairbahubhirAyasaiH // 34 zaraizcainaM sunizitaiH kSipraM vivyAdha sptbhiH||47 zikhaNDI tu bhRzaM rAjastADyamAnaH zitaiH zaraiH / sa hatAzvAnmahAbAhuravaplutya rathAdvalI / Aruroha rathaM tUrNa mAdhavasya mahAtmanaH // 35 padAtirasimudyamya prAdravatpArSataM prati // 48 sAtyakistu tataH kruddho rAkSasaM kruurmaahve|| zakunistaM samabhyetya rAjagRddhI mahAbalaH / alambusaM zoravivyAdha balinaM balI // 36 rAjAnaM sarvalokasya rathamAropayatsvakam // 49 rAkSasendrastatastasya dhanuzciccheda bhArata / tato nRpaM parAjitya pArSataH prviirhaa| ardhacandreNa samare taM ca vivyAdha saaykaiH|| nyahanattAvakaM sainyaM vajrapANirivAsuram // 50 mAyAM ca rAkSasIM kRtvA zaravaSairavAkirat // 37 kRtavarmA raNe bhImaM zarairArchanmahAratham / tatrAdbhutamapazyAma zaineyasya parAkramam / pracchAdayAmAsa ca taM mahAmegho raviM yathA // 51 - 1256 - Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 78. 52] bhISmaparva [6. 79.21 tataH prahasya samare bhImasenaH paraMtapaH / na doSeNa kuruzreSTha kauravAngantumarhasi // 7 preSayAmAsa saMkruddhaH sAyakAnkRtavarmaNe // 52 tavAparAdhAtsumahAnsaputrasya vizAM pate / tairaryamAno'tirathaH sAtvataH shstrkovidH| pRthivyAH prakSayo ghoro yamarASTravivardhanaH // 8 nAkampata mahArAja bhImaM cAIcchitaiH zaraiH / / 53 . AtmadoSAtsamutpannaM zocituM nArhase nRpa / tasyAzvAMzcaturo hatvA bhImaseno mahAbalaH / na hi rakSanti rAjAnaH sarvArthAnnApi jIvitam // 9 sArathiM pAtayAmAsa dhvajaM ca supariSkRtam // 54 yuddhe sukRtinAM lokAnicchanto vasudhAdhipAH / shrairbhuvidhaishcainmaacinotprviirhaa| camU vigAhya yudhyante nityaM svargaparAyaNAH // 10 zakalIkRtasarvAGgaH zvAvidvatsamadRzyata // 55 pUrvAhe tu mahArAja prAvartata janakSayaH / hatAzvAttu rathAtUrNaM vRSakasya rathaM yayau / tanmamaikamanA bhUtvA zRNu devAsuropamam // 11 syAlasya te mahArAja teva putrasya pazyataH // 56 Avantyau tu maheSvAsau mahAtmAnau mahAbalau / bhImaseno'pi saMkruddhastava sainyamupAdravat / irAvantamabhiprekSya sameyAtAM raNotkaTau / nijaghAna ca saMkruddho daNDapANirivAntakaH // 57 teSAM pravavRte yuddhaM tumulaM lomaharSaNam // 12 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi irAvAMstu susaMkruddho bhrAtarau devarUpiNau / aSTasaptatitamo'dhyAyaH // 78 // vivyAdha nizitaistUrNaM zaraiH saMnataparvabhiH / tAvenaM pratyavidhyetAM samare citrayodhinau // 13 . dhRtarASTra uvAca / yudhyatAM hi tathA rAjanvizeSo na vyadRzyata / bahUnIha vicitrANi dvairathAni sma sNjy|| yatatAM zatrunAzAya kRtapratikRtaiSiNAm // 14 pANDUnAM mAmakaiH sArdhamazrauSaM tava jalpataH // 1 irAvAMstu tato rAjannanuvindasya sAyakaiH / na caiva mAmakaM kaMciddhRSTaM zaMsasi saMjaya / caturbhizcaturo vAhAnanayadyamasAdanam // 15 nityaM pANDusutAndRSTAnabhagnAMzcaiva zaMsasi // 2 bhallAbhyAM ca sutIkSNAbhyAM dhanuH ketuM ca mAriSa / jIyamAnAnvimanaso mAmakAnvigataujasaH / ciccheda samare rAjastadadbhutamivAbhavat // 16 vadase saMyuge sUta diSTametadasaMzayam // 3 tyaktvAnuvindo'tha rathaM vindasya rathamAsthitaH / saMjaya uvAca / dhanurgRhItvAnavamaM bhArasAdhanamuttamam // 17 yathAzakti yathotsAhaM yuddhe ceSTanti tAvakAH / tAvekasthau raNe vIrAvAvantyau rathinAM vrau| darzayAnAH paraM zaktyA pauruSaM puruSarSabha // 4 zarAnmumucatustUrNamirAvati mahAtmani // 18 gaGgAyAH suranadyA vai svAdubhUtaM yathodakam / tAbhyAM muktA mahAvegAH zarAH kAJcanabhUSaNAH / mahodadhiguNAbhyAsAllavaNatvaM nigacchati // 5 divAkarapathaM prApya chAdayAmAsurambaram // 19 tathA tatpauruSaM rAjastAvakAnAM mahAtmanAm / irAvAMstu tataH kruddho bhrAtarau tau mahArathau / prApya pANDusutAnvIrAnvyarthaM bhavati saMyuge // 6 vavarSa zaravarSeNa sArathiM cApyapAtayat // 20 ghaTamAnAnyathAzakti kurvANAnkarma duSkaram / tasminnipatite bhUmau gatasattve'tha sArathau / ma. bhA. 158 - 1257 - Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 79. 21] mahAbhArate [6. 79. 50 rathaH pradudrAva dizaH samuddhAntahayastataH // 21 / tasyAzvAMzcaturaH saMkhye pAtayAmAsa sAyakaiH // 36 tau sa jitvA mahArAja naagraajsutaasutH| sa hatAzve rathe tiSThanrAkSasendraH pratApavAn / . pauruSaM khyApayaMstUrNaM vyadhamattava vAhinIm // 22 zakti cikSepa vegena prAgjyotiSagajaM prati // 37 sA vadhyamAnA samare dhArtarASTrI mahAcamUH / tAmApatantI sahasA hemadaNDAM suvegitAm / vegAnbahuvidhAMzcakre viSaM pItveva mAnavaH // 23 tridhA ciccheda nRpatiH sA vyakIryata medinIm / haiDimbo rAkSasendrastu bhagadattaM samAdravat / zakti vinihatAM dRSTvA haiDimbaH prAdravadbhayAt / rathenAdityavarNena sadhvajena mahAbalaH // 24 yathendrasya raNAtpUrva namucirdai tyasattamaH / / 39 tataH prAgjyotiSo rAjA nAgarAjaM samAsthitaH / taM vijitya raNe zUraM vikrAntaM khyAtapauruSam / yathA vajradharaH pUrva saMgrAme tArakAmaye // 25 ajeyaM samare rAjanyamena varuNena ca // 40 tatra devAH sagandharvA RSayazca samAgatAH / pANDavIM samare senAM saMmamarda sakuJjaraH / . vizeSaM na sma vividu DimbabhagadattayoH // 26 yathA vanagajo rAjanmRdzcarati padminIm // 41 yathA surapatiH zakrastrAsayAmAsa dAnavAn / madrezvarastu samare yamAbhyAM saha saMgataH / tathaiva samare rAjaMtrAsayAmAsa pANDavAn // 27 svasrIyau chAdayAMcakre zaraudhaiH pANDunandanau / / 4. tena vidrAvyamANAste pANDavAH sarvatodizam / sahadevastu samare mAtulaM vIkSya saMgatam / trAtAraM nAbhyavindanta sveSvanIkeSu bhArata // 28 avArayaccharaugheNa megho yadvadivAkaram // 43 bhaimaseni rathasthaM tu tatrApazyAma bhArata / chAdyamAnaH zaraugheNa hRSTarUpataro'bhavat / zeSA vimanaso bhUtvA prAdravanta mahArathAH // 29 tayozcApyabhavatprItiratulA mAtRkAraNAt // 44 nivRtteSu tu pANDUnAM punaH sainyeSu bhaart| .. tataH prahasya samare nakulasya mhaarthH|| AsInniSTAnako ghorastava sainyeSu saMyuge // 30 azvAnvai caturo rAjazcaturbhiH sAyakottamaiH / ghaTotkacastato rAjanbhagadattaM mahAraNe / preSayAmAsa samare yamasya sadanaM prati / / 45 zaraiH pracchAdayAmAsa meraM girimivAmbudaH // 31 hatAzvAttu rathAttUrNamavaplutya mahArathaH / / nihatya tAzarAnrAjA rAkSasasya dhanucyutAn / Aruroha tato yAnaM bhrAtureva yazasvinaH // 46 bhaimaseni raNe tUrNaM sarvamarmasvatADayat // 32 ekasthau tu raNe zUrau dRDhe vikSipya kArmuke / sa tADyamAno bahubhiH zaraiH saMnataparvabhiH / madrarAjarathaM kruddhau chAdayAmAsatuH kSaNAt // 47 na vivyathe rAkSasendro bhidyamAna ivAcalaH // 33 / sa cchAdyamAno bahubhiH zaraiH saMnataparvabhiH / tasya prAgjyotiSaH kruddhastomarAnsa cturdsh| svasrIyAbhyAM naravyAghro nAkampata yathAcalaH / preSayAmAsa samare tAMzca ciccheda rAkSasaH // 34 / prahasanniva tAM cApi zaravRSTiM jaghAna ha // 48 sa tAMchittvA mahAbAhustomarAnnizitaiH shraiH|| sahadevastataH kruddhaH zaramudyamya vIryavAn / bhagadattaM ca vivyAdha saptatyA kaGkapatribhiH // 35 madrarAjamabhiprekSya preSayAmAsa bhArata // 49 tataH prAgjyotiSo rAjanprahasanniva bhaart| sa zaraH preSitastena garutmAniva.vegavAn / - 1258 - Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 79. 50] bhISmaparva [ 6. 80. 22 madrarAjaM vinirbhidya nipapAta mahItale // 50 yathA yugAnte bhUtAni dhakSyanniva hutAzanaH // 8 sa gADhaviddho vyathito rathopasthe mahArathaH / kruddhaM tu pANDavaM dRSTvA devgndhrvraaksssaaH| niSasAda mahArAja kazmalaM ca jagAma ha // 51 pravivyathumahArAja vyAkulaM cApyabhUjagat // 9 taM visaMjJaM nipatitaM sUtaH saMprekSya sNyuge| sarveSAM caiva bhUtAnAmidamAsInmanogatam / apovAha rathenAjau yamAbhyAmabhipIDitam // 52 trIllokAnadya saMkruddho nRpo'yaM dhakSyatIti vai // 10 dRSTvA madrezvararathaM dhArtarASTrAH parAGmukham / RSayazcaiva devAzca cakruH svastyayanaM mahat / sarve vimanaso bhUtvA nedamastItyacintayan // 53 lokAnAM nRpa zAntyarthaM krodhite pANDave tadA // 11 nirjitya mAtulaM saMkhye mAdrIputrau mahArathauM / sa ca krodhasamAviSTaH sRkviNI parilelihan / dadhmaturmuditau zaGkhA siMhanAdaM vinedatuH / / 54 dadhArAtmavapurghoraM yugAntAdityasaMnibham / / 12 / abhidudruvaturdRSTau tava sainyaM vizAM pate / tataH sarvANi sainyAni tAvakAni vizAM pate / yathA daityacamU rAjannindropendrAvivAmarau // 55 nirAzAnyabhavaMstatra jIvitaM prati bhArata // 13 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi sa tu dhairyeNa taM kopaM saMnivArya mahAyazAH / ekonaashiititmo'dhyaayH|| 79 // zrutAyuSaH praciccheda muSTideze mahaddhanuH // 14 athainaM chinnadhanvAnaM nArAcena stanAntare / saMjaya uvAca / nirbibheda raNe rAjA sarvasainyasya pazyataH // 15 tato yudhiSThiro rAjA madhyaM prApte divAkare / satvaraM caraNe rAjastasya vAhAnmahAtmanaH / zrutAyuSamabhiprekSya codayAmAsa vAjinaH // 1 / nijaghAna zaraiH kSipraM sUtaM ca sumahAbalaH // 16 abhyadhAvattato rAjA zrutAyuSamariMdamam / hatAzvaM tu rathaM tyaktvA dRSTvA rAjJastu pauruSam / vinighnansAyakaistIkSNairnavabhinataparvabhiH // 2 vipradudrAva vegena zrutAyuH samare tadA // 17 sa saMvArya raNe rAjA preSitAndharmasUnunA / tasmiJjite maheSvAse dharmaputreNa saMyuge / zarAnsapta maheSvAsaH kaunteyAya samarpayat // 3 duryodhanabalaM rAjansarvamAsItparAGmukham // 18 te tasya kavacaM bhittvA papuH shonnitmaahve| etatkRtvA mahArAja dharmaputro yudhiSThiraH / asUniva vicinvanto dehe tasya mahAtmanaH // 4 vyAttAnano yathA kAlastava sainyaM jaghAna ha // 19 pANDavastu bhRzaM viddhastena rAjJA mahAtmanA / cekitAnastu vArSNeyo gautamaM rathinAM varam / raNe varAhakarNena rAjAnaM hRdi vivyadhe // 5 prekSatAM sarvasainyAnAM chAdayAmAsa sAyakaiH // 20 athApareNa bhallena ketuM tasya mahAtmanaH / saMnivArya zarAMstAMstu kRpaH zAradvato yudhi / rathazreSTho rathAttUrNaM bhUmau pArtho nyapAtayat // 6 cekitAnaM raNe yattaM rAjanvivyAdha patribhiH // 21 ketuM nipatitaM dRSTvA zrutAyuH sa tu pArthivaH / athApareNa bhallena dhanuzciccheda mAriSa / pANDavaM vizikhaitIkSNai rAjanvivyAdha saptabhiH // 7 sArathiM cAsya samare kSiprahasto nyapAtayat / tataH krodhAtprajajvAla dharmaputro yudhisstthirH|| hayAMzcAsyAvadhIdrAjannubhau ca pANisArathI // 22 - 1259 - Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 80. 23 ] mahAbhArate [6. 80. 49 so'vaplutya rathAttUrNaM gadA jagrAha sAtvataH / mahatA zaravarSeNa chAdayAmAsa saMyuge // 36 sa tayA vIraghAtinyA gadayA gadinAM vrH| sa ca taM rathamutsRjya dhRSTaketurmahAmanAH / gautamasya hayAnhatvA sArathiM ca nyapAtayat // 23 / Aruroha tato yAnaM zatAnIkasya mAriSa // 37 bhUmiSTho gautamastasya zarAMzcikSepa SoDaza / citraseno vikarNazca rAjandurmarSaNastathA / te zarAH sAtvataM bhittvA prAvizanta dharAtalam // 24 rathino hemasaMnAhAH saubhadramabhidudruvuH // 38 cekitAnastataH kruddhaH punazcikSepa tAM gadAm / abhimanyostatastaistu ghoraM yuddhamavartata / / gautamasya vadhAkAGkSI vRtrasyeva puraMdaraH // 25 zarIrasya yathA rAjanvAtapittakaphaitribhiH // 39 tAmApatantI vimalAmazmagarbhA mahAgadAm / virathAMstava putrAMstu kRtvA rAjanmahAhave / zarairanekasAhasrairvArayAmAsa gautamaH // 26 na jaghAna naravyAghraH smaranbhImavacastadA // 40 cekitAnastataH khaDga kozAduddhRtya bhaart| . tato rAjJAM bhushtairgjaashvrthyaayibhiH| .. lAghavaM paramAsthAya gautamaM samupAdravat // 27 saMvRtaM samare bhISmaM devairapi durAsadam // 41 gautamo'pi dhanustyaktvA pragRhyAsi susaMzitam / prayAntaM zIghramudvIkSya paritrAtuM sutAMstava / vegena mahatA rAjazcekitAnamupAdravat // 28 / abhimanyuM samuddizya bAlamekaM mahAratham / tAvubhau balasaMpannau nisviNshvrdhaarinnau|| vAsudevamuvAcedaM kaunteyaH zvetavAhanaH // 42 nistriMzAbhyAM sutIkSNAbhyAmanyonyaM saMtatakSatuH // 29 codayAzvAnhRSIkeza yatraite bahulA rthaaH| nistriMzavegAbhihatau tatastau puruSarSabhau / ete hi bahavaH zUrAH kRtAstrA yuddhadurmadAH / dharaNIM samanuprAptau sarvabhUtaniSevitAm / yathA na hanyunaH senAM tathA mAdhava codaya // 43 mUrchayAbhiparItAGgau vyAyAmena ca mohitau // 30 evamuktaH sa vArSNeyaH kaunteyenAmitaujasA / tato'bhyadhAvadvegena karakarSaH suhRttayA / rathaM zvetahayairyuktaM preSayAmAsa saMyuge // 44 cekitAnaM tathAbhUtaM dRSTvA samaradurmadam / niSTAnako mahAnAsIttava sainyasya mAriSa / rathamAropayaJcainaM sarvasainyasya pazyataH // 31 yadarjuno raNe kruddhaH saMyAtastAvakAnprati // 45 tathaiva zakuniH zUraH syAlastava vizAM pte| samAsAdya tu kaunteyo rAjJastAnbhISmarakSiNaH / AropayadrathaM tUrNaM gautamaM rathinAM varam / / 32 suzarmANamatho rAjannidaM vacanamabravIt // 46 saumadatti tathA kruddho dhRSTaketurmahAbalaH / jAnAmi tvAM yudhi zreSThamatyantaM pUrvavairiNam / navatyA sAyakaiH kSipraM rAjanvivyAdha vakSasi // 33 paryAyasyAdya saMprAptaM phalaM pazya sudAruNam / saumadattiruraHsthaistai zaM bANairazobhata / adya te darzayiSyAmi pUrvapretAnpitAmahAn // 47 madhyaMdine mahArAja razmibhistapano yathA // 34 evaM saMjalpatastasya bIbhatsoH zatrughAtinaH / bhUrizravAstu samare dhRSTaketuM mahAratham / zrutvApi paruSaM vAkyaM suzarmA rathayUthapaH / hatasUtahayaM cakre virathaM sAyakottamaiH // 35 na cainamabravItkicicchubhaM vA yadi vAzubham // 48 virathaM cainamAlokya hatAzvaM hatasArathim / / abhi gatvArjunaM vIraM rAjabhirbahubhirvRtaH / - 1260 - Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 80. 49 ] bhISmaparva . [6. 81. 12 purastAtpRSThatazcaiva pArzvatazcaiva sarvataH // 49 yathA giri toyadharA jalaughaiH // 5 parivAryArjunaM saMkhye tava putraiH sahAnagha / saMpIDyamAnastu zaraughavRSTayA zaraiH saMchAdayAmAsa medhairiva divAkaram // 50 dhanaMjayastAnyudhi jaatrossH| tataH pravRttaH sumahAnsaMgrAmaH zoNitodakaH / SaSTayA zaraiH saMyati tailadhautaisAvakAnAM ca samare pANDavAnAM ca bhArata // 51 ___ jaghAna tAnapyatha pRSThagopAn // 6 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi SaSTiM rathAMstAnavajitya saMkhye azItitamo'dhyAyaH // 8 // dhanaMjayaH prItamanA yshsvii| athAtvaradbhISmavadhAya jiSNusaMjaya uvAca / balAni rAjJAM samare nihatya // 7 sa tudyamAnastu zarairdhanaMjayaH trigartarAjo nihatAnsamIkSya ___padA hato nAga iva zvasanbalI / mahArathAMstAnatha bandhuvargAn / bANena bANena mahArathAnAM raNe puraskRtya narAdhipAMstAciccheda cApAni raNe prasahya // 1 agAma pArthaM tvarito vadhAya // 8 saMchidya cApAni ca tAni rAjJAM abhidrutaM cAstrabhRtAM variSThaM teSAM raNe vIryavatAM kSaNena / dhanaMjayaM vIkSya zikhaNDimukhyAH / vivyAdha bANairyugapanmahAtmA abhyudyayuste zitazastrahastA niHzeSatAM teSvatha manyamAnaH // 2 ___rirakSiSanto rathamarjunasya // 9 nipeturAjau rudhirapradigdhA pArtho'pi tAnApatataH samIkSya ste tADitAH zakrasutena rAjan / trigartarAjJA shitaannviiraan| * vibhinnagAtrAH patitottamAGgA vidhvaMsayitvA samare dhanuSmAgatAsavazchinnatanutrakAyAH // 3 __gANDIvamuktairnizitaiH pRSatkaiH / mahIM gatAH pArthabalAbhibhUtA bhISmaM yiyAsuyudhi saMdadarza vicitrarUpA yugapadvinezuH / duryodhanaM saindhavAdIMzca rAjJaH // 10 dRSTvA hatAMstAnyudhi rAjaputrAM AvArayiSNUnabhisaMprayAya trigartarAjaH prayayau kSaNena // 4 ___ muhUrtamAyodhya balena vIraH / teSAM rathAnAmatha pRSTagopA utsRjya rAjAnamanantavIryo dvAtriMzadanye'bhyapatanta pArtham / jayadrathAdIMzca nRpAnmahaujAH / tathaiva te saMparivArya pArthaM yayau tato bhImabalo manasvI vikRSya cApAni mahAravANi / gAGgeyamAjau zaracApapANiH // 11 avIvRSanbANamahaughavRSTyA yudhiSThirazcograbalo mahAtmA -1261 - Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 81. 12] mahAbhArate [6. 81. 26 samAyayau tvarito jAtakopaH / devavrataM yanna nihaMsi yuddhe / . .. madrAdhipaM samabhityajya saMkhye mithyApratijJo bhava mA nRvIra __ svabhAgamAptaM tmnntkiirtiH| rakSasva dharma ca kulaM yazazca // 19 sAdhaM sa mAdrIsutabhImasenai prekSasva bhISmaM yudhi bhImavegaM ___ ISmaM yayau zAMtanavaM raNAya // 12 sAMstapantaM mama sainyasaMghAn / / taiH saMprayuktaH sa mahArathAgrya zaraughajAlairatitigmatejaiH / gaGgAsutaH samare citryodhii| ___ kAlaM yathA mRtyukRtaM kSaNena // 20. na vivyathe zAMtanavo mahAtmA nikRttacApaH samarAnapekSaH samAgataiH pANDusutaiH samastaiH // 13 parAjitaH zAMtanavena raajnyaa| athaitya rAjA yudhi satyasaMdho vihAya bandhUnatha sodarAMzca ___ jayadratho'tyuprabalo mnsvii| ___ka yAsyase nAnurUpaM tavedam // 21 ciccheda cApAni mahArathAnAM dRSTvA hi bhISmaM tamanantavIrya prasahya teSAM dhanuSA vareNa // 14 ___ bhagnaM ca sainyaM dravamANamevam / .. yudhiSThiraM bhImasenaM yamau ca bhIto'si nUnaM drupadasya putra . pArtha tathA yudhi sNjaatkopH| tathA hi te mukhavarNo'prahRSTaH // 22. duryodhanaH krodhaviSo mahAtmA AjJAyamAne'pi dhanaMjayena __ jaghAna bANairanalaprakAzaH // 15 mahAhave saMprasakte. nRviir| kRpeNa zalyena zalena caiva kathaM hi bhISmAtprathitaH pRthivyAM ___ tathA vibho citrasenena caajau| bhayaM tvamadya prakaroSi vIra // 23 viddhAH zaraiste'tivivRddhakopai sa dharmarAjasya vaco nizamya rdevA yathA daityagaNaiH sametaiH // 16 rUkSAkSaraM vipralApAnubaddham / chinnAyudhaM zAMtanavena rAjA pratyAdezaM manyamAno mahAtmA __ zikhaNDinaM prekSya ca jAtakopaH / - pratatvare bhISmavadhAya rAjan // 24 ajAtazatruH samare mahAtmA tamApatantaM mahatA javena zikhaNDinaM kruddha uvAca vAkyam // 17 zikhaNDinaM bhISmamabhidravantam / uktvA tathA tvaM pituraprato mA AvArayAmAsa hi zalya enaM mahaM haniSyAmi mahAvrataM tam / zastreNa ghoreNa sudurjayena // 25 bhISmaM zaraudhairvimalArkavarNaiH sa cApi dRSTvA samudIryamANa___ satyaM vadAmIti kRtA pratijJA // 18 __ mastraM yugAntAgnisamaprabhAvam / tvayA na cainAM saphalAM karoSi nAsau vyamuhyadrupadasya putro ... - 1262 - Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 81. 26 ] bhISmaparva [6. 82.4 rAjanmahendrapratimaprabhAvaH // 26 dRSTvA gadAM te kuravaH samantAt // 33 tasthau ca tatraiva mahAdhanuSmA vihAya sarve tava putramugraM __ zaraistadatraM pratibAdhamAnaH / __pAtaM gadAyAH parihartukAmAH / athAdade vAruNamanyadalaM apakrAntAstumule saMvimarde zikhaNDyathograM pratighAtAya tasya / __ sudAruNe bhArata mohanIye // 34 tadanamastreNa vidAryamANaM amUDhacetAstvatha citraseno khasthAH surA dadRzuH pArthivAzca // 27 __ mahAgadAmApatantI nirIkSya / bhISmastu rAjansamare mahAtmA rathaM samutsRjya padAtirAjau. dhanuH sucitraM dhvajameva cApi / pragRhya khaDgaM vimalaM ca carma / chittvAnadatpANDusutasya vIro avaplutaH siMha ivAcalAgrA___ yudhiSThirasyAjamIDhasya rAjJaH // 28 jagAma cAnyaM bhuvi bhUmidezam // 35 tataH samutsRjya dhanuH sabANaM gadApi sA prApya rathaM sucitraM yudhiSThiraM vIkSya bhayAbhibhUtam / ___ sAzvaM sasUtaM vinihatya sNkhye| gadAM pragRhyAbhipapAta saMkhye jagAma bhUmiM jvalitA maholkA jayadrathaM bhImasenaH padAtiH // 29 __ bhraSTAmbarAdgAmiva saMpatantI // 36 tamApatantaM mahatA javena AzcaryabhUtaM sumahattvadIyA - jayadrathaH sagadaM bhImasenam / - dRSTvaiva tadbhArata saMprahRSTAH / vivyAdha ghorairyamadaNDakalpaiH sarve vineduH sahitAH samantAzitaiH zaraiH paJcazataiH samantAt // 30 supUjire tava putraM sasainyAH // 37 ' acintayitvA sa zarAMstarasvI iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi vRkodaraH krodhpriitcetaaH| ekAzItitamo'dhyAyaH // 81 // jaghAna vAhAnsamare samastAnAraTTajAnsindhurAjasya saMkhye // 31 saMjaya uvAca / tato'bhivIkSyApratimaprabhAva virathaM taM samAsAdya citrasenaM manasvinam / stavAtmajastvaramANo rathena / rathamAropayAmAsa vikarNastanayastava // 1 abhyAyayau bhImasenaM nihantuM tasmiMstathA vartamAne tumule saMkule bhRzam / samudyatAstraH surarAjakalpaH // 32 bhISmaH zAMtanavastUrNaM yudhiSThiramupAdravat // 2 bhImo'pyathainaM sahasA vinadya tataH sarathanAgAzvAH samakampanta snyjyaaH| pratyudyayau gadayA tarjamAnaH / mRtyorAsyamanuprAptaM menire ca yudhiSThiram // 3 samudyatAM tAM yamadaNDakalpAM yudhiSThiro'pi kauravyo yamAbhyAM sahitaH prabhuH / - 1263 - Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 82. 4] mahAbhArate [6. 82.33 maheSvAsaM naravyAghra bhISmaM zAMtanavaM yayau // 4 | dRSTvA besumahArAja siMhaM mRgagaNA iva // 19 tataH zarasahasrANi pramuzcanpANDavo yudhi / raNe bharatasiMhasya dadRzuH kSatriyA gatim / bhISmaM saMchAdayAmAsa yathA megho divAkaram // 5 agnervAyusahAyasya yathA kakSaM didhakSataH // 20 tena samyakpraNItAni zarajAlAni bhArata / zirAMsi rathinAM bhISmaH pAtayAmAsa sNyuge| pratijagrAha gAGgeyaH zatazo'tha sahasrazaH // 6 tAlebhya iva pakkAni phalAni kuzalo naraH // 21 tathaiva zarajAlAni bhISmeNAstAni mAriSa / patadbhizca mahArAja shirobhirdhrnniitle| AkAze samadRzyanta khagamAnAM vrajA iva // 7 babhUva tumulaH zabdaH patatAmazmanAmiva // 22 nimeSArdhAcca kaunteyaM bhISmaH zAMtanavo yudhi / tasmiMstu tumule yuddhe vartamAne sudAruNe / adRzyaM samare cakre zarajAlena bhAgazaH // 8 sarveSAmeva sainyAnAmAsIdvayatikaro mahAn // 23 tato yudhiSThiro rAjA kauravyasya mahAtmanaH / . bhinneSu teSu vyUheSu kSatriyA itaretaram / . . nArAcaM preSayAmAsa kruddha AzIviSopamam // 9 ekamekaM samAhUya yuddhAyaivopatasthire // 24 asaMprAptaM tatastaM tu kSurapreNa mahArathaH / zikhaNDI tu samAsAdya bharatAnAM pitAmaham / ciccheda samare rAjanbhISmastasya dhanucyutam // 10 abhidudrAva vegena tiSTha tiSThati cAbravIt // 25 taM tu chittvA raNe bhISmo nArAcaM kAlasaMmitam / anAdRtya tato bhISmastaM zikhaNDinamAhave / nijaghne kauravendrasya hayAnkAzcanabhUSaNAn // 11 prayayau sRJjayAkruddhaH strItvaM cintya shikhnnddinH||26 hatAzvaM tu rathaM tyaktvA dharmaputro yudhisstthirH|| sRJjayAstu tato hRSTA dRSTvA bhISmaM mahAratham / Aruroha rathaM tUrNaM nakulasya mahAtmanaH // 12 siMhanAdAnbahuvidhAMzcakruH zaGkhavimizritAn // 27 yamAvapi susaMkraddhaH samAsAdya raNe tdaa|| tataH pravavRte yuddhaM vyatiSaktarathadvipam / zaraiH saMchAdayAmAsa bhISmaH parapuraMjayaH // 13 aparAM dizamAsthAya sthite savitari prabho // 28 tau tu dRSTvA mahArAja bhiissmbaannprpiidditau| dhRSTadyumno'tha pAJcAlyaH sAtyakizca mahArathaH / jagAmAtha parAM cintAM bhISmasya vadhakAvayA // 14 / pIDayantau bhRzaM sainyaM zaktitomaravRSTibhiH / tato yudhiSThiro vazyArAjJastAnsamacodayat / zastraizca bahubhI rAjaJjannatustAvakAraNe // 29 bhISmaM zAMtanavaM sarve nihateti suhRdgaNAn // 15 te hanyamAnAH samare tAvakAH puruSarSabha / tataste pArthivAH sarve zrutvA pArthasya bhASitam / / AryAM yuddhe matiM kRtvA na tyajanti sma saMyugam / mahatA rathavaMzena parivatruH pitAmaham / / 16 / yathotsAhaM ca samare jntokN mahArathAH // 30 sa samantAtparivRtaH pitA devavratastava / tatrAkrando mahAnAsIttAvakAnAM mahAtmanAm / cikrIDa dhanuSA rAjanpAtayAno mahArathAn // 17 vadhyatAM samare rAjanpArSatena mahAtmanA // 31 ' taM carantaM raNe pArthA dadRzuH kauravaM yudhi / taM zrutvA ninadaM ghoraM tAvakAnAM mhaarthau| mRgamadhyaM pravizyeva yathA siMhazizuM vane / / 18 / vindAnuvindAvAvantyau pArSataM pratyupasthitau // 32 tarjayAnaM raNe zUrAMsvAsayAnaM ca sAyakaiH / tau tasya turagAnhatvA tvaramANau mhaarthau| - 1264 - Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 82. 33] bhISmaparva [6. 83.5 chAdayAmAsaturubhau zaravarSeNa pArSatam // 33 bhISmaM zAMtanavaM tUrNaM prayAtaH zibiraM prati // 48 avaplutyAtha pAJcAlyo rathAttarNa mahAbalaH / droNo drauNiH kRpaH zalyaH kRtavarmA ca sAtvataH / Aruroha rathaM tUrNaM sAtyakeH sumahAtmanaH // 34 parivArya camUM sarvAM prayayuH zibiraM prati // 49 tato yudhiSThiro rAjA mahatyA senayA vRtaH / tathaiva sAtyakI rAjandhRSTadyumnazca pArSataH / Avantyau samare kruddhAvabhyayAtsa paraMtapau / / 35 parivArya raNe yodhAnyayatuH zibiraM prati // 50 tathaiva tava putro'pi sarvodyogena mAriSa / evamete mahArAja tAvakAH pANDavaiH saha / vindAnuvindAvAvantyau parivAryopatasthivAn // 36 paryavartanta sahitA nizAkAle paraMtapAH // 51 . arjunazcApi saMkruddhaH kSatriyAnkSatriyarSabha / tataH svazibiraM gatvA pANDavAH kuravastathA / ayodhayata saMgrAme vajrapANirivAsurAn // 37 nyavizanta mahArAja pUjayantaH parasparam // 52 droNazca samare kruddhaH putrasya priyakRttava / rakSAM kRtvAtmanaH zUrA nyasya gulmAnyathAvidhi / vyadhamatsarvapAzcAlAMstUlarAzimivAnalaH / / 38 apanIya ca zalyAMste snAtvA ca vividhairjlaiH||53 duryodhanapurogAstu putrAstava vizAM pate / kRtasvastyayanAH sarve saMstUyantazca bandibhiH / parivArya raNe bhISmaM yuyadhuH pANDavaiH saha // 39 gItavAditrazabdena vyakrIDanta yazasvinaH / / 54 tato duryodhano rAjA lohitAyati bhAskare / muhUrtamiva tatsarvamabhavatsvargasaMnibham / abravIttAvakAnsarvAMstvaradhvamiti bhArata // 40 na hi yuddhakathAM kAMcittatra cakrurmahArathAH // 55 yudhyatAM tu tathA teSAM kurvatAM karma duSkaram / te prasupte bale tatra parizrAntajane nRpa / astaM girimathArUDhe naprakAzati bhAskare // 41 hastyazvabahule rAjanprekSaNIye babhUvatuH // 56 / prAvartata nadI ghorA zoNitaughataraGgiNI / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi gomAyugaNasaMkIrNA kSaNena rajanImukhe / / 42 dvayazItitamo'dhyAyaH // 82 // zivAbhirazivAbhizca ruvadbhibhairavaM ravam / ghoramAyodhanaM jajJe bhUtasaMghasamAkulam / / 43 saMjaya uvAca / rAkSasAzca pizAcAzca tathAnye pizitAzanAH / pariNAmya nizAM tAM tu sukhasuptA janezvarAH / samantato vyadRzyanta zatazo'tha sahasrazaH // 44 kuravaH pANDavAzcaiva punayuddhAya niryayuH // 1 arjuno'tha suzarmAdInrAjJastAnsapadAnugAn / tataH zabdo mahAnAsItsenayorubhayorapi / vijitya pRtanAmadhye yayau svazibiraM prati // 45 nirgacchamAnayoH saMkhye sAgarapratimo mahAn // 2 yudhiSThiro'pi kauravyo bhrAtRbhyAM sahitastadA / tato duryodhano rAjA citraseno viviMzatiH / yayau svazibiraM rAjA nizAyAM senayA vRtaH // 46 bhISmazca rathinAM zreSTho bhAradvAjazca vai dvijaH // 3 bhImaseno'pi rAjendra duryodhanamukhArathAn / ekIbhUtAH susaMyattAH kauravANAM mahAcamUH / avajitya tataH saMkhye yayau svazibiraM prati / / 47 / vyUhAya vidadhU rAjanpANDavAnprati daMzitAH // 4 duryodhano'pi nRpatiH parivArya mhaarnne| bhISmaH kRtvA mahAvyUhaM pitA tava vizAM pate / ma. bhA. 159 -1265 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 83. 5] mahAbhArate [6. 83. 34 sAgarapratimaM ghoraM vAhanormitaraGgiNam // 5 vyUha taM pUrayAmAsuyUMhazAstravizAradAH // 20 agrataH sarvasainyAnAM bhISmaH zAMtanavo yyau| abhimanyustataH pazcAdvirATazca mahArathaH / mAlavairdAkSiNAtyaizca Avantyaizca smnvitH||6 draupadeyAzca saMhRSTA rAkSasazca ghaTotkacaH // 21 tato'nantaramevAsIdbhAradvAjaH pratApavAn / evametaM mahAvyUha vyUhya bhArata pANDavAH / pulindaiH pAradaizcaiva tathA kSudrakamAlavaiH // 7 atiSThansamare zUrA yodbhukAmA jayaiSiNaH // 22 droNAdanantaraM yatto bhagadattaH pratApavAn / bherIzabdAzca tumulA vimizrAH zaGkhanisvanaiH / mAgadhaizca kaliGgaizca pizAcaizca vizAM pate // 8 / kSveDitAsphoTitotkruSTaiH subhImAH sarvatodizam // 23 prAgjyotiSAdanu nRpaH kausalyo'tha bRhadbalaH / tataH zUrAH samAsAdya samare te parasparam / mekalaikhaipuraizcaiva cicchilaizca samanvitaH // 9 netrairanimiSai rAjannavaikSanta prakopitAH // 24 bRhadbalAttataH zUrastrigartaH prasthalAdhipaH / manobhiste manuSyendra pUrvaM yodhAH parasparam / kAmbojairbahubhiH sArdhaM yavanaizca sahasrazaH // 10 yuddhAya samavartanta samAhUyetaretaram / / 25 drauNistu rabhasaH zUrastrigartAdanu bhArata / tataH pravavRte yuddhaM ghorarUpaM bhayAvaham / prayayau siMhanAdena nAdayAno dharAtalam // 11 tAvakAnAM pareSAM ca nighnatAmitaretaram // 26 tathA sarveNa sainyena rAjA duryodhanastadA / nArAcA nizitAH saMkhye saMpatanti sma bhArata / drauNeranantaraM prAyAtsodaryaiH parivAritaH / / 12 vyAttAnanA bhayakarA uragA iva saMghazaH // 27 duryodhanAdanu kRpastataH zAradvato yyau| niSpeturvimalAH zaktyastailadhautAH sutejanAH / evameSa mahAvyUhaH prayayau sAgaropamaH // 13 ambudebhyo yathA rAjanbhrAjamAnAH shthdaaH||28 rejustatra patAkAzca zvetacchatrANi caabhibho| gadAzca vimalaiH paTTaiH pinaddhAH svarNabhUSitAH / aGgadAnyatha citrANi mahArhANi dhanUMSi ca // 14 patantyastatra dRzyante girizRGgopamAH shubhaaH| taM tu dRSTvA mahAvyUha tAvakAnAM mahArathaH / nistriMzAzca vyarAjanta vimalAmbarasaMnibhAH // 29 yudhiSThiro'bravIttUrNaM pArSataM pRtanApatim // 15 ArSabhANi ca carmANi zatacandrANi bhArata / pazya vyUhaM maheSvAsa nirmitaM sAgaropamam / azobhanta raNe rAjanpatamAnAni sarvazaH // 30 prativyUhaM tvamapi hi kuru pArSata mAciram // 16 te'nyonyaM samare sene yudhyamAne narAdhipa / tataH sa pArSataH zUro vyUhaM cakre sudAruNam / azobhetAM yathA daityadevasene smudyte| zRGgATakaM mahArAja paravyUhavinAzanam // 17 abhyadravanta samare te'nyonyaM vai samantataH / / 31 zRGgebhyo bhImasenazca sAtyakizca mahArathaH / rathAstu rathibhistUrNaM preSitAH paramAhave / rathairanekasAhasraistathA hayapadAtibhiH // 18 yugairyugAni saMzliSya yuyudhuH pArthivarSabhAH // 32 nAbhyAmabhUnnarazreSThaH zvetAzvo vAnaradhvajaH / dantinAM yudhyamAnAnAM saMgharSAtpAvako'bhavat / madhye yudhiSThiro rAjA mAdrIputrau ca pANDavau // 19 / danteSu bharatazreSTha sadhUmaH sarvatodizam // 33 athetare maheSvAsAH sahasainyA nraadhipaaH| / prAsairabhihatAH kecidgajayodhAH samantataH / - 1266 - Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.83.34 bhISmaparva [6.84. 22 patamAnAH sma dRzyante girizRGgAnnagA iva // 34 anyatra rathinAM zreSThAdbhImasenAnmahAbalAt // 8 pAdAtAzcApyadRzyanta nighnanto hi parasparam / sa hi bhISmaM samAsAdya tADayAmAsa sNyuge| citrarUpadharAH zUrA nakharaprAsayodhinaH // 35 tato niSTAnako ghoro bhISmabhImasamAgame // 9 anyonyaM te samAsAdya kurupaannddvsainikaaH| babhUva sarvasainyAnAM ghorarUpo bhayAnakaH / zastrairnAnAvidhaiorai raNe ninyuryamakSayam // 36 tathaiva pANDavA hRSTAH siMhanAdamathAnadan // 10 tataH zAMtanavo bhISmo rathaghoSeNa nAdayan / tato duryodhano rAjA sodaryaiH parivAritaH / abhyAgamadraNe pANDandhanuHzabdena mohayan // 37 bhISmaM jugopa samare vartamAne janakSaye // 11 pANDavAnAM rathAzcApi nadanto bhairavasvanam / bhImastu sArathiM hatvA bhISmasya rathinAM varaH / abhyadravanta saMyattA dhRSTadyumnapurogamAH // 38 vidrutAzve rathe tasmindravamANe samantataH / tataH pravavRte yuddhaM taka teSAM ca bhArata / sunAbhasya zareNAzu zirazciccheda cArihA // 12 narAzvarathanAgAnAM vyatiSaktaM parasparam // 39 kSurapreNa sutIkSNena na hato nyapatadbhuvi / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi hate tasminmahArAja tava putre mahArathe / jyshiititmo'dhyaayH|| 83 // nAmRSyanta raNe zUrAH sodaryAH sapta saMyuge // 13 84 AdityaketurbahvAzI kuNDadhAro mahodaraH / saMjaya uvAca / aparAjitaH paNDitako vizAlAkSaH sudurjayaH // 14 bhISmaM tu samare kruddhaM pratapantaM samantataH / pANDavaM citrasaMnAhA vicitrakavacadhvajAH / na zekuH pANDavA draSTuM tapantamiva bhAskaram // 1 abhyadravanta saMgrAme yoddhakAmArimardanAH // 15 tataH sarvANi sainyAni dharmaputrasya zAsanAt / mahodarastu samare bhImaM vivyAdha patribhiH / abhyadravanta gAGgeyaM mardayantaM zitaiH zaraiH / / 2 navabhirvajrasaMkAzainamuciM vRtrahA yathA // 16 sa tu bhISmo raNazlAghI somakAnsahasRJjayAn / AdityaketuH saptatyA bahvAzI cApi paJcabhiH / pAJcAlAMzca maheSvAsAnpAtayAmAsa sAyakaiH // 3 navatyA kuNDadhArastu vizAlAkSazca saptabhiH // 17 te vadhyamAnA bhISmeNa pAzcAlAH somakaiH saha / aparAjito mahArAja parAjiSNurmahArathaH / bhISmamevAbhyayustUrNaM tyaktvA mRtyukRtaM bhayam // 4 zarairbahubhirAnachadbhImasenaM mahAbalam // 18 sa teSAM rathinAM vIro bhISmaH zAMtanavo yudhi / raNe paNDitakazcainaM tribhirbANaiH samardayat / ciccheda sahasA rAjanbAhUnatha zirAMsi ca // 5 sa tanna mamRSe bhImaH zatrubhirvadhamAhave // 19 virathAnrathinazcakre pitA devavratastava / dhanuH prapIDya vAmena kareNAmitrakarzanaH / patitAnyuttamAGgAni hayebhyo hayasAdinAm // 6 zirazciccheda samare zareNa nataparvaNA // 20 nirmanuSyAzca mAtaGgAzayAnAnparvatopamAna / aparAjitasya sunasaM tava putrasya sNyuge| apazyAma mahArAja bhISmAstreNa pramohitAn // 7 parAjitasya bhImena nipapAta ziro mahIm // 21 na tatrAsItpumAnkazcitpANDavAnAM vizAM pte| / athApareNa bhallena kuNDadhAraM mahAratham / - 1267 - Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 84. 22 ] mahAbhArate [6. 85.1 prAhiNonmRtyulokAya sarvalokasya pazyataH // 22 / so'haM kApathamArUDhaH pazya daivamidaM mama / / 37 tataH punarame yAtmA prasaMdhAya zilImukham / etacchrutvA vacaH krUraM pitA devavratastava / preSayAmAsa samare paNDitaM prati bhArata // 23 duryodhanamidaM vAkyamabravItsAzrulocanam // 38 sa zaraH paNDitaM hatvA viveza dharaNItalam / uktametanmayA pUrva droNena vidureNa ca / yathA naraM nihatyAzu bhujagaH kAlacoditaH 24 gAndhAryA ca yazasvinyA tattvaM tAta na buddhavAn // vizAlAkSazirazchittvA pAtayAmAsa bhUtale / samayazca mayA pUrva kRto vaH shtrukrshn| tribhiH zarairadInAtmA smaranklezaM purAtanam // 25 nAhaM yudhi vimoktavyo nApyAcAryaH kathaMcana // 40 mahodaraM maheSvAsaM nArAcena stanAntare / yaM yaM hi dhArtarASTrANAM bhImo drakSyati sNyuge| vivyAdha samare rAjansa hato nyapatadbhuvi / / 26 haniSyati raNe taM taM satyametadbhavImi te // 41 AdityaketoH ketuM ca chittvA bANena sNyuge| sa tvaM rAjasthiro bhUtvA dRDhAM kRtvA raNe matim / bhallena bhRzatIkSNena zirazciccheda cArihA // 27 yodhayasva raNe pArthAnsvarga kRtvA parAyaNam // 42 bahvAzinaM tato bhImaH zareNa ntprvnnaa| na zakyAH pANDavA jetuM senTrairapi suraasuraiH| preSayAmAsa saMkruddho yamasya sadanaM prati // 28 tasmAdyuddhe matiM kRtvA sthirAM yudhyasva bhArata // 43 pradudruvustataste'nye putrAstava vizAM pate / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi . manyamAnA hi tatsatyaM sabhAyAM tasya bhASitam / / 29 caturazItitamo'dhyAyaH // 84 // tato duryodhano rAjA bhrAtRvyasanakarzitaH / abravIttAvakAnyodhAnbhImo'yaM yudhi vadhyatAm // 30 dhRtarASTra uvAca / evamete maheSvAsAH putrAstava vizAM pate / dRSTvA mama hatAnputrAnbahUnekena saMjaya / bhrAtRRnsaMdRzya nihatAnprAsmaraste hi tadvacaH // 31 bhISmo droNaH kRpazcaiva kimakurvata saMyuge // 1 yaduktavAnmahAprAjJaH kSattA hitamanAmayam / ahanyahani me putrAH kSayaM gacchanti saMjaya / tadidaM samanuprAptaM vacanaM divyadarzinaH // 32 manye'haM sarvathA sUta devenopahatA bhRzam // 2 lobhamohasamAviSTaH putraprItyA janAdhipa / yatra me tanayAH sarve jIyante na jayantyuta / na budhyase purA yattattathyamuktaM vaco mahat // 33 yatra bhISmasya droNasya kRpasya ca mahAtmanaH // 3 tathaiva hi vadhArthAya putrANAM pANDavo balI / saumadattezca vIrasya bhagadattasya cobhayoH / nUnaM jAto mahAbAhuryathA hanti sma kauravAn // 34 azvatthAmnastathA tAta zUrANAM sumahAtmanAm // 4 tato duryodhano rAjA bhISmamAsAdya mAriSa / / anyeSAM caiva vIrANAM madhyagAstanayA mama / duHkhena mahatAviSTo vilalApAtikarzitaH // 35 yadahanyanta saMgrAme kimanyadbhAgadheyataH // 5 nihatA bhrAtaraH zUrA bhImasenena me yudhi / na hi duryodhano mandaH purA proktamabudhyata / yatamAnAstathAnye'pi hanyante sarvasainikAH // 36 vAryamANo mayA tAta bhISmeNa vidureNa ca // 6 bhavAMzca madhyasthatayA nityamasmAnupekSate / gAndhAryA caiva durmedhAH satataM hitakAmyayA / - 1268 - Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 85.7] bhISmaparva [6. 85. 35 nAvabudhyatpurA mohAttasya prAptamidaM phalam // 7 droNena nihatAstatra kSatriyA bahavo raNe / yagImasenaH samare putrAnmama vicetasaH / / viveSTantaH sma dRzyante vyAdhikliSTA narA iva // 22 ahanyahani saMkruddho nayate yamasAdanam // 8 kUjatAM krandatAM caiva stanatAM caiva sNyuge| saMjaya uvaac| anizaM zrUyate zabdaH kSutkRzAnAM nRNAmiva // 23 idaM tatsamanuprAptaM kSatturvacanamuttamam / tathaiva kauraveyANAM bhImaseno mahAbalaH / na buddhavAnasi vibho procyamAnaM hitaM tadA // 9 cakAra kadanaM ghoraM kruddhaH kAla ivAparaH // 24 nivAraya sutAndyUtAtpANDavAnmA druheti ca / vadhyatAM tatra sainyAnAmanyonyena mahAraNe / suhRdAM hitakAmAnAM bruvatAM tattadeva ca // 10 prAvartata nadI ghorA rudhiraughapravAhinI // 25 na zuzrUSasi yadvAkyaM martyaH pathyamivauSadham / sa saMgrAmo mahArAja ghorarUpo'bhavanmahAn / tadeva tvAmanuprAptaM vacanaM sAdhu bhASitam // 11 kurUNAM pANDavAnAM ca yamarASTravivardhanaH // 26 // viduradroNabhISmANAM tathAnyeSAM hitaiSiNAm / tato bhImo raNe kruddho rabhasazca vizeSataH / akRtvA vacanaM pathyaM kSayaM gacchanti kauravAH // 12 gajAnIkaM samAsAdya preSayAmAsa mRtyave // 27 / tadetatsamatikAntaM pUrvameva vizAM pte| tatra bhArata bhImena nArAcAbhihatA gjaaH| tasmAnme zRNu tattvena yathA yuddhamavartata // 13 petuH seduzca neduzca dizazca paribabhramuH // 28. madhyAhne sumahAraudraH saMgrAmaH samapadyata / chinnahastA mahAnAgAzchinnapAdAzca maariss| lokakSayakaro rAjastanme nigadataH zRNu // 14 krauJcavadvayanadanbhItAH pRthivImadhizizyire // 29 tataH sarvANi sainyAni dharmaputrasya zAsanAt / / nakulaH sahadevazca hayAnIkamabhidrutau / saMrabdhAnyabhyadhAvanta bhISmameva jighAMsayA // 15 te hayAH kAJcanApIDA rukmbhaannddpricchdaaH|| dhRSTadyumnaH zikhaNDI ca sAtyakizca mahArathaH / / vadhyamAnA vyadRzyanta zatazo'tha sahasrazaH // 30 yuktAnIkA mahArAja bhISmameva samabhyayuH // 16 patadbhizca hayai rAjansamAstIryata medinii|| arjuno draupadeyAzca cekitAnazca saMyuge / nirjibaizca zvasadbhizca kUjadbhizca gatAsubhiH / duryodhanasamAdiSTAnrAjJaH sarvAnsamabhyayuH // 17 hayaibabhau narazreSTha nAnArUpadharairdharA // 31 abhimanyustathA vIro haiDimbazca mhaarthH|| arjunena hataiH saMkhye tathA bhArata vAjibhiH / / bhImasenazca saMkruddhaste'bhyadhAvanta kauravAn // 18 prababhau vasudhA ghorA tatra tatra vizAM pate // 32 tridhAbhUtairavadhyanta pANDavaiH kauravA yudhi / rathairbhagnairdhvajaizchinnaizchatraizca sumahAprabhaiH / tathaiva kauravai rAjannavadhyanta pare raNe // 19 hArairniSkaiH sakeyUraiH zirobhizca sakuNDalaiH // 33 droNastu rathinAM zreSThaH somakAnsRJjayaiH saha / uSNISairapaviddhaizca patAkAbhizca sarvazaH / abhyadravata saMkruddhaH preSayiSyanyamakSayam // 20 anukaSaiH zubhai rAjanyoktraizcavyasurazmibhiH / tatrAkrando mahAnAsItsRJjayAnAM mahAtmanAm / saMchannA vasudhA bhAti vasante kusumairiva // 34 . vadhyatAM samare rAjanbhAradvAjena dhanvinA // 21 / evameSa kSayo vRttaH pANDUnAmapi bhArata / - 1269 - Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 85. 35] mahAbhArate [6. 86. 25 kruddha zAMtanave bhISme droNe ca rathasattame // 35 irAvAnasmi bhadraM te putrazcAhaM tavAbhibho // 11 azvatthAgni kRpe caiva tathaiva kRtavarmaNi / mAtuH samAgamo yazca tatsarvaM pratyavedayat / tathetareSu kruddheSu tAvakAnAmapi. kSayaH // 36 tacca sarvaM yathAvRttamanusasmAra pANDavaH / / 12 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi pariSvajya sutaM cApi so''tmanaH sadRzaM guNaiH / paJcAzItitamo'dhyAyaH // 85 // prItimAnabhavatpArtho devarAjanivezane // 13 so'rjunena samAjJapto devaloke tadA nRp| . saMjaya uvaac| prItipUrvaM mahAbAhuH svakArya prati bhArata / vartamAne tathA raudre rAjanvIravarakSaye / yuddhakAle tvayAsmAkaM sAhyaM deyamiti prabho // 14 zakuniH saubalaH zrImAnpANDavAnsamupAdravat // 1 bADhamityevamuktvA ca yuddhakAla upAgataH / tathaiva sAtvato rAjanhArdikyaH paravIrahA / kAmavarNajavairazvaiH saMvRto bahubhirnRpa / 15 . abhyadravata saMgrAme pANDavAnAmanIkinIm // 2 / / te hayAH kAJcanApIDA nAnAvarNA manojavAH / tataH kAmbojamukhyAnAM nadIjAnAM ca vAjinAm / utpetuH sahasA rAjanhaMsA iva mahodadhau // 16 AraTTAnAM mahIjAnAM sindhujAnAM ca sarvazaH // 3 te tvadIyAnsamAsAdya hayasaMghAnmahAjavAn / vanAyujAnAM zubhrANAM tathA parvatavAsinAm / kroDaiH kroDAnabhinnanto ghoNAbhizca parasparam / ye cApare tittirajA javanA vAtaraMhasaH // 4 nipetuH sahasA rAjansuvegAbhihatA bhuvi // 17 suvarNAlaMkRtairetairvarmavadbhiH sukalpitaiH / nipatadbhistathA taizca hayasaMdhaiH parasparam / hayairvAtajavairmukhyaiH pANDavasya suto blii| zuzruve dAruNaH zabdaH suparNapatane yathA // 18 abhyavartata tatsainyaM hRSTarUpaH paraMtapaH // 5 tathaiva ca mahArAja sametyAnyonyamAhave / arjunasyAtha dAyAda irAvAnnAma vIryavAn / parasparavadhaM ghoraM cakruste hayasAdinaH // 19 sutAyAM nAgarAjasya jAtaH pArthena dhImatA // 6 tasmiMstathA vartamAne saMkule tumule bhRzam / airAvatena sA dattA anapatyA mhaatmnaa| ubhayorapi saMzAntA hayasaMghAH samantataH // 20 patyA hate suparNena kRpaNA dInacetanA // 7 prakSINasAyakAH zUrA nihatAzvAH zramAturAH / bhAryArtha tAM ca jagrAha pArthaH kAmavazAnugAm / vilayaM samanuprAptAstakSamANAH parasparam // 21 evameSa samutpannaH parakSetre'rjunAtmajaH // 8 tataH kSINe hayAnIke kiMciccheSe ca bhArata / sa nAgaloke saMvRddho mAtrA ca parirakSitaH / saubalasyAtmajAH zUrA nirgatA raNamUrdhani // 22 pitRvyeNa parityaktaH pArthadveSAhurAtmanA // 9 vAyuvegasamasparzA jave vAyusamAMstathA / rUpavAnvIryasaMpanno guNavAnsatyavikramaH / Aruhya zIlasaMpannAnvayaHsthAMsturagottamAn // 23 indralokaM jagAmAzu zrutvA tatrArjunaM gatam // 10 gajo gavAkSo vRSakazcarmavAnArjavaH zukaH / so'bhigamya mahAtmAnaM pitaraM satyavikramam / SaDete balasaMpannA niryayurmahato balAt // 24 abhyavAdayadavyagro vinayena kRtAJjaliH / vAryamANAH zakuninA svaizva yodhairmahAbalaiH / - 1270 - Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.86. 25] bhISmaparva [6. 86.53 saMnaddhA yuddhakuzalA raudrarUpA mahAbalAH // 25 antaraM nAdhyagacchanta carantaH zIghragAminaH // 39 tadanIkaM mahAbAho bhittvA prmdurjym|| bhUmiSThamatha taM saMkhye saMpradRzya tataH punaH / balena mahatA yuktAH svargAya vijayaiSiNaH / parivArya bhRzaM sarve grahItumupacakramuH // 40 * vivizuste tadA hRSTA gAndhArA yuddhadurmadAH // 26 athAbhyAzagatAnAM sa khddgnaamitrkrshnH| . tAnpraviSTAMstadA dRSTvA irAvAnapi vIryavAn / / upahastAvahastAbhyAM teSAM gAtrANyakRntata // 41 abravItsamare yodhAnvicitrAbharaNAyudhAn // 27 AyudhAni ca sarveSAM bAhUnapi ca bhUSitAn / yathaite dhArtarASTrasya yodhAH sAnugavAhanAH / apatanta nikRttAGgA gatA bhUmiM gatAsavaH // 42 hanyante samare sarve tathA nItividhIyatAm // 28 vRSakastu mahArAja bahudhA parivikSataH / bADhamityevamuktvA te sarve yodhA irAvataH / amucyata mahAraudrAttasmAdvIrAvakartanAt // 43 jaghnuste vai parAnIkaM durjayaM samare paraiH // 29 tAnsarvAnpatitAndRSTvA bhIto duryodhanastataH / tadanIkamanIkena samare vIkSya pAtitam / abhyabhASata saMkruddho rAkSasaM ghoradarzanam // 44 amRSyamANAste sarve subalasyAtmajA rnne| AyazaGgiM maheSvAsaM mAyAvinamariMdamam / irAvantamabhidrutya sarvataH paryavArayan // 30 vairiNaM bhImasenasya pUrva bakavadhena vai // 45 tADayantaH zitaiH prAsaizcodayantaH parasparam / pazya vIra yathA hyeSa phalgunasya suto balI / te zUrAH paryadhAvanta kurvanto mahadAkulam // 31 mAyAvI vipriyaM ghoramakArSInme balakSayam // 46 irAvAnatha nirbhinnaH prAsaistIkSNairmahAtmabhiH / tvaM ca kAmagamastAta mAyAne ca vizAradaH / sravatA rudhireNAktastotrairviddha iva dvipaH // 32 kRtavairazca pArthena tasmAdenaM raNe jahi // 47 urasthapi ca pRSThe ca pArzvayozca bhRzAhataH / bADhamityevamuktvA tu rAkSaso ghoradarzanaH / eko bahubhiratyarthaM dhairyAdrAjanna vivyathe // 33 prayayau siMhanAdena yatrArjunasuto yuvA // 48. irAvAnatha saMkruddhaH sarvAMstAnnizitaiH zaraiH / svArUDhaiyuddhakuzalairvimalaprAsayodhibhiH / mohayAmAsa samare vidyA parapuraMjayaH // 34 vIraiH prahAribhiryuktaH svairanIkaiH samAvRtaH / prAsAnudRtya sarvAMzca svazarIrAdariMdamaH / nihantukAmaH samare irAvantaM mahAbalam // 49 taireva tADayAmAsa subalasyAtmajAraNe // 35 irAvAnapi saMkruddhastvaramANaH parAkramI / nikRSya nizitaM khaGgaM gRhItvA ca zarAvaram / hantukAmamamitraghno rAkSasaM pratyavArayat // 50 padAtistUrNamAgacchajighAMsuH saubalAnyudhi // 36 tamApatantaM saMprekSya rAkSasaH sumahAbalaH / tataH pratyAgataprANAH sarve te subalAtmajAH / tvaramANastato mAyAM prayoktumupacakrame // 51 bhUyaH krodhasamAviSTA irAvantamathAdravan // 37 tena mAyAmayAH kluptA yAstAvanta eva hi / irAvAnapi khaDgana darzayanpANilAghavam / svArUDhA rAkSasai?raiH zUlapaTTizapANibhiH // 52 abhyavartata tAnsarvAnsaubalAnbaladarpitaH // 38 te saMrabdhAH samAgamya dvisAhasrAH prahAriNaH / lAghavenAtha carataH sarve te sublaatmjaaH| / acirAdgamayAmAsuH pretalokaM parasparam // 53 . - 1271 - Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 86. 54] mahAbhArate [6. 86.82 tasmiMstu nihate sainye tAvubhau yuddhadurmadau / tato bahuvidhairnAgezchAdayAmAsa rAkSasam // 67 saMgrAme vyavatiSThatAM yathA vai vRtravAsavau // 54 . chAdyamAnastu nAgaiH sa dhyAtvA raakssspuNgvH| . AdravantamabhiprekSya rAkSasaM yuddhadurmadam / sauparNa rUpamAsthAya bhakSayAmAsa pannagAn // 68 irAvAnkrodhasaMrabdhaH pratyadhAvanmahAbalaH // 55 mAyayA bhakSite tasminnanvaye tasya mAtRke / samabhyAzagatasyAjau tasya khaDnena durmateH / vimohitamirAvantamasinA rAkSaso'vadhIt // 69 ciccheda kArmukaM dIptaM zarAvApaM ca paJcakam // 56 sakuNDalaM samukuTaM padmendusadRzaprabham / sa nikRttaM dhanurdRSTvA khaM javena samAvizat / irAvataH ziro rakSaH pAtayAmAsa bhUtale // 70 irAvantamabhikruddhaM mohayanniva mAyayA // 57 tasmiMstu nihate vIre rAkSasenArjunAtmaje / tato'ntarikSamutpatya irAvAnapi rAkSasam / vizokAH samapadyanta dhArtarASTrAH sarAjakAH // 71 vimohayitvA mAyAbhistasya gAtrANi sAyakaiH / tasminmahati saMgrAme tAdRze bhairave punaH / . ciccheda sarvamarmajJaH kAmarUpo durAsadaH // 58 mahAnvyatikaro ghoraH senayoH samapadyata // 72 tathA sa rAkSasazreSThaH zaraiH kRttaH punaH punaH / hayA gajAH padAtAzca vimizrA dantibhirhatAH / saMbabhUva mahArAja samavApa ca yauvanam // 59 rathAzca dantinazcaiva pattibhistatra sUditAH // 73 mAyA hi sahajA teSAM vayo rUpaM ca kAmajam / tathA pattirathaughAzca hayAzca bahavo rnne| evaM tadrAkSasasyAGga chinnaM chinnaM vyarohata // 60 rathibhinihatA rAjaMstava teSAM ca saMkule // 74 irAvAnapi saMkruddho rAkSasaM taM mahAbalam / ajAnannarjunazcApi nihataM putramaurasam / parazvadhena tIkSNena ciccheda ca punaH punaH / / 61 jaghAna samare zUrAnrAjJastAnbhISmarakSiNaH / / 75 sa tena balinA vIrazchidyamAna iva drumaH / / tathaiva tAvakA rAjansRJjayAzca mhaablaaH| . rAkSaso vyanadadboraM sa zabdastumulo'bhavat // 62 juhvataH samare prANAnnijanuritaretaram // 76 parazvadhakSataM rakSaH susrAva rudhiraM bahu / muktakezA vikavacA virathAzchinnakArmukAH / tatazcakrodha balavAMzcakre vegaM ca saMyuge // 63 bAhubhiH samayudhyanta samavetAH parasparam / / 77 AryazRGgistato dRSTvA samare zatrumUrjitam / tathA marmAtigairbhISmo nijaghAna mahArathAn / kRtvA ghoraM mahadrUpaM grahItumupacakrame / kampayansamare senAM pANDavAnAM mahAbalaH // 78 saMgrAmaziraso madhye sarveSAM tatra pazyatAm // 64 tena yaudhiSThire sainye bahavo mAnavA hatAH / tAM dRSTvA tAdRzIM mAyAM rAkSasasya mahAtmanaH / dantinaH sAdinazcaiva rathino'tha hayAstathA // 79 irAvAnapi saMkruddho mAyAM sraSTuM pracakrame // 65 tatra bhArata bhISmasya raNe dRSTvA parAkramam / tasya krodhAbhibhUtasya saMyugeSvanivartinaH / atyadbhutamapazyAma zakrasyeva parAkramam // 80 yo'nvayo mAtRkastasya sa enamabhipedivAn // 66 tathaiva bhImasenasya pArSatasya ca bhArata / sa nAgairbahuzo rAjansarvataH saMvRto raNe / raudramAsIttadA yuddhaM sAtvatasya ca dhanvinaH / / 81 dadhAra sumahadrUpamananta iva bhogavAn / dRSTvA droNasya vikrAntaM pANDavAnbhayamAvizat / - 1272 - Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 86. 82 ] bhISmaparva [6. 87. 23 eka eva raNe zakto hantumasmAnsasainikAn // 82 svabalaM ca bhayAttasya prAyazo vimukhIkRtam // 8 kiM punaH pRthivIzUrairyodhavAtaiH samAvRtaH / tato duryodhano rAjA ghaTotkacamupAdravat / ityabruvanmahArAja raNe droNena pIDitAH / / 83 pragRhya vipulaM cApaM siMhavadvinadanmuhuH // 9 vartamAne tathA raudre saMgrAme bharatarSabha / pRSThato'nuyayau cainaM sravadbhiH parvatopamaiH / ubhayoH senayoH zUrA nAmRSyanta parasparam // 84 | kuJjarairdazasAhasrairvaGgAnAmadhipaH svayam // 10 AviSTA iva yudhyante rakSobhUtA mahAbalAH / tamApatantaM saMprekSya gajAnIkena saMvRtam / tAvakAH pANDaveyAzca saMrabdhAstAta dhanvinaH / / 85 putraM tava mahArAja cukopa sa nizAcaraH // 11 na sma pazyAmahe kaMcidyaH prANAnparirakSati / tataH pravavRte yuddhaM tumulaM lomaharSaNam / saMgrAme daityasaMkAze tasminyoddhA narAdhipa / / 86 rAkSasAnAM ca rAjendra duryodhanabalasya ca // 12 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi gajAnIkaM ca saMprekSya meghavRndamivodyatam / ssddshiititmo'dhyaayH||86|| abhyadhAvanta saMkruddhA rAkSasAH zastrapANayaH // 13 nadanto vividhAnnAdAnmeghA iva savidyutaH / dhRtarASTra uvAca / zarazaktyaSTinArAcainighnanto gajayodhinaH // 14 irAvantaM tu nihataM dRSTvA pArthA mahArathAH / bhiNDipAlaistathA zUlaimudraiH saparazvadhaiH / saMgrAme kimakurvanta tanmamAcakSva saMjaya / / 1 parvatApraizca vRkSaizca nijaghnuste mahAgajAn // 15 saMjaya uvaac| bhinnakumbhAnvirudhirAnbhinnagAtrAMzca vAraNAn / irAvantaM tu nihataM saMgrAme vIkSya rAkSasaH / apazyAma mahArAja vadhyamAnAnnizAcaraiH // 16 vyanadatsumahAnAdaM bhaimasenirghaTotkacaH // 2 teSu prakSIyamANeSu bhagneSu gajayodhiSu / nadatastasya zabdena pRthivI sAgarAmbarA / duryodhano mahArAja rAkSasAnsamupAdravat // 17 saparvatavanA rAjaMzcacAla subhRzaM tadA / amarSavazamApannastyaktvA jIvitamAtmanaH / antarikSaM dizazcaiva sarvAzca pradizastathA / / 3 mumoca nizitAnbANAnrAkSaseSu mahAbalaH // 18 taM zrutvA sumahAnAdaM tava sainyasya bhArata / jaghAna ca maheSvAsaH pradhAnAMstatra rAkSasAn / UrustambhaH samabhavadvepathuH sveda eva ca // 4 saMkruddho bharatazreSTha putro duryodhanastava // 19 sarva eva ca rAjendra tAvakA dInacetasaH / vegavantaM mahAraudraM vidyujihva pramAthinam / sarpavatsamaveSTanta siMhabhItA gajA iva // 5 zaraizcaturbhizcaturo nijaghAna mahArathaH // 20 ninadatsumahAnAdaM nirghAtamiva rAkSasaH / tataH punarameyAtmA zaravarSaM durAsadam / jvalitaM zUlamudyamya rUpaM kRtvA vibhISaNam // 6 mumoca bharatazreSTha nizAcarabalaM prati // 21 nAnApraharaNai|rairvRto rAkSasapuMgavaiH / / tattu dRSTvA mahatkarma putrasya tava mAriSa / AjagAma susaMkruddhaH kAlAntakayamopamaH // 7 .. krodhenAbhiprajajvAla bhaimasenirmahAbalaH // 22 tamApatantaM saMprekSya saMkruddhaM bhImadarzanam / / visphArya ca mahaccApamindrAzanisamasvanam / ma.bhA. 160 - 1273 - Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 87. 23] mahAbhArate [6. 88. 18 abhidudrAva vegena duryodhanamariMdamam // 23. saMpradIptAM maholkAbhAmazanI maghavAniva / tamApatantamuvIkSya kAlasRSTamivAntakam / samudyacchanmahAbAhurjighAMsustanayaM tava // 5 na vivyathe mahArAja putro duryodhanastava // 24 tAmudyatAmabhiprekSya vaGgAnAmadhipastvaran / . athainamabravItkruddhaH krUraH saMraktalocanaH / kuJjaraM girisaMkAzaM rAkSasaM pratyacodayat // 6 ye tvayA sunRzaMsena dIrghakAlaM pravAsitAH / sa nAgapravareNAjau balinA zIghragAminA / yacca te pANDavA rAjazchaladyUte parAjitAH // 25 yato duryodhanarathastaM mArga pratyapadyata / yaJcaiva draupadI kRSNA ekavasrA rajasvalA / rathaM ca vArayAmAsa kuJjareNa sutasya te // 7 sabhAmAnIya durbuddhe bahudhA klezitA tvayA // 26 mArgamAvAritaM dRSTvA rAjJA vaGgena dhiimtaa| tava ca priyakAmena AzramasthA durAtmanA / ghaTotkaco mahArAja krodhasaMraktalocanaH / saindhavena parikliSTA paribhUya pitRRnmama // 27 udyatAM tAM mahAzaktiM tasmiMzvikSepa vAraNe // 8 eteSAmavamAnAnAmanyeSAM ca kulAdhama / sa tayAbhihato rAjastena baahuvimuktyaa| antamadya gamiSyAmi yadi notsRjase raNam // 28 saMjAtarudhirotpIDaH papAta ca mamAra ca // 9 evamuktvA tu haiDimbo mahadvisphArya kArmukam / patatyatha gaje cApi vaGgAnAmIzvaro balI / saMdazya dazanairoSThaM sRkkiNI parisaMlihana // 29 javena samabhidrutya jagAma dharaNItalam // 10 zaravarSeNa mahatA duryodhanamavAkirat / duryodhano'pi saMprekSya pAtitaM varavAraNam / parvataM vAridhArAbhiH prAvRSIva balAhakaH // 30 prabhagnaM ca balaM dRSTvA jagAma paramAM vyathAm // 11 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi kSatradharma puraskRtya AtmanazvAbhimAnitAm / saptAzItitamo'dhyAyaH // 8 // prApte'pakramaNe rAjA tasthau giririvAcalaH // 12 88 saMdhAya ca zitaM bANaM kAlAgnisamatejasam / saMjaya uvAca / mumoca paramakruddhastasmindhore nizAcare // 13 tatastadvANavarSa tu duHsahaM dAnavairapi / tamApatantaM saMprekSya bANamindrAzaniprabham / dadhAra yudhi rAjendro yathA varSa mahAdvipaH // 1 lAghavAdvazcayAmAsa mahAkAyo ghaTotkacaH // 14 tataH krodhasamAviSTo niHzvasanniva pannagaH / bhUya eva nanAdogaH krodhasaMraktalocanaH / saMzayaM paramaM prAptaH putraste bharatarSabha // 2 trAsayansarvabhUtAni yugAnte jalado yathA // 15 mumoca nizitAMstIkSNAnnArAcAnpaJcaviMzatim / taM zrutvA ninadaM ghoraM tasya bhImasya rakSasaH / te'patansahasA rAjastasminrAkSasapuMgave / AcAryamupasaMgamya bhISmaH zAMtanavo'bravIt / / 16 AzIviSA iva kruddhAH parvate gandhamAdane // 3 yathaiSa ninado ghoraH zrUyate raakssseritH| sa tairviddhaH sravaraktaM prabhinna iva kuJjaraH / haiDimbo yudhyate nUnaM rAjJA duryodhanena ha // 17 dadhe matiM vinAzAya rAjJaH sa pizitAzanaH / naipa zakyo hi saMgrAme jetuM bhUtena kenacit / jagrAha ca mahAzaktiM girINAmapi dAraNIm // 4 / tatra gacchata bhadraM vo rAjAnaM parirakSata // 18 - 1274 - Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 88. 19] bhISmaparva [6. 89.5 abhidrutaM mahAbhAgaM rAkSasena durAtmanA / nyaSIdatsa rathopasthe zoNitena pariplutaH // 32 etaddhi paramaM kRtyaM sarveSAM naH paraMtapAH // 19 tataH punarameyAtmA nArAcAndaza paJca ca / pitAmahavacaH zrutvA tvaramANA mahArathAH / bhUrizravasi saMkruddhaH prAhiNodbharatarSabha / uttamaM javamAsthAya prayayuyaMtra kauravaH / / 20 / te varma bhittvA tasyAzu prAvizanmedinItalam // 33 droNazca somadattazca bAhnikazca jayadrathaH / viviMzatezca drauNezca yantArau samatADayat / kRpo bhUrizravAH zalyazcitraseno viviMzatiH // 21 tau petatU rathopasthe razmInutsRjya vAjinAm // 34 azvatthAmA vikarNazca Avantyazca bRhadbalaH / sindhurAjJo'rdhacandreNa vArAhaM svarNabhUSitam / rathAzcAnekasAhasrA ye teSAmanuyAyinaH / unmamAtha mahArAja dvitIyenAcchinadhanuH // 35 abhidrutaM parIpsantaH putraM duryodhanaM tava // 22 caturbhiratha nArAcairAvantyasya mahAtmanaH / tadanIkamanAdhRSyaM pAlitaM lokasattamaiH / jaghAna caturo vAhAnkrodhasaMraktalocanaH // 36 AtatAyinamAyAntaM prekSya rAkSasasattamaH / pUrNAyatavisRSTena pItena nizitena ca / nAkampata mahAbAhumainAka iva parvataH // 23 nirbibheda mahArAja rAjaputraM bRhadbalam / / pragRhya vipulaM cApaM jJAtibhiH parivAritaH / sa gADhaviddho vyathito rathopastha upAvizat // 37 zUlamudgarahastaizca nAnApraharaNairapi // 24 bhRzaM krodhena cAviSTo rathastho rAkSasAdhipaH / tataH samabhavadyuddhaM tumulaM lomaharSaNam / cikSepa nizitAMstIkSNAzarAnAzIviSopamAna / 'rAkSasAnAM ca mukhyasya duryodhanabalasya ca // 25 / bibhiduste mahArAja zalyaM yuddhavizAradam // 38 dhanuSAM kUjatAM zabdaH sarvatastumulo'bhavat / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi azrUyata mahArAja vaMzAnAM dahyatAmiva // 26 aSTAzItitamo'dhyAyaH // 88 // zastrANAM pAtyamAnAnAM kavaceSu zarIriNAm / zabdaH samabhavadrAjannadrINAmiva dIryatAm // 27 saMjaya uvAca / vIrabAhuvisRSTAnAM tomarANAM vizAM pate / vimukhIkRtya tAnsarvAMstAvakAnyudhi rAkSasaH / rUpamAsIdviyatsthAnAM sarpANAM sarpatAmiva / / 28 / jighAMsurbharatazreSTha duryodhanamupAdravat // 1 tataH paramasaMkruddho visphArya sumahaddhanuH / / tamApatantaM saMprekSya rAjAnaM prati vegitam / rAkSasendro mahAbAhurvinadanbhairavaM ravam // 29 abhyadhAvaJjighAMsantastAvakA yuddhadurmadAH // 2 . AcAryasyArdhacandreNa kruddhazciccheda kArmukam / tAlamAtrANi cApAni vikarSanto mahAbalAH / somadattasya bhallena dhvajamunmathya cAnadat // 30 tamekamabhyadhAvanta nadantaH siMhasaMghavat // 3 pAhnikaM ca tribhirbaannairbhyvidhytstnaantre| athainaM zaravarSeNa samantAtparyavArayan / kRpamekena vivyAdha citrasenaM tribhiH zaraiH // 31 parvataM vAridhArAbhiH zaradIva balAhakAH / / 4 / pUrNAyatavisRSTena samyakpraNihitena c| sa gADhaviddho vyathitastotrArdita iva dvipaH / javudeze samAsAdya vikarNaM samatADayat / / utpapAta tadAkAzaM samantAdvainateyavat // 5 - 1275 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. 89.6] mahAbhArate [6. 89. 33 vyanadatsumahAnAdaM jImUta iva zAradaH / anyonyamabhidhAvantaH saMprahAraM prckrire| dizaH khaM pradizazcaiva nAdayanbhairavasvanaH // 6 vyatiSaktaM mahArodraM yuddhaM bhIrubhayAvaham // 19 rAkSasasya tu taM zabdaM zrutvA rAjA yudhiSThiraH / hayA gajaiH samAjagmuH pAdAtA rathibhiH saha / uvAca bharatazreSTho bhImasenamidaM vacaH // 7 anyonyaM samare rAjanprArthayAnA mahadyazaH // 20 yudhyate rAkSaso nUnaM dhArtarASTramahArathaiH / sahasA cAbhavattIvra sNnipaataanmhdrjH|| yathAsya zrUyate zabdo nadato bhairavaM svanam / rathAzvagajapattInAM padanemisamuddhatam // 21 . atibhAraM ca pazyAmi tatra tAta samAhitam // 8 dhUmrAruNaM rajastIvra raNabhUmi samAvRNot / / pitAmahazca saMkruddhaH pAJcAlAnhantumudyataH / / naiva sve na pare rAjansamajAnanparasparam // 22 . teSAM ca rakSaNArthAya yudhyate phalgunaH paraiH // 9 pitA putraM na jAnIte putro vA pitaraM tathA / etacchrutvA mahAbAho kAryadvayamupasthitam / nirmaryAde tathA bhUte vaizase lomaharSaNe // 23. gaccha rakSasva haiDimbaM saMzayaM paramaM gatam // 10 zastrANAM bharatazreSTha manuSyANAM ca garjatAm / / bhrAturvacanamAjJAya tvaramANo vRkodaraH / sumahAnabhavacchabdo vaMzAnAmiva dahyatAm // 24 : prayayau siMhanAdena trAsayansarvapArthivAn / gajavAjimanuSyANAM shonnitaatrtrngginnii| vegena mahatA rAjanparvakAle yathodadhiH // 11 prAvartata nadI tatra kezazaivalazAdvalA // 25 tamanvayAtsatyadhRtiH saucittiyuddhadurmadaH / narANAM caiva kAyebhyaH zirasAM patatAM rnne| zreNimAnvasudAnazca putraH kAzyasya cAbhibhUH // 12 zuzruve sumahAzabdaH patatAmazmanAmiva // 26 abhimanyumukhAzcaiva draupadeyA mahArathAH / viziraskairmanuSyaizca chinnagAtraizca vAraNaiH / kSatradevazca vikrAntaH kSatradharmA tathaiva ca // 13 azvaiH saMbhinnadehaizca saMkIrNAbhUdvasuMdharA // 27 anUpAdhipatizcaiva nIlaH svabalamAsthitaH / nAnAvidhAni zastrANi visRjanto mhaarthaaH|| mahatA rathavaMzena haiDimba paryavArayan // 14 / anyonyamabhidhAvantaH saMprahAraM pracakrire // 28 . kuraizca sadA mattaiH SaTsahasraiH prahAribhiH / hayA hayAnsamAsAdya preSitA hayasAdibhiH / abhyarakSanta sahitA rAkSasendraM ghaTotkacam // 15. samAhatya raNe'nyonyaM nipeturgatajIvitAH // 29 siMhanAdena mahatA nemighoSeNa caiva hi / narA narAnsamAsAdya krodharaktekSaNA bhRzam / khurazabdaninAdaizca kampayanto vasuMdharAm // 16 urAMsyurobhiranyonyaM samAzliSya nijagnire // 30 teSAmApatatAM zrutvA zabdaM taM tAvakaM balam / / preSitAzca mahAmAtrairvAraNAH paravAraNAH / bhImasenabhayodvignaM vivarNavadanaM tathA / abhighnanti viSANAprairvAraNAneva saMyuge // 31 parivRttaM mahArAja parityajya ghaTotkacam // 17 te jAtarudhirApIDAH patAkAbhiralaMkRtAH / tataH pravavRte yuddhaM tatra tatra mahAtmanAm / saMsaktAH pratyadRzyanta meghA iva savidyutaH // 32 tAvakAnAM pareSAM ca saMgrAmeSvanivartinAm // 18 kecidbhinnA viSANAprairbhinnakumbhAzca tomraiH| nAnArUpANi zastrANi visRjanto mhaarthaaH| vinadanto'bhyadhAvanta garjanto jaladA. iva // 33 - 1276 - Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. 89. 34] bhISmaparva [6. 90. 19 keciddhastaividhA chinnaizchinnagAtrAstathApare / samAlalambe tejasvI dhvajaM hemapariSkRtam // 5 . nipetustumule tasmiMzchinnapakSA ivAdrayaH // 34 tathA vimanasaM dRSTvA bhImasenaM ghttotkcH| pArzvastu dAritairanye vAraNairvaravAraNAH / / krodhenAbhiprajajvAla didhakSanniva pAvakaH // 6 : mumucuH zoNitaM bhUri dhAtUniva mahIdharAH // 35 abhimanyumukhAzcaiva pANDavAnAM mhaarthaaH| nArAcAbhihatAstvanye tathA viddhAzca tomaraiH / samabhyadhAvankrozanto rAjAnaM jAtasaMbhramAH // 7... hatArohA vyadRzyanta vizRGgA iva parvatAH // 36 saMprekSya tAnApatataH saMkruddhAJjAtasaMbhramAn / kecitkrodhasamAviSTA madAndhA niravagrahAH / bhAradvAjo'bravIdvAkyaM tAvakAnAM mahArathAn // 8: sthAnhayAnpadAtAMzca mamRduH zatazo raNe // 37 / kSipraM gacchata bhadraM vo rAjAnaM prirksst| tathA hayA hayArohaistADitAH prAsatomaraiH / saMzayaM paramaM prAptaM majjantaM vyasanArNave // 9 tena tenAbhyavartanta kurvanto vyAkulA dizaH / / 38 ete kruddhA maheSvAsAH pANDavAnAM mhaarthaaH| .. rathino rathibhiH sArdhaM kulaputrAstanutyajaH / bhImasenaM puraskRtya duryodhanamupadrutAH // 10 / parAM zakti samAsthAya cakruH karmANyabhItavat / / 39 nAnAvidhAni zastrANi visRjanto jaye rtaaH| svayaMvara ivAmade prajahvaritaretaram / / nadanto bhairavAnnAdAMtrAsayantazca bhUmimAm // 11 prArthayAnA yazo rAjansvarga vA yuddhazAlinaH // 40 tadAcAryavacaH zrutvA somdttpurogmaaH| tasmiMstathA vartamAne saMgrAme lomaharSaNe / tAvakAH samavartanta pANDavAnAmanIkinIm // 12 ghArtarASTraM mahatsainyaM prAyazo vimukhIkRtam // 41 kRpo bhUrizravAH zalyo droNaputro viviMzatiH / / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi citraseno vikarNazca saindhavo'tha bRhadbalaH / .... ekonanavatitamo'dhyAyaH // 89 // Avantyau ca maheSvAsau kauravaM paryavArayan // 13 te viMzatipadaM gatvA saMprahAraM prckrire| saMjaya uvAca / pANDavA dhArtarASTrAzca parasparajighAMsavaH // 14 / svasainyaM nihataM dRSTvA rAjA duryodhanaH svayam / evamuktvA mahAbAhurmahadvisphArya kaarmukm| ... abhyadhAvata saMkruddho bhImasenamariMdamam // 1 bhAradvAjastato bhImaM paDizatyA samArpayat // 15 pragRhya sumahaccApamindrAzanisamasvanam / bhUyazcainaM mahAbAhuH zaraiH zIghramavAkirat / mahatA zaravarSeNa pANDavaM samavAkirat // 2 parvataM vAridhArAbhiH zaradIva balAhakaH // 16 / ardhacandraM ca saMdhAya sutIkSNaM lomavAhinam / taM pratyavidhyaddazabhirbhImasenaH zilImukhaiH / / bhImasenasya ciccheda cApaM krodhasamanvitaH // 3 tvaramANo maheSvAsaH savye pArzve mahAbalaH // 17 tadantaraM ca saMprekSya tvaramANo mahArathaH / sa gADhaviddho vyathito vayovRddhazca bhaart| saMdadhe nizitaM bANaM girINAmapi dAraNam / pranaSTasaMjJaH sahasA rathopastha upAvizat // 18 . tenorasi mahAbAhurbhImasenamatADayat / / 4 guruM pravyathitaM dRSTvA rAjA duryodhanaH svym| sa gADhaviddho vyathitaH sRkkiNI parisaMlihan / / drauNAyanizca saMkruddhau bhImasenamabhidrutau // 19 : - 1277 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 90. 20] mahAbhArate [6. 90. 46 tAvApatantau saMprekSya kaalaantkymopmau|| sa gADhaviddho vyathito rathopastha upAvizat // 33 bhImaseno mahAbAhurgadAmAdAya satvaraH // 20 mohitaM vIkSya rAjAnaM nIlamabhracayopamam / avaplutya rathAttUrNaM tasthau giririvAcalaH / / ghaTotkaco'pi saMkruddho bhrAtRbhiH privaaritH||34 samudyamya gadAM gurvI yamadaNDopamA raNe // 21 abhidudrAva vegena drauNimAhavazobhinam / tamudyatagadaM dRSTvA kailAsamiva zRGgiNam / / tathetare abhyadhAvanrAkSasA yuddhadurmadAH // 35 kauravo droNaputrazca sahitAvabhyadhAvatAm // 22 tamApatantaM saMprekSya rAkSasaM ghoradarzanam / tApApatantau sahitau tvaritau balinAM varau / abhyadhAvata tejasvI bhAradvAjAtmajastvaran // 36 abhyadhAvata vegena tvaramANo vRkodaraH / / 23 nijaghAna ca saMkruddho rAkSasAnbhImadarzanAn / tamApatantaM saMprekSya saMkruddhaM bhImadarzanam / ye'bhavannagrataH kruddhA rAkSasasya puraHsarAH // 37 samabhyadhAvaMstvaritAH kauravANAM mahArathAH // 24 / vimukhAMzcaiva tAndRSTvA drauNicApacyutaiH shraiH| ' bhAradvAjamukhAH sarve bhiimsenjighaaNsyaa| akrudhyata mahAkAyo bhaimasenighaTotkacaH // 38 nAnAvidhAni zastrANi bhImasyorasyapAtayan / prAdazcake mahAmAyAM ghorarUpAM sudAruNAm / sahitAH pANDavaM sarve pIDayantaH samantataH // 25 mohayansamare drauNiM mAyAvI rAkSasAdhipaH // 39 taM dRSTvA saMzayaM prAptaM pIDyamAnaM mahAratham / tataste tAvakAH sarve mAyayA vimukhIkRtAH / abhimanyuprabhRtayaH pANDavAnAM mahArathAH / anyonyaM samapazyanta nikRttaanmediniitle| abhyadhAvanparIpsantaH prANAMstyaktvA sudustyajAn / viceSTamAnAnkRpaNAJzoNitena samukSitAn // 40 anUpAdhipatiH zUro bhImasya dayitaH sakhA / droNaM duryodhanaM zalyamazvatthAmAnameva ca / nIlo nIlAmbudaprakhyaH saMkruddho drauNimabhyayAt / prAyazazca maheSvAsA ye pradhAnAzca kauravAH // 41 spardhate hi maheSvAso nityaM droNasutena yaH // 27 vidhvastA rathinaH sarve gajAzca vinipAtitAH / sa visphArya mahaccApaM drauNiM vivyAdha ptrinnaa|| hayAzca sahayArohA vinikRttAH sahasrazaH // 42 yathA zakro mahArAja purA vivyAdha dAnavam // 28 vipracittiM durAdharSaM devatAnAM bhayaMkaram / tadRSTvA tAvakaM sainyaM vidrutaM zibiraM prati / yena lokatrayaM krodhAtrAsitaM svena tejasA // 29 mama prAkrozato rAjaMstathA devavratasya ca // 43 tathA nIlena nirbhinnaH sumukhena pttrinnaa| yudhyadhvaM mA palAyadhvaM mAyaiSA rAkSasI rnne| saMjAtarudhirotpIDo drauNiH krodhasamanvitaH // 30 ghaTotkacaprayukteti nAtiSThanta vimohitAH / sa visphArya dhanucitramindrAzanisamasvanam / / naiva te zraddadhurmItA vadatorAvayorvacaH // 44 dadhe nIlavinAzAya matiM matimatAM varaH // 31 tAMzca pradravato dRSTvA jayaM prAptAzca paannddvaaH| tataH saMdhAya vimalAnbhallAnkarmArapAyitAn / ghaTotkacena sahitAH siNhnaadaanprckrire| jaghAna caturo vAhAnpAtayAmAsa ca dhvajam // 32 zaGkhadundubhighoSAzca samantAtsasvanurdhazam // 45 saptamena ca bhallena nIlaM vivyAdha vakSasi / | evaM tava balaM sarva haiDimbena durAtmanA / - 1278 - Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 90. 46 ] bhISmaparva [6.91.27 sUryAstamanavelAyAM prabhagnaM vidrutaM dizaH // 46 zalyazca saumadattizca vikarNazca mahArathaH // 13 . iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi tava ca bhrAtaraH zUrA duHzAsanapurogamAH / navatitamo'dhyAyaH // 90 // tvadarthaM pratiyotsyAmo rAkSasaM taM mahAbalam // 14 tasminraudre rAkSasendre yadi te hRcchayo mahAn / saMjaya uvaac| ayaM vA gacchatu raNe tasya yuddhAya durmteH|| tasminmahati saMkrande rAjA duryodhnstdaa| bhagadatto mahIpAlaH puraMdarasamo yudhi // 15 gAGgeyamupasaMgamya vinayenAbhivAdya ca // 1 etAvaduktvA rAjAnaM bhagadattamathAbravIt / tasya sarvaM yathAvRttamAkhyAtumupacakrame / samakSaM pArthivendrasya vAkyaM vAkyavizAradaH // 16 ghaTotkacasya vijayamAtmanazca parAjayam // 2 gaccha zIghraM mahArAja haiDimba yuddhadurmadam / / kathAyAmAsa durdharSo viniHzvasya punaH punaH / vArayasva raNe yatto miSatAM sarvadhanvinAm / abravIcca tadA rAjanbhISmaM kurupitAmaham // 3 rAkSasaM krUrakarmANaM yathendrastArakaM purA // 17 bhavantaM samupAzritya vAsudevaM yathA paraiH / tava divyAni cAstrANi vikramazca paraMtapa / pANDavairvigraho ghoraH samArabdho mayA prabho // 4 samAgamazca bahubhiH purAbhUdasuraiH saha // 18 / ekAdaza samAkhyAtA akSauhiNyazca yA mama / tvaM tasya rAjazArdUla pratiyoddhA mhaahve|| nideze tava tiSThanti mayA sArdhaM paraMtapa / / 5 svabalena vRto rAjaJjahi rAkSasapuMgavam / / 19 so'haM bharatazArdUla bhImasenapurogamaiH / etacchrutvA tu vacanaM bhISmasya pRtanApateH / ghaTotkacaM samAzritya pANDavaiyudhi nirjitaH // 6 prayayau siMhanAdena parAnabhimukho drutam / / 20 tanme dahati gAtrANi zuSkavRkSamivAnalaH / tamAdravantaM saMprekSya garjantamiva toyadam / tadicchAmi mahAbhAga tvatprasAdAtparaMtapa // 7 abhyavartanta saMkruddhAH pANDavAnAM mahArathAH // 21 rAkSasApasadaM hantuM svayameva pitAmaha / bhImaseno'bhimanyuzca rAkSasazca ghttotkcH|| tvAM samAzritya durdharSaM tanme kartuM tvamarhasi // 8 draupadeyAH satyadhRtiH kSatradevazca mAriSa / / 22 etacchrutvA tu vacanaM rAjJo bharatasattama / cedipo vasudAnazca dazArNAdhipatistathA / duryodhanamidaM vAkyaM bhISmaH zAMtanavo'bravIt // 9 / supratIkena tAMzcApi bhagadatto'pyupAdravat / / 23 zRNu rAjanmama vaco yattvA vakSyAmi kaurava / tataH samabhavadyuddhaM ghorarUpaM bhayAnakam / yathA tvayA mahArAja vartitavyaM paraMtapa // 10 pANDUnAM bhagadattena yamarASTravivardhanam // 24 AtmA rakSyo raNe tAta sarvAvasthAsvariMdama / pramuktA rathibhirbANA bhImavegAH sutejanAH / dharmarAjena saMgrAmastvayA kAryaH sadAnagha / / 11 / te nipeturmahArAja nAgeSu ca ratheSu ca // 25 arjunena yamAbhyAM vA bhImasenena vA punH|| prabhinnAzca mahAnAgA vinItA hastisAdibhiH / rAjadharma puraskRtya rAjA rAjAnamRcchati / / 12 / parasparaM samAsAdya saMnipeturabhItavat / / 26 ahaM droNaH kRpo drauNiH kRtavarmA ca saatvtH| | madAndhA roSasaMrabdhA viSANAprairmahAhave / -1279 - Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 91. 27 ] mahAbhArate [6. 91. 55 bibhidurdantamusalaiH samAsAdya parasparam / / 27 dazArNAdhipatizcApi gajaM bhUmidharopamam / hayAzca cAmarApIDAH praaspaannibhiraasthitaaH| samAsthito'bhidudrAva bhagadattasya vAraNam // 42 coditAH sAdibhiH kSipraM nipeturitaretaram / / 28 tamApatantaM samare gajaM gajapatiH sa ca / pAdAtAzca padAtyoghestADitAH zaktitomaraiH / dadhAra supratIko'pi veleva makarAlayam // 43 nyapatanta tadA bhUmau zatazo'tha sahasrazaH // 29 vAritaM prekSya nAgendraM dazArNasya mahAtmanaH / rathinazca tathA rAjankarNinAlIkasAyakaiH / sAdhu sAdhviti sainyAni pANDaveyAnyapUjayan // 44 nihatya samare vIrAnsihanAdAnvinedire // 30 tataH prAgjyotiSaH kruddhastomarAnvai caturdaza / tasmiMstathA vartamAne saMgrAme lomhrssnne| prAhiNottasya nAgasya pramukha nRpasattama / / 45 bhagadatto maheSvAso bhImasenamathAdravat / / 31 tasya varma mukhatrANaM zAtakumbhaparISkRtam / kuJjareNa prabhinnena saptadhA sravatA madam / vidArya prAvizankSipraM valmIkamiva pannagAH // 46 parvatena yathA toyaM sravamANena sarvataH // 32 sa gADhaviddho vyathito nAgo bharatasattama / kirazarasahasrANi supratIkazirogataH / upAvRttamadaH kSipraM sa nyavartata vegataH // 47 airAvatastho maghavAnvAridhArA ivAnagha // 33 pradudrAva ca vegena praNadanbhairavaM svanam / sa bhImaM zaradhArAbhistADayAmAsa pArthivaH / sa mardamAnaH svabalaM vAyurvRkSAnivaujasA // 48 parvataM vAridhArAbhiH prAvRSIva balAhakaH // 34 tasminparAjite nAge pANDavAnAM mahArathAH / bhImasenastu saMkruddhaH pAdarakSAnparaHzatAn / siMhanAdaM vinadyoccaiyuddhAyaivopatasthire // 49 nijaghAna maheSvAsaH saMkruddhaH zaravRSTibhiH // 35 tato bhImaM puraskRtya bhagadattamupAdravan / tAndRSTvA nihatAnkruddho bhagadattaH pratApavAn / kiranto vividhAnbANAzasrANi vividhAni ca // 50 codayAmAsa nAgendra bhImasenarathaM prati // 36 teSAmApatatAM rAjansaMkruddhAnAmamarSiNAm / sa nAgaH preSitastena bANo jyAcodito ythaa| zrutvA sa ninadaM ghoramamarSAdtasAdhvasaH / abhyadhAvata vegena bhImasenamariMdamam // 37 bhagadatto maheSvAsaH svanAgaM pratyacodayat / / 51 tamApatantaM saMprekSya pANDavAnAM mahArathAH / aGkuzAGguSTanuditaH sa gajapravaro yudhi / abhyavartanta vegena bhImasenapurogamAH // 38 tasminkSaNe samabhavatsaMvartaka ivAnalaH // 52 kekayAzcAbhimanyuzca draupadeyAzca sarvazaH / rathasaMghAMstathA nAgAnhayAMzca saha sAdibhiH / dazArNAdhipatiH zUraH kSatradevazca mAriSa / pAdAtAMzca susaMkruddhaH zatazo'tha sahasrazaH / cedipazcitraketuzca saMkruddhAH sarva eva te / / 39 amRdgAtsamare rAjansaMpradhAvaMstatastataH / / 53 uttamAtrANi divyAni darzayanto mahAbalAH / tena saMloDyamAnaM tu pANDUnAM tadbalaM mahat / tamekaM kuJjaraM kruddhAH samantAtparyavArayan / / 40 saMcukoca mahArAja carmevAgnI samAhitam // 54 sa viddho bahubhirbANairvyarocata mahAdvipaH / bhagnaM tu svabalaM dRSTvA bhagadattena dhImatA / saMjAtarudhirotpIDo dhAtucitra ivAdrirAT // 41 / ghaTotkaco'tha saMkrudvo bhagadattamupAdravat // 55 - 1280 - Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 91. 56] bhISmaparva [6. 91. 81 vikaTaH puruSo rAjandIptAsyo dIptalocanaH / papAta sahasA tasya sazaraM dhanuruttamam // 68 rUpaM vibhISaNaM kRtvA roSeNa prajvalanniva // 56 draupadeyAMstataH paJca paJcabhiH samatADayat / jagrAha vipulaM zUlaM girINAmapi dAraNam / bhImasenasya ca krodhAnnijaghAna turaMgamAn // 69 nAgaM jighAMsuH sahasA cikSepa ca mahAbalaH / dhvajaM kesariNaM cAsya ciccheda vizikhaitribhiH / saviSphuliGgajvAlAbhiH samantAtpariveSTitam // 57 nirbibheda tribhizcAnyaiH sArathiM cAsya patribhiH / tamApatantaM sahasA dRSTvA jvAlAkulaM raNe / sa gADhaviddho vyathito rathopastha upAvizat / cikSepa ruciraM tIkSNamardhacandraM sa pArthivaH / vizoko bharatazreSTha bhagadattena saMyuge // 71 ciccheda sumahacchUlaM tena bANena vegavat // 58 tato bhImo mahArAja viratho rathinAM vrH| nipapAta dvidhA chinnaM zUlaM hemapariSkRtam / / gadA pragRhya vegena pracaskanda mahArathAt / / 72 mahAzaniryathA bhraSTA zakramuktA nabhogatA // 59 tamudyatagadaM dRSTvA sazRGgamiva parvatam / zUlaM nipatitaM dRSTvA dvidhA kRttaM sa pArthivaH / tAvakAnAM bhayaM ghoraM samapadyata bhArata // 73 rukmadaNDAM mahAzaktiM jagrAhAgnizikhopamAm / etasminneva kAle tu pANDavaH kRSNasArathiH / cikSepa tAM rAkSasasya tiSTha tiSTheti cAbravIt // 60 AjagAma mahArAja nighnazatrUnsahasrazaH // 74 tAmApatantI saMprekSya viyatsthAmazanImiva / yatra tau puruSavyAghrau pitAputrau paraMtapau / utpatya rAkSasastUrNaM jagrAha ca nanAda ca // 61 prAgjyotiSaNa saMsaktI bhImasenaghaTotkacau // 75 babhaJja cainAM tvarito jAnunyAropya bhArata / dRSTvA tu pANDavo rAjanyudhyamAnAnmahArathAn / pazyataH pArthivendrasya tadadbhutamivAbhavat // 62 tvarito bharatazreSTha tatrAyAdvikirazarAn // 76 tadavekSya kRtaM karma rAkSasena balIyasA / divi devAH sagandharvA munayazcApi vismitAH // 63 tato duryodhano rAjA tvaramANo mahArathaH / pANDavAzca maheSvAsA bhImasenapurogamAH / senAmacodayatkSipraM rathanAgAzvasaMkulAm // 77 sAdhu sAdhviti nAdena pRthivImanunAdayan // 64 tAmApatantI sahasA kauravANAM mahAcamUm / taM tu zrutvA mahAnAdaM prahRSTAnAM mahAtmanAm / abhidudrAva vegena pANDavaH zvetavAhanaH // 78 nAmRSyata maheSvAso bhagadattaH pratApavAn // 65 bhagadatto'pi samare tena nAgena bhArata / sa visphArya mahaccApamindrAzanisamakhanam / vimRdganpANDavabalaM yudhiSThiramupAdravat // 79 abhidudrAva vegena pANDavAnAM mahArathAna / tadAsIttumulaM yuddhaM bhagadattasya mAriSa / visRjandhimalAstIkSNAnnArAcAvalanaprabhAn // 66 pAzcAlaiH sRJjayazcaiva kekayaizvodyatAyudhaiH // 80 bhImamekena vivyAdha rAkSasaM navabhiH shraiH| bhImaseno'pi samare tAvubhau kezavArjunau / abhimanyu tribhizcaiva kekayAnpaJcabhistathA // 67 AzrAvayadyathAvRttamirAvadvadhamuttamam // 81 pUrNAyatavisRSTena svarNapuGkhana patriNA / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi vibheda dakSiNaM bAhuM kSatradevasya cAhave / ekanavatitamo'dhyAyaH // 91 // ma. bhA, 161 - 1281 - Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 92. 1] mahAbhArate [6. 92. 28 aparAhe mahArAja saMgrAmaH samapadyata / saMjaya uvAca / parjanyasamanirghoSo bhISmasya saha pANDavaiH // 14 putraM tu nihataM zrutvA irAvantaM dhanaMjayaH / tato rAjaMstava sutA bhImasenamupAdravan / duHkhena mahatAviSTo niHzvasanpannago yathA // 1 parivArya raNe droNaM vasavo vAsavaM yathA // 15 abravItsamare rAjanvAsudevamidaM vacaH / tataH zAMtanavo bhISmaH kRpazca rathinAM vrH|| idaM nUnaM mahAprAjJo viduro dRSTavAnpurA // 2 bhagadattaH suzarmA ca dhanaMjayamupAdravan // 16 ... kurUNAM pANDavAnAM ca kSayaM ghoraM mahAmatiH / hArdikyo bAhnikazcaiva sAtyakiM samabhidrutau / tato nivArayitavAndhRtarASTraM janezvaram // 3 ambaSThakastu nRpatirabhimanyumavArayat // 17 avadhyA bahavo vIrAH saMgrAme madhusUdana / zeSAstvanye mahArAja zeSAneva mahArathAn / .. nihatAH kauravaiH saMkhye tathAsmAbhizca te hatAH // 4 tataH pravavRte yuddhaM ghorarUpaM bhayAvaham // 18. , arthahetornarazreSTha kriyate karma kutsitam / bhImasenastu saMprekSya putrAMstava janezvara / dhigarthAnyatkRte hyevaM kriyate jJAtisaMkSayaH // 5 prajajvAla raNe kruddho haviSA havyavADiva // 19 adhanasya mRtaM zreyo na ca jJAtivadhAddhanam / putrAstu tava kaunteyaM chAdayAMcakrire zaraiH / kiM nu prApsyAmahe kRSNa hatvA jnyaatiinsmaagtaan||6 prAvRSIva mahArAja jaladAH parvataM yathA // 20 , duryodhanAparAdhena zakuneH saubalasya ca / sa cchAdyamAno bahudhA putraistava vizAM pate / kSatriyA nidhanaM yAnti karNadurmatritena ca // 7 sRkviNI vilihanvIraH zArdUla iva darpitaH / / 21 idAnIM ca vijAnAmi sukRtaM madhusUdana / vyUDhoraskaM tato bhImaH pAtatyAmAsa pArthiva / kRtaM rAjJA mahAbAho yAcatA sma suyodhanam / kSurapreNa sutIkSNena so'bhavadgatajIvitaH / / 22 rAjyA, pazca vA grAmAnnAkArSItsa ca durmatiH // 8 | apareNa tu bhallena pItena nizitena ca / dRSTvA hi ksstriyaashuuraashyaanaandhrnniitle| apAtayatkuNDalinaM siMhaH kSudramRgaM yathA / / 23 nindAmi bhRzamAtmAnaM dhigastu kSatrajIvikAm // 9 / tataH sunizitAnpItAnsamAdatta zilImukhAn / azaktamiti mAmete jJAsyanti kSatriyA rnne| sa sapta tvarayA yuktaH putrAMste prApya mAriSa // 24 yuddhaM mamaibhirucitaM jJAtibhirmadhusUdana // 10 preSitA bhImasenena zarAste dRDhadhanvanA / saMcodaya hayAnkSipraM dhArtarASTracamUM prati / apAtayanta putrAMste rathebhyaH sumahArathAn // 25 pratariSye mahApAraM bhujAbhyAM samarodadhim / anAdhRSTiM kuNDabhedaM vairATaM dIrghalocanam / nAyaM klIbayituM kAlo vidyate mAdhava kacit // 11 / dIrghabAhuM subAhuM ca tathaiva kanakadhvajam // 26 evamuktastu pArthena kezavaH paravIrahA / prapatanta sma te vIrA virejurbharatarSabha / codayAmAsa tAnazvAnpANDurAnvAtaraMhasaH // 12 / vasante puSpazabalAzcUtAH prapatitA iva // 27 atha zabdo mahAnAsIttava sainyasya bhArata / tataH pradudruvu zeSAH putrAstava vizAM pate / mArutodbhUtavegasya sAgarasyeva parvaNi // 13 | taM kAlamiva manyanto bhImasenaM mahAbalama // 28 - 1282 - Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 92. 29 ] bhISmaparva [6. 92. 58 droNastu samare vIraM nirdahantaM sutAMstava / anyonyaM hi raNe zUrAH kezeSvAkSipya mAriSa / . yathAdri vAridhArAbhiH samantAdvayakiraccharaiH // 29 / nakhairdantairayudhyanta muSTibhirjAnubhistathA // 44 tatrAdbhutamapazyAma kuntIputrasya pauruSam / bAhubhizca talaizcaiva nistriMzaizca susaMzitaiH / -: droNena vAryamANo'pi nijanne yatsutAMstava // 30 vivaraM prApya cAnyonyamanayanyamasAdanam // 45 yathA hi govRSo varSaM saMdhArayati khAtpatat / nyahanacca pitA putraM putrazca pitaraM raNe / bhImastathA droNamuktaM zaravarSamadIdharat / / 31 vyAkulIkRtasaMkalpA yuyudhustatra mAnavAH // 46 ra adbhutaM ca mahArAja tatra cakre vRkodaraH / . raNe cArUNi cApAni hemapRSThAni bhArata / yatputrAMste'vadhItsaMkhye droNaM caiva nyayodhayat / / 32 hatAnAmapaviddhAni kalApAzca mahAdhanAH / / 47 putreSu tava vIreSu cikrIDArjunapUrvajaH / . jAtarUpamayaiH pubai rAjataizca zitAH zarAH / mRgeSviva mahArAja caranvyAghro mahAbalaH // 33 tailadhautA vyarAjanta nirmuktabhujagopamAH // 48 : yathA vA pazumadhyastho drAvayeta pazUnvRkaH / hastidantatsarUnkhaDgAjAtarUpapariSkRtAn / vRkodarastava sutAMstathA vyadrAvayadraNe / / 34 carmANi cApaviddhAni rukmapRSThAni dhanvinAm // . gAGgeyo bhagadattazca gautamazca mahArathaH / suvarNavikRtaprAsAnpaTTizAnhemabhUSitAn / / pANDavaM rabhasaM yuddhe vArayAmAsurarjunam // 35 jAtarUpamayAzcarTIH zaktyazca kanakojjvalAH // 50 aaurastrANi saMvArya teSAM so'tiratho raNe / apakRttAzca patitA musalAni gurUNi ca / pravIrAMstava sainyeSu preSayAmAsa mRtyave // 36 parighAnpaTizAMzcaiva bhiNDipAlAMzca mAriSa // 51 abhimanyuzca rAjAnamambaSThaM lokavizrutam / patitAMstomarAMzcApi citrA hemprisskRtaaH| virathaM rathinAM zreSThaM kArayAmAsa sAyakaiH // 37 kuthAzca bahudhAkArAzcAmaravyajanAni ca // 52 . viratho vadhyamAnaH sa saubhadreNa yshsvinaa| " nAnAvidhAni zastrANi visRjya patitA nraaH| avaplutya rathAttUrNaM savrIDo manujAdhipaH // 38 jIvanta iva dRzyante gatasattvA mahArathAH // 53 . asiM cikSepa samare saubhadrasya mahAtmanaH / / gadAvimathitairgAtrairmusalaiminnamastakAH / Aruroha rathaM caiva hArdikyasya mahAtmanaH // 39 gajavAjirathakSuNNAH zerate sma narAH kSitau // 54 ApatantaM tu nistriMzaM yuddhamArgavizAradaH / tathaivAzvanRnAgAnAM zarIrairAbabhau tadA / lAghavAdvayaMsayAmAsa saubhadraH paravIrahA // 40 saMchannA vasudhA rAjanparvatairiva sarvataH // 55 vyaMsitaM vIkSya nistriMzaM saubhadreNa raNe tdaa|| samare patitaizcaiva zaktyaSTizaratomaraiH / sAdhu sAdhviti sainyAnAM praNAdo'bhUdvizAM pte||41 nistriMzaH paTTizaiH prAsairayaskuntaiH parazvadhaiH / / 56 .. dhRSTadyumnamukhAstvanye tava sainyamayodhayan / . paridhairbhiNDipAlaizca zatannIbhistathaiva c| tathaiva tAvakAH sarve pANDusainyamayodhayan // 42 / zarIraiH zastrabhinnaizca samAstIryata medinI // 57 . tatrAkrando mahAnAsIttava teSAM ca bhArata / niHzabdairalpazabdaizca shonnitaughpriplutaiH| nighnatAM bhRzamanyonyaM kurvatAM karma duSkaram // 43 gatAsubhiramitraghna vibabhau saMvRtA mahI // 58 .. --1283: Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 92. 59 ] mahAbhArata [6. 93.1 satalatraiH sakeyUrairbAhubhizcandanokSitaiH / chatraistathApaviddhaizca cAmaravyajanairapi // 73 hastihastopamaizchinnairUrubhizca tarasvinAm // 59 padmendudyutibhizcaiva badanaizcArukuNDalaiH / baddhacUDAmaNidharaiH zirobhizca sakuNDalaiH / klaptazmazrubhiratyarthaM vIrANAM samalaMkRtaiH // 74 patitairvRSabhAkSANAM babhau bhArata medinI // 60 apavidvairmahArAja suvarNojjvalakuNDalaiH / kavacaiH zoNitAdigdhairviprakIrNaizca kAzcanaiH / grahanakSatrazabalA dyaurivAsIdvasuMdharA // 75 rarAja subhRzaM bhUmiH zAntArcibhirivAnalaiH // 61 evamete mahAsene mRdite tatra bhArata / vipraviddhaiH kalApaizca patitaizca zarAsanaiH / parasparaM samAsAdya tava teSAM ca saMyuge / / 76 . viprakIrNaiH zaraizcApi rukmapuGkhaH samantataH // 62 teSu zrAnteSu bhagneSu mRditeSu ca bhArata / rathaizca bahubhirbhagnaiH kiGkiNIjAlamAlibhiH / rAtriH samabhavarorA nApazyAma tato raNam // 77 vAjibhizca hataiH kIrNaiH srastajihvaH sazoNitaiH // tato'vahAraM sainyAnAM pracakraH karupANDavAH / / anukaSaiH patAkAmirupAsaGgairdhvajairapi / ghore nizAmukhe raudre vartamAne sudAruNe // 78 pravIrANAM mahAzajhairviprakIrNaizca pANDuraiH // 64 avahAraM tataH kRtvA sahitAH kurupANDavAH / srastahastaizca mAtaGgaiH zayAnairvibabhau mhii| nyavizanta yathAkAlaM gatvA svazibiraM tadA // 79 nAnArUpairalaMkAraiH pramadevAbhyalaMkRtA // 65 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi dantibhizcAparaistatra saprAsairgADhavedanaiH / dvinvtitmo'dhyaayH|| 92 // . karaiH zabdaM vimuJcadbhiH zIkaraM ca muhurmuhuH / vibabhau tadraNasthAnaM dhamyamAnairivAcalaiH // 66 saMjaya uvAca / nAnArAgaiH kambalaizca paristomaizca dantinAm / / tato duryodhano rAjA zakunizcApi saubalaH / vaiDUryamaNidaNDaizca patitairaGkuzaiH zubhaiH / / 67 duHzAsanazca putraste sUtaputrazca durjayaH // 1 ghaNTAbhizca gajendrANAM patitAbhiH smnttH|| samAgamya mahArAja matraM cakrurvivakSitam / vighATitavicitrAbhiH kuthAbhI rAGkavaistathA // 68 kathaM pANDusutA yuddhe jetavyAH sagaNA iti // 2 praiveyazcitrarUpaizca rukmakakSyAbhireva ca / tato duryodhano rAjA sarvAMstAnAha matriNaH / yatraizca bahudhA chinnastomaraizca sakampanaiH // 69 / / sUtaputraM samAbhASya saubalaM ca mahAbalam // 3 azvAnAM reNukapilai rukmcchnnairurshchdaiH|| droNo bhISmaH kRpaH zalyaH saumadattizca sNyuge| sAdinAM ca bhujaizchinnaiH patitaiH sAGgadaistathA // 70 / na pArthAnpratibAdhante na jAne tatra kAraNam // 4 prAsaizca vimalaistIkSNairvimalAbhistatharTibhiH / avadhyamAnAste cApi kSapayanti balaM mama / uSNISaizca tathA chinnaiH praviddhaizca tatastataH // 71 so'smi kSINabalaH karNa kSINazastrazca saMyuge // 5 vicitrairardhacandrazca jaatruupprisskRtaiH|| nikRtaH pANDavaiH zUrairavadhyairdaivatairapi / azvAstaraparistomai rAvairmuditaistathA // 72 so'haM saMzayamApannaH prakariSye kathaM raNam // 6 narendracUDAmaNibhirvicitraizca mahAdhanaiH / tamabravInmahArAja sUtaputro narAdhipam / - 1284 - Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 93.7] bhISmaparva [6. 93. 35 mA zuco bharatazreSTha prakariSye priyaM tava // 7 zuzubhe vimalArciSmAzaradIva divAkaraH // 22 bhISmaH zAMtanavastUrNamapayAtu mahAraNAt / taM prayAntaM naravyAghra bhISmasya zibiraM prati / nivRtte yudhi gAGgeye nyastazastre ca bhArata // 8 anujagmurmaheSvAsAH sarvalokasya dhanvinaH / ahaM pArthAnhaniSyAmi sahitAnsarvasomakaiH / bhrAtarazca maheSvAsAstridazA iva vAsavam / / 23 pazyato yudhi bhISmasya zape satyena te nRpa // 9 hayAnanye samAruhya gajAnanye ca bhArata / pANDaveSu dayAM rAjansadA bhISmaH karoti vai / rathairanye narazreSThAH parivatruH samantataH // 24 azaktazca raNe bhISmo jetumetAnmahArathAn // 10 AttazastrAzca suhRdo rakSaNArthaM mahIpateH / abhimAnI raNe bhISmo nityaM cApi raNapriyaH / / prAdurbabhUvuH sahitAH zakrasyevAmarA divi // 25 sa kathaM pANDavAnyuddhe jeSyate tAta saMgatAn // 11 saMpUjyamAnaH kurubhiH kauravANAM mahArathaH / sa tvaM zIghramito gatvA bhISmasya zibiraM prati / prayayau sadanaM rAjangAGgeyasya yazasvinaH / anumAnya raNe bhISmaM zastraM nyAsaya bhArata / / 12 anvIyamAnaH sahitaiH sodaraiH sarvato nRpaH // 26 nyastazastre tato bhISme nihatAnpazya pANDavAn / dakSiNaM dakSiNaH kAle saMbhRtya svabhujaM tadA / mayaikena raNe rAjansasuhRdgaNabAndhavAn // 13 hastihastopamaM zaikSaM sarvazatrunibarhaNam // 27 evamuktastu karNena putro duryodhanastava / pragRhNanaJjalInnRNAmudyatAnsarvatodizam / abravIddhAtaraM tatra duHzAsanamidaM vacaH // 14 zuzrAva madhurA vAco nAnAdezanivAsinAm / / 28 anuyAtraM yathA sajaM sarvaM bhavati sarvataH / saMstUyamAnaH sUtaizca mAgadhaizca mahAyazAH / duHzAsana tathA kSipraM sarvamevopapAdaya // 15 pUjayAnazca tAnsarvAnsarvalokezvarezvaraH // 29 evamuktvA tato rAjankarNamAha janezvaraH / pradIpaiH kAJcanaistatra gandhatailAvasecanaiH / / anumAnya raNe bhISmamito'haM dvipadAM varam / / 16 parivatrurmahAtmAnaM prajvaladbhiH samantataH / / 30 Agamidhye tataH kSipraM tvatsakAzamariMdama / sa taiH parivRto rAjA pradIpaiH kAJcanaiH zubhaiH / tatasvaM puruSavyAghra prakariSyasi saMyugam // 17 zuzubhe candramA yukto dIptairiva mahAgrahaiH // 31 niSpapAta tatastUrNaM putrastava vizAM pate / kaJcakoSNISiNastatra vetrajharjharapANayaH / / sahito bhrAtRbhiH sarvairdevairiva zatakratuH // 18 protsArayantaH zanakaistaM janaM sarvatodizam // 32 tatastaM nRpazArdU zArdUlasamavikramam / saMprApya tu tato rAjA bhISmasya sadanaM zubham / ArohayaddhayaM tUrNaM bhrAtA duHzAsanastadA / / 19 avatIrya hayAccApi bhISmaM prApya janezvaraH // 33 aGgadI baddhamukuTo hastAbharaNavAnnRpaH / abhivAdya tato bhISmaM niSaNNaH paramAsane / dhArtarASTro mahArAja vibabhau sa mahendravat // 20 kAzcane sarvatobhadre spAstaraNasaMvRte / bhANDIpuSpanikAzena tapanIyanibhena ca / uvAca prAJjalirbhISmaM bASpakaNTho'zrulocanaH / / 34 anuliptaH parArthena candanena sugandhinA // 21 tvAM vayaM samupAzritya saMyuge zatrusUdana / arajombarasaMvItaH siMhakhelagatinRpaH / utsahema raNe jetuM sendrAnapi surAsurAn // 35 - 1285 - Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 93. 36] mahAbhArata [6. 94. 20 kimuH pANDusutAnvIrAnsasuhRdgaNabAndhavAn / - amocayatpANDusutaH paryAptaM tannidarzanam // 6 : tasmAdarhasi gAGgeya kRpAM kartuM mayi prbho| dravamANeSu zUreSu sodareSu tthaabhibho| jahi pANDusutAnvIrAnmahendra iva dAnavAn // 36 sUtaputre ca rAdheye paryAptaM tannidarzanam // 7: pUrvamuktaM mahAbAho nihaniSyAmi somakAn / / yacca naH sahitAnsarvAnvirATanagare tdaa| pAJcAlAnpANDavaiH sArdhaM karUSAMzceti bhArata // 37 eka eva samudyAtaH paryAptaM tannidarzanam // 8 tadvacaH satyamevAstu jahi pArthAnsamAgatAn / droNaM ca yudhi saMrabdhaM mAM ca nirjitya sNyuge| somakAMzca maheSvAsAnsatyavAgbhava bhArata // 38 karNaM ca tvAM ca drauNiM ca kRpaM ca sumahAratham / : dayayA yadi vA rAjandveSyabhAvAnmama prbho| vAsAMsi sa samAdatta paryAptaM tannidarzanam // 9 : mandabhAgyatayA vApi mama rakSasi pANDavAn // 39 nivAtakavacAnyuddhe vAsavenApi durjayAn / anujAnIhi samare karNamAhavazobhinam / / jitavAnsamare pArthaH paryAptaM tannidarzanam // 1.0 : sa jeSyati raNe pArthAnsasuhRdgaNabAndhavAn // 40 ko hi zakto raNe jetuM pANDavaM rabhasaM rnne| etAvaduktvA nRpatiH putro duryodhanastava / tvaM tu mohAnna jAnISe vAcyAvAcyaM suyodhana // 11: novAca vacanaM kiMcidbhISmaM bhImaparAkramam / / 41 mumUrSurhi naraH sarvAnvRkSAnpazyati kAzcanAn / : iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi tathA tvamapi gAndhAre viparItAni pazyasi // 12 - trinavatitamo'dhyAyaH // 93 // svayaM vairaM mahatkRtvA pANDavaiH shsRnyjyH| yudhyasva tAnadya raNe pazyAmaH puruSo bhava // 13 : .: saMjaya uvAca / ahaM tu somakAnsarvAnsapAJcAlAnsamAgatAn / vAkzalyaistava putreNa so'tividdhaH pitAmahaH / / nihaniSye naravyAghra varjayitvA zikhaNDinam // 14 duHkhena mahatAviSTo novAcApriyamaNvapi // 1 tairvAhaM nihataH saMkhye gamiSye yamasAdanam / sa dhyAtvA suciraM kAlaM duHkhrosssmnvitH| tAnvA nihatya saMgrAme prItiM dAsyAmi vai tava // 15 zvasamAno yathA nAgaH praNunno vai zalAkayA // 2 pUrvaM hi strI samutpannA zikhaNDI rAjavezmani / uddhRtya cakSuSI kopAnnirdahanniva bhArata / / varadAnAtpumAJjAtaH saiSA vai strI shikhnnddinii||16 sadevAsuragandharva lokaM lokavidAM vrH| tAmahaM na haniSyAmi prANatyAge'pi bhArata / abravIttava putraM ta sAmaparvamidaM vacaH // 3 yAsau prAnirmitA dhAtrA saiSA vai strI shikhnnddinii|| kiM nu duryodhanaivaM mAM vAkzalyairupavidhyasi / sukhaM svapihi gAndhAre zvo'smi kartA mahAraNam / ghaTamAnaM yathAzakti kurvANaM ca tava priyam / yajjanAH kathayiSyanti yAvatsthAsyati medinI // 18 juhvAnaM samare prANAMstavaiva hitakAmyayA // 4 evamuktastava suto nirjagAma janezvara / yadA tu pANDavaH zUraH khaannddve'gnimtrpyt| abhivAdya guruM mUrdhA prayayau svaM nivezanam // 19 parAjitya raNe zakraM paryAptaM tannidarzanam // 5 Agamya tu tato rAjA visRjya ca mahAjanam / yadA ca tvAM mahAbAho gndhrvairhtmojsaa| praviveza tatastUrNa kSayaM shtrukssyNkrH| . - 1286 - Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 94. 20 ] * bhISmaparva [6. 95.27 praviSTaH sa nizAM tAM ca gamayAmAsa pArthivaH / / 20 / yuddhe tu kSatriyAMstAta pANDavAnAM jayaiSiNaH / / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi sarvAnanyAnhaniSyAmi saMprAptAnbANagocarAn // 13 cturnvtitmo'dhyaayH|| 94 // evaM mAM bharatazreSTho gAGgeyaH prAha zAstravit / / tatra sarvAtmanA manye bhISmasyaivAbhipAlanam // 14 saMjaya uvaac| arakSyamANaM hi vRko hanyAtsiMhaM mahAvane / .. prabhAtAyAM tu zarvaryAM prAtarutthAya vai nRpH| mA vRkeNeva zAlaM ghAtayema zikhaNDinA // 15. rAjJaH samAjJApayata senAM yojayateti h| mAtulaH zakuniH zalyaH kRpo droNo viviMzatiH / adya bhISmo raNe kruddho nihaniSyati somakAn / / 1 yattA rakSantu gAGgeyaM tasmingupte dhruvo jayaH // 16 duryodhanasya tacchrutvA rAtrau vilapitaM bahu / etacchrutvA tu rAjAno duryodhanavacastadA / manyamAnaH sa taM rAjanpratyAdezamivAtmanaH / / 2. sarvato rathavaMzena gAGgeyaM paryavArayan // 17 nirvedaM paramaM gatvA vinindya paravAcyatAm / putrAzca tava gAGgeyaM parivArya yyurmudaa| dIrgha dadhyA zAMtanavo yo kAmo'rjunaM raNe // 3 kampayanto bhuvaM dyAM ca kSobhayantazca pANDavAn / iGgitena tu tajjJAtvA gAGgeyena vicintitam / tai rathaizca susaMyuktairdantibhizca mhaarthaaH| duryodhano mahArAja duHzAsanamacodayat // 4 parivArya raNe bhISmaM daMzitAH samavasthitAH // 19 duHzAsana rathAstUrNaM yujyantAM bhISmarakSiNaH / yathA devAsure yuddhe tridazA vajradhAriNam / dvAtriMzattvamanIkAni sarvANyevAbhicodaya // 5 sarve te sma vyatiSThanta rakSantastaM mahAratham // 20 idaM hi samanuprAptaM varSapUgAbhicintitam / tato duryodhano rAjA punardhAtaramabravIt / pANDavAnAM sasainyAnAM vadho rAjyasya cAgamaH // 6 savyaM cakraM yudhAmanyuruttamaujAzca dakSiNam / / tatra kAryamahaM manye bhISmasyaivAbhirakSaNam / / goptArAvarjunasyaitAvarjuno'pi zikhaNDinaH / / 21 sa.no guptaH sukhAya syAddhanyAtpArthAMzca saMyuge / / 7 sa rakSyamANaH pArthena tthaasmaabhirvivrjitH|| abravIca vizuddhAtmA nAhaM hanyAM shikhnnddinm| yathA bhISmaM na no hanyAhuHzAsana tathA kuru||22 strIpUrvako hyasau jaatstsmaadvyo raNe mayA // 8 bhrAtustadvacanaM zrutvA putro duHshaasnstv| lokastadveda yadahaM pituH priyacikIrSayA / bhISmaM pramukhataH kRtvA prayayau senayA saha // 23 rAjyaM sphItaM mahAbAho striyazca tyaktavAnpurA // 9 bhISmaM tu rathavaMzena dRSTvA tmbhisNvRtm| naiva cAhaM striyaM jAtu na strIpUrvaM kathaMcana / arjuno rathinAM zreSTho dhRSTadyumnamuvAca ha // 24 - hanyAM yudhi narazreSTha satyametadbravImi te // 10 zikhaNDinaM naravyAghra bhISmasya pramukhe'nagha / ayaM strIpUrvako rAjazikhaNDI yadi te zrutaH / sthApayasvAdya pAJcAlya tasya goptAhamapyuta // 25 udyoge kathitaM yattattathA jAtA zikhaNDinI / / 11 tataH zAMtanavo bhISmo niryayau senayA sh|, kanyA bhUtvA pumAJjAtaH sa ca yotsyati bhaart|| vyUhaM cAvyUhata mahatsarvatobhadramAhave / / 26 / tasyAhaM pramukhe bANAnna muzcayaM kathaMcana / / 12 / kRpazca kRtavarmA ca zaibyazcaiva mahArathaH / - 1287 - Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 95. 27 ] mahAbhArate [6. 95. 53 zakuniH saindhavazcaiva kAmbojazca sudakSiNaH / / 27 / bherImRdaGgapaNavAnnAdayantazca puSkarAn / bhISmeNa sahitAH sarve putraizca tava bhaart| pANDavA abhyadhAvanta nadanto bhairavAnravAn // 4 agrataH sarvasainyAnAM vyUhasya pramukhe sthitAH // 28 | bherImRdaGgazaGkhAnAM dundubhInAM ca nisvanaiH / droNo bhUrizravAH zalyo bhagadattazca maariss| utkruSTasiMhanAdaizca valgitaizca pRthagvidhaiH // 42 dakSiNaM pakSamAzritya sthitA vyUhasya dNshitaaH||29 vayaM pratinadantastAnabhyagacchAma satvarAH / azvatthAmA somadatta Avantyau ca mhaarthau| sahasaivAbhisaMkruddhAstadAsIttumulaM mahat // 43 mahatyA senayA yuktA vAmaM pakSamapAlayan // 30 tato'nyonyaM pradhAvantaH saMprahAraM pracakrire / duryodhano mahArAja trigarteH sarvato vRtaH / tataH zabdena mahatA pracakampe vasuMdharA // 44 vyUhamadhye sthito rAjanpANDavAnprati bhArata / / 31 pakSiNazca mahAghoraM vyAharanto vibbhrmuH| / alambuso rathazreSThaH zrutAyuzca mahArathaH / saprabhazcoditaH sUryo niSprabhaH samapadyata / / 45 pRSThataH sarvasainyAnAM sthitau vyUhasya daMzitau // 32 vavuzca tumulA vAtAH zaMsantaH sumahadbhayam / evamete tadA vyUhaM kRtvA bhArata tAvakAH / / ghorAzca ghoranirhAdAH zivAstatra vavAzire / saMnaddhAH samadRzyanta pratapanta ivAgnayaH // 33 vedayantyo mahArAja mahadvaizasamAgatam // 46 tathA yudhiSThiro rAjA bhImasenazca pANDavaH / dizaH prajvalitA rAjanpAMsuvarSaM papAta ca / nakulaH sahadevazca mAdrIputrAvubhAvapi / rudhireNa samunmizramasthivarSa tathaiva ca // 47 agrataH sarvasainyAnAM sthitA vyUhasya daMzitAH // 34 / rudatAM vAhanAnAM ca netrebhyaH prApatajjalam / dhRSTadyumno virATazca sAtyakizca mahArathaH / susruvuzca zakRnmUtraM pradhyAyanto vizAM pate // 48 sthitAH sainyena mahatA parAnIkavinAzanAH // 35 antarhitA mahAnAdAH zrUyante bharatarSabha / zikhaNDI vijayazcaiva rAkSasazca ghaTotkacaH / rakSasAM puruSAdAnAM nadatAM bhairavAnravAn // 49 cekitAno mahAbAhuH kuntibhojazca vIryavAn / saMpatantaH sma dRzyante gomAyubakavAyasAH / sthitA raNe mahArAja mahatyA senayA vRtAH // 36 zvAnazca vividhairnAdairbhaSantastatra tasthire // 50 abhimanyurmaheSvAso drupadazca mhaarthH| jvalitAzca maholkA vai samAhatya divAkaram / kekayA bhrAtaraH paJca sthitA yuddhAya daMzitAH // 37 nipetuH sahasA bhUmau vedayAnA mahadbhayam // 51 evaM te'pi mahAvyUhaM prativyUhya sudurjayam / mahAntyanIkAni mahAsamucchraye pANDavAH samare zUrAH sthitA yuddhAya mAriSa // 38 samAgame pANDavadhArtarASTrayoH / tAvakAstu raNe yattAH sahasenA narAdhipAH / / prakAzire zaGkhamRdaGganisvanaiH abhyudyayU raNe pArthAnbhISmaM kRtvAgrato nRpa // 39 prakampitAnIva vanAni vAyunA // 52 tathaiva pANDavA rAjanbhImasenapurogamAH / narendranAgAzvasamAkulAnAbhISmaM yuddhapariprepsu saMgrAme vijigISavaH / / 40 mabhyAyatInAmazive muhuurte| zveDAH kilikilaashbdaankrkcaangovissaannikaaH|| babhUva ghoSastumulazcamUnAM . - 1288 - Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 95. 53] bhISmaparva [6. 96. 26 vAtodbhutAnAmiva sAgarANAm // 53 toyadeSu yathA rAjanbhrAjamAnAH zatahadAH // 12 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi zarAzca nizitAH pItA nizcaranti sma sNyuge| paJcanavatitamo'dhyAyaH // 95 // vanAtphullanumAdrAjanbhramarANAmiva vrajAH // 13 tathaiva caratastasya saubhadrasya mahAtmanaH / saMjaya uvaac| rathena meghaghoSeNa dadRzurnAntaraM janAH // 14 abhimanyU rathodAraH pizaGgaisturagottamaiH / mohayitvA kRpaM droNaM drauNiM ca sa bRhadbalam / abhidrAva tejasvI duryodhanabalaM mahat / . saindhavaM ca maheSvAsaM vyacarallaghu suSTu ca // 15 vikirazaravarSANi vAridhArA ivAmbudaH // 1 maNDalIkRtamevAsya dhanuH pazyAma mAriSa / na zekuH samare kruddhaM saubhadramarisUdanam / sUryamaNDalasaMkAzaM tapatastava vAhinIm // 16 zastraughiNaM gAhamAnaM senAsAgaramakSayam / taM dRSTvA kSatriyAH zUrAH pratapantaM zarArcibhiH / nivArayitumapyAjI tvadIyAH kurupuMgavAH // 2 dviphalgunamimaM lokaM menire tasya karmabhiH // 17 tena muktA raNe rAjazarAH zatrunibarhaNAH / tenArditA mahArAja bhAratI sA mahAcamUH / kSatriyAnanayazUrAnpretarAjanivezanam // 3 babhrAma tatra tatraiva yoSinmadavazAdiva // 18 yamadaNDopamAnghorAjvalanAzIviSopamAn / drAvayitvA ca tatsainyaM kampayitvA mahArathAn / saubhadraH samare kruddhaH preSayAmAsa sAyakAn // 4 nandayAmAsa suhRdo mayaM jitveva vAsavaH // 19 rathinaM ca rathAttUrNa hayapRSThAcca sAdinam / / tena vidrAvyamANAni tava sainyAni sNyuge| gajArohAMzca sagajAnpAtayAmAsa phAlguniH // 5 cakrurArtasvaraM ghoraM parjanyaninadopamam // 20 tasya tatkurvataH karma mahatsaMkhye'dbhutaM nRpAH / taM zrutvA ninadaM ghoraM tava sainyasya mAriSa / pUjayAMcakrire hRSTAH prazazaMsuzca phAlgunim // 6 mArutodbhUtavegasya samudrasyeva parvaNi / tAnyanIkAni saubhadro drAvayanbahvazobhata / duryodhanastadA rAjA AyazUGgimabhASata // 21 tularAzimivAdhya mArutaH sarvatodizam // 7 eSa kArNimaheSvAso dvitIya iva phalgunaH / tena vidrAvyamANAni tava sainyAni bhArata / camU drAvayate krodhAdRtro devacamUmiva // 22 bAtAraM nAdhyagacchanta paGke magnA iva dvipAH // 8 tasya nAnyaM prapazyAmi saMyuge bheSajaM mahat / vidrAvya sarvasainyAni tAvakAni narottamaH / Rte tvAM rAkSasazreSTha sarvavidyAsu pAragam // 23 abhimanyuH sthito rAjanvidhUmo'gniriva jvalan // 9 sa gatvA tvaritaM vIraM jahi saubhdrmaahve| na cainaM tAvakAH sarve viSehurarighAtinam / vayaM pArthAnhaniSyAmo bhiissmdronnpurHsraaH|| 24 pradIptaM pAvakaM yadvatpataMgAH kAlacoditAH // 10 sa evamukto balavAnrAkSasendraH pratApavAn / praharansarvazatrubhyaH pANDavAnAM mahArathaH / prayayau samare tUrNaM tava putrasya zAsanAt / adRzyata maheSvAsaH savajra iva vajrabhRt // 11 nardamAno mahAnAdaM prAvRSIva balAhakaH // 25 . hemapRSThaM dhanuzvAsya dadRze carato dizaH / tasya zabdena mahatA pANDavAnAM mahadbalam / ma.bhA. 162 - 1289 - Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 96. 26] mahAbhArate [6. 97.2 prAcalatsarvato rAjanpUryamANa ivArNavaH // 26 / alambuso bhRzaM rAjannAgendra iva cukrudhe // 41 bahavazca narA rAjaMstasya nAdena bhISitAH / so'tividdho mahArAja muhUrtamatha maariss| priyAnprANAnparityajya nipeturdharaNItale // 27 praviveza tamo dIrgha pIDitastairmahArathaiH // 42 kArNizcApi mudA yuktaH pragRhItazarAsanaH / pratilabhya tataH saMjJAM krodhena dviguNIkRtaH / nRtyanniva rathopasthe tadrakSaH samupAdravat // 28 ciccheda sAyakaisteSAM dhvajAMzcaiva dhanUMSi ca // 43 tataH sa rAkSasaH kruddhaH saMprApyaivArjuni rnne|| ekaikaM ca tribhirbANairAjaghAna smayanniva / nAtidUre sthitastasya drAvayAmAsa vai camUm // 29 alambuso rathopasthe nRtyanniva mahArathaH // 44 sA vadhyamAnA samare pANDavAnAM mahAcamUH / / tvaramANazca saMkruddho hayAMsteSAM mahAtmanAm / pratyudyayau raNe rakSo devasenA yathA balim // 30 jaghAna rAkSasaH kruddhaH sArathIMzca mahAbalaH / / 45 vimardaH sumahAnAsIttasya sainyasya mAriSa / bibheda ca susaMhRSTaH punazcainAnsusaMzitaiH / ' rakSasA ghorarUpeNa vadhyamAnasya saMyuge / 31 zarairbahuvidhAkAraiH zatazo'tha sahasrazaH // 46 tataH zarasahasrestAM pANDavAnAM mahAcamUm / virathAMzca maheSvAsAnkRtvA tatra sa rAkSasaH / vyadrAvayadraNe rakSo darzayadvai parAkramam // 32 abhidudrAva vegena hantukAmo nizAcaraH // 47 sA vadhyamAnA ca tathA paannddvaanaamniikinii| tAnarditAnraNe tena rAkSasena durAtmanA / rakSasA ghorarUpeNa pradudrAva raNe bhayAt // 33 dRSTvArjunasutaH saMkhye rAkSasaM samupAdravata // 48 tAM pramRdya tataH senAM padminI vAraNo yathA / tayoH samabhavadyuddhaM vRtravAsavayoriva / tato'bhidudrAva raNe draupadeyAnmahAbalAn / / 34 | dahazustAvakAH saveM pANDavAzca mahArathAH // 49 te tu kruddhA maheSvAsA draupadeyAH prahAriNaH / / to sametau mahAyuddhe krodhadIptau parasparam / rAkSasaM dudruvuH sarve grahAH paJca yathA ravim // 35 mahAbalI mahArAja krodhasaMraktalocanau / vIryavadbhistatastaistu pIDito rAkSasottamaH / parasparamavekSetAM kAlAnalasamau yudhi / / 50 yathA yugakSaye ghore candramAH paJcabhirghahaiH // 36 | tayoH samAgamo ghoro babhUva kaTukodayaH / prativindhyastato rakSo bibheda nizitaiH shraiH| yathA devAsure yuddhe zakrazambarayoriva // 51 sarvapArazavaistUrNamakuNThAtrairmahAbalaH // 37 ___ iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi sa tairbhinnatanutrANaH zuzubhe rAkSasottamaH / SaNNavatitamo'dhyAyaH // 96 // marIcibhirivArkasya saMsyUto jalado mahAn / / 38 viSaktaiH sa zaraizcApi tapanIyaparicchadaiH / dhRtarASTra uvAca / AyazRGgibabhau rAjandIptazRGga ivAcalaH // 39 / Arjuni samare zUraM vinighnantaM mahAratham / tataste bhrAtaraH paJca rAkSasendraM mahAhave / alambusaH kathaM yuddhe pratyayudhyata saMjaya // 1 vivyadhunizitairbANaistapanIyavibhUSitaiH // 40 AryazRGgiM kathaM cApi saubhadraH prviirhaa| sa nirbhinnaH zarairporai jagaiH kopitairiv| | tanmamAcakSva tattvena yathA vRttaM sma saMyuge // 2 - 1290 - Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 97. 3] bhISmaparva [6. 97. 30 dhanaMjayazca kiM cakre mama sainyeSu saMjaya / sa dhArayazarAnhemapuGkhAnapi mahAbalaH / mImo vA balinA zreSTho rAkSaso vA ghaTotkacaH // 3 vibabhau rAkSasazreSThaH sajvAla iva parvataH // 16 nakulaH sahadevo vA sAtyakirvA mhaarthH| tataH kruddho mahArAja AryazRGgirmahAbalaH / etadAcakSva me sarvaM kuzalo hyasi saMjaya // 4 mahendrapratimaM kANi chAdayAmAsa patribhiH // 17 saMjaya uvaac| tena te vizikhA muktA yamadaNDopamAH zitAH / hanta te'haM pravakSyAmi saMgrAma lomaharSaNam / abhimanyuM vinirbhidya prAvizandharaNItalam // 18 yathAbhUdrAkSasendrasya saubhadrasya ca mAriSa // 5 tathaivArjuninirmuktAH zarAH kAJcanabhUSaNAH / arjunazca yathA saMkhye bhImasenazca pANDavaH / alambusaM vinirbhidya prAvizanta dharAtalam // 19 nakulaH sahadevazca raNe cakruH parAkramam // 6 saubhadrastu raNe rakSaH zaraiH saMnataparvabhiH / tathaiva tAvakAH sarve bhISmadroNapurogamAH / cakre vimukhamAsAdya mayaM zakra ivAhave // 20 adbhutAni vicitrANi cakruH karmANyabhItavat // 7 vimukhaM ca tato rakSo vadhyamAnaM raNe'riNA / alambusastu samare abhimanyuM mahAratham / prAduzcakre mahAmAyAM tAmasI paratApanaH / / 21 vinadya sumahAnAdaM tarjayitvA muhurmuhuH / tataste tamasA sarve hRtA hyAsanmahItale / abhidudrAva vegena tiSTha tiSTheti cAbravIt // 88 nAbhimanyumapazyanta naiva svAnna parAnraNe // 22 saubhadro'pi raNe rAjansihavadvinadanmuhuH / abhimanyuzca tadRSTvA ghorarUpaM mahattamaH / AyazRGgi maheSvAsaM pituratyantavairiNam / / 9 prAduzcakre'stramatyugraM bhAskaraM kurunandanaH // 23 tataH sameyatuH saMkhye tvarito nrraaksssau| tataH prakAzamabhavajjagatsarvaM mahIpate / rathAbhyAM rathinAM zreSThau yathA vai devadAnavau / tAM cApi janivAnmAyAM rAkSasasya durAtmanaH // 24 mAyAvI rAkSasazreSTho divyAstrajJazca phaalguniH||10 saMkruddhazca mahAvIryo rAkSasendraM narottamaH / tataH kArNimahArAja nizitaiH sAyakaitribhiH / chAdayAmAsa samare zeraiH saMnataparvabhiH // 25 AzyazRGgi raNe vidyA punarvivyAdha pshcbhiH||11 bahvIstathAnyA mAyAzca prayuktAstena rakSasA / alambuso'pi saMkruddhaH kANi navabhirAzugaiH / sarvAstravidameyAtmA vArayAmAsa phAlguniH // 26 hRdi vivyAdha vegena totrairiva mahAdvipam // 12 hatamAyaM tato rakSo vadhyamAnaM ca sAyakaiH / tataH zarasahasreNa kSiprakArI nizAcaraH / rathaM tatraiva saMtyajya prAdravanmahato bhayAt // 27 arjunasya sutaM saMkhye pIDayAmAsa bhArata // 13 tasminvinirjite tUrNaM kUTayodhini rAkSase / abhimanyustataH kruddho navatiM nataparvaNAm / ArjuniH samare sainyaM tAvakaM saMmamarda ha / cikSepa nizitAnbANArAkSasasya mahorasi // 14 madAndho vanyanAgendraH sapadmAM padminImiva / / 28 te tasya vivizustUrNaM kAyaM nirbhidya mrmnni| tataH zAMtanavo bhISmaH sainyaM dRSTvAbhividrutam / sa tairvibhinnasarvAGgaH zuzubhe rAkSasottamaH / / mahatA rathavaMzena saubhadraM paryavArayat / / 29 puSpitaiH kiMzukai rAjansaMstIrNa iva parvataH // 15 koSThakIkRtya taM vIraM dhArtarASTrA mhaarthaaH| - 1291 - Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 97. 30] mahAbhArate [6. 98.1 ekaM subahavo yuddhe tatakSuH sAyakaidRDham // 30 niSasAda rathopasthe dhvajayaSTimupAzritaH // 45 sa teSAM rathinAM vIraH pitustulyaparAkramaH / pratilabhya tataH saMjJAM droNaputraH pratApavAn / sadRzo vAsudevasya vikrameNa balena ca // 31 vArSNeyaM samare kruddho nArAcena samardayat / / 46 ubhayoH sadRzaM karma sa piturmAtulasya ca / zaineyaM sa tu nirbhidya prAvizaddharaNItalam / raNe bahuvidhaM cakre sarvazastrabhRtAM varaH / / 32 vasantakAle balavAnbilaM sarpazizuryathA // 47 tato dhanaMjayo rAjanvinimnastava sainikAn / tato'pareNa bhallena mAdhavasya dhvajottamam / / AsasAda raNe bhISmaM putraprepsuramarSaNaH // 33 ciccheda samare drauNiH siMhanAdaM nanAda ca // 48 tathaiva samare rAjanpitA devavratastava / punazcainaM zarai|rai'chAdayAmAsa bhArata / AsasAda raNe pArtha svarbhAnuriva bhAskaram // 34 nidAghAnte mahArAja yathA megho divAkaram // 49 tataH sarathanAgAzvAH putrAstava vizAM pate / sAtyakizca mahArAja zarajAlaM nihatya tat / . parivavra raNe bhISmaM jugupuzca samantataH // 35 drauNimabhyapatattUrNaM zarajAlairanekadhA // 50 tathaiva pANDavA rAjanparivArya dhanaMjayam / tApayAmAsa ca drauNiM zaineyaH paravIrahA / raNAya mahate yuktA daMzitA bharatarSabha // 36 vimukto meghajAlena yathaiva tapanastathA // 51 . zAradvatastato rAjanbhISmasya pramukhe sthitam / zarANAM ca sahasreNa punarenaM samudyatam / arjunaM paJcaviMzatyA sAyakAnAM samAcinot / / 37 sAtyakizchAdayAmAsa nanAda ca mahAbalaH // 52 pratyutmyAtha vivyAdha sAtyakistaM zitaiH shraiH| dRSTvA putra tathA prastaM rAhaNeva nishaakrm| pANDavapriyakAmArthaM zArdUla iva kuJjaram / / 38 abhyadravata zaineyaM bhAradvAjaH pratApavAn // 53 gautamo'pi tvarAyukto mAdhavaM navabhiH zaraiH / vivyAdha ca pRSatkena sutIkSNena mahAmRdhe / hRdi vivyAdha saMkruddhaH kaGkapatraparicchadaiH // 39 parIpsansvasutaM rAjanvArNeyenAbhitApitam // 54 zaineyo'pi tataH kruddho bhRzaM viddho mhaarthH| sAtyakistu raNe jitvA guruputraM mahAratham / gautamAntakaraM ghoraM samAdatta zilImukham // 40 droNaM vivyAdha viMzatyA sarvapArazavaiH zaraiH // 55 tamApatantaM vegena zakrAzanisamadyutim / tadantaramameyAtmA kaunteyaH zvetavAhanaH / dvidhA ciccheda saMkruddho drauNiH paramakopanaH // 41 abhyadravadraNe kruddho droNaM prati mahArathaH // 56 samutsRjyAtha zaineyo gautamaM rathinAM varam / tato droNazca pArthazca sameyAtAM mahAmRdhe / abhyadravadraNe drauNi rAhuH khe zazinaM yathA // 42 yathA budhazca zukrazca mahArAja nabhastale / / 57 tasya droNasutazcApaM dvidhA ciccheda bhArata / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi athainaM chinnadhanvAnaM tADayAmAsa sAyakaiH // 43 saptanavatitamo'dhyAyaH // 97 // so'nyatkArmukamAdAya zatrughnaM bhArasAdhanam / / drauNiM SaSTayA mahArAja bAhvorurasi cArpayat // 44 dhRtarASTra uvaac| sa viddho vyathitazcaiva muhUrta kshmlaayutH|| | kathaM droNo maheSvAsaH pANDavazca dhnNjyH| - 1292 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 98. 1] bhISmaparva [6. 98. 30 samIyatU raNe zUrau tanmamAcakSva saMjaya // 1 / / pratijagrAha rAjendra toyavRSTimivAcalaH // 15 priyo hi pANDavo nityaM bhAradvAjasya dhiimtH| tatrAdbhutamapazyAma bIbhatsoIstalAghavam / AcAryazca raNe nityaM priyaH pArthasya saMjaya // 2 vimuktAM bahubhiH zUraiH zastravRSTiM durAsadAm // 16 tAvubhau rathinau saMkhye dRptau siNhaavivotkttau| yadeko vArayAmAsa mAruto'bhragaNAniva / kathaM samIyaturyuddhe bhAradvAjadhanaMjayau / / 3 karmaNA tena pArthasya tutupurdevadAnavAH // 17 saMjaya uvAca / atha kruddho raNe pArthastrigartAnprati bhArata / na droNaH samare pArthaM jAnIte priyamAtmanaH / mumocAstraM mahArAja vAyavyaM pRtanAmukhe // 18 kSatradharma puraskRtya pArtho vA gurumAhave / / 4 prAdurAsIttato vAyuH kSobhayANo nabhastalam / na kSatriyA raNe rAjanvarjayanti parasparam / pAtayanvai tarugaNAnvinighnaMzcaiva sainikAn // 19 nirmaryAdaM hi yudhyante pitRbhirdhAtRbhiH saha / / 5 tato droNo'bhivIkSyaiva vAyavyAstraM sudAruNam / raNe bhArata pArthena droNo viddhatribhiH zaraiH / zailamanyanmahArAja ghoramastraM mumoca ha // 20 nAcintayata tAnbANAnpArthacApacyutAnyudhi // 6 droNena yudhi nirmukte tasminnane mahAmRdhe / zaravRSTayA punaH pArthazchAdayAmAsa taM raNe / prazazAma tato vAyuH prasannAzcAbhavandizaH // 21 prajajvAla ca roSeNa gahane'gniriyotthitaH // 7 tataH pANDusuto vIrastrigartasya rathavrajAn / tato'rjunaM raNe droNaH zaraiH saMnataparvabhiH / nirutsAhAraNe cakre vimukhAnviparAkramAn // 22 vArayAmAsa rAjendra nacirAdiva bhArata // 8 tato duryodhano rAjA kRpazca rathinAM varaH / tato duryodhano rAjA suzarmANamacodayat / azvatthAmA tataH zalyaH kAmbojazca sudakSiNaH // droNasya samare rAjanpANigrahaNakAraNAt // 9 vindAnuvindAvAvantyau bAhnikazca sabAhikaH / : trigartarADapi kruddho bhRzamAyamya kArmukam / mahatA rathavaMzena pArthasyAvArayandizaH // 24 chAdayAmAsa samare pArtha bANairayomukhaiH / / 10 tathaiva bhagadattazca zrutAyuzca mahAbalaH / tAbhyAM muktAH zarA rAjannantarikSa virejire / gajAnIkena bhImasya tAvavArayatAM dizaH / / 25 haMsA iva mahArAja zaratkAle nabhastale // 11 bhUrizravAH zalazcaiva saubalazca vizAM pate / te zarAH prApya kaunteyaM samastA vivizuH prbho| zaraudhairvividhairatUrNaM mAdrIputrAvavArayan // 26 phalabhAranataM yadvatsvAduvRkSaM vihaMgamAH // 12 bhISmastu sahitaH sarvairdhArtarASTrasya sainikaiH / / arjunastu raNe nAdaM vinadya rathinAM varaH / yudhiSThiraM samAsAdya sarvataH paryavArayat // 27 : trigartarAjaM samare saputraM vivyadhe zaraiH / / 13 ApatantaM gajAnIkaM dRSTvA pArtho vRkodrH| te vadhyamAnAH pArthena kAleneva yugakSaye / lelihansRkkiNI vIro mRgarADiva kAnane // 28 ; pArthamevAbhyavartanta maraNe kRtanizcayAH / tatastu rathinAM zreSTho gadAM gRhya mahAhave / mumucuH zaravRSTiM ca pANDavasya rathaM prati // 14 avaplutya rathAttUrNaM tava sainyamabhISayat // 29 zaravRSTiM tatastAM tu zaravarSeNa pANDavaH / tamuvIkSya gadAhastaM tataste gjsaadinH| - 1293 - Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 98. 30] mahAbhArate [6. 99. 19 parivatrU raNe yattA bhImasenaM samantataH / / 30 dhRSTadyumnaM tato viddhA virATaM ca tribhiH shraiH| gajamadhyamanuprAptaH pANDavazca vyarAjata / drupadasya ca nArAcaM preSayAmAsa bhArata // 5 meghajAlasya mahato yathA madhyagato raviH // 31 tena viddhA maheSvAsA bhISmeNAmitrakarzinA / vyadhamatsa gajAnIkaM gadayA pANDavarSabhaH / cukrudhuH samare rAjanpAdaspRSTA ivoragAH // 6 mahAbhrajAlamatulaM mAtarizveva saMtatam // 32 zikhaNDI taM ca vivyAdha bharatAnAM pitAmaham / te vadhyamAnA balinA bhImasenena dantinaH / strImayaM manasA dhyAtvA nAsmai prAharadacyutaH // 7 ArtanAdaM raNe cakrurgarjanto jaladA iva // 33 dhRSTadyumnastu samare krodhAdagniriva jvalan / bahudhA dAritazcaiva viSANaistatra dantibhiH / pitAmahaM tribhirbANairbAhvorurasi cArpayat / / 8 phullAzokanibhaH pArthaH zuzubhe raNamUrdhani // 34 drupadaH paJcaviMzatyA virATo dazabhiH zaraiH / viSANe dantinaM gRhya nirviSANamathAkarot / zikhaNDI paJcaviMzatyA bhISmaM vivyAdha saaykaiH||9 viSANena ca tenaiva kumbhe'bhyAhatya dantinam / so'tividdho mahArAja bhISmaH saMkhye mahAtmabhiH / pAtayAmAsa samare daNDahasta ivAntakaH / / 35 vasante puSpazabalo raktAzoka ivAbabhau // 10 zoNitAktAM gadAM bibhranmedomajjAkRtacchaviH / tAnpratyavidhyadgAGgeyastribhitribhirajihmagaiH / kRtAGgadaH zoNitena rudravatpratyadRzyata // 36 / drupadasya ca bhallena dhanuzciccheda mAriSa // 11 evaM te vadhyamAnAstu hatazeSA mahAgajAH / so'nyatkArmukamAdAya bhISmaM vivyAdha paJcabhiH / prAdravanta dizo rAjanvimRgantaH svakaM balam // 37 sArathiM ca tribhirbANaiH suzitai raNamUrdhani // 12 dravadbhistairmahAnAgaiH samantAdbharatarSabha / tato bhImo mahArAja draupadyAH paJca caatmjaaH| duryodhanabalaM sarvaM punarAsItparAGmukham // 38 kekayA bhrAtaraH paJca sAtyakizcaiva sAtvataH // 13 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi abhyadravanta gAGgeyaM yudhiSThirahitepsayA / aSTanavatitamo'dhyAyaH // 98 // rirakSiSantaH pAJcAlyaM dhRSTadyumnamukhAnraNe // 14 tathaiva tAvakAH sarve bhISmarakSArthamudyatAH / saMjaya uvAca / pratyudyayuH pANDusenAM sahasainyA narAdhipa // 15 madhyAhne tu mahArAja saMgrAmaH samapadyata / tatrAsItsumahadyuddhaM tava teSAM ca saMkulam / lokakSayakaro raudro bhISmasya saha somakaiH // 1 narAzvarathanAgAnAM yamarASTravivardhanam // 16 gAGgeyo rathinAM zreSThaH pANDavAnAmanIkinIm / rathI rathinamAsAdya prAhiNodyamasAdanam / vyadhamannizitairbANaiH zatazo'tha sahasrazaH // 2 tathetarAnsamAsAdya naranAgAzvasAdinaH // 17 saMmamarda ca tatsainyaM pitA devavratastava / anayanparalokAya zaraiH saMnataparvabhiH / dhAnyAnAmiva lUnAnAM prakaraM gogaNA iva // 3 astraizca vividhaiauraistatra tatra vizAM pate // 18 dhRSTadyumnaH zikhaNDI ca virATo drupadastathA / rathAzca rathibhihIMnA hatasArathayastathA / bhISmamAsAdya samare zarairjanurmahAratham // 4 | vipradrutAzvAH samare dizo jagmuH samantataH / / 19 - 1294 - Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 99. 20] bhISmaparva [6. 99. 47 mardamAnA narAmrAjanhayAMzca subahUraNe / rathahradA zarAvartA hayamInA durAsadA // 34 vAtAyamAnA dRzyante gandharvanagaropamAH // 20 zIrSApalasamAkIrNA hastigrAhasamAkulA / rathinazca sthaiIMnA varmiNaratejasA yutAH / kavacoSNISaphenADhyA dhanurvIpAsikacchapA // 35 kuNDaloSNISiNaH sarve niSkAGgadavibhUSitAH // 21 / patAkAdhvajavRkSADhyA maha~kUlApahAriNI / devaputrasamA rUpe zaurye zakrasamA yudhi / kravyAdasaMghasaMkIrNA yamarASTravivardhinI // 36 RddhyA vaizravaNaM cAti nayena ca bRhaspatim / / 22 tAM nadI kSatriyAH zUrA hayanAgarathaplavaiH / sarvalokezvarAH zUrAstatra tatra vizAM pate / . praterurbahavo rAjanbhayaM tyaktvA mahAhave // 37 vipradrutA vyadRzyanta prAkRtA ivaM mAnavAH // 23 / apovAha raNe bhIrUnkazmalenAbhisaMvRtAn / dantinazca narazreSTha vihInA varasAdibhiH / yathA vaitaraNI pretAnpretarAjapuraM prati // 38 mRgantaH svAnyanIkAni saMpetuH sarvazabdagAH // 24 prAkrozankSatriyAstatra dRSTvA tadvaizasaM mahat / varmabhizcAmarai'chatraiH patAkAbhizca mAriSa / duryodhanAparAdhena kSayaM gacchanti kauravAH // 39 kakSyAbhiratha totraizca ghaNTAbhistomaraistathA // 25 guNavatsu kathaM dveSaM dhArtarASTro janezvaraH / vizIrNairvipradhAvanto dRzyante sma dizo dsh| kRtavAnpANDuputreSu pApAtmA lobhamohitaH // 40 nagameghapratIkAzajaladodayanisvanaiH // 26 evaM bahuvidhA vAcaH zrUyante smAtra bhArata / tathaiva dantibhirha nAngajArohAnvizAM pate / pANDavastavasaMyuktAH putrANAM te sudAruNAH // 41 pradhAvanto'nvapazyAma tava teSAM ca saMkule / / 27 tA nizamya tadA vAcaH sarvayodhairudAhRtAH / nAnAdezasabhutthAMzca turagAnhemabhUSitAn / AgaskRtsarvalokasya putro duryodhanastava // 42 vAtAyamAnAnadrAkSaM zatazo'tha sahasrazaH / / 28 bhISmaM droNaM kRpaM caiva zalyaM covAca bhArata / azvArohAnharazvergRhItAsInsamantataH / yudhyadhvamanahaMkArAH kiM ciraM kurutheti ca // 43 dravamANAnapazyAma drAvyamANAMzca saMyuge // 29 tataH pravavRte yuddhaM kurUNAM pANDavaiH saha / gajo gajaM samAsAdya dravamANaM mahAraNe / akSayUtakRtaM rAjansughoraM vaizasaM tadA // 44 yayau vimRdstarasA padAtInvAjinastathA // 30 yatpurA na nigRhNISe vAryamANo mahAtmabhiH / tathaiva ca rathAnarAjansaMmamarda raNe gajaH / vaicitravIrya tasyedaM phalaM pazya tathAvidham // 45 rathazcaiva samAsAdya padAtiM turagaM tathA // 31 na hi pANDusutA rAjansasainyAH sapadAnugAH / vyamRdgAtsamare rAjaMsturagAMzca narAnraNe / rakSanti samare prANAnkauravA vA vizAM pate // 46 evaM te bahudhA rAjanpramRdgantaH parasparam // 32 etasmAtkAraNAdvoro vartate sma janakSayaH / tasminraudre tathA yuddhe vartamAne mhaabhye| daivAdvA puruSavyAghra tava cApanayAnnRpa // 47 prAvartata nadI ghorA zoNitAtrataraGgiNI / / 33 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi asthisaMcayasaMghATA kezazaivalazAdvalA / ekonazatatamo'dhyAyaH // 99 // - 1295 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 100. 1] mahAbhArate [6. 100. 29 100 ekIbhUtAstataH sarve kuravaH pANDavaiH saha / saMjaya uvAca / ayudhyanta mahArAja madhyaM prApte divAkare // 15 arjunastu naravyAghra suzarmapramukhAnRpAn / sAtyakiH kRtavarmANaM vidyA pazcabhirAyasaiH / anayatpretarAjasya bhavanaM sAyakaiH zitaiH // 1 atiSThadAhave zUraH kiranbANAnsahasrazaH // 16 suzarmApi tato bANaiH pArthaM vivyAdha sNyuge| tathaiva drupado rAjA droNaM viddhA zitaiH shraiH| vAsudevaM ca saptatyA pArthaM ca navabhiH punaH // 2 punarvivyAdha saptatyA sArathiM cAsya saptabhiH // 17 tAnnivArya zaraugheNa zakrasanurmahArathaH / / bhImasenastu rAjAnaM bAhnikaM prapitAmaham / suzarmaNo raNe yodhAnprAhiNodyamasAdanam // 3 viddhAnadanmahAnAdaM zArdUla iva kAnane // 18 te vadhyamAnAH pArthena kAleneva yugakSaye / Arjunizcitrasenena viddho bahubhirAzugaiH / vyadravanta raNe rAjanbhaye jAte mahArathAH // 4 citrasenaM tribhirbANairvivyAdha hRdaye bhRzam / / 19 utsRjya turagAnkecidrathAnkecicca mAriSa / samAgatau tau tu raNe mahAmAtrau vyarocatAm / gajAnanye samutsRjya prAdravanta dizo daza // 5 yathA divi mahAghorau rAjanbudhazanaizvarau // 20 apare tudyamAnAstu vAjinAgarathA raNAt / tasyAzvAMzcaturo hatvA sUtaM ca navabhiH zaraiH / tvarayA parayA yuktAH prAdravanta vizAM pate // 6 nanAda balavannAdaM saubhadraH paravIrahA / / 21 pAdAtAzcApi zastrANi samutsRjya mahAraNe / hatAzvAttu rathAtUrNamavaplutya mhaarthH| nirapekSA vyadhAvanta tena tena sma bhArata // 7 Aruroha rathaM tUrNaM durmukhasya vizAM pate // 22 vAryamANAH sma bahuzastraigartena suzarmaNA / droNazca drupadaM viddhA zaraiH saMnataparvabhiH / tathAnyaiH pArthivazreSThairna vyatiSThanta saMyuge // 8 sArathiM cAsya vivyAdha tvaramANaH parAkramI / / 23 tadvalaM pradrutaM dRSTvA putro duryodhanastava / pIDyamAnastato rAjA drupado vAhinImukhe / puraskRtya raNe bhISmaM sarvasainyapuraskRtam // 9 apAyAjavanairazvaiH pUrvavairamanusmaran // 24 sarvodyogena mahatA dhanaMjayamupAdravat / bhImasenastu rAjAnaM muhUrtA diva bAhnikam / trigartAdhipaterarthe jIvitasya vizAM pate // 10 vyazvasUtarathaM cakre sarvasainyasya pazyataH // 25 sa ekaH samare tasthau kiranbahuvidhAJjharAn / sasaMbhramo mahArAja saMzayaM paramaM gataH / bhrAtRbhiH sahitaH sarvaiH zeSA vipradrutA narAH // 11 avaplutya tato vAhAdvAhnikaH puruSottamaH / tathaiva pANDavA rAjansarvedyogena daMzitAH / / Aruroha rathaM tUrNaM lakSmaNasya mahArathaH // 26 prayayuH phalgunArthAya yatra bhISmo vyavasthitaH // 12 sAtyakiH kRtavarmANaM vArayitvA mahArathaH / jAnanto'pi raNe zauryaM ghoraM gANDIvadhanvanaH / / zararbahuvidhai rAjannAsasAda pitAmaham // 27 hAhAkArakRtotsAhA bhISmaM jagmuH samantataH // 13 / sa viddhA bhArataM SaSTyA nizitairlemavAhibhiH / tatastAladhvajaH zUraH pANDavAnAmanIkinIm / nanarteva rathopasthe vidhunvAno mahaddhanuH / / 28 chAdayAmAsa samare zaraiH saMnataparvabhiH // 14 tasyAyasI mahAzakti cikSepAtha mitAmahaH / - 1296 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 100. 29] bhISmaparva [6. 101. 19 hemacitrAM mahAvegAM nAgakanyopamA zubhAm // 29 goptA hyeSa maheSvAso bhISmo'smAkaM pitAmahaH // 5 tAmApatantI sahasA mRtyukalpAM sutejanAm / sa bhavAnsarvasainyena parivArya pitAmaham / dhvaMsayAmAsa vArSNeyo lAghavena mahAyazAH // 30 samare duSkaraM karma kurvANaM parirakSatu // 6 anAsAdya tu vArSNeyaM zaktiH paramadAruNA / evamuktastu samare putro duHzAsanastava / nyapataddharaNIpRSThe maholkeva gataprabhA // 31 parivArya sthito bhISmaM sainyena mahatA vRtaH // 7 vArSNeyastu tato rAjansvAM zaktiM ghoradarzanAm / tataH zatasahasreNa hayAnAM subalAtmajaH / vegavadgRhya cikSepa pitAmaharathaM prati / / 32 vimalaprAsahastAnAmRSTitomaradhAriNAm // 8 vArSNeyabhujavegena praNunnA sA mhaahve| darpitAnAM suvegAnAM balasthAnAM patAkinAm / abhidudrAva vegena kAlarAtriryathA naram // 33 zikSitaiyuddhakuzalairupetAnAM narottamaiH // 9 tAmApatantI sahasA dvidhA ciccheda bhArata / nakulaM sahadevaM ca dharmarAjaM ca pANDavam / kSuraprAbhyAM sutIkSNAbhyAM sAnvakIyata bhUtale // 34 nyavArayannarazreSThaM parivArya samantataH // 10 chittvA tu zakti gAGgeyaH sAtyakiM navabhiH zaraiH / tato duryodhano rAjA zUrANAM hayasAdinAm / AjaghAnorasi kruddhaH prahasazatrukarzanaH // 35 ayutaM preSayAmAsa pANDavAnAM nivAraNe // 11 tataH sarathanAgAzvAH pANDavAH pANDupUrvaja / taiH praviSTairmahAvegairgarutmadbhirivAhave / pariva raNe bhISmaM mAdhavatrANakAraNAt // 36 khurAhatA dharA rAjaMzcakampe ca nanAda ca // 12 tataH pravavRte yuddhaM tumulaM lomaharSaNam / khurazabdazca sumahAvAjinAM zuzruve tadA / pANDavAnAM kurUNAM ca samare vijayaiSiNAm // 37 mahAvaMzavanasyeva dahyamAnasya parvate // 13 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi utpatadbhizca taistatra samudbhUtaM mahadrajaH / zatatamo'dhyAyaH // 10 // divAkarapathaM prApya chAdayAmAsa bhAskaram // 14 vegavadbhirhayaistaistu kSobhitaM pANDavaM balam / saMjaya uvaac| nipatadbhirmahAvegairhasairiva mahatsaraH / dRSTvA bhISmaM raNe kruddhaM pANDavairabhisaMvRtam / heSatAM caiva zabdena na prAjJAyata kiMcana // 15 yathA medhairmahArAja tapAnte divi bhAskaram // 1 tato yudhiSThiro rAjA mAdrIputrau ca pANDavau / duryodhano mahArAja duHzAsanamabhASata / pratyaghnastarasA vegaM samare hayasAdinAm // 16 eSa zUro maheSvAso bhISmaH zatruniSUdanaH // 2 udvRttasya mahArAja prAvRTkAlena pUryataH / chAditaH pANDavaiH zUraiH samantAdbharatarSabha / paurNamAsyAmambuvegaM yathA velA mahodadheH // 17 tasya kArya tvayA vIra rakSaNaM sumahAtmanaH // 3 tataste rathino rAjazaraiH saMnataparvabhiH / rakSyamANo hi samare bhISmo'smAkaM pitAmahaH / nyakRntannuttamAGgAni kAyebhyo hysaadinaam|| 18 nihanyAtsamare yattAnpAJcAlAnpANDavaiH saha // 4 te nipeturmahArAja nihatA dRDhadhanvibhiH / tatra kAryamahaM manye bhISmasyaivAbhirakSaNam / nAgairiva mahAnAgA yathA syurgirigahvare // 19 ma. bhA. 163 - 1297 - Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 101. 20 ] mahAbhArate [6. 102. 11 te'pi prAsaiH sunizitaiH zaraiH sNntprvbhiH| aparAM dizamAsthAya dyotamAne divAkare // 33 nyakRntannattamAGgAni vicaranto dizo daza // 20 / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi atyAsannA hayArohA RSTibhirbharatarSabha / ekAdhikazatatamo'dhyAyaH // 101 // acchinannuttamAGgAni phalAnIva mahAdrumAt // 21 102 sasAdino hayA rAjaMstatra tatra niSUditAH / saMjaya uvAca / patitAH pAtyamAnAzca zatazo'tha sahasrazaH / / 22 tataH pitA tava kruddho nizitaiH sAyakottamaiH / vadhyamAnA hayAste tu prAdravanta bhayArditAH / AjaghAna raNe pArthAnsahasenAnsamantataH // 1 yathA siMhAnsamAsAdya mRgAH prANaparAyaNAH // 23 bhImaM dvAdazabhirviddhA sAtyaki navabhiH zaraiH / pANDavAstu mahArAja jitvA zatrUnmahAhave / nakulaM ca tribhirbANaiH sahadevaM ca saptabhiH // 2 dadhmaH zaGkhAMzca bherIzca tADayAmAsurAhave // 24 / yudhiSThiraM dvAdazabhirbAhvorurasi cArpayat / . . tato duryodhano dRSTvA dInaM sainyamavasthitam / dhRSTadyumnaM tato vidyA vinanAda mahAbalaH // 3 abravIdbharatazreSTha madrarAjamidaM vacaH // 25 taM dvAdazA(nakulo mAdhavazca tribhiH zaraiH / eSa pANDusuto jyeSTho jitvA mAtula mAmakAn / dhRSTadyumnazca saptatyA bhImasenazca pazcabhiH / pazyatAM no mahAbAho senAM drAvayate balI // 26 yudhiSThiro dvAdazabhiH pratyavidhyatpitAmaham // 4 taM vAraya mahAbAho veleva makarAlayam / droNastu sAtyaki viddhA bhImasenamavidhyata / tvaM hi saMzrayase'tyarthamasahyabalavikramaH // 27 ekaikaM paJcabhirbANairyamadaNDopamaiH zitaiH // 5 putrasya tava tadvAkyaM zrutvA zalyaH pratApavAn / tau ca taM pratyavidhyetAM kribhitribhirajihmagaiH / prayayau rathavaMzena yatra rAjA yudhiSThiraH // 28 totrairiva mahAnAgaM droNaM brAhmaNapuMgavam // 6 tadApatadvai sahasA zalyasya sumahadbalam / sauvIrAH kitavAH prAcyAH pratIcyodIcyamAlavAH / mahaughavegaM samare vArayAmAsa pANDavaH // 29 . abhISAhAH zUrasenAH zibayo'tha vasAtayaH / madrarAjaM ca samare dharmarAjo mahArathaH / saMgrAme nAjahurbhISmaM vadhyamAnAH zitaiH shraiH|| 7 dazabhiH sAyakaistUrNamAjaghAna stanAntare / tathaivAnye vadhyamAnAH pANDaveyairmahAtmabhiH / nakulaH sahadevazca tribhitribhirajihmagaiH // 30 pANDavAnabhyavartanta vividhAyudhapANayaH / madrarAjo'pi tAnsarvAnAjaghAna tribhitribhiH / tathaiva pANDavA rAjanparivatruH pitAmaham // 8 yudhiSThiraM punaH SaSTyA vivyAdha nizitaiH zaraiH / sa samantAtparivRto rathaughairaparAjitaH / mAdrIputrau ca saMrabdhau dvAbhyAM dvAbhyAmatADayat // 31 gahane'gnirivotsRSTaH prajajvAla dahanparAn // 9 tato bhImo mahAbAhurdRSTvA rAjAnamAhave / rathAmyagArazcApArcirasizaktigadendhanaH / madrarAjavazaM prAptaM mRtyorAsyagataM yathA / zarasphuliGgo bhISmAgnirdadAha kSatriyarSabhAn // 10 abhyadravata saMgrAme yudhiSThiramamitrajit / / 32 suvarNapuGkhairiSubhirgApakSaiH sutejanaiH / tato yuddhaM mahAghoraM prAvartata sudAruNama / karNinAlIkanArAcaizchAdayAmAsa tadbalam // 11 - 1298 - Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 102. 12] bhISmaparva [6. 102. 40 apAtayaGgrajAMzcaiva rathinazca zitaiH zaraiH / AviddharathanAgAzvaM patitadhvajakUbaram / muNDatAlavanAnIva cakAra sa rathavrajAn / / 12 anIkaM pANDuputrANAM hAhAbhUtamacetanam // 26 nirmanuSyAnrathAnarAjangajAnazvAMzca saMyuge / jaghAnAtra pitA putraM putrazca pitaraM tathA / akarotsa mahAbAhuH sarvazastrabhRtAM varaH // 13 priyaM sakhAyaM cAkrande sakhA daivabalAtkRtaH // 27 tasya jyAtalanirghoSaM visphUrjitamivAzaneH / vimucya kavacAnanye pANDuputrasya sainikAH / nizamya sarvabhUtAni samakampanta bhArata // 14 prakIrya kezAndhAvantaH pratyAzyanta bhArata // 28 amoghA hyapatanbANAH pituste bharatarSabha / tadgokulamivoddhAntamuddhAntarathakuJjaram / nAsajjanta tanutreSu bhISmacApacyutAH zarAH // 15 dadRze pANDuputrasya sainyamArtasvaraM tadA / / 29 htviiraarthaanraajnsNyuktaanyjvnairhyaiH| . prabhajyamAnaM sainyaM tu dRSTvA yAdavanandanaH / apazyAma mahArAja hriyamANAnraNAjire // 16 uvAca pArthaM vIbhatsuM nigRhya rathamuttamam // 30 cedikAzikarUSANAM sahasrANi caturdaza / ayaM sa kAlaH saMprAptaH pArtha yaH kAGkitastava / mahArathAH samAkhyAtAH kulputraastnutyjH| praharAsmai naravyAghra na cenmohAtpramuhyase // 31 aparAvartinaH sarve suvarNavikRtadhvajAH // 17 yatpurA kathitaM vIra tvayA rAjJAM samAgame / saMgrAme bhISmamAsAdya vyAditAsyamivAntakam / virATanagare pArtha saMjayasya samIpataH // 32 nimagnAH paralokAya savAjirathakuJjarAH // 18 bhISmadroNamukhAnsarvAndhArtarASTrasya sainikAn / bhagnAkSopaskarAnkAMzcidbhagnacakrAMzca sarvazaH / sAnubandhAnhaniSyAmi ye mAM yotsyanti saMyuge // apazyAma rathAnarAjazatazo'tha sahasrazaH // 19 iti tatkuru kaunteya satyaM vAkyamariMdama / savarUthai rathairbhagnai rathibhizca nipAtitaiH / kSatradharmamanusmRtya yudhyasva bharatarSabha // 34 zaraiH sukavacaizchinnaiH paTTizaizca vizAM pate // 20 ityukto vAsudevena tiryagdRSTiradhomukhaH / gadAbhirmusalaizcaiva nistriMzaizca zilImukhaiH / akAma iva bIbhatsuridaM vacanamabravIt // 35 anukarupAsaGgaizcarbhagnaizca mAriSa // 21 avadhyAnAM vadhaM kRtvA rAjyaM vA narakottaram / bAhubhiH kArmukaiH khaGgaiH zirobhizca sakuNDalaiH / duHkhAni vanavAse vA kiM nu me sukRtaM bhavet // 36 talatrairaGgalitraizca dhvajaizca vinipAtitaiH / codayAzvAnyato bhISmaH kariSye vacanaM tava / / cApaizca bahudhA chinnaiH samAstIryata medinI // 22 pAtayiSyAmi durdharSaM vRddhaM kurupitAmaham // 37 hatArohA gajA rAjanhayAzca hatasAdinaH / tato'zvAnrajataprakhyAMzcodayAmAsa mAdhavaH / paripeturvRtaM tatra zatazo'tha sahasrazaH // 23 yato bhISmastato rAjanduSprekSyo rshmivaaniv||38 yatamAnAzca te vIrA dravamANAnmahArathAn / tatastatpunarAvRttaM yudhiSThiravalaM mahat / nAzaknuvanvArayituM bhISmabANaprapIDitAn // 24 dRSTvA pArthaM mahAbAhuM bhISmAyodyantamAhave // 39 mahendrasamavIryeNa vadhyamAnA mhaacmuuH| tato bhISmaH kuruzreSThaH siMhavadvinadanmuhuH / abhajyata mahArAja na ca dvau saha dhAvataH // 25 / dhanaMjayarathaM zIghraM zaravarSairavAkirat // 40 - 1299 - Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 102. 41] mahAbhArate [6. 102. 68 kSaNena sa rathastasya sahayaH sahasArathiH / prasanniva ca cetAMsi tAvakAnAM mahAhave // 55 zaravarSeNa mahatA na prAjJAyata kiMcana // 41 dRSTvA mAdhavamAkrande bhiissmaayodyntmaahve| vAsudevastvasaMbhrAnto dhairyamAsthAya sAtvataH / hato bhISmo hato bhISma iti tatra sma sainikAH / codayAmAsa tAnazvAnvitunnAnbhISmasAyakaiH // 42 krozantaH prAdravansarve vAsudevabhayAnnarAH // 56 tataH pArtho dhanurgRhya divyaM jaladanisvanam / / pItakauzeyasaMvIto maNizyAmo janArdanaH / pAtayAmAsa bhISmasya dhanuzchittvA zitaiH zaraiH // zuzubhe vidravanbhISmaM vidyunmAlI ythaambudH|| 57 sa cchinnadhanvA kauravyaH punaranyanmahaddhanuH / sa siMha iva mAtaGgaM yUtharSabha ivarSabham / nimeSAntaramAtreNa sajyaM cakre pitA tava // 44 abhidudrAva tejasvI vinadanyAdavarSabhaH / / 58 vicakarSa tato dobhyAM dhanurjaladanisvanam / tamApatantaM saMprekSya puNDarIkAkSamAhave / athAsya tadapi kruddhazciccheda dhanurarjunaH // 45 asaMbhramaM raNe bhISmo vicakarSa mahaddhanuH / . . tasya tatpUjayAmAsa lAghavaM zaMtanoH sutH|| uvAca cainaM govindamasaMbhrAntena cetasA // 59 sAdhu pArtha mahAbAho sAdhu kuntIsuteti ca // 46 ehyehi puNDarIkAkSa devadeva namo'stu te / samAbhASyainamaparaM pragRhya ruciraM dhanuH / mAmadya sAtvatazreSTha pAtayasva mahAhave // 60 mumoca samare bhISmaH zarAnpArtharathaM prati // 47 tvayA hi deva saMgrAme hatasyApi mamAnagha / adarzayadvAsudevo hayayAne paraM balam / zreya eva paraM kRSNa loke'muSminni haiva ca / moghAnkurvazarAMstasya maNDalAni vidarzayan // 48 saMbhAvito'smi govinda trailokyenAdya saMyuge // zuzubhAte naravyAghrau bhISmapArtho shrksstau| anvageva tataH pArthastamanudrutya kezavam / govRSAviva saMrabdhau viSANollikhitAGkitau // 49 nijagrAha mahAbAhurbAhubhyAM parigRhya vai / / 62 vAsudevastu saMprekSya pArthasya mRduyuddhatAm / nigRhyamANaH pArthena kRSNo rAjIvalocanaH / bhISmaM ca zaravarSANi sRjantamanizaM yudhi // 50 jagAma cainamAdAya vegena puruSottamaH // 63 pratapantamivAdityaM madhyamAsAdya senayoH / pArthastu viSTabhya balAcaraNau prviirhaa| parAnvarAnvinighnantaM pANDuputrasya sainikAn // 51 nijagrAha hRSIkezaM kathaMciddazame pade // 64 yugAntamiva kurvANaM bhISmaM yaudhiSThire bale / tata enamuvAcArtaH krodhaparyAkulekSaNam / nAmRSyata mahAbAhurmAdhavaH paravIrahA // 52 niHzvasantaM yathA nAgamarjunaH paravIrahA // 65 utsRjya rajataprakhyAnhayAnpArthasya mAriSa / nivartasva mahAbAho nAnRtaM kartumarhasi / kruddho nAma mahAyogI pracaskanda mahArathAt / yattvayA kathitaM pUrvaM na yotsyAmIti kezava // 66 abhidudrAva bhISmaM sa bhujapraharaNo balI // 53 mithyAvAdIti lokastvAM kathayiSyati mAdhava / pratodapANistejasvI siMhavadvinadanmuhuH / mamaiSa bhAraH sarvo hi haniSyAmi yatavratam // 67 dArayanniva padbhyAM sa jagatIM jagatIzvaraH // 54 zape mAdhava sakhyena satyena sukRtena ca / krodhatAmrekSaNaH kRSNo jighAMsuramitadyutiH / antaM yathA gamiSyAmi zatrUNAM zatrukarzana // 68 - 1300 - Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 102. 69 ] bhISmaparva [6. 103. 16 adyaiva pazya durdharSaM pAtyamAnaM mahAvratam / saMdhyA samabhavarorA nApazyAma tato raNam // 1 tArApatimivApUrNamantakAle yahacchayA // 69 tato yudhiSThiro rAjA saMdhyAM saMdRzya bhArata / mAdhavastu vacaH zrutvA phalgunasya mahAtmanaH / vadhyamAnaM balaM cApi bhISmeNAmitraghAtinA // 2 nakiMciduktvA sakrodha Aruroha rathaM punaH // 70 muktazastraM parAvRttaM palAyanaparAyaNam / tau rathasthau naravyAghrau bhISmaH zAMtanavaH punaH / / bhISmaM ca yudhi saMrabdhamanuyAntaM mahArathAn // 3 vavarSa zaravarSeNa megho vRSTyA yathAcalau // 71 / / somakAMzca jitAndRSTvA nirutsAhAnmahArathAn / prANAMzcAdatta yodhAnAM pitA devavratastava / cintayitvA ciraM dhyAtvA avahAramarocayat // 4 gabhastibhirivAdityastejAMsi zizirAtyaye // 72 tato'vahAraM sainyAnAM cakre rAjA yudhiSThiraH / yathA kurUNAM sainyAni babhaJja yudhi pANDavaH / tathaiva tava sainyAnAmavahAro hyabhUttadA // 5 tathA pANDavasainyAni babhaJja yudhi te pitA // 73 / tato'vahAraM sainyAnAM kRtvA tatra mahArathAH / hatavidrutasainyAstu nirutsAhA vicetasaH / nyavizanta kuruzreSTha saMgrAme kSatavikSatAH // 6 nirIkSituM na zekuste bhISmamapratimaM raNe / bhISmasya samare karma cintayAnAstu paannddvaaH| madhyaM gatamivAdityaM pratapannaM svatejasA // 74 nAlabhanta tadA zAnti bhRzaM bhISmeNa piidditaaH||7 te vadhyamAnA bhISmeNa kAleneva yugkssye| bhISmo'pi samare jitvA pANDavAnsaha sRJjayaiH / vIkSAMcakrurmahArAja pANDavA bhayapIDitAH // 75 pUjyamAnastava sutairvandyamAnazca bhArata // 8 trAtAraM nAdhyagacchanta gAvaH paGkagatA iva / nyavizatkurubhiH sArdhaM hRSTarUpaiH samantataH / pipIlikA iva kSuNNA durbalA balinA raNe // 76 . tato rAtriH samabhavatsarvabhUtapramohinI // 9 mahArathaM bhArata duSpradharSa tasminrAtrimukhe ghore pANDavA vRSNibhiH saha / zaraughiNaM pratapantaM nrendraan| sRJjayAzca durAdharSA mantrAya samupAvizan // 10 bhISmaM na zekuH prativIkSituM te AtmaniHzreyasaM sarve prAptakAlaM mahAbalAH / zarASiM sUryamivAtapantam // 77 mantrayAmAsuravyagrA mantranizcayakovidAH // 11 vimRdgatastasya tu pANDusenA tato yudhiSThiro rAjA mantrayitvA ciraM nRp| - mastaM jagAmAtha sahasrarazmiH / vAsudevaM samudvIkSya vAkyametaduvAca ha // 12 tato balAnAM zramakarzitAnAM pazya kRSNa mahAtmAnaM bhISmaM bhImaparAkramam / mano'vahAraM prati saMbabhUva // 78 gajaM nalavanAnIva vimRdntaM balaM mama / / 13 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi na caivainaM mahAtmAnamutsahAmo nirIkSitum / dvayadhikazatatamo'dhyAyaH // 102 // lelihyamAnaM sainyeSu pravRddhamiva pAvakam // 14 103 yathA ghoro mahAnAgastakSako vai viSolbaNaH / saMjaya uvAca / tathA bhISmo raNe kRSNa tIkSNazastraH pratApavAn // 15 yudhyatAmeva teSAM tu bhAskare'stamupAgate / gRhItacApaH samare vimuJcaMzca zitAzarAn / -1301 - Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 103. 16 ] mahAbhArate [6. 103. 44 zakyo jetuM yamaH kruddho vajrapANizca devarAT // 16 | vimuzcantaM mahAstrANi pAtayiSyAmi taM rathAt // 31 varuNaH pAzabhRdvApi sagado vA dhanezvaraH / yaH zatruH pANDuputrANAM macchatruH sa na saMzayaH / na tu bhISmaH susaMkruddhaH zakyo jetuM mahAhave // 17 madarthA bhavadarthA ye ye madIyAstavaiva te // 32 so'hamevaM gate kRSNa nimagnaH shoksaagre|| tava bhrAtA mama sakhA saMbandhI ziSya eva ca / Atmano buddhidaurbalyAdbhISmamAsAdya sNyuge|| 18 mAMsAnyutkRtya vai dadyAmarjunArthe mahIpate // 33 vanaM yAsyAmi durdharSa zreyo me tatra vai gatam / / eSa cApi naravyAghro matkRte jIvitaM tyajet / na yuddhaM rocaye kRSNa hanti bhISmo hi naH sadA // 19 eSa naH samayastAta tArayema parasparam / yathA prajvalitaM vahni pataMgaH samabhidravan / sa mAM niyukSa rAjendra yAvaddIpo bhvaamyhm||34 ekato mRtyumabhyeti tathAhaM bhISmamIyivAn / 20 pratijJAtamupaplavye yattatpArthena pUrvataH / kSayaM nIto'smi vArSNeya rAjyahetoH parAkramI / ghAtayiSyAmi gAGgeyamityulUkasya saMnidhau // 35 bhrAtarazcaiva me zUrAH sAyakai zapIDitAH // 21 parirakSyaM ca mama tadvacaH pArthasya dhImataH / matkRte bhrAtRsauhArdAdrAjyAtprabhraMzanaM gatAH / anujJAtaM tu pArthena mayA kArya na saMzayaH // 36 parikliSTA tathA kRSNA matkRte madhusudana // 22 atha vA phalgunasyaiSa bhAraH parimito raNe / jIvitaM bahu manyehaM jIvitaM hyadya durlabham / nihaniSyati saMgrAme bhISmaM parapuraMjayam // 37 jIvitasyAdya zeSeNa cariSye dharmamuttamam // 23 azakyamapi kuryAddhi raNe pArthaH samudyataH / . yadi te'hamanugrAhyo bhrAtRbhiH saha kezava / tridazAnvA samudyuktAnsahitAndaityadAnavaiH / svadharmasyAvirodhena tadudAhara kezava // 24 nihanyAdarjunaH saMkhye kimu bhISmaM narAdhipa / 38 etacchrutvA vacastasya kAruNyAdbahuvistaram / viparIto mahAvIryo gatasattvo'lpajIvitaH / pratyuvAca tataH kRSNaH sAntvayAno yudhiSThiram / / 25 bhISmaH zAMtanavo nUnaM kartavyaM nAvabudhyate // 39 dharmaputra viSAdaM tvaM mA kRthAH satyasaMgara / yudhiSThira uvAca / yasya te bhrAtaraH zUrA durjayAH zatrusUdanAH // 26 / evametanmahAbAho yathA vadasi mAdhava / arjuno bhImasenazca vAyvagnisamatejasau / sarve hyete na paryAptAstava veganivAraNe // 40 mAdrIputrau ca vikrAntau tridazAnAmivezvarau // 27 niyataM samavApsyAmi sarvameva yathepsitam / mAM vA niyuGgha sauhArdAdyotsye bhISmeNa pANDava / yasya me puruSavyAghra bhavAnnAtho mahAbalaH // 41 tvatprayukto hyahaM rAjanki na kuryAM mahAhave // 28 sendrAnapi raNe devAJjayeyaM jayatAM vara / haniSyAmi raNe bhISmamAhUya puruSarSabham / tvayA nAthena govinda kimu bhISmaM mahAhave // 42 pazyatAM dhArtarASTrANAM yadi necchati phalgunaH / / 29 / na tu tvAmanRtaM kartumutsahe svArthagauravAt / yadi bhISme hate rAjaJjayaM pazyasi pANDava / ayudhyamAnaH sAhAyyaM yathoktaM kuru mAdhava // 43 hantAsmyekarathenAdya kuruvRddhaM pitAmaham // 30 samayastu kRtaH kazcidbhISmeNa mama mAdhava / pazya me vikramaM rAjanmahendrasyeva sNyuge| matrayiSye tavArthAya na tu yotsye kathaMcana / - 1302 - Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 103. 44] bhISmaparva [6. 103. 69 duryodhanArthe yotsyAmi satyametaditi prabho // 44 / kiM kAryaM vaH karomyadya yuSmatprItivivardhanam / ; sa hi rAjyasya me dAtA mantrasyaiva ca mAdhava / sarvAtmanA ca kartAsmi yadyapi syaatsudusskrm||56 tasmAddevavrataM bhUyo vadhopAyArthamAtmanaH / tathA bruvANaM gAGgeyaM prItiyuktaM punaH punaH / bhavatA sahitAH sarve pRcchAmo madhusUdana // 45 uvAca vAkyaM dInAtmA dharmaputro yudhiSThiraH // 57 tadvayaM sahitA gatvA bhISmamAzu narottamam / kathaM jayema dharmajJa kathaM rAjyaM labhemahi / rucite tava vArSNeya mantraM pRcchAma kauravam / / 46 prajAnAM saMkSayo na syAtkathaM tanme vadAbhibho // 58 sa vakSyati hitaM vAkyaM tathyaM caiva janArdana / bhavAnhi no vadhopAyaM bravItu svayamAtmanaH / yathA sa vakSyate kRSNa tathA kartAsmi sNyuge|| 47 bhavantaM samare rAjanviSahema kathaM vayam // 59 . sa no jayasya dAtA ca mantrasya ca dhRtavrataH / / na hi te sUkSmamapyasti randhaM kurupitAmaha / bAlAH pitrA vihInAzca tene saMvardhitA vayam // 48 maNDalenaiva dhanuSA sadA dRzyo'si saMyuge // 60 taM cetpitAmahaM vRddhaM hantumicchAmi mAdhava / nAdadAnaM saMdadhAnaM vikarSantaM dhanurna ca / pituH pitaramiSTaM vai dhigastu kSatrajIvikAm // 49 pazyAmastvA mahAbAho rathe sUryamiva sthitam // 61 saMjaya uvaac| narAzvarathanAgAnAM hantAraM paravIrahan / tato'bravInmahArAja vArSNeyaH kurunandanam / ka ivotsahate hantuM tvAM pumAnbharatarSabha / / 62 . rocate me mahAbAho satataM tava bhASitam / / 50 varSatA zaravarSANi mahAnti puruSottama / devavrataH kRtI bhISmaH prekSitenApi nirdahet / / kSayaM nItA hi pRtanA bhavatA mahatI mama // 63 - gamyatAM sa vadhopAyaM praSTuM sAgaragAsutaH / yathA yudhi jayeyaM tvAM yathA rAjyaM bhavenmama / vaktumarhati satyaM sa tvayA pRSTo vizeSataH // 51 bhavetsainyasya vA zAntistanme brUhi pitAmaha // 64 te vayaM tatra gacchAmaH praSTuM kurupitAmaham / tato'bravIcchAMtanavaH pANDavAnpANDupUrvaja / praNamya zirasA cainaM matraM pRcchAma mAdhava / na kathaMcana kaunteya mayi jIvati sNyuge| sa no dAsyati yaM mantraM tena yotsyAmahe parAn // yuSmAsu dRzyate vRddhiH satyametadravImi vaH // 65 evaM saMmatrya vai vIrAH pANDavAH paannddupuurvj| nirjite mayi yuddhe tu dhruvaM jeSyatha kauravAn / . jagmuste sahitAH sarve vAsudevazca vIryavAn / kSipraM mayi praharata yadIcchatha raNe jayam / vimuktazastrakavacA bhISmasya sadanaM prati // 53 anujAnAmi vaH pArthAH praharadhvaM yathAsukham // 66 pravizya ca tadA bhISmaM zirobhiH prtipedire| evaM hi sukRtaM manye bhavatAM vidito hyaham / pUjayanto mahArAja pANDavA bharatarSabha / hate mayi hataM sarvaM tasmAdevaM vidhIyatAm // 67 praNamya zirasA cainaM bhISmaM zaraNamanvayuH / / 54 . yudhiSThira uvAca / tAnuvAca mahAbAhurbhISmaH kurupitAmahaH / brUhi tasmAdupAyaM no yathA yuddhe jayemahi / khAgataM tava vArSNeya svAgataM te dhanaMjaya / bhavantaM samare kruddhaM daNDapANimivAntakam // 68 khAgataM dharmaputrAya bhImAya yamayostathA // 55 zakyo vajradharo jetuM varuNo'tha ymstthaa| - 1303 - Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 103. 69 ] mahAbhArate [6. 103. 97 na bhavAnsamare zakyaH senTrairapi surAsuraiH // 69 abhivAdya mahAtmAnaM bhISmaM kurupitAmaham // 83 - bhISma uvAca / tathoktavati gAGgeye paralokAya dIkSite / satyametanmahAbAho yathA vadasi pANDava / arjuno duHkhasaMtaptaH savrIDamidamabravIt // 84 nAhaM zakyo raNe jetuM senTrairapi surAsuraiH // 70 guruNA kulavRddhena kRtaprajJena dhiimtaa| Attazastro raNe yatto gRhItavarakArmukaH / pitAmahena saMgrAme kathaM yotsyAmi mAdhava // 85 nyastazastraM tu mAM rAjanhanyuyudhi mahArathAH // 71 krIDatA hi mayA bAlye vAsudeva mahAmanAH / nikSiptazastre patite vimuktakavacadhvaje / pAMsurUSitagAtreNa mahAtmA paruSIkRtaH // 86 dravamANe ca bhIte ca tavAsmIti ca vAdini / / 72 yasyAhamadhiruhyAGkaM bAlaH kila gdaagrj| striyAM strInAmadheye ca vikale caikaputrake / tAtetyavocaM pitaraM pituH pANDormahAtmanaH // 87 aprasUte ca duSprekSye na yuddhaM rocate mama // 73 nAhaM tAtastava pitustAto'smi tava bhArata / imaM ca zRNu me pArtha saMkalpaM puurvcintitm| . iti mAmabravIdvAlye yaH sa vadhyaH kathaM mayA / / 88 amaGgalyadhvajaM dRSTvA na yudhyeyaM kathaMcana // 74 kAmaM vadhyatu me sainyaM nAhaM yotsye mahAtmanA / ya eSa draupado rAjaMstava sainye mahArathaH / jayo vAstu vadho vA me kathaM vA kRSNa manyase // zikhaNDI samarAkAGkSI zUrazca samitiMjayaH // 75 zrIkRSNa uvAca / yathAbhavacca strI pUrva pazcAtpuMstvamupAgataH / pratijJAya vadhaM jiSNo purA bhISmasya sNyuge| jAnanti ca bhavanto'pi sarvametadyathAtatham // 76 / kSatradharme sthitaH pArtha kathaM nainaM haniSyasi // 90 arjunaH samare zUraH puraskRtya zikhaNDinam / pAtayenaM rathAtpArtha vajrAhatamiva drumam / mAmeva vizikhaistUrNamabhidravatu daMzitaH // 77 nAhatvA yudhi gAGgeyaM vijayaste bhaviSyati // 91 amaGgalyadhvaje tasmintrIpUrve ca vizeSataH / diSTametatpurA devairbhaviSyatyavazasya te / na prahartumabhIpsAmi gRhIteSu kathaMcana // 78 hantA bhISmasya pUrvendra iti tanna tadanyathA // 92 tadantaraM samAsAdya pANDavo mAM dhanaMjayaH / na hi bhISmaM durAdharSaM vyAttAnanamivAntakam / zarairghAtayatu kSipraM samantAdbharatarSabha // 79 / tvadanyaH zaknuyAddhantumapi vajradharaH svayam // 93 na taM pazyAmi lokeSu yo mAM hanyAtsamudyatam / jahi bhISmaM mahAbAho zRNu cedaM vaco mama / Rte kRSNAnmahAbhAgAtpANDavAdvA dhanaMjayAt // 80 yathovAca purA zakraM mahAbuddhibRhaspatiH // 94 eSa tasmAtpurodhAya kaMcidanyaM mamAgrataH / jyAyAMsamapi cecchaka guNairapi samanvitam / mAM pAtayatu bIbhatsurevaM te vijayo bhavet // 81 AtatAyinamAmatrya hanyAdAtakamAgatam // 95 etatkuruSva kaunteya yathoktaM racanaM mama / zAzvato'yaM sthito dharmaH kSatriyANAM dhanaMjaya / tato jeSyasi saMgrAme dhArtarASTrAnsamAgatAn // 82 yoddhavyaM rakSitavyaM ca yaSTavyaM cAnasUyubhiH // 96 saMjaya uvAca / arjuna uvaac| te'nujJAtAstataH pArthA jagmuH svazibiraM prti| / zikhaNDI nidhanaM kRSNa bhISmasya bhavitA dhruvam / - 1304 - Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 103. 97 ] bhISmaparva [6. 104.23 ___ saMjaya uvaac| dRSTvaiva hi sadA bhISmaH pAzcAlyaM vinivartate // 97 / drupadazca mahArAja tataH pazcAdupAdravat // 8 te vayaM pramukhe tasya sthApayitvA zikhaNDinam / kekayA bhrAtaraH pazca dhRSTaketuzca vIryavAn / gAGgeyaM pAtayiSyAma upAyeneti me matiH // 98 jaghanaM pAlayAmAsa pANDusainyasya bhArata // 9 ahamanyAnmaheSvAsAndhArayiSyAmi saaykaiH| evaM vyUhya mahatsainyaM pANDavAstava vAhinIm / zikhaNDyapi yudhAM zreSTho bhISmamevAbhiyAsyatu // 99 - abhyadravanta saMgrAme tyaktvA jiivitmaatmnH||10 zrutaM te kurumukhyasya nAhaM hanyAM zikhaNDinam / / tathaiva kuravo rAjanbhISmaM kRtvA mahAbalam / kanyA hyeSA purA jAtA puruSaH samapadyata // 100 agrataH sarvasainyAnAM prayayuH pANDavAnprati // 11 putraistava durAdharSe rakSitaH sumahAbalaiH / ityevaM nizcayaM kRtvA pANDavAH shmaadhvaaH| tato droNo maheSvAsaH putrazcAsya mahArathaH // 12 zayanAni yathAsvAni bhejire puruSarSabhAH // 101 bhagadattastataH pazcAdjAnIkena saMvRtaH / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi kRpazca kRtavarmA ca bhagadattamanuvratau // 13 - tryadhikazatatamo'dhyAyaH // 103 // kAmbojarAjo balavAMstataH pazcAtsudakSiNaH / 104 mAgadhazca jayatsenaH saubalazca bRhadbalaH // 14 dhRtarASTra uvAca / tathetare maheSvAsAH suzarmapramukhA nRpAH / kathaM zikhaNDI gAGgeyamabhyavartata saMyuge / jaghanaM pAlayAmAsustava sainyasya bhArata // 15 pANDavAzca tathA bhISmaM tanmamAcakSva saMjaya // 1 divase divase prApte bhISmaH zAMtanavo yudhi / - saMjaya uvaac| AsurAnakarodvyUhAnpaizAcAnatha rAkSasAn // 16 tataH prabhAte vimale sUryasyodayanaM prati / tataH pravavRte yuddhaM tava teSAM ca bhArata / vAdyamAnAsu bherISu mRdaGgeSvAnakeSu ca // 2 anyonyaM nighnatAM rAjanyamarASTravivardhanam // 17 mAyatsudadhivarNeSu jalajeSu samantataH / arjunapramukhAH pArthAH puraskRtya zikhaNDinam / zikhaNDinaM puraskRtya niryAtAH pANDavA yudhi // 3 bhISmaM yuddhe'bhyavartanta kiranto vividhaanyshraan||18 kRtvA vyUha mahArAja sarvazatrunibarhaNam / tatra bhArata bhImena pIDitAstAvakAH zaraiH / zikhaNDI sarvasainyAnAmagra AsIdvizAM pate // 4 rudhiraughapariklinnAH paralokaM yayustadA // 19 cakrarakSau tatastasya bhImasenadhanaMjayau / nakulaH sahadevazca sAtyakizca mahArathaH / pRSThato draupadeyAzca saubhadrazcaiva vIryavAn // 5 tava sainyaM samAsAdya pIDayAmAsurojasA // 20 . sAtyakizcekitAnazca teSAM goptA mahArathaH / te vadhyamAnAH samare tAvakA bharatarSabha / dhRSTadyumnastataH pazcAtpAJcAlairabhirakSitaH // 6 nAzaknuvanvArayituM pANDavAnAM mahadbalam // 21 tato yudhiSThiro rAjA yamAbhyAM sahitaH prabhuH / tatastu tAvakaM sainyaM vadhyamAnaM smnttH| .. prayayau siMhanAdena nAdayanbharatarSabha // 7 saMprAdravaddizo rAjankAlyamAnaM mahArathaiH / / 22 virATastu tataH pazcAtsvena sainyena sNvRtH| trAtAraM nAdhyagacchanta tAvakA bharatarSabha / ma.bhA. 164 - 1305 - Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 104. 23 ] mahAbhArate [6. 104. 51 vadhyamAnAH zitairbANaiH pANDavaiH sahasRJjayaiH // 23 pArthA vimanaso bhUtvA prekSanta pitaraM tava / dhRtarASTra uvAca / yudhyamAnaM raNe zUraM vipracittimivAmarAH / pIDyamAnaM balaM pAthaidRSTvA bhISmaH praakrmii| na cainaM vArayAmAsurvyAttAnanamivAntakam // 37 yadakArSIdraNe kruddhastanmamAcakSva saMjaya // 24 dazame'hani saMprApte rathAnIkaM zikhaNDinaH / kathaM vA pANDavAnyuddhe pratyudyAtaH paraMtapaH / / adahannizitairbANai: kRSNavarmeva kAnanam // 38 vinighnansomakAnvIrAMstanmamAcakSva saMjaya // 25 taM zikhaNDI tribhirbaannairbhyvidhytstnaantre| saMjaya uvAca / AzIviSamiva kruddhaM kAlasRSTamivAntakam // 39 AcakSe te mahArAja yadakArSItpitAmahaH / sa tenAtibhRzaM viddhaH prekSya bhISmaH zikhaNDinam / pIDite tava putrasya sainye pANDavasRJjayaiH // 26 anicchannapi saMkruddhaH prahasannidamabravIt // 40 prahRSTamanasaH zUrAH pANDavAH pANDupUrvaja / kAmamabhyasa vA mA vA na tvAM yotsye kathaMcana / abhyavartanta nighnantastava putrasya vAhinIm / / 27 yaiva hi tvaM kRtA dhAtrA saiva hi tvaM shikhnnddinii|| 41 taM vinAzaM manuSyendra naravAraNavAjinAm / tasya tadvacanaM zrutvA zikhaNDI krodhamUrchitaH / nAmRSyata tadA bhISmaH sainyaghAtaM raNe paraiH // 28 uvAca bhISmaM samare sRkkiNI parilelihana // 42 sa pANDavAnmaheSvAsaH pAJcAlAMzca sasRJjayAn / jAnAmi tvAM mahAbAho kSatriyANAM kSayaMkaram / abhyadravata durdharSatyaktvA jIvitamAtmanaH // 29 mayA zrutaM ca te yuddhaM jAmadagnyena vai saha // 43 sa pANDavAnAM pravarAnpazca rAjanmahArathAn / divyazca te prabhAvo'yaM sa mayA bahuzaH shrutH| AttazatrAnraNe yattAnvArayAmAsa sAyakaiH / jAnannapi prabhAvaM te yotsye'dyAhaM tvayA saha // 44 nArAcairvatsadantaizca zitairaJjalikaistathA // 30 pANDavAnAM priyaM kurvannAtmanazca narottama / / nijanne samare kruddho hasyazvamamitaM bahu / adya tvA yodhayiSyAmi raNe puruSasattama // 45 rathino'pAtayadrAjanrathebhyaH puruSarSabhaH // 31 dhruvaM ca tvA haniSyAmi zape satyena te'grataH / sAdinazcAzvapRSThebhyaH padAtIMzca samAgatAn / etacchrutvA vaco mahyaM yatkSamaM tatsamAcara // 46 gajArohAngajebhyazca pareSAM vidadhadbhayam // 32 kAmamabhyasa vA mA vA na me jIvanvimokSyase / tamekaM samare bhISmaM tvaramANaM mahAratham / sudRSTaH kriyatAM bhISma loko'yaM samitiMjaya // 47 pANDavAH samavartanta vajrapANimivAsurAH / / 33 evamuktvA tato bhISmaM paJcabhirnataparvabhiH / zakrAzanisamasparzAnvimuJcannizitAzarAn / avidhyata raNe rAjanpraNunnaM vAkyasAyakaiH // 48 dikSvadRzyata sarvAsu ghoraM saMdhArayanvapuH // 34 tasya tadvacanaM zrutvA savyasAcI paraMtapaH / maNDalIkRtamevAsya nityaM dhanuradRzyata / kAlo'yamiti saMcintya zikhaNDinamacodayat // 49 saMgrAme yudhyamAnasya zakracApanibhaM mahat // 35 ahaM tvAmanuyAsyAmi parAnvidrAvayazaraiH / tadRSTvA samare karma tava putrA vizAM pate / | abhidrava susaMrabdho bhISmaM bhImaparAkramam // 50 vismayaM paramaM prAptAH pitAmahamapUjayan / / 36 na hi te saMyuge pIDAM zaktaH kartuM mahAbalaH / - 1306 - Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 104. 51] bhISmaparva [6. 105. 19 tasmAdadya mahAbAho vIra bhISmamabhidrava // 51 / yudhyamAnasya saMgrAme bhISmasya bharatarSabha / ahatvA samare bhISmaM yadi yAsyasi maariss| nighnataH samare zatrUzaraiH saMnataparvabhiH // 5 . avahAsyo'sya lokasya bhaviSyasi mayA saha // 52 anekazatasAhasrAstAvakAnAM mhaarthaaH| . nAvahAsyA yathA vIra bhavema paramAhave / rathadantigaNA rAjanhayAzcaiva susajjitAH / ... tathA kuru raNe yatnaM sAdhayasva pitAmaham // 53 abhyavartanta yuddhAya puraskRtya pitAmaham // 6 . ahaM te rakSaNaM yuddhe kariSyAmi paraMtapa / yathApratijJaM kauravya sa cApi smitiNjyH| vArayanrathinaH sarvAnsAdhayasva pitAmaham // 54 pArthAnAmakarodbhISmaH satataM samiti kSayam // 7 droNaM ca droNaputraM ca kRpaM cAtha suyodhanam / / yudhyamAnaM maheSvAsaM vinighnantaM parAzaraiH / citrasenaM vikaNaM ca saindhavaM ca jayadratham // 55 pAzcAlAH pANDavaiH sArdhaM sarva evAbhyavArayan / / 8 vindAnuvindAvAvantyau kAmbojaM ca sudakSiNam / dazame'hani saMprApte tatApa ripuvAhinIm / bhagadattaM tathA zUraM mAgadhaM ca mahAratham // 56 kIryamANAM zitairbANaiH zatazo'tha shsrshH|| 9 saumadatti raNe zUramAryazRGgi ca rAkSasam / na hi bhISmaM maheSvAsaM pANDavAH pANDupUrvaja / trigartarAjaM ca raNe saha sarvairmahArathaiH / azaknuvanraNe jetuM pAzahastamivAntakam // 10 ahamAvArayiSyAmi veleva makarAlayam // 57 athopAyAnmahArAja savyasAcI paraMtapaH / kurUMzca sahitAnsarvAnye caiSAM sainikAH sthitAH / trAsayanrathinaH sarvAnbIbhatsuraparAjitaH // 11 nivArayiSyAmi raNe sAdhayasva pitAmaham // 58 siMhavadvinadannuccairdhanuA vikSipanmuhuH / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi zaraughAnvisRjanpArtho vyacaratkAlavadraNe // 12 . caturadhikazatatamo'dhyAyaH // 104 // tasya zabdena vitrastAstAvakA bhrtrssbh| siMhasyeva mRgA rAjanvyadravanta mahAbhayAt // 13 dhRtarASTra uvAca / jayantaM pANDavaM dRSTvA tvatsainyaM cAbhipIDitam / kathaM zikhaNDI gAGgeyamabhyadhAvatpitAmaham / . duryodhanastato bhISmamabravIzapIDitaH // 14 pAJcAlyaH samare kruddho dharmAtmAnaM yatavratam // 1 eSa pANDusutastAta zvetAzvaH kRSNasArathiH / ke'rakSanpANDavAnIke zikhaNDinamudAyudham / dahate mAmakAnsarvAnkRSNavarmeva kAnanam // 15 tvaramANAstvarAkAle jigISanto mahArathAH // 2 pazya sainyAni gAGgeya dravamANAni sarvazaH / kathaM zAMtanayo bhISmaH sa tsmindshme'hni| pANDavena yudhAM zreSTha kAlyamAnAni saMyuge // 16 ayudhyata mahAvIryaH pANDavaiH sahasRJjayaiH // 3 yathA pazugaNAnpAlaH saMkAlayati kaanne| na mRSyAmi raNe bhISmaM pratyudyAtaM zikhaNDinam / tathedaM mAmakaM sainyaM kAlyate zatrutApana // 17 . kaccinna rathabhaGgo'sya dhanurvAzIyatAsyataH // 4 dhanaMjayazarairbhagnaM dravamANamitastataH / ___ saMjaya uvaac| bhImo hyeSa durAdharSo vidrAvayati me balam // 18 nAzIryata dhanustasya rathabhaGgo na caapybhuut| | sAtyakizcekitAnazca mAdrIputrau ca pANDavauM / - 1307 - Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 105. 19 ] mahAbhArate [6. 106.8 abhimanyuzca vikrAnto vAhinIM dahate mama // 19 / prajajvAla raNe bhISmo vidhUma iva pAvakaH // 33 dhRSTadyumnastathA zUro rAkSasazca ghttotkcH| na cainaM pANDaveyAnAM kecicchekurnirIkSitum / vyadrAvayetAM sahasA sainyaM mama mahAbalau // 20 uttaraM mArgamAsthAya tapantamiva bhAskaram / / 34 vadhyamAnasya sainyasya sarvairetairmahAbalaiH / te pANDaveyAH saMrabdhA maheSvAsena pIDitAH / nAnyAM gatiM prapazyAmi sthAne yuddhe ca bhArata // 21 vadhAyAbhyadravanbhISmaM sRJjayAzca mahArathAH // 35 Rte tvAM puruSavyAghra devatulyaparAkrama / sa yudhyamAno bahubhirbhISmaH shaaNtnvstdaa| paryAptazca bhavAnkSipraM pIDitAnAM gatirbhava // 22 avakIrNo mahAbAhuH zailo medhairivAsitaiH // 36 evamukto mahArAja pitA devavratastava / putrAstu tava gAGgeyaM samantAtparyavArayan / cintayitvA muhUrtaM tu kRtvA nizcayamAtmanaH / mahatyA senayA sArdhaM tato yuddhamavartata // 37 tava saMdhArayanputramabravIcchaMtanoH sutaH // 23 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi . .. duryodhana vijAnIhi sthiro bhava vizAM pate / paJcAdhikazatatamo'dhyAyaH // 105 // pUrvakAlaM tava mayA pratijJAtaM mahAbala / / 24 106 hatvA daza sahasrANi kSatriyANAM mahAtmanAm / saMjaya uvAca / saMgrAmAdvayapayAtavyametatkarma mamAhnikam / arjunastu raNe rAjandRSTvA bhISmasya vikramam / iti tatkRtavAMzcAhaM yathoktaM bharatarSabha / / 25 zikhaNDinamathovAca samabhyehi pitAmaham // 1 adya cApi mahatkarma prakariSye mahAhave / na cApi bhIstvayA kAryA bhISmAdadya kathaMcana / ahaM vA nihataH zeSye haniSye vAdya pANDavAn / / ahamenaM zarairatIkSNaiH pAtayiSye rathottamAt // 2 adya te puruSavyAghra pratimokSye RNaM mahat / evamuktastu pArthena zikhaNDI bharatarSabha / bhartRpiNDakRtaM rAjannihataH pRtanAmukhe / / 27 abhyadravata gAGgeyaM zrutvA pArthasya bhASitam / / 3 ityuktvA bharatazreSThaH kSatriyAnpratapazeraiH / dhRSTadyumnastathA rAjansaubhadrazca mahArathaH / AsasAda durAdharSaH pANDavAnAmanIkinIm / / 28 hayAvAdravatAM bhISmaM zrutvA pArthasya bhASitama || anIkamadhye tiSThantaM gAGgeyaM bharatarSabha / virATadrupadau vRddhau kuntibhojazca daMzitaH / AzIviSamiva kruddhaM pANDavAH paryavArayan / / 29 abhyadravata gAGgeyaM putrasya tava pazyataH // 5 dazame'hani tasmiMstu darzayazaktimAtmanaH / / nakulaH sahadevazca dharmarAjazca vIryavAn / rAjazatasahasrANi so'vadhItkurunandana // 30 / tathetarANi sainyAni sarvANyeva vizAM pate / pazcAlAnAM ca ye zreSThA rAjaputrA mahAbalAH / samAdravanta gAGgeyaM zrutvA pArthasya bhASitam // 6 teSAmAdatta tejAMsi jalaM sUrya ivAMzubhiH // 31 pratyudyayustAvakAzca sametAstAnmahArathAn / hatvA daza sahasrANi kuJjarANAM trsvinaam| yathAzakti yathotsAhaM tanme nigadataH zRNu // 7 sArohANAM mahArAja hayAnAM cAyutaM punaH // 32 citraseno mahArAja cekitAnaM samabhyayAt / pUrNe zatasahasra dve padAtInAM nrottmH| bhISmaprepsuM raNe yAntaM vRSaM vyAghrazizuryathA // 8 - 1308 - Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 106. 9] bhISmaparva [6. 106. 37 dhRSTadyumnaM mahArAja bhISmAntikamupAgatam / AgacchatastAnsamare vAryoghAnprabalAniva / tvaramANo raNe yattaM kRtavarmA nyavArayat // 9 nyavArayanta saMhRSTAstAvakAH puruSarSabhAH / / 23 bhImasenaM susaMkruddhaM gAGgeyasya vadhaiSiNam / duHzAsano mahArAja bhayaM tyaktvA mahArathaH / tvaramANo mahArAja saumadattiyavArayat // 10 bhISmasya jIvitAkAGkSI dhanaMjayamupAdravat // 24 tathaiva nakulaM vIraM kirantaM sAyakAnbahUn / tathaiva pANDavAH zUrA gAGgeyasya rathaM prati / vikarNo vArayAmAsa icchanbhISmasya jIvitam / / abhyadravanta saMgrAme tava putrAnmahArathAn // 25 sahadevaM tathA yAntaM yattaM bhISmarathaM prati / tatrAdbhutamapazyAma citrarUpaM vizAM pte| vArayAmAsa saMkruddhaH kRpaH zAradvato yudhi // 12 duHzAsanarathaM prApto yatpArtho nAtyavartata // 26 rAkSasaM krUrakarmANaM bhaimaseni mahAbalam / yathA vArayate velA kSubhitaM vai mahArNavam / bhISmasya nidhanaM prepsuM durmukho'bhyadravadvalI // 13 tathaiva pANDavaM kruddhaM tava putro nyavArayat // 27 . sAtyakiM samare kruddhamAryazRGgiravArayat / ubhau hi rathinAM zreSThAvubhau bhArata durjyau|| abhimanyu mahArAja yAntaM bhISmarathaM prati / ubhau candrArkasadRzau kAntyA dIptyA ca bhArata // 28 sudakSiNo mahArAja kAmbojaH pratyavArayat // 14 tau tathA jAtasaMrambhAvanyonyavadhakAGkiNau / virATadrupadau vRddhau smetaavrimrdnau| samIyaturmahAsaMkhye mayazakau yathA purA // 29 azvatthAmA tataH kruddho vArayAmAsa bhArata / / 15 duHzAsano mahArAja pANDavaM vizikhaitribhiH / tathA pANDusutaM jyeSThaM bhISmasya vadhakAGkSiNam / / vAsudevaM ca viMzatyA tADayAmAsa saMyuge // 30 bhAradvAjo raNe yatto dharmaputramavArayat / / 16 tato'rjuno jAtamanyurvASrNeyaM vIkSya pIDitam / / arjunaM rabhasaM yuddhe puraskRtya zikhaNDinam / duHzAsanaM zatenAjau nArAcAnAM samArpayat / bhISmaprepsaM mahArAja tApayantaM dizo dsh|| te tasya kavacaM bhittvA papuH zoNitamAhave // 31 duHzAsano maheSvAso vArayAmAsa saMyuge // 17 duHzAsanastataH kruddhaH pArthaM vivyAdha pazcabhiH / anye ca tAvakA yodhAH pANDavAnAM mahArathAn / lalATe bharatazreSTha zaraiH saMnataparvabhiH // 32 bhISmAyAbhimukhaM yAtAnvArayAmAsurAhave / / 18 lalATasthaistu tairbANaiH zuzubhe pANDavottamaH / dhRSTadyumnastu sainyAni prAkrozata punaH punaH / yathA merumahArAja zRGgairatyarthamucchritaiH // 33 abhidravata saMrabdhA bhISmamekaM mahAbalam // 19 so'tividdho maheSvAsaH putreNa tava dhnvinaa| - eSo'rjuno raNe bhISmaM prayAti kurunandanaH / vyarAjata raNe pArthaH kiMzukaH puSpavAniva // 34 abhidravata mA bhaiSTa bhISmo na prApsyate hi vaH / / 20 duHzAsanaM tataH kruddhaH pIDayAmAsa pANDavaH / arjunaM samare yoddhaM notsahetApi vaasvH| parvaNIva susaMkruddho rAhuruyo nizAkaram // 35 kimu bhISmo raNe vIrA gatasattvo'lpajIvitaH // pIDyamAno balavatA putrastava vizAM pate / iti senApateH zrutvA pANDavAnAM mahArathAH / / vivyAdha samare pArthaM kaGkapatraiH zilAzitaiH // 36 abhyadravanta saMhRSTA gAGgeyasya rathaM prati // 22 / tasya pArtho dhanuzchittvA tvaramANaH parAkramI / -1309 - Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 106. 37] mahAbhArate [6. 107. 17 AjaghAna tataH pazcAtputraM te navabhiH zaraiH // 37 rAkSasAya susaMkruddho mAdhavaH paravIrahA // 4 so'nyatkArmukamAdAya bhISmasya pramukhe sthitaH / / tato rakSo mahAbAhuM sAtyakiM satyavikramam / arjunaM pazcaviMzatyA bAhvorurasi cArpayat // 38 vivyAdha vizikhaistIkSNaiH siMhanAdaM nanAda ca // 5 tasya kruddho mahArAja pANDavaH zatrukarzanaH / mAdhavastu bhRzaM viddho rAkSasena raNe tadA / apraiSIdvizikhAndhorAnyamadaNDopamAnbahUn // 39 dhairyamAlambya tejasvI jahAsa ca nanAda ca // 6 aprAptAneva tAnbANAMzciccheda tanayastava / bhagadattastataH krudvo mAdhavaM nizitaiH zaraiH / yatamAnasya pArthasya tadadbhutamivAbhavat / tADayAmAsa samare totrairiva mahAgajam // 7 pArthaM ca nizitairbANairavidhyattanayastava // 40 vihAya rAkSasaM yuddhe zaineyo rathinAM vrH| tataH kruddho raNe pArthaH zarAnsaMdhAya kaarmuke| prAgjyotiSAya cikSepa zarAnsaMnataparvaNaH // 8 preSayAmAsa samare svarNapuGkhAzilAzitAn // 41 tasya prAgjyotiSo rAjA mAdhavasya mhddhmuH| nyamajaste mahArAja tasya kAye mahAtmanaH / ciccheda zitadhAreNa bhallena kRtahastavat // 9 yathA haMsA mahArAja taDAgaM prApya bhArata / / 42 athAnyaddhanurAdAya vegvtprviirhaa| . pIDitazcaiva putraste pANDavena mahAtmanA / bhagadattaM raNe kruddho vivyAdha nizitaiH zaraiH // 10 hitvA pArthaM raNe tUrNaM bhISmasya rathamAzrayat / so'tividdho maheSvAsaH sRkkiNI saMlihanmuhuH / agAdhe majatastasya dvIpo bhISmo'bhavattadA // 43 zaktiM kanakavaiDUryabhUSitAmAyasI dRDhAm / pratilabhya tataH saMjJAM putrastava vizAM pate / yamadaNDopamA ghorAM prAhiNotsAtyakAya vai // 11 avArayattataH zUro bhUya eva parAkramI // 44 tAmApatantI sahasA tasya bAhorbaleritAm / zaraiH sunizitaiH pArthaM yathA vRtraH puraMdaram / sAtyakiH samare rAjaMtridhA ciccheda sAyakaiH / nirbibheda mahAvIryo vivyathe naiva cArjunAt // 45 sA papAta tadA. bhUmau maholkeva hataprabhA // 12 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi zakti vinihatAM dRSTvA.putrastava vizAM pate / SaDadhikazatatamo'dhyAyaH // 106 // mahatA rathavaMzena vArayAmAsa mAdhavam // 13 107 tathA parivRtaM dRSTvA vArSNeyAnAM mahAratham / saMjaya uvaac| duryodhano bhRzaM hRSTo bhrAtRnsarvAnuvAca ha // 14 sAtyaki daMzitaM yuddhe bhISmAyAbhyudyataM tdaa| tathA kuruta kauravyA yathA vaH sAtyako yudhi| AryazRGgirmaheSvAso vArayAmAsa saMyuge // 1 na jIvanpratiniryAti mahato'smAdrathavrajAt / mAdhavastu susaMkruddho rAkSasaM navabhiH zaraiH / asminhate hataM manye pANDavAnAM mahadbalam // 15 AjaghAna raNe rAjanprahasanniva bhArata / / 2 tattatheti vacastasya parigRhya mahArathAH / tathaiva rAkSaso rAjanmAdhavaM nizitaiH zaraiH / zaineyaM yodhayAmAsurbhISmasya pramukhe tadA // 16 ardayAmAsa rAjendra saMkruddhaH zinipuMgavam // 3 abhimanyu tadAyAntaM bhISmAyAbhyudyataM mRdhe / zaineyaH zarasaMghaM tu preSayAmAsa sNyuge| kAmbojarAjo balavAnvArayAmAsa saMyuge // 17. -1310 - Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 107. 18] bhISmaparva [6. 107. 46 ArjunipatiM viddhA zaraiH saMnataparvabhiH / | nakulaM tu raNe kruddhaM vikarNaH zatrutApanaH / punareva catuHSaSTyA rAjanvivyAdha taM nRpam // 18 | vivyAdha sAyakaiH SaSTayA rakSanbhISmasya jIvitam // sudakSiNastu samare kANi vivyAdha paJcabhiH / / nakulo'pi bhRzaM viddhastava putreNa dhanvinA / sArathiM cAsya navabhiricchanbhISmasya jIvitam / / vikarNa saptasaptatyA nirvibheda zilImukhaiH // 33 tayuddhamAsItsumahattayostatra parAkrame / / tatra tau narazArdUlau bhISmahetoH prNtpau| yadabhyadhAvadgAGgeyaM zikhaNDI zatrutApanaH / / 20 anyonyaM jaghnaturvIrau goSThe govRSabhAviva // 34 virATadrupadI vRddhI vArayantau mahAcamUm / ghaTotkacaM raNe yattaM nighnantaM tava vAhinIm / bhISmaM ca yudhi saMrabdhAvAdravantau mahArathau / / 21 durmukhaH samare prAyAdbhISmahetoH parAkramI // 35 azvatthAmA tataH kruddhaH samAyAdrathasattamaH / haiDimbastu tato rAjandumukhaM zatrutApanam / tataH pravavRte yuddhaM tava teSAM ca bhArata // 22 AjaghAnorasi kruddho navatyA nizitaiH shraiH||36 virATo dazabhirbhallarAjaghAna paraMtapa / bhImasenasutaM cApi durmukhaH sumukhaiH zaraiH / yatamAnaM maheSvAsaM drauNimAhavazobhinam // 23 SaSTyA vIro nadanhRSTo vivyAdha raNamUrdhani // 37 drupadazca tribhirbANairvivyAdha nizitaistathA / dhRSTadyumnaM raNe yAntaM bhISmasya vadhakAziNam / guruputraM samAsAdya bhISmasya purataH sthitam / / 24 hArdikyo vArayAmAsa rakSanbhISmasya jIvitam // 38 azvatthAmA tatastau tu vivyAdha dazabhiH zaraiH / vArSNeyaH pArSataM zUraM viddhA paJcabhirAyasaiH / virATadrupadI vRddhI bhISmaM prati samudyatau // 25 punaH paJcAzatA tUrNamAjaghAna stanAntare // 39 tatrAdbhutamapazyAma vRddhayozcaritaM mahat / tathaiva pArSato rAjanhArdikyaM navabhiH shraiH| yadroNeH sAyakAnghorAnpratyavArayatAM yudhi // 26 vivyAdha nizitaistIkSNaiH kaGkapatraparicchadaiH // 40 sahadevaM tathA yAntaM kRpaH zAradvato'bhyayAt / tayoH samabhavadyuddhaM bhISmahetormahAraNe / yathA nAgo vane nAgaM matto mattamupAdravat // 27 anyonyAtizayairyuktaM yathA vRtramahendrayoH // 41 kRpazca samare rAjanmAdrIputraM mahAratham / bhImasenamathAyAntaM bhISmaM prati mahAbalam / AjaghAna zaraistUrNaM saptatyA rukmabhUSaNaiH / / 28 bhUrizravAbhyayAttUrNaM tiSTha tiSTheti cAbravIt // 42 tasya mAdrIsutazcApaM dvidhA ciccheda sAyakaiH / saumadattiratho bhImamAjaghAna stanAntare / athainaM chinnadhanvAnaM vivyAdha navabhiH zaraiH / / 29 nArAcena sutIkSNena rukmapuGkhana saMyuge // 43 so'nyatkAmukamAdAya samare bhArasAdhanam / ura:sthena babhau tena bhImasenaH pratApavAn / mAdrIputraM susaMhRSTo dazabhirnizitaiH zaraiH / skandazaktyA yathA krauJcaH purA nRpatisattama // 44 AjaghAnorasi kruddha icchanbhISmasya jiivitm||30 tau zarAnsUryasaMkAzAnkAraparimArjitAn / tathaiva pANDavo rAjazAradvatamamarSaNam / anyonyasya raNe kruddhau cikSipAte muhurmuhuH // 45 AjadhAnorasi krudvo bhISmasya vadhakAjhyA / bhImo bhISmavadhAkAGkSI saumadattiM mahAratham / tayoyuddhaM samabhavadborarUpaM bhayAvaham / / 31 tathA bhISmajaye gRdhruH saumadattizca pANDavam / - 1311 - Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 107. 46 ] mahAbhArate [6. 108. 19 kRtapratikRte yattau yodhayAmAsatU raNe // 46 jighAMsuH samare bhISmaM paraM yatnaM krissyti||4 yudhiSThiraM mahArAja mahatyA senayA vRtam / utpatanti hi me bANA dhanuH prasphuratIva me| bhISmAyAbhimukhaM yAntaM bhAradvAjo nyavArayat // 47 yogamastrANi gacchanti krUra me vartate matiH // 5 droNasya rathanirghoSaM parjanyaninadopamam / dikSu zAntAsu ghorANi vyAharanti mRgadvijAH / zrutvA prabhadrakA rAjansamakampanta mAriSa // 48 nIcairgRdhrA nilIyante bhAratAnAM camU prati // 6 sA senA mahatI rAjanpANDuputrasya saMyuge / naSTaprabha ivAdityaH sarvato lohitA dizaH / droNena vAritA yattA na cacAla padAtpadam // 49 rasate vyathate bhUmiranuSTanati vAhanam // 7 cekitAnaM raNe kruddhaM bhISmaM prati janezvara / kaGkA gRdhrA balAkAzca vyAharanti muhurmuhuH| citrasenastava sutaH kruddharUpamavArayat // 50 zivAzcAzivani?SA vedayantyo mahadbhayam // 8 bhISmahetoH parAkrAntazcitraseno mahArathaH / papAta mahatI colkA madhyenAdityamaNDalAt / cekitAnaM paraM zaktyA yodhayAmAsa bhArata // 51 sakabandhazca parigho bhAnumAvRtya tiSThati // 9 tathaiva cekitAno'pi citrasenamayodhayat / / pariveSastathA ghorazcandrabhAskarayorabhUt / tadyuddhamAsItsumahattayostatra parAkrame // 52 vedayAno bhayaM ghoraM rAjJAM dehAvakartanam // 10 arjuno vAryamANastu bahuzastanayena te / devatAyatanasthAzca kauravendrasya devatAH / vimukhIkRtya putraM te tava senAM mamarda ha // 53 kampante ca hasante ca nRtyanti ca rudanti ca // duHzAsano'pi parayA zaktyA pArthamavArayat / / apasavyaM grahAzcakruralakSmANaM nizAkaram / kathaM bhISmaM paro hanyAditi nizcitya bhArata // 54 avAkzirAzca bhagavAnudatiSThata candramAH // 12 / sA vadhyamAnA samare putrasya tava vAhinI / vapUMSi ca narendrANAM vigatAnIva lakSaye / loDyate rathibhiH zreSThaistatra tatraiva bhArata // 55 dhArtarASTrasya sainyeSu na ca bhrAjanti daMzitAH // 13 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi senayorubhayozcaiva samantAcchrayate mhaan| saptAdhikazatatamo'dhyAyaH // 107 // pAzcajanyasya nirghoSo gANDIvasya ca nisvanaH // 14 108 dhruvamAsthAya bIbhatsuruttamAtrANi saMyuge / saMjaya uvaac| apAsyAnyAraNe yodhAnabhyasyati pitAmaham // 15 atha vIro maheSvAso mattavAraNavikramaH / hRSyanti romakUpAni sIdatIva ca me manaH / samAdAya mahacApaM mattavAraNavAraNam / / 1 cintayitvA mahAbAho bhISmArjunasamAgamam // 16 vidhunvAno dhanuH zreSThaM drAvayANo mahArathAn / taM caiva nikRtiprajJaM pAzcAlyaM pApacetasam / pRtanAM pANDaveyAnAM pAtayAno mahArathaH // 2 puraskRtya raNe pArtho bhISmasyAyodhanaM gataH // 17 nimittAni nimittajJaH sarvato vIkSya vIryavAn / abravIca purA bhISmo nAhaM hanyAM zikhaNDinam / pratapantamanIkAni droNaH putramabhASata // 3 strI hyeSA vihitA dhAtrA devAcca sa punaH pumAn // 18 ayaM sa divasastAta yatra pArtho mahArathaH / amaGgalyadhvajazcaiva yAjJasenirmahArathaH / - 1312 - Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 108. 19] bhISmaparva [6. 109.6 na cAmaGgalaketoH sa praharedApagAsutaH // 19 / mahorminaddhaM sumahattimineva nadImukham // 34 . etadvicintayAnasya prajJA sIdati me bhRzam / hAhAkilakilAzabdAH zrUyante ca camUmukhe / adyaiva tu raNe pArthaH kuruvRddhamupAdravat // 20 yAhi pAzcAladAyAdamahaM yAsye yudhiSThiram // 35 yudhiSThirasya ca krodho bhISmArjunasamAgamaH / durlabhaM hyantaraM rAjJo vyUhasyAmitatejasaH / mama cAstrAbhisaMrambhaH prajAnAmazubhaM dhruvam // 21 samudrakukSipratimaM sarvato'tirathaiH sthitaiH // 36 manasvI balavAJzUraH kRtAstro dRDhavikramaH / / sAtyakizcAbhimanyuzca dhRSTadyumnavRkodarau / dUrapAtI dRDheSuzca nimittajJazca pANDavaH // 22 parirakSanti rAjAnaM yamau ca manujezvaram // 37 ajeyaH samare caiva devairapi savAsavaiH / upendrasadRzaH zyAmo mahAzAla ivodgataH / balavAnbuddhimAMzcaiva jitaklezo yudhAM varaH // 23. eSa gacchatyanIkAni dvitIya iva phalgunaH // 38 / vijayI ca raNe nityaM bhairavAstraMzca pANDavaH / uttamAstrANi cAdatsva gRhItvAnyanmahaddhanuH / tasya mArga pariharandrutaM gaccha yatavratam / / 24 pArzvato yAhi rAjAnaM yudhyasva ca vRkodaram / / 39 pazya caitanmahAbAho vaizasaM samupasthitam / ko hi necchetpriyaM putraM jIvantaM zAzvatIH samAH / hemacitrANi zUrANAM mahAnti va zubhAni ca // 25 / kSatradharma puraskRtya tatastvA viniyujmahe // 40 kavacAnyavadIryante zaraiH sNntprvbhiH| eSa cApi raNe bhISmo dahate vai mahAcamUm / chidyante ca dhvajAgrANi tomarANi dhanUMSi ca / / 26 dazastAta yamasya varuNasya ca // 41 prAsAzca vimalAstIkSNAH zaktyazca knkojjvlaaH|| iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi vaijayantyazca nAgAnAM saMkruddhena kirITinA // 27 assttaadhikshttmo'dhyaayH|| 108 // nAyaM saMrakSituM kAlaH prANAnputropajIvibhiH / yAhi svagaM puraskRtya yazase vijayAya ca // 28 saMjaya uvaac| hayanAgarathAvartI mahAghorAM sudustarAm / bhagadattaH kRpaH zalyaH kRtavarmA ca sAtvataH / rathena saMgrAmanadI taratyeSa kapidhvajaH // 29 vindAnuvindAvAvantyau saindhavazva jayadrathaH // 1 brahmaNyatA damo dAnaM tapazca caritaM mahat / citraseno vikarNazca tathA durmarSaNo yuvA / ihaiva dRzyate rAjJo bhrAtA yasya dhanaMjayaH // 30 dazaite tAvakA yodhA bhImasenamayodhayan // 2 bhImasenazca balavAnmAdrIputrau ca pANDavau / mahatyA senayA yuktA naanaadeshsmutthyaa| vAsudevazca vArSNeyo yasya nAtho vyavasthitaH // 31 bhISmasya samare rAjanprArthayAnA mahadyazaH // 3 tasyaiSa manyuprabhavo dhArtarASTrasya durmateH / zalyastu navabhirbANairbhImasenamatADayat / tapodagdhazarIrasya kopo dahati bhAratAn // 32 kRtavarmA tribhirbANaiH kRpazca navabhiH zaraiH // 4 eSa saMdRzyate pArtho vAsudevavyapAzrayaH / citraseno vikarNazca bhagadattazca mAriSa / dArayansarvasainyAni dhArtarASTrANi sarvazaH // 33 dazabhirdazabhirbhallairbhImasenamatADayan // 5 etadAlokyate sainyaM kSobhyamANaM kiriittinaa| saindhavazca tribhirbANairjatrudeze'bhyatADayat / .. ma.bhA. 165 -1313 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 109. 6] mahAbhArate [6. 109. 33 vindAnuvindAvAvantyau pazcabhiH paJcabhiH shraiH| / bhImaM vivyAdha saptatyA tiSTha tiSThati cAbravIt / / durmarSaNazca viMzatyA pANDavaM nizitaiH zaraiH // 6 kRpazca kRtavarmA ca bhagadattazca mAriSa / sa tAnsarvAnmahArAja bhrAjamAnA-pRthakpRthak / vindAnuvindAvAvantyau citrasenazca saMyuge // 19 pravIrAnsarvalokasya dhArtarASTrAnmahArathAn / durmarSaNo vikarNazca sindhurAjazca viiryvaan| . vivyAdha bahubhirbANairbhImaseno mahAbalaH // 7 bhImaM te vivyadhustUrNaM zalyahetorariMdamAH // 20 zalyaM paJcAzatA viddhA kRtvrmaannmssttbhiH| sa tu tAnprativivyAdha paJcabhiH paJcabhiH shraiH| kRpasya sazaraM cApaM madhye ciccheda bhArata / zalyaM vivyAdha saptatyA punazca dazabhiH zaraiH // 21 athainaM chinnadhanvAnaM punarvivyAdha paJcabhiH / / 8 taM zalyo navabhirviddhA punarvivyAdha paJcabhiH / vindAnuvindau ca tathA tribhistribhiratADayat / sArathiM cAsya bhallena gADhaM vivyAdha marmaNi // 22 durmarSaNaM ca viMzatyA citrasenaM ca paJcabhiH // 9 vizokaM vIkSya nirbhinnaM bhImasenaH pratApavAn / vikarNa dazabhirbANaiH paJcabhizca jayadratham / madrarAjaM tribhirbANairbAhvorurasi cArpayat // 23 viddhA bhImo'nadaddhRSTaH saindhavaM ca punnibhiH||10 tathetarAnmaheSvAsAMstribhistribhirajihmagaiH / athAnyaddhanurAdAya gautamo rathinAM vrH| tADayAmAsa samare siMhavacca nanAda ca // 24 bhImaM vivyAdha saMrabdho dazabhirnizitaiH zaraiH // 11 te hi yattA maheSvAsAH pANDavaM yuddhadurmadam / sa viddho bahubhirbANaistotrairiva mahAdvipaH / tribhistribhirakuNThAgrebhRzaM marmasvatADayan // 25 tataH kruddho mahAbAhurbhImasenaH pratApavAn / so'tividdho maheSvAso bhImaseno na vivythe| gautamaM tADayAmAsa zarairbahubhirAhave // 12 parvato vAridhArAbhirvarSamANairivAmbudaiH // 26 saindhavasya tathAzvAMzca sArathiM ca tribhiH zaraiH / zalyaM ca navabhirbANairbhRzaM vidyA mhaayshaaH| . prAhiNonmRtyulokAya kAlAntakasamadyutiH // 13 prAgjyotiSaM zatenAjo rAjanvivyAdha vai dRddhm||2|| hatAzvAttu rathAtUrNamavaplutya mahArathaH / tatastu sazaraM cApaM sAtvatasya mahAtmanaH / zarAMzcikSepa nizitAnbhImasenasya saMyuge // 14 kSurapreNa sutIkSNena ciccheda kRtahastavat // 28 tasya bhImo dhanurmadhye dvAbhyAM ciccheda bhArata / athAnyaddhanurAdAya kRtavarmA vRkodaram / bhallAbhyAM bharatazreSTha saindhavasya mahAtmanaH // 15 AjaghAna bhruvormadhye nArAcena paraMtapa // 29 sa cchinnadhanvA viratho hatAzvo hatasArathiH / bhImastu samare vivA zalyaM navabhirAyasaiH / citrasenarathaM rAjannAruroha tvarAnvitaH // 16 bhagadattaM tribhizcaiva kRtavarmANamaSTabhiH // 30 atyadbhutaM raNe karma kRtavAMstatra pANDavaH / / dvAbhyAM dvAbhyAM ca vivyAdha gautamaprabhRtInrathAn / mahArathAzarairviddhA vArayitvA mahArathaH / te tu taM samare rAjanvivyadhunizitaiH zaraiH // 31 virathaM saindhavaM cakre sarvalokasya pazyataH // 17 / sa tathA pIDyamAno'pi sarvatastairmahArathaiH / nAtIva mamRSe zalyo bhImasenasya vikramam / matvA tRNena tAMstulyAnvicacAra gatavyathaH // 32 sa saMdhAya zarAMstIkSNAnkarmAraparimArjitAn / te cApi rathinAM zreSThA bhImAya nizitAzarAn / -1314 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 109. 33] bhISmaparva [6. 110. 11 110 preSayAmAsuravyaprAH zatazo'tha sahasrazaH // 33 / abhidrutya raNe bhImamarjunaM caiva dhanvinau // 47 tasya zakti mahAvegAM bhagadatto mahArathaH / sthairanekasAhasraiH parivatre smnttH| cikSepa samare vIraH svarNadaNDAM mahAdhanAm // 34 / tataH pravavRte yuddhamarjunasya paraiH saha // 48 tomaraM saindhavo rAjA paTTizaM ca mahAbhujaH / ___ iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi zataghnIM ca kRpo rAjazaraM zalyazca saMyuge // 35 nvaadhikshttmo'dhyaayH|| 109 // athetare maheSvAsAH paJca paJca zilImukhAn / bhImasenaM samuddizya preSayAmAsurojasA // 36 saMjaya uvAca / tomaraM sa dvidhA cakre kSurapreNAnilAtmajaH / arjunastu raNe zalyaM yatamAnaM mahAratham / padRizaM ca tribhirbANaizciccheda tilakANDavat // 37 chAdayAmAsa samare zaraiH saMnataparvabhiH // 1. sa bibheda zataghnIM ca navabhiH kngkptribhiH| | suzarmANaM kRpaM caiva tribhistribhiravidhyata / madrarAjaprayuktaM ca zaraM chittvA mahAbalaH // 38 prAgjyotiSaM ca samare saindhavaM ca jayadratham // 2 zakti ciccheda sahasA bhagadatteritAM rnne| citrasenaM vikaNaM ca kRtavarmANameva ca / tathetarAzarAnghorAzaraiH saMnataparvabhiH // 39 durmarSaNaM ca rAjendra Avantyau ca mahArathau // 3 bhImaseno raNazlAghI vidhaikaikaM samAcchinat / ekaikaM tribhiraanchtkngkbhinnvaajitaiH| tAMzca sarvAnmaheSvAsAMstribhistribhiratADayat / / 40 zarairatiratho yuddhe pIDayanvAhinIM tava // 4 tato dhanaMjayastatra vartamAne mahAraNe / jayadratho raNe pArthaM bhittvA bhArata sAyakaiH / jagAma sa rathenAjI bhImaM dRSTvA mahAratham / bhImaM vivyAdha tarasA citrasenarathe sthitaH // 5 nighnantaM samare zatrUnyodhayAnaM ca sAyakaiH // 41 zalyazca samare jiSNuM kRpazca rathinAM varaH / tau tu tatra mahAtmAnau sametau vIkSya pANDavau / vivyadhAte mahAbAhuM bahudhA marmabhedibhiH / / 6 nAzazaMsurjayaM tatra tAvakAH puruSarSabha // 42 citrasenAdayazcaiva putrAstava vizAM pate / athArjuno raNe bhISmaM yodhayanvai mahAratham / paJcabhiH paJcabhistUrNaM saMyuge nizitaiH zaraiH / bhISmasya nidhanAkAGkI puraskRtya zikhaNDinam // 43 AjaghnurarjunaM saMkhye bhImasenaM ca mAriSa // 7 AsasAda raNe yodhAstAvakAndaza bhArata / tau tatra rathinAM zreSThau kaunteyau bharatarSabhau / ye sma bhImaM raNe rAjanyodhayanto vyavasthitAH / apIDayetAM samare trigartAnAM mahadbalam / / 8 bIbhatsustAnathAvidhyadbhImasya priyakAmyayA // 44 suzarmApi raNe pArthaM vidhavA bahubhirAyasaiH / tato duryodhano rAjA suzarmANamacodayat / nanAda balavannAdaM nAdayanvai nabhastalam // 9 arjunasya vadhArthAya bhImasenasya cobhayoH // 45 anye ca rathinaH zUrA bhImasenadhanaMjayau / suzarmangaccha zIghraM tvaM balaughaiH parivAritaH / vivyadhunizitairbANai rukmapubairajihmagaiH // 10 jahi pANDusutAveto dhanaMjayavRkodarau // 46 teSAM tu rathinAM madhye kaunteyau rathinAM varau / tacchrutvA zAsanaM tasya trigartaH prasthalAdhipaH / krIDamAnau rathodArau citrarUpI vyarocatAm / -1315 - Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 110. 11] mahAbhArate [6. 110. 4i AmiSepsU gavAM madhye siMhAviva balotkaTau // 11 / athainaM sAyakaistIkSNairbhRzaM vivyAdha marmaNi // 26 chittvA dhanUMSi vIrANAM zarAMzca bahudhA raNe / athAnyaddhanurAdAya samare bhArasAdhanam / pAtayAmAsaturvIrau zirAMsi zatazo nRNAm // 12 madrezvaro raNe jiSNuM tADayAmAsa roSitaH // 27 rathAzca bahavo bhagnA hayAzca zatazo htaaH|| tribhiH zarairmahArAja vAsudevaM ca paJcabhiH / gajAzca sagajArohAH peturuAM mahAmRdhe // 13 bhImasenaM ca navabhirbAhvorurasi cArpayat // 28 rathinaH sAdinazcaiva tatra tatra nisUditAH / tato droNo mahArAja mAgadhazca mahArathaH / dRzyante bahudhA rAjanveSTamAnAH samantataH // 14 duryodhanasamAdiSTau taM dezamupajagmatuH // 29 hatairgajapadAtyodhairvAjibhizca nisUditaiH / yatra pArtho mahArAja bhImasenazca pANDavaH / rathaizca bahudhA bhagnaiH samAstIryata medinI // 15 kauravyasya mahAsenAM jaghnatustI mahArathau // 30 chatraizca bahudhA chinnairdhvajaizca vinipAtitaiH / jayatsenastu samare bhImaM bhImAyudhaM yuvA / aGkazairapaviddhezca paristomaizca bhArata // 16 vivyAdha nizitairbANairaSTabhirbharatarSabha // 31 keyUrairaGgadairhArai rAGkavairmuditaistathA / taM bhImo dazabhirviddhA punarvivyAdha saptabhiH / uSNISairapaviddhaizca cAmaravyajanairapi // 17 sArathiM cAsya bhallena rathanIDAdapAharat // 32 tatra tatrApaviddhaizca bAhubhizcandanokSitaiH / udghAntaisturagaiH so'tha dravamANaiH samantataH / Urubhizca narendrANAM samAstIryata medinI // 18 mAgadho'pahRto rAjA sarvasainyasya pazyataH // 33 tatrAdbhutamapazyAma raNe pArthasya vikramam / droNastu vivaraM labdhvA bhImasenaM zilImukhaiH / zaraiH saMvArya tAnvIrAnnijaghAna balaM tava // 19 vivyAdha bANaiH suzitaiH paJcaSaSTyA tamAyasaiH // 34 putrastu tava taM dRSTvA bhImArjunasamAgamam / taM bhImaH samarazlAghI guruM pitRsamaM rnne| gAGgeyasya rathAbhyAzamupajagme mahAbhaye // 20 vivyAdha navabhirbhallaistathA SaSTyA ca bhArata // 35 kRpazca kRtavarmA ca saindhavazca jayadrathaH / arjunastu suzarmANaM viddhavA bahubhirAyasaiH / vindAnuvindAvAvantyAvAjagmuH saMyugaM tadA // 21 vyadhamattasya tatsainyaM mahAbhrANi yathAnilaH // 36 tato bhImo maheSvAsaH phalgunazca mahArathaH / tato bhISmazca rAjA ca saubalazca bRhadbalaH / kauravANAM camU ghorAM bhRzaM dudruvatU raNe // 22 abhyadravanta saMkruddhA bhImasenadhanaMjayau // 37 tato barhiNavAjAnAmayutAnyarbudAni c|| tathaiva pANDavAH zUrA dhRSTadyumnazca pArSataH / dhanaMjayarathe tUrNaM pAtayanti sma saMyuge // 23 abhyadravaraNe bhISmaM vyAditAsyamivAntakam / / 38 tatastAJzarajAlena saMnivArya mahArathAn / zikhaNDI tu samAsAdya bhAratAnAM pitAmaham / pArthaH samantAtsamare preSayAmAsa mRtyave // 24 abhyadravata saMhRSTo bhayaM tyaktvA yatavratam // 39 zalyastu samare jiSNuM krIDanniva mhaarthH|| yudhiSThiramukhAH pArthAH puraskRtya zikhaNDinam / AjaghAnorasi kruddho bhallaiH saMnataparvabhiH // 25 ayodhayanraNe bhISmaM saMhatAH saha sRJjayaiH // 40 tasya pArtho dhanuzchittvA hastAvApaM ca pnycbhiH| / tathaiva tAvakAH sarve puraskRtya yatavratam / - 1316 - Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 110. 41] bhISmaparva [6. 111. 22 zikhaNDipramukhAnpArthAnyodhayanti sma sNyuge||41 / tasminnayutazo rAjanbhUyazca sa paraMtapaH / tataH pravavRte yuddhaM kauravANAM bhayAvaham / bhISmaH zAMtanavo yodhAJjaghAna paramAstravit / / 8 tatra pANDusutaiH sArdhaM bhISmasya vijayaM prati // 42 yeSAmajJAtakalpAni nAmagotrANi pArthiva / tAvakAnAM raNe bhISmo glaha AsIdvizAM pte|| te hatAstatra bhISmeNa zUrAH sarve'nivartinaH // 9 tatra hi ghRtamAyAtaM vijayAyetarAya vA / / 43 dazAhAni tatastaptvA bhISmaH pANDavavAhinIm / dhRSTadyumno mahArAja sarvasainyAnyacodayat / niravidyata dharmAtmA jIvitena paraMtapaH // 10 abhidravata gAGgeyaM mA bhaiSTa narasattamAH // 44 sa kSipraM vadhamanvicchannAtmano'bhimukhaM rnne| senApativacaH zrutvA pANDavAnAM vruuthinii| na hanyAM mAnavazreSThAnsaMgrAme'bhimukhAniti // 11 bhISmamevAbhyayAttUrNa prANAMstyaktvA mahAhave // 45 cintayitvA mahAbAhuH pitA devavratastava / bhISmo'pi rathinAM zreSThaH pratijagrAha tAM camUm / abhyAzasthaM mahArAja pANDavaM vAkyamabravIt // 12 ApatantI mahArAja velAmiva mahodadhiH // 46 yudhiSThira mahAprAjJa sarvazAstravizArada / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi zRNu me vacanaM tAta dharmyaM svayaM ca jalpataH // 13 dazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 110 // nirviNNo'smi bhRzaM tAta dehenAnena bhArata / ghnatazca me gataH kAlaH subahUnprANino raNe // 14 dhRtarASTra uvAca / tasmAtpArtha purodhAya paanycaalaansRnyjyaaNstthaa| kathaM zAMtanavo bhISmo dazame'hani saMjaya / madvadhe kriyatAM yatno mama cedicchasi priyam / / 15 ayudhyata 'mahAvIryaiH pANDavaiH sahasRJjayaiH // 1 tasya tanmatamAjJAya pANDavaH satyadarzanaH / kuravazca kathaM yuddhe pANDavAnpratyavArayan / bhISmaM pratiyayA yattaH saMgrAme saha sRJjayaiH // 16 AcakSva me mahAyuddhaM bhISmasyAhavazobhinaH // 2 dhRSTadyumnastato rAjanpANDavazca yudhiSThiraH / ... saMjaya uvaac| zrutvA bhISmasya tAM vAcaM codayAmAsaturbalam // 17 kuravaH pANDavaiH sArdhaM yathAyudhyanta bhArata / abhidravata yudhyadhvaM bhISma jayata sNyuge| yathA ca tadabhUyuddhaM tatte vakSyAmi zRNvataH // 3 rakSitAH satyasaMdhena jiSNunA ripujiSNunA // 18 preSitAH paralokAya paramAtraiH kirITinA / ayaM cApi maheSvAsaH pArSato vaahiniiptiH| ahanyahani saMprAptAstAvakAnAM rathavrajAH // 4 bhImasenazca samare pAlayiSyati vo dhruvam // 19 yathApratijJaM kauravyaH sa cApi samitijayaH / na vai bhISmAdyaM kiMcitkartavyaM yudhi sRJjayAH / pArthAnAmakarodbhISmaH satataM samiti kSayam // 5 dhruvaM bhISmaM vijeSyAmaH puraskRtya zikhaNDinam / / phurubhiH sahitaM bhISmaM yudhyamAnaM mahAratham / tathA tu samayaM kRtvA dazame'hani paannddvaaH|| arjunaM ca sapAJcAlyaM dRSTvA saMzayitA janAH // 6 | brahmalokaparA bhUtvA saMjagmuH krodhamUrchitAH // 21 dazame'hani tasmiMstu bhISmArjunasamAgame / zikhaNDinaM puraskRtya pANDavaM ca dhanaMjayam / avartata mahAraudraH satataM samiti kSayaH // 7 / bhISmasya pAtane yatnaM paramaM te smaasthitaaH||22 - 1317 - Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 111. 23] mahAbhArate [6. 112.1 tatastava sutAdiSTA nAnAjanapadezvarAH / rajomeghAzca saMjakSuH zastravidyudbhirAvRtAH / droNena sahaputreNa sahasenA mahAbalAH // 23 dhanuSAM caiva nirghoSo dAruNaH samapadyata / / 38 duHzAsanazca balavAnsaha sarvaiH sahodaraiH / bANazaGkhapraNAdAzca bherINAM ca mahAsvanAH / bhISmaM samaramadhyasthaM pAlayAMcakrire tadA // 24 rathaghoSazca saMjagmuH senayorubhayorapi // 39 tatastu tAvakAH zUrAH puraskRtya yatavratam / prAsazaktyRSTisaMdhaizca bANaudhaizca samAkulam / zikhaNDipramukhAnpArthAnyodhayanti sma sNyuge||25 niSprakAzamivAkAzaM senayoH samapadyata // 40 cedibhizca sapAJcAlaiH sahito vAnaradhvajaH / anyonyaM rathinaH peturvA jinazca mhaahve| yayau zAMtanavaM bhISmaM puraskRtya zikhaNDinam / / 26 kuJjarAH kuJjarAJjannuH padAtIMzca padAtayaH / / 41 droNaputraM zinernaptA dhRSTaketustu pauravam / tadAsItsumahadyuddhaM kurUNAM pANDavaiH saha / yudhAmanyuH sahAmAtyaM duryodhanamayodhayat // 27 bhISmahetornaravyAghra zyenayorAmiSe yathA // 42 virATastu sahAnIkaH sahasenaM jayadratham / tayoH samAgamo ghoro babhUva yudhi bhArata / vRddhakSatrasya dAyAdamAsasAda paraMtapaH // 28 anyonyasya vadhArthAya jigISUNAM raNAjire / / 43 madrarAjaM maheSvAsaM sahasainyaM yudhiSThiraH / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi bhImasenAbhiguptazca nAgAnIkamupAdravat // 29 ___ ekAdazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 111 // apradhRSyamanAvArya sarvazastrabhRtAM varam / 112 droNaM prati yayau yattaH pAJcAlyaH saha somakaiH // saMjaya uvaac| karNikAradhvajaM cApi siMhaketurariMdamaH / abhimanyurmahArAja tava,putramayodhayat / pratyujagAma saubhadraM rAjaputro bRhadbalaH / / 31 mahatyA senayA yukto bhISmahetoH parAkramI // 1 zikhaNDinaM ca putrAste pANDavaM ca dhanaMjayam / duryodhano raNe kAGgi navabhinataparvabhiH / rAjabhiH samare sArdhamabhipeturjighAMsavaH // 32 AjaghAna raNe kruddhaH punazcenaM tribhiH zaraiH // 2 tasminnatimahAbhIme senayoH parAkrame / tasya zakti raNe kArNimRtyo|rAmiva svasAm / saMpradhAvatsvanIkeSu medinI samakampata // 33 preSayAmAsa saMkruddho duryodhanarathaM prati // 3 tAnyanIkAnyanIkeSu samasajjanta bhArata / tAmApatantI sahasA ghorarUpAM vizAM pate / tAvakAnAM pareSAM ca dRSTvA zAMtanavaM raNe // 34 dvidhA ciccheda te putraH kSurapreNa mahArathaH // 4 tatasteSAM prayatatAmanyonyamabhidhAvatAm / tAM zakti patitAM dRSTvA kANiH paramakopanaH / prAdurAsInmahAzabdo dikSu sarvAsu bhArata / / 35 duryodhanaM vibhirbANairbAhvorurasi cArpayat // 5 zaGkhadundubhighoSaizca vAraNAnAM ca bRMhitaiH / punazcainaM zareghorairAjaghAna stnaantre| siMhanAdaizca sainyAnAM dAruNaH samapadyata // 36 / dazabhirbharatazreSTha duryodhanamamarSaNam // 6 sA ca sarvanarendrANAM candrArkasahazI prbhaa| tayuddhamabhavadbhoraM citrarUpaM ca bhArata / vIrAGgadakirITeSu niSprabhA samapadyata / / 37 IkSitRprItijananaM sarvapArthivapUjitam // 7 - 1318 - Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 112. 8] bhISmaparva [6. 112. 36 bhISmasya nidhanArthAya pArthasya vijayAya c| / cedirAjo'pi samare pauravaM puruSarSabham / yuyudhAte raNe vIrau saubhadrakurupuMgavau // 8 AjaghAna zitANa jatrudeze mahAsinA // 23 sAtyaki rabhasaM yuddhe drauNirbrAhmaNapuMgavaH / / tAvanyonyaM mahArAja samAsAdya mahAhave / AjaghAnorasi kruddho nArAcena paraMtapaH // 9 anyonyavegAbhihatau nipetaturariMdamau // 24 zaineyo'pi guroH putraM sarvamarmasu bhArata / tataH svarathamAropya pauravaM tanayastava / atADayadameyAtmA navabhiH kaGkapatribhiH // 10 jayatseno rathe rAjannapovAha raNAjirAt // 25 azvatthAmA tu samare sAtyakiM navabhiH zaraiH / dhRSTaketuM ca samare mAdrIputraH paraMtapaH / triMzatA ca punastUrNaM bAhvorurasi cArpayat // 11 apovAha raNe rAjansahadevaH pratApavAn // 26 so'tividdho maheSvAso droNaputreNa sAtvataH / citrasenaH suzarmANaM viddhA navabhirAzugaiH / droNaputraM tribhirbANairAjaghAna mahAyazAH // 12 punarvivyAdha taM SaSTayA punazca navabhiH zaraiH // 27 pauravo dhRSTaketuM ca zarairAsAdya sNyuge| suzarmA tu raNe kruddhastava putraM vizAM pate / bahudhA dArayAMcakre maheSvAsaM mahAratham / / 13 dazabhirdazabhizcaiva vivyAdha nizitaiH zaraiH // 28 tathaiva pauravaM yuddhe dhRSTaketurmahArathaH / citrasenazca taM rAjaMtriMzatA nataparvaNAm / triMzatA nizitairbANairvivyAdha sumahAbalaH // 14 AjaghAna raNe kruddhaH sa ca taM pratyavidhyata / pauravastu dhanupichattvA dhRSTaketomahArathaH / bhISmasya samare rAjanyazo mAnaM ca vardhayan // 29 nanAda balavannAdaM vivyAdha dazabhiH zaraiH // 15 saubhadro rAjaputraM tu bRhadbalamayodhayat / so'nyatkArmukamAdAya pauravaM nizitaiH zaraiH / ANuni kosalendrastu viddhA paJcabhirAyasaiH / AjaghAna mahArAja trisaptatyA zilImukhaiH / / 16 punarvivyAdha viMzatyA zaraiH saMnataparvabhiH // 30 tau tu tatra maheSvAsau mahAmAtrau mahArathau / bRhadbalaM ca saubhadro viddhA navabhirAyasaiH / mahatA zaravarSeNa parasparamavarSatAm // 17 nAkampayata saMgrAme vivyAdha ca punaH punaH // 31 anyonyasya dhanuzchittvA hayAnhatvA ca bhArata / kausalyasya punazcApi dhanuzciccheda phAlguniH / virathAvasiyuddhAya saMgatau tau mahArathau / / 18 AjaghAna zaraizcaiva triMzatA kaGkapatribhiH // 32 ArSabhe carmaNI citre zatacandrapariSkRte / so'nyatkArmukamAdAya rAjaputro bRhadbalaH / tArakAzatacitrau ca nistriMzA sumahAprabhau // 19 / phAlguni samare kruddho vivyAdha bahubhiH shraiH||33 pragRhya vimalau rAjastAvanyonyamabhidrutau / tayoryuddhaM samabhavadbhISmahetoH paraMtapa / vAzitAsaMgame yattau siMhAviva mahAvane // 20 saMrabdhayormahArAja samare citrayodhinoH / maNDalAni vicitrANi gatapratyAgatAni ca / yathA devAsure yuddhe mayavAsavayorabhUt // 34 ceraturdarzayantau ca prArthayantau parasparam // 21 bhImaseno gajAnIka yodhayanbahvazobhata / pauravo dhRSTaketuM tu zaGkhadeze mahAsinA / yathA zakro vajrapANirdArayanparvatottamAn // 35 tADayAmAsa saMkruddhastiSTha tiSTheti cAbravIt // 22 / te vadhyamAnA bhImena mAtaGgA girisaMnibhAH / - 1319 - Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 112. 36] mahAbhArate [6. 112. 66 nipeturuyAM sahitA nAdayanto vasuMdharAm // 36 / / pArSataM ca maheSvAsaM pIDayAmAsa saMyuge // 51 girimAtrA hi te nAgA bhinnAJjanacayopamAH / / evametanmahadyaddhaM droNapArSatayorabhUt / virejurvasudhAM prApya vikIrNA iva parvatAH // 37 bhISmaM prati mahArAja ghorarUpaM bhayAnakam // 52 yudhiSThiro maheSvAso madrarAjAnamAhave / arjunaH prApya gAGgeyaM pIDayannizitaiH zaraiH / mahatyA senayA guptaM pIDayAmAsa saMgataH // 38 abhyadravata saMyattaM vane mattamiva dvipam // 53 madrezvarazca samare dharmaputraM mahAratham / pratyudyayau ca taM pArthaM bhagadattaH pratApavAn / pIDayAmAsa saMrabdho bhISmahetoH parAkramI // 39 tridhA bhinnena nAgena madAndhena mahAbalaH // 54 virATaM saindhavo rAjA viddhA saMnataparvabhiH / tamApatantaM sahasA mahendragajasaMnibham / navabhiH sAyakaistIkSNaistriMzatA punarardayat // 40 paraM yatnaM samAsthAya bIbhatsuH pratyapadyata // 55 virATazca mahArAja saindhavaM vAhinImukhe / tato gajagato rAjA bhagadatta: pratApavAn / . triMzatA nizitairbANairAjaghAna stanAntare // 41 arjunaM zaravarSeNa vArayAmAsa saMyuge / / 56 citrakArmukanistriMzau citravarmAyudhadhvajau / arjunastu raNe nAgamAyAntaM rajatopamam / rejatuzcitrarUpau tau saMgrAme matsyasaindhavau // 42 vimalairAyasaistIkSNairavidhyata mahAraNe // 57 droNaH pAJcAlaputreNa samAgamya mahAraNe / zikhaNDinaM ca kaunteyo yAhi yAhItyacodayat / mahAsamudayaM cakre zaraiH saMnataparvabhiH // 43 bhISmaM prati mahArAja jahyenamiti cAbravIt // 58 tato droNo mahArAja pArSatasya mahaddhanuH / prAgjyotiSastato hitvA pANDavaM pANDupUrvaja / chittvA paJcAzateSUNAM pArSataM samavidhyata // 44 prayayau tvarito rAjandrupadasya rathaM prati // 59 so'nyatkArmukamAdAya pArSataH paravIrahA / tato'rjuno mahArAja bhISmamabhyadravadrutam / droNasya miSato yuddhe preSayAmAsa sAyakAn // 45 zikhaNDinaM puraskRtya tato yuddhamavartata // 60 tAzarAzarasaMdhaistu saMnivArya mahArathaH / tataste tAvakAH zUrAH pANDavaM rabhasaM rnne| droNo drupadaputrAya prAhiNotpaJca sAyakAn // 46 sarve'bhyadhAvankrozantastadadbhutamivAbhavat // 61 tasya kruddho mahArAja pArvataH prviirhaa| nAnAvidhAnyanIkAni putrANAM te janAdhipa / droNAya cikSepa gadAM yamadaNDopamAM raNe // 47 arjuno vyadhamatkAle divIvAbhrANi mArutaH // 62 tAmApatantI sahasA hemapaTTavibhUSitAm / zikhaNDI tu samAsAdya bharatAnAM pitAmaham / zaraiH paJcAzatA droNo vArayAmAsa saMyuge // 48 iSubhistUrNamavyagro bahubhiH sa samAcinot / / 63 sA chinnA bahudhA rAjandroNacApacyutaiH shraiH| somakAMzca raNe bhISmo janne pArthapadAnugAn / cUrNIkRtA vizIryantI papAta vasudhAtale // 49 nyavArayata sainyaM ca pANDavAnAM mahArathaH // 64 gadAM vinihatAM dRSTvA pArSataH zatrusUdanaH / rathAgnyagArazcApArcirasizaktigadendhanaH / droNAya zaktiM cikSepa sarvapArazavIM zubhAm / / 50 zarasaMghamahAjvAlaH kSatriyAnsamare'dahat / / 65 tAM droNo navabhirbANaizciccheda yudhi bhArata / / yathA hi sumahAnagniH kakSe carati sAnilaH / - 1320 - Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 112. 66 ] bhISmaparva [6. 112. 95 tathA jajvAla bhISmo'pi divyAnyastrANyudIrayan / na jaghAna raNe bhISmaH sa ca taM nAvabuddhavAn / suvarNapubaeNriSubhiH zitaiH saMnataparvabhiH / arjunastu mahArAja zikhaNDinamabhASata / nAdayansa dizo bhISmaH pradizazca mhaayshaaH||67 abhitvarasva tvarito jahi cainaM pitAmaham // 81 pAtayanrathino rAjangajAMzca saha sAdibhiH / kiM te vivakSayA vIra jahi bhISmaM mahAratham / muNDatAlavanAnIva cakAra sa rathavrajAn // 68 na hyanyamanupazyAmi kaMcidyaudhiSThire bale // 82 nirmanuSyAnrathAnarAjangajAnazvAMzca sNyuge| yaH zaktaH samare bhISmaM yodhayeta pitAmaham / cakAra sa tadA bhISmaH sarvazastrabhRtAM varaH // 69 Rte tvAM puruSavyAghra satyametadbhavImi te // 83 tasya jyAtalanirghoSaM visphUrjitamivAzaneH / / evamuktastu pArthena zikhaNDI bharatarSabha / nizamya sarvato rAjansamakampanta sainikAH / / 70 zarairnAnAvidhai stUrNaM pitAmahamupAdravat // 84 amoghA hyapatanbANAH pituste manujezvara / acintayitvA tAnbANAnpitA devavratastava / nAsajjanta zarIreSu bhISmacApacyutAH zarAH // 71 arjunaM samare kruddhaM vArayAmAsa sAyakaiH / / 85 nirmnussyaanrthaanraajnsuyuktaanyjvnairhyaiH| tathaiva ca camU sarvAM pANDavAnAM mahArathaH / vAtAyamAnAnpazyAma hriyamANAnvizAM pate // 72 apraiSItsamare tIkSNaiH paralokAya mAriSa // 86 cedikAzikarUSANAM sahasrANi caturdaza / tathaiva pANDavA rAjansainyena mahatA vRtAH / mahArathAH samAkhyAtAH kulaputrAstanutyajaH // 73 bhISmaM pracchAdayAmAsurmeghA iva divAkaram // 87 aparAvartinaH zUrAH suvarNavikRtadhvajAH / sa samantAtparivRto bhArato bharatarSabha / saMgrAme bhISmamAsAdya savAjirathakuJjarAH / nirdadAha raNe zUrAnvanaM vahniriva jvalan // 88 jagmuste paralokAya vyAditAsyamivAntakam / / 74 tatrAdbhutamapazyAma tava putrasya pauruSam / na tatrAsInmahArAja somakAnAM mahArathaH / ayodhayata yatpArthaM jugopa ca yatavratam // 89 yaH saMprApya raNe bhISmaM jIvite sma mano dadhe // karmaNA tena samare tava putrasya dhanvinaH / tAMzca sarvAnraNe yodhAnpretarAjapuraM prati / duHzAsanasya tutuSuH sarve lokA mahAtmanaH // 90 nItAnamanyanta janA dRSTvA bhISmasya vikramam / / 76 yadekaH samare pArthAnsAnugAnsamayodhayat / na kazcidenaM samare pratyudyAti mahArathaH / na cainaM pANDavA yuddhe vArayAmAsurulbaNam // 91 Rte pANDusutaM vIraM zvetAzvaM kRSNasArathim / duHzAsanena samare rathino virathIkRtAH / zikhaNDinaM ca samare pAzcAlyamamitaujasam // 77 sAdinazca mahArAja dantinazca mahAbalAH // 92 zikhaNDI tu raNe bhISmamAsAdya bharatarSabha / vinirbhinnAH zaraistIkSNairnipeturdharaNItale / dazabhirdazabhirbANairAjaghAna mahAhave // 78 zarAturAstathaivAnye dantino vidrutA dizaH / / 93 zikhaNDinaM tu gAGgeyaH krodhadIptena cakSuSA / yathAgnirindhanaM prApya jvaleddIptArcirulbaNaH / avaikSata kaTAkSeNa nirdahanniva bhArata // 79 tathA jajvAla putraste pANDavAnvai vinirdahan // 94 strItvaM tatsaMsmaranrAjansarvalokasya pazyataH / taM bhAratamahAmAnaM pANDavAnAM mahArathaH / ma. bhA. 166 -1321 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 112.95 ] mahAbhArate [6. 112. 122 jetuM notsahate kazcinnApyudyAtuM kathaMcana / bAhnikA daradAzcaiva prAcyodIcyAzca mAlavAH / Rte mahendratanayaM zvetAzvaM kRSNasArathim // 95 abhISAhAH zUrasenAH zibayo'tha vsaatyH||109 sa hi taM samare rAjanvijitya vijayo'rjunaH / zAlvAzrayAstrigartAzca ambaSThAH kekayaiH saha / bhISmamevAbhidudrAva sarvasainyasya pazyataH // 96 abhipetU raNe pArthaM pataMgA iva pAvakam // 110 vijitastava putro'pi bhISmabAhuvyapAzrayaH / sa tAnsarvAnsahAnIkAnmahArAja mahArathAn / punaH punaH samAzvasya prAyudhyata raNotkaTaH / divyAnyastrANi saMcintya prasaMdhAya dhnNjyH||111 arjunaM ca raNe rAjanyodhayansa vyarAjata // 97 sa tairatrairmahAvegairdadAhAzu mahAbalaH / zikhaNDI tu raNe rAjanvivyAdhaiva pitAmaham / zarapratApairvIbhatsuH pataMgAniva pAvakaH // 112 zarairazanisaMsparzIstathA sarpaviSopamaiH // 98 tasya bANasahasrANi sRjato dRDhadhanvinaH / na ca te'sya rujaM cakruH pitustava janezvara / dIpyamAnamivAkAze gANDIvaM samadRzyata / / 116 smayamAnazca gAGgeyastAnbANAJjagRhe tadA // 99 te zarArtA mahArAja viprakIrNarathadhvajAH / ussnnaato hi naro yadvajjaladhArAH pratIcchati / nAbhyavartanta rAjAnaH sahitA vAnaradhvajam // 111 tathA jagrAha gAGgeyaH zaradhArAH shikhnnddinH||100 sadhvajA rathinaH peturhayArohA hayaiH saha / taM kSatriyA mahArAja dadRzurghoramAhave / gajAH saha gajArohaiH kirITizaratADitAH // 11 // bhISmaM dahantaM sainyAni pANDavAnAM mahAtmanAm / tato'rjunabhujotsRSTairAvRtAsIdvasuMdharA / tato'bravIttava sutaH sarvasainyAni mAriSa / vidravadbhizca bahudhA balai rAjJAM samantataH // 116 abhidravata saMgrAme phalgunaM sarvato rathaiH // 102 atha pArtho mahAbAhurdAvayitvA varUthinIm / . bhISmo vaH samare sarvAnpAlayiSyati dharmavit / duHzAsanAya samare preSayAmAsa sAyakAn // 11 // te bhayaM sumahattyaktvA pANDavAnpratiyudhyata // 103 te tu bhittvA tava sutaM duHzAsanamayomukhAH / eSa tAlena dIptena bhISmastiSThati pAlayan / dharaNI vivizuH sarve valmIkamiva pannagAH / sarveSAM dhArtarASTrANAM raNe zarma ca varma ca // 104 hayAMzcAsya tato janne sArathiM ca nyapAtayat // 119 tridazApi samudyuktA nAlaM bhISmaM samAsitum / / viviMzatiM ca viMzatyA virathaM kRtavAnprabho / kimu pArthA mahAtmAnaM martyabhUtAstathAbalAH / AjaghAna bhRzaM caiva paJcabhirnataparvabhiH // 119 tasmAdravata he yodhAH phalgunaM prApya sNyuge|| 105 kRpaM zalyaM vikarNaM ca viddhA bahubhirAyasaiH / ahamadya raNe yatto yodhayiSyAmi phalgunam / / cakAra virathAMzcaiva kaunteyaH zvetavAhanaH / / 120 sahitaH sarvato yattairbhavadbhirvasudhAdhipAH // 106 evaM te virathAH paJca kRpaH zalyazca mAriSa / tacchrutvA tu vaco rAjaMstava putrasya dhanvinaH / / duHzAsano vikarNazca tathaiva ca viviMzatiH / arjunaM prati saMyattA balavanto mahArathAH // 107 / saMprAdravanta samare nirjitAH savyasAcinA // 126 te videhAH kaliGgAzca dAzerakagaNaiH saha / pUrvAhna tu tathA rAjanparAjitya mahArathAn / abhipeturniSAdAzca sauvIrAzca mahAraNe // 108 / prajajvAla raNe pArtho vidhUma iva pAvakaH // 122 - 1322 - Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 112. 123] bhISmaparva [6. 113. 11 tathaiva zaravarSeNa bhAskaro razmivAniva / taM zikhaNDI raNe yattamabhyadhAvata daMzitaH / anyAnapi mahArAja pAtayAmAsa pArthivAn // 123 saMjahAra tato bhISmastadatraM pAvakopamam // 137 parAGmukhIkRtya tadA zaravamahArathAn / etasminneva kAle tu kaunteyaH zvetavAhanaH / prAvartayata saMgrAme zoNitodAM mahAnadIm / nijanne tAvakaM sainyaM mohayitvA pitAmaham // 138 madhyena kurusainyAnAM pANDavAnAM ca bhArata // 124 / iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi gajAzca rathasaMghAzca bahudhA rathibhihatAH / dvAdazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 112 // rathAzca nihatA nAgairnAgA hayapadAtibhiH // 125 antarA chidyamAnAni zarIrANi zirAMsi ca / saMjaya uvAca / nipeturdikSu sarvAsu gajAzvarathayodhinAm // 1.26 evaM vyUDheSvanIkeSu bhUyiSThamanuvartiSu / channamAyodhanaM reje kuNDalAGgadadhAribhiH / / brahmalokaparAH sarve samapadyanta bhArata // 1 patitaiH pAtyamAnaizca rAjaputrairmahArathaiH // 127 na hyanIkamanIkena samasajjata saMkule / rathaneminikRttAzca gajaizcaivAvapothitAH / na rathA rathibhiH sArdhaM na padAtAH padAtibhiH // 2 pAdAtAzcApyadRzyanta sAzvAH sahayasAdinaH // 128 azvA nAzvairayudhyanta na gajA gajayodhibhiH / gajAzvarathasaMghAzca paripetuH samantataH / mahAnvyatikaro raudraH senayoH samapadyata // 3 vizIrNAzca rathA bhUmau bhagnacakrayugadhvajAH // 129 naranAgaratheSvevaM vyavakIrNeSu sarvazaH / tadgajAzvarathaughAnAM rudhireNa samukSitam / kSaye tasminmahAraudre nirvizeSamajAyata // 4 channamAyodhanaM reje raktAbhramiva zAradam // 130 tataH zalyaH kRpazcaiva citrasenazca bhArata / zvAnaH kAkAzca gRdhrAzca vRkA gomAyubhiH saha / duHzAsano vikarNazca sthAnAsthAya satvarAH / praNedurbhakSyamAsAdya vikRtAzca mRgadvijAH / / 13 1 pANDavAnAM raNe zUrA dhvajinIM samakampayan / / 5 vavurbahuvidhAzcaiva dikSu sarvAsu mArutAH / sA vadhyamAnA samare pANDusenA mhaatmbhiH| dRzyamAneSu rakSaHsu bhUteSu vinadatsu ca // 132 trAtAraM nAdhyagacchadvai majjamAneva naujale // 6 kAJcanAni ca dAmAni patAkAzca mahAdhanAH / yathA hi zaiziraH kAlo gavAM marmANi kRntati / dhUmAyamAnA dRzyante sahasA mAruteritAH // 133 / tathA pANDusutAnAM vai bhISmo marmANyakRntata // 7 zvetacchatrasahasrANi sadhvajAzca mhaarthaaH| atIva tava sainyasya pArthena ca mahAtmanA / vinikIrNAH sma dRzyante zatazo'tha sahasrazaH / nagameghapratIkAzAH pAtitA bahudhA gajAH // 8 sapatAkAzca mAtaGgA dizo jagmuH shraaturaaH||134 mRdyamAnAzca dRzyante pArthena narayUthapAH / kSatriyAzca manuSyendra gadAzaktidhanurdharAH / iSubhistADyamAnAzca nArAcaizca sahasrazaH // 9 samantato vyadRzyanta patitA dharaNItale / / 135 peturArtasvaraM kRtvA tatra tatra mahAgajAH / tato bhISmo mahArAja divyamastramudIrayan / AbaddhAbharaNaiH kAyairnihatAnAM mahAtmanAm // 10 abhyadhAvata kaunteyaM miSatAM sarvadhanvinAm // 136 / channamAyodhanaM reje zirobhizca sakuNDalaiH / -1323 - Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 113. 11] mahAbhArate [6. 113. 39 tasminnatimahAbhIme rAjanvIravarakSaye / zatAnIkaM ca samare hatvA bhISmaH pratApavAn / bhISme ca yudhi vikrAnte pANDave ca dhanaMjaye // 11 sahasrANi mahArAja rAjJAM bhallaiya'pAtayat // 25 te parAkrAntamAlokya rAjanyudhi pitAmaham / ye ca kecana pArthAnAmabhiyAtA dhanaMjayam / na nyavartanta kauravyA brahmalokapuraskRtAH // 12 rAjAno bhISmamAsAdya gatAste yamasAdanam // 26 icchanto nidhanaM yuddhe svarga kRtvA parAyaNam / evaM daza dizo bhISmaH zarajAlaiH samantataH / pANDavAnabhyavartanta tasminvIravarakSaye // 13 atItya senAM pArthAnAmavatasthe camUmukhe // 27 pANDavApi mahArAja smaranto vividhAnbahUn / sa kRtvA sumahatkarma tasminvai dazame'hani / kezAnkRtAnsaputreNa tvayA pUrvaM narAdhipa // 14 senayorantare tiSThanpragRhItazarAsanaH // 28 bhayaM tyaktvA raNe zarA brahmalokaparaskRtAH / / na cainaM pArthivA rAjazekuH kecinnirIkSitum / tAvakAMstava putrAMzca yodhayanti sma hRSTavat // 15 madhyaM prAptaM yathA grISme tapantaM bhAskaraM divi|| 29 senApatistu samare prAha senAM mahArathaH / yathA daityacamUM zakrastApayAmAsa sNyuge| abhidrayata gAGgeyaM somakAH sRJjayaiH saha / / 16 tathA bhISmaH pANDaveyAMstApayAmAsa bhArata // 30 senApativacaH zrutvA somakAH saha sRJjayaiH / tathA ca taM parAkrAntamAlokya madhusUdanaH / abhyadravanta gAGgeyaM zastravRSTyA samantataH // 17 uvAca devakIputraH prIyamANo dhanaMjayam // 31 vadhyamAnastato rAjanpitA zAMtanavastava / eSa zAMtanavo bhISmaH senayorantare sthitaH / amarSavazamApanno yodhayAmAsa sRJjayAn // 18 nAnihatya balAdenaM vijayaste bhaviSyati // 32 tasya kIrtimatastAta purA rAmeNa dhiimtaa| yattaH saMstambhayasvainaM yatraiSAM bhidyate cmuuH| saMpradattAtrazikSA vai parAnIkavinAzinI // 19 na hi bhISmazarAnanyaH soDhumutsahate vibho // 33 sa tAM zikSAmadhiSThAya kRtvA parabalakSayam / tatastasminkSaNe rAjazvodito vAnaradhvajaH / ahanyahani pArthAnAM vRddhaH kurupitAmahaH / sadhvajaM sarathaM sAzvaM bhISmamantardadhe zaraiH // 34 bhISmo daza sahasrANi jaghAna paravIrahA // 20 sa cApi kurumukhyAnAmRSabhaH pANDaveritAn / tasmiMstu divase prApta dazame bharatarSabha / zaravrAtaiH zaravrAtAnbahudhA vidudhAva tAn // 35 bhISmeNaikena matsyeSu pAJcAleSu ca sNyuge| tena pAJcAlarAjazca dhRSTaketuzca vIryavAn / gajAzvamamitaM hatvA hatAH sapta mahArathAH // 21 pANDavo bhImasenazca dhRSTadyumnazca pArSataH // 36 hatvA pazca sahasrANi rathinAM prapitAmahaH / / yamau ca cekitAnazca kekayAH paJca caiva ha / narANAM ca mahAyuddhe sahasrANi caturdaza // 22 sAtyakizca mahArAja saubhadro'tha ghttotkcH||37 tathA dantisahasraM ca hayAnAmayutaM punaH / draupadeyAH zikhaNDI ca kuntibhojazca vIryavAn / zikSAbalena nihataM pitrA tava vizAM pate // 23 / suzarmA ca virATazca pANDaveyA mahAbalAH // 38 tataH sarvamahIpAnAM kSobhayitvA varUthinIm / ete cAnye ca bahavaH pIDitA bhISmasAyakaiH / virATasya priyo bhrAtA zatAnIko nipaatitH||24 / samuddhRtAH phalgunena nimagnAH zokasAgare // 39 - 1324 - Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 113. 40] bhISmaparva [6. 114. 16 tataH zikhaNDI vegena pragRhya paramAyudham / zataghnIbhiH sughorAbhiH paTTizaiH saparazvadhaiH / bhISmamevAbhidudrAva rakSyamANaH kirITinA // 40 / mudgarairmusalaiH prAsaiH kSepaNIbhizca sarvazaH // 2 tato'syAnucarAnhatvA sarvAnraNavibhAgavit / zaraiH kanakapuDaizca zaktitomarakampanaiH / bhISmamevAbhidudrAva bIbhatsuraparAjitaH // 41 nArAcairvatsadantaizca bhuzuNDIbhizca bhArata / sAtyakizcekitAnazca dhRSTadyumnazca pArSataH / atADayanraNe bhISmaM sahitAH sarvasRJjayAH // 3 virATo drupadazcaiva mAdrIputrau ca paannddvau| sa vizIrNatanutrANaH pIDito bhubhistdaa| dudruvurbhISmamevAjau rakSitA dRDhadhanvanA // 42 vivyathe naiva gAGgeyo bhidyamAneSu marmasu // 4 abhimanyuzca samare draupadyAH paJca cAtmajAH / sa dIptazaracApArciratraprasRtamArutaH / dudruvuH samare bhISmaM samudyatamahAyudhAH / / 43 neminiz2adasaMnAdo mahAsrodayapAvakaH // 5 te sarve dRDhadhanvAnaH saMyugeSvapalAyinaH / citracApamahAjvAlo vIrakSayamahendhanaH / bahudhA bhISmamAnarchanmArgaNaiH kRtamArgaNAH // 44 yugAntAgnisamo bhISmaH pareSAM samapadyata // 6 vidhUya tAnbANagaNAnye muktAH pArthivottamaiH / nipatya rathasaMghAnAmantareNa viniHsRtaH / pANDavAnAmadInAtmA vyagAhata varUthinIm / dRzyate sma narendrANAM punarmadhyagatazcaran // 7 kRtvA zaravighAtaM ca krIDanniva pitAmahaH // 45 tataH pAJcAlarAjaM ca dhRSTaketumatItya ca / nAbhisaMdhatta pAzcAlyaM smayamAno muhurmuhuH| pANDavAnIkinImadhyamAsasAda sa vegitaH // 8 strItvaM tasyAnusaMsmRtya bhISmo bANAzikhaNDinaH / tataH sAtyakibhImA ca pANDavaM ca dhanaMjayam / / jaghAna drupadAnIke rathAnsapta mahArathaH // 46 drupadaM ca virATaM ca dhRSTadyumnaM ca pArSatam // 9 : tataH kilakilAzabdaH kSaNena samapadyata / bhImaghoSairmahAvegairivAraNabhedibhiH / matsyapAJcAlacedInAM tamekamabhidhAvatAm / / 47 SaDetAnSabhirAnachadbhAskarapratimaiH zaraiH // 10 te varAzvarathavAtairiNaiH sapadAtibhiH / tasya te nizitAnbANAnsaMnivArya mahArathAH / tamekaM chAdayAmAsurmeghA iva divAkaram / dazabhirdazabhirbhISmamardayAmAsurojasA // 11 bhISmaM bhAgIrathIputraM pratapantaM raNe ripUn / 48 zikhaNDI tu raNe bANAnyAnmumoca mahAvrate / tatastasya ca teSAM ca yuddhe devAsuropame / te bhISmaM vivizustUrNaM svarNapuGkhAH zilAzitAH // kirITI bhISmamAnachatpuraskRtya zikhaNDinam // 49 tataH kirITI saMrabdho bhiissmmevaabhyvrtt| iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi zikhaNDinaM puraskRtya dhanuzvAsya smaacchint||13 tryodshaadhikshttmo'dhyaayH|| 113 // bhISmasya dhanuSazchedaM nAmRSyanta mahArathAH / droNazca kRtavarmA ca saindhavazva jayadrathaH // 14 saMjaya uvAca / bhUrizravAH zalaH zalyo bhagadattastathaiva ca / evaM te pANDavAH sarve puraskRtya zikhaNDinam / / saptaite paramakruddhAH kirITinamabhidrutAH // 15 vivyadhuH samare bhISmaM parivArya samantataH // 1 | uttamAstrANi divyAni darzayanto mhaarthaaH| - 1325 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 114. 16 ] mahAbhArate [6. 114. 44 abhipeturbhRzaM kruddhAzchAdayanta sma pANDavAn // 16 acintayadraNe vIro buddhyA parapuraMjayaH // 30 teSAmApatatAM zabdaH zuzruce phalgunaM prati / zakto'haM dhanuSaikena nihantuM sarvapANDavAn / udvRttAnAM yathA zabdaH samudrANAM yugakSaye // 17 / yadyeSAM na bhavedgoptA viSvakseno mahAbalaH // 31 hatAnayata gRhNIta yudhyatApi ca kRntata / kAraNadvayamAsthAya nAI yotsyAmi pANDavaiH / ityAsIttumulaH zabdaH phalgunasya rathaM prati // 18 avadhyatvAcca pANDUnAM strIbhAvAJca shikhnnddinH|| 32 taM zabdaM tumulaM zrutvA pANDavAnAM mahArathAH / pitrA tuSTena me pUrva yadA kAlImudAvahat / abhyadhAvanparIpsantaH phalgunaM bharatarSabha / / 19 svacchandamaraNaM dattamavadhyatvaM raNe tathA / sAtyaki(masenazca dhRSTadyumnazca pArSataH / tasmAnmRtyumaI manye prAptakAlamivAtmanaH / / 33 virATadrupadau cobhI rAkSasazca ghaTotkacaH // 20 evaM jJAtvA vyavasitaM bhISmasyAmitatejasaH / abhimanyuzca saMkruddhaH saptaite krodhamUrchitAH / RSayo vasavazcaiva viyatsthA bhISmamabruvan // 34 samabhyadhAvaMstvaritAzcitrakArmukadhAriNaH // 21 / yatte vyavasitaM vIra asmAkaM sumahatpriyam / teSAM samabhavadyuddhaM tumulaM lomaharSaNam / / tatkuruSva maheSvAsa yuddhAluddhi nivartaya / / 35 saMgrAme bharatazreSTha devAnAM dAnavairiva // 22 tasya vAkyasya nidhane prAdurAsIcchivo'nilaH / zikhaNDI tu rathazreSTho rakSyamANaH kirITinA / anulomaH sugandhI ca pRSataizca samanvitaH / / 36 avidhyaddazabhirbhISmaM chinnadhanvAnamAhave / devadundubhayazcaiva saMpraNedumahAsvanAH / sArathiM dazabhizcAsya dhvajaM caikena cicchide|| 23 / papAta puSpavRSTizca bhISmasyopari pArthiva // 37 so'nyatkArmukamAdAya gAGgeyo vegavattaram / na ca tacchruzruve kazcitveSAM saMvadatAM nRpa / tadapyasya zitairbhallaistribhizciccheda phalgunaH / / 24 Rte bhISmaM mahAbAhuM mAM cApi munitejsaa||38 evaM sa pANDavaH kruddha AttamAttaM punaH punaH / / saMbhramazca mahAnAsItridazAnAM vizAM pate / dhanurbhISmasya ciccheda savyasAcI paraMtapaH // 25 patiSyati rathAdbhISme sarvalokapriye tadA // 39 sa cchinnadhanvA saMkruddhaH sRkkiNI parisaMlihan / iti devagaNAnAM ca zrutvA vAkyaM mahAmanAH / zakti jagrAha saMkruddho girINAmapi dAraNIm / / tataH zAMtanavo bhISmo vIbhatsuM nAbhyavartata / tAM ca cikSepa saMkruddhaH phalgunasya rathaM prati // 26 bhidyamAnaH zitairvANaiH sarvAvaraNabhedibhiH // 40 tAmApatantI saMprekSya jvalantImazanImiva / zikhaNDI tu mahArAja bharatAnAM pitAmaham / samAdatta zitAnbhallAnpazca pANDavanandanaH // 27 AjaghAnorasi kruddho navabhinizitaiH zaraiH // 41 tasya ciccheda tAM zakti paJcadhA paJcabhiH zaraiH / sa tenAbhihataH saMkhye bhISmaH kurupitAmahaH / saMkruddho bharatazreSTha bhISmabAhubaleritAm // 28 nAkampata mahArAja kSitikampe yathAcalaH / / 42 sA papAta paricchinnA saMkruddhena kirITinA / tataH prahasya bIbhatsurvyAkSipangANDivaM dhanuH / meghavRndaparibhraSTA vicchinneva zatadA // 29 gAGgeyaM paJcaviMzatyA kSudrakANAM samarpayat // 43 chinnAM tAM zaktimAlokya bhISmaH krodhsmnvitH| punaH zarazatenainaM tvaramANo dhanaMjayaH / - 1326 - Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 114. 44 ] bhISmaparva [6. 114.73 sarvagAtreSu saMkruddhaH sarvamarmasvatADayat // 44 / mamAvizanti marmANi neme bANAH shikhnnddinH||58 evamanyairapi bhRzaM vadhyamAno mahAraNe / nAzayantIva me prANAnyamadUtA ivaahitaaH| na cakruste rujaM tasya rukmapuGkhAH shilaashitaaH||45 gadAparighasaMsparzA neme bANAH zikhaNDinaH // 59 tataH kirITI saMrabdho bhISmamevAbhyavartata / kRntanti mama gAtrANi mAghamAse gavAmiva / zikhaNDinaM puraskRtya dhanuzcAsya samAcchinat / / 46 arjunasya ime bANA neme bANAH shikhnnddinH||60 athainaM dazabhirviddhA dhvajamekena cicchide| sarve hyapi na me duHkhaM kuryuranye narAdhipAH / sArathiM vizikhaizcAsya dazabhiH smkmpyt|| 47 vIraM gANDIvadhanvAnamRte jiSNuM kapidhvajam // 61 so'nyatkArmukamAdatta gAGgeyo balavattaram / iti bruvazAMtanavo didhakSuriva pANDavam / tadapyasya zitairbhallaistridhA tribhirupAnudat / saviSphuliGgAM dIptAyAM zakti cikSepa bhArata // 62 nimeSAntaramAtreNa AttamAttaM mahAraNe // 48 tAmasya vizikhaizchittvA tridhA tribhirapAtayat / evamasya dhanUMSyAjau ciccheda subahUnyapi / pazyatAM kuruvIrANAM sarveSAM tatra bhArata // 63 / tataH zAMtanavo bhISmo bIbhatsuM nAbhyavartata / / 49 | carmAthAdatta gAGgeyo jAtarUpapariSkRtam / athainaM paJcaviMzatyA kSudrakANAM samardayat / khaDgaM cAnyataraM prepsurmRtyoragre jayAya vA // 64 so'tividdho maheSvAso duHzAsanamabhASata / / 50 tasya tacchatadhA carma vyadhamadaMzitAtmanaH / eSa pArtho raNe kruddhaH pANDavAnAM mahArathaH / rathAdanavarUDhasya tadadbhutamivAbhavat // 65 . zarairanekasAhasrairmA mevAbhyasate raNe // 51 vinadyoccaiH siMha iva svAnyanIkAnyacodayat / na caiSa zakyaH samare jetuM vajrabhRtA api / abhidravata gAGgeyaM mA vo'stu bhayamaNvapi // 66 na cApi sahitA vIrA devadAnavarAkSasAH / atha te tomaraiH prAsairbANaughaizca samantataH / mAM caiva zaktA nirjetuM kimu martyAH sadurbalAH / / 52 / paTTizaizca sanistriMzai nApraharaNaistathA // 67 evaM tayoH saMvadatoH phalguno nizitaiH shraiH|| vatsadantaizca bhallezca tamekamabhidudruvuH / zikhaNDinaM puraskRtya bhISmaM vivyAdha sNyuge| 53 siMhanAdastato ghoraH pANDavAnAmajAyata / / 68 tato duHzAsanaM bhUyaH smayamAno'bhyabhASata / / tathaiva tava putrAzca rAjanbhISmajayaiSiNaH / atividdhaH zitairvANairbhRzaM gANDIvadhanvanA / / 54 tamekamabhyavartanta siMhanAdAMzca nedire // 69 vajrAzanisamasparzAH zitAyAH sNprveshitaaH| tatrAsIttumulaM yuddhaM tAvakAnAM paraiH sh| vimuktA avyavacchinnA neme bANAH zikhaNDinaH / / dazame'hani rAjendra bhISmArjunasamAgame / / 70 nikRntamAnA marmANi dRDhAvaraNabhedinaH / AsIdgAGga ivAvarto muhUrtamudadheriva / musalAnIva me nanti neme bANAH shikhnnddinH||56 sainyAnAM yudhyamAnAnAM ninnatAmitaretaram // 71 brahmadaNDasamasparzA vajravegA durAsadAH / agamyarUpA pRthivI zoNitAktA tadAbhavat / mama prANAnArujanti neme bANAH shikhnnddinH||57 samaM ca viSamaM caiva na prAjJAyata kiMcana / / 72 bhujagA iva saMkruddhA leliha nA vissolbnnaaH| / yodhAnAmayutaM hatvA tasminsa dshme'hni| . - 1327 - Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 114. 78 ] mahAbhArate [6. 114. 100 atiSThadAhave bhISmo bhidyamAneSu marmasu // 73 saMjJAM caivAlabhadvIraH kAlaM saMcintya bhArata / tataH senAmukhe tasminsthitaH pArtho dhanaMjayaH / antarikSe ca zuzrAva divyAM vAcaM samantataH // 87 madhyena kurusainyAnAM drAvayAmAsa vAhinIm // 74 / kathaM mahAtmA gAGgeyaH sarvazastrabhRtAM vrH| vayaM zvetahayAdbhItAH kuntIputrAddhanaMjayAt / kAlaM kartA naravyAghraH saMprApte dakSiNAyane // 88 pIDyamAnAH zitaiH zastraiH pradravAma mhaarnnaat||75 / sthito'smIti ca gAGgeyastacchrutvA vAkyamabravIt / sauvIrAH kitavAH prAcyAH pratIcyodIcyamAlavAH / dhArayAmAsa ca prANAnpatito'pi hi bhuutle| abhISAhAH zUrasenAH zibayo'tha vasAtayaH // 76 / uttarAyaNamanvicchanbhISmaH kurupitAmahaH // 89 zAlvAzrayAstrigartAzca ambaSThAH kekayaiH saha / / tasya tanmatamAjJAya gaGgA himavataH sutA / dvAdazaite janapadAH zarArtA vrnnpiidditaaH| maharSInhaMsarUpeNa preSayAmAsa tatra vai // 90 saMgrAme na jahurbhISmaM yudhyamAnaM kirITinA // 77 tataH saMpAtino haMsAstvaritA mAnasaukasaH / tatastamekaM bahavaH parivArya samantataH / AjagmuH sahitA draSTuM bhISmaM kurupitAmaham / parikAlya kurUnsarvAzaravarSairavAkiran // 78 yatra zete narazreSThaH zaratalpe pitAmahaH // 91 nipAtayata gRhNIta vidhyatAtha ca karSata / te tu bhISmaM samAsAdya munayo haMsarUpiNaH / ityAsIttumulaH zabdo rAjanbhISmarathaM prati // 79 apazyazaratalpasthaM bhISmaM kurupitAmaham / / 92 abhihatya zaraughaistaM zatazo'tha sahasrazaH / te taM dRSTvA mahAtmAnaM kRtvA cApi pradakSiNam / na tasyAsIdanirbhinnaM gAtreSvaGgulamAtrakam / / 80 gAGgeyaM bharatazreSThaM dakSiNena ca bhAskaram // 93 evaM vibho tava pitA zarairvizakalIkRtaH / itaretaramAmaya prAhustatra manISiNaH / zitApraiH phalgunenAjau prAkzirAH prApatadrathAt / bhISma eva mahAtmA sansaMsthAtA dakSiNAyane / / 94 kiMciccheSe dinakare putrANAM tava pazyatAm // 81 ityuktvA prasthitAnhaMsAndakSiNAmabhito dizam / hA heti divi devAnAM pArthivAnAM ca sarvazaH / saMprekSya vai mahAbuddhizcintayitvA ca bhArata // 95 patamAne rathAdbhISme babhUva sumahAnsvanaH // 82 tAnabravIcchAMtanavo nAhaM gantA kathaMcana / taM patantamabhiprekSya mahAtmAnaM pitAmaham / dakSiNAvRtta Aditye etanme manasi sthitam // 96 saha bhISmeNa sarveSAM prApatanhRdayAni naH // 83 gamiSyAmi svakaM sthAnamAsIdyanme purAtanam / sa papAta mahAbAhurvasudhAmanunAdayan / udagAvRtta Aditye haMsAH satyaM bravImi vaH // 97 indradhvaja ivotsRSTaH ketuH sarvadhanuSmatAm / dhArayiSyAmyahaM prANAnuttarAyaNakAvayA / dharaNIM nAspRzaJcApi zarasaMdhaiH samAcitaH / / 84 aizvaryabhUtaH prANAnAmutsarge niyato hyaham / zaratalpe maheSvAsaM zayAnaM puruSarSabham / tasmAtprANAndhArayiSye mumUrSurudagAyane // 98 sthAtprapatitaM cainaM divyo bhAvaH samAvizat // 85 / yazca datto varo mahyaM pitrA tena mahAtmanA / abhyavarSata parjanyaH prAkampata ca medinii| chandato mRtyurityevaM tasya cAstu varastathA / / 99 patansa dadRze cApi kharvitaM ca divAkaram / / 86 dhArayiSye tataH prANAnutsarge niyate sati / -1328 - Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. 114. 100 ] bhISmaparva [6. 115. 18 ityuktvA tAMstadA haMsAnazeta zaratalpagaH // 100 115 evaM kurUNAM patite zRGge bhISme mahaujasi / dhRtarASTra uvAca / pANDavAH sRJjayAzcaiva siMhanAdaM pracakrire // 101 kathamAsaMstadA yodhA hInA bhISmeNa sNjy| tasminhate mahAsattve bharatAnAmamadhyame / balinA devakalpena gurvarthe brahmacAriNA // 1 na kiMcitpratyapadyanta putrAste bharatarSabha / tadaiva nihatAnmanye kurunanyAMzca pArthivAn / saMmohazcaiva tumulaH kurUNAmabhavattadA // 102 / / na prAharadyadA bhISmo ghRNitvAdrupadAtmaje // 2 nRpA duryodhanamukhA niHzvasya rurudustataH / tato duHkhataraM manye kimanyatprabhaviSyati / viSAdAcca ciraM kAlamatiSThanvigatendriyAH // 103 yadadya pitaraM zrutvA nihataM mama durmateH // 3 dadhyuzcaiva mahArAja na yuddhe dadhire manaH / azmasAramayaM nUnaM hRdayaM mama saMjaya / urugrAhagRhItAzca nAbhyadhAvanta pANDavAn / / 104 zrutvA vinihataM bhISmaM zatadhA yanna dIryate // 4 avadhye zaMtanoH putre hate bhISme mhaujsi| punaH punarna mRSyAmi hataM devavrataM raNe / abhAvaH sumahAnrAjankurUnAgAdatandritaH // 105 na hato jAmadagnyena divyairastraiH sma yaH purA // 5 yadadya nihatenAjI bhISmeNa jayamicchatA / hatapravIrAzca vayaM nikRttAzca zitaiH zaraiH / kartavyaM nAbhijAnImo nirjitAH savyasAcinA // ceSTitaM narasiMhena tanme kathaya saMjaya // 6 saMjaya uvAca / pANDavAstu jayaM labdhvA paratra ca parAM gatim / sAyAhne nyapatadbhUmau dhArtarASTrAnviSAdayan / sarve dadhmurmahAzaGkhAzUrAH parighabAhavaH / pAJcAlAnAM dadaddharSaM kuruvRddhaH pitAmahaH // 7 somakAzca sapazcAlAH prAhRSyanta janezvara // 107 sa zete zaratalpastho medinImaspRzaMstadA / tatastUryasahasreSu nadatsu sumahAbalaH / bhISmo rathAtprapatitaH pracyuto dharaNItale // 8 AsphoTayAmAsa bhRzaM bhImaseno nanarta ca // 108 hA heti tumulaH zabdo bhUtAnAM samapadyata / senayorubhayozcApi gAGgeye vinipAtite / sImAvRkSe nipatite kurUNAM samitikSaye // 9 saMnyasya vIrAH zastrANi prAdhyAyanta smnttH||109 ubhayoH senayo rAjankSatriyAnbhayamAvizat / prAkrozanprApataMzcAnye jagmurmohaM tathApare / bhISmaM zAMtanavaM dRSTvA vizIrNakavacadhvajam / kSatraM cAnye'bhyanindanta bhISmaM caike'bhyapUjayan // kuravaH paryavartanta pANDavAzca vizAM pate // 10 RSayaH pitarazcaiva prazazaMsurmahAvratam / khaM tamovRtamAsIcca nAsIdbhAnumataH prbhaa| bharatAnAM ca ye pUrve te cainaM prazazaMsire // 111 rarAsa pRthivI caiva bhISme zAMtanave hate // 11 mahopaniSadaM caiva yogamAsthAya vIryavAn / ayaM brahmavidAM zreSTho ayaM brahmavidAM gatiH / japazAMtanavo dhImAnkAlAkAGkSI sthito'bhavat // ityabhASanta bhUtAni zayAnaM bharatarSabham // 12 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi ayaM pitaramAjJAya kAmAta zaMtanuM purA / caturdazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 114 // UrdhvaretasamAtmAnaM cakAra puruSarSabhaH // 13 ma. bhA. 167 - 1329 - Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 115. 14 ] mahAbhArate [6. 115.42 iti sma zaratalpasthaM bharatAnAmamadhyamam / vyupAramya tato yuddhAdyodhAH zatasahasrazaH / RSayaH paryadhAvanta sahitAH siddhacAraNaiH // 14 upatasthumahAtmAnaM prajApatimivAmarAH // 28 hate zAMtanave bhISme bharatAnAM pitAmahe / te tu bhISmaM samAsAdya zayAnaM bharatarSabham / na kiMcitpratyapadyanta putrAstava ca bhArata // 15 abhivAdya vyatiSThanta pANDavAH kurubhiH saha // 2 // vivarNavadanAzcAsangatazrIkAzca bhArata / atha pANDUnkurUMzcaiva praNipatyAgrataH sthitAn / atiSThantrIDitAzcaiva hriyA yuktA hydhomukhaaH|| 16 abhyabhASata dharmAtmA bhISmaH zAMtanavastadA // 38 pANDavAzca jayaM labdhvA saMgrAmazirasi sthitAH / svAgataM vo mahAbhAgAH svAgataM vo mahArathAH / sarve dadhmurmahAzaGkhAnhemajAlapariSkRtAn // 17 tuSyAmi darzanAccAhaM yuSmAkamamaropamAH // 31 bhRzaM tUryaninAdeSu vAdyamAneSu cAnagha / abhinandya sa tAnevaM zirasA lambatAbravIt / apazyAma raNe rAjanbhImasenaM mahAbalam / .. ziro me lambate'tyarthamupadhAnaM pradIyatAm / / 32 AkrIDamAnaM kaunteyaM harSeNa mahatA yutam // 18 tato nRpAH samAjagustanUni ca mRdUni ca / nihatya samare zatrUnmahAbalasamanvitAn / upadhAnAni mukhyAni naicchattAni pitAmahaH // 3H saMmohazcApi tumulaH kurUNAmabhavattadA // 19 abravIcca naravyAghraH prahasanniva tAnnRpAn / karNaduryodhanau cApi niHzvasetAM muhurmuhuH / naitAni vIrazayyAsu yuktarUpANi pArthivAH // 34 tathA nipatite bhISme kauravANAM dhuraMdhare / tato vIkSya narazreSThamabhyabhASata pANDavam / hAhAkAramabhUtsarvaM nirmaryAdamavartata // 20 dhanaMjayaM dIrghabAhuM sarvalokamahAratham // 35 dRSTvA ca patitaM bhISmaM putro duHzAsanastava / dhanaMjaya mahAbAho ziraso me'sya lambataH / uttamaM javamAsthAya droNAnIkaM samAdravat // 21 dIyatAmupadhAnaM vai yadyuktamiha manyase // 36 bhrAtrA prasthApito vIraH svenAnIkena daMzitaH / sa saMnyasya mahaccApamabhivAdya pitAmaham / prayayau puruSavyAghraH svasainyamabhicodayan // 22 netrAbhyAmazrupUrNAbhyAmidaM vacanamabravIt // 37 tamAyAntamabhiprekSya kuravaH paryavArayan / AjJApaya kuruzreSTha sarvazastrabhRtAM vara / duHzAsanaM mahArAja kimayaM vakSyatIti vai // 23 preSyo'haM tava durdharSa kriyatAM kiM pitAmaha // 38 tato droNAya nihataM bhISmamAcaSTa kauravaH / tamabravIcchAMtanavaH ziro me tAta lambate / droNastadapriyaM zrutvA sahasA nyapatadrathAt // 24 upadhAnaM kuruzreSTha phalgunopanayasva me| sa saMjJAmupalabhyAtha bhAradvAjaH pratApavAn / zayanasyAnurUpaM hi zIghraM vIra prayaccha me // 39 nivArayAmAsa tadA svAnyanIkAni mAriSa // 25 tvaM hi pArtha mahAbAho zreSThaH sarvadhanuSmatAm / vinivRttAnkurUndRSTvA pANDavApi svasainikAn / / kSatradharmasya vettA ca buddhisattvaguNAnvitaH // 40 dUtaiH zIghrAzvasaMyuktairavahAramakArayan // 26 / phalgunastu tathetyuktvA vyavasAyapurojavaH / vinivRtteSu sainyeSu pAraMparyeNa sarvazaH / pragRhyAmaya gANDIvaM zarAMzca nataparvaNaH // 41 vimuktakavacAH sarve bhISmamIyunarAdhipAH // 27 / anumAnya mahAtmAnaM bharatAnAcamadhyamam / - 1330 - Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 115. 42] bhISmaparva [6. 116.2 tribhistIkSNairmahAvegairudagRhNAcchiraH zaraiH // 42 sthitiM dharme parAM dRSTvA bhiissmsyaamittejsH||56 abhiprAye tu vidite dharmAtmA savyasAcinA / upadhAnaM tato dattvA pitustava janezvara / atuSyadbharatazreSTho bhISmo dharmArthatattvavit // 43 sahitAH pANDavAH sarve kuravazca mahArathAH // 57 upadhAnena dattena pratyanandaddhanaMjayam / upagamya mahAtmAnaM zayAnaM zayane zubhe / kuntIputraM yudhAM zreSThaM suhRdAM prItivardhanam // 44 te'bhivAdya tato bhISmaM kRtvA cAbhipradakSiNam // anurUpaM zayAnasya pANDavopahitaM tvayA / vidhAya rakSA bhISmasya sarva eva samantataH / yadyanyathA pravarnethAH zapeyaM tvAmahaM ruSA // 45 vIrAH svazibirANyeva dhyAyantaH paramAturAH / evametanmahAbAho dharmeSu pariniSThitam / / nivezAyAbhyupAgacchansAyAhne rudhirokSitAH // 59 svaptavyaM kSatriyeNAjau zaratalpagatena vai // 46 niviSTAnpANDavAMzcApi prIyamANAnmahArathAn / evamuktvA tu bIbhatsuM sarvAMstAnabravIdvacaH / bhISmasya patanAddhRSTAnupagamya mahArathAn / rAjJazca rAjaputrAMzca pANDavenAbhi saMsthitAn / / 47 uvAca yAdavaH kAle dharmaputraM yudhiSThiram // 60 zayeyamasyAM zayyAyAM yAvadAvartanaM raveH / diSTayA jayasi kauravya diSTyA bhISmo nipaatitH| ye tadA pArayiSyanti te mAM drakSyanti vai nRpAH // | avadhyo mAnuSaireSa satyasaMdho mahArathaH // 61 dizaM vaizravaNAkrAntAM yadA gantA divAkaraH / atha vA daivataiH pArtha srvshstraastrpaargH| arciSmAnpratapallokAnrathenottamatejasA / tvAM tu cakSurhaNaM prApya dagdho ghoreNa ckssussaa||62 vimokSye'haM tadA prANAnsuhRdaH supriyAnapi // 49 evamukto dharmarAjaH pratyuvAca janArdanam / parikhA khanyatAmatra mamAvasadane nRpaaH| tava prasAdAdvijayaH krodhAttava praajyH| upAsiSye vivasvantamevaM zarazatAcitaH / tvaM hi naH zaraNaM kRSNa bhaktAnAmabhayaMkaraH // 63 upAramadhvaM saMgrAmAdvairANyutsRjya pArthivAH // 50 anAzcaryo jayasteSAM yeSAM tvamasi kezava / upAtiSThannatho vaidyAH zalyoddharaNakovidAH / rakSitA samare nityaM nityaM cApi hite rataH / sarvopakaraNairyuktAH kuzalAste suzikSitAH // 51 sarvathA tvAM samAsAdya nAzcaryamiti me matiH // tAndRSTvA jAhnavIputraH provAca vacanaM tadA / evamuktaH pratyuvAca smayamAno janArdanaH / dattadeyA visRjyantAM pUjayitvA cikitskaaH||52 tvayyevaitadyuktarUpaM vacanaM pArthivottama / / 65 evaMgate na hIdAnI vaidyaiH kAryamihAsti me| iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi kSatradharmaprazastAM hi prApto'smi paramAM gtim||53 paJcadazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 115 // naiSa dharmo mahIpAlAH zaratalpagatasya me / 116 etaireva zaraizcAhaM dagdhavyo'nte narAdhipAH // 54 saMjaya uvAca / tacchrutvA vacanaM tasya putro duryodhanastava / / vyuSTAyAM tu mahArAja rajanyAM sarvapArthivAH / vaidyAnvisarjayAmAsa pUjayitvA yathArhataH // 55 pANDavA dhArtarASTrAzca abhijagmuH pitAmaham / / 1 tataste vismayaM jagmurnAnAjanapadezvarAH / taM vIrazayane vIraM zayAnaM kurusattamam / -1331 - Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 116. 2] mahAbhArate [6. 116. 31 abhivAdyopatasthurvai kSatriyAH kSatriyarSabham // 2 dahyate'daH zarIraM me saMsyUto'smi maheSubhiH / kanyAzcandanacUrNaizca lAjairmAlyaizca sarvazaH / marmANi paridUyante vadanaM mama zuSyati // 17 striyo bAlAstathA vRddhAH prekSakAzca pRthagjanAH / hrAdanArthaM zarIrasya prayacchApo mamArjuna / samabhyayuH zAMtanavaM bhUtAnIva tamonudam // 3 tvaM hi zakto maheSvAsa dAtumambho yathAvidhi // tUryANi gaNikA vArAstathaiva naTanartakAH / arjunastu tathetyuktvA rathamAruhya vIryavAn / upAnRtyaJjaguzcaiva vRddhaM kurupitAmaham // 4 adhijyaM balavatkRtvA gANDIvaM vyaakssipddhnuH||19 upAramya ca yuddhebhyaH saMnAhAnvipramucya ca / tasya jyAtalanirghoSaM visphUrjitamivAzaneH / AyudhAni ca nikSipya sahitAH kurupANDavAH // 5 vitresuH sarvabhUtAni zrutvA sarve ca pArthivAH // 20 anvAsata durAdharSaM devavratamariMdamam / tataH pradakSiNaM kRtvA rathena rathinAM varaH / anyonyaM prItimantaste yathApUrvaM yathAvayaH // 6 zayAnaM bharatazreSThaM sarvazastrabhRtAM varam / / .21 sA pArthivazatAkIrNA smitirbhiissmshobhitaa| saMdhAya ca zaraM dIptamabhimatraya mahAyazAH / zuzubhe bhAratI dIptA divIvAdityamaNDalam // 7 parjanyAstreNa saMyojya sarvalokasya pazyataH / vibabhau ca nRpANAM sA pitAmahamupAsatAm / avidhyatpRthivIM pArthaH pArzve bhISmasya dakSiNe // 22 devAnAmiva devezaM pitAmahamupAsatAm // 8 utpapAta tato dhArA vimalA vAriNaH zivA / bhISmastu vedanAM dhairyAnnigRhya bharatarSabha / zItasyAmRtakalpasya divyagandharasasya ca // 23 abhitaptaH zaraizcaiva nAtihRSTamanAbravIt / / 9 atarpayattataH pArthaH zItayA vaaridhaaryaa| zarAbhitaptakAyo'haM shrsNtaapmuurchitH|| bhISmaM kurUNAmRSabhaM divyakarmaparAkramaH // 24 pAnIyamabhikAGgre'haM rAjJastAnpratyabhASata / / 10 karmaNA tena pArthasya zakrasyeva vikurvataH / tataste kSatriyA rAjansamAjadduH samantataH / vismayaM paramaM jagmustataste vasudhAdhipAH // 25 bhakSyAnuccAvacAstatra vArikumbhAMzca zItalAn // 11 tatkarma prekSya bIbhatsoratimAnupamaGgutam / upanItaM ca tadRSTvA bhISmaH zAMtanavo'bravIt / / saMprAvepanta kuravo gAvaH zItArditA iva // 26 nAdya tAta mayA zakyaM bhogAnkAMzcana mAnuSAn // 12 vismayAccottarIyANi vyAvidhyansarvato nRpAH / upabhoktuM manuSyebhyaH zarazayyAgato hyaham / zaGkhadundubhinighoSaistumulaM sarvato'bhavat / / 27 pratIkSamANastiSThAmi nivRttiM zazisUryayoH // 13 tRptaH zAMtanavazcApi rAjanbIbhatsumabravIt / evamuktvA zAMtanavo dInavAksarvapArthivAn / sarvapArthivavIrANAM saMnidhau pUjayanniva / / 28 dhanaMjaya mahAbAhumabhyabhASata bhArata // 14 naitaccitraM mahAbAho tvayi kauravanandana / athopetya mahAbAhurabhivAdya pitAmaham / kathito nAradenAsi pUrvapiramitadyutiH // 29 atiSThatprAJjaliH prahaH kiM karomIti cAbravIt // 15 vAsudevasahAyastvaM mahatkarma kariSyasi / taM dRSTvA pANDavaM rAjannabhivAdyAgrataH sthitam / yannotsahati devendraH saha devairapi dhruvam // 30 abhyabhASata dharmAtmA bhISmaH prIto dhnNjym||16 / vidustvAM nidhanaM pArtha sarvakSatrasya tadvidaH / - 1332 - Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 116. 31] bhISmaparva [6. 116. 51 dhanurdharANAmekastvaM pRthivyAM pravaro nRSu // 31 tAvatpArthena zUreNa saMdhiste tAta yujyatAm // 41 manuSyA jagati zreSThAH pakSiNAM garuDo vrH| yAvaccamUM na te zeSAM zaraiH saMnataparvabhiH / sarasAM sAgaraH zreSTho gaurvariSThA catuSpadAm / / 32 nAzayatyarjunastAvatsaMdhiste tAta yujyatAm // 42 AdityastejasA zreSTho girINAM himavAnvaraH / yAvattiSThanti samare hatazeSAH sahodarAH / jAtInAM brAhmaNaH zreSThaH zreSThastvamasi dhanvinAm // nRpAzca bahavo rAjastAvatsaMdhiH prayujyatAm // 43 na vai zrutaM dhArtarASTreNa vAkyaM na nirdahati te yAvatkrodhadIptekSaNazcamUm / saMbodhyamAnaM vidureNa caiva / yudhiSThiro hi tAvadvai saMdhiste tAta yujyatAm // 44 droNena rAmeNa janArdanena. nakulaH sahadevazva bhImasenazca pANDavaH / muhurmuhuH saMjayenApi coktam // 34 yAvaccamU mahArAja nAzayanti na sarvazaH / parItabuddhirhi visaMjJakalpo tAvatte pANDavaiH sAdhaM saubhrAnaM tAta roctaam||45 duryodhano nAbhyanandadvaco me| yuddhaM madantamevAstu tAta saMzAmya pANDavaiH / sa zeSyate vai nihatazcirAya etatte rocatAM vAkyaM yadukto'si mayAnagha / zAstrAtigo bhImabalAbhibhUtaH / / 35 etatkSemamahaM manye tava caiva kulasya ca // 46 tataH zrutvA tadvacaH kauravendro tyaktvA manyumupazAmyasva pAthaiH duryodhano dInamanA babhUva / paryAptametadyatkRtaM phalgunena / tamabravIcchAMtanavo'bhivIkSya bhISmasyAntAdastu vaH sauhRdaM vA . nibodha rAjanbhava vItamanyuH // 36 . saMprazleSaH sAdhu rAjanprasIda // 47 dRSTaM duryodhanedaM te yathA pArthena dhiimtaa| rAjyasyAdhaM dIyatAM pANDavAnAjalasya dhArA janitA zItasyAmRtagandhinaH / mindraprasthaM dharmarAjo'nuzAstu / * etasya kartA loke'sminnAnyaH kazcana vidyte||37 mA mitradhrukpArthivAnAM jaghanyaH AgneyaM vAruNaM saumyaM vAyavyamatha vaiSNavam / ___ pApAM kIrtiM prApsyase kauravendra // 48 aindraM pAzupataM brAhmaM pArameSThyaM prajApateH / mamAvasAnAcchAntirastu prajAnAM dhAtustvaSTuzca saviturdivyAnyastrANi sarvazaH // 38 ___ saMgacchantAM pArthivAH prItimantaH / sarvasminmAnuSe loke vettyeko hi dhanaMjayaH / pitA putraM mAtulaM bhAgineyo kRSNo vA devakIputro nAnyo vai veda kazcana / bhrAtA caiva bhrAtaraM pretu rAjan // 49 na zakyAH pANDavAstAta yuddhe jetuM kathaMcana // 39 na cedevaM prAptakAlaM vaco me amAnuSANi karmANi yasyaitAni mahAtmanaH / mohAviSTaH pratipatsyasyabuddhyA / tena sattvavatA saMkhye zUreNAhavazobhinA / bhISmasyAntAdetadantAH stha sarve kRtinA samare rAjansaMdhiste tAta yujyatAm // 40 satyAmetAM bhAratImIrayAmi // 50 yAvatkRSNo mahAbAhuH svAdhInaH kurusNsdi| etadvAkyaM sauhRdAdApageyo - 1333 - Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 116. 51] mahAbhArate [6. 117. 26 madhye rAjJAM bhArataM zrAvayitvA / brahmaNyatAM ca zauryaM ca dAne ca paramAM gatim // 12 tUSNImAsIcchalyasaMtaptamarmA na tvayA sadRzaH kazcitpuruSeSvamaropama / yatvAtmAnaM vedanAM saMnigRhya // 51 kulabhedaM ca matvAhaM sadA paruSamuktavAn // 13 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi iSvastre bhArasaMdhAne lAghave'strabale tathA / ssoddshaadhikshttmo'dhyaayH|| 116 // sadRzaH phalgunenAsi kRSNena ca mahAtmanA // 14 karNa rAjapuraM gatvA tvayaikena dhnussmtaa| saMjaya uvaac| tasyArthe kururAjasya rAjAno mRditA yudhi // 15 tataste pArthivAH sarve jagmuH svAnAlayAnpunaH / tathA ca balavAnarAjA jarAsaMdho duraasdH| tUSNIbhUte mahArAja bhISme zaMtanunandane // 1 samare samarazlAghI tvayA na sadRzo'bhavat / / 16 zrutvA tu nihataM bhISmaM rAdheyaH puruSarSabhaH / brahmaNyaH satyavAdI ca tejasArka ivAparaH / . ISadAgatasaMtrAsaH tvarayopajagAma ha // 2 devagarbho'jitaH saMkhye manuSyairadhiko bhuvi // 17 sa dadarza mahAtmAnaM zaratalpagataM tdaa| byapanIto'dya manyurme yastvAM prati purA kRtaH / janmazayyAgataM devaM kArtikeyamiva prabhum // 3 / daivaM puruSakAreNa na zakyamativartitum // 18 nimIlitAkSaM taM vIraM sAzrukaNThastadA vRSaH / sodaryAH pANDavA vIrA bhrAtaraste'risUdana / abhyetya pAdayostasya nipapAta mahAdyutiH / / 4 saMgaccha tairmahAbAho mama cedicchasi priyam // 19 rAdheyo'haM kuruzreSTha nityaM cAkSigatastava / mayA bhavatu nivRttaM vairamAdityanandana / dveSyo'tyantamanAgAH sanniti cainamuvAca ha // 5 pRthivyAM sarvarAjAno bhavantvadya nirAmayAH // 20 tacchrutvA kuruvRddhaH sa balAtsaMvRttalocanaH / kaNa uvAca / zanairudvIkSya sasnehamidaM vacanamabravIt // 6 jAnAmyahaM mahAprAjJa sarvametanna saMzayaH / rahitaM dhiSNyamAlokya samutsArya ca rakSiNaH / yathA vadasi durdharSa kaunteyo'haM na sUtajaH / / 21 piteva putraM gAGgeyaH pariSvajyaikabAhunA // 7 avakIrNastvahaM kuntyA sUtena ca vivardhitaH / ehyehi me vipratIpa spardhase tvaM mayA saha / bhuktvA duryodhanaizvaryaM na mithyA kartumutsahe // 22 yadi mAM nAbhigacchethA na te zreyo bhaveddhavam // 8 vasu caiva zarIraM ca yadudAraM tathA yazaH / kaunteyastvaM na rAdheyo vidito naardaanmm|| sarvaM duryodhanasyArthe tyaktaM me bhUridakSiNa / kRSNadvaipAyanAccaiva kezavAcca na saMzayaH // 9 kopitAH pANDavA nityaM mayAzritya suyodhnm||23 na ca dveSo'sti me tAta tvayi satyaM bravImi te / avazyabhAvI vai yo'rtho na sa zakyo nivartitum / tejovadhanimittaM tu paruSANyahamuktavAn // 10 daivaM puruSakAreNa ko nivartitumutsahet // 24 akasmAtpANDavAnhi tvaM dviSasIti matirmama / / pRthivIkSayazaMsIni nimittAni pitAmaha / yenAsi bahuzo rUkSaM coditaH sUryanandana // 11 bhavadbhirupalabdhAni kathitAni ca saMsadi // 25 jAnAmi samare vIrya zatrubhirduHsahaM tv| pANDavA vAsudevazca viditA mm.srvshH| - 1334 - Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 117. 26 ] bhISmaparva [6. 117.34 ajeyAH puruSairanyairiti tAMzcotsahAmahe // 26 anujAnISva mAM tAta yuddhe prItamanAH sadA / anujJAtastvayA vIra yudhyeyamiti me matiH // 27 duruktaM vipratIpaM vA saMrambhAccApalAttathA / yanmayApakRtaM kiMcittadanukSantumarhasi // 28 bhISma uvaac| na cecchakyamathotsraSTuM vairametatsudAruNam / anujAnAmi karNa tvAM yudhyasva svargakAmyayA // 29 vimanyurgatasaMrambhaH kuru karma nRpasya hi / yathAzakti yathotsAhaM satAM vRtteSu vRttavAn / / 30 ahaM tvAmanujAnAmi yadicchasi tadApnuhi / kSatradharmajitAllokAnsaMprApsyasi na sNshyH|| 31 yudhyasva nirahaMkAro balavIryavyapAzrayaH / dharmo hi yuddhAccheyo'nyatkSatriyasya na vidyte||32 prazame hi kRto yatnaH sucirAtsuciraM mayA / na caiva zakitaH kartuM yato dharmastato jayaH // 33 __ saMjaya uvAca / evaM bruvantaM gAGgeyamabhivAdya prasAdya ca / rAdheyo rathamAruhya prAyAttava sutaM prati // 34 iti zrImahAbhArate bhISmaparvaNi ___ saptadazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 11 // // samAptaM bhISmavadhaparva // ||smaaptN bhISmaparva // - 1335 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ droNaparva | tadudINaM mahatsainyaM trailokyasyApi saMjaya / janamejaya uvAca / bhayamutpAdayettIvra pANDavAnAM mahAtmanAm // 11 tamapratimasattvaujobalavIryaparAkramam / devavrate tu nihate kurUNAmRSabhe tadA / hataM devavrataM zrutvA pAzcAlyena zikhaNDinA // 1 yadakAryupatayastanmamAcakSva saMjaya // 12 dhRtarASTrastadA rAjA zokavyAkulacetanaH / saMjaya uvaac| kimaceSTata viprarSe hate pitari vIryavAn // 2 zRNu rAjannekamanA vacanaM bruvato mama / tasya putro hi bhagavanbhISmadroNamukhai rathaiH / yatte putrAstadAkArSarhate devavrate mRdhe // 13 parAjitya maheSvAsAnpANDavAnarAjyamicchati // 3 nihate tu tadA bhISme rAjansatyaparAkrame / tasminhate tu bhagavanketau sarvadhanuSmatAm / tAvakAH pANDaveyAzca prAdhyAyanta pRthkpRthk||14 yadaceSTata kauravyastanme behi dvijottama // 4 vismitAzca prahRSTAzca kSatradharma nizAmya te / . vaizaMpAyana uvAca / svadharma nindamAnAzca praNipatya mahAtmane // 15 nihataM pitaraM zrutvA dhRtarASTro janAdhipaH / zayanaM klpyaamaasurbhiissmaayaamittejse| lebhe na zAnti kauravyazcintAzokaparAyaNaH // 5 sopadhAnaM naravyAghra zaraiH saMnataparvabhiH // 16 tasya cintayato duHkhamanizaM pArthivasya tat / / vidhAya rakSAM bhISmAya samAbhASya parasparam / AjagAma vizuddhAtmA punargAvalgaNistadA / / 6 anumAnya ca gAGgeyaM kRtvA cApi pradakSiNam / / zibirAtsaMjayaM prAptaM nizi nAgAhvayaM puram / krodhasaMraktanayanAH samavekSya parasparam / Ambikeyo mahArAja dhRtarASTro'nvapRcchata // 7 punayuddhAya nirjagmuH kSatriyAH kaalcoditaaH||18 zrutvA bhISmasya nidhanamaprahRSTamanA bhRzam / tatastUryaninAdaizca bherINAM ca mahAsvanaiH / putrANAM jayamAkAGkSanvilalApAturo yathA // 8 tAvakAnAmanIkAni pareSAM cApi niryayuH // 19 dhRtarASTra uvaac| vyAvRtte'hani rAjendra patite jAhnavIsute / saMsAdhya tu mahAtmAnaM bhISmaM bhImaparAkramam / amarSavazamApannAH kAlopahatacetasaH // 20 kimakArSaH paraM tAta kuravaH kAlacoditAH // 9 anAdRtya vacaH pathyaM gAGgeyasya mahAtmanaH / tasminvinihate zUre durAdharSe mahaujasi / niryayurbharatazreSThAH zastrANyAdAya sarvazaH // 21 kiM nu svitkuravo'kArpurnimagnAH zokasAgare // 10 / mohAttava saputrasya vadhAcchAMtanavasya c| - 1336 - Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 1. 22] droNaparva [7. 1. 49 kauravyA mRtyusAdbhUtAH sahitAH srvraajbhiH||22 tvayi jIvati kauravya nAhaM yotsye kathaMcana // 36 ajAvaya ivAgopA vane zvApadasaMkule / tvayA tu pANDaveyeSu nihateSu mahAmRdhe / bhRzamudvignamanaso hInA devavratena te // 23 duryodhanamanujJApya vanaM yAsyAmi kaurava // 37 patite bharatazreSThe babhUva kuruvAhinI / pANDavairvA hate bhISme tvayi svargamupeyuSi / dyaurivApetanakSatrA hInaM khamiva vAyunA // 24 hantAsmyekarathenaiva kRtsnAnyAnmanyase rathAn // 38 vipannasasyeva mahI vAkcaivAsaMskRtA ythaa| evamuktvA mahArAja dazAhAni mahAyazAH / AsurIva yathA senA nigRhIte purA balau // 25 nAyudhyata tataH karNaH putrasya tava saMmate // 39 vidhaveva varArohA zuSkatoyeva nimngaa| bhISmaH samaravikrAntaH pANDaveyasya pArthiva / vRkairiva vane ruddhA pRSatI hatayUthapA / / 26. jaghAna samare yodhAnasaMkhyeyaparAkramaH // 40 svAdharSA hatasiMheba mahatI girikndraa| tasmiMstu nihate zUre satyasaMdhe mahaujasi / bhAratI bharatazreSTha patite jAhnavIsute // 27 tvatsutAH karNamasmArSustatukAmA iva plavam // 41 viSvagvAtahatA rugNA naurivAsInmahArNave / tAvakAstava putrAzca sahitAH sarvarAjabhiH / balibhiH pANDayaiIrailabdhala: zArditA // 28 / hA karNa iti cAkrandankAlo'yamiti cAbruvam // sA tadAsIbhRzaM senA vyaakulaashvrthdvipaa| jAmadagnyAbhyanujJAtamastre durvArapauruSam / viSaNNabhUyiSThanarA kRpaNA draSTumAvabhau // 29 agamanno manaH karNa bandhumAtyayikeSviva // 43 tasyAM trastA nRpatayaH sainikAzca pRthgvidhaaH| sa hi zakto raNe rAjaMtrAtumasmAnmahAbhayAt / pAtAla iva majanto hInA devatratena te / tridazAniva govindaH satataM sumahAbhayAt // 44 karNa hi kuramo'smArSaH sa hi devavratopamaH // 30 vaizaMpAyana uvaac| sarvazastrabhRtAM zreSThaM rocamAnamivAtithim / tathA karNaM yudhi varaM kIrtayantaM punaH punaH / bandhumApaMgatasyeva tamevopAgamanmanaH // 31 AzIviSavaducchrasya dhRtarASTro'bravIdidam // 45 cukruzuH karNa karNeti tatra bhArata pArthivAH / yattadvaikartanaM karNamagamadvo mnstdaa|| rAdheyaM hitamasmAkaM sUtaputraM tanutyajam // 32 apyapazyata rAdheyaM sUtaputraM tanutyajam // 46 sa hi nAyudhyata tadA dazAhAni mahAyazAH / / api tanna mRSAkArSI]dhi satyaparAkramaH / sAmAtyabandhuH karNo vai tamAhvayata mAciram // 33 saMbhrAntAnAM tadArtAnAM trastAnAM trANamicchatAm // bhISmeNa hi mahAbAhuH sarvakSatrasya pazyataH / api tatpUrayAMcakre dhanurdharavaro yudhi / ratheSu gaNyamAneSu balavikramazAliSu / yattadvinihate bhISme kauravANAmapAvRtam // 48 saMkhyAto'rdharathaH karNo dviguNaH sannararSabhaH // 34 | tatkhaNDaM pUrayAmAsa pareSAmAdadhadbhayam / 'sthAtirathasaMkhyAyAM yo'graNIH zUrasaMmataH / kRtavAnmama putrANAM jayAzAM saphalAmapi // 49 pitRvittAmbudevezAnapi yo yo mutsahet // 35 / ___ iti zrImahAbhArate droNaparvaNi sa tu tenaiva kopena rAjangAGgeyamuktavAn / prathamo'dhyAyaH // 1 // ma. bhA. 168 - 1337 - Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 2. 1] mahAbhArate [7. 2. 14 kurUMzca zocadhvamimAM ca vAhinIm // 7 saMjaya uvAca / saMjaya uvaac| hataM bhISmamAdhirathirviditvA mahAprabhAve varade nipAtite bhinnAM nAvamivAtyagAdhe kurUNAm / lokazreSThe zAMtanave mhaujsi| sodaryavadvayasanAtsUtaputraH * parAjiteSu bharateSu durmanAH saMtArayiSyaMstava putrasya senAm // 1 karNo bhRzaM nyazvasadazru vartayan // 8 zrutvA tu karNaH puruSendramacyutaM idaM tu rAdheyavaco nizamya te nipAtitaM zAMtanavaM mahAratham / __sutAzca rAjaMstava sainikAzca ha / athopAyAttUrNamamitrakarzano parasparaM cukruzurArtijaM bhRzaM ___ dhanurdharANAM pravarastadA vRSaH // 2 tadAzru netrairmumucurhi zabdavat // 9 hate tu bhISme rathasattame parai pravartamAne tu punarmahAhave nimajjatI nAvamivArNave kurUn / vigAhyamAnAsu camUSu pArthivaiH / piteva putrAMstvarito'bhyayAttataH athAbravIddharSakaraM vacastadA saMtArayiSyaMstava putrasya senAm // 3 ___ ratharSabhAnsarvamahAratharSabhaH // 10 karNa uvaac| karNa uvAca / yasmindhRtirbuddhiparAkramaujo jagatyanitye satataM pradhAvati damaH satyaM vIraguNAzca sarve / pracintayannasthiramadya lkssye| astrANi divyAnyatha saMnatihIMH bhavatsu tiSThasviha pAtito raNe priyA ca vAganapAyIni bhISme // 4 giriprakAzaH kurupuMgavaH katham // 11 brahmadviSanne satataM kRtajJe nipAtite zAMtanave mahArathe sanAtanaM candramasIva lkssm| divAkare bhUtalamAsthite yathA / sa cetprazAntaH paravIrahantA na pArthivAH soDhumalaM dhanaMjayaM ___ manye hatAneva hi sarvayodhAn // 5 - giripravoDhAramivAnilaM drumAH // 12 neha dhruvaM kiMcana jAtu vidyate hatapradhAnaM tvidamArtarUpaM ____ asmilloke karmaNo'nityayogAt / parairhatotsAhamanAthamadya vai| sUryodaye ko hi vimuktasaMzayo mayA kurUNAM paripAlyamAhave ___ bhAvaM kurvItAdya mahAvrate hate // 6 balaM yathA tena mahAtmanA tathA // 13 vasuprabhAve vasuvIryasaMbhave samAhitaM cAtmani bhAramIdRzaM ___ gate vasUneva vsuNdhraadhipe| jagattathAnityamidaM ca lkssye| vasUni putrAMzca vasuMdharAM tathA nipAtitaM cAhavazauNDamAhave - 1338 - Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. 14 ] droNaparva [7. 2.29 kathaM nu kuryAmahamAhave bhayam // 14 styaktvA prANAnghorarUpe raNe'smin / ahaM tu tAnkuruvRSabhAnajihmagaiH sarvAnsaMkhye zatrusaMghAnnihatya praverayanyamasadanaM raNe caran / dAsyAmyahaM dhArtarASTrAya rAjyam // 22 yazaH paraM jagati vibhAvya vartitA nibadhyatAM me kavacaM vicitraM parairhato yudhi zayitAtha vA punaH // 15 haimaM zubhraM mnnirtnaavbhaasi| yudhiSThiro dhRtimatidharmatattvavA zirastrANaM cArkasamAnabhAsaM nvRkodaro gjshttulyvikrmH| .. dhanuH zarAMzcApi viSAhikalpAm // 23 tathArjunastridazavarAtmajo yato / upAsaGgAnSoDaza yojayantu na tadbalaM sujayamathAmarairapi // 16 . ___ dhanUMSi divyAni tathAharantu / yamau raNe yatra yamopamau bale asIMzca zaktIzca gadAzca gurvIH sasAtyakiryatra ca devakIsutaH / zaGkha ca jAmbUnadacitrabhAsam // 24 na tadbalaM kApuruSo'bhyupeyivA etAM raukmI nAgakakSyAM ca jaitrI ___nivartate mRtyumukhAdivAsakRt // 17 jaitraM ca me dhvajamindIvarAbham / tapo'bhyudIrNaM tapasaiva gamyate zlakSNairvasvairvipramRjyAnayasva balaM balenApi tathA manasvibhiH / citrAM mAlAM cAtra baDhA sajAlAm // 25 manazca me zatrunivAraNe dhruvaM azvAnagryAnpANDurAbhraprakAzAsvarakSaNe cAcalavadvyavasthitam // 18 npussttaanaataanmntrpuutaabhirdbhiH| evaM caiSAM budhyamAnaH prabhAva taptairbhANDaiH kAJcanairabhyupetAgatvaivAhaM tAJjayAmyadya sUta / __ zIghrAzIghraM sUtaputrAnayasva // 26 mitradroho marSaNIyo na me'yaM rathaM cAyaM hemajAlAvanaddhaM bhagne sainye yaH sahAyaH sa mitram // 19 __ratnaizcitraM cndrsuuryprkaashaiH| kartAsmyetatsatpuruSAryakarma dravyairyuktaM saMprahAropapannai- tyaktvA prANAnanuyAsyAmi bhISmam / hairyuktaM tUrNamAvartayasva // 27 sarvAnsaMkhye zatrusaMghAnhaniSye citrANi cApAni ca vegavanti hatastairvA vIralokaM gamiSye // 20 - jyAzcottamAH sNhnnoppnnaaH| saMprAkruSTe ruditastrIkumAre tUNAMzca pUrNAnmahataH zarANAparAbhUte pauruSe dhArtarASTre / mAsajya gAtrAvaraNAni caiva // 28 mayA kRtyamiti jAnAmi sUta prAyAtrikaM cAnayatAzu sarva ___ tasmAcchatrUndhArtarASTrasya jeSye // 21 ___ kanyAH pUrNa vIrakAMsyaM ca haimm| kurUnrakSanpANDuputrAJjighAMsaM AnIya mAlAmavabadhya cAGge - 1339 - Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 2. 29] mahAbhArate [7. 3. 11 pravAdayantvAzu jayAya bherIH // 29 hutAzanAbhaH sa hutAzanaprabhe prayAhi sUtAzu yataH kirITI zubhaH zubhe vai svarathe dhanurdharaH / - vRkodaro dharmasuto yamau c| sthito rarAjAdhirathimahArathaH tAnvA haniSyAmi sametya saMkhye svayaM vimAne surarADiva sthitaH // 37 __ bhISmAya vaiSyAmi hato dviSadbhiH // 30 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi yasminrAjA satyadhRtiyudhiSThiraH ___dvitIyo'dhyAyaH // 2 // . samAsthito bhImasenArjunau ca / vAsudevaH sAtyakiH sRJjayAzca saMjaya uvAca / manye balaM tadajayyaM mahIpaiH // 31 zaratalpe mahAtmAnaM zayAnamamitaujasam / taM cenmRtyuH sarvaharo'bhirakSe mahAvAtasamUhena samudramiva zoSitam // 1. tsadApramattaH samare kirITinam / divyairastrairmaheSvAsaM pAtitaM savyasAcinA / tathApi hantAsmi sametya saMkhye jayAzAM tava putrANAM saMbhagnAM zarma varma ca // 2 yAsyAmi vA bhISmapathA yamAya // 32 apArANAmiva dvIpamagAdhe gAdhamicchatAm / na tvevAhaM na gamiSyAmi teSAM srotasA yAmuneneva zaraugheNa pariplutam // 3 madhye zUrANAM tattathAhaM bravImi / mahAntamiva mainAkamasahyaM bhuvi pAtitam / : mitraho durbalabhaktayo ye nabhazyutamivAdityaM patitaM dharaNItale // 4 pApAtmAno na mamaite sahAyAH // 33 zatakratorivAcintyaM purA vRtreNa nirjayam / saMjaya uvAca / mohanaM sarvasainyasya yudhi bhISmasya pAtanam / / 5 sa siddhimantaM rathamuttamaM dRDhaM kakudaM sarvasainyAnAM lakSma sarvadhanuSmatAm / sakUbaraM hemapariSkRtaM zubham / dhanaMjayazaravyAptaM pitaraM te mahAvratam // 6 patAkinaM vAtajavaiIyottamai taM vIrazayane vIraM zayAnaM puruSarSabham / yuktaM samAsthAya yayau jayAya // 34 bhISmamAdhirathidRSTvA bharatAnAmamadhyamam // 7 saMpUjyamAnaH kurubhirmahAtmA ratharSabhaH paannddurvaajiyaataa| avatIrya rthaadaato bASpavyAkulitAkSaram / yayau tadAyodhanamupradhanvA abhivAdyAJjaliM bavA vandamAno'bhyabhASata // 8 yatrAvasAnaM bharatarSabhasya // 35 karNo'hamasmi bhadraM te adya mA vada bhArata / varUthinA mahatA sadhvajena puNyayA kSemayA vAcA cakSuSA cAvalokaya // 9 suvrnnmuktaamnnivjrshaalinaa| na nUnaM sukRtasyeha phalaM kazcitsamaznute / sadazvayuktena rathena karNo yatra dharmaparo vRddhaH zete bhuvi bhavAniha // 10 meghasvanenArka ivAmitaujAH // 36 kozasaMjanane mantre vyUhapraharaNeSu c| - 1340 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 3. 11] droNaparva [7. 4. 14 visaissinnaa| nAthamanyaM na pazyAmi kurUNAM kurusattama // 11 buddhyA vizuddhayA yukto yaH kurUMstArayedbhayAt / saMjaya uvAca / yodhAMstvamaplave hitvA pitRlokaM gamiSyasi // 12 tasya lAlapyataH zrutvA vRddhaH kurupitAmahaH / adyaprabhRti saMkruddhA vyAghrA iva mRgakSayam / dezakAlocitaM vAkyamabravItprItamAnasaH // 1 pANDavA bharatazreSTha kariSyanti kurukSayam // 13 samudra iva sindhUnAM jyotiSAmiva bhAskaraH / adya gANDIvaghoSasya vIryajJAH savyasAcinaH / satyasya ca yathA santo bIjAnAmiva corvarA // 2 kuravaH saMtrasiSyanti vajrapANerivAsurAH // 14 parjanya iva bhUtAnAM pratiSThA suhRdAM bhava / adya gANDIvamuktAnAmazanInAmiva svanaH / bAndhavAstvAnujIvantu sahasrAkSamivAmarAH // 3 . vAsayiSyati saMgrAme kurunanyAMzca pArthivAn / / 15 svabAhubalavIryeNa dhArtarASTrapriyaiSiNA / samiddho'gniryathA vIra mahAjvAlo drumAndahet / karNa rAjapuraM gatvA kAmbojA nihatAstvayA // 4 : dhArtarASTrAnpradhakSyanti tathA bANAH kiriittinH||16 girivrajagatAzcApi nagnajitpramukhA nRpaaH| yena yena prasarato vAyvagnI sahitau vane / ambaSThAzca videhAzca gAndhArAzca jitAstvayA // 5 tena tena pradahato bhagavantau yadicchataH / / 17 himavadurganilayAH kirAtA raNakarkazAH / yAdRzo'gniH samiddho hi tAdRkpArtho na saMzayaH / duryodhanasya vazagAH kRtAH karNa tvayA purA // 6 tatra tatra ca saMgrAme duryodhanahitaiSiNA / yathA vAyunaravyAghra tathA kRSNo na sNshyH|| 18 bahavazca jitA vIrAstvayA karNa mahaujasA // 7 . nadataH pAJcajanyasya rasato gANDivasya c| yathA duryodhanastAta sajJAtikulabAndhavaH / zrutvA sarvANi sainyAni trAsaM yAsyanti bhaart||19 tathA tvamapi sarveSAM kauravANAM gatirbhava / / 8 / kapidhvajasya cotpAte rathasyAmitrakarzinaH / zivenAbhivadAmi tvAM gaccha yudhyasva zatrubhiH / zabdaM soDhuM na zakSyanti tvAmRte vIra- pArthivAH // anuzAdhi kurUnsaMkhye dhatsva duryodhane jayam // 9 ko hyarjunaM raNe yoddhaM tvadanyaH pArthivo'rhati / bhavAnpautrasamo'smAkaM yathA duryodhnstthaa| : yasya divyAni karmANi pravadanti manISiNaH // 21 tavApi dharmataH sarve yathA tasya vayaM tathA / / 10 amAnuSazca saMgrAmarUyambakena ca dhiimtH| yaunAtsaMbandhakAlloke viziSTaM saMgataM satAm / tasmAJcaiva varaH prApto duSprApazcAkRtAtmabhiH // 22 sadbhiH saha narazreSTha pravadanti manISiNaH // 11 . tamadyAhaM pANDavaM yuddhazauNDa sa satyasaMgaro bhUtvA mamedamiti nizcitam / / mamRSyamANo bhavatAnuziSTaH / kurUNAM pAlaya balaM yathA duryodhanastathA // 12 : AzIviSaM dRSTiharaM sughora iti zrutvA vacaH so'tha caraNAvabhivAdya ca / miyAM puraskRtya vadhaM jayaM vA // 23 yayau vaikartanaH karNastUrNamAyodhanaM prati // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi so'bhivIkSya naraughANAM sthAnamapratimaM mahat / . tRtIyo'dhyAyaH // 3 // vyUDhapraharaNorakaM sainyaM tatsamabRhayat // 14 / - 1341 - Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 4. 15 ] mahAbhArate [7. 5. 25 karNaM dRSTvA maheSvAsaM yuddhAya samavasthitam / taM vayaM sahitAH sarve prakariSyAma mAriSa // 11 kSveDitAsphoTitaravaiH siMhanAdaravairapi / karNa uvaac| dhanuHzabdaizca vividhaiH kuravaH samapUjayan // 15 sarva eva mahAtmAna ime puruSasattamAH / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi senApatitvamarhanti nAtra kAryA vicAraNA // 12 caturtho'dhyAyaH // 4 // kulasaMhananajJAnairbalavikramabuddhibhiH / yuktAH kRtajJA hrImanta AhaveSvanivartinaH // 13 saMjaya uvAca / yugapanna tu te zakyAH kartuM sarve puraHsarAH / rathasthaM puruSavyAghraM dRSTvA karNamavasthitam / . eka evAtra kartavyo yasminvaizeSikA guNAH // 11 hRSTo duryodhano rAjannidaM vacanamabravIt // 1 . anyonyaspardhinAM teSAM yadyekaM satkariSyasi / sanAthamidamatyarthaM bhavatA pAlitaM balam / zeSA vimanaso vyaktaM na yotsyante hi maart||15 manye kiM tu samarthaM yaddhitaM tatsaMpradhAryatAm // 2 ayaM tu sarvayodhAnAmAcAryaH sthaviro guruH / karNa uvAca / yuktaH senApatiH kartuM droNaH zastrabhRtAM varaH // 16 ahi tatpuruSavyAghra tvaM hi prAjJatamo nRp| ko hi tiSThati durdharSe droNe brhmviduttme| yathA cArthapatiH kRtyaM pazyate na tathetaraH // 3 senApatiH syaadnyo'smaacchukraanggirsdrshnaat||1|| te sma sarve tava vacaH zrotukAmA narezvara / na ca sa hyasti te yodhaH sarvarAjasu bhArata / nAnyAyyaM hi bhavAnvAkyaM brUyAditi matirmama // 4 yo droNaM samare yAntaM nAnuyAsyati saMyuge // 18 duryodhana uvAca / eSa senApraNetRNAmeSaM zastrabhRtAmapi / bhISmaH senApraNetAsIdvayasA vikrameNa ca / eSa buddhimatAM caiva zreSTho rAjanguruzca te // 19 zrutena ca susaMpannaH sarvairyodhaguNaistathA // 5 evaM duryodhanAcAryamAzu senApatiM kuru / tenAtiyazasA karNa natA zatrugaNAnmama / jigISanto'surAnsaMkhye kArtikeyamivAmarAH // 20 suyuddhena dazAhAni pAlitAH smo mahAtmanA // 6 - saMjaya uvAca / tasminnasukaraM karma kRtavatyAsthite divam / karNasya vacanaM zrutvA rAjA duryodhanastadA / kaM nu senApraNetAraM manyase tadanantaram // 7 senAmadhyagataM droNamidaM vacanamabravIt // 21 na Rte nAyaka senA muhUrtamapi tisstthti|| varNazreSThayAtkulotpattyA zrutena vayasA dhiyA / AhaveSvAhavazreSTha netRhIneva naurjale // 8 vIryAdAkSyAdadhRSyatvAdarthajJAnAnnayAjayAt // 22 yathA hyakarNadhArA nau rthshcaasaarthirythaa| tapasA ca kRtajJatvAdvRddhaH sarvaguNairapi / dravedyatheSTaM tadvatsyAhate senApatiM balam // 9 yukto bhavatsamo goptA rAjJAmanyo na vidyate // 23 sa bhavAnvIkSya sarveSu mAmakeSu mahAtmasu / sa bhavAnpAtu naH sarvAnvibudhAniva vAsavaH / pazya senApatiM yuktamanu zAMtanavAdiha // 10 bhavannetrAH parAotumicchAmo dvijasattama // 24 yaM hi senApraNetAraM bhavAnvakSyati sNyuge| rudrANAmiva kApAlI vasUnAmiva pAvakaH / -1342 - Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 5. 25] droNaparva [7. 6. 12 kubera iva yakSANAM marutAmiva vAsavaH // 25 saMstavairgItazabdaizca sUtamAgadhabandinAm // 39 vasiSTha iva viprANAM tejasAmiva bhAskaraH / jayazabdaijiAgryANAM subhagAnartitaistathA / pitRNAmiva dharmo'tha AdityAnAmivAmburAT // 26 satkRtya vidhivadroNaM jitAnmanyanta pANDavAn // 40 nakSatrANAmiva zazI ditijaanaamivoshnaaH| iti zrImahAbhArate droNaparvaNi zreSThaH senApraNetRNAM sa naH senApatirbhava / / 27 paJcamo'dhyAyaH // 5 // akSauhiNyo dazaikA ca vazagAH santu te'nagha / tAbhiH zatrUnprativyUhya jahIndro dAnavAniva // 28 saMjaya uvAca / prayAtu no bhavAnagre devAnAmiva pAvakiH / - senApatyaM tu saMprApya bhAradvAjo mahArathaH / anuyAsyAmahe tvAjau saurabheyA ivarSabham // 29 yuyutsuyU~hya sainyAni prAyAttava sutaiH saha // 1 upradhanvA maheSvAso divyaM visphArayandhanuH / saindhavazca kaliGgazca vikarNazca tavAtmajaH / agre bhavantaM dRSTvA no nArjunaH prasahiSyate / / 30 dakSiNaM pArzvamAsthAya samatiSThanta daMzitAH // 2 dhruvaM yudhiSThiraM saMkhye sAnubandhaM sabAndhavam / prapakSaH zakunisteSAM pravarairhayasAdibhiH / jeSyAmi puruSavyAghra bhavAnsenApatiryadi // 31 yayau gAndhArakaiH sArdhaM vimalaprAsayodhibhiH // 3 evamukte tato droNe jayetyUcunarAdhipAH / kRpazca kRtavarmA ca citraseno viviMzatiH / siMhanAdena mahatA harSayantastavAtmajam // 32 duHzAsanamukhA yattAH savyaM pArzvamapAlayan // 4 sainikAzca mudA yuktA vardhayanti dvijottamam / teSAM prapakSAH kAmbojAH sudakSiNapuraHsarAH / duryodhanaM puraskRtya prArthayanto mahadyazaH // 33 yayurazvairmahAvegaiH zakAzca yavanaiH saha // 5 droNa uvAca / madrAstrigartAH sAmbaSThAH pratIcyodIcyavAsinaH / vedaM SaDaGgaM vedAhamarthavidyAM ca mAnavIm / zibayaH zUrasenAzca zUdrAzca maladaiH saha // 6 traiyyambakamatheSvastramastrANi vividhAni ca // 34 sauvIrAH kitavAH prAcyA dAkSiNAtyAzca sarvazaH / ye cApyuktA mayi guNA bhavadbhirjayakATibhiH / tavAtmajaM puraskRtya sUtaputrasya pRSThataH // 7 cikIrSustAnahaM satyAnyodhayiSyAmi paannddvaan||35 harSayansarvasainyAni baleSu balamAdadhat / saMjaya uvaac| yayau vaikartanaH karNaH pramukha sarvadhanvinAm // 8 sa evamabhyanujJAtazcakre senApati tataH / tasya dIpto mahAkAyaH svAnyanIkAni harSayan / droNaM tava suto rAjanvidhidRSTena karmaNA // 36 hastikakSyAmahAketurbabhau sUryasamadyutiH // 9 'athAbhiSiSicuoNaM duryodhanamukhA nRpAH / na bhISmavyasanaM kazcidRSTvA karNamamanyata / senApatye yathA skandaM purA zakramukhAH surAH // 37 vizokAzcAbhavansarve rAjAnaH kurubhiH saha // 10 tato vAditraghoSeNa saha puMsAM mahAsvanaiH / / hRSTAzca bahavo yodhAstatrAjalpanta saMgatAH / prAdurAsItkRte droNe harSaH senApatau tadA // 38 / na hi karNaM raNe dRSTvA yudhi sthAsyanti pANDavAH // 11 tataH puNyAhaghoSeNa svastivAdasvanena ca / karNo hi samare zakto jetuM devAnsavAsavAn / - 1343 - Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 6. 12 ] mahAbhArate [7. 6. 40 kimu pANDusutAnyuddhe hInavIryaparAkramAn // 12 akArSurapasavyaM ca bahuzaH pRtanAM tava / bhISmeNa tu raNe pArthAH pAlitA baahushaalinaa| cikhAdiSanto mAMsAni pipAsantazca zoNitam // tAMstu karNaH zaraistIkSNairnAzayiSyatyasaMzayam // 13 apataddIpyamAnA ca sanirghAtA sakampanA / evaM bruvantaste'nyonyaM hRSTarUpA vizAM pate / ulkA jvalantI saMgrAme pucchenAvRtya sarvazaH // 2' rAdheyaM pUjayantazca prazaMsantazca niryayuH // 14 pariveSo mahAMzcApi savidyutstanayitnumAn / asmAkaM zakaTavyUho droNena vihito'bhavat / bhAskarasyAbhavadrAjanprayAte vAhinIpatau / / 28 pareSAM krauJca evAsIdvayaho rAjanmahAtmanAm / ete cAnye ca bahavaH prAdurAsansudAruNAH / prIyamANena vihito dharmarAjena bhArata // 15 utpAtA yudhi vIrANAM jIvitakSayakArakAH // 29 vyUhapramukhatasteSAM tasthatuH purussrssbhii| tataH pravavRte yuddhaM parasparavadhaiSiNAm / vAnaradhvajamucchritya viSvaksenadhanaMjayau // 16 kurupANDavasainyAnAM zabdenAMnAdayajagat / / 30 kakudaM sarvasainyAnAM lakSma sarvadhanuSmatAm / te tvanyonyaM susaMrabdhAH pANDavAH kauravaiH saha / AdityapathagaH ketuH pArthasyAmitatejasaH // 17 pratyannannizitairbANairjayagRddhAH prahAriNaH // 31 dIpayAmAsa tatsainyaM pANDavasya mahAtmanaH / sa pANDavAnAM mahatI maheSvAso mahAdyutiH / yathA prajvalitaH sUryo yugAnte vai vasuMdharAm // 18 vegenAbhyadravatsenAM kirazarazataiH zitaiH // 32 asyatAmarjunaH zreSTho gANDIvaM dhanuSAM varam / droNamabhyudyataM dRSTvA pANDavAH saha sRJjayaiH / vAsudevazca bhUtAnAM cakrANAM ca sudarzanam // 19 pratyagRhaMstadA rAjazaravarSaiH pRthakpRthak / / 33 catvAryetAni tejAMsi vaharuzvetahayo rathaH / saMkSobhyamANA droNena bhidyamAnA mahAcamUH / pareSAmagratastasthau kAlacakramiyodyatam // 20 vyazIryata sapAzcAlA vAteneva balAhakAH // 34 evametau mahAtmAnau balasenAgragAvubhau / bahUnIha vikurvANo divyAnyastrANi sNyuge| tAvakAnAM mukhaM karNaH pareSAM ca dhanaMjayaH // 21 apIDayatkSaNenaiva droNaH pANDavasRJjayAn // 35 tato jAtAbhisaMrambhau prsprvdhaissinnau| te vadhyamAnA droNena vAsaveneva dAnavAH / avekSetAM tadAnyonyaM samare karNapANDavau // 22 pAzcAlAH samakampanta dhRSTadyumnapurogamAH // 36 tataH prayAte sahasA bhAradvAje mahArathe / tato divyAstravicchUro yAjJasenirmahArathaH / antarnAdena ghoreNa vasudhA samakampata / / 23 abhinaccharavarSeNa droNAnIkamanekadhA // 37 tatastumulamAkAzamAvRNotsa divAkarama / droNasya zaravarSaistu zaravarSANi bhAgazaH / vAtoddhRtaM rajastIvra kauzeyanikaropamam // 24 saMnivArya tataH senAM kurUnapyavadhIdbalI // 38 anabhre pravavarSa dyaumAMsAsthirudhirANyuta / saMhRtya tu tato droNaH samavasthApya cAhave / gRdhrAH zyenA baDAH kaGkA vAyasAzca sahasrazaH / svamanIkaM mahAbAhuH pArSataM samupAdravat / / 39 uparyupari senAM te tadA paryapatannRpa / / 25 sa bANavarSaM sumahadasRjatpArSataM prati / gomAyavazca prAkrozanbhayadAndAruNAnravAn / maghavAnsamabhikruddhaH sahasA dAnaveSviva // 40 -1344 - Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 6. 41] droNaparva [7. 7. 24 te kampyamAnA droNena bANaiH pANDavasRJjayAH / tasya zoNitadigdhAGgAH zoNAste vaatrNhsH| punaH punarabhajyanta siMhenevetare mRgAH // 41 AjAneyA hayA rAjannavibhrAntAH zriyaM ddhuH||10 atha paryapatadroNaH pANDavAnAM balaM balI / tamantakamiva kruddhamApatantaM yatavratam / alAtacakravadrAjastadadbhutamivAbhavat // 42 dRSTvA saMprAdravanyodhAH pANDavasya tatastataH // 11 khacaranagarakalpaM kalpitaM zAstradRSTyA teSAM pradravatAM bhImaH punarAvartatAmapi / caladanilapatAkaM hrAdinaM valgitAzvam / vIkSatAM tiSThatAM cAsIcchabdaH paramadAruNaH // 12 sphaTikavimalaketuM tApanaM zAtravANAM zUrANAM harSajanano bhIrUNAM bhayavardhanaH / rathavaramadhirUDhaH saMjahArArisenAm / / 43 dyAvApRthivyorvivaraM pUrayAmAsa sarvataH // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tataH punarapi droNo nAma vizrAvayanyudhi / ' SaSTho'dhyAyaH // 6 // akarodraudramAtmAnaM kirazarazataiH parAn // 14 sa tathA tAnyanIkAni pANDaveyasya dhImataH / saMjaya uvaac| kAlavanyavadhIdroNo yuveva sthaviro balI // 15 tathA droNamabhighnantaM sAzvasUtarathadvipAn / utkRtya ca zirAMsyuyo bAhUnapi sabhUSaNAn / vyathitAH pANDavA dRSTvA na cainaM paryavArayan // 1 kRtvA zUnyAnrathopasthAnudakrozanmahArathaH // 16 tato yudhiSThiro rAjA dhRSTadyumnadhanaMjayau / tasya harSapraNAdena bANavegena caabhibho| abravItsarvato yattaiH kumbhayoninivAryatAm // 2 prAkampanta raNe yodhA gAvaH zItArditA iva // 17 tatrainamarjunazcaiva pArSatazca sahAnugaH / droNasya rathaghoSeNa maurvIniSpeSaNena ca / paryagRhaMstataH sarve samAyAntaM mahArathAH // 3 dhanuHzabdena cAkAze zabdaH samabhavanmahAn // 18 kekayA bhImasenazca saubhadro'tha ghaTotkacaH / athAsya bahuzo bANA nizcarantaH sahasrazaH / yudhiSThiro yamau matsyA drupadasyAtmajAstathA // 4 vyApya sarvA dizaH peturgajAzvarathapattiSu // 19 draupadeyAzca saMhRSTA dhRSTaketuH sasAtyakiH / taM kArmukamahAvegamastrajvalitapAvakam / cekitAnazca saMkruddho yuyutsuzca mahArathaH / / 5 droNamAsAdayAMcakruH pAJcAlAH pANDavaiH saha // 20 ye cAnye pArthivA rAjanpANDavasyAnuyAyinaH / tAnvai sarathahastyazvAnprAhiNodyamasAdanam / kulavIryAnurUpANi cakruH karmANyanekazaH // 6 droNo'cireNAkarocca mahIM zoNitakardamAm // 21. saMgRhyamANAM tAM dRSTvA pANDavairvAhinIM raNe / tanvatA paramAstrANi zarAnsatatamasyatA / vyAvRtya cakSuSI kopAdbhAradvAjo'nvavaikSata // 7 droNena vihitaM dikSu bANajAlamadRzyata // 22 sa tIvra kopamAsthAya sthe samaradurmadaH / padAtiSu rathAzveSu vAraNeSu ca sarvazaH / * vyadhamatpANDavAnIkamabhrANIva sadAgatiH / / 8 tasya vidyudivAbhreSu caranketuradRzyata // 23 rathAnazvAnnarAnnAgAnabhidhAvaMstatastataH / sa kekayAnAM pravarAMzca pazca cacAronmattavadroNo vRddho'pi taruNo yathA // 9 pAzcAlarAjaM ca zaraiH prmRdy|... ma.bhA. 169 - 1345 - Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 7. 24 ] mahAbhArate [7. 8. 10 yudhiSThirAnIkamadInayodhI dyAM dharAM khaM dizo vAri pradizazcAnunAdayan / droNo'bhyayAtkArmukabANapANiH // 24 aho dhigiti bhUtAnAM zabdaH smbhvnmhaan||34 taM bhImasenazca dhanaMjayazca devatAH pitarazcaiva pUrve ye cAsya bAndhavAH / zinezca naptA drupadAtmajazca / dadRzunihataM tatra bhAradvAjaM mahAratham // 35 zaibyAtmajaH kAzipatiH zivizva pANDavAstu jayaM labdhvA siNhnaadaanprckrire| hRSTA nadanto vyakirazaraughaiH // 25 tena nAdena mahatA samakampata medinI // 36 teSAmatho droNadhanurvimuktAH iti zrImahAbhArate droNaparvaNi patatriNaH kaanycncitrpungkhaaH| saptamo'dhyAyaH // 7 // bhittvA zarIrANi gajAzvayUnAM jagmurmahIM zoNitadigdhavAjAH // 26 dhRtarASTra uvAca / .. sA yodhasaMdhaizca rathaizca bhUmiH kiM kurvANaM raNe droNaM jannuH pANDavasRJjayAH / zarairviminnairgajavAjibhizca / tathA nipuNamasreSu sarvazastrabhRtAmapi // 1 pracchAdyamAnA patitairbabhUva rathabhaGgo babhUvAsya dhanurvAzIyatAsyataH / samantato dyauriva kAlameghaiH // 27 pramatto vAbhavadroNastato mRtyumupeyivAn // 2 zaineyabhImArjunavAhinIpA kathaM nu pArSatastAta zatrubhirduSpradharSaNam / zaibyAbhimanyU saha kaashiraajnyaa| kirantamiSusaMghAtAnrukmapuGkhAnanekazaH // 3 anyAMzca vIrAnsamare pramRdgA kSiprahastaM dvijazreSThaM kRtinaM citrayodhinam / droNaH sutAnAM tava bhUtikAmaH // 28 / dUreSupAtinaM dAntamastrayuddhe ca pAragam // 4 etAni cAnyAni ca kauravendra pAzcAlaputro nyavadhIddiSTyA sa varamacyutam / karmANi kRtvA samare mhaatmaa| kurvANaM dAruNaM karma raNe yattaM mahAratham // 5 pratApya lokAniva kAlasUryo vyaktaM diSTaM hi balavatpauruSAditi me matiH / droNo gataH svargamito hi rAjan // 29 yadroNo nihataH zUraH pArSatena mahAtmanA // 6 evaM rukmarathaH zUro hatvA zatasahasrazaH / astraM caturvidhaM vIre yasminnAsItpratiSThitam / pANDavAnAM raNe yodhAnpArSatena nipAtitaH // 30 tamiSvastravarAcArya droNaM zaMsasi me hatam // 7 akSauhiNImabhyadhikAM zUrANAmanivartinAm / zrutvA hataM rukmarathaM vaiyAghraparivAraNam / nihatya pazcAddhRtimAnagacchatparamAM gatim // 31 jAtarUpapariSkAraM nAdya zokamapAnude // 8 pANDavaiH saha pAzcAlairazivaiH krUrakarmabhiH / na nUnaM paraduHkhena kazcinmiyati sNjy| hato rukmaratho rAjankRtvA karma suduSkaram // 32 / yatra droNamahaM zrutvA hataM jIvAmi na mriye // 9 tato ninAdo bhUtAnAmAkAze samajAyata / azmasAramayaM nUnaM hRdayaM sudRDhaM mama / sainyAnAM ca tato rAjannAcArye nihate yudhi / / 33 / yacchrutvA nihataM droNaM zatadhA na vidIryate // 10 - 1346 - Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 8. 11] droNaparva [7. 8. 39 brAhme vede tatheSvastre yamupAsanguNArthinaH / tato droNaM samArohatpArSataH pApakarmakRt // 25 brAhmaNA rAjaputrAzca sa kathaM mRtyunA hataH // 11 na hyanyaM paripazyAmi vadhe kaMcana shussminnH| zoSaNaM sAgarasyeva meroriva visarpaNam / dhRSTadyumnAdRte raudrAtpAlyamAnAkirITinA // 26 patanaM bhAskarasyeva na mRSye droNapAtanam // 12 tairvRtaH sarvataH zUraiH pAJcAlyApasadastataH / haptAnAM pratiSeddhAsIddhArmikAnAM ca rakSitA / kekayaizcedikArUSairmatsyairanyaizca bhUmipaiH // 27 yo'tyAkSItkRpaNasyArthe prANAnapi paraMtapaH // 13 vyAkulIkRtamAcArya pipIlairuragaM yathA / mandAnAM mama putrANAM jayAzA yasya vikrame / / karmaNyasukare saktaM jaghAneti matirmama // 28 bRhaspatyuzanastulyo buddhyA sa nihataH katham / / 14 yo'dhItya caturo vedAnsarvAnAkhyAnapazcamAn / te ca zoNA bRhanto'zvAH saindhavA hemamAlinaH / brAhmaNAnAM pratiSThAsItsrotasAmiva sAgaraH / rathe vAtajavA yuktAH sarvazabdAtigA raNe // 15 | sa kathaM brAhmaNo vRddhaH zastreNa vadhamAptavAn // 29 balino ghoSiNo dAntAH saindhavAH sAdhuvAhinaH / amarSaNo marSitavAnkizyamAnaH sadA myaa| dRDhAH saMgrAmamadhyeSu kaccidAsanna vihvalAH // 16 / anarhamANaH kaunteyaH karmaNastasya tatphalam // 30 kariNAM bRMhatAM yuddhe zaGkhadundubhinisvanam / yasya karmAnujIvanti loke sarvadhanurbhUtaH / jyAkSepazaravarSANAM zastrANAM ca sahiSNavaH // 17 sa satyasaMdhaH sukRtI zrIkAmairnihataH katham // 31 AzaMsantaH parAJjetuM jitazvAsA jitvythaaH| divi zakra iva zreSTho mahAsattvo mahAbalaH / hayAH prajavitAH zIghrA bhAradvAjarathodvahAH // 18 sa kathaM nihataH pArthaiH kSudramatsyairyathA timiH // 32 te sma rukmarathe yuktA naravIrasamAhitAH / kSiprahastazca balavAndRDhadhanvArimardanaH / kathaM nAbhyataraMstAta pANDavAnAmanIkinIm // 19 na yasya jIvitAkAGkSI viSayaM prApya jIvati // 33 jAtarUpapariSkAramAsthAya rathamuttamam / yaM dvau na jahataH zabdau jIvamAnaM kadAcana / bhAradvAjaH kimakarocchUraH saMkrandano yudhi // 20 brAhmazca vedakAmAnAM jyAghoSazca dhanurbhRtAm // 34 vidyAM yasyopajIvanti sarvalokadhanurbhRtaH / nAhaM mRSye hataM droNaM siMhadviradavikramam / sa satyasaMdho balavAndroNaH kimakarodyudhi // 21 kathaM saMjaya durdharSamanAdhRSyayazobalam // 35 divi zakramiva zreSThaM mahAmAtraM dhanubhRtAm / ke'rakSandakSiNaM cakraM savyaM ke ca mahAtmanaH / ke nu taM raudrakarmANaM yuddhe pratyudyayU rathAH // 22 purastAtke ca vIrasya yudhyamAnasya saMyuge // 36 nanu rukmarathaM dRSTvA pradravanti sma pANDavAH / ke ca tatra tanuM tyaktvA pratIpaM mRtyumAtrajan / divyamastraM vikurvANaM senAM kSiNvantamavyayam / / 23 droNasya samare vIrAH ke'kurvanta parAM dhRtim / / 37 utAho sarvasainyena dharmarAjaH sahAnujaH / etadAryeNa kartavyaM kRcchrAsvApatsu saMjaya / pAJcAlyapragraho droNaM sarvataH samavArayat // 24 parAkramedyathAzaktyA tacca tasminpratiSThitam / / 38 nUnamAvArayatpArtho rathino'nyAnajihmagaiH / muhyate me manastAta kathA tAvannivartyatAm / - 1347 - Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 8. 39] mahAbhArate [7.9. 26 bhUyastu labdhasaMjJastvA pariprakSyAmi saMjaya // 39 / taM bhImasenamAyAntaM ke zUrAH paryavArayana // 12 / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi yadAyAjjaladaprakhyo rathaH paramavIryavAn / assttmo'dhyaayH||8|| parjanya iva bIbhatsustumulAmazaniM sRjan // 13 vavarSa zaravarSANi varSANi mghvaaniv| . vaizaMpAyana uvAca / iSusaMbAdhamAkAzaM kurvnkpivrdhvjH| evaM pRSTvA sUtaputraM hRcchokenArdito bhRzam / avasphUrjandizaH sarvAstalanemisvanena ca // 14 jaye nirAzaH putrANAM dhRtarASTro'patakSitau // 1 cApavidyutprabho ghoro rathagulmabalAhakaH / / taM visaMjJaM nipatitaM siSicuH pricaarkaaH| rathanemighoSastanitaH zarazabdAtibandhuraH / / 15. jalenAtyarthazItena vIjantaH puNyagandhinA // 2 roSanirjitajImUto manobhiprAyazIghragaH / patitaM cainamAjJAya samantAdbharatastriyaH / marmAtigo bANadhArastumulaH zoNitodakaH // 16 parivatrurmahArAjamaspRzaMzcaiva pANibhiH // 3 saMplAvayanmahIM sarvAM mAnavairAstaraMstadA / utthApya cainaM zanakai rAjAnaM pRthivItalAt / / gadAniSTanito raudro duryodhanakRtodyamaH // 17 AsanaM prApayAmAsurbASpakaNThyo varAGganAH // 4 yuddhe'bhyaSizcadvijayo gArdhapatraiH zilAzitaiH / AsanaM prApya rAjA tu muurchyaabhipriplutH|| gANDIvaM dhArayandhImAnkIdRzaM vo manastadA // 18 nizceSTo'tiSThata tadA vIjyamAnaH samantataH // 5 kaccidgANDIvazabdena na praNazyata vai balam / sa labdhvA zanakaiH saMjJAM vepamAno mahIpatiH / yadvaH sa bhairavaM kurvannarjuno bhRzamabhyagAt // 19 punargAvalgaNiM sUtaM paryapRcchadyathAtatham // 6 kaccinnApAnudadroNAdiSubhivoM dhanaMjayaH / yattadudyannivAdityo jyotiSA praNudaMstamaH / vAto meghAnivAvidhyanpravAzaravanAnilaH / AyAdajAtazatruvai kastaM droNAdavArayat // 7 ko hi gANDIvadhanvAnaM naraH soDhuM rnne'rhti||20 prabhinnamiva mAtaGgaM tathA kruddhaM tarasvinam / yatsenAH samakampanta yadvIrAnaspRzadbhayam / AsaktamanasaM dIptaM pratidviradaghAtinam / ke tatra nAjahurdoNaM ke kSudrAH prAdravanbhayAt // 21 vAzitAsaMgame yadvadajayyaM pratiyUthapaiH // 8 ke vA tatra tanUstyaktvA pratIpaM mRtyumAtrajan / ati cAnyAnraNe yodhAnvIraH purusssttmH| amAnuSANAM jetAraM yuddheSvapi dhanaMjayam / / 22 yo hyeko hi mahAbAhurnirdahedvoracakSuSA / na ca vegaM sitAzvasya vizakSyantIha mAmakAH / kRtsnaM duryodhanabalaM dhRtimAnsatyasaMgaraH / / 9 gANDIvasya ca nirghoSaM prAvRDjaladanisvanam // 23 cakSurhaNaM jaye saktamiSvAsavararakSitam / viSvakseno yasya yantA yoddhA caiva dhanaMjayaH / dAntaM bahumataM loke ke zUrAH paryavArayan // 10 azakyaH sa ratho jetuM manye devAsurairapi // 24 ke duSpradharSa rAjAnamiSvAsavaramacyutam / sukumAro yuvA zUro darzanIyazca pANDavaH / / samAsedunaravyAghraM kaunteyaM tatra mAmakAH // 11 medhAvI nipuNo dhImAnyudhi satyaparAkramaH / / 25 tarasaivAbhipatyAtha yo vai droNamupAdravat / ArAvaM vipulaM kurvanvyathayansarvakauravAn / - 1348 - sakara Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 9. 26 ] droNaparva [7. 9. 56 yadAyAnnakulo dhImAnke zUrAH paryavArayan // 26 zikhaNDinaM yAjJasenimamlAnamanasaM yudhi // 41 AzIviSa iva kruddhaH sahadevo yadAbhyayAt / devavratasya samare hetuM mRtyormahAtmanaH / zatrUNAM kadanaM kurva tAsau durjayo yudhi // 27 droNAyAbhimukhaM yAntaM ke vIrAH paryavArayan // 42 AryavratamamogheSu hrImantamaparAjitam / yasminnabhyadhikA vIre guNAH sarve dhanaMjayAt / droNAyAbhimukhaM yAnaM ke zUrAH paryavArayan / / 28 yasminnastrANi satyaM ca brahmacaryaM ca nityadA // 43 yaH sa sauvIrarAjasya pramathya mahatIM camUm / vAsudevasamaM vIrye dhanaMjayasamaM bale / Adatta mahiSIM bhojyAM kAmyAM sarvAGgazobhanAm / tejasAdityasadRzaM bRhaspatisamaM matau // 44 satyaM dhRtizca zauryaM ca brahmacaryaM ca kevalam / abhimanyuM mahAtmAnaM vyAttAnanamivAntakam / sarvANi yuyudhAne'sminnityAni puruSarSabhe // 30 droNAyAbhimukhaM yAntaM ke vIrAH paryavArayan // 45 balinaM satyakarmANamadInamaparAjitam / taruNastvaruNaprakhyaH saubhadraH prviirhaa| vAsudevasamaM yuddhe vAsudevAdanantaram // 31 yadAbhyAdravata droNaM tadAsIdvo manaH katham // 46 yuktaM dhanaMjayapreSye zUramAcAryakarmaNi / draupadeyA naravyAghrAH samudramiva sindhavaH / pArthena samamastreSu kastaM droNAdavArayat // 32 yadroNamAdravansaMkhye ke vIrAstAnavArayan // 47 . vRSNInAM pravaraM vIraM zUraM sarvadhanuSmatAm / ye te dvAdazavarSANi krIDAmutsRjya baalkaaH| rAmeNa samamastreSu yazasA vikrameNa ca / / 33 astrArthamavasanbhISme vibhrato vratamuttamam // 48 satyaM dhRtidamaH zaurya brahmacaryamanuttamam / kSatraMjayaH kSatradevaH kSatradharmA ca mAninaH / sAtvate tAni sarvANi trailokyamiva kezave // 34 dhRSTadyumnAtmajA vIrAH ke tAndroNAdavArayan // 49 tamevaMguNasaMpannaM durvAramapi daivataiH / / zatAdviziSTaM yaM yuddhe samapazyanta vRSNayaH / samAsAdya maheSvAsaM ke vIrAH paryavArayan // 35 cekitAnaM maheSvAsaM kastaM droNAdavArayat // 50 pAJcAleghUttamaM zUramuttamAbhijanapriyam / vArdhakSemiH kaliGgAnAM yaH knyaamaahraadhi| . nityamuttamakarmANamuttamaujasamAhave / / 36 anAdhRSTiradInAtmA kastaM droNAdavArayat / / 51 yuktaM dhanaMjayahite mamAnarthAya cottamam / bhrAtaraH paJca kaikeyA dhArmikAH satyavikramAH / / yamavaizravaNAdityamahendravaruNopamam // 37 indragopakavarNAzca raktavarmAyudhadhvajAH // 52 . mahArathasamAkhyAtaM droNAyodyantamAhave / mAtRSvasuH sutA vIrAH pANDavAnAM jayArthinaH / / tyajantaM tumule prANAnke zUrAH paryavArayan / / 38 / tAndroNaM hantumAyAtAnke vIrAH paryavArayan // 53 eko'pasRtya cedibhyaH pANDavAnyaH samAzritaH / yaM yodhayanto rAjAno nAjayanvAraNAvate / dhRSTaketuM tamAyAntaM droNAtkaH samavArayat // 39 SaNmAsAnabhisaMrabdhA jighAMsanto yudhAM patim / / yo'vadhItketumAzUro rAjaputraM sudarzanam / dhanuSmatAM varaM zUraM satyasaMdhaM mahAbalam / aparAntagiridvAre kastaM droNAdavArayat / / 40 droNAtkastaM naravyAghraM yuyutsuM pratyavArayat / / 55 . strIpUrvo yo naravyAghro yaH sa veda guNAguNAn / / yaH putraM kAzirAjasya vArANasyAM mahAratham / -1349 - Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 9. 56 ] mahAbhArate [7. 10. 11 10 samare strISu gRdhyantaM bhallenApaharadrathAt // 56 hitArthI cApi pArthAnAM kathaM teSAM parAjayaH // 71 dhRSTadyumnaM maheSvAsaM pArthAnAM matradhAriNam / lokAnAM gururatyantaM lokanAthaH snaatnH| . yuktaM duryodhanAnarthe sRSTaM droNavadhAya ca // 57 nArAyaNo raNe nAtho divyo divyAtmavAnprabhuH // 72 nirdahantaM raNe yodhAndArayantaM ca sarvazaH / yasya divyAni karmANi pravadanti manISiNaH / droNAyAbhimukhaM yAntaM ke vIrAH paryavArayan // 58 / tAnyahaM kIrtayiSyAmi bhaktyA sthairyArthamAtmanaH||73 utsaGga iva saMvRddhaM drupadasyAstravittamam / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi zaikhaNDinaM kSatradevaM ke taM droNAdavArayan // 59 nvmo'dhyaayH||9|| ya imAM pRthivIM kRtsnAM carmavatsamaveSTayat / mahatA rathavaMzena mukhyArino mahArathaH // 60 dhRtarASTra uvAca / dazAzvamedhAnAjaDhe svannapAnAptadakSiNAn / zRNu divyAni karmANi vAsudevasya saMjaya, / niragalAnsarvamedhAnputravatpAlayanprajAH // 61 kRtavAnyAni govindo yathA nAnyaH pumaankvcit||1 pibantyo dakSiNAM yasya gaGgAsrotaH samApiban / saMvardhatA gopakule bAlenaiva mhaatmnaa| tAvatIrgA dadau vIra uzInarasuto'dhvare // 62 vikhyApitaM balaM bAhostriSu lokeSu saMjaya // 2 na pUrve nApare cakruridaM kecana mAnavAH / uccaiHzravastulyabalaM vAyuvegasamaM jave / iti saMcukruzurdevAH kRte karmaNi duSkare // 63 jaghAna hayarAjaM yo yamunAvanavAsinam // 3 pazyAmastriSu lokeSu na taM saMsthAsnucAriSu / dAnavaM ghorakarmANaM gavAM mRtyumivotthitam / jAtaM vApi janiSyaM vA dvitIyaM vApi saMprati // 64 vRSarUpadharaM bAlye bhujAbhyAM nijaghAna ha // 4 anyamozInarAcchaibyA ro voddhaarmityut| pralamba narakaM jambhaM pIThaM cApi mahAsuram / gatiM yasya na yAsyanti mAnuSA lokavAsinaH // 65 muruM cAcalasaMkAzamavadhItpuSkarekSaNaH // 5 tasya naptAramAyAntaM zaibyaM kaH samavArayat / tathA kaMso mahAtejA jarAsaMdhena pAlitaH / droNAyAbhimukhaM yAntaM vyAttAnanamivAntakam // 66 vikrameNaiva kRSNena sagaNaH zAtito raNe // 6 virATasya sthAnIkaM matsyasyAmitraghAtinaH / sunAmA nAma vikrAntaH samagrAkSauhiNIpatiH / prepsantaM samare droNaM ke vIrAH paryavArayan // 67 bhojarAjasya madhyastho bhrAtA kaMsasya vIryavAn // 7 sadyo vRkodarAjAto mahAbalaparAkramaH / baladevadvitIyena kRSNenAmitraghAtinA / mAyAvI rAkSaso ghoro yasmAnmama mahadbhayam // 68 tarasvI samare dagdhaH sasainyaH zUrasenarAT // 8 pArthAnAM jayakAmaM taM putrANAM mama kaNTakam / durvAsA nAma viprarSistathA paramakopanaH / ghaTotkacaM mahAbAhuM kastaM droNAdavArayat // 69 ArAdhitaH sadAreNa sa cAsmai pradadau varAn // 9 ete cAnye ca bahavo yeSAmarthAya saMjaya / tathA gAndhArarAjasya sutAM vIraH svayaMvare / tyaktAraH saMyuge prANAnki teSAmajitaM yudhi / / 70 / nirjitya pRthivIpAlAnavahatpuSkarekSaNaH // 10 yeSAM ca puruSavyAghraH zAGgadhanvA vyapAzrayaH / / amRSyamANA rAjAno yasya jAtyA.hayA iva / -1350 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 10. 11] droNaparva [7. 10. 41 rathe vaivAhike yuktAH pratodena kRtavraNAH // 11 karmaNaH zakyate gantuM hRSIkezasya saMjaya // 26 jarAsaMdhaM mahAbAhumupAyena janArdanaH / tathA gadazca sAmbazca pradyumno'tha vidUrathaH / / pareNa ghAtayAmAsa pRthagakSauhiNIpatim / / 12 AgAvaho'niruddhazca cArudeSNazca sAraNaH // 27 cedirAjaM ca vikrAntaM rAjasenApati blii| ulmuko nizaThazcaiva jhallI babhruzca vIryavAn / . ardhe vivadamAnaM ca jaghAna pazuvattadA // 13 pRthuzca vipRthuzcaiva samIko'thArimejayaH / / 28 saubhaM daityapuraM svasthaM zAlvaguptaM durAsadam / ete vai balavantazca vRSNivIrAH prahAriNaH / samudrakukSau vikramya pAtayAmAsa mAdhavaH // 14 kathaMcitpANDavAnIkaM zrayeyuH samare sthitAH // 29 aGgAnvaGgAnkaliGgAMzca mAgadhAnkAzikosalAn / AhUtA vRSNivIreNa kezavena mahAtmanA / vatsagargakarUSAMzca puNDAMzcApyajayadraNe // 15 tataH saMzayitaM sarvaM bhavediti matirmama // 30 . AvantyAndAkSiNAtyAMzca pArcatIyAndazerakAn / nAgAyutabalo vIraH kailAsazikharopamaH / kAzmIrakAnaurasakAnpizAcAMzca samandarAn // 16 vanamAlI halI rAmastatra yatra janArdanaH // 31 kAmbojAnvATadhAnAMzca colAnpANDyAMzca saMjaya / yamAhuH sarvapitaraM vAsudevaM dvijAtayaH / trigartAnmAlavAMzcaiva daradAMzca sudurjayAn // 17 api vA hyeSa pANDUnAM yotsyate'rthAya saMjaya // 32 nAnAdigbhyazva saMprAptAntrAtAnazvazakAnprati / sa yadA tAta saMnotpANDavArthAya kezavaH / jitavAnpuNDarIkAkSo yavanAMzca sahAnugAn // 18 na tadA pratyanIkeSu bhavitA tasya kazcana // 33 pravizya makarAvAsaM yAdobhirabhisaMvRtam / yadi sma kuravaH sarve jayeyuH sarvapANDavAn / jigAya varuNaM yuddhe salilAntargataM purA / / 19 vArSNeyo'rthAya teSAM vai gRhNIyAcchanAmuttamam // 34 yudhi pazcajanaM hatvA pAtAlatalavAsinam / tataH sarvAnnaravyAghro hatvA narapatIraNe / pAJcajanyaM hRSIkezo divyaM zaGkhamavAptavAn / 20 kauravAMzca mahAbAhuH kuntyai dadyAtsa mediniim||35 khANDave pArthasahitastoSayitvA hutAzanam / yasya yantA hRSIkezo yoddhA yasya dhanaMjayaH / AgneyamastraM durdharSaM cakraM lebhe mahAbalaH // 21 rathasya tasya kaH saMkhye pratyanIko bhavedrathaH // 36 vainateyaM samAruhya trAsayitvAmarAvatIm / na kenacidupAyena kurUNAM dRzyate jayaH / mahendrabhavanAdvIraH pArijAtamupAnayat // 22 tasmAnme sarvamAcakSva yathA yuddhamavartata // 37 taJca marSitavAJzako jAnaMstasya parAkramam / arjunaH kezavasyAtmA kRSNo'pyAtmA kirITinaH / rAjJAM cApyajitaM kaMcitkRSNeneha na zuzruma // 23 arjune vijayo nityaM kRSNe kIrtizca shaashvtii||38 yacca tanmahadAzcaryaM sabhAyAM mama saMjaya / prAdhAnyena hi bhUyiSThamameyAH kezave guNAH / kRtavAnpuNDarIkAkSaH kastadanya ihArhati / / 24 mohAduryodhanaH kRSNaM yanna vettIha mAdhavam // 39 yaJca bhaktyA prapanno'hamadrAkSaM kRSNamIzvaram / / mohito daivayogena mRtyupAzapuraskRtaH / tanme suviditaM sarvaM pratyakSamiva cAgamat / / 25 / na veda kRSNaM dAzArhamarjunaM caiva pANDavam // 40 nAnto vikramayuktasya buddhyA yuktasya vA punH| / pUrvadevau mahAtmAnau naranArAyaNAvubhau / - 1351 - Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 10. 41 ] mahAbhArate [7. 11. 17 ekAtmAnau dvidhAbhUtau dRzyete mAnavairbhuvi // 41 senApatyena mAM rAjannadya satkRtavAnasi // 3 manasApi hi durdharSoM senAmetAM yshsvinau| sadRzaM karmaNastasya phalaM prApnahi pArthiva / nAzayetAmihecchantI mAnuSatvAttu necchataH // 42 karomi kAmaM kaM te'dya pravRNISva yamicchasi // // yugasyeva viparyAso lokAnAmiva mohanam / tato duryodhanazcintya karNaduHzAsanAdibhiH / bhISmasya ca vadhastAta droNasya ca mhaatmnH|| 43 tamathovAca durdharSamAcArya jayatAM varam // 5 na hyeva brahmacaryeNa na vedAdhyayanena ca / dadAsi cedvaraM mahyaM jIvagrAhaM yudhiSThiram / na kriyAbhina zastreNa mRtyoH kazcidvimucyate // 44 gRhItvA rathinAM zreSThaM matsamIpamihAnaya / / 6 lokasaMbhAvitau vIrau kRtAstrau yuddhadurmadau / tataH kurUNAmAcAryaH zrutvA putrasya te vacaH / bhISmadroNau hatau zrutvA kiM nu jIvAmi saMjaya // senAM praharSayansarvAmidaM vacanamabravIt // 7 yAM tAM zriyamasUyAmaH purA yAtAM yudhiSThire / dhanyaH kuntIsuto rAjA yasya grahaNamicchasi / adya tAmanujAnImo bhISmadroNavadhena ca // 46 na vadhArthaM sudurdharSa varamadya prayAcasi // 8 tathA ca matkRte prAptaH kurUNAmeSa saMkSayaH / kimarthaM ca naravyAghra na vadhaM tasya kAGkSasi / pakAnAM hi vadhe sUta vajrAyante tRNAnyapi // 47 nAzaMsasi kriyAmetAM matto duryodhana dhruvam // 9 ananyamidamaizvaryaM loke prApto yudhiSThiraH / Ahosviddharmaputrasya dveSTA tasya na vidyate / yasya kopAnmaheSvAsau bhISmadroNI nipaatito||48 yadicchasi tvaM jIvantaM kulaM rakSasi cAtmani / / 10 prAptaH prakRtito dharmo nAdharmo mAnavAnprati / atha vA bharatazreSTha nirjitya yudhi pANDavAn / krUraH sarvavinAzAya kAlaH samativartate // 49 rAjyAMzaM pratidattvA ca saubhrAnaM krtumicchsi||11 anyathA cintitA hyA naraistAta manasvibhiH / dhanyaH kuntIsuto rAjA sujAtA cAsya dhImataH / anyathaiva hi gacchanti devAditi matirmama // 50 ajAtazatrutA satyA tasya yatsnihyate bhavAn // 12 tasmAdaparihArye'rthe saMprApte kRcchra uttame / droNena tvevamuktasya tava putrasya bhArata / apAraNIye duzcintye yathAbhUtaM pracakSva me // 51 sahasA niHsRto bhAvo yo'sya nityaM pravartate // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi dazamo'dhyAyaH // 10 // nAkAro gRhituM zakyo bRhaspatisamairapi / tasmAttava suto rAjanprahRSTo vAkyamabravIt // 14 saMjaya uvaac| vadhe kuntIsutasyAjau nAcArya vijayo mama / hanta te varNayiSyAmi sarva pratyakSadarzivAn / hate yudhiSThire pArtho hanyAtsarvAnhi no dhruvm||15 yathA sa nyapatadroNaH sAditaH pANDusRJjayaiH / / 1 / na ca zakyo raNe sarvanihantumamarairapi / senApatitvaM saMprApya bhAradvAjo mhaarthH| ya eva caiSAM zeSaH syAtsa evAsmAnna zeSayet / / madhye sarvasya sainyasya putraM te vAkyamabravIt // 2 satyapratijJe tvAnIte punatena nijite / ytkaurvaannaamRssbhaadaapgeyaadnntrm| . punaryAsyantyaraNyAya kaunteyAstamanuvratAH // 17 -.1352 - 11 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 11. 18 ] droNaparva [7. 12. 12 12 so'yaM mama jayo vyaktaM dIrghakAlaM bhaviSyati / sainyasthAneSu sarveSu vyAghoSitamariMdama // 31 ato na vadhamicchAmi dharmarAjasya karhi cit // 18 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tasya jihmamabhiprAyaM jJAtvA droNo'rthatattvavit / ekAdazo'dhyAyaH // 11 // taM varaM sAntaraM tasmai dadau saMcintya buddhimAn // droNa uvAca / saMjaya uvAca / na ceyudhiSThiraM vIra pAlayedarjuno yudhi / tataste sainikAH zrutvA taM yudhiSThiranigraham / manyasva pANDavaM jyeSThamAnItaM vazamAtmanaH // 20 siMhanAdaravAMzcakrurbANazaGkharavaiH saha // 1 na hi pArtho raNe zakyaH senTrairdevAsurairapi / tattu sarvaM yathA vRttaM dharmarAjena bhArata / pratyudyAtumatastAta naitadAmarSayAmyaham // 21 . AptairAzu parijJAtaM bhAradvAjacikIrSitam // 2 asaMzayaM sa ziSyo me matpUrvazcAstrakarmaNi / tataH sarvAnsamAnAyya bhrAtRRnsainyAMzca sarvazaH / taruNaH kIrtiyuktazca ekAyanagatazca saH // 22 abravIddharmarAjastu dhanaMjayamidaM vacaH // 3 atrANIndrAcca rudrAcca bhUyAMsi samavAptavAn / zrutaM te puruSavyAghra droNasyAdya cikIrSitam / amarSitazca te rAjestena nAmarSayAmyaham // 23 yathA tanna bhavetsatyaM tathA nItirvidhIyatAm // 4 sa cApakramyatAM yuddhAdyenopAyena zakyate / sAntaraM hi pratijJAtaM droNenAmitrakarzana / apanIte tataH pArthe dharmarAjo jitastvayA // 24 taccAntaramamogheSau tvayi tena samAhitam // 5 grahaNaM cejayaM tasya manyase puruSarSabha / sa tvamadya mahAbAho yudhyasva madanantaram / etena cAbhyupAyena dhruvaM grahaNameSyati // 25 yathA duryodhanaH kAmaM nemaM droNAdavApnuyAt // 6 ahaM gRhItvA rAjAnaM satyadharmaparAyaNam / arjuna uvaac| AnayiSyAmi te rAjanvazamadya na saMzayaH // 26 yathA me na vadhaH kArya AcAryasya kathaMcana / yadi sthAsyati saMgrAme muhUrtamapi me'grataH / tathA tava parityAgo na me rAjazcikIrSitaH // 7 apanIte naravyAghra kuntIputre dhanaMjaye // 27 apyevaM pANDava prANAnutsRjeyamahaM yudhi| pratIyAM nAhamAcAryaM tvAM na jahyAM kathaMcana // 8 phalgunasya samakSaM tu na hi pArtho yudhiSThiraH / tvAM nigRhyAhave rAjandhArtarASTro yamicchati / grahItuM samare zakyaH senTrairapi surAsuraiH // 28 na sa taM jIvaloke'sminkAmaM prAptaH kathaMcana // 9 saMjaya uvaac| prapatejhyauH sanakSatrA pRthivI zakalIbhavet / sAntaraM tu pratijJAte rAjJo droNena nigrhe| na tvAM droNo nigRhNIyAjjIvamAne mayi dhruvam // 10 gRhItaM tamamanyanta tava putrAH subAlizAH // 29 yadi tasya raNe sAhyaM kurute vajrabhRtsvayam / pANDaveSu hi sApekSaM droNaM jAnAti te sutaH / / devairvA sahito daityainaM tvAM prApsyatyasau mRdhe // 11 tataH pratijJAsthairyArthaM sa matro bahulIkRtaH // 30 mayi jIvati rAjendra na bhayaM kartumarhasi / tato duryodhanenApi grahaNaM pANDavasya tat / droNAdatrabhRtAM zreSThAtsarvazastrabhRtAmapi // 12 ma. bhA. 170 -_1353 - Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 12. 13] mahAbhArate [7. 13. 12 na smarAmyanRtAM vAcaM na smarAmi parAjayam / / dhRSTadyumnabalaM tUrNaM vyadhamannizitaiH zaraiH // 27 na smarAmi pratizrutya kiMcidapyanapAkRtam // 13 sa dizaH sarvato ruddhA saMvRtya khamajihmagaiH / saMjaya uvaac| pArSato yatra tatraiva mamRde pANDuvAhinIm / / 28 tataH zaGkhAzca bheryazca mRdaGgAzcAnakaiH saha / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi prAvAdyanta mahArAja pANDavAnAM nivezane // 14 dvAdazo'dhyAyaH // 12 // siMhanAdazca saMjajJe pANDavAnAM mahAtmanAm / 13 dhanuAtalazabdazca gaganaspRksubhairavaH // 15 saMjaya uvAca / taM zrutvA zaGkhanirghoSaM pANDavasya mahAtmanaH / tataH sa pANDavAnIke janayaMstumulaM mahat / . tvadIyeSvapyanIkeSu vAditrANyabhijagnire // 16 vyacaratpANDavAndroNo dahankakSamivAnalaH // 1 tato vyUDhAnyanIkAni tava teSAM ca bhArata / nirdahantamanIkAni sAkSAdagnimivotthitam / zanairupeyuranyonyaM yotsyamAnAni saMyuge // 17 dRSTvA rukmarathaM yuddhe samakampanta sRJjayAH // 2 tataH pravavRte yuddhaM tumulaM lomaharSaNam / pratataM cAsyamAnasya dhanuSo'syAzukAriNaH / pANDavAnAM kurUNAM ca droNapAJcAlyayorapi // 18 jyAghoSaH zrUyate'tyarthaM visphUrjitamivAzaneH // 3 yatamAnAH prayatnena dronnaaniikvishaatne| rathinaH sAdinazcaiva nAgAnazvAnpadAtinaH / na zekuH sRJjayA rAjaMstaddhi droNena paalitm||19 raudrA hastavatA muktAH pramathnanti sma saaykaaH||4 tathaiva tava putrasya rathodArAH prahAriNaH / nAnadyamAnaH parjanyaH sAnilaH shucisNkssye| na zekuH pANDavIM senAM pAlyamAnAM kirITinA // 20 azmavarSamivAvarSatparepAmAvahadbhayam / / 5 AstAM te stimite sene rakSyamANe parasparam / vyacaratsa tadA rAjansenAM vikssobhynprbhuH| saMprasupte yathA naktaM vanarAjyau supuSpite // 21 vardhayAmAsa saMtrAsaM zAtravANAmamAnuSam // 6 tato rukmaratho rAjannakeNeva viraajtaa| tasya vidyadivAbhreSu cApaM hemapariSkRtam / varUthinA viniSpatya vyacaratpRtanAntare // 22 bhramadrathAmbude tasmindRzyate sma punaH punaH // 7 tamudyataM rthenaikmaashukaarinnmaahve| sa vIraH satyavAnprAjJo dharmanityaH sudAruNaH / anekamiva saMtrAsAnmenire pANDusaJjayAH // 23 yugAntakAle yanteva raudrAM prAskandayannadIm // 8 tena muktAH zarA ghorA viceruH sarvatodizam / / amarSavegaprabhavAM kravyAdagaNasaMkulAm / trAsayanto mahArAja pANDaveyasya vAhinIm // 24 balaughaiH sarvataH pUrNAM vIravRkSApahAriNIm // 9 madhyaMdinamanuprApto gbhstishtsNvRtH| zoNitodAM rathAvartA hatyazvakRtarodhasam / yathAdRzyata dharmAzustathA droNo'pyadRzyata // 25 kavacoDupasaMyuktAM mAMsapaGkasamAkulAm // 10 na cainaM pANDaveyAnAM kazcicchannoti mAriSa / medomajjAsthisikatAmuSNISavaraphenilAm / vIkSituM samare kruddhaM mahendramiva dAnavAH // 26 / saMgrAmajaladApUrNAM prAsamatsyasamAkulAm // 11 mohayitvA tataH sainyaM bhAradvAjaH pratApavAn / naranAgAzvasaMbhUtAM zaravegaughavAhinIm / - 1354 - Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 13. 12] droNaparva [7. 13. 41 zarIradArazRGgATAM bhujanAgasamAkulAm // 12 bhImaM cakre mahArAja tataH sainyAnyapUjayan // 27 uttamAGgopalatalAM nistriMzajhapasevitAm / sa tanna mamRSe vIraH shtrovijymaahve| rathanAgadopetAM nAnAbharaNanIrajAm // 13 tato'sya gadayA dAntAnhayAnsarvAnapAtayat // 28 mahArathazatAvartI bhUmireNUmimAlinIm / zalyastu nakulaM vIraH svasrIyaM priyamAtmanaH / / mahAvIryavatAM saMkhye sutarAM bhIrudustarAm // 14 vivyAdha prahasanbANairlADayankopayanniva // 29 . zUravyAlasamAkIrNAM prANivANijasevitAm / tasyAzvAnAtapatraM ca dhvajaM sUtamatho dhanuH / chinnacchatramahAhaMsAM mukuTANDajasaMkulAm / / 15 nipAtya nakulaH saMkhye zaGkha dadhmau pratApavAn // 30 cakrakUrmA gadAnakrAM zarakSudrajhaSAkulAm / dhRSTaketuH kRpenAstAJchittvA bahuvidhAJzarAn / - baDagRdhrasRgAlAnAM ghorasaMdhairniSevitAm / / 16 kRpaM vivyAdha saptatyA lakSma caasyaahrtribhiH||31 nihatAnprANinaH saMkhye droNena balinA zaraiH / taM kRpaH zaravarSeNa mahatA samavAkirat / vahantIM pitRlokAya zatazo rAjasattama / / 17 nivArya ca raNe vipro dhRSTaketumayodhayat // 32 zarIrazatasaMbAdhAM kezazaivalazAdvalAm / sAtyakiH kRtavarmANaM nArAcena stanAntare / nadI prAvartayadrAjanbhIrUNAM bhayavardhinIm // 18 viddhA vivyAdha saptatyA punaranyaiH smayanniva // 33 taM jayantamanIkAni tAni tAnyeva bhArata / saptasaptatibhirbhojastaM viddhA nizitaiH shraiH| sarvato'bhyadravandroNaM yudhiSThirapurogamAH // 19 nAkampayata zaineyaM zIghro vAyurivAcalam // 34 tAnabhidravataH zUrAMstAvakA dRDhakArmukAH / senApatiH suzarmANaM zIghraM marmasvatADayat / sarvataH pratyagRhanta tadabhUllomaharpaNam // 20 / sa cApi taM tomareNa jatrudeze atADayat // 35 zatamAyastu zakuniH sahadevaM samAdravat / vaikartanaM tu samare virATaH pratyavArayat / saniyantRdhvajarathaM vivyAdha nizitaiH zaraiH // 21 saha matsyairmahAvIryastadadbhutamivAbhavat // 36 tasya mAdrIsutaH ketuM dhanuH sUtaM hayAnapi / tatpauruSamabhUttatra sUtaputrasya dAruNam / nAtikruddhaH zaraipichattvA paSTyA vivyAdha mAtulam // yatsainyaM vArayAmAsa zeraiH saMnataparvabhiH // 37 saubalastu gadAM gRhya pracaskanda rathottamAt / drupadastu svayaM rAjA bhagadattena saMgataH / sa tasya gadayA rAjarathAtsUtamapAtayat // 23 tayoyuddhaM mahArAja citrarUpamivAbhavat / tatastau virathau rAjangadAhastau mahAbalau / bhUtAnAM trAsajananaM cakrAte'stravizAradau // 38 cikrIDatU raNe zUgai sazRGgAviva parvatau // 24 bhUrizravA raNe rAjanyAjJaseni mhaarthm| droNaH pAJcAlarAjAnaM viddhA dazabhirAzugaiH / mahatA sAyakaughena chAdayAmAsa vIryavAn / / 39 bahubhistena cAbhyastastaM vivyAdha zatAdhikaiH // 25 / zikhaNDI tu tataH kruddhaH saumadattiM vizAM pte| viviMzati bhImaseno viMzatyA nizitaiH shraiH| navatyA sAyakAnAM tu kampayAmAsa bhArata // 40 viddhA nAkampayadvIrastadadbhutamivAbhavat // 26 rAkSasau bhImakarmANau haiDimbAlambusAvubhau / viviMzatistu sahasA vyazvaketuzarAsanam / cakrAte'tyadbhutaM yuddhaM parasparavadhaiSiNau // 41 - 1355 - Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 13. 42] mahAbhArate [7. 13.71 mAyAzatasRjau dRptau mAyAbhiritaretaram / pauravaM patitaM dRSTvA nAmRSyata jayadrathaH // 56 antarhitau ceratustau bhRzaM vismayakAriNau // 42 sa barhiNamahAvAjaM kiGkiNIzatajAlavat / cekitAno'nuvindena yuyudhe tvatibhairavam / carma cAdAya khagaM ca nadanparyapatadrathAt // 57 yathA devAsure yuddhe balazakrau mahAbalau // 43 / tataH saindhavamAlokya kANirutsRjya pauravam / lakSmaNaH kSatradevena vimardamakaroddhRzam / utpapAta rathAttUrNaM zyenavannipapAta ca // 58 yathA viSNuH purA rAjanhiraNyAkSeNa saMyuge // 44 prAsapaTTizanistriMzAzatrubhiH saMpraveritAn / tataH prajavitAzvena vidhivatkalpitena c|| cicchedAthAsinA kArNizcarmaNA saMrurodha ca // 59 rathenAbhyapatadrAjansaubhadraM pauravo nadana // 45 sa darzayitvA sainyAnAM svabAhubalamAtmanaH / / tato'bhiyAya tvarito yuddhAkAGkSI mahAbalaH / tamudyamya mahAkhaDgaM carma cAtha punarbalI // 60 tena cakre mahAddhamabhimanyurariMdamaH // 46 vRddhakSatrasya dAyAdaM pituratyantavairiNam / ' pauravastvatha saubhadraM zaravrAtairavAkirat / sasArAbhimukhaH zUraH zArdUla iva kuJjaram // 61 tasyArjunirdhvajaM chatraM dhanuzcoLAmapAtayat // 47 tau parasparamAsAdya khaDgadantanakhAyudhau / saubhadraH pauravaM tvanyairviddhA saptabhirAzugaiH / hRSTavatsaMprajahAte vyAghrakesariNAviva // 62 pazcabhistasya vivyAdha hayAnsUtaM ca saaykaiH||48 saMpAteSvabhipAteSu nipAteSvasicarmaNoH / tataH saMharSayansenAM siMhavadvinadanmuhuH / na tayorantaraM kazciddadarza narasiMhayoH // 63 samAdattArjunistUrNaM pauravAntakaraM zaram // 49 avakSepo'siniAdaH zastrAntaranidarzanam / dvAbhyAM zarAbhyAM hArdikyazcakarta sazaraM dhanuH / bAhyAntaranipAtazca nirvizeSamadRzyata // 64 tadutsRjya dhanuzchinnaM saubhadraH prviirhaa| bAhyamAbhyantaraM caiva carantau mArgamuttamam / udbabarha sitaM khaDgamAdadAnaH zarAvaram // 50 dadRzAte mahAtmAnau sapakSAviva parvatau // 65 sa tenAnekatAreNa carmaNA kRtahastavat / tato vikSipataH khaDgaM saubhadrasya yazasvinaH / bhrAntAsiracaranmArgAndarzayanvIryamAtmanaH // 51 zarAvaraNapakSAnte prajahAra jayadrathaH / / 66 bhrAmitaM punaruddhAntamAdhUtaM punarucchritam / rukmapakSAntare saktastasmiMzcarmaNi bhaasvre| carmanistriMzayo rAjanirvizeSamadRzyata // 52 / / sindhurAjabalodbhUtaH so'bhajyata mahAnasiH // 67 sa pauravarathasyeSAmAplutya sahasA nadan / bhagnamAjJAya nistriMzamavaplutya padAni SaT / pauravaM rathamAsthAya kezapakSe parAmRzat // 53 so'dRzyata nimeSeNa svarathaM punarAsthitaH // 68 jaghAnAsya padA sUtamasinApAtayaddhRjam / taM kANi samarAnmuktamAsthitaM rathamuttamam / vikSobhyAmbhonidhiM tArkSyastaM nAgamiva cAkSipat // sahitAH sarvarAjAnaH parivatruH samantataH // 69 tamAkalitakezAntaM dadRzuH sarvapArthivAH / tatazcarma ca khaDgaM ca samutkSipya mahAbalaH / ukSANamiva siMhena pAtyamAnamacetanam // 55 nanAdArjunadAyAdaH prekSamANo jayadratham // 70 tamA nivazaM prAptaM kRSyamANamanAthavat / sindhurAjaM parityajya saubhadraH prviirhaa| - 1356 - Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 13. 71] droNaparva [7. 14. 17 tApayAmAsa tatsainyaM bhuvanaM bhAskaro yathA // 71 tasmAdArtAyaneyuddhaM saubhadrasya ca zaMsa me // 3 tasya sarvAyasI zaktiM zalyaH kanakabhUSaNAm / ____ saMjaya uvAca / cikSepa samare ghorAM dIptAmagnizikhAmiva // 72 sAditaM prekSya yantAraM zalyaH sarvAyasIM gadAm / tAmavaplutya jagrAha sakozaM cAkarodasim / samutkSipya nadankruddhaH pracaskanda rathottamAt // 4 vainateyo yathA kANiH patantamuragottamam // 73 taM dIptamiva kAlAgniM daNDahastamivAntakam / tasya lAghavamAjJAya sattvaM cAmitatejasaH / javenAbhyapatadbhImaH pragRhya mahatI gadAm // 5 sahitAH sarvarAjAnaH siMhanAdamathAnadan // 74 saubhadro'pyazaniprakhyAM pragRhya mahatIM gadAm / tatastAmeva zalyasya saubhadraH prviirhaa| ehyehItyabravIcchalyaM yatnAdbhImena vaaritH||6 mumoca bhujavIryeNa vaiDUryavikRtAjirAm // 75 vArayitvA tu saubhadraM bhImasenaH pratApavAn / sA tasya rathamAsAdya nirmuktabhujagopamA / zalyamAsAdya samare tasthau giririvAcalaH // 7 jaghAna sUtaM zalyasya rathAccainamapAtayat // 76 / tathaiva madrarAjo'pi bhImaM dRSTvA mahAbalam / tato virATadrupadau dhRSTaketuryudhiSThiraH / sasArAbhimukhastUrNaM zArdUla iva kuJjaram // 8 sAtyakiH kekayA bhImo dhRSTadyumnazikhaNDinau / tatastUryaninAdAzca zaGkhAnAM ca sahasrazaH / yamau ca draupadeyAzca sAdhu sAdhviti cukruzuH // 77 siMhanAdAzca saMjajurbherINAM ca mahAsvanAH // 9 bANazabdAzca vividhAH siMhanAdAzca puSkalAH / pazyatAM zatazo hyAsIdanyonyasamacetasAm / prAdurAsanharSayantaH saubhadramapalAyinam / pANDavAnAM kurUNAM ca sAdhu sAdhviti nisvnH||10 tannAmRSyanta putrAste zatrovijayalakSaNam // 78 na hi madrAdhipAdanyaH sarvarAjasu bhArata / athainaM sahasA sarve samantAnnizitaiH shraiH| soDhumutsahate vegaM bhImasenasya saMyuge // 11 abhyAkiranmahArAja jaladA iva parvatam // 79 tathA madrAdhipasyApi gadAvegaM mahAtmanaH / teSAM ca priyamanvicchansUtasya ca parAbhavAt / soDhumutsahate loke ko'nyo yudhi vRkodarAt / / 12 ArtAyaniramitraghnaH kruddhaH saubhadramabhyayAt / / 80 paTTairjAmbUnadairbaddhA babhUva janaharSiNI / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi prajajvAla tathAviddhA bhImena mahatI gadA // 13 tryodsho'dhyaayH|| 13 // tathaiva carato mArgAnmaNDalAni ca bhAgazaH / mahAvidyutpratIkAzA zalyasya zuzubhe gadA // 14 dhRtarASTra uvAca / tau vRSAviva nardantau maNDalAni viceratuH / bahUni suvicitrANi dvaMdvayuddhAni saMjaya / AvarjitagadAzRGgAvubhau zalyavRkodarau // 15 tvayoktAni nizamyAhaM spRhayAmi sacakSuSAm / / 1 maNDalAvartamArgeSu gadAviharaNeSu c| AzcaryabhUtaM lokeSu kathayiSyanti mAnavAH / nirvizeSamabhUyuddhaM tayoH puruSasiMhayoH // 16 kurUNAM pANDavAnAM ca yuddhaM devAsuropamam // 2 / tADitA bhImasenena zalyasya mahatI gdaa| na hi me tRptirastIha zRNvato yuddhamuttamam / / sAgnijvAlA mahAraudrA gadAcUrNamazIryata // 17 - a - 1367 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 14. 18 ] mahAbhArate [7. 15.8 tathaiva bhImasenasya dviSatAbhihatA gadA / kSIbavadvihvalo vIro nimeSAtpunarutthitaH / varSApradoSe khadyotairvRto vRkSa ivAbabhau // 18 bhImo'pi sumahAbAhurgadApANiradRzyata // 33 gadA kSiptA tu samare madrarAjena bhArata / tato madrAdhipaM dRSTvA tava putrAH parAGmukham / vyoma saMdIpayAnA sA sasRje pAvakaM bahu // 19 sanAgarathapattyazvAH samakampata mAriSa // 34 tathaiva bhImasenena dviSate preSitA gadA / te pANDavairImAnAstAvakA jitakAzibhiH / tApayAmAsa tatsainyaM maholkA patatI yathA / 20 bhItA dizo'nvapadyanta vAtanunnA ghanA iva // 35 te caivobhe gade zreSThe samAsAdya parasparam / nirjitya dhArtarASTrAstu pANDaveyA mahArathAH / zvasantyau nAgakanyeva sasRjAte vibhAvasum // 21 vyarocanta raNe rAjandIpyamAnA yazasvinaH // 36 nakhairiva mahAvyAghau dantairiva mahAgajI / siMhanAdAnbhRzaM cakruH zaGkhAndadhmuzca harSitAH / tau viceraturAsAdya gadAbhyAM ca parasparam // 22 bherIzca vAdayAmAsurmRdaGgAMzcAnakaiH saha / / 37 tato gadAgrAbhihatau kSaNena rudhirokSitau / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi dadRzAte mahAtmAnau puSpitAviva kiMzukau // 23 caturdazo'dhyAyaH // 14 // zuzruve dilu sarvAsu tayoH puruSasiMhayoH / gadAbhighAtasaMhAdaH zakrAzaniravopamaH // 24 saMjaya uvaac| gadayA madrarAjena savyadakSiNamAhataH / tadvalaM sumahaddINeM tvadIyaM prekSya vIryavAn / nAkampata tadA bhImo bhidyamAna ivAcalaH // 25 dadhAraiko raNe pANDUnvRSaseno'stramAyayA // 1 tathA bhImagadAvegaistADyamAno mahAbalaH / zarA daza dizo muktA vRSasenena mAriSa / / dhairyAnmadrAdhipastasthau vargiririvAhataH // 26 viceruste vinirbhidya naravAjirathadvipAn // 2 ApetaturmahAvegau samucchritamahAgadau / tasya dIptA mahAbANA vinizceruH sahasrazaH / punarantaramArgasthau maNDalAni viceratuH // 27 bhAnoriva mahAbAho grISmakAle marIcayaH // 3 athAplutya padAnyaSTau saMnipatya gajAviva / tenArditA mahArAja rathinaH sAdinastathA / sahasA lohadaNDAbhyAmanyonyamabhijaghnatuH / / 28 nipeturuvyAM sahasA vAtanunnA iva drumAH // 4 tau parasparavegAcca gadAbhyAM ca bhRshaahtau| yaughAMzca rathaughAMzca gajaughAMzca samantataH / yugapatpetaturvIrau kSitAvindradhvajAviva / / 29 apAtayadraNe rAjazatazo'tha sahasrazaH // 5 tato vihvalamAnaM taM niHzvasantaM punaH punaH / dRSTvA tamevaM samare vicarantamabhItavat / zalyamabhyapatattUrNaM kRtavarmA mahArathaH // 30 sahitAH sarvarAjAnaH parivatruH samantataH / / 6 dRSTvA cainaM mahArAja gadayAbhinipIDitam / nAkulistu zatAnIko vRSasenaM samabhyayAt / viceSTantaM yathA nAgaM mUrchayAbhipariplutam / / 31 vivyAdha cainaM dazabhirnArAcairmarmabhedibhiH / / 7 tataH sagadamAropya madrANAmadhipaM ratham / / tasya karNAtmajazcApaM chittvA ketumapAtayat / apovAha raNAttUrNaM kRtavarmA mahArathaH // 32 taM bhrAtaraM parIpsanto draupadeyAH samabhyayuH // 8 - 1358 - Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 15. 9] droNaparva [7. 15. 38 karNAtmajaM shraashckrushcaadRshymnyjsaa| saMvArya tu raNe droNaH kumAraM vai mahAbalaH / tAnnadanto'bhyadhAvanta droNaputramukhA rathAH // 9 zarairanekasAhauH kRtahasto jitaklamaH // 24 chAdayanto mahArAja draupadeyAnmahArathAn / taM zUramAryavratinamastrArthakRtanizramam / zarairnAnAvidhai stUrNaM parvatAJjaladA iva / / 10 cakrarakSamapAmRdgAtkumAraM dvijasattamaH // 25 tAnpANDavAH pratyagRhaMstvaritAH putragRddhinaH / sa madhyaM prApya senAyAH sarvAH paricarandizaH / pAJcAlAH kekayA matsyAH sRJjayAzcodyatAyudhAH // tava sainyasya goptAsIdbhAradvAjo ratharSabhaH // 26 tadyuddhamabhavaddhoraM tumulaM lomaharSaNam / zikhaNDinaM dvAdazabhiviMzatyA cottamaujasam / tvadIyaiH pANDuputrANAM devAnAmiva dAnavaiH // 12 nakulaM paJcabhirviddhA sahadevaM ca saptabhiH // 27 evamuttamasaMrambhA yuyudhuH kurupANDavAH / yudhiSThiraM dvAdazabhirgaupadeyAMtribhitribhiH / parasparamudIkSantaH parasparakRtAgasaH // 13 sAtyaki pazcabhirvidyA matsyaM ca dazabhiH zaraiH / / teSAM dadRzire kopAdvaSyamitatejasAm / vyakSobhayadraNe yodhAnyathAmukhyAnabhidravan / yuyutsUnAmivAkAze patatrivarabhoginAm // 14 abhyavartata saMprepsuH kuntIputraM yudhiSThiram // 29 bhImakarNakRpadroNadrauNipArSatasAtyakaiH / yugaMdharastato rAjanbhAradvAjaM mahAratham / babhAse sa raNoddezaH kAlasUryerivoditaiH / / 15 vArayAmAsa saMkruddhaM vAtoddhRtamivArNavam // 30 tadAsIttumulaM yuddhaM nighnatAmitaretaram / yudhiSThiraM sa viddhA tu zaraiH saMnataparvabhiH / mahAbalAnAM balibhirdAnavAnAM yathA suraiH // 16 yugaMdharaM ca bhallena rathanIDAdapAharat // 31 tato yudhiSThirAnIkamudbhUtArNavanisvanam / tato virATadrupadI kekayAH sAtyakiH ziviH / tvadIyamavadhItsainyaM saMpradrutamahAratham // 17 vyAghradattazca pAJcAlyaH siMhasenazca vIryavAn // 32 tatprabhagnaM balaM dRSTvA zatrubhirbhRzamarditam / ete cAnye ca bahavaH parIpsanto yudhiSThiram / alaM drutena vaH zUrA iti droNo'bhyabhASata // 18 Avatrustasya panthAnaM kirantaH sAyakAnbahUn // 33 tataH zoNahayaH kruddhazcaturdanta iva dvipaH / vyAghradattazca pAJcAlyo droNaM vivyAdha mArgaNaiH / pravizya pANDavAnIkaM yudhiSThiramupAdravat / / 19 pazcAzadbhiH zitai rAjaMstata uccukruzurjanAH // 34 tamavidhyacchitairbANaiH kaGkapatraiyudhiSThiraH / tvaritaM siMhasenastu droNaM viddhA mahAratham / tasya droNo dhanupichattvA taM drutaM samupAdravat // 20 prAhasatsahasA hRSTastrAsayandai yatavratam // 35 cakrarakSaH kumArastu pAJcAlAnAM yazaskaraH / tato visphArya nayane dhanurdhyAmavamRjya ca / dadhAra droNamAyAntaM veleva saritAM patim // 21 talazabdaM mahatkRtvA droNastaM samupAdravat // 36 droNaM nivAritaM dRSTvA kumAreNa dvijarSabham / tatastu siMhasenasya ziraH kAyAtsakuNDalam / siMhanAdaravo hyAsItsAdhu sAdhviti bhASatAm // 22 / vyAghradattasya cAkramya bhallAbhyAmaharaddhalI // 37 kumArastu tato droNaM sAyakena mahAhave / tAnpramRdya zaravrAtaiH pANDavAnAM mahArathAn / vivyAdhorasi saMkruddhaH siMhavaccAnadambhuhuH / / 23 / yudhiSThirasamabhyAze tasthau mRtyurivAntakaH // 38 - 1359 - Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 15. 39 ] mahAbhArate [7. 16. 12 da tato'bhavanmahAzabdo rAjanyaudhiSThire ble| citre rathe pANDusuto babhAse hRto rAjeti yodhAnAM samIpasthe yatavrate // 39 nakSatracitre viyatIva candraH // 52 . abruvansainikAstatra dRSTvA droNasya vikramam / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi adya rAjA dhArtarASTraH kRtArtho vai bhaviSyati / paJcadazo'dhyAyaH // 15 // AgamiSyati no nUnaM dhArtarASTrasya saMyuge // 40 // samAptaM droNAbhiSekaparva // evaM saMjalpatAM teSAM tAvakAnAM mhaarthH|| AyAjavena kaunteyo rathaghoSeNa nAdayan // 41 saMjaya uvAca / zoNitodAM rathAvartI kRtvA vizasane nadIm / te sene zibiraM gatvA nyavizetAM vizAM pate / zUrAsthicayasaMkIrNAM pretakUlApahAriNIm / / 42 yathAbhAgaM yathAnyAyaM yathAgulmaM ca sarvazaH / / 1 tAM zaraughamahAphenAM prAsamatsyasamAkulAm / kRtvAvahAraM sainyAnAM droNaH prmdurmnaaH| nadImuttIrya vegena kurUnvidrAvya pANDavaH // 43 duryodhanamabhiprekSya savrIDamidamabravIt // 2 tataH kirITI sahasA droNAnIkamupAdravat / uktametanmayA pUrvaM na tiSThati dhanaMjaye / chAdayanniSujAlena mahatA mohayanniva // 44 zakyo grahItuM saMgrAme devairapi yudhiSThiraH // 3 zIghramabhyasyato bANAnsaMdadhAnasya cAnizam / iti tadvaH prayatatAM kRtaM pArthena sNyuge| nAntaraM dadRze kazcitkaunteyasya yazasvinaH // 45 mAtizaGkIrvaco mahyamajeyau kRSNapANDavau // 4 na dizo nAntarikSaM ca na dyaurnaiva ca medinii| apanIte tu yogena kenacicchetavAhane / adRzyata mahArAja bANabhUtamivAbhavat // 46 / tata eSyati te rAjanvazamadya yudhiSThiraH // 5 / mAdRzyata tadA rAjaMstatra kiMcana sNyuge| kazcidAhvayatA saMkhye dezamanyaM prkrsstu| bANAndhakAre mahati kRte gANDIvadhanvanA // 47 tamajitvA tu kaunteyo na nivartetkathaMcana // 6 sUrye cAstamanuprApte rajasA cAbhisaMvRte / etasminnantare zUnye dharmarAjamahaM nRp| nAjJAyata tadA zatrurna suhRnna ca kiMcana // 48 grahISyAmi camU bhittvA dhRSTadyumnasya pazyataH // 7 tato'vahAraM cakruste droNaduryodhanAdayaH / arjunena vihInastu yadi notsRjate raNam / tAnviditvA bhRzaM trastAnayuddhamanasaH parAn // 49 mAmupAyAntamAlokya gRhItamiti viddhi tam // 8 svAnyanIkAni bIbhatsuH zanakairavahArayat / evaM te sahasA rAjandharmaputraM yudhiSThiram / sato'bhituSTuvuH pArthaM prahRSTAH pANDusRJjayAH / samAneSyAmi sagaNaM vazamadya na saMzayaH // 9 pAzcAlAzca manojJAbhirvAgbhiH suurymivrssyH|| 50 yadi tiSThati saMgrAme muhUrtamapi pANDavaH / evaM svazibiraM prAyAjjitvA zatrUndhanaMjayaH / athApayAti saMgrAmAdvijayAttadviziSyate // 10 pRSThataH sarvasainyAnAM mudito vai sakezavaH // 51 / droNasya tu vacaH zrutvA trigrtaadhiptisttH| masAragalvarkasuvarNarUpyai bhrAtRbhiH sahito rAjannidaM vacanamabravIt // 11 vanapravAlasphaTikaizca mukhyaiH / vayaM vinikRtA rAjansadA gaannddiivdhnvnaa| - 1360 - Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 16. 12] . droNaparva [7. 16. 41 anAgaHsvapi cAgaskRdasmAsu bharatarSabha / / 12 / tasminnagnau tadA cakruH pratijJAM dRddhnishcyaaH|| 27 te vayaM smrmaannaastaanvinikaaraanpRthgvidhaan| zRNvatAM sarvabhUtAnAmuccairvAcaH sma menire / krodhAgninA dahyamAnA na zemahi sadA nishaaH||13 dhRtvA dhanaMjayavadhe pratijJAM cApi cakrire // 28 sa no divyAstrasaMpannazcakSurviSayamAgataH / ye vai lokAzcAnRtAnAM ye caiva brahmaghAtinAm / kartAraH sma vayaM sarvaM yaJcikIrSAma hRdgatam // 14 / pAnapasya ca ye lokA gurudAraratasya ca // 29 bhavatazca priyaM yatsyAdasmAkaM ca yazaskaram / brahmasvahAriNazcaiva rAjapiNDApahAriNaH / vayamenaM haniSyAmo nikRSyAyodhanAdvahiH / / 15. zaraNAgataM ca tyajato yAcamAnaM tathA prataH // 30 adyAstvanarjunA bhUmiratrigartAtha vA punaH / agAradAhinAM ye ca ye ca gAM nighnatAmapi / satyaM te pratijAnImo naitanmithyA bhvissyti||16 apacAriNAM ca ye lokA ye ca brahmadviSAmapi / / evaM satyarathazcoktvA satyadharmA ca bhArata / jAyAM ca RtukAle vai ye mohAdabhigacchatAm / satyavarmA ca satyeSuH satyakarmA tathaiva ca // 17 zrAddhasaMgatikAnAM ca ye cApyAtmApahAriNAm // 32 sahitA bhrAtaraH paJca rathAnAmayutena c| nyAsApahAriNAM ye ca zrutaM nAzayatAM ca ye| nyavartanta mahArAja kRtvA zapathamAhave // 18 kopena yudhyamAnAnAM ye ca nIcAnusAriNAm // 33 mAlavAstuNDikerAzca rathAnAmayutaistribhiH / nAstikAnAM ca ye lokA ye'gnihorApitRRtyajAm / suzarmA ca naravyAghrastrigartaH prasthalAdhipaH // 19 tAnApnuyAmahe lokAnye ca pApakRtAmapi // 34 mAcellakailalitthaizca sahito madrakairapi / yadyahatvA vayaM yuddhe nivartema dhanaMjayam / sthAnAmayutenaiva so'zapaddhAtRbhiH saha / / 20 tena cAbhyarditAstrAsAdbhavema hi parAGmukhAH / / 35 nAnAjanapadebhyazca rathAnAmayutaM punaH / yadi tvasukaraM loke karma kuryAma sNyuge| samutthitaM viziSTAnAM saMzapArthamupAgatam // 21 iSTAnpuNyakRtAM lokAnprApnuyAma na saMzayaH // 36 tato jvalanamAdAya hutvA sarve pRthakpRthak / evamuktvA tato rAjaste'bhyavartanta saMyuge / jagRhuH kuzacIrANi citrANi kavacAni ca // 22 Ahvayanto'rjunaM vIrAH pitRjuSTAM dizaM prati // 37 te ca baddhatanutrANA ghRtAktAH kuzacIriNaH / maurvI mekhalino vIrAH sahasrazatadakSiNAH / / 23 AhUtastairnaravyAgheH pArthaH prpurNjyH| yajvAnaH putriNo lokyAH kRtakRtyAstanutyajaH / dharmarAjamidaM vAkyamapadAntaramabravIt // 38 yokSyamANAstadAtmAnaM yazasA vijayena ca / / 24 AhUto na nivarteyamiti me vratamAhitam / brahmacaryazrutimukhaiH RtubhizcAptadakSiNaiH / saMzaptakAzca mAM rAjannAhvayanti punaH punaH // 39 prApya lokAnsuyuddhena kSiprameva yiyAsavaH // 25 eSa ca bhrAtRbhiH sArdhaM suzarmAhvayate raNe / brAhmaNAMstarpayitvA ca niSkAndattvA pRthakpRthak / vadhAya sagaNasyAsya mAmanujJAtumarhasi // 40 gAzca vAsAMsi ca punaH samAbhASya parasparam // 26 naitacchanomi saMsoDhumAhvAnaM puruSarSabha / prajvAlya kRSNavamAnamupAgamya raNe vratam / satyaM te pratijAnAmi hatAnviddhi parAnyudhi // 41 ma.bhA. 171 - 1361 - Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 16. 42] mahAbhArate [7. 17. 19 yudhiSThira uvaac| kiMcidabhyutsmayankRSNamidaM vacanamabravIt // 4 zrutametattvayA tAta yadroNasya cikIrSitam / pazyaitAndevakImAtarmumUrSunadya saMyuge / yathA tadanRtaM tasya bhavettadvatsamAcara // 42 bhrAtRsdaigartakAnevaM roditavye praharSitAn // 5 droNo hi balavAJzUraH kRtAstrazca jitazramaH / atha vA harSakAlo'yaM traigartAnAmasaMzayam / pratijJAtaM ca tenaitagRhaNaM me mahAratha // 43 kunarairduravApAnhi lokAnprApsyantyanuttamAn // 6 arjuna uvAca / evamuktvA mahAbAhurhRSIkezaM tato'rjunaH / ayaM vai satyajidrAjannadya te rakSitA yudhi / AsasAda raNe vyUDhAM traigartAnAmanIkinIm // 7 dhriyamANe hi pAzcAlye nAcAryaH kaammaapsyti|| sa devadattamAdAya zaGkha hemapariSkRtam / hate tu puruSavyAghra raNe satyajiti prbho| dadhmau vegena mahatA phalganaH pryndishH||8 sarvairapi sametairvA na sthAtavyaM kathaMcana // 45 tena zabdena vitrastA saMzaptakavarUthinI / saMjaya uvAca / nizceSTAvasthitA saMkhye azmasAramayI yathA // 9 anujJAtastato rAjJA pariSvaktazca phalgunaH / vAhAsteSAM vivRttAkSAH stabdhakarNazirodharAH / premNA dRSTazca bahudhA AziSA ca prayojitaH // 46 viSTabdhacaraNA mUtraM rudhiraM ca prasuvuH // 10 vihAyainaM tataH pArthastrigartAnpratyayAvalI / upalabhya ca te saMjJAmavasthApya ca vAhinIm / kSudhitaH kSudvighAtArthaM siMho mRgagaNAniva // 47 yugapatpANDuputrAya cikSipuH kaGkapatriNaH // 11 tato dauryodhanaM sainyaM mudA paramayA yutam / tAnyarjunaH sahasrANi daza paJcaiva cAzugaiH / gate'rjune bhRzaM kruddhaM dharmarAjasya nigrahe // 48 anAgatAnyeva zaraizcicchedAzuparAkramaH // 12 tato'nyonyena te sene samAjagmaturojasA / tato'rjunaM zitairbANairdazabhirdazabhiH punaH / gaGgAsarayvorvegena prAvRSIvolbaNodake // 49 pratyavidhyastataH pArthastAnavidhyatribhitribhiH // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi ekaikastu tataH pArthaM rAjanvivyAdha paJcabhiH / SoDazo'dhyAyaH // 16 // sa ca tAnprativivyAdha dvAbhyAM dvAbhyAM parAkramI // bhUya eva tu saMrabdhAste'rjunaM sahakezavam / saMjaya uvaac| ApUrayazaraistIkSNaistaTAkamiva vRSTibhiH // 15 tataH saMzaptakA rAjansame deze vyavasthitAH / tataH zarasahasrANi prApatannarjunaM prati / vyUhyAnIkaM rathaireva candrArdhAkhyaM mudAnvitAH / / 1 bhramarANAmiva vAtAH phulladrumagaNe vane // 16 te kirITinamAyAntaM dRSTvA harSeNa mAriSa / tataH subAhutriMzadbhiradrisAramayairdRDhaiH / udakrozannaravyAghrAH zabdena mahatA tadA // 2 avidhyadiSubhirgADhaM kirITe savyasAcinam // 17 sa zabdaH pradizaH sarvA dizaH khaM ca smaavRnnot| taiH kirITI kiriittshempukhairjihmgaiH| AvRtatvAcca lokaraya nAsIttatra pratisvanaH // 3 zAtakumbhamayApIDo babhau yUpa ivocchitaH // 18 atIva saMprahRSTAMstAnupalabhya dhnNjyH| hastAvApaM subAhostu bhallena yudhi pANDavaH / - 1362 - Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 17. 19 ] droNaparva [7. 18. 16 ciccheda taM caiva punaH zaravarSairavAkirat // 19 vAsudevaM mahAtmAnamarjunaH samabhASata // 1 tataH suzarmA dazabhiH surathazca kirITinam / codayAzvAnhRSIkeza saMzaptakagaNAnprati / sudharmA sudhanuzcaiva subAhuzca samarpayan // 20 naite hAsyanti saMgrAmaM jIvanta iti me matiH // 2 tAMstu sarvAnpRthagbANairvAnarapravaradhvajaH / pazya me'srabalaM ghoraM bAhvoriSvasanasya ca / pratyavidhyaddhajAMzcaiSAM bhallaizciccheda kAzcanAn // 21 adyatAnpAtayiSyAmi kruddho rudraH pazaniva // 3 sudhanvano dhanuzchittvA hayAnvai nyavadhIccharaiH / / tataH kRSNaH smitaM kRtvA pariNandya zivena tam / athAsya sazirastrANaM ziraH kAyAdapAharat // 22 prAvezayata durdharSo yatra yatraicchadarjunaH // 4 tasmiMstu patite vIre trastAstasya padAnugAH / babhrAje sa ratho'tyarthamuhyamAno raNe tdaa| vyadravanta bhayAdbhItA yena dauryodhanaM balam // 23 uhyamAnamivAkAze vimAnaM pANDurairhayaiH // 5 tato jaghAna saMkruddho vAsavistAM mahAcamUm / maNDalAni tatazcakre gatapratyAgatAni ca / zarajAlairavicchinnastamaH sUrya ivAMzubhiH // 24 / yathA zakraratho rAjanyuddhe devAsure purA // 6 tato bhagne bale tasminviprayAte samantataH / atha nArAyaNAH kruddhA vividhAyudhapANayaH / savyasAcini saMkruddhe traiganbhiyamAvizat // 25 chAdayantaH zaravrAtaiH parivatrurdhanaMjayam // 7 te vadhyamAnAH pArthena zaraiH saMnataparvabhiH / adRzyaM ca muhUrtena cakruste bharatarSabha / amuhyaMstatra tatraiva trastA mRgagaNA iva // 26 kRSNena sahitaM yuddhe kuntIputraM dhanaMjayam // 8 tatastrigartarAT kruddhastAnuvAca mahArathAn / kruddhastu phalgunaH saMkhye dviguNIkRtavikramaH / alaM drutena vaH zUrA na bhayaM kartumarhatha // 27 gANDIvamupasaMmRjya tUrNaM jagrAha saMyuge // 9 zaptvA tu zapathAnghorAnsarvasainyasya pazyataH / baddhvA ca bhRkuTI vaktre krodhasya pratilakSaNam / gatvA dauryodhanaM sainyaM kiM vai vakSyatha mukhyagAH // devadattaM mahAzaGkha pUrayAmAsa pANDavaH // 10 nAvahAsyAH kathaM loke karmaNAnena sNyuge| athAstramarisaMghannaM tvASTramabhyasyadarjunaH / bhavema sahitAH sarve nivartadhvaM yathAbalam // 29 tato rUpasahasrANi prAdurAsanpRthakpRthak // 11 evamuktAstu te rAjannudakrozanmuhurmuhuH / AtmanaH pratirUpaistairnAnArUpairvimohitAH / zaGkhAMzca dadhmire vIrA harSayantaH parasparam // 30 anyonyamarjunaM matvA svamAtmAnaM ca jagnire // 12 tataste saMnyavartanta saMzaptakagaNAH punaH / ayamarjuno'yaM govinda imau yAdavapANDavau / nArAyaNAzca gopAlAH kRtvA mRtyuM nivartanam // 31 iti bruvANAH saMmUDhA jaghnuranyonyamAhave // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi mohitAH paramAstreNa kSayaM jagmuH parasparam / saptadazo'dhyAyaH // 17 // azobhanta raNe yodhAH puSpitA iva kiMzukAH // 14 tataH zarasahasrANi tairvimuktAni bhasmasAt / saMjaya uvAca / kRtvA tadatraM tAnvIrAnanayadyamasAdanam // 15 dRSTvA tu saMnivRttAMstAnsaMzaptakagaNAnpunaH / atha prahasya biibhtsullitthaanmaalvaanpi| . - 1363 - Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 18. 16 ] mahAbhArate [7. 19.5 mAcellakAstrigartAzca yaudheyAMzcArdayaccharaiH / / 16 / sArohAraturagAH petuH pArthabANahatAH kSitau // 31 te vadhyamAnA vIreNa kSatriyAH kAlacoditAH / vipraviddhAsinakharAzchinnavarmaSTrizaktayaH / vyasRjazaravarSANi pArthe nAnAvidhAni ca // 17 pattayazchinnavarmANaH kRpaNaM zerate hatAH / / 32 tato naivArjunastatra na ratho na ca kezavaH / tairhatairhanyamAnaizca patadbhiH patitairapi / pratyadRzyata ghoreNa zaravarSeNa saMvRtaH // 18 bhramadbhirniSTanadbhizca ghoramAyodhanaM babhau // 33 tataste labdhalakSyatvAdanyonyamabhicukruzuH / rajazca mahadudbhUtaM zAntaM rudhiravRSTibhiH / hatau kRSNAviti prItA vAsAMsyAdudhuvustadA // 19 | mahI cApyabhavadurgA kabandhazatasaMkulA // 34 bherImRdaGgazaGkhAMzca dadhmurvIrAH sahasrazaH / tadvabhau raudrabIbhatsaM bIbhatsoryAnamAhave / siMhanAdaravAMzcogrAMzcakrire tatra mAriSa // 20 / AkrIDa iva rudrasya nataH kAlAtyaye pazUna // 35 tataH prasiSvide kRSNaH khinnazvArjunamabravIt / te vadhyamAnAH pArthena vyAkulAzvarathadvipAH / kAsi pArtha na pazye tvAM kaccijjIvasi zatruhan // tamevAbhimukhAH kSINAH zakrasyAtithitAM gtaaH||36 tasya taM mAnuSaM bhAvaM bhAvajJo''jJAya pANDavaH / sA bhUmirbharatazreSTha nihataistairmahArathaiH / / vAyavyAstreNa tairastAM zaravRSTimapAharat // 22 AstIrNA saMbabhau sarvA pretIbhUtaiH samantataH // 37 tataH saMzaptakavAtAnsAzvadviparathAyudhAn / etasminnantare caiva pramatte savyasAcini / uvAha bhagavAnvAyuH zuSkaparNacayAniva // 23 vyUDhAnIkastato droNo yudhiSThiramupAdravat / / 38 uhyamAnAstu te rAjanbahvazobhanta vaayunaa| taM pratyagRhaMstvaritA vyUDhAnIkAH prahAriNaH / praDInAH pakSiNaH kAle vRkSebhya iva mAriSa // 24 / yudhiSThiraM parIpsantastadAsIttumulaM mahat // 39 tAMstathA vyAkulIkRtya tvaramANo dhnNjyH|| iti zrImahAbhArate droNaparvaNi jaghAna nizitairbANaiH sahasrANi zatAni ca // 25 .. aSTAdazo'dhyAyaH // 18 // zirAMsi bhallairaharadvAhUnapi ca sAyudhAn / hastihastopamAMzcorUzarairuAmapAtayat // 26 saMjaya uvaac| pRSThacchinnAnvicaraNAnvimastiSkekSaNAmulIn / pariNAmya nizAM tAM tu bhAradvAjo mahArathaH / nAnAGgAvayavai nAMzcakArArIndhanaMjayaH / / 27 bahUktvA ca tato rAjanarAjAnaM ca suyodhanam // 1 gandharvanagarAkArAnvidhivatkalpitArathAn / vidhAya yogaM pArthena saMzaptakagaNaiH saha / zarairvizakalIkurvazcake vyazvarathadvipAn // 28 niSkrAnte ca raNAtpArthe saMzaptakavadhaM prati // 2 muNDatAlavanAnIva tatra tatra cakAzire / vyUDhAnIkastato droNaH pANDavAnAM mahAcamUm / chinnadhvajarathatrAtAH kecitkecitkacitkacit // 29 abhyayAdbharatazreSTha dharmarAjajighRkSayA / / 3 sottarAyudhino nAgAH sptaakaangkushaayudhaaH| vyUhaM dRSTvA supaNaM tu bhAradvAjakRtaM tadA / petuH zakrAzanihatA drumavanta ivAcalAH // 30 vyUhena maNDalArdhena pratyavyUhayudhiSThiraH // 4 cAmarApIDakavacAH srastAtranayanAsavaH / mukhamAsItsuparNasya bhAradvAjo mahArathaH / - 1364 - Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 19. 5] droNaparva [7. 19. 34 ziro duryodhano rAjA sodayaH sAnugaiH saha // 5 samanvitaH pArvatIyaiH zakro devagaNairiva // 20 cakSuSI kRtavarmA ca gautamazcAsyatAM vrH| tato yudhiSThiraH prekSya vyUhaM tamatimAnuSam / bhUtavarmA kSemazarmA karakarSazca vIryavAn // 6 ajayyamaribhiH saMkhye pArSataM vAkyamabravIt // 21 kaliGgAH siMhalAH prAcyAH zUrAbhIrA dazerakAH / brAhmaNasya vazaM nAhamiyAmadya yathA prbho| zakA yavanakAmbojAstathA haMsapadAzca ye // 7 pArAvatasavarNAzva tathA nItirvidhIyatAm // 22 grIvAyAM zUrasenAzca daradA madrakekayAH / / dhRSTadyumna uvAca / gajAzvarathapattyaughAstasthuH zatasahasrazaH // 8 droNasya yatamAnasya vazaM naiSyasi suvrata / bhUrizravAH zalaH zalyaH somadattazca bAhnikaH / ahamAvArayiSyAmi droNamadya sahAnugam // 23 akSauhiNyA vRtA vIrA dakSiNaM pakSamAzritAH // 9 mayi jIvati kauravya nodvegaM kartumarhasi / vindAnuvindAvAvantyau kAmbojazca sudakSiNaH / / na hi zakto raNe droNo vijetuM mAM kathaMcana // 24 vAmaM pakSaM samAzritya droNaputrAgragAH sthitAH // 10 saMjaya uvAca / pRSThe kaliGgAH sAmbaSThA mAgadhAH pauNDramadrakAH / evamuktvA kiranbANAndrupadasya suto blii| gAndhArAH zakuniprAgyAH pArvatIyA vsaatyH||11 pArAvatasavarNAzvaH svayaM droNamupAdravat // 25 pucche vaikartanaH karNaH saputrajJAtibAndhavaH / aniSTadarzanaM dRSTvA dhRSTadyumnamavasthitam / mahatyA senayA tasthau nAnAdhvajasamutthayA // 12 kSaNenaivAbhavadroNo nAtihRSTamanA iva / / 26 jayadratho bhImarathaH sAMyAtrikasabho jayaH / taM tu saMprekSya putraste durmukhaH zatrukarzanaH / bhUmijayo vRSanAtho naiSadhazca mahAbalaH // 13 priyaM cikIrSandroNasya dhRSTadyumnamavArayat // 27 vRtA balena mahatA brahmalokapuraskRtAH / sa saMprahArastumulaH samarUpa ivAbhavat / vyUhasyopari te rAjansthitA yuddhavizAradAH / / 14 pArSatasya ca zUrasya durmukhasya ca bhArata // 28 droNena vihito vyUhaH padAtyazvarathadvipaiH / pArSataH zarajAlena kSipraM pracchAdya durmukham / vAtodbhUtArNavAkAraH pravRtta iva lakSyate // 15 bhAradvAjaM zaraugheNa mahatA samavArayat // 29 tasya pakSaprapakSebhyo niSpatanti yuyutsavaH / / droNamAvAritaM dRSTvA bhRzAyastastavAtmajaH / savidyutstanitA meghAH sarvadigbhya ivoSNage // 16 nAnAliGgaiH zaravrAtaiH pArSataM samamohayat / / 30 tasya prAgjyotiSo madhye vidhivatkalpitaM gajam / tayorviSaktayoH saMkhye paanycaalykurumukhyyoH| AsthitaH zuzubhe rAjannaMzumAnudaye yathA // 17 droNo yaudhiSThiraM sainyaM bahudhA vyadhamaccharaiH / / 31 mAlyadAmavatA rAjA zvetacchatreNa dhAryatA / anilena yathAbhrANi vicchinnAni samantataH / kRttikAyogayuktena paurNamAsyAmivendunA // 18 tathA pArthasya sainyAni vicchinnAni kvacitkacit // nIlAJjanacayaprakhyo madAndho dvirado babhau / muhUrtamiva tadyuddhamAsInmadhuradarzanam / abhivRSTo mahAmedhairyathA syAtparvato mahAn // 19 tata unmattavadrAjannimaryAdamavartata // 33 nAnAnRpatibhirvI rairvividhAyudhabhUSaNaiH / naiva sve na pare rAjannajJAyanta parasparam / -1365 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 19. 34 ] mahAbhArate [7. 19.4 anumAnena saMjJAbhiyuddhaM tatsamavartata // 34 peturArtasvaraM kRtvA tadA vizasane gajAH // 49 cUDAmaNiSu niSkeSu bhUSaNeSvasicarmasu / teSAM zailopamaiH kAyairnipatadbhiH samantataH / teSAmAdityavarNAbhA marIcyaH pracakAzire // 35 AhatA sahasA bhUmizcakampe ca nanAda ca // 50 tatprakIrNapatAkAnAM rathavAraNavAjinAm / sAditaiH sagajArohaiH sapatAkaiH samantataH / balAkAzabalAbhrAbhaM dadRze rUpamAhave // 36 / mAtaGgaiH zuzubhe bhUmirvikIrNairiva parvataiH // 51 narAneva narA janurudagrAzca hayA hayAn / gajasthAzca mahAmAtrA nirbhinnahRdayA raNe / rathAMzca rathino janurvAraNA varavAraNAn // 37 rathibhiH pAtitA bhallairvikIrNAGkuzatomarAH // 52 samucchitapatAkAnAM gajAnAM paramadvipaiH / krauJcavadvinadanto'nye nArAcAbhihatA gajAH / / kSaNena tumulo ghoraH saMgrAmaH samavartata // 38 . parAnsvAMzcApi mRdgantaH paripeturdizordaza / / 53 teSAM saMsaktagAtrANAM karSatAmitaretaram / gajAzvarathasaMghAnAM zarIraughasamAvRtA / / " dantasaMghAtasaMgharSAtsadhUmo'gnirajAyata // 39 babhUva pRthivI rAjanmAMsazoNitakardamA // 54 viprakIrNapatAkAste viSANajanitAgnayaH / pramathya ca viSANApraiH samutkSipya ca vAraNaiH / babhUvuH khaM samAsAdya savidyuta ivAmbudAH // 40 sacakrAzca vicakrAzca sthaireva mahArathAH / / 55 vikSaradbhirnadadbhizca nipatadbhizca vAraNaiH / rathAzca rathibhihInA nirmanuSyAzca vAjinaH / saMbabhUva mahI kIrNA meghaidyauriva zAradI // 41 hatArohAzca mAtaGgA dizo jagmuH zarAturAH // 56 teSAmAhanyamAnAnAM bANatomaravRSTibhiH / jaghAnAtra pitA putraM putrazca pitaraM tthaa| vAraNAnAM ravo jajJe meghAnAmiva saMplave // 42 ityAsIttumulaM yuddhaM na prajJAyata kiMcana // 57 tomarAbhihatAH kecidbANaizca paramadvipAH / A gulphebhyo'vasIdanta narAH zoNitakardame / vitresuH sarvabhUtAnAM zabdamevApare'vrajana // 43 dIpyamAnaiH parikSiptA dAvairiva mahAdrumAH // 58 viSANAbhihatAzcApi kecittatra gajA gajaiH / zoNitaiH sicyamAnAni, vastrANi kavacAni c| cakrurArtasvaraM ghoramutpAtajaladA iva // 44 chatrANi ca patAkAzca sarvaM raktamadRzyata / / 59 pratIpaM hriyamANAzca vAraNA varavAraNaiH / hayaughAzca rathaughAzca naraughAzca nipAtitAH / unmathya punarAjaguH preritAH paramAGkuzaiH // 45 saMvRtAH punarAvRttA bahudhA rathanemibhiH / / 60 mahAmAtrA mahAmAtraistADitAH shrtomraiH|| sa gajaughamahAvegaH parAsunarazaivalaH / 'gajebhyaH pRthivIM jagmurmuktapraharaNAGkuzAH // 46 rathaughatumulAvartaH prababhau sainyasAgaraH // 61 nirmanuSyAzca mAtaGgA vinadantastatastataH / taM vAhanamahAnaubhiryodhA jayadhanaiSiNaH / 'chinnAbhrANIva saMpetuH saMpravizya parasparam // 47 avagAhyAvamajanto naiva mohaM pracakrire // 62 hatAnparivahantazca yantritAH paramAyudhaiH / zaravobhivRSTeSu yodheSvajitalakSmasu / dizo jagmurmahAnAgAH kecidekacarA iva // 48 / na hi svacittatAM lebhe kazcidAhatalakSaNaH // 63 tADitAstADyamAnAzca tomaraTiMparazvadhaiH / | vartamAne tathA yuddhe ghorarUpe bhayaMkare / -1366 - Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 19. 64 ] droNaparva [7. 20. 28: 20 mohayitvA parAndroNo yudhiSThiramupAdravat // 64 tatastasya vinAzAya satvaraM vyasRjaccharAn // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi hayAndhvajaM dhanurmuSTimubhau ca paarnnisaarthii| ekonaviMzo'dhyAyaH // 19 // avAkirattato droNaH zaravarSeH sahasrazaH // 14 : tathA saMchidyamAneSu kAmukeSu punaH punH| saMjaya uvAca / pAzcAlyaH paramAstrajJaH zoNAzvaM samayodhayat // 15: tato yudhiSThiro droNaM dRSTvAntikamupAgatam / sa satyajitamAlakSya tathodIrNaM mhaahve| mahatA zaravarSeNa pratyagRhNAdabhItavat // 1 ardhacandreNa ciccheda zirastasya mahAtmanaH // 16; tato halahalAzabda AsIdyaudhiSThire ble| tasminhate mahAmAtre pAJcAlAnAM rthrssbhe| jighRkSati mahAsiMhe gajAnAmiva yUthapam / / 2 apAyAjavanairazveNAtrasto yudhiSThiraH // 17 dRSTvA droNaM tataH zUraH satyajitsatyavikramaH / pAJcAlAH kekayA mtsyaashcedikaaruusskoslaaH| yudhiSThiraM pariprepsumAcArya samupAdravat // 3 yudhiSThiramudIkSanto hRSTA droNamupAdravan // 18 : tata AcAryapAzcAlyau yuyudhAte parasparam / tato yudhiSThiraprepsurAcAryaH shtrupuughaa| vikSobhayantau tatsainyamindravairocanAviva // 4 vyadhamattAnyanIkAni tUlarAzimivAnilaH // 19 : tataH satyajitaM tIkSNairdazabhirmarmabhedibhiH / nirdahantamanIkAni tAni tAni punaH punH| avidhyacchIghramAcAryadichattyAsya sazaraM dhanuH // 5 droNaM matsyAdavarajaH zatAnIko'bhyavartata // 20 / sa zIghrataramAdAya dhanuranyatpratApavAn / sUryarazmipratIkAzaiH karmAraparimArjitaiH / droNaM so'bhijaghAnAzu viMzadbhiH kaGkapatribhiH / / 6 SabhiH sasUtaM sahayaM droNaM vivAnadadbhuzam // 21 : jJAtvA satyajitA droNaM grasyamAnamivAhave / tasya nAnadato droNaH ziraH kAyAtsakuNDalam / / vRkaH zarazataistIkSNaiH pAJcAlyo droNamardayat // 7 kSureNApAharattUrNaM tato matsyAH pradudruvuH // 22 saMchAdyamAnaM samare droNaM dRSTvA mahAratham / matsyAJjitvAjayaccedInkArUSAnkekayAnapi / / cukruzuH pANDavA rAjanvastrANi dudhuvuzca ha // 8 pAJcAlAnsRJjayAnpANDUnbhAradvAjaH punaH punaH // 23 vRkastu paramakruddho droNaM SaSTyA stanAntare / taM dahantamanIkAni kruddhamagniM yathA vanam / vivyAdha balavAnrAjastadadbhutamivAbhavat // 9 dRSTvA rukmarathaM kruddhaM samakampanta sRJjayAH // 24 . droNastu zaravarSeNa chAdyamAno mahArathaH / uttamaM hyAdadhAnasya dhanurasyAzukAriNaH / vegaM cakre mahAvegaH krodhAdudvRtya cakSuSI // 10 jyAghoSo nighnato'mitrAndikSu sarvAsu zuzruve // 25 tataH satyajitazcApaM chittvA droNo vRkasya ca / nAgAnazvAnpadAtIMzca rathino gajasAdinaH / SabhiH sasUtaM sahayaM zaraioNo'vadhIDhakam // 11 raudrA hastavatA muktAH pramaznanti sma sAyakAH // 26 athAnyaddhanurAdAya satyajidvegavattaram / nAnadyamAnaH parjanyo mizravAto himAtyaye / sAvaM sasUtaM vishikhai|nnN vivyAdha sadhvajam // 12 azmavarSamivAvarSatpareSAM bhayamAdadhat // 27 sa tanna mamRSe droNaH pAJcAlyenArdanaM mRdhe / / sarvA dizaH samacaratsainyaM vikssobhynniv| .. - 1367 - Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 20. 28 ] mahAbhArate [7.21.2 balI zUro maheSvAso mitrANAmabhayaMkaraH // 28 trAtA hyabhavadanyeSAM na trAtavyaH kathaMcana // 42 tasya vidyudivAbhreSu cApaM hemapariSkRtam / zikhaNDinaM dvAdazabhiviMzatyA cottamaujasam / dikSu sarvAsvapazyAma droNasyAmitatejasaH // 29 vasudAnaM ca bhallena preSayadyamasAdanam // 43 droNastu pANDavAnIke cakAra kadanaM mahat / azItyA kSatravarmANaM SaDviMzatyA sudakSiNam / yathA daityagaNe viSNuH surAsuranamaskRtaH / / 30 kSatradevaM tu bhallena rathanIDAdapAharat // 44 sa zUraH satyavAkprAjJo balavAnsatyavikramaH / yudhAmanyuM catuHSaSTyA triMzatA caiva sAtyakim / mahAnubhAvaH kAlAnte raudrI bhIruvibhISaNAm // 31 viddhA rukmarathastUrNaM yudhiSThiramupAdravat / / 45 kavacormidhvajAvAM mayaMkUlApahAriNIm / tato yudhiSThiraH kSipraM kitavo rAjasattamaH / gajavAjimahAgrAhAmasimInAM durAsadAm // 32 . apAyAjavanairazvaiH pAJcAlyo droNamabhyayAt // 46 vIrAsthizarkarAM raudrAM bherImurajakacchapAm / taM droNaH sadhanuSkaM tu sAzvayantAramakSiNot / carmavarmaplavAM ghorAM kezazaivalazAvalAm // 33 / sa hataH prApatadbhUmau rathAjyotirivAmbarAt // 47 zaraughiNIM dhanuHsrotAM bAhupannagasaMkulAm / tasminhate rAjaputre pAJcAlAnAM yshskre| raNabhUmivahAM ghorAM kurusRJjayavAhinIm / hata droNaM hata droNamityAsIttumulaM mahat // 48 manuSyazIrSapASANAM zaktimInAM gadoDupAm // 34 tAMstathA bhRzasaMkruddhAnpAJcAlAnmatsyakekayAn / uSNISaphenavasanAM niSkIrNAtrasarIsRpAm / sRJjayAnpANDavAMzcaiva droNo vyakSobhayadbhalI // 49 vIrApahAriNImugrAM mAMsazoNitakardamAm // 35 sAtyakiM cekitAnaM ca dhRSTadyumnazikhaNDinau / hastigrAhAM ketuvRkSAM kSatriyANAM nimajjanIm / vArdhakSemi citrasenaM senAvindaM suvarcasam // 50 krUrAM zarIrasaMghATAM sAdinakrAM duratyayAm / etAMzcAnyAMzca subahUnnAnAjanapadezvarAn / droNaH prAvartayattatra nadImantakagAminIm // 36 sarvAndroNo'jayadyuddhe kurubhiH parivAritaH // 51 kravyAdagaNasaMghuSTAM zvazRgAlagaNAyutAm / tAvakAstu mahArAja jayaM labdhvA mahAhave / niSevitAM mahAraudraiH pizitAzaiH samantataH // 37 pANDaveyAraNe jaghnurdravamANAnsamantataH // 52 taM dahantamanIkAni rathodAraM kRtAntavat / te dAnavA ivendreNa vadhyamAnA mahAtmanA / sarvato'bhyadravandroNaM kuntIputrapurogamAH // 38 pAzcAlAH kekayA matsyAH samakampanta bhArata // 53 tAMstu zUrAnmaheSvAsAMstAvakAbhyudyatAyudhAH / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi rAjAno rAjaputrAzca samantAtparyavArayan // 39 viMzo'dhyAyaH // 20 // tato droNaH satyasaMdhaH prabhinna iva kuJjaraH / 21 abhyatItya rathAnIkaM dRDhasenamapAtayat // 40 dhRtarASTra uvAca / tato rAjAnamAsAdya praharantamabhItavat / bhAradvAjena bhagneSu pANDaveSu mahAmRdhe / avidhyannavabhiH kSemaM sa hataH prApatadrathAt // 41 / pAJcAleSu ca sarveSu kazcidanyo'bhyavartata / / 1 sa madhyaM prApya sainyAnAM sarvAH prvicrndishH| AryAM yuddhe matiM kRtvA kSatriyANAM yazaskarIm / - 1368 - Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 21. 2] droNaparva [7. 21. 29 asevitAM kApuruSaiH sevitAM puruSarSabhaiH // 2 vyaktaM droNamayaM lokamadya pazyati durmatiH / sa hi vIro naraH sUta yo bhagneSu nivartate / nirAzo jIvitAnnUnamadya rAjyAcca pANDavaH // 17 aho nAsItpumAnkazcidRSTvA droNaM vyavasthitam / / 3 karNa uvAca / jambhamANamiva vyAghra prabhinnamiva kuJjaram / naiSa jAtu mahAbAhurjIvannAhavamutsRjet / yajantamAhave prANAnsaMnaddhaM citrayodhinam // 4 na cemAnpuruSavyAghra siMhanAdAnvizakyate // 18 maheSvAsaM naravyAghraM dviSatAmaghavardhanam / na cApi pANDavA yuddhe bhajyeranniti me matiH / kRtajJaM satyanirataM duryodhanahitaiSiNam // 5 zUrAzca balavantazca kRtAstrA yuddhadurmadAH // 19 bhAradvAjaM tathAnIke dRSTvA zUramavasthitam / viSAgnidyUtasaMklezAnvanavAsaM ca pANDavAH / ke vIrAH saMnyavartanta tanmamAcakSva saMjaya // 6 smaramANA na hAsyanti saMgrAmamiti me mtiH||20 saMjaya uvaac| nikRto hi mahAbAhuramitaujA vRkodaraH / tAndRSTvA calitAnsaMkhye praNunnAndroNasAyakaiH / varAnvarAnhi kaunteyo rathodArAnhaniSyati // 21 pAJcAlAnpANDavAnmatsyAnsRJjayAMzcedikekayAn // 7 asinA dhanuSA zaktyA hayairnAgairnarai rathaiH / droNacApavimuktena zaraugheNAsuhAriNA / Ayasena ca daNDena vAtAntrAtAnhaniSyati // 22 sindhoriva mahaughena hriyamANAnyathA plavAn // 8 tamete cAnuvartante sAtyakipramukhA rathAH / kauravAH siMhanAdena nAnAvAdyasvanena ca / pAJcAlAH kekayA matsyAH pANDavAzca vishesstH||23 rathadvipanarAzvaizca sarvataH paryavArayan // 9 zUrAzca balavantazca vikrAntAzca mahArathAH / tAnpazyansainyamadhyastho rAjA svajanasaMvRtaH / vizeSatazca bhImena saMrabdhenAbhicoditAH // 24 duryodhano'bravItkarNaM prahRSTaH prahasanniva / / 10 te droNamabhivartante sarvataH kurupuMgavAH / pazya rAdheya pAJcAlAnpraNunnAndroNasAyakaiH / siMheneva mRgAnvanyAMtrAsitAndRDhadhanvanA // 11 vRkodaraM parIpsantaH sUryamabhragaNA iva // 25 naite jAtu punayuddhamIheyuriti me matiH / ekAyanagatA hyete pIDayeyuryatavratam / yathA tu bhagnA droNena vAteneva mahAdrumAH // 12 arakSyamANaM zalabhA yathA dIpaM mumUrSavaH / adyamAnAH zarairete rukmaputhairmahAtmanA / asaMzayaM kRtAstrAzca paryAptAzcApi vAraNe // 26 pathA naikena gacchanti ghUrNamAnAstatastataH // 13 atibhAraM tvahaM manye bhAradvAje samAhitam / saMniruddhAzca kauravyaioNena ca mahAtmanA / te zIghramanugacchAmo yatra droNo vyavasthitaH / ete'nye maNDalIbhUtAH pAvakeneva kuJjarAH // 14 kAkA iva mahAnAgaM mA vai hanyuryatavratam // 27 bhramarairiva cAviSTA droNasya nizitaiH zaraiH / saMjaya uvaac| anyonyaM samalIyanta palAyanaparAyaNAH // 15 / | rAdheyasya vacaH zrutvA rAjA duryodhanastadA / eSa bhImo dRDhakrodho hInaH paannddvsRnyjyH| bhrAtRbhiH sahito rAjanprAyAdroNarathaM prati // 28 madIyairAvRto yodhaiH karNa tarjayatIva mAm // 16 / tatrArAvo mahAnAsIdekaM droNaM jighAMsatAm / ma.bhA. 172 - 1369 - Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 21. 29 ] mahAbhArate [7. 22. 26 22 pANDavAnAM nivRttAnAM nAnAvagairhayottamaiH // 29 varSanta iva jImUtAH pratyadRzyanta daMzitAH // 16 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi AmapAtranibhAkArAH paanycaalymmitaujsm| ekaviMzo'dhyAyaH // 21 // dAntAstAmrAruNA yuktAH zikhaNDinamudAvahan // 13 tathA dvAdazasAhasrAH pAJcAlAnAM mahArathAH / . dhRtarASTra uvAca / teSAM tu SaT sahasrANi ye zikhaNDinamanvayuH // 14 sarveSAmeva me brUhi rathacihnAni saMjaya / putraM tu zizupAlasya narasiMhasya mAriSa / ye droNamabhyavartanta kruddhA bhImapurogamAH // 1 AkrIDanto vahanti sma sAraGgazabalA hayAH // 15 saMjaya uvAca / dhRSTaketuzca cediinaamRssbho'tibloditH| RzyavarhayaidRSTvA vyAyacchantaM vRkodaram / kAmbojaiH zabalairazvairabhyavartata durjayaH // 16 . rajatAzvastataH zUraH zaineyaH saMnyavartata // 2 bRhatkSatraM tu kaikeyaM sukumAraM hayottamAH / darzanIyAstu kAmbojAH zukapatraparicchadAH / palAladhUmavarNAbhAH saindhavAH zIghramAvahan // 17 vahanto nakulaM zIghraM tAvakAnabhidudruvuH // 3 mallikAkSAH padmavarNA bAhnijAtAH svalaMkRtAH / kRSNAstu meghasaMkAzAH sahadevamudAyudham / zUraM zikhaNDinaH putraM kSatradevamudAvahan / / 18 bhImavegA naravyAghramavahanvAtaraMhasaH // 4 yuvAnamavahanyuddhe krauJcavarNA hayottamAH / hemottamapraticchannairhayairvAtasamairjave / kAzyasyAbhibhuvaH putraM sukumAraM mahAratham / / 19 abhyavartanta sainyAni sarvANyeva yudhiSThiram // 5 zvetAstu prativindhyaM taM kRSNagrIvA manojavAH / rAjJastvanantaraM rAjA pAJcAlyo drupado'bhavat / yantuH preSyakarA rAjarAjaputramudAvahan / 20 jAtarUpamayacchatraH sarvaiH svairabhirakSitaH // 6 sutasomaM tu yaM dhaumyAtpArthaH putramayAcata / lalAmairharibhiryuktaiH sarvazabdakSamaiyudhi / mASapuSpasavarNAstamavahanvAjino raNe // 21 rAjJAM madhye maheSvAsaH zAntabhIrabhyavartata // 7 sahasrasomapratimA babhUvuH taM virATo'nvayAtpazcAtsaha shuurairmhaarthH| - pure kurUNAmudayendunAmni / kekayAzca zikhaNDI ca dhRSTaketustathaiva ca / tasmiJjAtaH somasaMkrandamadhye svaiH svaiH sainyaiH parivRtA matsyarAjAnamanvayuH // 8 yasmAttasmAtsutasomo'bhavatsaH // 22 te tu pATalapuSpANAM samavarNA hayottamAH / / nAkuliM tu zatAnIkaM zAlapuSpanibhA hyaaH| vahamAnA vyarAjanta matsyasyAmitraghAtinaH // 9 AdityataruNaprakhyAH zlAghanIyamudAvahan // 23 hAridrasamavarNAstu javanA hemamAlinaH / kAJcanapratimoktrairmayUragrIvasaMnibhAH / putraM virATarAjasya satvarAH samudAvahan / 10 draupadeyaM naravyAghraM zrutakarmANamAvahana // 24 indragopakavarNaistu bhrAtaraH paJca kekayAH / zrutakIrtiM zrutanidhiM draupadeyaM yottamAH / jAtarUpasamAbhAsaH sarve lohitakadhvajAH // 11 / UhuH pArthasamaM yuddhe cASapatranibhA hayAH // 25 te hemamAlinaH zUrAH sarve yuddhvishaardaaH| | yamAhuradhyardhagugaM kRSNAtpArthAcca sNyuge| - 1370 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 22. 26] droNaparva [7. 22. 56 abhimanyu pizaGgAstaM kumAramavaharaNe // 26 jArAsaMdhiM hayazreSThAH sahadevamudAvahan // 41 ekastu dhArtarASTrebhyaH pANDavAnyaH smaashritH| ye tu puSkaranAlasya samavarNA hayottamAH / taM bRhanto mahAkAyA yuyutsumavaharaNe // 27 jave zyenasamAzcitrAH sudAmAnamudAvahan // 42 palAlakANDavarNAstu vArdhakSemiM tarasvinam / zazalohitavarNAstu pANDurodgatarAjayaH / UhuH sutumule yuddhe hayA hRSTAH svalaMkRtAH // 28 pAzcAlyaM gopateH putraM siMhasenamudAvahan // 43 kumAraM zitipAdAstu rukmapatrairurazchadaiH / pAJcAlAnAM naravyAghro yaH khyAto janamejayaH / saucittimavahanyuddhe yantuH preSyakarA hayAH // 29 tasya sarSapapuSpANAM tulyavarNA hayottamAH // 44 rukmapRSThAvakIrNAstu kauzeyasadRzA hayAH / mASavarNAstu javanA bRhanto hemamAlinaH / suvarNamAlinaH kSAntAH zreNimantamudAvahan // 30 dadhipRSThAzcandramukhAH pAJcAlyamavahandrutam // 45 rukmamAlAdharAH zUrA hemavarNAH svalaMkRtAH / zUrAzca bhadrakAzcaiva zarakANDanibhA hayAH / kAzirAjaM yazreSThAH zlAghanIyamudAvahan // 31 padmakiJjalkavarNAbhA daNDadhAramudAvahan / 46 astrANAM ca dhanurvade brAhme vede ca pAragam / bibhrato hemamAlAzca cakravAkodarA hayAH / taM satyadhRtimAyAntamarupaH samudAvahan // 32 kosalAdhipateH putraM sukSatraM vAjino'vahan // 47 yaH sa paanycaalsenaaniionnmNshmklpyt| zabalAstu bRhanto'zvA dAntA jAmbanadasrajaH / pArAvatasavarNAzvA dhRSTadyumnamudAvahan // 33 yuddhe satyadhRtiM kSaimimavahanprAMzavaH zubhAH // 48 tamanvayAtsatyadhRtiH saucittiyuddhadurmadaH / ekavarNena sarveNa dhvajena kavacena ca / zreNimAnvasudAnazca putraH kAzyasya cAbhibho // 34 azvaizca dhanupA caiva zuklaiH zuklo nyavartata // 49 yuktaH paramakAmbojaivanaihemamAlibhiH / samudrasenaputraM tu sAmudrA rudratejasam / bhISayanto dviSatsainyaM yamavaizravaNopamAH // 35 azvAH zazAGkasadRzAzcandradevamudAvahan / 50 prabhadrakAstu pAJcAlAH SaT sahasrANyudAyudhAH / nIlotpalasavarNAstu tapanIyavibhUSitAH / nAnAvaNairhayazreSThehemacitrarathadhvajAH // 36 zaibyaM citrarathaM yuddhe citramAlyAvahanhayAH // 51 zaravAtarvidhunvantaH zatrUnvitatakAmukAH / kalAyapuSpavarNAstu zvetalohitarAjayaH / samAnamRtyavo bhUtvA dhRSTadyumnaM samanvayuH // 37 rathasenaM hayazreSThAH samUhuyuddhadurmadam // 52 babhrukauzeyavarNAstu suvarNavaramAlinaH / yaM tu sarvamanuSyebhyaH prAhuH zUrataraM nRpam / uhuraglAnamanasazcekitAnaM hayottamAH // 38 taM paTaccarahantAraM zukavarNAvahanhayAH / / 53 indrAyudhasavarNaistu kuntibhojo hayottamaiH / citrAyudhaM citramAlyaM citravarmAyudhadhvajam / AyAtsuvazyaiH purujinmAtulaH svysaacinH||39 UhuH kiMzukapuSpANAM tulyavarNA hayottamAH // 54 antarikSasavarNAstu tArakAcitritA iva / ekavarNena sarveNa dhvajena kavacena ca / rAjAnaM rocamAnaM te hayAH saMkhye samAvahan // 40 dhanuSA rathavAhaizca nIlailo'bhyavartata // 55 karburAH zitipAdAstu svarNajAlaparicchadAH / nAnArUpai ratnacitrairvarUthadhvajakArmukaiH / - 1371 - Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 22. 56] mahAbhArate [7. 23. 19 vAjidhvajapatAkAbhizcitraizcitro'bhyavartata / / 56 / sa tathAkRSyate tena na yathA svayamicchati // 5 ye tu puSkarapatrasya tulyavarNA hayottamAH / dyUtavyasanamAsAdya klezito hi yudhisstthirH| te rocamAnasya sutaM hemavarNamudAvahan // 57 sa punarbhAgadheyena sahAyAnupalabdhavAn / / 6 yodhAzca bhadrakArAzca zaradaNDAnudaNDajAH / ardha me kekayA labdhAH kAzikAH kosalAca ye| zvetANDAH kukkuTANDAbhA daNDaketumudAvahan // 58 cedayazcApare vaGgA mAmeva samupAzritAH // 7 ATarUSakapuSpAbhA hayAH pANDyAnuyAyinAm / pRthivI bhUyasI tAta mama pArthasya no tathA / avahanrathamukhyAnAmayutAni caturdaza // 59 iti mAmabravItsUta mando duryodhanastadA // 8 nAnArUpeNa varNena nAnAkRtimukhA hyaaH| tasya senAsamUhasya madhye droNaH surakSitaH / rathacakradhvajaM vIraM ghaTotkacamudAvahan / 60 nihataH pArSatenAjau kimanyadbhAgadheyataH // 9 suvarNavarNA dharmajJamanIkasthaM yudhiSThiram / madhye rAjJAM mahAbAhuM sadA yuddhAbhinandinam / rAjazreSThaM hayazreSThAH sarvataH pRSThato'nvayuH / sarvAstrapAragaM droNaM kathaM mRtyurupeyivAn // 10 varNaizvoccAvacairdivyaiH sadazvAnAM prabhadrakAH // 61 samanuprAptakRcchro'haM saMmohaM paramaM gataH / te yattA bhImasenena sahitAH kAJcanadhvajAH / bhISmadroNau hatau zrutvA nAhaM jIvitumutsahe // 11 pratyadRzyanta rAjendra sendrA iva divaukasaH // 62 yanmA kSattAbravIttAta prapazyanputragRddhinam / duryodhanena tatsarvaM prAptaM sUta mayA saha // 12 atyarocata tAnsarvAndhRSTadyumnaH samAgatAn / sarvANyapi ca sainyAni bhAradvAjo'tyarocata / / 63 nRzaMsaM tu paraM tatsyAttyaktvA duryodhanaM ydi| putrazeSaM cikIrSeyaM kRcchre na maraNaM bhavet // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi yo hi dharma parityajya bhavatyarthaparo naraH / dvAviMzo'dhyAyaH // 22 // . 23 so'smAcca hIyate lokAtkSudrabhAvaM ca gcchti||14 dhRtarASTra uvAca / adya cApyasya rASTrasya hatotsAhasya saMjaya / vyathayeyurime senAM devAnAmapi sNyuge| avazeSaM na pazyAmi kakude mRdite sati // 15 Ahave ye nyavartanta vRkodaramukhA rathAH // 1 kathaM syAdavazeSaM hi dhuryayorabhyatItayoH / saMprayuktaH kilaivAyaM diSTairbhavati pUruSaH / yau nityamanujIvAmaH kSamiNau puruSarSabhau // 16 tasminneva tu sarvArthA dRzyante vai pRthagvidhAH // 2 vyaktameva ca me zaMsa yathA yuddhamavartata / dIrgha viproSitaH kAlamaraNye jttilo'jinii| ke'yudhyanke vyapAkarSanke kSudrAH prAdravanbhayAt // 17 ajJAtazcaiva lokasya vijahAra yudhiSThiraH // 3 dhanaMjayaM ca me zaMsa yadyaccakre ratharSabhaH / sa eva mahatIM senAM samAvartayadAhave / tasmAdbhayaM no bhUyiSThaM bhrAtRvyAcca vizeSataH // 18 kimanyadevasaMyogAnmama putrasya cAbhavat // 4 yathAsIcca nivRtteSu pANDaveSu ca saMjaya / yukta eva hi bhAgyena dhruvamutpadyate naraH / mama sainyAvazeSasya saMnipAtaH sudAruNaH / -1372 - Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 23. 19] droNaparva [7. 24. 28 mAmakAnAM ca ye zUrAH kAMstatra samavArayan // 19 subAhurdhAtaraM zUraM yatto droNAdavArayat // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi subAhoH sadhanurbANAvasyataH parighopamau / trayoviMzo'dhyAyaH // 23 // yuyutsuH zitapItAbhyAM kssuraabhyaamcchindbhujau||14 rAjAnaM pANDavazreSThaM dharmAtmAnaM yudhiSThiram / saMjaya uvaac| veleva sAgaraM kSubdhaM madrarAT samavArayat // 15 mahadairavamAsInnaH saMnivRtteSu pANDuSu / / taM dharmarAjo bahubhirmarma bhidbhiravAkirat / dRSTvA droNaM chAdyamAnaM tairbhAskaramivAmbudaiH // 1 madrezastaM catuHSaSTayA zerairviddhAnadazam // 16 . taizvodbhUtaM rajastIvramavacakre camU tava / tasya nAnadataH ketumuccakarta sakArmukam / tato hatamamanyAma droNaM dRSTipathe hate // 2 . kSurAbhyAM pANDavazreSThastata uccukruzurjanAH // 17 tAMstu zUrAnmaheSvAsAnkrUraM karma cikIrSataH / tathaiva rAjA bAhrIko rAjAnaM drupadaM zaraiH / dRSTvA duryodhanastUrNaM svasainyaM samacUcudat / / 3 AdravantaM sahAnIkaM sahAnIko nyavArayat // 18 yathAzakti yathotsAhaM yathAsattvaM narAdhipAH / tayuddhamabhavaroraM vRddhayoH sahasenayoH / vArayadhvaM yathAyogaM pANDavAnAmanIkinIm / / 4 yathA mahAyUthapayordvipayoH saMprabhinnayoH // 19 tato durmarSaNo bhImamabhyagacchatsutastava / vindAnuvindAvAvantyau virATaM matsyamArchatAm / ArAdRSTvA kiranbANairicchandroNasya jIvitam // 5 sahasainyau sahAnIkaM yathendrAgnI purA balim // 20 taM bANairavatastAra kruddho mRtyumivAhave / tadutpiJjalakaM yuddhamAsIddevAsuropamam / / taM ca bhImo'tudadvANaistadAsIttumulaM mahat // 6 matsyAnAM kekayaiH sAdhamabhItAzvarathadvipam // 21 ta IzvarasamAdiSTAH prAjJAH zUrAH prahAriNaH / nAkuliM tu zatAnIkaM bhUtakarmA sabhApatiH / bAhyaM mRtyubhayaM kRtvA pratyatiSThanparAnyudhi // 7 asyantamiSujAlAni yAntaM droNAdavArayat // 22 kRtavarmA zineH putraM droNaprepsuM vizAM pate / tato nakuladAyAdastribhirbhallaiH susaMzitaiH / paryavArayadAyAntaM zUraM samitizobhanam // 8 cakre vibAhuzirasaM bhUtakarmANamAhave // 23 taM zaineyaH zaravrAtaiH kruddhaH kruddhamavArayat / sutasomaM tu vikrAntamApatantaM zaraughiNam / kRtavarmA ca zaineyaM matto mattamiva dvipam // 9 droNAyAbhimukhaM vIraM viviMzatiravArayat // 24 saindhavaH kSatradharmANamApatantaM zaraughiNam / sutasomastu saMkruddhaH svapitRvyamajihmagaiH / / upradhanvA maheSvAsaM yatto droNAdavArayat // 10 viviMzati zarairviddhA nAbhyavartata daMzitaH // 25 kSatradharmA sindhupaterichattvA ketnkaarmuke|| atha bhImarathaH zAlvamAzugairAyasaiH shitaiH| nArAcairbahubhiH kruddhaH sarvamarmasvatADayat // 11 / / SabhiH sAzvaniyantAramanayadyamasAdanam // 26 . athAnyaddhanurAdAya saindhavaH kRtahastavat / zrutakarmANamAyAntaM myuursdRshairhyaiH| vivyAdha kSatradharmANaM raNe sarvAyasaiH zaraiH // 12 caitrasenimahArAja tava pautro nyavArayat // 27 . yuyutsuM pANDavArthAya yatamAnaM mahAratham / tau pautrau tava durdharSoM parasparavadhaiSiNau / - 1373 - Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 24. 28 ] mahAbhArate [7. 24. 58 pitRRNAmarthasiddhyarthaM cakratuyuddhamuttamam // 28 / nIlaM kAzyaM jayaM zUrAstrayastrInpratyavArayan // 43 tiSThantamaprato dRSTvA prativindhyaM tamAhave / tayuddhamabhavaddhoramIkSitRprItivardhanam / drauNirmAnaM pituH kurvanmArgaNaiH samavArayat // 29 siMhavyAghratarakSaNAM yathebhamahiSarSabhaiH // 44 taM kruddhaH prativivyAdha prativindhyaH zitaiH shraiH| kSemadhUrtibRhantau tau bhrAtarau sAtvataM yudhi / siMhalAGgelalakSmANaM piturarthe vyavasthitam / / 30 droNAyAbhimukhaM yAntaM zaraistIkSNaistatakSatuH // 45 pravapanniva bIjAni bIjakAle nararSabha / tayostasya ca tayuddhamatyadbhutamivAbhavat / / drauNAyanidraupadeyaM zaravarSairavAkirat // 31 siMhasya dvipamukhyAbhyAM prabhinnAbhyAM yathA vane // yastu zUratamo rAjansenayorubhayormataH / rAjAnaM tu tathAmbaSThamekaM yuddhaabhinndinm| . taM paTaJcarahantAraM lakSmaNaH samavArayat // 32 cedirAjaH zarAnasyankruddho droNAdavArayat // 47 sa lakSmaNasyeSvasanaM chittvA lakSma ca bhArata / tamambaSTho'sthibhedinyA niravidhyacchalAkayA / lakSmaNe zarajAlAni visRjanbahvazobhata // 33 sa tyaktvA sazaraM cApaM rathAdbhamimathApatat // 48 vikarNastu mahAprAjJo yAjJaseni zikhaNDinam / vArdhakSemiM tu vArSNeyaM kRpaH zAradvataH zaraiH / paryavArayadAyAntaM yuvAnaM samare yuvA // 34 akSudraH kSudrakaidraNAtkruddharUpamavArayat // 49 tatastamiSujAlena yAjJaseniH samAvRNot / yudhyantau kRpavArSNeyau ye'pazyaMzcitrayodhinau / vidhUya tadvANajAlaM babhau tava suto balI // 35 te yuddhasaktamanaso nAnyA bubudhire kriyAH // 50 aGgado'bhimukhaH zUramuttamaujasamAhave / saumadattista rAjAnaM maNimantamatandritama / droNAyAbhimukhaM yAntaM vatsadantairavArayat // 36 paryavArayadAyAntaM yazo droNasya vardhayan // 51 sa saMprahArastumulastayoH puruSasiMhayoH / sa saumadattestvaritazchittveSvasanaketane / sainikAnAM ca sarveSAM tayozca prItivardhanaH // 37 punaH patAkAM sUtaM ca chatraM cApAtayadrathAt // 52 durmukhastu maheSvAso vIraM purujitaM blii|| athAplutya rathAttRRNaM yUpaketuramitrahA / / droNAyAbhimukhaM yAntaM kuntibhojamavArayat // 38 sAzvasUtadhvajarathaM taM cakarta varAsinA // 53 sa durmukhaM bhruvormadhye nArAcena vyatADayat / rathaM ca skhaM samAsthAya dhanurAdAya cAparam / tasya tadvibabhau vaktraM sanAlamiva paGkajam // 39 svayaM yacchanhayAnrAjanvyadhamatpANDavI cmuum||54 karNastu kekayAnbhrAtRnpazca lohitakadhvajAn / musalairmudgaraizcakairbhiNDipAle: parazvadhaiH / droNAyAbhimukhaM yAtAzaravakravArayat / / 40 pAMsuvAtAgnisalilairbhasmaloSThatRNadrumaiH / / 55 te cainaM bhRzasaMkruddhAH zaravAtairavAkiran / ArujanprarujanbhaJjanninandhidrAvayanikSapan / sa ca tAMzchAdayAmAsa zarajAlaiH punaH punH||41 senAM vibhISayannAyAdroNanepsughaTotkacaH // 56 naiva karNo na te paJca dadRzurbANasaMvRtAH / taM tu nAnApraharaNairnAnAyuddhavizeSaNaiH / sAzvasUtadhvajarathAH parasparazarAcitAH // 42 rAkSasaM rAkSasaH kruddhaH samAjaghne hyalambusaH // 57 putraste durjayazcaiva jayazca vijayazca ha / tayostadabhavAddhaM rakSogrAmaNimukhyayoH / - 1374 - Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 24. 58 ] droNaparva [7. 25. 24 tAdRgyAdRkpurA vRttaM zambarAmararAjayoH // 58 tathA gajAnAM kadanaM kurvANamanilAtmajam / evaM dvaMdvazatAnyAsanrathavAraNavAjinAm / kruddho duryodhano'bhyetya pratyavidhyacchitaiH shraiH||10 padAtInAM ca bhadraM te tava teSAM ca saMkulam // 59 tataH kSaNena kSitipaM kSatajapratimekSaNaH / naitAdRzo dRSTapUrvaH saMgrAmo naiva ca zrutaH / kSayaM ninISunizitairbhImo vivyAdha patribhiH // 11 droNasyAbhAvabhAveSu prasaktAnAM yathAbhavat / / 60 sa zarArpitasarvAGgaH kruddho vivyAdha pANDavam / idaM ghoramidaM citramidaM raudramiti prbho| nArAcairarkarazmyAbhairbhImasenaM smayanniva // 12 tatra yuddhAnyadRzyanta pratatAni bahUni ca / / 61 tasya nAgaM maNimayaM ratnacitraM dhvaje sthitam / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi bhallAbhyAM kArmukaM caiva kSipraM ciccheda pANDavaH // 13 caturviMzo'dhyAyaH // 24 // duryodhanaM pIDyamAnaM dRSTvA bhImena mAriSa / cukSobhayiSurabhyAgAdaGgo mAtaGgamAsthitaH // 14 ___ dhRtarASTra uvaac| tamApatantaM mAtaGgamambudapratimasvanam / teSvevaM saMnivRtteSu pratyudyAteSu bhAgazaH / kumbhAntare bhImaseno nArAcenArdayadRzam // 15 kathaM yuyudhire pArthA mAmakAzca tarasvinaH // 1 tasya kAyaM vinirbhidya mamaja dharaNItale / kimarjunazcApyakarotsaMzaptakabalaM prati / tataH papAta dvirado vajrAhata ivAcalaH // 16 saMzaptakA vA pArthasya kimakurvata saMjaya // 2 tasyAvarjitanAgasya mlecchasyAvapatiSyataH / ___saMjaya uvaac| zirazciccheda bhallena kSiprakArI vRkodaraH // 17 tathA teSu nivRtteSu pratyudyAteSu bhAgazaH / tasminnipatite vIre saMprAdravata sA camUH / svayamabhyadravadbhImaM nAgAnIkena te sutaH // 3 saMbhrAntAzvadviparathA padAtInavamRdgatI // 18 sa nAga iva nAgena govRSeNeva govRSaH / teSvanIkeSu sarveSu vidravatsu samantataH / samAhUtaH svayaM rAjJA nAgAnIkamupAdravat // 4 prAgjyotiSastato bhImaM kuJjareNa samAdravat // 19 sa yuddhakuzalaH pArtho bAhuvIryeNa cAnvitaH / yena nAgena maghavAnajayadaityadAnavAn / abhinatkuJjarAnIkamacireNaiva mAriSa // 5 sa nAgapravaro bhImaM sahasA samupAdravat // 20 te gajA girisaMkAzAH kSarantaH sarvato madam / zravaNAbhyAmatho padbhyAM saMhatena kareNa ca / bhImasenasya nArAcairvimukhA vimadIkRtAH / / 6 vyAvRttanayanaH kruddhaH pradahanniva pANDavam // 21 vidhamedabhrajAlAni yathA vAyuH samantataH / tataH sarvasya sainyasya nAdaH samabhavanmahAn / vyadhamattAnyanIkAni tathaiva pavanAtmajaH // 7 hA hA vinihato bhImaH kuJjareNeti mAriSa // 22 sa teSu visRjanbANAnbhImo nAgeSvazobhata / tena nAdena vivastA pANDavAnAmanIkinI / bhuvaneSviva sarveSu gabhastInudito raviH // 8 sahasAbhyadravadrAjanyatra tasthau vRkodaraH // 23 te bhImabANaiH zatazaH saMsyUtA vibabhurgajAH / / tato yudhiSThiro rAjA hataM matvA vRkodaram / gabhastibhirivArkasya vyomni nAnAbalAhakAH // 9 / bhagadattaM sapAJcAlaH sarvataH samavArayat // 24 - 1375 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 25. 25 ] mahAbhArate [7. 25. 54 taM rathai rathinAM zreSThAH parivArya samantataH / te gajasthena kAlyante bhagadattena pANDavAH / avAkirazaraistIkSNaiH zatazo'tha sahasrazaH // 25 airAvatasthena yathA devarAjena dAnavAH // 40 . sa vighAtaM pRSatkAnAmaGkuzena samAcaran / teSAM pradravatAM bhImaH pAJcAlAnAmitastataH / gajena pANDupAJcAlAnvyadhamatparvatezvaraH / / 26 / gajavAjikRtaH zabdaH sumahAnsamajAyata // 41 tadadbhutamapazyAma bhagadattasya sNyuge| bhagadattena samare kAlyamAneSu pANDuSu / tathA vRddhasya caritaM kuJjareNa vizAM pate // 27 prAgjyotiSamabhikruddhaH punarbhImaH samabhyayAt // 42 tato rAjA dazArNAnAM prAgjyotiSamupAdravat / tasyAbhidravato vAhAnhastamuktena vAriNA / tiryagyAtena nAgena samadenAzugAminA / / 28 siktvA vyatrAsayannAgaste pArthamaharaMstataH // 43 tayoyuddhaM samabhavannAgayorbhImarUpayoH / tatastamabhyayAttuNaM ruciparvA kRtIsutaH / sapakSayoH parvatayoryathA sadrumayoH purA // 29 samukSazaravarSeNa rathastho'ntakasaMnibhaH // 44 prAgjyotiSapaternAgaH saMnipatyApavRtya ca / tato ruciraparvANaM zareNa nataparvaNA / pArzve dazArNAdhipatebhittvA nAgamapAtayat // 30 suparvA parvatapatirninye vaivasvatakSayam // 45 tomaraiH sUryarazmyAbhairbhagadatto'tha saptabhiH / tasminnipatite vIre saubhadro draupadIsutAH / jaghAna dviradasthaM taM zatru pracalitAsanam // 31 cekitAno dhRSTaketuyuyutsuzcAdayandvipam / / 46 upasRtya tu rAjAnaM bhagadattaM yudhiSThiraH / ta enaM zaradhArAbhirdhArAbhiriva toydaaH| : rathAnIkena mahatA sarvataH paryavArayat // 32 siSicubhairavAnnAdAnvinadanto jighAMsavaH // 47 sa kuJjarastho rathibhiH zuzubhe sarvato vRtaH / tataH pArNyaGkuzAGguSThaiH kRtinA codito dvipaH / parvate vanamadhyastho jvalanniva hutAzanaH / / 33 prasAritakaraH prAyAtstabdhakarNekSaNo drutam / / 48 maNDalaM sarvataH zliSTaM rathinAmugdhanvinAm / so'dhiSThAya padA vAhAnyuyutsoH suutmaarujt| kiratAM zaravarSANi sa nAgaH paryavartata // 34 putrastu tava saMbhrAntaH saubhadrasyApluto ratham // 49 tataH prAgjyotiSo rAjA parigRhya dviparSabham / sa kuJjarastho visRjannipunariSu pArthivaH / preSayAmAsa sahasA yuyudhAnarathaM prati / / 35 babhau razmInivAdityo bhuvaneSu samutsRjana // 50 zineH pautrasya tu rathaM parigRhya mahAdvipaH / tamA nirdvAdazabhiyuyutsurdazabhiH zaraiH / abhicikSepa vegena yuyudhAnastvapAkramat // 36 tribhistribhidraupadeyA dhRSTaketuzca vivyadhuH // 51 bRhataH saindhavAnazvAnsamutthApya tu saarthiH|| so'riyatnArpitairbANairAcito dvirado babhau / tasthau sAtyakimAsAdya saMplutastaM rathaM punaH / / 37 saMsyUta iva sUryasya razmibhirjalado mahAn // 52 sa tu labdhvAntaraM nAgastvarito rathamaNDalAt / / niyantuH zilpayatnAbhyAM preSito'rizarAditaH / nizcakrAma tataH sarvAnparicikSepa pArthivAn / / 38 / paricikSepa tAnnAgaH sa ripUnsavyadakSiNam // 53 te tvAzugatinA tena trAsyamAnA nararSabhAH / gopAla iva daNDena yathA pazugaNAnvane / tamekaM dviradaM saMkhye menire zatazo nRpAH // 39 / AveSTayata tAM senAM bhagadattastathA muhuH // 54 -1376 - Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 25. 55] droNaparva [7. 26. 19 kSipraM zyenAbhipannAnAM vAyasAnAmiva svnH| | sa cApi dviradazreSThaH sadApratigajo yudhi| babhUva pANDaveyAnAM bhRzaM vidravatAM svanaH // 55 | sarvazabdAtigaH saMkhye kRtakarmA jitaklamaH // 5 sa nAgarAjaH pravarAGkuzAhataH sahaH zastranipAtAnAmagnisparzasya cAnagha / . purA sapakSo'drivaro yathA nRpa / sa pANDavabalaM vyaktamadyaiko nAzayiSyati // 6 bhayaM tathA ripuSu samAdadhadbhuzaM na cAvAbhyAmRte'nyo'sti zaktastaM pratibAdhitum / ___ vaNiggaNAnAM kSubhito yathArNavaH // 56 tvaramANastato yAhi yataH prAgjyotiSAdhipaH // 7 tato dhvanirdviradarathAzvapArthivai zakrasakhyAhi pabalairvayasA cApi vismitam / / bhayAvadbhirjanito'tibhairavaH / adyainaM preSayiSyAmi balahantuH priyAtithim // 8 kSitiM viyajhyAM vidizo dizastathA vacanAdatha kRSNastu prayayau savyasAcinaH / ___ samAvRNotpArthiva saMyuge tadA // 57 dAryate bhagadattena yatra pANDavavAhinI // 9 sa tena nAgapravareNa pArthivo taM prayAntaM tataH pazcAdAhvayanto mahArathAH / __ bhRzaM jagAhe dviSatAmanIkinIm / saMzaptakAH samArohansahasrANi caturdaza // 10 purA suguptAM vibudhairivAhave dazaiva tu sahasrANi trigartAnAM narAdhipa / virocano devavarUthinImiva // 58 catvAri tu sahasrANi vAsudevasya ye'nugAH // 11 bhRzaM vavau jvalanasakho viyadrajaH dAryamANAM camUM dRSTvA bhagadattena mAriSa / samAvRNonmuhurapi caiva sainikAn / AhUyamAnasya ca tairabhavaddhRdayaM dvidhA // 12 tamekanAgaM gaNazo yathA gajAH kiM nu zreyaskaraM karma bhavediti vicintayan / samantato drutamiva menire janAH // 59 ito vA vinivarteyaM gaccheyaM vA yudhiSThiram // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tasya buddhyA vicAryaitadarjunasya kurUdvaha / pnycviNsho'dhyaayH|| 25 // abhavadbhUyasI buddhiH saMzaptakavadhe sthirA // 14 sa saMnivRttaH sahasA kapipravaraketanaH / saMjaya uvaac| eko rathasahasrANi nihantuM vAsavI raNe // 15 nmAM pArthasya saMgrAme karmANi paripRcchasi / sA hi duryodhanasyAsInmatiH karNasya cobhayoH / cchRNuSva mahArAja pArtho yadakaronmRdhe // 1 arjunasya vadhopAye tena dvaidhamakalpayat // 16 jo dRSTvA samudbhUtaM zrutvA ca gajanisvanam / sa tu saMvartayAmAsa dvaidhIbhAvena pANDavaH / majyatAM bhagadattena kaunteyaH kRSNamabravIt // 2 rathena tu rathAgryANAmakarottAM mRSA tadA // 17 yathA prAgjyotiSo rAjA gajena madhusUdana / tataH zatasahasrANi zarANAM nataparvaNAm / gharamANo'bhyatikrAnto dhruvaM tasyaiSa nisvanaH // 3 - vyasRjannarjune rAjansaMzaptakamahArathAH // 18 indrAdanavaraH saMkhye gajayAnavizAradaH / naiva kuntIsutaH pArtho naiva kRSNo janArdanaH / prathamo vA dvitIyo vA pRthivyAmiti me mtiH|| 4 / na hayA na ratho rAjandRzyante sma zaraizcitAH // 19 ma. bhA. 173 - 1377 - 26 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 26. 20 ] mahAbhArate [7. 27. 18 yadA mohamanuprAptaH sasvedazca janArdanaH / dIryate cottareNaitatsainyaM naH zatrusUdana / tatastAnprAyazaH pArtho vajrAstreNa nijanivAn / / 20 dvaidhIbhUtaM mano me'dya kRtaM saMzaptakairidam // 4 zatazaH pANayazchinnAH sessujyaatlkaarmukaaH|| kiM nu saMzaptakAnhanmi svAnrakSAmyahitArditAn / ketavo vAjinaH sUtA rathinazcApatankSitau // 21 iti me tvaM mataM vettha tatra kiM sukRtaM bhavet // TThamAcalAyAmbudharaiH samarUpAH sukalpitAH / evamuktastu dAzArhaH syandanaM pratyavartayat / hatArohAH kSitau peturdvipAH pArthazarAhatAH // 22 yena trigartAdhipatiH pANDavaM samupAhvayat // 6 vipraviddhakuthAvalgAzchinnabhANDAH parAsavaH / tato'rjunaH suzarmANaM viddhA saptabhirAzugaiH / sArohAsturagAH peturmathitAH pArthamArgaNaiH / / 23 dhvajaM dhanuzvAsya tathA kSurAbhyAM samakRntata // 7 saTicarmAsinakharAH samudraparazvadhAH / trigartAdhipatezcApi bhrAtaraM SaDbhirAyasaiH / saMchinnA bAhavaH peturnRNAM bhalleH kirITinA // 24 sAzvaM sasUtaM tvaritaH pArthaH praiSIdyamakSayam // 8 bAlAdityAmbujendUnAM tulyarUpANi mAriSa / / tato bhujagasaMkAzAM suzarmA zaktimAyasIm / saMchinnAnyarjunazaraiH zirAMsyurvI prapedire // 25 cikSepArjunamAdizya vAsudevAya tomaram // 9 jajvAlAlaMkRtaiH senA patribhiH prANabhojanaiH / zaktiM tribhiH zaraizchittvA tomaraM tribhirarjunaH / nAnAliGgaistadAmitrAnkruddhe nighnati phalgune // 26 suzarmANaM zaravrAtairmohayitvA nyavartata // 10 kSobhayantaM tadA senAM dviradaM nalinImiva / taM vAsavamivAyAntaM bhUrivarSazaraughiNam / dhanaMjayaM bhUtagaNAH sAdhu sAdhvityapUjayan // 27 rAjastAvakasainyAnAM nograM kazcidavArayat / / 11 dRSTvA tatkarma pArthasya vAsavasyeva mAdhavaH / tato dhanaMjayo bANaistata eva mahArathAn / vismayaM paramaM gatvA talamAhatya pUjayat // 28 AyAdvinighnankauravyAndahankakSamivAnalaH // 12 tataH saMzaptakAnhatvA bhUyiSThaM ye vyavasthitAH / tasya vegamasahyaM tu kuntIputrasya dhImataH / bhagadattAya yAhIti pArthaH kRSNamacodayat // 29 nAzaknuvaMste saMsoDhuM sparzamagneriva prajAH // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi saMveSTayannanIkAni zaravarSeNa pANDavaH / SaDviMzo'dhyAyaH // 26 // suparNapAtavadrAjannAyAtprAgjyotiSaM prati // 14 yattadAnAmayajjiSNurbharatAnAmapAyinAm / saMjaya uvAca / dhanuH kSemakaraM saMkhye dviSatAmazruvardhanam // 15 yiyAsatastataH kRSNaH pArthasyAzvAnmanojavAn / tadeva tava putrasya rAjandu tadevinaH / apraiSIddhemasaMchannAndroNAnIkAya pANDurAn // 1 kRte kSatravinAzAya dhanurAyacchadarjunaH // 16 taM prayAntaM kuruzreSThaM svAMstrAtuM droNatApitAn / tathA vikSobhyamANA sA pArthena tava vAhinI / suzarmA bhrAtRbhiH sAdhaM yuddhArthI pRSThato'nvayAt // 2 vyadIryata mahArAja naurivAsAdya parvatam // 17 tataH zvetahayaH kRSNamabravIdajitaM jayaH / tato daza sahasrANi nyavartanta dhanuSmatAm / eSa mAM bhrAtRbhiH sArdhaM suzarmAhvayate'cyuta // 3 matiM kRtvA raNe kruddhA vIrA jayaparAjaye // 18 - 1378 - Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 27. 19 ] droNaparva [7. 28. 16 vyapetahRdayatrAsa ApaddharmAtigo rathaH / saMjaya uvAca / AItpArtho guruM bhAraM sarvabhArasaho yudhi // 19 / prAgjyotiSeNa saMsaktAvubhau dAzArhapANDavau / yathA naDavanaM kruddhaH prabhinnaH SaSTihAyanaH / mRtyorivAntikaM prAptau sarvabhUtAni menire // 2 mudrIyAttadvadAyastaH pArtho'mRdrAccamaM tava // 20 tathA hi zaravarSANi pAtayatyanizaM prbho| tasminpramathite sainye bhagadatto narAdhipaH / bhagadatto gajaskandhAkRSNayoH syandanasthayoH // 3 tena nAgena sahasA dhanaMjayamupAdravat / / 21 atha kArNAyasairbANaiH pUrNakArmukaniHsRtaiH / taM rathena naravyAghraH pratyagRhNAdabhItavat / avidhyadevakIputraM hemaputraiH zilAzitaiH // 4 sa saMnipAtastamalo babhUva rathanAgayoH // 22 agnisparzasamAratIkSNA bhagadattena coditAH / kalpitAbhyAM yathAzAstraM rathena ca gajena ca / . nirbhidya devakIputraM kSitiM jagmuH zarAstataH // 5 saMgrAme ceraturvIrau bhagadattadhanaMjayau // 23 tasya pArtho dhanuzchittvA zarAvApaM nihatya ca / tato jImUtasaMkAzAnnAgAdindra ivAbhibhUH / lADayanniva rAjAnaM bhagadattamayodhayat // 6 abhyavarSaccharaugheNa bhagadatto dhanaMjayam // 24 so'rkarazminibhAstIkSNAMstomarAnvai caturdaza / sa cApi zaravarSaM taccharavarSeNa vAsaviH / prerayatsavyasAcI tAMtridhaikaikamathAcchinat // 7 aprAptameva ciccheda bhagadattasya vIryavAn / / 25 tato nAgasya tadvarma vyadhamatpAkazAsaniH / tataH prAgjyotiSo rAjA zaravarSa nivArya tat / zarajAlena sa babhau vyabhraH parvatarADiva / / 8 zarairjanne mahAbAhuM pArthaM kRSNaM ca bhArata // 26 tataH prAgjyotiSaH zaktiM hemadaNDAmayasmayIm / tataH sa zarajAlena mahatAbhyavakIrya tau| vyasRjadvAsudevAya dvidhA tAmarjuno'cchinat // 9 codayAmAsa taM nAgaM vadhAyAcyutapArthayoH // 27 tatazchatraM dhvajaM caiva chittvA rAjJo'rjunaH zaraiH / tamApatantaM dviradaM dRSTvA kruddhamivAntakam / vivyAdha dazabhistUrNamutsmayanparvatAdhipam // 10 cakre'pasavyaM tvaritaH syandanena janArdanaH // 28 so'tividdho'rjunazaraiH supukaiH kaGkapatribhiH / saMprAptamapi neyeSa parAvRttaM mahAdvipam / bhagadattastataH kruddhaH pANDavasya mahAtmanaH // 11 sArohaM mRtyusAtkartuM smarandharmaM dhanaMjayaH // 29 vyasRjattomarAnmUrdhni zvetAzvasyonnanAda ca / sa tu nAgo dviparathAnhayAMzcArujya maariss| tairarjunasya samare kirITaM parivartitam // 12 prAhiNonmRtyulokAya tato'krudhyaddhanaMjayaH // 30 parivRttaM kirITaM taM yamayanneva phalgunaH / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi sudRSTaH kriyatAM loka iti rAjAnamabravIt // 13 evamuktastu saMkruddhaH zaravarSaNa pANDavam / 28 abhyavarSatsagovindaM dhanurAdAya bhAsvaram // 14 dhRtarASTra uvAca / tasya pArtho dhanuzchittvA tUNIrAnsaMnikRtya ca / tathA kruddhaH kimakarodbhagadattasya pANDavaH / tvaramANo dvisaptatyA sarvamarmasvatADayat // 15 prAgjyotiSo vA pArthasya tanme zaMsa yathAtatham // 1 / viddhastathApyavyathito vaiSNavAstramudIrayan / - 1379 - saptaviMzo'dhyAyaH // 27 // Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 28. 16 ] mahAbhArate [7. 28. 44 abhimantryAGkuzaM kruddho vyasRjatpANDavorasi // 16 bhaviSyati durAdharSaH sarvalokeSu sarvadA // 31 visRSTaM bhagadattena tadatraM sarvaghAtakam / tathetyuktvA gatA devI kRtakAmA manasvinI / urasA pratijagrAha pArthaM saMchAdya kezavaH // 17 sa cApyAsIdurAdharSoM narakaH zatrutApanaH // 32 vaijayantyabhavanmAlA tadA kezavorasi / tasmAtprAgjyotiSaM prAptaM tadatraM pArtha mAmakam / tato'rjunaH klAntamanAH kezavaM pratyabhASata // 18 nAsyAvadhyo'sti lokeSu sendrarudreSu mAriSa // 33 ayudhyamAnasturagAnsaMyantAsmi janArdana / tanmayA tvatkRtenaitadanyathA vyapanAzitam / ityuktvA puNDarIkAkSa pratijJAM svAM na rksssi||19 viyuktaM paramAstreNa jahi pArtha mahAsuram // 34 yadyahaM vyasanI vA syAmazakto vA nivaarnne|| vairiNaM yudhi durdharSaM bhagadattaM' suradviSam / tatastvayaivaM kAryaM syAnna tu kAryaM mayi sthite // 20 yathAhaM janivAnpUrvaM hitArtha narakaM tathA // 35 sabANaH sadhanuzvAhaM sasurAsuramAnavAn / evamuktastataH pArthaH kezavena mahAtmanA / zakto lokAnimAotuM taccApi viditaM tava / / 21 bhagadattaM zitairbANaiH sahasA samavAkirat // 36 tato'rjunaM vAsudevaH pratyuvAcArthavadvacaH / tataH pArtho mahAbAhurasaMbhrAnto mahAmanAH / zRNu guhyamidaM pArtha yathA vRttaM purAnagha / 22 kumbhayorantare nAgaM nArAcena samArpayat // 37 caturmatirahaM zazvallokatrANArthamudyataH / samAsAdya tu taM nAgaM bANo vajra ivAcalam / AtmAnaM pravibhajyeha lokAnAM hitamAdadhe // 23 abhyagAtsaha paDena valmIkamiva pannagaH // 38 ekA mUrtistapazcayAM kurute me bhuvi sthitA / sa tu viSTabhya gAtrANi dantAbhyAmavaniM yayau / aparA pazyati jagatkurvANaM sAdhvasAdhunI // 24 nadannArtasvaraM prANAnutsasarja mahAdvipaH // 39 aparA kurute karma mAnuSaM lokmaashritaa| tatazcandrArdhabimbena zareNa nataparvaNA / zete caturthI tvaparA nidrAM varSasahasrikAm // 25 bibheda hRdayaM rAjJo bhagadattasya pANDavaH // 40 yAsau varSasahasrAnte mUrtiruttiSThate mama / sa bhinnahRdayo rAjA bhagadattaH kirITinA / varAhebhyo varAUzreSThAMstasminkAle dadAti saa||26 zarAsanaM zarAMzcaiva gatAsuH pramumoca ha // 41 taM tu kAlamanuprAptaM viditvA pRthivI tdaa|| zirasastasya vibhraSTaH papAta ca varAGkazaH / prAyAcata varaM yaM mAM narakArthAya taM zRNu // 27 nAlaMtADanavibhraSTaM palAzaM nalinAdiva // 42 devAnAmasurANAM ca avadhyastanayo'stu me / sa hemamAlI tapanIyabhANDAupeto vaiSNavAstreNa tanme tvaM dAtumarhasi // 28 ____tpapAta nAgAdgirisaMnikAzAt / evaM varamahaM zrutvA jagatyAstanaye tadA / supuSpito mArutavegarugNo amoghamastramadadaM vaiSNavaM tadahaM purA // 29 ___ mahIdharAgrAdiva karNikAraH / / 43 avocaM caitadastraM vai hyamoghaM bhavatu kSame / nihatya taM narapatimindravikrama narakasyAbhirakSArthaM nainaM kazcidvadhiSyati // 30 sakhAyamindrasya tthaindriraahve| anenAstreNa te guptaH sutaH parabalArdanaH / tato'parAMstava jayakAGkSiNo narA- . - 1380 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 28. 44] droNaparva [7. 29. 28 ___ nbabhaJja vAyurbalavAndrumAniva // 44 yazo daza dizaH puNyaM gamayitvA vyavasthitau // 13. iti zrImahAbhArate droNaparvaNi dRSTvA vinihatau saMkhye maatulaavplaayinau| aSTAviMzo'dhyAyaH // 28 // bhRzaM mumucurazraNi putrAstava vizAM pate // 14 nihatau bhrAtarau dRSTvA mAyAzatavizAradaH / saMjaya uvAca / kRSNau saMmohayanmAyAM vidadhe zakunistataH // 15 priyamindrasya satataM sakhAyamamitaujasam / / laguDAyoguDAzmAnaH zatanyazca sshktyH| / hatvA prAgjyotiSaM pArthaH pradakSiNamavartata // 1 gadAparighanistriMzazUlamudgarapaTTizAH // 16 / tato gAndhArarAjasya sutau parapuraMjayau / sakampanarTinakharA musalAni parazvadhAH / ArchatAmarjunaM saMkhye bhrAtarau vRSakAcalau / / 2 kSurAH kSurapranAlIkA vatsadantAstrisaMdhinaH // 17 : tau sametyArjunaM vIrau puraH pazcAcca dhanvinau / cakrANi vizikhAH prAsA vividhAnyAyudhAni ca / avidhyetAM mahAvegairnizitairAzugarbhRzam // 3 . prapetuH sarvato digbhyaH pradigbhyazcArjunaM prati // 18 vRSakasya hayAnsUtaM dhanuzchatraM rathaM dhvajam / / kharoSTramahiSAH siMhA vyAghrAH sRmaracillikAH / . tilazo vyadhamatpArthaH saubalasya zitaiH zaraiH // 4 RkSAH sAlAvRkA gRdhrAH kapayo'tha sarIsRpAH // tato'rjunaH zaravrAtairnAnApraharaNairapi / vividhAni ca rakSAMsi kSudhitAnyarjunaM prati / gAndhArAnvyAkulAMzcakre saubalapramukhAnpunaH / / 5 saMkruddhAnyabhyadhAvanta vividhAni vayAMsi ca // 20 tataH paJcazatAnvIrAngAndhArAnudyatAyudhAn / / tato divyAstravicchUraH kuntIputro dhnNjyH| prAhiNonmRtyulokAya kruddho bANairdhanaMjayaH // 6 visRjanniSujAlAni sahasA tAnyatADayat // 21 hatAzvAttu rathAttUrNamavatIrya mahAbhujaH / te hanyamAnAH zUreNa pravaraiH saaykaiiidvaiH| Aruroha rathaM bhrAturanyacca dhanurAdade // 7 viruvanto mahArAvAnvinezuH sarvato hatAH // 22 tAvekaraMthamArUDhau bhrAtarau vRSakAcalau / tatastamaH prAdurabhUdarjunasya rathaM prati / . zaravarSeNa bIbhatsumavidhyetAM punaH punaH // 8 tasmAcca tamaso vAcaH krUrAH pArthamabhartsayan // 23 syAlau tava mahAtmAnau rAjAnau vRSakAcalau / tattamo'streNa mahatA jyotiSeNArjuno'vadhIt / / bhRzaM nijaghnatuH pArthamindraM vRtrabalAviva // 9 hate tasmiJjalaughAstu prAdurAsanbhayAnakAH // 24 : labdhalakSyau tu gAndhArAvahatAM pANDavaM punaH / ambhasastasya nAzArthamAdityAstramathArjunaH / nidAghavArSikau mAsau lokaM gharmAmbubhiryathA // 10 prAyutAmbhastatastena prAyazo'streNa zoSitam // 25 tau rathasthau naravyAghau rAjAnau vRSakAcalau / evaM bahuvidhA mAyAH saubalasya kRtAH kRtAH / saMzliSTAGgau sthitau rAjaJjaghAnekeSuNArjunaH // 11 jaghAnAstrabalenAzu prahasannarjunastadA // 26 tau sthAtsihasaMkAzau lohitAkSau mahAbhujau / tathA hatAsu mAyAsu trasto'rjunazarAhataH / gatAsU petaturvIrau sodaryAvekalakSaNau // 12 apAyAjavanairazvaiH zakuniH prAkRto yathA // 27 tayordehI rathAdbhumi gatau bndhujnpriyau| tato'rjuno'stravicchaiSThyaM drshynnaatmno'rissu| - 1381 - Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 29. 28 ] mahAbhArata [7. 30. 19 abhyavarSaccharaugheNa kauravANAmanIkinIm // 28 styajanti vAhAnapi pArthapIDitAH // 41 sA hanyamAnA pArthena putrasya tava vAhinI / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi dvaidhIbhUtA mahArAja gaGgevAsAdya parvatam / / 29 ekonatriMzo'dhyAyaH // 29 // droNamevAnvapadyanta kecittatra mahArathAH / __30 keciduryodhanaM rAjannadyamAnAH kirITinA // 30 dhRtarASTra uvAca / nApazyAma tatastvetatsainyaM vai tamasAvRtam / teSvanIkeSu bhanneSu pANDuputreNa saMjaya / gANDIvasya ca nirghoSaH zruto dakSiNato mayA // 31 / calitAnAM drutAnAM ca kathamAsInmano hi vaH // ' zaGkhadundubhinirghoSaM vAditrANAM ca nisvanam / anIkAnAM prabhagnAnAM vyavasthAnamapazyatAm / . gANDIvasya ca nirghoSo vyatikramyAspRzaddivam / / 32 | duSkaraM pratisaMdhAnaM tanmamAcakSva saMjaya // 2 tataH punardakSiNataH saMgrAmazcitrayodhinAm / saMjaya uvaac| .. suyuddhamarjunasyAsIdahaM tu droNamanvagAm // 33 / tathApi tava putrasya priyakAmA vizAM pate / nAnAvidhAnyanIkAni putrANAM tava bhArata / yazaH pravIrA lokeSu rakSanto droNamanvayuH // 3 arjuno vyadhamatkAle divIvAbhrANi mArutaH / / 34 samudyateSu zastreSu saMprApte ca yudhiSThire / taM vAsavamivAyAntaM bhUrivarSazaraughiNam / akurvannAryakarmANi bhairave satyabhItavat // 4 maheSvAsaM naravyAghraM nograM kazcidavArayat // 35 antaraM bhImasenasya praaptnnmitaujsH| : te hanyamAnAH pArthena tvadIyA vyathitA bhRzam / sAtyakezcaiva zUrasya dhRSTadyumnasya cAbhibho // 5 svAneva bahavo jannurvidravantastatastataH // 36 droNaM droNamiti krUrAH pAJcAlAH samacodayan / te'rjunena zarA muktAH kaGkapatrAstanucchidaH / mA droNamiti putrAste kurUnsarvAnacodayan // 6 zalabhA iva saMpetuH saMvRNvAnA dizo daza // 37 droNaM droNamiti hyeke mA droNamiti cApare / turagaM rathinaM nAgaM padAtimapi mAriSa / kurUNAM pANDavAnAM ca droNAtamavartata / / 7 vinirbhidya kSiti jagmurvalmIkamiva pannagAH // 38 yaM yaM sma bhajate droNaH pAJcAlAnAM rathavrajam / ' na ca dvitIyaM vyasRjatkuJjarAzvanareSu saH / tatra tatra sma pAJcAlyo dhRSTadyumno'tha dhIyate // 8 pRthagekazarArugNA nipetuste gatAsavaH // 39 yathAbhAgaviparyAse saMgrAme bhairave sati / hatairmanuSyaisturagaizca sarvataH vIrAH samAsadanvIrAnagacchanbhIravaH parAn // 9 ___ zarAbhivRSTairdviradaizca pAtitaiH / akampanIyAH zatrUNAM babhUvustatra pANDavAH / tadA zvagomAyubaDAbhinAditaM akampayaMstvanIkAni smarantaH klezamAtmanaH // 10 vicitramAyodhaziro babhUva ha // 40 te tvamarSavazaM prAptA hrImantaH sttvcoditaaH| pitA sutaM tyajati suhRdvaraM suhR tyaktvA prANAnnyavartanta ghnanto droNaM mahAhave // 11 ttathaiva putraH pitaraM zarAturaH / / ayasAmiva saMpAtaH zilAnAmiva cAbhavat / svarakSaNe kRtamatayastadA janA dIvyatAM tumule yuddhe prANairamitatejasAm // 12 - 1382 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 30. 18] droNaparva [7. 31. 11 3 na tu smaranti saMgrAmamapi vRddhAstathAvidham / acintayaMzca te sarve pANDavAnAM mahArathAH / dRSTapUrva mahArAja zrutapUrvamathApi vA // 13 kathaM no vAsavistrAyAcchatrubhya iti mAriSa // 28 prAkampateva pRthivI tasminvIrAvasAdane / dakSiNena tu senAyAH kurute kadanaM blii| pravartatA balaughena mahatA bhArapIDitA // 14 saMzaptakAvazeSasya nArAyaNabalasya ca // 29 ghUrNato hi balaughasya divaM stabdhveva nisvanaH / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi ajAtazatroH kruddhasya putrasya tava cAbhavat / / 15 triMzo'dhyAyaH // 30 // samAsAdya tu pANDUnAmanIkAni sahasrazaH / 31 droNena caratA saMkhye prabhagnAni zitaiH zaraiH // 16 saMjaya uvaac| teSu pramathyamAneSu dronnenaadbhutkrmnnaa| pratighAtaM tu sainyasya nAmRSyata vRkodaraH / paryavArayadAsAdya droNaM senApatiH svayam // 17 so'bhinadvAhnikaM SaSTyA karNaM ca dazabhiH shraiH||1 tadadbhutamabhUdyuddhaM droNapAJcAlyayostadA / tasya droNaH zitairbANaistIkSNadhArairayasmayaiH / naiva tasyopamA kAcitsaMbhavediti me matiH // 18 / jIvitAntamabhiprepsurmarmaNyAzu jaghAna ha // 2 tato nIlo'nalaprakhyo dadAha kuruvAhinIm / / karNo dvAdazabhirbANairazvatthAmA ca sptbhiH| zarasphuliGgazcApArcirdahankakSamivAnalaH // 19 | Sabhirduryodhano rAjA tata enamavAkirat / / 3 taM dahantamanIkAni droNaputraH pratApavAn / bhImaseno'pi tAnsarvAnpratyavidhyanmahAbalaH / pUrvAbhibhASI suzlakSNaM smayamAno'bhyabhASata // 20 droNaM pazcAzateSUNAM karNaM ca dazabhiH zaraiH // 4 nIla kiM bahubhirdagdhaistava yodhaiH shraarcissaa| duryodhanaM dvAdazabhidrauNiM cASTAbhirAzugaiH / mayaikena hi yudhyasva kruddhaH prahara cAzugaiH // 21 ArAvaM tumulaM kurvannabhyavartata tAraNe // 5 taM padmanikarAkAraM padmapatranibhekSaNam / tasminsaMtyajati prANAnmRtyusAdhAraNIkRte / vyAkozapadmAbhamukhaM nIlo vivyAdha saaykaiH|| 22 ajAtazatrustAnyodhAnbhImaM trAtetyacodayat // 6 tenAtividdhaH sahasA drauNirbhallaiH shitaitribhiH|| te yayurbhImasenasya smiipmmitaujsH| dhanurdhvajaM ca chatraM ca dviSataH sa nyakRntata // 23 yuyudhAnaprabhRtayo mAdrIputrau ca pANDavau // 7 sotpluya syandanAttasmAnnIlazcarmavarAsidhRk / te sametya susaMrabdhAH sahitAH puruSarSabhAH / droNAyaneH ziraH kAyAddhartumaicchatpatatrivat // 24 maheSvAsavarairguptaM droNAnIkaM bibhitsavaH // 8 tasyodyatAseH sunasaM ziraH kAyAtsakuNDalam / samApeturmahAvIryA bhImaprabhRtayo rathAH / bhallenApAharauNiH smayamAna ivAnagha // 25 tAnpratyagRhNAdavyagro droNo'pi rathinAM varaH // 9 saMpUrNacandrAbhamukhaH padmapatranibhekSaNaH / mahAbalAnatirathAnvIrAnsamarazobhinaH / prAMzurutpalagarbhAbho nihato nyapatatkSitau // 26 bAhyaM mRtyubhayaM kRtvA tAvakAH pANDavAnyayuH // 10 tataH pravivyathe senA pANDavI bhRshmaakulaa| | sAdinaH sAdino'bhyaghnaMstathaiva rathino rthaan| AcAryaputreNa hate nIle jvalitatejasi // 27 AsIcchaktyasisaMpAto yuddhmaasiitprshvdhaiH|| 11 -1383 - Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 31. 12] mahAbhArate [7. 31.41 nikRSTamasiyuddhaM ca babhUva kttukodym| tatrAcchidyata vIrasya sakhaDgo bAhurudyataH / kuJjarANAM ca saMghAteyuddhamAsItsudAruNam // 12 sadhanuzcAparasyApi sazaraH sAGkazastathA // 27 apatatkuJjarAdanyo yAdanyastvavAkzirAH / prAkrozadanyamanyo'tra tathAnyo vimukho'dravat / naro bANena nirbhinno rathAdanyazca mAriSa // 13 anyaH prAptasya cAnyasya ziraH kAyAdapAharat // 28 tatrAnyasya ca saMmarde patitasya vivarmaNaH / zabdamabhyadravaccAnyaH zabdAdanyo'dravamRzam / ziraH pradhvaMsayAmAsa vakSasyAkramya kuJjaraH // 14 svAnanyo'tha parAnanyo jaghAna nizitaiH shraiH||29 apare'pyaparAJjanurvAraNAH patitAnnarAn / girizaGgopamazcAtra nArAcena nipAtitaH / / viSANaizcAvaniM gatvA vyabhindanathino bahUn // 15 mAtaGgo nyapatadbhUmau nadIrodha ivoSNage // 30. narAtraiH kecidapare viSANAlagnasaMsravaiH / tathaiva rathinaM nAgaH kSarangiririvArujat / babhramaH zatazo nAgA mRdgantaH zatazo narAn // 16 adhyatiSThatpadA bhUmau sahAzvaM sahasArathim // 31 kAMsyAyasatanutrANAnnarAzvarathakuJjarAn / zUrAnpraharato dRSTvA kRtAstrAnrudhirokSitAn / patitAnpothayAMcakurdvipAH sthUlanaDAniva // 17 bahUnapyAvizanmoho bhIrUnhRdayadurbalAn // 32 gRdhrapatrAdhivAsAMsi zayanAni narAdhipAH / sarvamAvignamabhavanna prAjJAyata kiMcana / hrImantaH kAlasaMpakkAH suduHkhAnyadhizerate // 18 sainye ca rajasA dhvaste nirmaryAdamavartata // 33 hanti smAtra pitA putraM rathenAbhyativartate / tataH senApatiH zIghramayaM kAla iti bruvan / putrazca pitaraM mohAnnirmaryAdamavartata // 19 nityAbhitvaritAneva tvarayAmAsa pANDavAn // 34 / akSo bhagno dhvajazchinnazchatramuvyA nipAtitam / kurvantaH zAsanaM tasya pANDaveyA yazasvinaH / yugAdhu chinnamAdAya pradudrAva tathA hayaH // 20 saro haMsA ivApetunanto droNarathaM prati // 35 sAsirbAhurnipatitaH zirazchinnaM sakuNDalam / gRhNItAdravatAnyonyaM vibhItA vinikRntata / gajenAkSipya balinA rathaH saMcUrNitaH kSitau // 21 ityAsIttumulaH zabdo durdharSasya rathaM prati // 36 rathinA tADito nAgo nArAcenApatadvayasuH / tato droNaH kRpaH karNo drauNI rAjA jayadrathaH / / sArohazcApatadvAjI gajenAtADito bhRzam // 22 vindAnuvindAvAvantyau zalyazcainAnavArayan // 35 nirmaryAdaM mahadyuddhamavartata sudAruNam / te tvAryadharmasaMrabdhA durnivAryA durAsadAH / hA tAta hA putra sakhe kvAsi tiSTha va dhAvasi // zarArtA na jhunonnN pAJcAlAH pANDavaiH saha // 38 praharAhara jahyenaM smitakSveDitagarjitaiH / tato droNo'bhisaMkrudvo visRjazatazaH zarAn / ityevamuccarantyaH sma zrUyante vividhA giraH // 24 cedipAzcAlapANDUnAmakarotkadanaM mahat // 39 narasyAzvasya nAgasya samasajjata zoNitam / tasya jyAtalanirghoSaH zuzruve dikSu mAriSa / upAzAmyadrajo bhaumaM bhIrUnkazmalamAvizat // 25 / vajrasaMghAtasaMkAzastrAsayanpANDavAnbahUn // 40 AsItkezaparAmarza muSTiyuddhaM ca dAruNam / / etasminnantare jiSNuhatvA saMzaptakAnbalI / nakhairdantaizca zUrANAmadvIpe dvIpamicchatAm // 26 abhyayAttatra yatra sma droNaH pANDUnpramadati // 41 - 1384 - Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 31. 42] droNaparva [7. 31. 71 taM zaraughamahAvataM zoNitodaM mahAhradam / dIpyamAnA mahAzaktyo jagmurAdhirathiM prati // 56 tIrNaH saMzaptakAnhatvA pratyadRzyata phalgunaH / / 42 tA nikRtya zitairbANaitribhitribhirajihmagaiH / tasya kIrtimato lakSma sUryapratimatejasaH / nanAda balavAnkarNaH pArthAya visRjazarAn // 57 dIpyamAnamapazyAma tejasA vAnaradhvajam // 43 arjunazcApi rAdheyaM viddhA saptabhirAzugaiH / saMzaptakasamudraM tamucchoSyAstragabhastibhiH / karNAdavarajaM bANairjaghAna nizitaitribhiH // 58 sa pANDavayugAntArkaH kurUnapyabhyatItapat // 44 tataH zatrujayaM hatvA pArthaH SabhirajihmagaiH / pradadAha kurUnsarvAnarjunaH shstrtejsaa|| jahAra sadyo bhallena vipATasya ziro rathAt // 59 yugAnte sarvabhUtAni dhUmaketuriyotthitaH // 45 pazyatAM dhArtarASTrANAmekenaiva kirITinA / tena bANasahasrodhairgajAzvarathayodhinaH / pramukhe sUtaputrasya sodaryA nihatAstrayaH // 60 tADyamAnAH kSitiM jagmurmuktazastrAH zarArditAH // tato bhImaH samutpatya svarathAdvainateyavat / kecidArtasvaraM cakrurvinedurapare punH| varAsinA karNapakSAJjaghAna daza paJca ca // 61 pArthabANahatAH kecinnipeturvigatAsavaH // 47 punaH svarathamAsthAya dhanurAdAya cAparam / teSAmutpatatAM kAMzcitpatitAMzca parAGmukhAn / vivyAdha dazabhiH karNa sUtamazvAMzca paJcabhiH / / 62 na jaghAnArjuno yodhAnyodhavratamanusmaran / / 48 dhRSTadyumno'pyasivaraM carma cAdAya bhAsvaram / te vizIrNarathAzvebhAH prAyazazca parAGmukhAH / jaghAna candravarmANaM bRhatkSatraM ca pauravam // 63 kuravaH karNa karNeti hA heti ca vicukruzuH // 49 / tataH svarathamAsthAya pAJcAlyo'nyacca kArmukam / tamAdhirathirAkrandaM vijJAya zaraNaiSiNAm / AdAya karNa vivyAdha trisaptatyA nadaraNe // 64 mA bhaiSTeti pratizrutya yayAvabhimukho'rjunam // 50 | zaineyo'pyanyadAdAya dhanurindrAyudhAti / sa bhAratarathazreSThaH sarvabhArataharSaNaH / sUtaputraM catuHSaSTayA vidyA siMha ivAnadat // 65 prAduzcakre tadAneyamatramastravidAM varaH / / 51 bhallAbhyAM sAdhumuktAbhyAM chittvA karNasya kArmukam / tasya dIptazaraughasya dIptacApadharasya ca / punaH karNaM tribhirbANerbAhvorurasi cArpayat // 66 zaraughAzarajAlena vidudhAva dhanaMjayaH / tato duryodhano droNo rAjA caiva jayadrathaH / anamastreNa saMvArya prANadadvisRjazarAn // 52 nimajjamAnaM rAdheyamujjaguH sAtyakArNavAt // 67 dhRSTadyumnazca bhImazca sAtyakizca mahArathaH / dhRSTadyumnazca bhImazca saubhadro'rjuna eva ca / vivyadhuH karNamAsAdya tribhistribhirajihmagaiH // 53 nakulaH sahadevazca sAtyaki jagapa raNe // 68 arjunAstraM tu rAdheyaH saMvArya shrvRssttibhiH| evameSa mahAraudraH kSayArthaM sarvadhanvinAm / teSAM trayANAM cApAni ciccheda vizikhaitribhiH // tAvakAnAM pareSAM ca tyaktvA prANAnabhUdraNaH // 69 te nikRttAyudhAH zUrA nirviSA bhujagA iva / padAtirathanAgAzvairgajAzvarathapattayaH / rayazaktIH samutkSipya bhRzaM siMhA ivAnadan / / 55 rathino nAgapattyazvai rathapattI rathadvipaiH // 70 tA bhujAprairmahAvegA visRSTA bhujagopamAH / azvairazvA gajai gA rathino rathibhiH saha / - 1385 - a. bhA. 174 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 31. 71] mahAbhArate [7. 32. 15 saMsaktAH samadRzyanta pattayazcApi pttibhiH|| 71 sarve vidhvastakavacAstAvakA yudhi nirjitAH / evaM sukalilaM yuddhamAsItkravyAdaharSaNam / rajasvalA bhRzodvignA vIkSamANA dizo daza // 2 mahadbhistairabhItAnAM yamarASTravivardhanam // 72 avahAraM tataH kRtvA bhAradvAjasya saMmate / tato hatA nararathavAjikuJjarai labdhalakSyaiH parairdInA bhRzAvahasitA raNe // 3 . ranekazI dviparathavAjipattayaH / / zlAghamAneSu bhUteSu phalgunasyAmitAnguNAn / gajairgajA rathibhirudAyudhA rathA kezavasya ca sauhArde kIrtyamAne'rjunaM prati / hayairhayAH pattigaNaizca pattayaH / / 73 abhizastA ivAbhUvandhyAnamUkatvamAsthitAH // 4 sthairdvipA dviradavarairmahAhayA tataH prabhAtasamaye droNaM duryodhano'bravIt / . hayainarA vararathibhizca vAjinaH / praNayAdabhimAnAcca dviSavRddhyA ca durmanAH / nirastajihvAdazanekSaNAH kSitau zRNvatAM sarvabhUtAnAM saMrabdho vAkyakovidaH // 5 . kSayaM gatAH pramathitavarmabhUSaNAH // 74 nUnaM vayaM vadhyapakSe bhavato brahmavittama / tathA parairbahukaraNairvarAyudhai tathA hi nAgrahIH prAptaM samIpe'dya yudhiSThiram // 6 hatA gatAH pratibhayadarzanAH kSitim / icchataste na mucyeta cakSuHprApto raNe ripuH / vipothitA hayagajapAdatADitA jighRkSato rakSyamANaH sAmarairapi pANDavaiH // 7 // bhRzAkulA rathakhuranemibhirhatAH // 75 varaM dattvA mama prItaH pazcAdvikRtavAnasi / / pramodane zvApadapakSirakSasAM AzAbhaGgaM na kurvanti bhaktasyAryAH kathaMcana // 8 janakSaye vartati tatra daarunne| tato'prItastathoktaH saM bhAradvAjo'bravInnRpam / mahAbalAste kupitAH parasparaM nArhase mAnyathA jJAtuM ghaTamAnaM tava priye // 9 niSUdayantaH pravicerurojasA // 76 sasurAsuragandharvAH sayakSoragarAkSasAH / tato bale bhRzalulite parasparaM nAlaM lokA raNe jetuM pAlyamAnaM kirITinA // 10 ___ nirIkSamANe rudhiraughasaMplute / vizvasRgyatra govindaH pRtnaaristthaarjunH| divAkare'staMgirimAsthite zanai tatra kasya balaM kAmedanyatra tryambakAtprabhoH // 11 rubhe prayAte zibirAya bhArata // 77 satyaM tu te bravImyadya naitajjAtvanyathA bhavet / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi adyaiSAM pravaraM vIraM pAtayiSye mahAratham // 12 ekatriMzo'dhyAyaH // 31 // taM ca vyUhaM vidhAsyAmi yo'bhedyastridazairapi / // samAptaM saMzaptakavadhaparva // yogena kenacidrAjannarjunastvapanIyatAm // 13 32 na hyajJAtamasAdhyaM vA tasya saMkhye'sti kiMcana / saMjaya uvAca / tena hyupAttaM balavatsarvajJAnamitastataH // 14 pUrvamasmAsu bhanneSu phalgunenAmitaujasA / droNena vyAhRte tvevaM saMzaptakagaNAH punaH / droNe ca moghasaMkalpe rakSite ca yudhiSThire // 1 AhvayannarjunaM saMkhye dakSiNAmabhito dizam // 15 - 1386 - Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 32. 16 ] droNaparva [7. 33. 15 tatrArjunasyAtha paraiH sArdhaM samabhavadraNaH / sakRSNAH pANDavAH paJca devairapi durAsadAH // 1 tAdRzo yAdRzo nAnyaH zruto dRSTo'pi vA kvacit // sattvakarmAnvayairbuddhyA prakRtyA yazasA zriyA / tato droNena vihito rAjanvyUho vyarocata / / naiva bhUto na bhavitA kRSNatulyaguNaH pumAn // 2 caranmadhyaMdine sUryaH pratapanniva durdazaH // 17 satyadharmaparo dAtA viprapUjAdibhirguNaiH / taM cAbhimanyurvacanApitujyeSThasya bhArata / sadaiva tridivaM prApto rAjA kila yudhiSThiraH // 3' bibheda durbhidaM saMkhye cakravyUhamanekadhA // 18 . yugAnte cAntako rAjaJjAmadagyazca vIryavAn / sa kRtvA duSkaraM karma hatvA vIrAnsahasrazaH / raNastho bhImasenazca kathyante sadRzAstrayaH // 4 SaTsu vIreSu saMsakto dauHzAsanivazaM gataH // 19 pratijJAkarmadakSasya raNe gANDIvadhanvanaH / / vayaM paramasaMhRSTAH pANDavAH zokakarzitAH / upamA nAdhigacchAmi pArthasya sadRzIM kSitau // 5 saubhadre nihate rAjannavahAramakurvata // 20 guruvAtsalyamatyantaM naibhRtyaM vinayo dmH| dhRtarASTra uvaac| nakule'prAtirUpyaM ca zauryaM ca niyatAni SaT // 6 putraM puruSasiMhasya saMjayAprAptayauvanam / zrutagAmbhIryamAdhuryasattvavIryaparAkramaiH / raNe vinihataM zrutvA bhRzaM me dIryate manaH // 21 / sadRzo devayorvIraH sahadevaH kilAzvinoH // 7 dAruNaH kSatradharmo'yaM vihito dhrmkrtRbhiH|| ye ca kRSNe guNAH sphItAH pANDaveSu ca ye guNAH / yatra rAjyepsavaH zUrA bAle zastramapAtayan // 22 / abhimanyau kilaikasthA dRzyante guNasaMcayAH // 8 bAlamatyantasukhinaM vicarantamabhItavat / yudhiSThirasya dhairyeNa kRSNasya caritena ca / kRtAstrA bahavo jannubrUhi gAvalgaNe katham // 23 / karmabhirbhImasenasya sadRzo bhImakarmaNaH // 9 bibhitsatA rathAnIkaM saubhadreNAmitaujasA / dhanaMjayasya rUpeNa vikrameNa zrutena ca / vikrIDitaM yathA saMkhye tanmamAcakSva saMjaya // 24 vinayAtsahadevasya sadRzo nakulasya ca // 10 .. . saMjaya uvAca / dhRtarASTra uvAca / yanmAM pRcchasi rAjendra saubhadrasya nipAtanam / abhimanyumahaM sUta saubhadramaparAjitam / tatte kAryena vakSyAmi zRNu rAjansamAhitaH / zrotumicchAmi kAtsnyena kathamAyodhane hataH // 11 vikrIDitaM kumAreNa yathAnIkaM bibhitsatA // 25 saMjaya uvaac|| dAvAgyabhiparItAnAM bhUrigulmatRNadrume / cakravyUho mahArAja aacaaryennaabhiklpitH| . vanokasAmivAraNye tvadIyAnAmabhUdbhayam // 26 tatra zakropamAH sarve rAjAno vinivezitAH // 12 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi saMghAto rAjaputrANAM sarveSAmabhavattadA / dvAtriMzo'dhyAyaH // 32 // kRtAbhisamayAH sarve suvarNavikRtadhvajAH // 13 raktAmbaradharAH sarve sarve rktvibhuussnnaaH| saMjaya uvAca / sarve raktapatAkAzca sarve vai hemamAlinaH // 14 : samare'tyuprakarmANaH karmabhirvyaJjitazramAH / teSAM dazasahasrANi babhUvudRDhadhanvinAm / - 1337 - Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 33. 15 ] mahAbhArate [7. 34. 21 pautraM tava puraskRtya lakSmaNaM priyadarzanam // 15 mahaughAH salilasyeva girimAsAdya durmidam / anyonyasamaduHkhAste anyonysmsaahsaaH| droNaM te nAbhyavartanta velAmiva jalAzayAH // 8 anyonyaM spardhamAnAzca anyonyasya hite ratAH / / pIDyamAnAH zarai rAjandroNacApaviniHsRtaiH / karNaduHzAsanakRpairvRto rAjA mahArathaiH / na zekuH pramukha sthAtuM bhAradvAjasya pANDavAH // 9 devarAjopamaH shriimaanyshvetcchtraabhisNvRtH| tadadbhutamapazyAma droNasya bhujayorbalam / cAmaravyajanAkSepairudayanniva bhAskaraH // 17 yadenaM nAbhyavartanta pAJcAlAH sRJjayaiH saha // 10 pramukhe tasya sainyasya droNo'vasthitanAyake / tamAyAntamamikruddhaM droNaM dRSTvA yudhisstthirH| sindhurAjastathAtiSThacchrImAnmerurivAcalaH // 18 bahudhA cintayAmAsa droNasya prativAraNam // 11 sindhurAjasya pArzvasthA azvatthAmapurogamAH / azakyaM tu tamanyena droNaM matvA yudhiSThiraH / sutAstava mahArAja triMzatridazasaMnibhAH // 19 aviSahyaM guruM bhAraM saubhadre samavAsRjat // 12 gAndhArarAjaH kitavaH zalyo bhuurishrvaastthaa|| vAsudevAdanavaraM phalgunAccAmitaujasam / pArzvataH sindhurAjasya vyarAjanta mahArathAH // 20 abravItparavIranamabhimanyumidaM vacaH // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi etya no nAjuno gaheMdyathA tAta tathA kuru / __ trayastriMzo'dhyAyaH // 33 // cakravyUhasya na vayaM vidma bhedaM kathaMcana // 14 tvaM vArjuno vA kRSNo vA bhindyAtpradyumna eva vaa| saMjaya uvAca / cakravyUhaM mahAbAho paJcamo'nyo na vidyate // 15 tadanIkamanAdhRSyaM bhAradvAjena rakSitam / abhimanyo varaM tAta yAcatAM dAtumarhasi / pArthAH samabhyavartanta bhImasenapurogamAH // 1 pitRRNAM mAtulAnAM ca sainyAnAM caiva sarvazaH // 16 sAtyakizcekitAnazca dhRSTadyumnazca pArSataH / dhanaMjayo hi nastAta garhayedetya saMyugAt / kuntibhojazca vikrAnto drupadazca mahArathaH // 2 . kSipramatraM samAdAya droNAnIkaM vizAtaya // 17 ArjuniH kSatradharmA ca bRhatkSatrazca vIryavAn / ___ abhimanyuruvAca / cedipo dhRSTaketuzca mAdrIputrau ghaTotkacaH // 3 droNasya dRDhamavyagramanIkapravaraM yudhi / yudhAmanyuzca vikrAntaH zikhaNDI cAparAjitaH / pitRNAM jayamAkAGkSanavagAhe bhinadmi ca // 18 uttamaujAzca durdharSo virATazca mahArathaH // 4 upadiSTo hi me pitrA yogo'nIkasya bhedane / draupadeyAzca saMrabdhAH zaizupAlizca vIryavAn / notsahe tu vinirgantumahaM kasyAMcidApadi // 19 kekayAzca mahAvIryAH sRJjayAzca sahasrazaH // 5 yudhiSThira uvAca / ete cAnye ca sagaNAH kRtAstrA yuddhdurmdaaH| bhindhyanIkaM yudhA zreSTha dvAraM saMjanayasva naH / samabhyadhAvansahasA bhAradvAjaM yuyutsavaH // 6 vayaM tvAnugamiSyAmo yena tvaM tAta yAsyasi // 20 samavetAMstu tAnsarvAnbhAradvAjo'pi vIryavAn / dhanaMjayasamaM yuddhe tvAM vayaM tAta sNyuge| asaMbhrAntaH zaraugheNa mahatA samavArayat // 7 / praNidhAyAnuyAsyAmo rakSantaH sarvatomukhAH // 21 - 1388 - Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 34. 22 ] droNaparva [7. 35 17 bhIma uvaac| AcAryo hi kRtI droNaH paramAstre kRtshrmH| ahaM tvAnugamiSyAmi dhRSTadyumno'tha sAtyakiH / atyantasukhasaMvRddhastvaM ca yuddhavizAradaH // 4 pAvAlAH kekayA matsyAstathA sarve prbhdrkaaH||22 tato'bhimanyuH prahasansArathiM vAkyamabravIt / sakRdbhinnaM tvayA vyUhaM tatra tatra punaH punH| sArathe ko nvayaM droNaH samagraM kSatrameva vaa||5 vayaM pradhvaMsayiSyAmo ninamAnA varAnvarAn // 23 airAvatagataM zakraM sahAmaragaNairaham / abhimanyuruvAca / yodhayeyaM raNamakhe na me kSatre'dya vismayaH / ahametatpravekSyAmi droNAnIkaM durAsadam / na mamaitahiSatsainyaM kalAmarhati SoDazIm // 6 pataMga iva saMkruddho jvalitaM jAtavedasam / / 24 api vizvajitaM viSNuM mAtulaM prApya sUtaja / tatkarmAdya kariSyAmi hitaM ydvNshyordvyoH| . pitaraM cArjunaM saMkhye na bhIrmAmupayAsyati // 7 mAtulasya ca yA prItibhaviSyati pituzca me // 25 tato'bhimanyustAM vAcaM kadarthIkRtya sAratheH / zizunaikena saMgrAme kAlyamAnAni saMghazaH / yAhItyevAbravIdenaM droNAnIkAya mAciram / / 8 adya drakSyanti bhUtAni dviSatsainyAni vai mayA // 26 tataH saMcodayAmAsa hayAnasya trihAyanAn / yudhiSThira uvaac|| nAtihRSTamanAH sUto hemabhANDaparicchadAn // 9 evaM te bhASamANasya balaM saubhadra vardhatAm / te preSitAH sumitreNa droNAnIkAya vAjinaH / yastvamutsahase bhettuM droNAnIkaM sudurbhidam // 27 droNamabhyadravanrAjanmahAvegaparAkramAH // 10 kSitaM puruSavyAghermaheSvAsaiH prahAribhiH / tamudIkSya tathA yAntaM sarve droNapurogamAH / sAdhyarudramarutkalpairvasvagnyAdityavikramaiH // 28 abhyavartanta kauravyAH pANDavAzca tamanvayuH // 11 saMjaya uvAca / sa karNikArapravarocchritadhvajaH sya tadvacanaM zrutvA sa yantAramacodayat / suvarNavarmA nirrjunaadvrH| mitrAzvAnraNe kSipraM droNAnIkAya codaya // 29 yuyutsayA droNamukhAnmahArathAiti zrImahAbhArate droNaparvaNi nsamAsadatsihazizuryathA gajAn // 12 catustriMzo'dhyAyaH // 34 // te viMzatipade yattAH saMprahAraM pracakrire / AsIdgAGga ivAvartI muhUrtamudadheriva // 13 saMjaya uvAca / zUrANAM yudhyamAnAnAM ninnatAmitaretaram / bhadrastu vacaH zrutvA dharmarAjasya dhImataH / saMgrAmastumulo rAjanprAvartata sudAruNaH // 14 codayata yantAraM droNAnIkAya bhArata // 1 pravartamAne saMgrAme tsminntibhyNkre| na saMcodyamAnastu yAhi yAhIti saarthiH| droNasya miSato vyUhaM bhittvA praavishdaarjuniH||15 tyuvAca tato rAjannabhimanyumidaM vacaH // 2 taM praviSTaM parAnnantaM zatrumadhye mahAbalam / tibhAro'yamAyuSmannAhitastvayi pANDavaiH / / hastyazvarathapattyaughAH parivaQrudAyudhAH // 16 pradhArya kSamaM buddhayA tatastvaM yodbhumarhasi // 3 / nAnAvAditraninadaiH kSveDitotkruSTagarjitaiH / -1389 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 35. 17 ] mahAbhArate [7. 35.42 huMkAraiH siMhanAdaizca tiSTha tiSTheti nisvanaiH / / 17 vijaGghakUbarAkSAMzca vinemInanarAnapi / ghoraiIlahalAzabdairmA gAstiSTaihi mAmiti / vicakropaskaropasthAnbhagnopakaraNAnapi / / 32 . asAvahamamutreti pravadanto muhurmuhuH / / 18 prazAtitopakaraNAnhatayodhAnsahasrazaH / zrRMhitaiH ziJjitairhAsaiH khuranemisvanairapi / zarairvizakalIkurvandikSu sarvAsvadRzyata // 33 . saMnAdayanto vasudhAmabhidudruvurArjunim // 19 punardvipAndvipArohAnvaijayanyaGkuzadhvajAn / teSAmApatatAM vIraH pUrvaM zIghramatho dRDham / tUNAnvarmANyatho kakSyA graiveyAnatha kambalAn // 31 kSiprAstro nyavadhIdrAtAnmarmajJo marmabhedibhiH / / 20 ghaNTAH zuNDAnviSANAgrAnkSurapAlAnpadAnugAn / te hanyamAnAzca tathA nAnAliGgaiH zitaiH zaraiH / zarairnizitadhArApraiH zAtravANAmazAtayat // 35 abhipetustamevAjau zalabhA iva pAvakam // 21 vanAyajAnpArvatIyAnkAmbojArabAhrikAn / tatasteSAM zarIraizca zarIrAvayavaizca saH / sthiravAladhikarNAkSAJjavanAnsAdhuvAhinaH // 36 saMtastAra kSitiM kSipraM kuzairvedimivAdhvare // 22 svArUDhAzikSitairyodhaiH zaktyaSTiprAsayodhibhiH / baddhagodhAmulitrANAnsazarAvarakArmukAn / vidhvastacAmarakuthAnviprakIrNaprakIrNakAn // 37 sAsicarmAkuzAbhIzUnsatomaraparazvadhAn // 23 nirastajihvAnayanAnniSkIrNAtrayakRddhanAn / saguDAyomukhaprAsAnsaTitomarapaTTizAn / hatArohAnbhinnabhANDAnkravyAdagaNamodanAn // 38 sabhiNDipAlaparighAnsazaktivarakampanAn // 24 nikRttavarmakavacAzakRnmUtrAsRgAplutAn / . sapratodamahAzaGkhAnsakuntAnsakacagrahAn / nipAtayannazvavarAMstAvakAnso'bhyarocata // 39 samudrakSepaNIyAnsapAzaparighopalAn / / 25 eko viSNurivAcintyaH kRtvA prAkkarma duSkaram / sakeyUrAGgadAnbAhUnhRdyagandhAnulepanAn / tathA vimathitaM tena vyaGgaM tava balaM mahat / / saMcicchedA nirvRttAMstvadIyAnAM sahasrazaH // 26 vyahanatsa padAtyoghAMstvadIyAneva bhArata // 40 . taiH sphuradbhirmahArAja zuzubhe lohitokSitaiH / evamekena tAM senA saubhadreNa zitaiH zaraiH / paJcAsyaiH pannagaizchinnairgaruDeneva mAriSa // 27 bhRzaM viprahatAM dRSTvA skandenevAsurI camUm // 41 sunAsAnanakezAntairavraNaizcArukuNDalaiH / tvadIyAstava putrAzca vIkSamANA dizo daza / saMdaSTauSTapuTaiH krodhAtkSaradbhiH zoNitaM bahu // 28 saMzuSkAsyAzcalannetrAH prasvinnA lomaharSaNAH // 4 // cArusraGmakuToSNISairmaNiratnavirAjitaiH / palAyanakRtotsAhA nirutsAhA dvipjjye| " vinAlanalinAkArairdivAkarazaziprabhaiH // 29 gotranAmabhiranyonyaM krandanto jIvitaiSiNaH // 43 hitapriyaMvadaiH kAle bahubhiH puNyagandhibhiH / hatAnputrAMstathA pitRRnsuhRtsaMbandhibAndhavAn / dviSacchirobhiH pRthivImavatastAra phAlguniH / / 30 prAtiSThanta samutsRjya tvarayanto hayadvipAn // 44 gandharvanagarAkArAnvidhivatkalpitArathAn / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi vISAmukhAnvitriveNUnvyastadaNDakabandhurAn // 31 paJcatriMzo'dhyAyaH // 35 // - 1390 - Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 36. 1] droNaparva [7. 36. 28 tasmiMstu ghore saMgrAme vartamAne bhyNkre| saMjaya uvaac| duHsaho navabhirbANairabhimanyumavidhyata // 15 tAM prabhagnAM camUM dRSTvA saubhdrennaamitaujsaa| duHzAsano dvAdazabhiH kRpaH zAradvatastribhiH / duryodhano bhRzaM kruddhaH svayaM saubhadramabhyayAt // 1 droNastu saptadazabhiH zarairAzIviSopamaiH // 16 tato rAjAnamAvRttaM saubhadraM prati saMyuge / viviMzatistu viMzatyA kRtavarmA ca saptabhiH / dRSTvA droNo'bravIdyodhAnparyApnuta narAdhipam // 2 bRhadvalastathASTAbhirazvatthAmA ca saptabhiH // 17 purAbhimanyurlakSyaM naH pazyatAM hanti vIryavAn / bhUrizravAstribhirbANairmadreza: SaDbhirAzugaiH / / tamAdravata mA bhaiSTa kSipraM rakSata kauravam // 3 dvAbhyAM zarAbhyAM zakunistribhirduryodhano nRpaH // 18 tataH kRtajJA balinaH suhRdo jitakAzinaH / sa tu tAnprativivyAdha tribhitribhirajihmagaiH / / trAsyamAnA bhayAdvIraM parivatrustavAtmajam // 4 nRtyanniva mahArAja cApahastaH pratApavAn // 19 : droNo drauNiH kRpaH karNaH kRtavarmA ca saubalaH / tato'bhimanyuH saMkruddhastApyamAnastavAtmajaiH / bRhadbalo madrarAjo bhUribhUrizravAH zalaH // 5 vidarzayanvai sumahacchikSaurasakRtaM balam // 20 pauravo vRSasenazca visRjantaH zitAzarAn / garuDAnilaraMhobhiryanturvAkyakarairhayaiH / / saubhadraM zaravarSeNa mahatA samavAkiran // 6 dAntairazmakadAyAdaM tvrmaanno'bhyhaaryt| ...: saMmohayitvA tamatha duryodhanamamocayan / vivyAdha cainaM dazabhircANaistiSTheti cAbravIt // 21 AsyAdrAsamivAkSiptaM mamRSe nArjunAtmajaH // 7 tasyAbhimanyurdazabhirbANaiH sUtaM hayAndhvajam / tAzarogheNa mahatA sAzvasUtAnmahArathAn / bAhU dhanuH zirazcovyA smayamAno'bhyapAtayat / / vimukhIkRtya saubhadraH siMhanAdamathAnadat // 8 tatastasminhate vIre saubhadreNAimakezvare / tasya nAdaM tataH zrutvA siMhasyevAmiSaiSiNaH / saMcacAla balaM sarvaM palAyanaparAyaNam // 23 nAmRSyanta susaMrabdhAH punadroNamukhA rathAH // 9 tataH karNaH kRpo droNo drauNirgAndhArarAT zalaH / ta enaM koSThakIkRtya rathavaMzena maariss| zalyo bhUrizravAH krAthaH somadatto viviNshtiH||24 vyasRjanniSujAlAni nAnAliGgAni saMghazaH // 10 vRSasenaH suSeNazca kuNDabhedI pratardanaH / tAnyantarikSe ciccheda pautrastava zitaiH zaraiH / vRndArako lalitthazca prabAhurdIrghalocanaH / tAMzcaiva prativivyAdha tadadbhutamivAbhavat // 11 duryodhanazca saMkruddhaH zaravarSairavAkiran / / 25 .. tataste kopitAstena zarairAzIviSopamaiH / so'tikruddho maheSvAsairabhimanyurajihmagaiH / parivarjighAMsantaH saubhadramapalAyinam // 12 zaramAdatta karNAya parakAyAvabhedanam // 26 samudramiva paryastaM tvadIyaM tadvalArNavam / tasya bhittvA tanutrANaM dehaM nirbhidya caashugH| . abhimanyurdadhAraiko veleva makarAlayam / / 13 prAvizaddharaNI rAjanvalmIkamiva pannagaH / / 27 / zUrANAM yudhyamAnAnAM ninnatAmitaretaram / sa tenAtiprahAreNa vyathito vihvalanniva / abhisanyoH pareSAM ca naasiitkshcitpraangmkhH||14 - saMcacAla raNe karNaH kSitikampe yathAcalaH // 28 . .-1391 - Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 36. 29 ] mahAbhArate [7. 37. 18 athAnyairnizitairbANaiH suSeNaM dIghalocanam / udakrozanmahAzabdaM tiSTha tiSThati cAbravIt // 4 kuNDabhediM ca saMkruddhastribhistrInavadhIdvalI // 29 tasyArjuniH zirogrIvaM pANipAdaM dhanurhayAn / . karNastaM paJcaviMzatyA nArAcAnAM samarpayat / / chatraM dhvajaM niyantAraM triveNuM zamyupaskaram // 5 azvatthAmA ca viMzatyA kRtavarmA ca sptbhiH||30 cakre yugeSAM tUNIrAnanukarSa ca sAyakaiH / sa zarAditasarvAGgaH kruddhaH zakrAtmajAtmajaH / patAkAM cakragoptArau sarvopakaraNAni ca / vicarandazyate sainye pAzahasta ivAntakaH // 31 vyadhamallAghavAttacca dadRze nAsya kazcana // 6 zalyaM ca bANavarSeNa samIpasthamavAkirat / sa papAta kSitau kSINaH praviddhAbharaNAmbaraH / udakrozanmahAbAhustava sainyAni bhISayan // 32 vAyuneva mahAcaityaH saMbhagno'mitatejasA / tataH sa viddho'stravidA marmabhidbhirajihmagaiH / / anugAzcAsya vitrastAH prAdravansarvatodizam // 7 zalyo rAjarathopasthe niSasAda mumoha ca // 33 ArjuneH karma tadRSTvA praNeduzca samantataH / taM hi viddhaM tathA dRSTvA saubhadreNa yshsvinaa|| nAdena sarvabhUtAni sAdhu sAdhviti bhArata // 8 saMprAdravaJcamU: sarvA bhAradvAjasya pazyataH // 34 zalyabhrAtayathArugNe bahuzastasya sainikAH / prekSantastaM mahAbAhuM rukmapuGkhaH samAvRtam / kulAdhivAsanAmAni zrAvayanto'rjunAtmajam // 9 tvadIyAzca palAyante mRgAH siMhArditA iva // 35 abhyavartanta saMkrudvA vividhAyudhapANayaH / sa tu raNayazasAbhipUjyamAnaH rathairazvaigajaizcAnye pAdAtaizca balotkaTAH // 10 pitRsuracAraNasiddhayakSasaMdhaiH / bANazabdena mahatA khuranemisvanena ca / avanitalagataizca bhUtasaMdhai huMkAraiH kSveDitotkruSTaiH siMhanAdaiH sagarjitaiH // 11 rativibabhau hutabhugyathAjyasiktaH // 36 jyAtalatrasvanairanye grjnto'rjunnndnm| iti zrImahAbhArate droNaparvaNi bruvantazca na no jIvanmokSyase jIvatAmiti // 12 SatriMzo'dhyAyaH // 36 // tAMstathA bruvato dRSTvA saubhadraH prahasanniva / yo yaH sma prAharatpUrvaM taM taM vivyAdha patribhiH // 13 dhRtarASTra uvAca / saMdarzayiSyannasrANi citrANi ca laghUni ca / tathA pramathamAnaM taM maheSvAsamajihmagaiH / ArjuniH samare zUro mRdupUrvamayudhyata // 14 ArjuniM mAmakAH sarve ke tvenaM samavAkiran // 1 vAsudevAdupAttaM yadyadatraM ca dhanaMjayAt / saMjaya uvAca / adarzayata tatkANiH kRSNAbhyAmavizeSayan // 15 zRNu rAjankumArasya raNe vikrIDitaM mahat / dUramasyanguruM bhAraM sAdhayaMzca punaH punaH / bibhitsato sthAnIkaM bhAradvAjena rakSitam // 2 saMdadhadvisRjazceSUnnirvizeSamadRzyata // 16 madrezaM sAditaM dRSTvA saubhadreNAzugai raNe / cApamaNDalamevAsya visphuraddikSvadRzyata / zalyAdavarajaH kruddhaH kiranbANAnsamabhyayAt // 3 / | tamo nataH sudIptasya saviturmaNDalaM yathA // 17 sa viddhA dazabhirbANaiH sAzvayantAramArjunim / / - jyAzabdaH zuzruve tasya talazabdazca dAruNaH / -1392 - 37 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 37. 18] droNaparva [7. 38. 22 mahAzanimucaH kAle payodasyeva nisvanaH // 18 tadRSTvA caritaM tasya saubhadrasyAmitaujasaH / hImAnamarSI saubhadro mAnakRtpriyadarzanaH / samakampanta sainyAni tvadIyAni punaH punaH // 8 saMmimAnayiSurvIrAniSvAsAMzcApyayudhyata // 19 athAbravInmahAprAjJo bhAradvAjaH pratApavAn / mUdurbhUtvA mahArAja dAruNaH samapadyata / harSeNotphullanayanaH kRpamAbhASya satvaram // 9 varSAbhyatIto bhagavAzaradIva divAkaraH // 20 ghaTTayanniva marmANi tava putrasya mAriSa / zarAnvicitrAnmahato rukmapuGkhAzilAzitAn / abhimanyu raNe dRSTvA tadA raNavizAradam // 10 sumoca zatazaH krudvo gabhastIniva bhAskaraH / / 21 eSa gacchati saubhadraH pArthAnAmagrato yuvA / kSuraprairvatsadantaizca vipAThaizca mahAyazAH / nandayansuhRdaH sarvAnrAjAnaM ca yudhiSThiram // 11 nArAcairardhanArAcairbhallairaJjalikairapi / / 22 nakulaM sahadevaM ca bhImasenaM ca pANDavam / avAkirathAdranIkaM bhAradvAjasya pazyataH / bandhUnsaMbandhinazvAnyAnmadhyasthAnsuhRdastathA // 12 tatastatsainyamabhavadvimukhaM zarapIDitam // 23 nAsya yuddhe samaM manye kaMcidanyaM dhanurdharam / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi icchanhanyAdimAM senAM kimarthamapi necchati // 13 saptatriMzo'dhyAyaH // 37 // droNasya prItisaMyuktaM zrutvA vAkyaM tavAtmajaH / 38 ArjuniM prati saMkruddho droNaM dRSTvA smayanniva // 14 dhRtarASTra uvAca / atha duryodhanaH karNamabravIdvAhnikaM kRpam / dvaidhImavati me cittaM hriyA tuSTyA ca saMjaya / duHzAsanaM madrarAjaM tAMstAMzcAnyAnmahArathAn // 15 mama putrasya yatsainyaM saubhadraH samavArayat // 1 sarvamUrdhAvasiktAnAmAcAryo brahmavittamaH / vistareNaiva me zaMsa sarvaM gAvalgaNe punaH arjunasya sutaM mUDhaM nAbhihantumihecchati // 16 vikrIDitaM kumArasya skandasyevAsuraiH saha // 2 na hyasya samare mucyedantako'pyAtatAyinaH / .. saMjaya uvaac| kimaGga punarevAnyo martyaH satyaM bravImi vH||17 hanta te saMpravakSyAmi vimardamatidAruNam / arjunasya sutaM tveSa ziSyatvAdabhirakSati / ekasya ca bahUnAM ca yathAsIttumulo raNaH // 3 putrAH ziSyAzca dayitAstadapatyaM ca dharmiNAm // abhimanyuH kRtotsAhaH kRtotsAhAnariMdamAn / saMrakSyamANo droNena manyate vIryamAtmanaH / rathastho rathinaH sarvAMstAvakAnapyaharSayat // 4 AtmasaMbhAvito mUDhastaM pramanIta mAciram // 19 droNaM karNa kRpaM zalyaM drauNiM bhojaM bRhadbalam / evamuktAstu te rAjJA sAtvatIputramabhyayuH / duryodhanaM saumadattiM zakuniM ca mahAbalam // 5 saMrabdhAstaM jighAMsanto bhAradvAjasya pazyataH // 20 nAnAnRpAnnRpasutAnsainyAni vividhAni ca / duHzAsanastu tacchrutvA duryodhanavacastadA / alAtacakravatsarvAMzcaranbANaiH samabhyayAt // 6 abravItkuruzArdUlo duryodhanamidaM vacaH // 21 nighnannamitrAnsaubhadraH paramAstraH pratApavAn / ahamenaM haniSyAmi mahArAja bravImi te / adarzayata tejasvI dikSu sarvAsu bhArata / / 7 miSatAM pANDuputrANAM pAJcAlAnAM ca pazyatAm / ma.bhA. 175 - 1393 - Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 38. 22] mahAbhArate [7. 39. 18 prasiSyAmyadya saubhadraM yathA rAhurdivAkaram // 22 / jayonmattena bhImazca bahvabaddhaM prabhASatA // 3 utkruzya cAbravIdvAkyaM kururAjamidaM punaH / paravittApahArasya krodhasyAprazamasya ca / zrutvA kRSNau mayA grastaM saubhadramatimAninau / lobhasya jJAnanAzasya drohasyAtyAhitasya ca // 4 gamiSyataH pretalokaM jIvalokAnna saMzayaH // 23 pitRRNAM mama rAjyasya haraNasyogadhanvinAm / . tau ca zrutvA mRtau vyaktaM pANDoH kSetrodbhavAH sutaaH| tattvAmidamanuprAptaM tatkopAdvai mahAtmanAm // 5 ekAhnA sasuhRdvargAH klaibyAddhAsyanti jIvitam // 24 sadyazcogramadharmasya phalaM prApnuhi durmate / tasmAdasminhate zatrau hatAH sarve'hitAstava / zAsitAsmyadya te bANaiH sarvasainyasya pazyataH / / zivena dhyAhi mA rAjanneSa hanmi ripuM tava // 25 adyAhamanRNastasya kopasya bhavitA raNe / evamuktvA nadanarAjanputro duHzAsanastava / amarSitAyAH kRSNAyAH kAGkitasya ca me pituH|| saubhadramabhyayAtkruddhaH zaravarSairavAkiran / 26 adya kauravya bhImasya bhavitAsmyanRNo yudhi / tamabhikruddhamAyAntaM tava putramariMdamaH / na hi me mokSyase jIvanyadi notsRjase rnnm||8 abhimanyuH zaraistIkSNaiH SaDviMzatyA samarpayat / / 27 evamuktvA mahAbAhurbANaM duHzAsanAntakam / duHzAsanastu saMkruddhaH prabhinna iva kuJjaraH / saMdadhe paravIranaH kAlAgnyanilavarcasam // 9 ayodhayata saubhadramabhimanyuzca taM raNe // 28 tasyorastUrNamAsAdya jatrudeze vibhidya tam / tau maNDalAni citrANi rathAbhyAM savyadakSiNam / athainaM paJcaviMzatyA punazcaiva samarpayat // 10 caramANAvayudhyetAM rathazikSAvizAradau // 29 sa gADhaviddho vyathito rathopastha upAvizat / atha paNavamRdaGgadundubhInAM duHzAsano mahArAja kazmalaM cAvizanmahat // 11 __ kukaramahAnakabherijharjharANAm / sArathistvaramANastu duHzAsanamacetasam / ninadamatibhRzaM narAH pracakru raNamadhyAdapovAha saubhadrazarapIDitam // 12 lavaNajalodbhavasiMhanAdamizram // 30 pANDavA draupadeyAzca virATazca samIkSya tam / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi pAJcAlAH kekayAzcaiva siMhanAdamathAnadan // 13 aSTatriMzo'dhyAyaH // 38 // vAditrANi ca sarvANi nAnAliGgAni sarvazaH / 39 prAvAdayanta saMhRSTAH pANDUnAM tatra sainikAH // 14 saMjaya uvAca / pazyantaH smayamAnAzca saubhadrasya viceSTitam / zaravikSatagAtrastu pratyamitramavasthitam / atyantavairiNaM dRptaM dRSTvA zatru parAjitam // 15 abhimanyuH smayandhImAnduHzAsanamathAbravIt // 1 dharmamArutazakrANAmazvinoH prtimaastthaa| diSTayA pazyAmi saMgrAme mAninaM zatrumAgatam / dhArayanto dhvajAgreSu draupadeyA mahArathAH // 16 niSThuraM tyaktadharmANamAkrozanaparAyaNam / / 2 sAtyakizcekitAnazca dhRSTadyumnazikhaNDinau / yatsabhAyAM tvayA rAjJo dhRtarASTrasya zRNvataH / kekayA dhRSTaketuzca matsyapAJcAlasRJjayAH // 17 kopitaH paruSaikyaiirdharmarAjo yudhisstthirH| pANDavAzca mudA yuktA yudhiSThirapurogamAH / - 1394 - Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 39. 18] droNaparva [7. 40. 14 abhyavartanta sahitA droNAnIkaM bibhitsavaH // 18 tato'bhavanmahAddhaM tvadIyAnAM paraiH saha / saMjaya uvAca / jayamAkAGkSamANAnAM zUrANAmanivartinAm // 19 so'bhigarjandhanuSpANijyAM vikarSanpunaH punaH / duryodhano mahArAja rAdheyamidamabravIt / tayormahAtmanostUrNaM sthAntaramavApatat // 1 pazya duHzAsanaM vIramabhimanyuvazaM gatam // 20 so'vidhyaddazabhirbANairabhimanyuM durAsadam / pratapantamivAdityaM nighnantaM zAtravAnraNe / sacchatradhvajayantAraM sAzvamAzu smayanniva // 2 saubhadramudyatAstrAtumabhidhAvanti pANDavAH // 21 pitRpaitAmahaM karma kurvANamatimAnuSam / tataH karNaH zaraistIkSNairabhimanyuM durAsadam / dRSTvArditaM zaraiH kANiM tvadIyA hRSitAbhavan // 3 abhyavarpata saMkruddhaH putrasya hitakRttava // 22 tasyAbhimanyurAyamya smayannekena patriNA / tasya cAnucarAMstIkSNairvivyAdha parameSubhiH / ziraH pracyAvayAmAsa sa rathAtprApatadbhuvi // 4 avajJApUrvakaM vIraH saubhadrasya raNAjire // 23 karNikAramivodbhUtaM vAtena mathitaM nagAt / abhimanyustu rAdheyaM trisaptatyA zilImukhaiH / bhrAtaraM nihataM dRSTvA rAjankarNo vyathAM yayau // 5 avidhyattvarito rAjandroNaM prepsumahAmanAH // 24 vimukhIkRtya karNaM tu saubhadraH kaGkapatribhiH / tadA nAzakatkazcidroNAdvArayituM raNe / anyAnapi maheSvAsAMstUrNamevAbhidudruve / / 6 ArujantaM rathazreSThAnvajrahastamivAsurAn / / 25 tatastadvitataM jAlaM hatyazvarathapattimat / tataH karNo jayaprepsurmAnI sarvadhanubhRtAm / jhaSaH kruddha ivAbhindadabhimanyurmahAyazAH // 7 saubhadraM zatazo'vidhyaduttamAtrANi darzayan // 26 karNastu bahubhirbANairadyamAno'bhimanyunA / mo'ratravidAM zreSTho rAmaziSyaH pratApavAn / apAyAjavanairazvaistato'nIkamabhidyata // 8 samare zatrudurdharSamabhimanyumapIDayat / / 27 zalabhairiva cAkAze dhArAbhiriva cAvRte / ma tathA pIDyamAnastu rAdheyenAstravRSTibhiH / abhimanyoH zarai rAjanna prAjJAyata kiMcana // 9 samare'marasaMkAzaH saubhadro na vyaSIdata / / 28 tAvakAnAM tu yodhAnAM vadhyatAM nizitaiH zaraiH / taH zilAzitaistIkSNaibhallaiH saMnataparvabhiH / anyatra saindhavAdrAjanna sma kazcidatiSThata // 10 chattvA dhanUMSi zUrANAmArjuniH karNamAdayat / saubhadrastu tataH zaGkha pradhmApya puruSarSabhaH / sadhvajaM kAmukaM cAsya chittvA bhUmau nyapAtayat // | zIghramabhyapatatsenAM bhAratI bharatarSabha // 11 utaH kRcchragataM karNaM dRSTvA karNAdanantaraH / sa kakSe'gnirivotsRSTo nirdahaMstarasA ripUn / saubhadramabhyayAttUrNaM dRDhamudyamya kArmukam / / 30 / madhye bhAratasainyAnAmArjuniH paryavartata // 12 tuta uccukruzuH pArthAsteSAM cAnucarA janAH / rathanAgAzvamanujAnardayannizitaiH zaraiH / cAditrANi ca saMjannuH saubhadraM cApi tuSTuvuH / / 31 sa pravizyAkarodbhumi kabandhagaNasaMkulAm // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi saubhadracApaprabhavainikRttAH parameSubhiH / ekonacatvAriMzo'dhyAyaH // 39 // / svAnevAbhimukhAnnantaH prAdravaJjIvitArthinaH // 14 - 1395 - Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 40. 15 ] mahAbhArate [7. 41. 14 te ghorA raudrakarmANo vipAThAH pRthavaH zitAH / saMjaya uvAca / nighnanto rathanAgAzvAJjagmurAzu vasuMdharAm // 15 yudhiSThiro bhImasenaH zikhaNDI sAtyakiryamau / sAyudhAH sAGgulitrANAH sakhagAH sAGgadA raNe / dhRSTadyumno virATazca drupadazca sakekayaH / dRzyante bAhavazchinnA hemAbharaNabhUSitAH // 16 dhRSTaketuzca saMrabdho matsyAzcAnvapatanraNe // 3 zarAzvApAni khaDgAzca zarIrANi zirAMsi c|| abhyadravanparIpsanto vyUDhAnIkAH prahAriNaH / sakuNDalAni sragvINi bhUmAvAsansahasrazaH // 17 tAndRSTvA dravataH zUrAMstvadIyA vimukhAbhavan // 4 apaskarairadhiSThAnairISAdaNDakabandhuraiH / tatastadvimukhaM dRSTvA tava sUnormahadbalam / akSairvimathitaizcarbhagnaizca bahudhA rathaiH / jAmAtA tava tejasvI viSTambhayiSurAdravat // 5 zakticApAyudhaizcApi patitaizca mahAdhvajaiH // 18 saindhavasya mahArAja putro rAjA jayadrathaH / nihataiH kSatriyairazvairvAraNaizca vizAM pate / sa putragraddhinaH pArthAnsahasainyAnavArayat // 6 agamyakalpA pRthivI kSaNenAsItsudAruNA // 19 ugradhanvA maheSvAso divyamastramudIrayan / vadhyatAM rAjaputrANAM krandatAmitaretaram / vArdhakSatrirupAsedhatpravaNAdiva kuJjarAn // 7 prAdurAsInmahAzabdo bhIrUNAM bhayavardhanaH / dhRtarASTra uvAca / sa zabdo bharatazreSTha dizaH sarvA vyanAdayat // 20 atibhAramahaM manye saindhave saMjayAhitam / saubhadrazcAdravatsenAM nighnannazvarathadvipAn / yadekaH pANDavAnkruddhAnputragRddhInavArayat // 8 vyacaratsa dizaH sarvAH pradizazvAhitAnrujan // 21 atyadbhutamidaM manye balaM zauryaM ca saindhave / taM tadA nAnupazyAma sainyena rajasAvRtam / tadasya brUhi me vIrya karma cAyyaM mahAtmanaH // 9 AdadAnaM gajAzvAnAM nRNAM cAyUMSi bhArata // 22 kiM dattaM hutamiSTaM vA sutaptamatha vA tapaH / kSaNena bhUyo'pazyAma sUryaM madhyaMdine ythaa| sindhurAjena yenaikaH kruddhAnpArthAnavArayat // 10 abhimanyu mahArAja pratapantaM dviSadgaNAn // 23 saMjaya uvAca / sa vAsavasamaH saMkhye vaasvsyaatmjaatmjH| draupadIharaNe yattadbhImasenena nirjitaH / abhimanyurmahArAja sainyamadhye vyarocata // 24 mAnAtsa taptavAnarAjA varArthI sumahattapaH // 11 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi indriyANIndriyArthebhyaH priyebhyaH saMnivartya saH / catvAriMzo'dhyAyaH // 10 // kSutpipAsAtapasahaH kRzo dhamanisaMtataH / devamArAdhayacchavaM gRNanbrahma sanAtanam // 12 dhRtarASTra uvAca / bhaktAnukampI bhagavAMstasya cakre tato dayAm / bAlamatyantasukhinamavAryabaladarpitam / svapnAnte'pyatha caivAha haraH sindhupateH sutam / yuddheSu kuzalaM vIraM kulaputraM tanutyajam // 1 varaM vRNISva prIto'smi jayadratha kimicchasi // 13 gAhamAnamanIkAni sadazvaistaM trihAyanaiH / / evamuktastu zarveNa sindhurAjo jayadrathaH / api yaudhiSThirAtsainyAtkazcidanvapatadrathI // 2 uvAca praNato rudraM prAJjaliniyatAtmavAn // 14 -1396 - Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 41. 15 ] droNaparva [7.43.1 pANDaveyAnahaM saMkhye bhImavIryaparAkramAn / drupadaM paJcabhistIkSNairdazabhizca zikhaNDinam / eko raNe dhArayeyaM samastAniti bhArata // 15 kekayAnpaJcaviMzatyA draupadeyAMtribhitribhiH // 8 evamuktastu devezo jayadrathamathAbravIt / yudhiSThiraM ca saptatyA tataH zeSAnapAnudat / dadAmi te varaM saumya vinA pArthaM dhanaMjayam / / 16 iSujAlena mahatA tadadbhutamivAbhavat // 9 dhArayiSyasi saMgrAme caturaH pANDunandanAn / athAsya zitapItena bhallenAdizya kArmukam / evamastviti devezamuktvAvudhyata pArthivaH // 17 ciccheda prahasanarAjA dharmaputraH pratApavAn // 10 sa tena varadAnena divyenAstrabalena c| . akSNonimeSamAtreNa so'nyadAdAya kArmukam / eka: saMdhArayAmAsa pANDavAnAmanIkinIma // 18 vivyAdha dazabhiH pArtha tAMzcaivAnyAMstribhitribhiH // tasya jyAtalaghoSeNa kSatriyAnbhayamAvizat / tasya tallAghavaM jJAtvA bhImo bhallaitribhiH punaH / parAMstu tava sainyasya harSaH paramako'bhavat // 19 dhanurdhvajaM ca chatraM ca kSitau kSipramapAtayat // 12 dRSTvA tu kSatriyA bhAraM saindhave sarvamarpitam / so'nyadAdAya balavAnsajyaM kRtvA ca kArmukam / utkruzyAbhyadravanrAjanyena yaudhiSThiraM balam / / 20 bhImasyApothayatketuM dhanurazvAMzca mAriSa // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi sa hatAzvAdavaplutya chinnadhanvA rathottamAt / ekacatvAriMzo'dhyAyaH // 41 // sAtyakerApluto yAnaM giryagramiva kesarI // 14 tatastvadIyAH saMhRSTAH sAdhu sAdhviti cukruzuH / saMjaya uvAca / sindhurAjasya tatkarma prekSyAzraddheyamuttamam // 15 yanmA pRcchasi rAjendra sindhurAjasya vikramam / saMkruddhAnpANDavAneko yaddadhArAstratejasA / zRNu tatsarvamAkhyAsye yathA pANDUnayodhayat // 1 tattasya karma bhUtAni sarvANyevAbhyapUjayan // 16 tamahuH sArathervazyAH saindhavAH sAdhuvAhinaH / saubhadreNa hataiH pUrvaM sottarAyudhibhirdvipaiH / vikurvANA bRhanto'zvAH zvasanopamaraMhasaH // 2 pANDUnAM darzitaH panthAH saindhavena nivaaritH||17 gandharvanagarAkAraM vidhivatkalpitaM ratham / yatamAnAstu te vIrA matsyapAJcAlakekayAH / tasyAbhyazobhayatketurvArAho rAjato mahAn // 3 pANDavAzcAnvapadyanna pratyaikazyena saindhavam // 18 zvetacchatrapatAkAbhizcAmaravyajanena c| yo yo hi yatate bhettuM droNAnIkaM tavAhitaH / sa babhau rAjaliGgaistaistArApatirivAmbare // 4 taM taM devavaraprAptyA saindhavaH pratyavArayat // 19 muktAvajramaNisvarNairbhUSitaM tadayasmayam / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi varUthaM vibabhau tasya jyotirbhiH khamivAvRtam // 5 dvicatvAriMzo'dhyAyaH // 42 // sa visphArya mahaccApaM kiranniSugaNAnbahUn / tatkhaNDaM pUrayAmAsa yadvapadArayadArjuniH // 6 saMjaya uvAca / sa sAtyakiM tribhirbANairaSTabhizca vRkodaram / saindhavena niruddheSu jayagRddhiSu pANDuSu / dhRSTadyumnaM tathA SaSTyA virATaM dazabhiH zaraiH // 7 / sughoramabhavadyuddhaM tvadIyAnAM paraiH saha // 1 - 1397 - Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 43. 2] mahAbhArate [7. 44.8 pravizya tvArjuniH senAM satyasaMdho durAsadAm / anukaraiH patAkAbhistathA sArathivAjibhiH / vyakSobhayata tejasvI makaraH sAgaraM yathA // 2 rathaizca bhagnai gaizca hataiH kIrNAbhavanmahI // 17 taM tathA zaravarSeNa kSobhayantamariMdamam / nihataiH kSatriyaiH zUrai nAjanapadezvaraiH / yathApradhAnAH saubhadramabhyayuH kurusattamAH // 3 jayagRddhaitA bhUmirdAruNA samapadyata // 18 teSAM tasya ca saMmardo dAruNaH samapadyata / dizo vicaratastasya sarvAzca pradizastathA / sRjatAM zaravarSANi prasaktamamitaujasAm // 4 raNe'bhimanyoH kruddhasya rUpamantaradhIyata // 19 rathavrajena saMruddhastairamitrairathArjuniH / kAJcanaM yadyadasyAsIdvarma cAbharaNAni c|| vRSasenasya yantAraM hatvA ciccheda kArmukam // 5 dhanuSazca zarANAM ca tadapazyAma kevalam / / 20 tasya vivyAdha balavAzarairazvAnajihmagaiH / taM tadA naashktkshcinyclaambhiviikssitm| vAtAyamAnairatha tairazvairapahRto raNAt // 6 AdadAnaM zodhAnmadhye sUryamiva sthitam // 21 tenAntareNAbhimanyoryantApAsArayadratham / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi rathavrajAstato hRSTAH sAdhu sAdhviti cukruzuH // 7 trictvaariNsho'dhyaayH||43|| taM siMhamiva saMkruddhaM pramanantaM zarairarIn / ArAdAyAntamabhyetya vasAtIyo'bhyayAdrutam / / 8 saMjaya uvAca / so'bhimanyuM zaraiH SaSTyA rukmapuGkhairavAkirat / / AdadAnastu shuuraannaamaayuuNssybhvdaarjuniH| abravIca na me jIvaJjIvato yudhi mokSyase // 9 antakaH sarvabhUtAnAM prANAnkAla ivAgate // 1 tamayasmayavarmANamiSuNA AzupAtinA / sa zakra iva vikrAntaH zakrasUnoH suto blii| vivyAdha hRdi saubhadraH sa papAta vyasuH kSitau // 10 / abhimanyustadAnIkaM loDayanbahazobhata // 2 vasAtyaM nihataM dRSTvA kruddhAH kSatriyapuMgavAH / pravizyaiva tu rAjendra kSatriyendrAntakopamaH / parivavastadA rAjaMstava pautraM jighAMsavaH // 11 satyazravasamAdatta vyAghro mRgamivolbaNam // 3 visphArayantazcApAni nAnArUpANyanekazaH / satyazravasi cAkSipte tvaramANA mahArathAH / tayuddhamabhavadraudraM saubhadrasyAribhiH saha // 12 pragRhya vipulaM zastramabhimanyumupAdravan / / 4 teSAM zarAnseSvasanAzarIrANi zirAMsi c|| ahaM pUrvamahaM pUrvamiti kSatriyapuMgavAH / sakuNDalAni sragvINi krudvazciccheda phAlguniH / / spardhamAnAH samAjagmurjighAMsanto'rjunAtmajam // 5 sakhagAH sAGgulitrANAH spttttishprshvdhaaH| kSatriyANAmanIkAni pradrutAnyabhidhAvatAm / adRzyanta bhujAzchinnA hemAbharaNabhUSitAH // 14 jagrAsa timirAsAdya kSudramatsyAnivArNave // 6 sragbhirAbharaNairvastraiH patitaizca mahAdhvajaiH / ye kecana gatAstasya samIpamapalAyinaH / varmabhizcarmabhihArairmukuTaiichatracAmaraiH // 15 na te pratinyavartanta samudrAdiva sindhavaH // 7 apaskarairadhiSThAnairISAdaNDakabandhuraiH / mahAgrAhagRhIteva vAtavegabhayArditA / akSairvimathitaizcabhagnaizca bahudhA yugaiH // 16 samakampata sA senA vibhraSTA naurivArNave // 8 -1398 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 44. 9] droNaparva [7. 45. 6 atha rukmaratho nAma madrezvarasuto blii| rathacaryAstramAyAbhimehayitvA paraMtapaH / trastAmAzvAsayansenAmatrasto vAkyamabravIt // 9 bibheda zatadhA rAjazarIrANi mahIkSitAm // 24 alaM trAsena vaH zUrA naiSa kazcinmayi sthite / prANAH prANabhRtAM saMkhye preSitA nizitaiH zaraiH / ahamenaM grahISyAmi jIvagrAhaM na saMzayaH // 10 rAjanprApuramuM lokaM zarIrANyavaniM yayuH // 25 evamuktvA tu saubhadramabhidudrAva vIryavAn / dhanUMSyazvAnniyantUMzca dhvajAnbAhUMzca sAGgadAna / sukalpitenohyamAnaH syandanena virAjitA // 11 zirAMsi ca zitairbhallaisteSAM ciccheda phAlguniH // 26 so'bhimanyu tribhirbANairviddhA vakSasyathAnadat / cUtArAmo yathA bhagnaH paJcavarSaphalopagaH / tribhizca dakSiNe bAhau savye ca nishitaitribhiH||12 rAjaputrazataM tadvatsaubhadreNApataddhatam // 27 sa tasyeSvasanaM chittvA phAlguniH savyadakSiNau / kruddhAzIviSasaMkAzAnsukumArAnsukhocitAn / bhujau zirazca svakSibhru kSitau kSipramapAtayat / / 13 ekena nihatAndRSTvA bhIto duryodhano'bhavat // 28 dRSTvA rukmarathaM rugNaM putraM zalyasya mAninam / rathinaH kuJjarAnazvAnpadAtIMzcAvamarditAn / jIvagrAhaM jighRkSantaM saubhadreNa yazasvinA / / 14 dRSTvA duryodhanaH kSipramupAyAttamamarSitaH // 29 saMgrAmadurmadA rAjanarAjaputrAH prahAriNaH / tayoH kSaNamivApUrNaH saMgrAmaH samapadyata / vayasyAH zalyaputrasya suvarNavikRtadhvajAH // 15 athAbhavatte vimukhaH putraH zarazatArditaH / / 30 tAlamAtrANi cApAni vikarSanto mahArathAH / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi Arjuni zaravarSeNa samantAtparyavArayan // 16 ctushctvaariNsho'dhyaayH||44|| zUraiH zikSAbalopetaistaruNairatyamarSaNaiH / dRSTvaikaM samare zUraM saubhadramaparAjitam // 17 dhRtarASTra uvAca / chAdyamAnaM zaravrAtardRSTo duryodhano'bhavat / yathA vadasi me sUta ekasya bahubhiH saha / vaivasvatasya bhavanaM gatamenamamanyata / / 18 saMgrAmaM tumulaM ghoraM jayaM caiva mahAtmanaH // 1 suvarNapuGkhairiSubhirnAnAliGgaitribhitribhiH / azraddheyamivAzcaryaM saubhadrasyAtha vikramam / adRzyamArjuniM cakrurnimeSAtte nRpAtmajAH // 19 kiM tu nAtyadbhutaM teSAM yeSAM dharmo vyapAzrayaH // 2 sasUtAzvadhvajaM tasya syandanaM taM ca mAriSa / duryodhane'tha vimukhe rAjaputrazate hate / AcitaM samapazyAma zvAvidhaM zalalairiva // 20 saubhadre pratipatti kA pratyapadyanta mAmakAH // 3 sa gADhaviddhaH kruddhazca totrairgaja ivAditaH / saMjaya uvAca / gAndharvamastramAyacchadrathamAyAM ca yojayat / / 25 saMzuSkAsyAzcalanetrAH prasvinnA lomaharSiNaH / arjunena tapastaptvA gandharvebhyo yadAhRtam / palAyanakRtotsAhA nirutsAhA dvipajjaye // 4 tumburupramukhebhyo vai tenAmohayatAhitAn / / 22 hatAnbhrAtRnpitRRnputrAnsuhRtsaMbandhivAndhavAn / ekaH sa zatadhA rAjandRzyate sma sahasradhA / utsRjyotsRjya samiyustvarayanto hayadvipAna // 5 alAtacakravatsaMkhye kSipramastrANi darzayan // 23 tAnprabhagnAMstathA dRSTvA droNo drauNibRhadbalaH / - 1399 - Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 45.6] mahAbhArate [7. 46.6 kRpo duryodhanaH karNaH kRtavarmAtha saubalaH // 6 Avatrustasya pasthAnaM gajAnIkena daMzitAH / abhidrutAH susaMkruddhAH saubhadramaparAjitam / kaliGgAzca niSAdAzca krAthaputrazca vIryavAn / te'pi pautreNa te rAjanprAyazo vimukhIkRtAH // 7 tatprasaktamivAtyarthaM yuddhamAsIdvizAM pate // 21 ekastu sukhasaMvRddho bAlyAdarpAJca nirbhayaH / tatastatkuJjarAnIkaM vyadhamaddhRSTamArjuniH / iSvastravinmahAtejA lakSmaNo''rjunimabhyayAt // 8 yathA vivAnnityagatirjaladAzatazo'mbare / / 22 tamanvagevAsya pitA putragRddhI nyavartata / tataH krAthaH zaravAtairArjuniM samavAkirat / anu duryodhanaM cAnye nyavartanta mahArathAH // 9 athetare saMnivRttAH punardoNamukhA rathAH / taM te'bhiSiSicugi meMghA girimivAmbubhiH / paramAstrANi dhunvAnAH saubhadramabhidudruvuH / / 23 sa ca tAnpramamAthaiko viSvagvAto yathAmbudAn / / tAnnivAryArjunirvANaiH krAthaputramathArdayat / pautraM tu tava durdharSa lakSmaNaM priyadarzanam / zaraugheNAprameyeNa tvaramANo jighAMsayA // 24 pituH samIpe tiSThantaM zUramudyatakAmukam / / 11 sadhanurbANakeyUrau bAhU samukuTaM ziraH / atyantasukhasaMvRddhaM dhanezvarasulopamam / chatraM dhvajaM niyantAramazvAMzcAsya nyapAtayat // 25 AsasAda raNe kANirmatto mattamiva dvipam // 12 kulazIlazrutabalaiH kIrtyA cAstrabalena ca / lakSmaNena tu saMgamya saubhadraH prviirhaa| yukte tasminhate vIrAH prAyazo vimukhAbhavana // 26 zaraiH sunizitaistIkSNairvAhorurasi cArpitaH // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi saMkruddho vai mahAbAhurdaNDAhata iboragaH / pnycctvaariNsho'dhyaayH||45|| pautrastava mahArAja tava pautramabhASata // 14 sudRSTaH kriyatAM loko amuM lokaM gamiSyasi / dhRtarASTra uvAca / pazyatAM bAndhavAnAM tvAM nayAmi yamasAdanam // 15 / tathA praviSTaM taruNaM saubhadramaparAjitam / evamuktvA tato bhallaM saubhadraH prviirhaa| kulAnurUpaM kurvANaM saMgrAmeSvapalAyinam // 1 udbarha mahAbAhurnirmuktoragasaMnibham // 16 AjAneyaiH subalibhiyuktamazvaistrihAyanaiH / sa tasya bhujanirmukto lakSmaNasya sudarzanam / plavamAnamivAkAze ke zUrAH samavArayan // 2 sunasaM subhra kezAntaM ziro'hArSItsakuNDalam / - saMjaya uvAca / lakSmaNaM nihataM dRSTvA hA hetyucukruzurjanAH // 17 abhimanyuH pravizyaiva tAvakAgnizitaiH zaraiH / tato duryodhanaH kruddhaH priye putre nipAtite / / akarodvimukhAnsarvAnpArthivAnpANDunandanaH // 3 hatainamiti cutroza kSatriyAnkSatriyarSabhaH / / 18 vaM tu droNaH kRpaH karNo drauNizca sabRhadlaH / tato droNaH kRpaH karNo droNaputro bRhadvalaH / / kRtavarmA ca hArdikyaH SaDthAH paryavArayan // 4 kRtavarmA ca hArdikyaH SaDthAH paryavArayan / / 19 / dRSTvA tu saindhave bhAramatimAtraM samAhitam / sa tAndhiddhA zitairbANairvimukhIkRtya caarjuniH| sainyaM tava mahArAja yudhiSThiramupAdravat // 5 vegenAbhyapatatkruddhaH saindhavasya mahavalam // 20 saubhadramitare vIramabhyavarSazarAmbubhiH / - 1400 - Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 46. 6] droNaparva [7. 47. 10 tAlamAtrANi cApAni vikarSanto mahArathAH // 6 iyeSa phAlguneH kAyAcchiro hartuM sakuNDalam // 21 tAMstu sarvAnmaheSvAsAnsarvavidyAsu niSThitAn / / sa kosalAnAM bhartAraM rAjaputraM bRhadbalam / vyaSTambhayadraNe bANaiH saubhadraH paravIrahA // 7 hRdi vivyAdha bANena sa bhinnahRdayo'patat // 22 droNaM paJcAzatA vidyA viMzatyA ca bRhadbalam / babhaJja ca sahasrANi daza rAjanmahAtmanAm / azItyA kRtavarmANaM kRpaM SaSTyA zilImukhaiH // 8 sRjatAmazivA vAcaH khaDgakArmukadhAriNAm // 23 rukmaputrairmahAvegairAkarNasamacoditaH / tathA bRhadbalaM hatvA saubhadro vyacaradraNe / avidhyaddazabhirvANairazvatthAmAnamA niH // 9 viSTambhayanmaheSvAsAnyodhAstava zarAmbubhiH // 24 sa kaNaM karNinA karNe pItena nizitena ca / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi phAlgunirdviSatAM madhye vivyAdha parameSuNA // 10 SaTcatvAriMzo'dhyAyaH // 46 // pAtayitvA kRpasyAzvAMstathomau pANisArathI / athainaM dazabhirbANaiH pratyavidhyatstanAntare // 11 saMjaya uvAca / to vRndArakaM vIraM kurUNAM kIrtivardhanam / sa karNa karNinA karNe punarvivyAdha phAlguniH / putrANAM tava vIrANAM pazyatAmavadhIdvalI // 12 zeraiH paJcAzatA cainamavidhyatkopayanbhRzam / / 1 drauNiH paJcaviMzatyA kSudrakANAM samarpayat / prativivyAdha rAdheyastAvadbhiratha taM punaH / paraM varamamitrANAmArujantamabhItavat // 13 sa tairAcitasarvAGgo bahvazobhata bhArata // 2 sa tu bANaiH zitaistUrNaM pratyavidhyata mAriSa / karNaM cApyakarotkruddho rudhirotpIDavAhinam / zyatAM dhArtarASTrANAmazvatthAmAnamA niH // 14 karNo'pi vibabhau zUraH zaraizcitro'sRgAplutaH // 3 paSTayA zarANAM taM drauNistigmadhAraiH sutejanaiH / tAvubhI zaracitrAGgau rudhireNa samukSitau / aprai kampayadvidhA mainAkamiva parvatam / / 15 / / babhUvaturmahAtmAnau puSpitAviva kiMzukau // 4 ma tu droNiM trisaptatyA hempungkhairjihmgaiH| atha karNasya sacivAnSaT zUrAMzcitrayodhinaH / patyavidhyanmahAtejA balavAnapakAriNam // 16 sAzvasUtadhvajarathAnsaubhadro nijaghAna ha // 5 tasmindroNo bANazataM putragRddhI nyapAtayat / athetarAnmaheSvAsAndazabhirdazabhiH zaraiH / azvatthAmA tathASTau ca parIpsanpitaraM raNe // 17 pratyavidhyadasaMbhrAntastadadbhutamivAbhavat / / 6 karNo dvAviMzati bhallAnkRtavarmA caturdaza / mAgadhasya punaH putraM hatvA SabhirajihmagaiH / bRhadbalastu pazcAzatkRpaH zAradvato daza // 18 sAzvaM sasUtaM taruNamazvaketumapAtayat // 7 tAMstu pratyavadhItsarvAndazabhirdazabhiH zaraiH / mArtikAvatakaM bhojaM tataH kuJjaraketanam / tairaryamAnaH saubhadraH sarvato nizitaiH zaraiH // 19 / kSurapreNa samunmathya nanAda visRjazarAn // 8 taM kosalAnAmadhipaH karNinAtADayaddhRdi / tasya dauHzAsanirvivA caturbhizcaturo hayAn / sa tasyAzvAndhvajaM cApaM sUtaM cApAtayatkSitau // 20 / sUtamekena vivyAdha dazabhizcArjunAtmajam // 9 atha kosalarAjastu virathaH khddgcrmdhRt| tato dauHzAsaniM kANirvivA saptabhirAzugaiH / - 1401 - ma.bhA. 176 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 47. 10] mahAbhArate [7. 47. 39 saMrambhAdraktanayano vAkyamuccairathAbravIt // 10 kSiNvanti hRdayaM me'dya ghorAH pAvakatejasaH // 25 pitA tavAhavaM tyaktvA gataH kApuruSo ythaa| tamAcAryo'bravItkaNaM zanakaiH prhsnniv| .. diSTyA tvamapi jAnISe yoddhaM na tvadya mokssyse| abhedyamasya kavacaM yuvA cAzuparAkramaH / / 26 / etAvaduktvA vacanaM karmAraparimArjitam / upadiSTA mayA asya pituH kvcdhaarnnaa| nArAcaM visasarjAsmai taM draunninibhiraacchint||12 tAmeSa nikhilAM vetti dhruvaM parapuraMjayaH / / 27 tasyArjunirdhvajaM chittvA zalyaM tribhiratADayat / zakyaM tvasya dhanuzchettuM jyAM ca bANaiH smaahitaiH| taM zalyo navabhirbANairgArdhapatrairatADayat // 13 abhIzavo hayAzcaiva tathobhI pANisArathI // 28 tasyA nirdhvajaM chittvA ubhau ca paannisaarthii| etatkuru maheSvAsa rAdheya yadi zakyate / taM vivyAdhAyasaiH SabhiH so'pkraamdrthaantrm||14 athainaM vimukhIkRtya pazcAtpraharaNaM kuru // 29 zatrujayaM candraketuM meghavegaM suvarcasam / sadhanuSko na zakyo'yamapi jetuM suraasuraiH|| sUryabhAsaM ca pazcaitAnhatvA vivyAdha saubalam // 15 virathaM vidhanuSkaM ca kuruSvainaM yadIcchasi // 30. taM saubalastribhirvidyA duryodhanamathAbravIt / tadAcAryavacaH zrutvA karNo vaikartanastvaran / sarva enaM pramanImaH puraikaikaM hinasti naH // 16 asyato laghahastasya pRSatkaidhanarAcchinata // 31 athAbravIttadA droNaM karNo vaikartano vRSA / azvAnasyAvadhIdbhojo gautamaH paannisaarthii| purA sarvAnpramannAti brahmasya vadhamAzu naH // 17 zeSAstu chinnadhanvAnaM zaravarSairavAkiran // 32 tato droNo maheSvAsaH sarvAMstAnpratyabhASata / / tvaramANAstvarAkAle virathaM SaNmahArathAH / asti vo'syAntaraM kazcitkumArasya prapazyati // 18 zaravarSairakaruNA bAlamekamavAkirana // 33 anvasya pitaraM hyadya carataH sarvatodizam / sa chinnadhanvA virathaH svadharmamanupAlayan / zIghratAM narasiMhasya pANDaveyasya pazyata // 19 khaDgacarmadharaH zrImAnutpapAta vihAyasam // 34 dhanurmaNDalamevAsya rathamArgeSu dRzyate / mArgaH sa kaizikAdyaizca lAghavena balena ca / saMdadhAnasya vizikhAzIghraM caiva vimuzcataH // 20 Arjunirvyacaradvayomni bhRzaM vai pakSirADiva // 35 Arujanniva me prANAnmohayannapi sAyakaiH / mayyeva nipatatyeSa sAsirityUrdhvadRSTayaH / praharSayati mA bhUyaH saubhadraH paravIrahA // 21 vivyadhustaM maheSvAsAH samare chidradarzinaH // 36 ati mA nandayatyeSa saubhadro vicaranraNe / tasya droNo'cchinanmuSTau khaDgaM maNimayatsarum / antaraM yasya saMrabdhA na pazyanti mahArathAH / / 22 rAdheyo nizitairbANairvyadhamaJcarma cottamam // 37 asyato laghuhastasya dizaH sarvA maheSubhiH / vyasicarmeSupUrNAGgaH so'ntarikSAtpunaH kSitim / na vizeSa prapazyAmi raNe gANDIvadhanvanaH // 23 Asthitazcakramudyamya droNaM kruddho'bhyadhAvata // 38 atha karNaH punardoNamAhArjunizarArditaH / sa cakrareNUjvalazobhitAGgo sthAtavyamiti tiSThAmi pIDyamAno'bhimanyunA // 24 babhAvatIvonnatacakrapANiH / tejasvinaH kumArasya zarAH paramadAruNAH / raNe'bhimanyuH kSaNadAsubhadraH. - 1402 - Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T: 47. 39 ] droNaparva [7. 48. 25 sa vAsubhadrAnukRtiM prakurvan // 39 tAvanyonyaM gadAgrAbhyAM saMhatya patitau kssitau| . srutarudhirakRtaikarAgavaktro indradhvajAvivotsRSTau raNamadhye paraMtapau // 11 bhrukuttiputtaakuttilo'tisiNhnaadH| dauHzAsanirathotthAya kurUNAM kIrtivardhanaH / prabhuramitabalo raNe'bhimanyu prottiSThamAnaM saubhadraM gadayA mUrdhyatADayat // 12 nRpavaramadhyagato bhRzaM vyarAjat // 40 gadAvegena mahatA vyAyAmena ca mohitH| iti zrImahAbhArate droNaparvaNi vicetA nyapatadbhUmau saubhadraH prviirhaa| sptctvaariNsho'dhyaayH|| 47 // evaM vinihato rAjanneko bahubhirAhave // 13 48 kSobhayitvA camU sarvAM nalinImiva kuJjaraH / / saMjaya uvaac| azobhata hato vIro vyAdhairvanagajo yathA // 14 viSNoH svasAnandikaraH sa viSNvAyudhabhUSitaH / taM tathA patitaM zUraM tAvakAH paryavArayan / rarAjAtirathaH saMkhye janArdana ivAparaH // 1 / dAvaM dagdhvA yathA zAntaM pAvakaM zizirAtyaye // 15 mArutodbhUtakezAntamudyatArivarAyudham / .. vimRdya taruzRGgANi saMnivRttamivAnilam / vapuH samIkSya pRthvIzA duHsamIkSyaM surairapi // 2 astaM gatamivAdityaM taptvA bhAratavAhinIm // 16. taJcakraM bhRzamudvignAH saMcicchiduranekadhA / upaplutaM yathA somaM saMzuSkamiva sAgaram / mahArathastataH kANiH saMjagrAha mahAgadAm // 3 pUrNacandrAbhavadanaM kAkapakSavRtAkSakam // 17 vidhanuHsyandanAsistairvicakrazcAribhiH kRtaH / taM bhUmau patitaM dRSTvA tAvakAste mahArathAH / abhimanyugadApANirazvatthAmAnamAdravat // 4 mudA paramayA yuktAzcukruzuH siNhvnmuhuH|| 18 sa gadAmudyatAM dRSTvA jvalantImazanImiva / AsItparamako harSastAvakAnAM vizAM pate / apAkrAmadrathopasthAdvikramAMstrInnararSabhaH // 5 itareSAM tu vIrANAM netrebhyaH prApatajjalam / / 19 : tasyAzvAngadayA hatvA tathobhI pASNisArathI / abhikrozanti bhUtAni antarikSe vizAM pte| -- zarAcitAGgaH saubhadraH zvAvidvatpratyadRzyata // 6 dRSTvA nipatitaM vIraM cyutaM candramivAmbarAt // 20 tataH subaladAyAdaM kAlakeyamapothayat / droNakarNamukhaiH ssnirdhaartraassttrmhaarthaiH| jaghAna cAsyAnucarAngAndhArAnsaptasaptatim // 7 eko'yaM nihataH zete naiSa dharmo mato hi naH // 21 punarbrahmavasAtIyAJjaghAna rathino daza / tasmiMstu nihate vIre bahvazobhata medinii| ... kekayAnAM rathAnsapta hatvA ca daza kuJjarAn / dyauryathA pUrNacandreNa nakSatragaNamAlinI // 22 / dauHzAsanirathaM sAzvaM gadayA samapothayat / / 8 rukmapubaizca saMpUrNA rudhiraughpriplutaa| tato dauHzAsaniH kruddho gadAmudyamya mAriSa / uttamAGgaizca vIrANAM bhrAjamAnaiH sakuNDalaiH // 23 abhidudrAva saubhadraM tiSTha tiSThati cAbravIt // 9 vicitraizca paristomaiH patAkAbhizca sNvRtaa| tAvudyatagadau vIrAvanyonyavadhakAGgiNau / cAmaraizca kuthAbhizca praviddhaizcAmbarottamaiH // 24 bhrAtRvyau saMprajahvAte pureva tryambakAntakau // 10 / rathAzvanaranAgAnAmalaMkAraizca suprabhaiH / - 1403 - Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 48. 25 ] mahAbhArate [7. 48. 48 khaGgaizca nizitaiH pItairnirmuktairbhujagairiva // 25 apayAtA mahArAja glAniM prAptA vicetasaH // 49 cApaizca vizikhaizchinnaiH zaktyaSTiprAsakampanaiH / tato nizAyA divasasya cAzivaH vividhairAyudhaizcAnyaiH saMvRtA bhUrazobhata / / 26 zivArutaH saMdhiravartatAdbhutaH / vAjibhizcApi nirjIvaiH svapadbhiH zoNitokSitaiH / kuzezayApIDanibhe divAkare sArohairviSamA bhUmiH saubhadreNa nipAtitaiH // 27 vilambamAne'stamupetya parvatam / / 41 sAGkazaiH samahAmAtraiH savarmAyudhaketubhiH / varAsizaktyRSTivarUthacarmaNAM parvatairiva vidhvastairvizikhonmathitairgajaiH // 28 vibhUSaNAnAM ca samAkSipanprabhAm / pRthivyAmanukIrNaizca vyazvasArathiyodhibhiH / divaM ca bhUmiM ca samAnayanniva hadairiva prakSubhitairhatanAgai rathottamaiH // 29 priyAM tanuM bhAnurupaiti pAvakam // 42 padAtisaMdhaizca hatairvividhAyudhabhUSaNaiH / mahAbhrakUTAcalazRGgasaMnibhaibhIrUNAM trAsajananI ghorarUpAbhavanmahI // 30 gaMjairanekairiva vajrapAtitaiH / taM dRSTvA patitaM bhUmau candrArkasadRzadyutim / / savaijayantyaGkazavarmayantRbhitAvakAnAM parA prItiH pANDUnAM cAbhavadvyathA // 31 nipAtitairniSTanatIva gauzcitA / / 43 abhimanyau hate rAjazizuke'prAptayauvane / hatezvaraizcUrNitapattyupaskaraisaMprAdravaJcamUH sarvA dharmarAjasya pazyataH // 32 __ hatAzvasUtairvipatAkaketubhiH / dIryamANaM balaM dRSTvA saubhadre vinipAtite / mahArathairbhUH zuzubhe vicUrNitaiH ajAtazatruH svAnvIrAnidaM vacanamabravIt // 33 purairivAmitrahatainarAdhipa // 44 svargameSa gataH zUro yo hato naparAGmukhaH / rathAzvavRndaiH sahasAdibhirhataiH saMstambhayata mA bhaiSTa vijeSyAmo raNe ripUna // 34 praviddhabhANDAbharaNaiH pRthagvidhaiH / ityevaM sa mahAtejA duHkhitebhyo mahAdyutiH / nirastajihvAdazanAtralocanaidharmarAjo yudhAM zreSTho bruvanduHkhamapAnudat // 35 - rdharA babhau ghoravirUpadarzanA // 45 yuddhe hyAzIviSAkArAnarAjaputrAraNe bahUn / praviddhavarmAbharaNAM varAyudhA pUrvaM nihatya saMgrAme pazcAdArjuniranvagAt // 36 vipannahastyazvarathAnugA nraaH| hatvA dazasahasrANi kausalyaM ca mahAratham / mahArhazayyAstaraNocitAH sadA kRSNArjunasamaH kArNiH zakrasadma gato dhruvam // 37 kSitAvanAthA iva zerate hatAH // 46 rathAzvanaramAtaGgAnvinihatya sahasrazaH / atIva hRSTAH zvasRgAlavAyasA avitRptaH sa saMgrAmAdazocyaH puNyakarmakRt // 38 baDAH suparNAzca vRkAstarakSavaH / vayaM tu pravaraM hatvA teSAM taiH zarapIDitAH / vayAMsyasRkpAnyatha rakSasAM gaNAH nivezAyAbhyupAyAma sAyAhne rudhirokSitAH // 39 ___pizAcasaMghAzca sudAruNA raNe // 47 nirIkSamANAstu vayaM pare cAyodhanaM shnaiH| tvaco vinirbhidya pibanvasAmasR- . - 1404 - Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 48. 48] droNaparva [7. 49. 17 ktathaiva majjAM pizitAni cAnuvan / tadeva duHkhaM dhyAyantaH saubhadragatamAnasAH // 2 vapAM vilumpanti hasanti gAnti ca / tato yudhiSThiro rAjA vilalApa suduHkhitaH / prakarSamANAH kuNapAnyanekazaH // 48 abhimanyau hate vIre bhrAtuH putre mahArathe // 3 zarIrasaMghATavahA asRgjalA droNAnIkamasaMbAdhaM mama priycikiirssyaa| rathoDupA kunyjrshailsNkttaa| bhittvA vyUhaM praviSTo'sau gomadhyamiva kesarI // 4 manuSyazIrSopalamAMsakardamA yasya zUrA maheSvAsAH pratyanIkagatA rnne| __ praviddhanAnAvidhazastramAlinI / / 49 prabhagnA vinivartante kRtAstrA yuddhadurmadAH // 5 mahAbhayA vaitaraNIva dustarA atyantazatrurasmAkaM yena duHzAsanaH zaraiH / pravartitA yodhavaraistadA ndii| kSipraM hyabhimukhaH saMkhye visaMjJo vimukhIkRtaH // 6 uvAha madhyena raNAjiraM bhRzaM sa tIrkhA dustaraM vIro droNAnIkamahArNavam / __bhayAvahA jIvamRtapravAhinI // 50 prApya dauHzAsaniM kAryAito vaivasvatakSayam // 7 pibanti cAznanti ca yatra durdazAH / kathaM drakSyAmi kaunteyaM saubhadre nihate'rjunam / pizAcasaMghA vividhAH subhairavAH / subhadrAM vA mahAbhAgAM priyaM putramapazyatIm // 8 sunanditAH prANabhRtAM bhayaMkarAH kiM svidvayamapetArthamazliSTamasamaJjasam / samAnabhakSAH zvasRgAlapakSiNaH // 51 tAvubhau prativakSyAmo hRSIkezadhanaMjayau // 9 tathA tadAyodhanamunadarzanaM ahameva subhadrAyAH kezavArjunayorapi / nizAmukhe pitRpatirASTrasaMnibham / priyakAmo jayAkAGkSI kRtavAnidamapriyam // 10' nirIkSamANAH zanakai hunarAH na lubdho budhyate doSAnmohAllobhaH prvrtte| samutthitAruNDakulopasaMkulam // 52 madhu lipsurhi nApazyaM prapAtamidamIdRzam // 11 apetaMvidhvastamahAhabhUSaNaM yo hi bhojye puraskAryo yAneSu zayaneSu c| nipAtitaM zakrasamaM mahAratham / bhUSaNeSu ca so'smAbhirbAlo yudhi purskRtH||12 raNe'bhimanyu dadRzustadA janA kathaM hi bAlastaruNo yuddhAnAmavizAradaH / vyapoDhahavyaM sadasIva pAvakam // 53 sadazva iva saMbAdhe viSame kSemamarhati / / 13 / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi no ceddhi vayamapyenaM mahImanuzayImahi / aSTacatvAriMzo'dhyAyaH // 48 // bIbhatsoH kopadIptasya dagdhAH kRpaNacakSuSA // 14 49 alubdho mtimaanhriimaankssmaavaanruupvaanblii| ... saMjaya uvaac| vapuSmAnmAnakRdvIraH priyaH satyaparAyaNaH // 15 tasmiMstu nihate vIre saubhadre rathayUthape / yasya zlAghanti vibudhAH karmANyUrjitakarmaNaH / vimuktarathasaMnAhAH sarve nikSiptakArmukAH // 1 / nivAtakavacAJjane kAlakeyAMzca vIryavAn // 16 popaviSTA rAjAnaM parivArya yudhiSThiram / mahendrazatravo yena hiraNyapuravAsinaH / - 1405 - Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 49. 17] mahAbhArate [7. 50.20 akSNonimeSamAtreNa paulomAH sagaNA hatAH // 17 saMjaya uvAca / parebhyo'pyabhayArthibhyo yo dadAtyabhayaM vibhuH / tataH saMdhyAmupAsyaiva vIrau vIrAvasAdane / tasyAsmAbhirna zakitanAtumadyAtmajo bhayAt // 18 kathayantau raNe vRttaM prayAtau rathamAsthitau // 8 bhayaM tu sumahatprAptaM dhArtarASTraM mahadbalam / tataH svazibiraM prAptau hatAnandaM httvissm| pArthaH putravadhAtkruddhaH kauravAJzoSayiSyati // 19 vAsudevo'rjunazcaiva kRtvA karma suduSkaram // 9 kSudraH kSudrasahAyazca svapakSakSayamAturaH / dhvastAkAraM samAlakSya zibiraM paravIrahA / vyaktaM duryodhano dRSTvA zocanhAsyati jIvitam // bIbhatsurabravItkRSNamasvasthahRdayastataH // 10 na me jayaH prItikaro na rAjyaM nAdya nandanti tUryANi maGgalyAni janArdana / na cAmaratvaM na suraiH sloktaa| mizrA dundubhinirghoSaiH zaGkhAzcADambaraiH saha / imaM samIkSyAprativIryapauruSaM vINA vA nAdya vAdyante zamyAtAlasvanaiH saha // 11 . nipAtitaM devavarAtmajAtmajam // 21 maGgalyAni ca gItAni na gAyanti paThanti c| iti zrImahAbhArate droNaparvaNi stutiyuktAni ramyANi mamAnIkeSu bandinaH // 1: ekonapaJcAzo'dhyAyaH // 49 // yodhAzcApi hi mAM dRSTvA nivartante hydhomukhaaH| karmANi ca yathApUrvaM kRtvA nAbhivadanti mAm // saMjaya uvAca / api svasti bhavedadya bhrAtRbhyo mama mAdhava / tasminnahani nivRtte ghore prANabhRtAM kssye| na hi zudhyati me bhAvo dRSTvA svajanamAkulam // 14 Aditye'staMgate zrImAnsaMdhyAkAla upasthite // 1 api pAJcAlarAjasya virATasya ca mAnada / vyapayAteSu sainyeSu vAsAya bharatarSabha / sarveSAM caiva yodhAnAM sAmagryaM syAnmamAcyuta // 15 hatvA saMzaptakavAtAndivyairastraiH kapidhvajaH // 2 na ca mAmadya saubhadraH prahRSTo bhrAtRbhiH saha / prAyAsvazibiraM jiSNujaitramAsthAya taM ratham / raNAdAyAntamucitaM pratyudyAti hasanniva // 16 gacchanneva ca govindaM sannakaNTho'bhyabhASata / 3 evaM saMkathayantau tau praviSTau zibiraM svakam / kiM nu me hRdayaM trastaM vAkyaM sajjati kezava / / dadRzAte bhRzAsvasthAnpANDavAnnaSTacetasaH / / 17 spandanti cApyaniSTAni gAtraM sIdati cAcyuta // 4 dRSTvA bhrAtR'zca putrAMzca vimanA vAnaradhvajaH / aniSTaM caiva me zliSTaM hRdayAnnApasarpati / apazyaMzcaiva saubhadramidaM vacanamabravIt // 18. bhuvi yaddinu cApyugrA utpAtAstrAsayanti mAm // 5 mukhavarNo'prasanno vaH sarveSAmeva lakSyate / bahuprakArA dRzyante sarva evaaghshNsinH| na cAbhimanyu pazyAmi na ca mAM pratinandatha // 19 api svasti bhavedrAjJaH sAmAtyasya gurormama // 6 mayA zrutazca droNena cakravyUho vinirmitaH / vAsudeva uvaac| / na ca vastasya bhettAsti Rte saubhadramAhave / / 20 vyaktaM zivaM tava bhrAtuH sAmAtyasya bhaviSyati / / na copdissttstsyaasiinmyaaniikvinirgmH| - mA zucaH kiMcidevAnyattatrAniSTaM bhaviSyati // 7 / kaccinna bAlo yuSmAbhiH parAnIkaM pravezitaH // 21 - 1406 - Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 50. 22] droNaparva [7. 50. 51 bhittvAnIkaM maheSvAsaH pareSAM bahuzo yudhi| . nAdyAhaM yadi pazyAmi kA zAntirhRdayasya me // 36 kaJcinna nihataH zete saubhadraH paravIrahA // 22 sukumAraH sadA vIro mahAziyanocitaH / lohitAkSaM mahAbAhuM jAtaM siMhamivAdriSu / bhUmAvanAthavacchete nUnaM nAthavatAM varaH // 37 upendrasadRzaM brUta kathamAyodhane hataH // 23 zayAnaM samupAsanti yaM purA paramastriyaH / ... sukumAraM maheSvAsaM vAsavasyAtmajAtmajam / tamadya vipraviddhAGgamupAsantyazivAH zivAH // 38 sadA mama priyaM vrata kathamAyodhane hataH // 24 yaH purA bodhyate suptaH suutmaagdhbndibhiH| . vArSNeyIdayitaM zUraM mayA satatalAlitam / bodhayantyadya taM nUnaM zvApadA vikRtaiH svaraiH // 39 ambAyAzca priyaM nityaM ko'vadhItkAlacoditaH // chatracchAyAsamucitaM tasya tadvadanaM zubham / sadRzo vRSNisiMhasya kezavasya mahAtmanaH / nUnamadya rajodhvastaM raNe reNuH kariSyati // 40 vikramazrutamAhAtmyaiH kathamAyodhane hataH // 26 hA putrakAvitRptasya satataM putradarzane / subhadrAyAH priyaM nityaM draupadyAH kezavasya ca / bhAgyahInasya kAlena yathA me nIyase balAt // 41 yadi putraM na pazyAmi yAsyAmi yamasAdanam // 27 sAdya saMyamanI nUnaM sadA sukRtinAM gatiH / mRdukuzcitakezAntaM bAlaM bAlamRgekSaNam / svabhAbhi sitA ramyA tvayAtyarthaM viraajte||42 mattadviradavikrAntaM zAlapotamivodgatam // 28 nUnaM vaivasvatazca tvA varuNazca priyaatithiH| smitAbhibhASiNaM dAntaM guruvAkyakaraM sdaa| zatakraturdhanezazca prAptamarcantyabhIrukam // 43 bAlye'pyabAlakANaM priyavAkyamamatsaram // 29 evaM vilapya bahudhA bhinnapoto vaNigyathA / mahotsAhaM mahAbAhuM dIrgharAjIvalocanam / duHkhena mahatAviSTo yudhiSThiramapRcchata // 44. bhaktAnukampinaM dAntaM na ca nIcAnusAriNam // 30 / kaccitsa kadanaM kRtvA pareSAM pANDunandana / kRtajJaM jJAnasaMpannaM kRtAstramanivartinam / svargato'bhimukhaH saMkhye yudhyamAno nararSabhaH // 45 yuddhAbhinandinaM nityaM dviSatAmaghavardhanam / / 31 sa nUnaM bahubhiryattaiyudhyamAno nararSabhaiH / / sveSAM priyahite yuktaM pitRRNAM jayagRddhinam / asahAyaH sahAyArthI mAmanudhyAtavAndhruvam // 46 na ca pUrvaprahartAraM saMgrAme nssttsNbhrmm| pIDyamAnaH zarairbAlastAta sAdhvabhidhAva mAm / yadi putraM na pazyAmi yAsyAmi ymsaadnm||32 iti vipralapanmanye nRzaMsairbahubhirhataH // 47 sulalATaM sukezAntaM suvakSidazanacchadam / atha vA matprasUtazca svasrIyo mAdhavasya ca / apazyatastadvadanaM kA zAntirhRdayasya me // 33 subhadrAyAM ca saMbhUto naivaM vaktumihArhati // 48 tazrIsvanasukhaM ramyaM puMskokilasamadhvanim / vajrasAramayaM nUnaM hRdayaM sudRDhaM mama / azRNvataH svanaM tasya kA zAntirhRdayasya me // 34 / apazyato dIrghabAhuM raktAkSaM yanna dIryate // 49 rUpaM cApratirUpaM tatridazeSvapi durlabham / kathaM bAle maheSvAse nRzaMsA marmabhedinaH / apazyato'dya vIrasya kA zAntihRdayasya me // 35 / svasrIye vAsudevasya mama putre'kSipazarAn // 50 abhivAdanadakSaM taM pitRNAM vacane ratam / .. yo mAM nityamadInAlmA pratyudgamyAbhinandati / -1407 - Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 50. 51] mahAbhArate [7. 50. 80 upayAntaM ripUnhatvA so'dya mAM kiM na pazyati // / sa ca vIrAnraNe hatyA rAjaputrAnmahAbalAn / nUnaM sa patitaH zete dharaNyAM rudhirokSitaH / vIrairAkAGkitaM mRtyuM saMprApto'bhimukho raNe // 66 zobhayanmedinIM gAtrairAditya iva pAtitaH // 52 mA zucaH puruSavyAghra pUrvaireSa sanAtanaH / raNe vinihataM zrutvA zokArtA vai vinaMkSyati / dharmakRdbhiH kRtoH dharmaH kSatriyANAM raNe kSayaH // 67 subhadrA vakSyate kiM maambhimnyumpshytii| ime te bhrAtaraH sarve dInA bharatasattama / draupadI caiva duHkhAte te ca vakSyAmi kiM nvaham / / tvayi zokasamAviSTe nRpAzca suhRdastava // 68 vajrasAramayaM nUnaM hRdayaM yanna yAsyati / etAMstvaM vacasA sAmnA samAzvAsaya mAnada / sahasradhA vadhUM dRSTvA rudatIM zokakarzitAm / / 54 viditaM veditavyaM te na zokaM kartumarhasi // 69 hRSTAnAM dhArtarASTrANAM siMhanAdo mayA zrutaH / evamAzvAsitaH pArthaH kRSNenAdbhutakarmaNA / yuyutsuzcApi kRSNena zruto vIrAnupAlabhan / / 55 tato'bravIttadA bhrAhRnsarvAnpArthaH sagadgadAn // 70 azaknuvanto vIbhatsuM bAlaM hatvA mahArathAH / sa dIrghabAhuH pRthvaMso dIrgharAjIvalocanaH / kiM nadadhvamadharmajJAH pArthe vai dRzyatAM balam // 56 abhimanyuryathA vRttaH zrotumicchAmyahaM tathA // 71 kiM tayorvipriyaM kRtvA keshvaarjunyormdhe| sanAgasyandanahayAndrakSyadhvaM nihatAnmayA / siMhavannadata prItAH zokakAla upasthite / / 57 saMgrAme sAnubandhAstAnmama putrasya vairiNaH // 72 AgamiSyati vaH kSipraM phalaM pApasya karmaNaH / kathaM ca vaH kRtAstrANAM sarveSAM zastrapANinAm / adharmo hi kRtastIvraH kathaM syAdaphalazviram / / 58 saubhadro nidhanaM gacchedvaniNApi samAgataH // 73 iti tAnprati bhASanvai vaizyAputro mahAmatiH / yadyevamahamajJAsyamazaktA rakSaNe mama / apAyAcchastramutsRjya kopaduHkhasamanvitaH // 59 putrasya pANDupAJcAlAnmayA gupto bhavettataH / / 74 kimarthametannAkhyAtaM tvayA kRSNa raNe mama / kathaM ca vo rathasthAnAM zaravarSANi muzcatAm / adhakSyaM tAnahaM sarvAMstadA krUrAnmahArathAn // 60 nIto'bhimanyunidhanaM kada kRtya vaH paraiH // 75 nigRhya vAsudevastaM putrAdhibhirabhiplutam / aho vaH pauruSaM nAsti na ca vo'sti parAkramaH / maivamityabravItkRSNastItrazokasamanvitam // 61 yatrAbhimanyuH samare pazyatAM vo nipAtitaH // 76 sarveSAmeSa vai panthAH zUrANAmanivartinAm / AtmAnameva garheyaM yadahaM vaH sudurbalAn / kSatriyANAM vizeSeNa yeSAM yuddhena jIvikA // 62 yuSmAnAjJAya niryAto bhIrUnakRtanizramAna / / 77 eSA vai yudhyamAnAnAM zUrANAmanivartinAm / Aho svidbhUSaNArthAya varmazastrAyudhAni vaH / / vihitA dharmazAstrAgatirgatimatAM vara // 63 vAcazca vaktuM saMsatsu mama putramarakSatAm // 78 dhruvaM yuddhe hi maraNaM zUrANAmanivartinAm / evamuktvA tato vAkyaM tiSThaMzcApavarAsimAn / gataH puNyakRtAM lokAnabhimanyuna saMzayaH // 64 na smAzakyata bIbhatsuH kencitprsmiikssitum|| 79 etacca sarvavIrANAM kAGkitaM bharatarSabha / tamantakamiva RddhaM niHzvasantaM muharmuhuH / saMgrAme'bhimukhA mRtyuM prApnuyAmeti mAnada // 65 / putrazokAbhisaMtaptamazrupUrNamukhaM tadA // 80 - 1408 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 50. 81] droNaparva [7. 51. 25 nAbhibhASTuM zaknuvanti draSTuM vA suhRdo'rjunam / / parivArya tu taiH sarvaiyudhi bAlo mahArathaiH / anyatra vAsudevAdvA jyeSThAdvA pANDunandanAt / / 81 yatamAnaH paraM zaktyA bahubhirvirathIkRtaH // 11 sarvAsvavasthAsu hitAvarjunasya manonugau / tato dauHzAsaniH kSipraM tathA tairvirathIkRtam / bahumAnAtpriyatvAcca tAvenaM vaktumarhataH // 82 saMzayaM paramaM prApya diSTAntenAbhyayojayat // 12 tatastaM putrazokena bhRzaM pIDitamAnasam / sa tu hatvA sahasrANi dvipAzvarathasAdinAm / rAjIvalocanaM kruddhaM rAjA vacanamabravIt / / 83 rAjaputrazataM cAgryaM vIrAMzcAlakSitAnbahUn // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi bRhadbalaM ca rAjAnaM svargeNAjau prayojya h| paJcAzo'dhyAyaH // 50 // tataH paramadharmAtmA diSTAntamupajagmivAn // 14 51 etAvadeva nirvRttamasmAkaM zokavardhanam / yudhiSThira uvaac| sa caivaM puruSavyAghraH svargalokamavAptavAn // 15 tvayi yAte mahAbAho saMzaptakabalaM prati / saMjaya uvaac| prayatnamakarottIvramAcAryo grahaNe mama // 1 tato'rjuno vacaH zrutvA dharmarAjena bhASitam / vyUDhAnIkaM vayaM droNaM vArayAmaH sma sarvazaH / hA putra iti niHzvasya vyathito nyapatadbhuvi // 16 prativyUhya rathAnIkaM yatamAnaM tathA raNe // 2 viSaNNavadanAH sarve parigRhya dhanaMjayam / / sa vAryamANo rathibhI rakSitena mayA tathA / netrairanimiSairdInAH pratyavekSanparasparam // 17 asmAnapi jaghAnAzu pIDayannizitaiH zaraiH / / 3 pratilabhya tataH saMjJAM vAsaviH krodhamUrchitaH / te pIDyamAnA droNena droNAnIkaM na zaknumaH / kampamAno jvareNeva niHzvasaMzca muhurmuhuH // 18 // prativIkSitumapyAjau bhettuM tatkuta eva tu / / 4 pANiM pANI viniSpiSya zvasamAno'zrunetravAn / vayaM tvapratimaM vIrye sarve saubhadramAtmajam / / unmatta iva viprekSannidaM vacanamabravIt // 19 uktavantaH sma te tAta bhindhyanIkamiti prabho // 5 satyaM vaH pratijAnAmi zvo'smi hantA jayadratham / sa tathA codito'smAbhiH sadazva iva vIryavAn / na cedvadhabhayAdIto dhArtarASTrAnprahAsyati // 20 asahyamapi taM bhAraM voDhumevopacakrame // 6 na cAsmAzaraNaM gacchetkRSNaM vA puruSottamam / sa tavAstropadezena vIryeNa ca samanvitaH / bhavantaM vA mahArAja zvo'smi hantA jayadratham // prAvizattadalaM bAlaH suparNa iva sAgaram // 7 / dhArtarASTrapriyakaraM mayi vismRtasauhRdam / te'nuyAtA vayaM vIraM sAtvatIputramAhave / pApaM bAlavadhe hetuM zvo'smi hantA jayadratham / / 22 praveSTukAmAstenaiva yena sa prAvizaJcamUm // 8 rakSamANAzca taM saMkhye ye mAM yotsyanti kecana / tataH saindhavako rAjA kSudrastAta jayadrathaH / api droNakRpau vIrau chAdayiSyAmi taashraiH||23 varadAnena rudrasya sarvAnnaH samavArayat // 9 yadyetadevaM saMgrAme na kuryAM puruSarSabhAH / tato droNaH kRpaH karNo drauNizca sa bRhadbalaH / mA sma puNyakRtAM lokAnprApnuyAM zUrasaMmatAn // 24 kRtavarmA ca saubhadraM SaDthAH paryavArayan // 10 / ye lokA mAtRhantRRNAM ye cApi pitRghAtinAm / -ma, bhA. 177 -1409 - Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 51. 25 ] mahAbhArate [7. 52.3 gurudAragAminAM ye ca pizunAnAM ca ye tthaa||25 / ihaiva saMpraveSTAhaM jvalitaM jAtavedasam // 37 sAdhUnasUyatAM ye ca ye cApi parivAdinAm / asurasuramanuSyAH pakSiNo voragA vA ye ca nikSepahartRNAM ye ca vizvAsaghAtinAm // 26 pitRrajanicarA vA brahmadevarSayo vaa| bhuktapUrvAM striyaM ye ca nindatAmaghazaMsinAm / caramacaramapIdaM yatparaM cApi tasmAbrahmanAnAM ca ye lokA ye ca goghAtinAmapi // 27 / ttadapi mama ripuM taM rakSituM naiva shktaaH|| pAyasaM vA yavAnnaM vA zAkaM kRsarameva vA / yadi vizati rasAtalaM tadagryaM . saMyAvApUpamAMsAni ye ca lokA vRthAznatAm / viyadapi devapuraM diteH puraM vaa| .. tAnadvaivAdhigaccheyaM na ceddhanyAM jayadratham // 28 tadapi zarazatairahaM prabhAte vedAdhyAyinamatyarthaM saMzitaM vA dvijottamam / bhRzamabhipatya ripoH ziro'bhihartA // 39 avamanyamAno yAnyAti vRddhAnsAdhUMstathA gurUn / evamuktvA vicikSepa gANDIvaM savyadakSiNam / spRzatAM brAhmaNaM gAM ca pAdenAgniM ca yAM labhet / tasya zabdamatikramya dhanuHzabdo'spRzaddivam // 40 yApsu zleSma purISaM vA mUtraM vA muJcatAM gatiH / arjunena pratijJAte pAJcajanyaM jnaardnH|| tAM gaccheyaM gatiM ghorAM na ceddhanyAM jydrthm|| 30 pradadhmau tatra saMkruddho devadattaM dhanaMjayaH // 41 / namasya snAyamAnasya yA ca vandhyAtithegatiH / sa pAJcajanyo'cyutavaktravAyunA utkocinAM mRSoktInAM vazcakAnAM ca yA gatiH / bhRzaM supUrNodaraniHsRtadhvaniH / AtmApahAriNAM yA ca yA ca mithyaabhishNsinaam|| jagatsapAtAlaviyaddigIzvaraM bhRtyaiH saMdRzyamAnAnAM putradArAzritaistathA / prakampayAmAsa yugAtyaye yathA // 42. asaMvibhajya kSudrANAM yA gatima'STamaznatAm / tato vAditraghoSAzca praaduraasnsmnttH| tAM gaccheyaM gatiM ghorAM na ceddhanyAM jayadratham // 32 siMhanAdAzca pANDUnAM pratijJAte mahAtmanA // 45 saMzritaM vApi yatyaktvA sAdhuM tadvacane ratam / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi na bibharti nRzaMsAtmA nindate copakAriNam // 33 - ekapazcAzo'dhyAyaH // 51 // arhate prAtivezyAya zrAddhaM yo na dadAti c| / samAptamamimanyuvadhaparva // anarhate ca yo dadyAdRSalIpatyureva ca // 34 madyapo bhinnamaryAdaH kRtaghno bhrAtRnindakaH / saMjaya uvAca / teSAM gatimiyAM kSipraM na ceddhanyAM jayadratham // 35 zrutvA tu taM mahAzabdaM pANDUnAM putragRddhinAm / dharmAdapetA ye cAnye mayA nAtrAnukIrtitAH / cAraiH pravedite tatra samutthAya jayadrathaH // 1 ye cAnukIrtitAH kSipraM teSAM gatimavApnuyAm / zokasaMmUDhahRdayo duHkhenAbhihato bhRzam / yadi vyuSTAmimAM rAtri zvo na hanyAM jayadratham // majjamAna ivAgAdhe vipule zokasAgare // 2 imAM cApyaparAM bhUyaH pratijJAM me nibodhata / jagAma samitiM rAjJAM saindhavo vimRzanbahu / yadyasminnahate pApe sUryo'stamupayAsyati / sa teSAM naradevAnAM sakAze paridevayan // 3 -1410 - Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 52. 4] droNaparva [7. 52. 32 abhimanyoH piturbhAtaH savrIDo vaakymbrviit|| akSauhiNyo dazaikA ca madIyAstava rakSaNe / yo'sau pANDoH kila kSetre jAtaH zakreNa kaaminaa|| yattA yotsyanti mA bhaistvaM saindhava vyetu te bhayam // sa ninISati durbuddhimA kilaikaM yamakSayam / evamAzvAsito rAjanputreNa tava saindhavaH / tatsvasti vo'stu yAsyAmi svagRhaM jIvitepsayA // 5 / duryodhanena sahito droNaM rAtrAvupAgamat // 20 atha vA stha pratibalAstrAtuM mAM kSatriyarSabhAH / upasaMgrahaNaM kRtvA droNAya sa.vizAM pate / pArthena prArthitaM vIrAste dadantu mamAbhayam // 6 upopavizya praNataH paryapRcchadidaM tadA // 21 droNaduryodhanakRpAH karNamadrezabAhnikAH / nimitte dUrapAtitve laghutve dRDhavedhane / duHzAsanAdayaH zaktAstrAtumapyantakArditam // 7 mama bravItu bhagavAnvizeSaM phalgunasya ca // 22 kimaGga punarekena phalgunena jighaaNstaa| vidyAvizeSamicchAmi jJAtumAcArya tattvataH / na trAyeyubhavanto mAM samastAH patayaH kSiteH // 8 / mamArjunasya ca vibho yathAtattvaM pracakSva me // 23 praharSa pANDaveyAnAM zrutvA mama mahadbhayam / droNa uvaac| sIdantIva ca me'GgAni mumUrSoriva paarthivaaH|| 9 samamAcAryakaM tAta tava caivArjunasya ca / vadho nUnaM pratijJAto mama,gANDIvadhanvanA / yogAhuHkhocitatvAcca tasmAttvatto'dhiko'rjunaH / / tathA hi hRSTAH krozanti zokakAle'pi paannddvaaH|| | na tu te yudhi saMtrAsaH kAryaH pArthAtkathaMcana / na devA na ca gandharvA nAsuroragarAkSasAH / ahaM hi rakSitA tAta bhayAttvAM nAtra saMzayaH / / 25 utsahante'nyathA kartuM kuta eva narAdhipAH // 11 na hi madAhuguptasya prabhavantyamarA api / tasmAnmAmanujAnIta bhadraM vo'stu nararSabhAH / vyUhiSyAmi ca taM vyUhaM yaM pArtho na tariSyati // adarzanaM gamiSyAmi na mAM drakSyanti paannddvaaH||12 tasmAdyudhyasva mA bhaistvaM svadharmamanupAlaya / evaM vilapamAnaM taM bhayAdvayAkulacetasam / pitRpaitAmahaM mArgamanuyAhi narAdhipa / / 27 AtmakAryagarIyastvAdrAjA duryodhano'bravIt // 13 adhItya vidhivadvedAnagnayaH suhutAstvayA / na bhetavyaM naravyAghra ko hi tvA puruSarSabha / / iSTaM ca bahubhiryajJairna te mRtyubhayAdbhayam / / 28 , madhye kSatriyavIrANAM tiSThantaM prArthayethudhi // 14 ahaM vaikartanaH karNazcitraseno viviMzatiH / durlabhaM mAnuSairmandairmahAbhAgyamavApya tu / bhUrizravAH zalaH zalyo vRSaseno durAsadaH // 15 bhujavIryArjitAllokAndivyAnprApsyasyanuttamAn // purumitro jayo bhojaH kAmbojazca sudakSiNaH / kuravaH pANDavAzcaiva vRSNayo'nye ca mAnavAH / satyavrato mahAbAhuvikarNo durmukhaH sahaH // 16 ahaM ca saha putreNa adhruvA iti cintyatAm / / 30 duHzAsanaH subAhuzca kaliGgazcApyudAyudhaH / paryAyeNa vayaM sarve kAlena balinA hatAH / vindAnuvindAvAvantyau droNo drauNiH sasaubalaH // paralokaM gamiSyAmaH svaiH svaiH krmbhirnvitaaH||31 tvaM cApi rathinAM zreSThaH svayaM zUro'mitadyutiH / tapastaptvA tu yAllokAnprApnuvanti tapasvinaH / sa kathaM pANDaveyebhyo bhayaM pazyasi saindhava // 18 / kSatradharmAzritAH zUrAH kSatriyAH prApnuvanti tAn // - 1411 - Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 52. 33] mahAbhArate [7. 53.27 saMjaya uvAca / suyodhanamidaM vAkyamabravIdrAjasaMsadi // 12 evamAzvAsito rAjanbhAradvAjena saindhavaH / mAmasau putrahanteti zvo'bhiyAtA dhanaMjayaH / apAnudadbhayaM pArthAyuddhAya ca mano dadhe // 33 pratijJAto hi senAyA madhye tena vadho mama // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tAM na devA na gandharvA nAsuroragarAkSasAH / . dvipaJcAzo'dhyAyaH // 52 // utsahante'nyathAkartuM pratijJAM savyasAcinaH // 14 te mAM rakSata saMgrAme mA vo mUrdhni dhanaMjayaH / saMjaya uvAca / padaM kRtvApnuyAlakSyaM tasmAdatra vidhIyatAm // 15 pratijJAte tu pArthena sindhurAjavadhe tadA / atha rakSA na me saMkhye kriyate kurunandana / vAsudevo mahAbAhurdhanaMjayamabhASata / / 1 anujAnIhi mAM rAjangamiSyAmi gRhAnprati // 16 bhrAtRNAM matamAjJAya tvayA vAcA pratizrutam / evamuktastvavAkzIrSo vimanAH sa suyodhanaH / saindhavaM zvo'smi hanteti tatsAhasatamaM kRtam // 2 zrutvAbhizaptavantaM tvAM dhyAnamevAnvapadyata / / 17 / asaMmatrya mayA sArdhamatibhAro'yamudyataH / / tamArtamabhisaMprekSya rAjA kila sa saindhavaH / kathaM nu sarvalokasya nAvahAsyA bhavemahi // 3 mRdu cAtmahitaM caiva sApekSamidamuktavAn // 18 dhArtarASTrasya zibire mayA praNihitAzcarAH / nAhaM pazyAmi bhavatAM tathAvIrya dhanurdharam / ta ime zIghramAgamya pravRttiM vedayanti naH // 4 yo'rjunasyAstramastreNa pratihanyAnmahAhave // 19 . tvayA vai saMpratijJAte sindhurAjavadhe tdaa| vAsudevasahAyasya gANDIvaM dhunvato dhanuH / / siMhanAdaH savAditraH sumahAniha taiH zrutaH // 5 ko'rjunasyAgratastiSThetsAkSAdapi zatakratuH // 20 tena zabdena vitrastA dhArtarASTrAH sasaindhavAH / mahezvaro'pi pArthena zrUyate yodhitaH puraa| nAkasmAtsiMhanAdo'yamiti matvA vyvsthitaaH|| 6 padAtinA mahAtejA girau himavati prabhuH // 21 sumahAzabdasaMpAtaH kauravANAM mahAbhuja / dAnavAnAM sahasrANi hiraNyapuravAsinAm / AsInnAgAzvapattInAM rathaghoSazca bhairavaH // 7 jaghAnaikarathenaiva devarAjapracoditaH // 22 abhimanyuvadhaM zrutvA dhruvamArto dhanaMjayaH / samAyukto hi kaunteyo vAsudevena dhiimtaa| rAtrau niryAsyati krodhAditi matvA vyavasthitAH // sAmarAnapi lokAMstrInnihanyAditi me matiH // 23 tairyatadbhiriyaM satyA zrutvA satyavatastava / so'hamicchAmyanujJAtuM rakSituM vA mahAtmanA / pratijJA sindhurAjasya vadhe rAjIvalocana // 9 droNena sahaputreNa vIreNa yadi manyase // 24 tato vimanasaH sarve trastAH kSudramRgA iva / sa rAjJA svayamAcAryoM bhRzamAkrandito'rjuna / AsansuyodhanAmAtyAH sa ca rAjA jydrthH||10 saMvidhAnaM ca vihitaM rathAzca kila sajitAH // 25 athotthAya sahAmAtyairdInaH zibiramAtmanaH / karNo bhUrizravA drauNirvRSasenazca durjayaH / AyAtsauvIrasindhUnAmIzvaro bhRzaduHkhitaH // 11 kRpazca madrarAjazca SaDete'sya purogamAH // 26 sa mantrakAle saMmatrya sarvA naiHzreyasIH kriyAH / / zakaTaH padmapazcA? vyUho kroNena kalpitaH / - 1412 - Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 53. 27 ] droNaparva [7. 53. 55 padmakarNikamadhyasthaH sUcIpAze jayadrathaH / naranAgAzvadehebhyo visraviSyati zoNitam / sthAsyate rakSito vIraiH sindhurADyuddhadurmadaiH // 27 / patadbhayaH patitebhyazca vibhinnebhyaH zitaiH shraiH||41 dhanuSyastre ca vIrye ca prANe caiva tathorasi / gANDIvapreSitA bANA manonilasamA jve| aviSahyatamA hyete nizcitAH pArtha SaDthAH / nRnAgAzvAnvidehAsUnkartArazca sahasrazaH // 42 etAnajitvA sagaNAnnaiva prApyo jayadrathaH // 28 / yamAtkuberAdvaruNAdrudrAdindrAcca yanmayA / teSAmekaikazo vIryaM SaNNAM tvamanucintaya / upAttamastraM ghoraM vai tadraSTAro narA yudhi // 43 sahitA hi naravyAghrA na zakyA jetumaJjasA // 29 brAhmaNAstreNa cAstrANi hanyamAnAni saMyuge / bhUyazca cintayiSyAmi nItimAtmahitAya vai / mayA draSTAsi sarveSAM saindhavasyAbhirakSiNAm // 44 matrajJaiH sacivaiH sArdhaM suhRdbhiH kAryasiddhaye // 30 zaravegasamutkRttai rAjJAM kezava mUrdhabhiH / arjuna uvAca / AstIryamANAM pRthivIM draSTAsi zvo mayA yudhi||45 SaDthAndhArtarASTrasya manyase yAnbalAdhikAn / / kravyAdAstarpayiSyAmi drAvayiSyAmi zAtravAn / teSAM vIryaM mamAna na tulyamiti lakSaye // 31 suhRdo nandayiSyAmi pAtayiSyAmi saindhavam // 46 astramastreNa sarveSAmeteSAM madhusUdana / bahvAgaskRtkusaMbandhI pApadezasamudbhavaH / mayA drakSyasi nirbhinnaM jayadrathavadhaiSiNA // 32 / mayA saindhavako rAjA hataH svAzocayiSyati // 47 droNasya miSataH so'haM sagaNasya vilpytH|| sarvakSIrAnnabhoktAraH pApAcArA raNAjire / mUrdhAnaM sindhurAjasya pAtayiSyAmi bhUtale // 33 mayA sarAjakA bANairnunnA naMkSyanti saindhavAH // 48 yadi sAdhyAzca rudrAzca vasavazca sahAzvinaH / tathA prabhAte kartAsmi yathA kRSNa suyodhanaH / marutazca sahendreNa vizvedevAstathAsurAH // 34 nAnyaM dhanurdharaM loke maMsyate matsamaM yudhi // 49 pitaraH sahagandharvAH suparNAH sAgarAdrayaH / gANDIvaM ca dhanurdivyaM yoddhA cAhaM nararSabha / dyauyitpRthivI ceyaM dizazca sadigIzvarAH // 35 tvaM ca yantA hRSIkeza kiM nu syAdajitaM mayA // 50 prAmyAraNyAni bhUtAni sthAvarANi carANi ca / yathA hi lakSma candre vai samudre ca yathA jalam / trAtAraH sindhurAjasya bhavanti madhusUdana // 36 evametAM pratijJAM me satyAM viddhi janArdana // 51 tathApi bANairnihataM zvo draSTAsi raNe myaa| mAvasaMsthA mamAstrANi mAvasaMsthA dhanudRDham / satyena te zape kRSNa tathaivAyudhamAlabhe // 37 mAvamaMsthA balaM bAhvormAvamaMsthA dhanaMjayam // 52 yazca goptA maheSvAsastasya pApasya durmateH / yathA hi yAtvA saMgrAme na jIye vijayAmi ca / tameva prathamaM droNamabhiyAsyAmi kezava // 38 tena satyena saMgrAme hataM viddhi jayadratham // 53 tasminbtamidaM baddhaM manyate sma suyodhanaH / / dhruvaM vai brAhmaNe satyaM dhruvA sAdhuSu saMnatiH / tasmAttasyaiva senAgraM bhittvA yAsyAmi saindhavam // 39 zrIdhuMvA cApi dakSeSu dhruvo nArAyaNe jayaH // 54 draSTAsi zvo maheSvAsAnnArAcaistigmatejanaiH / c| . zRGgANIva girervatrairyamANAnmayA yudhi // 40 / evamuktvA hRSIkezaM svayamAtmAnamAtmanA / -1413 - Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 53. 55 ] mahAbhArate [7. 54. 26 saMdidezArjuno nardanvAsaviH kezavaM prabhum // 55 sarveSAM prANinAM bhIru niSTheSA kAlanirmitA // 12 yathA prabhAtAM rajanI kalpitaH syAdratho mm| kule jAtasya vIrasya kSatriyasya vizeSataH / tathA kArya tvayA kRSNa kArya hi mahadudyatam // 56 sadRzaM maraNaM hyetattava putrasya mA zucaH // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi diSTyA mahAratho vIraH pitustulyaparAkramaH / tripnycaasho'dhyaayH||53|| kSAtreNa vidhinA prApto vIrAbhilaSitAM gatim // 14 jitvA subahuzaH zatrUnpreSayitvA ca mRtyave / / saMjaya uvaac| gataH puNyakRtAM lokAnsarvakAmaduho'kSayAn // 15 tAM nizAM duHkhazokAtau zvasantAviva corgau| tapasA brahmacaryeNa zrutena prajJayApi ca / nidrAM naivopalebhAte vAsudevadhanaMjayau // 1 / santo yAM gatimicchanti prAptastAM tava putrkH||16 naranArAyaNau kruddhau jJAtvA devAH savAsavAH / vIrasUrvIrapatnI tvaM vIrazvazurabAndhavA / .. vyathitAzcintayAmAsuH kiM svidetadbhaviSyati // 2 mA zucastanayaM bhadre gataH sa paramAM gatim // 17 vavuzca dAruNA vAtA rUkSA ghorAbhizaMsinaH / prApsyate cApyasau kSudraH saindhavo bAlaghAtakaH / sakabandhastathAditye parighaH samadRzyata // 3 asyAvalepasya phalaM sasuhRdgaNabAndhavaH // 18 zuSkAzanyazca niSpetuH sanirghAtAH svidyutH| .. vyuSTAyAM tu varArohe rajanyAM pApakarmakRt / cacAla cApi pRthivI sazailavanakAnanA / / 4 na hi mokSyati pArthAsa praviSTo'pyamarAvatIm // cukSubhuzca mahArAja sAgarA mkraalyaaH|| zvaH ziraH zroSyase tasya saindhavasya raNe hRtam / pratisrotaHpravRttAzca tathA gantuM samudragAH // 5 samantapaJcakAdvAhyaM vizokA bhava mA rudaH // 20 rathAzvanaranAgAnAM pravRttamadharottaram / kSatradharma puraskRtya gataH zUraH satAM gatim / kavyAdAnAM pramodArthaM yamarASTravivRddhaye // 6 yAM vayaM prApnuyAmeha ye cAnye zastrajIvinaH // 21 vAhanAni zakRnmUtre mumucU ruruduzca ha / vyUDhorasko mahAbAhuranivartI varapraNut / tAndRSTvA dAruNAnsarvAnutpAtAlalomaharSaNAn // 7 gatastava varArohe putraH svarga jvaraM jahi // 22 sarve te vyathitAH sainyAstvadIyA bharatarSabha / anu jAtazca pitaraM mAtRpakSaM ca vIryavAn / zrutvA mahAbalasyogrAM pratijJAM savyasAcinaH // 8 sahasrazo ripUnhatvA hataH zUro mahArathaH // 23 atha kRSNaM mahAbAhurabravItpAkazAsaniH / AzvAsaya snuSAM rAjJi mA zucaH kSatriye bhRzam / AzvAsaya subhadrAM tvaM bhaginI snuSayA saha // 9 zvaH priyaM sumahacchrutvA vizokA bhava nndini||24 snuSA zvazvAnaghAyaste vizoke kuru mAdhava / yatpArthena pratijJAtaM tattathA na tadanyathA / sAmnA satyena yuktena vacasAzvAsaya prabho // 10 cikIrSitaM hi te bharturna bhavejAtu nissphlm||25 tato'rjunagRhaM gatvA vAsudevaH sudurmanAH / yadi ca manujapannagAH pizAcA bhaginIM putrazokArtAmAzvAsayata duHkhitAm // 11 . rajanicarAH patagAH surAsurAzca / mA zokaM kuru vArgeyi kumAraM prati ssnussaa| / raNagatamabhiyAnti sindhurAja - 1414 - Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 54. 26 ] droNaparva ' [7. 55. 28 na sa bhavitA saha tairapi prabhAte // 26 / ye tvA raNe gataM vIraM na jAnanti nipAtitam // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi adya pazyAmi pRthivIM zUnyAmiva hatatviSam / catuHpaJcAzo'dhyAyaH // 54 // abhimanyumapazyantI zokavyAkulalocanA // 14 svasrIyaM vAsudevasya putraM gANDIvadhanvanaH / saMjaya uvAca / kathaM tvA virathaM vIraM drakSyAmyanyairnipAtitam // 15 etacchrutvA vacastasya kezavasya mahAtmanaH / hA vIra dRSTo naSTazca dhanaM svapna ivAsi me| subhadrA putrazokArtA vilalApa suduHkhitA // 1 aho hyanityaM mAnuSyaM jalabudbudacaJcalam // 16 hA putra mama mandAyAH kathaM saMyugametya ha / / imAM te taruNI bhAryAM tvadAdhibhirabhiplutAm / nidhanaM prAptavAMstAta pitRtulyaparAkramaH // 2 kathaM saMdhArayiSyAmi vivatsAmiva dhenukAm // 17 kathamindIvarazyAmaM sudaMSTra cArulocanam / aho hyakAle prasthAnaM kRtavAnasi putraka / mukhaM te dRzyate vatsa guNThitaM raNareNunA / / 3 vihAya phalakAle mAM sugRddhAM tava darzane // 18 nUnaM zUraM nipatitaM tvAM pazyantyanivartinam / nUnaM gatiH kRtAntasya prAjJairapi sudurvidA / suzirogrIvabAhvasaM vyUDhoraskaM nirUdaram // 4 yatra tvaM kezave nAthe saMgrAme'nAthavaddhataH // 19 cArUpacitasarvAGgaM svakSaM zastrakSatAcitam / yajvanAM dAnazIlAnAM brAhmaNAnAM kRtAtmanAm / bhUtAni tvA nirIkSante nUnaM candramivoditam // 5 caritabrahmacaryANAM puNyatIrthAvagAhinAm / / 20 zayanIyaM purA yasya spardhyAstaraNasaMvRtam / kRtajJAnAM vadAnyAnAM guruzuzraSiNAmapi / bhUmAvadya kathaM zeSe vipraviddhaH sukhocitaH / / 6 / sahasradakSiNAnAM ca yA gatistAmavApnuhi // 21 yo'nvAsyata purA vIro varastrIbhirmahAbhujaH / yA gatiyudhyamAnAnAM zUrANAmanivartinAm / kathamanvAsyate so'dya zivAbhiH patito mRdhe // 7 hatvArInnihatAnAM ca saMgrAme tAM gatiM vraja // 22 yo'stUyata purA hRSTaiH sUtamAgadhabandibhiH / gosahasrapradAtRRNAM kratudAnAM ca yA gatiH / so'dya kravyAdgaNai|rairvinadadbhirupAsyate // 8 naivezikaM cAbhimataM dadatAM yA gatiH zubhA // 23 pANDaveSu ca nAtheSu vRSNivIreSu cAbhibho / brahmacaryeNa yAM yAnti munayaH saMzitavratAH / pAJcAleSu ca vIreSu hataH kenAsyanAthavat // 9 ekapalyazca yAM yAnti tAM gatiM vraja putraka // 24 atRptadarzanA putra darzanasya tavAnagha / rAjJAM sucaritairyA ca gatirbhavati zAzvatI / mandabhAgyA gamiSyAmi vyaktamadya yamakSayam // 10 caturAzramiNAM puNyaiH pAvitAnAM surakSitaiH / / 25 vizAlAkSaM sukezAntaM cAruvAkyaM sugandhi c| dInAnukampinAM yA ca satataM saMvibhAginAm / tava putra kadA bhUyo mukhaM drakSyAmi nivraNam // 11 / paizunyAca nivRttAnAM tAM gatiM vraja putraka // 26 dhigbalaM bhImasenasya dhikpArthasya dhanuSmatAm / vratinAM dharmazIlAnAM guruzuzraSiNAmapi / dhigvIrya vRSNivIrANAM pAJcAlAnAM ca dhigbalam // amoghAtithinAM yA ca tAM gatiM vraja putrk||27 dhikkekayAMstathA cedInmatsyAMzcaivAtha sRJjayAn / / RtukAle svakAM patnI gacchatAM yA manasvinAm / - 1415 - Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 56. 28 ] mahAbhArate [7. 56. 15 na cAnyadArasevInAM tAM gatiM vraja putraka / / 28 spRSTvAmbhaH puNDarIkAkSaH sthaNDile zubhalakSaNe / sAmnA ye sarvabhUtAni gacchanti gatamatsarAH / saMtastAra zubhAM zayyAM da.vaiDUryasaMnibhaiH // 1 nAraMtudAnAM kSamiNAM yA gatistAmavApnuhi // 29 tato mAlyena vidhivallAjairgandhaiH sumaGgalaiH / madhumAMsanivRttAnAM madAddambhAttathAnRtAt / alaMcakAra tAM zayyAM parivAryAyudhottamaiH // 2 paropatApatyaktAnAM tAM gatiM vraja putraka // 30 tataH spRSTodakaM pArthaM vinItAH paricArakAH / hImantaH sarvazAstrajJA jJAnatRptA jitendriyAH / darzayAM naityakaM ckruneshN traiyambakaM balim // 3 yAM gatiM sAdhavo yAnti tAM gatiM vraja putraka // 31 tataH prItamanAH pArtho gandhairmAlyaizca mAdhavam / evaM vilapatI dInAM subhadrAM zokakarzitAm / alaMkRtyopahAraM taM naizamasmai nyavedayat / / 4 abhyapadyata pAJcAlI vairATIsahitA tadA // 32 smayamAnastu govindaH phalgunaM pratyabhASata / tAH prakAmaM ruditvA ca vilapya ca suduHkhitAH / supyatAM pArtha bhadraM te kalyANAya vrajAmyaham // 5 unmattavattadA rAjanvisaMjJA nyapatankSitau // 33 sthApayitvA tato dvAHsthAngoptRRzcAttAyudhAnnarAn / . sopacArastu kRSNastAM duHkhitAM bhRzaduHkhitaH / dArukAnugataH zrImAnviveza zibiraM svakam / siktvAmbhasA samAzvAsya tattaduktvA hitaM vcH|| zizye ca zayane zubhre bahukRtyaM vicintayan // 6 visaMjJakalpAM rudatImapaviddhAM pravepa na pANDavAnAM zibire kazcitsuSvApa tAM nizAm / bhaginIM puNDarIkAkSa idaM vacanamabravIt // 35 prajAgaraH sarvajanamAviveza vizAM pate // 7 subhadre mA zucaH putraM pAJcAlyAzvAsayottarAm / putrazokAbhibhUtena pratijJAto mhaatmnaa| gato'bhimanyuH prathitAM gatiM kSatriyapuMgavaH // 36 sahasA sindhurAjasya vadho gANDIvadhanvanA / / 8 ye cAnye'pi kule santi puruSA no varAnane / tatkathaM nu mahAbAhurvAsaviH paravIrahA / sarve te vai gatiM yAntu abhimanyoryazasvinaH // 37 pratijJAM saphalAM kuryAditi te samacintayan // 9 kuryAma tadvayaM karma kriyAsuH suhRdazca naH / kaSTaM hIdaM vyavasitaM pANDavena mahAtmanA / kRtavAnyAdRgaukastava putro mahArathaH // 38 putrazokAbhitaptena pratijJA mahatI kRtA / / 10 evamAzvAsya bhaginIM draupadImapi cottarAm / bhrAtarazcApi vikrAntA bahulAni balAni ca / pArthasyaiva mahAbAhuH pArzvamAgAdariMdamaH // 39 dhRtarASTrasya putreNa sarvaM tasmai niveditam // 11 tato'bhyanujJAya nRpAnkRSgo bandhUMstathAbhibhUH / sa hatvA saindhavaM saMkhye punaretu dhnNjyH| vivezAntaHpuraM rAjaste'nye jagmuryathAlayam / 40 jitvA ripugaNAMzcaiva pArayatvarjuno vratam // 12 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi ahatvA sindhurAjaM hi dhUmaketuM pravekSyati / paJcapaJcAzo'dhyAyaH // 55 // na hyetadanRtaM kartumarhaH pArtho dhanaMjayaH // 13 dharmaputraH kathaM rAjA bhaviSyati mRte'rjune / saMjaya uvAca / tasminhi vijayaH kRtsnaH pANDavena samAhitaH // 14 tato'rjunasya bhavanaM pravizyApratimaM vibhuH| yadi naH sukRtaM kiMcidyadi dattaM hutaM yadi / - 1416 - Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 56. 15 ] droNaparva [7. 57.1 phalena tasya sarvasya savyasAcI jayatvarIn // 15 iti saMkalpyatA buddhyA zarIrAdha mamArjunaH // 30 evaM kathayatAM teSAM jayamAzaMsatAM prbho| yathA tvamaprabhAtAyAmasyAM nizi rathottamam / . kRcchreNa mahatA rAjanrajanI vyatyavartata // 16 kalpayitvA yathAzAstramAdAya vratasaMyataH // 31 tasyAM rajanyAM madhye tu pratibuddho janArdanaH / gadAM kaumodakI divyAM zaktiM cakraM dhanuH zarAn / smRtvA pratijJAM pArthasya dArukaM pratyabhASata // 17 Aropya vai rathe sUta sarvopakaraNAni ca // 32 arjunena pratijJAtamAtena hatabandhunA / sthAnaM hi kalpayitvA ca rathopasthe dhvajasya me| jayadrathaM haniSyAmi zvobhUta iti dAruka // 18 vainateyasya vIrasya samare rathazobhinaH // 33 tattu duryodhanaH zrutvA matribhirmatrayiSyati / chatraM jAmbUnadairjAlairarkajvalanasaMnibhaiH / yathA jayadrathaM pArtho na hanyAditi saMyuge // 19 vizvakarmakRtairdivyairazvAnapi ca bhUSitAn // 34 akSauhiNyo hi tAH sarvA rakSiSyanti jayadratham / balAhakaM meghapuSpaM sainyaM sugrIvameva ca / droNazca saha putreNa sarvAstravidhipAragaH // 20 yuktvA vAjivarAnyattaH kavacI tiSTha dAruka // 35 eko vIraH sahasrAkSo daitydaanvmrditaa| pAJcajanyasya nirghoSamArSabheNaiva pUritam / so'pi taM notsahetAjau intuM droNena rakSitam // zrutvA tu bhairavaM nAdamupayAyA javena mAm // 36 so'haM zvastatkariSyAmi yathA kuntIsuto'rjunaH / ekAhrAhamamarSaM ca sarvaduHkhAni caiva ha / aprApte'staM dinakare haniSyati jayadratham / / 22 bhrAtuH pitRSvaseyasya vyapaneSyAmi dAruka // 37 na hi dArA na mitrANi jJAtayo na ca bAndhavAH / sarvopAyairyatiSyAmi yathA bIbhatsurAhave / kazcinnAnyaH priyataraH kuntIputrAnmamArjunAt // 23 pazyatAM dhArtarASTrANAM haniSyati jayadratham // 38 anarjunamimaM lokaM muhUrtamapi dAruka / yasya yasya ca bIbhatsurvadhe yatnaM kariSyati / udIkSituM na zakto'haM bhavitA na ca tattathA // 24 AzaMse sArathe tatra bhavitAsya dhruvo jayaH / / 39 ahaM dhvajinyaH zatrUNAM sahayAH sarathadvipAH / dAruka uvAca / arjunArthe haniSyAmi sakarNAH sasuyodhanAH // 25 jaya eva dhruvastasya kuta eva parAjayaH / zvo nirIkSantu me vIryaM trayo lokA mahAhave / yasya tvaM puruSavyAghra sArathyamupajagmivAn // 40 dhanaMjayArthaM samare parAkrAntasya dAruka / / 26 evaM caitatkariSyAmi yathA mAmanuzAsasi / zvo narendrasahasrANi rAjaputrazatAni ca / suprabhAtAmimAM rAtri jayAya vijayasya hi // 41 sAzvadviparathAnyAjau vidraviSyanti dAruka // 27 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi zvastAM cakrapramathitAM drakSyase nRpavAhinIm / ssttpnycaasho'dhyaayH|| 56 // mayA kruddhena samare pANDavArthe nipAtitAm // 28 zvaH sadevAH sagandharvAH pizAcoragarAkSasAH / saMjaya uvAca / jJAsyanti lokAH sarve mAM suhRdaM savyasAcinaH // / kuntIputrastu taM mantraM smaranneva dhanaMjayaH / yastaM dveSTi sa mAM dveSTi yastamanu sa maamnu| / pratijJAmAtmano rakSanmumohAcityavikramaH // 1 ma. bhA. 178 - 1417 - Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 57. 2] mahAbhArate [7. 57. 30 taM tu zokena saMtaptaM svapne kapivaradhvajam / yadi tadviditaM te'dya zvo hantAsi jayadratham / AsasAda mahAtejA dhyAyantaM garuDadhvajaH // 2 / atha jJAtuM prapadyasva manasA vRSabhadhvajam // 17 pratyutthAnaM tu kRSNasya sarvAvasthaM dhanaMjayaH / taM devaM manasA dhyAyajoSamAssva dhanaMjaya / nAlopayata dharmAtmA bhaktyA premNA ca srvdaa||3 tatastasya prasAdAttvaM bhaktaH prApsyasi tnmht.|| pratyutthAya ca govindaM sa tasmAyAsanaM dadau / tataH kRSNavacaH zrutvA saMspRzyAmbho dhanaMjayaH / na cAsane svayaM buddhiM bIbhatsurvyadhAttadA // 4 bhUmAvAsIna ekAgro jagAma manasA bhavam // 19 tataH kRSNo mahAtejA jAnanpArthasya nizcayam / tataH praNihite brAhma muhUrte shubhlkssnne|| kuntIputramidaM vAkyamAsInaH sthitamabravIt // 5 AtmAnamarjuno'pazyadgagane sahakezavam // 20 . mA viSAde manaH pArtha kRthAH kAlo hi durjayaH / jyotirbhizca samAkIrNaM siddhacAraNasevitam / .. kAlaH sarvANi bhUtAni niyacchati pare vidhau||6 vAyuvegagatiH pArthaH khaM bheje sahakezavaH // 21 kimarthaM ca viSAdaste tadbhahi vadatAM vr| kezavena gRhItaH sa dakSiNe vibhunA bhuje / na zocitavyaM viduSA zokaH kAryavinAzanaH // 7 prekSamANo bahUnbhAvAJjagAmAdbhutadarzanAn // 22 zocannandayate zatrUnkarzayatyapi bAndhavAn / udIcyAM dizi dharmAtmA so'pazyacchetaparvatam / kSIyate ca narastasmAnna tvaM zocitumarhasi // 8 kuberasya vihAre ca nalinI padmabhUSitAm // 23 . ityukto vAsadevena bIbhatsuraparAjitaH / saricchreSThAM ca tAM gaGgAM vIkSamANo bahUdakAm / AbabhASe tadA vidvAnidaM vacanamarthavat // 9 sadApuSpaphalaivRkSarupetAM sphaTikopalAm // 24 mayA pratijJA mahatI jayadrathavadhe kRtA / siMhavyAghrasamAkIrNAM nAnAmRgagaNAkulAm / zvo'smi hantA durAtmAnaM putraghnamiti kezava // 10 puNyAzramavatI ramyAM manojJANDajasevitAm // 25 matpratijJAvighAtArthaM dhArtarASTraH kilAcyuta / mandarasya pradezAMzca kiMnarodgItanAditAn / pRSThataH saindhavaH kAryaH sarvairgupto mahArathaiH // 11 hemarUpyamayaiH zRGgai nauSadhividIpitAn / daza caikA ca tAH kRSNa akSauhiNyaH sudurjayAH / tathA mandAravRkSaizca puSpitairupazobhitAn // 26 pratijJAyAM ca hInAyAM kathaM jIveta madvidhaH // 12 snigdhAJjanacayAkAraM saMprAptaH kAlaparvatam / duHkhopAyasya me vIra vikAGkSA parivartate / puNyaM himavataH pAdaM maNimantaM ca parvatam / drutaM ca yAti savitA tata etadbhavImyaham // 13 brahmatuGgaM nadIzvAnyAstathA janapadAnapi // 27 zokasthAnaM tu tacchrutvA pArthasya dvijaketanaH / suzRGgaM zatazRGgaM ca zaryAtivanameva ca / saMspRzyAmbhastataH kRSNaH prAGmukhaH samavasthitaH // puNyamazvaziraHsthAnaM sthAnamAtharvaNasya ca // 28 idaM vAkyaM mahAtejA babhASe puSkarekSaNaH / vRSadaMzaM ca zailendraM mahAmandarameva ca / hitArthaM pANDuputrasya saindhavasya vadhe vRtaH // 15 apsarobhiH samAkIrNaM kiMnaraizvopazobhitam // 29 pArtha pAzupataM nAma paramAstraM sanAtanam / tAMzca zailAntrajanpArthaH prekSate sahakezavaH / yena sarvAnmRdhe daityAJjanne devo mahezvaraH // 16 / zubhaiH prasravaNairjuSTAnhemadhAtuvibhUSitAn // 30 - 1418 - Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 57. 31] droNaparva [7. 57. 60 candrarazmiprakAzAGgI pRthivIM puramAlinIm / tatastAvAgatau zarvaH provAca prahasanniva / samudrAMzcAdbhutAkArAnapazyadbahulAkarAn // 31 svAgataM vAM narazreSThAvuttiSThatAM gataklamau / viyajhyAM pRthivIM caiva pazyanviSNupade vrajan / kiM ca vAmIpsitaM vIrau manasaH kSipramucyatAm // vismitaH saha kRSNena kSipto bANa ivaatygaat||32 / yena kAryeNa saMprAptau yuvA tatsAdhayAmi vAm / grahanakSatrasomAnAM sUryAgyozca samatviSam / viyatAmAtmanaH zreyastatsarvaM pradadAni vAm // 47 apazyata tadA pArtho jvalantamiva parvatam // 33 tatastadvacanaM zrutvA pratyutthAya kRtAJjalI / samAsAdya tu taM zailaM zailAgre samavasthitam / vAsudevArjunau zarvaM tuSTuvAte mahAmatI // 48 taponityaM mahAtmAnamapazyadvRSabhadhvajam // 34 / / namo bhavAya zarvAya rudrAya varadAya ca / sahasramiva sUryANAM dIpyamAnaM svatejasA / pazUnAM pataye nityamugrAya ca kapardine // 49 zUlinaM jaTilaM gauraM valkalAjinavAsasam // 35 mahAdevAya bhImAya tryambakAya ca zaMbhave / nayanAnAM sahasraizca vicitrAGgaM mahaujasam / IzAnAya bhaganAya namo'stvandhakaghAtine // 50 pArvatyA sahitaM devaM bhUtasaMghaizca bhAsvaraiH // 36 / kumAragurave nityaM nIlagrIvAya vedhase / gItavAditrasaMhAdaistAlalAsyasamanvitam / vilohitAya dhUmrAya vyAdhAyAnaparAjite // 51 valigatAsphoTitotkruSTaiH puNyagandhaizca sevitam // 37 nityaM nIlazikhaNDAya zUline divyacakSuSe / stUyamAnaM stavairdivyairmunibhirbrahmavAdibhiH / hatre gopne trinetrAya vyAdhAya vasuretase // 52 goptAraM sarvabhUtAnAmiSvAsadharamacyutam / / 38 / acintyAyAmbikAbharne sarvadevastutAya c|... vAsudevastu taM dRSTvA jagAma zirasA kSitim / vRSadhvajAya piGgAya jaTine brahmacAriNe // 53 ... pArthena saha dharmAtmA gRNanbrahma sanAtanam // 39 tapyamAnAya salile brahmaNyAyAjitAya c| lokAdi vizvakarmANamajamIzAnamavyayam / vizvAtmane vizvasRje vizvamAvRtya tiSThate // 54 .. manasaH paramAM yoni khaM vAyuM jyotiSAM nidhim / / namo namaste sevyAya bhUtAnAM prabhave sadA / sraSTAraM vAridhArANAM bhuvazca prakRti parAm / brahmavaktrAya zarvAya zaMkarAya zivAya ca // 55 devadAnavayakSANAM mAnavAnAM ca sAdhanam / / 41 namo'stu vAcaspataye prajAnAM pataye nmH| yoginAM paramaM brahma vyaktaM brahmavidAM nidhim| namo vizvasya pataye mahatAM pataye namaH // 56 , carAcarasya sraSTAraM pratihArameva ca // 42 namaH sahasrazirase sahasrabhujamanyave / kAlako mahAtmAnaM zakrasUryaguNodayam / sahasranetrapAdAya namo'saMkhyeyakarmaNe // 57 avandata tadA kRSNo vAGmanobuddhikarmabhiH // 43 namo hiraNyavarNAya hiraNyakavacAya ca / yaM prapazyanti vidvAMsaH suukssmaadhyaatmpdaissinnH| bhaktAnukampine nityaM sidhyatAM nau varaH prabho // tamajaM kAraNAtmAnaM jagmatuH zaraNaM bhavam // 44 evaM stutvA mahAdevaM vAsudevaH sahArjunaH / arjunazcApi taM devaM bhUyo bhUyo'bhyavandata / prasAdayAmAsa bhavaM tadA hyasropalabdhaye // 59 .. jJAtvaikaM bhUtabhavyAdi sarvabhUtabhavodbhavam // 45 / tato'rjunaH prItamanA vavande vRSabhadhvajam / .... - 1419 - Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 57. 60] mahAbhArate [7. 58.6 dadarzotphullanayanaH samastaM tejasAM nidhim // 60 vyakarSaccApi vidhivatsazaraM dhanuruttamam // 75 taM copahAraM svakRtaM naizaM naityakamAtmanaH / tasya maurvI ca muSTiM ca sthAnaM cAlakSya pANDavaH / dadarza tryambakAbhyAze vAsudevaniveditam // 61 zrutvA matraM bhavaproktaM jagrAhAcintyavikramaH // 76 tato'bhipUjya manasA zarvaM kRSNaM ca pANDavaH / sarasyeva ca taM bANaM mumocAtibalaH prbhuH| icchAmyahaM divyamastramityabhASata zaMkaram // 62 cakAra ca punarvIrastasminsarasi taddhanuH // 77 tataH pArthasya vijJAya varArthe vacanaM prabhuH / tataH prItaM bhavaM jJAtvA smRtimaanrjunstdaa| vAsuvArjunau devaH smayamAno'bhyabhASata // 63 varamAraNyake dattaM darzanaM zaMkarasya ca / saro'mRtamayaM divyamabhyAze shtrusuudnau| / manasA cintayAmAsa tanme saMpadyatAmiti // 78 tatra me taddhanurdivyaM zarazca nihitaH purA // 64 tasya tanmatamAjJAya prItaH prAdAdvaraM bhavaH / yena devArayaH sarve mayA yudhi nipaatitaaH| tacca pAzupataM ghoraM pratijJAyAzca pAraNam // . 79 tata AnIyatAM kRSNau sazaraM dhanuruttamam // 65 saMhRSTaromA durdharSaH kRtaM kAryamamanyata / tathetyuktvA tu tau vIrau taM zarva pArSadaiH saha / vavandatuzca saMhRSTau zirobhyAM tau mahezvaram / / 80 prasthitau tatsaro divyaM divyAzcaryazatairvRtam // 66 anujJAtau kSaNe tasminbhavenArjunakezavau / nirdiSTaM yadvRSAGkena puNyaM sarvArthasAdhakam / prAptI svazibiraM vIrau mudA paramayA yutau / tajjagmaturasaMbhrAntau naranArAyaNAvRSI // 67 indrAviSNU yathA prItau jambhasya vadhakAziNau // 81 . tatastu tatsaro gatvA sUryamaNDalasaMnibham / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi nAgamantarjale ghoraM dadRzAte'rjunAcyutau // 68 / sptpnycaasho'dhyaayH|| 57 // .. dvitIyaM cAparaM nAgaM sahasrazirasaM varam / vamantaM vipulAM jvAlAM dadRzAte'gnivarcasam // 69 saMjaya uvAca / tataH kRSNazca pArthazca saMspRzyApaH kRtAJjalI / tayoH saMvadatoreva kRssnndaarukyostdaa| tau nAgAvupatasthAte namasyantau vRSadhvajam // 70 sAtyagAdrajanI rAjannatha rAjAnvabudhyata // 1 gRNantau vedaviduSau tadbrahma zatarudriyam / paThanti pANisvanikA mAgadhA madhuparkikAH / aprameyaM praNamantau gatvA sarvAtmanA bhavam // 71 vaitAlikAzca sUtAzca tuSTuvuH puruSarSabham // 2 tatastI rudramAhAtmyAddhitvA rUpaM mahoragau / nartakAzcApyanRtyanta jagurgItAni gaaykaaH| dhanurbANazca zatrughnaM tadvaMdvaM samapadyata // 72 kuruvaMzastavArthAni madhuraM raktakaNThinaH // 3 tato jagRhatuH prItau dhanurbANaM ca suprabham / mRdaGgA jharjharA bheryaH pnnvaankgomukhaaH| AjahaturmahAtmAnau dadatuzca mahAtmane // 73 ADambarAzca zaGkhAzca dundubhyazca mahAsvanAH // 4 tataH pArthAdRSAGkasya brahmacArI nyavartata / evametAni sarvANi tathAnyAnyapi bhArata / piGgAkSastapasaH kSetraM balavAnnIlalohitaH // 74 vAdayanti sma saMhRSTAH kuzalAH saadhushikssitaaH|| 5 sa tadgRhya dhanuHzreSThaM tasthau sthAnaM samAhitaH / sa meghasamanirghoSo mahAzabdo'spRzadivam / -1420 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 58.6] droNaparva - [7. 58. 38 pArthivapravaraM suptaM yudhiSThiramabodhayat // 6 maGgalyAnpakSiNazcaiva yaccAnyadapi pUjitam / pratibuddhaH sukhaM supto mahAhe shynottme| dRSTA spRSTvA ca kaunteyo bAhyAM kakSyAmagAttataH // utthAyAvazyakAryArthaM yayau snAnagRhaM tataH // 7 tatastasya mahAbAhostiSThataH paricArakAH / tataH zuklAmbarAH snAtAstaruNASTottaraM zatam / sauvarNa sarvatobhadraM muktAveDUryamaNDitam // 22 snApakAH kAzcanaiH kumbhaiH pUrNaiH samupatasthire // 8 parAAstaraNAstIrNaM sottaracchadamRddhimat / bhadrAsane sUpaviSTaH paridhAyAmbaraM laghu / vizvakarmakRtaM divyamupajahurvarAsanam // 23 sasnau candanasaMyuktaiH pAnIyairabhimatritaiH // 9 tatra tasyopaviSTasya bhUSaNAni mahAtmanaH / utsAditaH kaSAyeNa balavadbhiH suzikSitaiH / upajahvamahArhANi preSyAH zubhrANi sarvazaH // 24 AplutaH sAdhivAsena jalena ca sugndhinaa.|| 10 yuktAbharaNaveSasya kaunteyasya mahAtmanaH / hariNA candanenAGgamanulipya mahAbhujaH / rUpamAsInmahArAja dviSatAM zokavardhanam // 25 sragvI cAkliSTavasanaH prAGmukhaH prAJjaliH sthitaH // pANDaraizcandrarazmyAbhaihemadaNDaizca cAmaraiH / jajApa japyaM kaunteyaH satAM mArgamanuSThitaH / dodhUyamAnaH zuzubhe vidyudbhiriva toyadaH // 26 tato'gnizaraNaM dIptaM praviveza vinItavat // 12 saMstUyamAnaH sUtaizca vandyamAnazca bandibhiH / samiddhaM sa pavitrAbhiragnimAhutibhistathA / upagIyamAno gandharvairAste sma kurunandanaH // 27 mantrapUtAbhirarcitvA nizcakrAma gRhAttataH // 13 tato muhUrtAdAsIttu bandinAM nisvano mahAn / dvitIyAM puruSavyAghraH kakSyAM niSkramya pArthivaH / nemighoSazca rathinAM khuraghoSazca vAjinAm // 28 tatra vedavido viprAnapazyadbrAhmaNarSabhAn // 14 hAdena gajaghaNTAnAM zaGkhAnAM ninadena ca / dAntAnvedavratasnAtAnnAtAnavabhRtheSu c| narANAM padazabdaizca kampatIva sma medinI // 29 sahasrAnucarAnsaurAnaSTau dazazatAni ca // 15 tataH zuddhAntamAsAdya jAnubhyAM bhUtale sthitaH / akSataiH sumanobhizca vAcayitvA mahAbhujaH / zirasA vandanIyaM tamabhivandya jagatpatim // 30 tAndvijAnmadhusarpi* phalaiH zreSThaiH sumaGgalaiH // 16 kuNDalI baddhanistriMzaH saMnaddhakavaco yuvA / / prAdAtkAJcanamekaikaM niSkaM viprAya pANDavaH / abhipraNamya zirasA dvAHstho dharmAtmajAya vai| alaMkRtaM cAzvazataM vAsAMsISTAzca dakSiNAH // 17 nyavedayaddhRSIkezamupayAtaM mahAtmane // 31 tathA gAH kapilA dogdhrIH sarSabhAH pANDunandanaH / so'bravItpuruSavyAghraH svAgatenaiva mAdhavam / hemazRGgI rUpyakhurA dattvA cakre pradakSiNam // 18 ayaM caivAsanaM cAsmai dIyatAM paramArcitam // 32 khastikAnvardhamAnAMzca nandyAvartAzca kAzcanAn / | tataH pravezya vArSNeyamupavezya vraasne| mAlyaM ca jalakumbhAMzca jvalitaM ca hutAzanam // 19 - satkRtya satkRtastena paryapRcchAdhiSThiraH // 33 pUrNAnyakSatapAtrANi rucakAnrocanAMstathA / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi skhalaMkRtAH zubhAH kanyA dadhisarpirmadhUdakam // 20 aSTapaJcAzo'dhyAyaH // 58 // - 1421 - Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 59. 1] mahAMbhAste [7. 60.5 vAsudeva uvAca / yudhiSThira uvAca / sAmareSvapi lokeSu sarveSu na tathAvidhaH / sukhena rajanI vyuSTA kaJcitte madhusUdana / zarAsanadharaH kazcidyathA pArtho dhanaMjayaH // 14 kaccijjJAnAni sarvANi prasannAni tavAcyuta // 1 vIryavAnastrasaMpannaH parAkrAnto mahAbalaH / saMjaya uvaac| yuddhazauNDaH sadAmarSI tejasA paramo nRNAm // 15 vAsudevo'pi tadyuktaM paryapRcchadyudhiSThiram / sa yuvA vRSabhaskandho dIrghabAhumahAbalaH / .. tataH kSattA prakRtayo nyavedayadupasthitAH // 2 siMharSabhagatiH zrImAndviSataste haniSyati // 16 anujJAtazca rAjJA sa prAvezayata taM janam / ahaM ca tatkariSyAmi yathA kuntIsuto'rjunaH / virATaM bhImasenaM ca dhRSTadyumnaM ca sAtyakim // 3 dhArtarASTrasya sainyAni dhakSyatyagnirivotthitaH // 17 zikhaNDinaM yamau caiva cekitAnaM ca kekayAn / adya taM pApakarmANaM kSudraM saubhadraghAtinam / . yuyutsuM caiva kauravyaM pAJcAlyaM cottamaujasam // 4 apunadarzanaM mArgamiSubhiH kSepsyate'rjunaH // 18 ete cAnye ca bahavaH kSatriyAH kSatriyarSabham / / tasyAdya gRdhrAH zyenAzca vddgomaayvstthaa| upatasthumahAtmAnaM vivizuzvAsaneSu te // 5 bhakSayiSyanti mAMsAni ye cAnye puruSAdakAH // 19 ekasminnAsane vIrAvupaviSTA mahAbalau / yadyasya devA goptAraH sendrAH sarve tathApyasau / kRSNazca yuyudhAnazca mahAtmAnau mahAdyutI // 6 rAjadhAnI yamasyAdya hataH prApsyati saMkule / / 20 . tato yudhiSThirasteSAM zRNvatAM madhusUdanam / nihatya saindhavaM jiSNuradya tvAmupayAsyati / / abravItpuNDarIkAkSamAbhASya madhuraM vacaH // 7 vizoko vijvaro rAjanbhava bhUtipuraskRtaH // 21 . ekaM tvAM vayamAzritya sahasrAkSamivAmarAH / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi ekonaSaSTitamo'dhyAyaH // 59 // prArthayAmo jayaM yuddhe zAzvatAni sukhAni ca // 8 tvaM hi rAjyavinAzaM ca dviSadbhizca nirAkriyAm / saMjaya uvAca / klezAMzca vividhAkRSNa sarvAMstAnapi vettha naH // 9 tathA saMbhASatAM teSAM prAdurAsIddhanaMjayaH / tvayi sarveza sarveSAmasmAkaM bhaktavatsala / dikSurbharatazreSThaM rAjAnaM sasuhRdgaNam // 1 sukhamAyattamatyarthaM yAtrA ca madhusUdana / / 10 taM praviSTaM zubhAM kakSyAmabhivAdyAgrataH sthitam / . sa tathA kuru vArSNeya yathA tvayi mano mama / samutthAyArjunaM premNA sasvaje pANDavarSabhaH // 2 arjunasya yathA satyA pratijJA syAccikIrSitA // 11 mUrdhni cainamupAghrAya pariSvajya ca bAhunA / sa bhavAMstArayatvasmAhuHkhAmarSamahArNavAt / AziSaH paramAH procya smayamAno'bhyabhASata // 3 pAraM titIrSatAmadya plavo no bhava mAdhava // 12 vyaktamarjuna saMgrAme dhruvaste vijayo mahAn / na hi tatkurute saMkhye kArtavIryasamastvapi / yAdRgrUpA hi te chAyA prasannazca janArdanaH // 4 rathI yatkurute kRSNa sArathiyatnamAsthitaH // 13 / tamabravIttato jiSNurmahadAzcaryamuttamam / - 1422 - Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 60. 5] droNaparva [7. 60. 34 dRSTavAnasmi bhadraM te kezavasya prasAdajam / / 5 sa tAbhyAM sahitaH pArtho rathapravaramAsthitaH / tatastatkathayAmAsa yathAdRSTaM dhnNjyH| sahito budhazukrAbhyAM tamo nighnanyathA shshii||20 AzvAsanArthaM suhRdAM tryambakena samAgamam // 6 saindhavasya vadhaprepsuH prayAtaH shtrupuughaa| tataH zirobhiravaniM spRSTvA sarve ca vismitAH / sahAmbupatimitrAbhyAM yathendrastArakAmaye // 21 namaskRtya vRSAGkAya sAdhu sAdhvityathAbruvan // 7 tato vAdinirghoSairmaGgalyaizca stavaiH shubhaiH| anujJAtAstataH sarve suhRdo dhrmsnunaa| prayAntamarjunaM sUtA mAgadhAzcaiva tuSTuvuH // 22 tvaramANAH susaMnaddhA hRSTA yuddhAya niryayuH // 8 sajayAzIH sapuNyAhaH suutmaagdhnisvnH| abhivAdya tu rAjAnaM yuyudhAnAcyutArjunAH / / yukto vAditraghoSeNa teSAM ratikaro'bhavat // 23 hRSTA viniryayuste vai yudhiSThiranivezanAt // 9 tamanuprayato vAyuH puNyagandhavahaH zuciH / rathenaikena durdharSoM yuyudhAnajanArdanau / vavau saMharSayanpArthaM dviSatazcApi zoSayan // 24 jagmatuH sahitau vIrAvarjunasya nivezanam // 10 prAdurAsannimittAni vijayAya bahUni ca / tatra gatvA hRSIkezaH kalpayAmAsa sUtavat / pANDavAnAM tvadIyAnAM viparItAni mAriSa // 25 rathaM rathavarasyAjI vAnararSabhalakSaNam / / 11 dRSTvArjuno nimittAni vijayAya pradakSiNam / sa meghasamanirghoSastaptakAzcanasaprabhaH / yuyudhAnaM maheSvAsamidaM vacanamabravIt // 26 babhau rathavaraH klaptaH zizurdivasakRdyathA // 12 yuyudhAnAdya yuddhe me dRzyate vijayo dhruvaH / tataH puruSazArdUlaH sajjaH sajaM puraHsaraH / yathA hImAni liGgAni dRzyante zinipuMgava // 27 kRtAhikAya pArthAya nyavedayata taM ratham // 13 so'haM tatra gamiSyAmi yatra saindhavako nRpaH / taM tu loke varaH puMsAM kirITI hemavarmabhRt / yiyAsuryamalokAya mama vIryaM pratIkSate // 28 bANabANAsanI vAhaM pradakSiNamavartata // 14 yathA paramakaM kRtyaM saindhavasya vadhe mama / tato vidyAvayovRddhaiH kriyAvadbhirjitendriyaiH / tathaiva sumahatkRtyaM dharmarAjasya rakSaNe // 29 stUyamAno jayAzIrbhirAruroha mahAratham // 15 sa tvamadya mahAbAho rAjAnaM paripAlaya / jaitraiH sAMgrAmikairmatraiH pUrvameva rathottamam / yathaiva hi mayA guptastvayA gupto bhavettathA // 30 abhimantritamarciSmAnudayaM bhAskaro yathA // 16 tvayi cAhaM parAzvasya pradyumne vA mahArathe / sa rathe rathinAM zreSThaH kAJcane kAzcanAvRtaH / zaknuyAM saindhavaM hantumanapekSo nararSabha // 31 vibabhau vimalo'rciSmAnmerAviva divAkaraH // 17 mayyapekSA na kartavyA kathaMcidapi sAtvata / anvArurohatuH pArthaM yuyudhAnajanArdanau / rAjanyeva parA guptiH kAryA sarvAtmanA tvyaa||32 zaryAteryajJamAyAntaM yathendra devamazvinau // 18 na hi yatra mahAbAhurvAsudevo vyavasthitaH / atha jagrAha govindo razmInrazmivatAM varaH / kiMcidvayApadyate tatra yatrAhamapi ca dhruvam // 33 mAtalisivasyeva vRtraM hantuM prayAsyataH // 19 evamuktastu pArthena sAtyakiH prviirhaa| . . -1423 - Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 60. 34] mahAbhArate [7.61. 27 tathetyuktvAgamattatra yatra rAjA yudhiSThiraH // 34 / vitaNDAlApasaMlApai tayAcitavanditaiH / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi gItaizca vividhairiSTai ramate yo divAnizam // 13 SaSTitamo'dhyAyaH // 6 // upAsyamAno bahubhiH kurupANDavasAtvataiH / // samAptaM pratijJAparva // sUta tasya gRhe zabdo nAdya drauNeryathA purA // 14 droNaputraM maheSvAsaM gAyanA nartakAzca ye| dhRtarASTra uvAca / atyarthamupatiSThanti teSAM na zrUyate dhvaniH // 15 zvobhUte kimakArpuste duHkhazokasamanvitAH / vindAnuvindayoH sAyaM zibire yo mahAdhvaniH / abhimanyau hate tatra ke vAyudhyanta mAmakAH // 1 / zrUyate so'dya na tathA kekayAnAM ca vezmasu // 16 jAnantastasya karmANi kuravaH savyasAcinaH / / nityapramuditAnAM ca tAlagItasvano mahAn / kathaM tatkilbiSaM kRtvA nirbhayA brUhi mAmakAH // 2 nRtyatAM zrUyate tAta gaNAnAM so'dya na dhvaniH // 17 putrazokAbhisaMtaptaM kruddhaM mRtyumivAntakam / saptatantUnvitanvAnA yamupAsanti yAjakAH / AyAntaM puruSavyAghraM kathaM dadRzurAhave // 3 saumadatti zrutanidhiM teSAM na zrUyate dhvaniH // 18 kapirAjadhvajaM saMkhye vidhunvAnaM mahaddhanuH / jyAghoSo brahmaghoSazca tomarAsirathadhvaniH / / dRSTvA putraparighunaM kimakurvanta mAmakAH // 4 droNasyAsIdavirato gRhe tanna zRNomyaham // 19. kiM nu saMjaya saMgrAme vRttaM duryodhanaM prati / nAnAdezasamutthAnAM gItAnAM yo'bhavatsvanaH / paridevo mahAnatra zruto me nAbhinandanam // 5 vAditranAditAnAM ca so'dya na zrUyate mahAn // babhUvurye manogrAhyAH zabdAH zrutisukhAvahAH / yadAprabhRtyupaplavyAcchAntimicchaJjanArdanaH / . na zrUyante'dya te sarve saindhavasya nivezane // 6 AgataH sarvabhUtAnAmanukampArthamacyutaH / / 21 / stuvatAM nAdya zrUyante putrANAM zibire mama / tato'hamabruvaM sUta mandaM duryodhanaM tadA / sUtamAgadhasaMghAnAM nartakAnAM ca sarvazaH // 7 vAsudevena tIrthena putra saMzAmya pANDavaiH // 22 zabdena nAditAbhIkSNamabhavadyatra me zrutiH / kAlaprAptamahaM manye mA tvaM duryodhanAtigAH / dInAnAmadya taM zabdaM na zRNomi samIritam // 8 | zame cedyAcamAnaM tvaM pratyAkhyAsyasi kezavam / nivezane satyadhRteH somadattasya saMjaya / hitArthamabhijalpantaM na tathAsyaparAjayaH // 23 AsIno'haM purA tAta zabdamazrauSamuttamam // 9 pratyAcaSTa sa dAzArhamRSabhaM sarvadhanvinAm / tadadya hInapuNyo'hamArtasvaraninAditam / anuneyAni jalpantamanayAnnAnvapadyata / / 24 nivezanaM hatotsAhaM putrANAM mama lakSaye // 10 tato duHzAsanasyaiva karNasya ca mataM dvayoH / viviMzatedurmukhasya citrasenavikarNayoH / anvavartata hitvA mAM kRSTaH kAlena durmatiH // 25 anyeSAM ca sutAnAM me na tathA zrUyate dhvniH||11 / na hyahaM dyUtamicchAmi viduro na prazaMsati / brAhmaNAH kSatriyA vaizyA yaM ziSyAH pryupaaste| saindhavo necchate dyUtaM bhISmo na dyuutmicchti||26 droNaputraM maheSvAsaM putrANAM me parAyaNam // 12 / zalyo bhUrizravAzcaiva purumitro jayastathA / -1424 - Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 61. 27] droNaparva [7. 62. 2 azvatthAmA kRpo droNo dyUtaM necchanti saMjaya // 27 anyo duryodhanAtkarNAcchakunezcApi saubalAt / eteSAM matamAjJAya yadi varteta putrakaH / duHzAsanacaturthAnAM nAnyaM pazyAmi pazcamam // 42 sajJAtimitraH sasuhRcciraM jIvedanAmayaH // 28 / yeSAmabhIzuhastaH syAdviSvakseno rathe sthitaH / zlakSNA madhurasaMbhASA jJAtimadhye priyaMvadAH / saMnaddhazcArjuno yoddhA teSAM nAsti praajyH||43 kulInAH saMmatAH prAjJAH sukhaM prApsyanti paannddvaaH|| teSAM mama vilApAnAM na hi duryodhanaH smaret / dharmApekSo naro nityaM sarvatra labhate sukham / hatau hi puruSavyAghrau bhISmadroNau tvamAttha me // 44 pretyabhAve ca kalyANaM prasAdaM pratipadyate // 30 teSAM viduravAkyAnAmuktAnAM dIrghadarzinAm / arhantyadhaM pRthivyAste bhoktuM sAmarthyasAdhanAH / dRSTvemAM phalanivRttiM manye zocanti putrakAH // 45 teSAmapi samudrAntA pitRpaitAmahI mahI // 31 himAtyaye yathA kakSaM zuSkaM vAterito mahAn / niyujyamAnAH sthAsyanti pANDavA dharmavama'ni / agnidahettathA senAM mAmikAM sa dhanaMjayaH // 46 santi no jJAtayastAta yeSAM zroSyanti pANDavAH // AcakSva taddhi naH sarvaM kuzalo hyasi saMjaya / zalyasya somadattasya bhISmasya ca mhaatmnH|| yadupAyAttu sAyAhne kRtvA pArthasya kilbiSam / droNasyAtha vikarNasya bAhnikasya kRpasya ca // 33 abhimanyau hate tAta kathamAsInmano hi vaH // 47 anyeSAM caiva vRddhAnAM bharatAnAM mahAtmanAm / na jAtu tasya karmANi yudhi gANDIvadhanvanaH / tvadarthaM bruvatAM tAta kariSyanti vaco hitam // 34 apakRtvA mahattAta soDhuM zakSyanti maamkaaH||48 kaM vA tvaM manyase teSAM yastvA bruuyaadto'nythaa| kiM nu duryodhanaH kRtyaM karNaH kRtyaM kimabravIt / kRSNo na dharma saMjahyAtsarve te ca tvadanvayAH // 35 duHzAsanaH saubalazca teSAmevaM gate api / mayApi coktAste vIrA vacanaM dharmasaMhitam / sarveSAM samavetAnAM putrANAM mama saMjaya // 49 nAnyathA prakariSyanti dharmAtmAno hi pANDavAH // yadvRttaM tAta saMgrAme mandasyApanayairbhRzam / ityahaM vilapansUta bahuzaH putramuktavAn / lobhAnugatadurbuddheH krodhena vikRtAtmanaH // 50 na ca me zrutavAnmUDho manye kAlasya paryayam // 37 rAjyakAmasya mUDhasya rAgopahatacetasaH / vRkodarArjunau yatra vRSNivIrazca sAtyakiH / durnItaM vA sunItaM vA tanmamAcakSva saMjaya // 51 uttamaujAzca pAzcAlyo yudhAmanyuzca durjyH|| 38 ___ iti zrImahAbhArate droNaparvaNi dhRSTadyumnazca durdharSaH zikhaNDI cAparAjitaH / ekssssttitmo'dhyaayH||61|| azmakAH kekayAzcaiva kSatradharmA ca saumakiH // 39 caidyazca cekitAnazca putraH kAzyasya cAbhibhuH / saMjaya uvAca / draupadeyA virATazca drupadazca mahArathaH / hanta te saMpravakSyAmi sarva pratyakSadarzivAn / yamau ca puruSavyAghau matrI ca madhusUdanaH // 40 zuzrUSasva sthiro bhUtvA tava hyapanayo mahAn // 1 ka etAJjAtu yudhyeta loke'sminvai jijIviSuH / gatodake setubandho yAdRktAhagayaM tava / divyamastraM vikurvANAnsaMhareyurariMdamAH // 41 vilApo niSphalo rAjanmA zuco bharatarSabha // 2 ma. bhA. 179 - 1425 - Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 62. 3] mahAbhArate [7. 63.7 anatikramaNIyo'yaM kRtAntasyAdbhuto vidhiH / / na hi rakSanti rAjAno yudhyanto jIvitaM raNe / mA zuco bharatazreSTha diSTametatpurAtanam // 3 camU vigAhya pArthAnAM yudhyante kSatriyarSabhAH // 18 yadi hi tvaM purA dyUtAtkuntIputraM yudhiSThiram / yAM tu kRSNArjunau senAM yAM saatykivRkodrau| nivartayethAH putrAMzca na tvAM vyasanamAvrajet // 4 rakSeranko nu tAM yudhyeccamUmanyatra kauravaiH // 19 yuddhakAle punaH prApte tadaiva bhavatA yadi / yeSAM yoddhA guDAkezo yeSAM matrI janArdanaH / nivartitAH syuH saMrabdhA na tvAM vyasanamAvrajet // yeSAM ca sAtyakirgoptA yeSAM goptA vRkodaraH // 20 duryodhanaM cAvidheyaM banIteti purA yadi / ko hi tAnviSahedyoddhaM martyadharmA dhnurdhrH| kurUnacodayiSyastvaM na tvAM vyasanamAtrajet // 6 anyatra kauraveyebhyo ye vA teSAM padAnugAH // 21 tatte buddhivyabhIcAramupalapsyanti pANDavAH / yAvattu zakyate kartumanuraktairjanAdhipaH / pAJcAlA vRSNayaH sarve ye cAnye'pi mahAjanAH // kSatradharmarataiH zUraistAvatkurvanti kauravAH // 22 sa kRtvA pitRkarma tvaM putraM saMsthApya stpthe| yathA tu puruSavyAghaiyuddhaM paramasaGkaTam / vartethA yadi dharmeNa na tvAM vyasanamAvrajet // 8 kurUNAM pANDavaiH sArdhaM tatsarvaM zRNu tattvataH // 23 tvaM tu prAjJatamo loke hitvA dharma sanAtanam / / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi duryodhanasya karNasya zakunezcAnvagA matam // 9 dviSaSTitamo'dhyAyaH // 2 // tatte vilapitaM sarvaM mayA rAjannizAmitam / arthe nivizamAnasya viSamizraM yathA madhu // 10 saMjaya uvAca / na tathA manyate kRSNo rAjAnaM pANDavaM puraa|| tasyAM nizAyAM vyuSTAyAM droNaH zastrabhRtAM vrH| na bhISmaM naiva ca droNaM yathA tvAM manyate nRpa // 11 svAnyanIkAni sarvANi prAkrAmadvathUhituM tataH // 1 vyajAnata yadA tu tvAM rAjadharmAdadhabhyutam / / zUrANAM garjatAM rAjansaMkruddhAnAmamarSiNAm / tadAprabhRti kRSNastvAM na tathA bahu manyate // 12 zrUyante sma girazcitrAH parasparavadhaiSiNAm // 2 paruSANyucyamAnAMzca yathA pArthAnupekSase / visphArya ca dhanUMSyAjau jyAH karaiH parimRjya ca / tasyAnubandhaH prAptastvAM putrANAM rAjyakAmukam // 13 viniHzvasantaH prAkrozankvedAnIM sa dhanaMjayaH // 3 pitRpaitAmahaM rAjyamapavRttaM tadAnagha / vikozAnsutsarUnanye kRtadhArAnsamAhitAn / atha pArjitAM kRtsnAM pRthivIM pratyapadyathAH // 14 pItAnAkAzasaMkAzAnasInkecicca cikSipuH // 4 pANDunAvarjitaM rAjyaM kauravANAM yshstthaa| carantastvasimAgA~zca dhanurmArgAMzca zikSayA / tatazcAbhyadhikaM bhUyaH pANDavairdharmacAribhiH // 15 saMgrAmamanasaH zUrA dRzyante sma sahasrazaH // 5 teSAM tattAdRzaM karma tvAmAsAdya suniSphalam / saghaNTAzcandanAdigdhAH svarNavajravibhUSitAH / yatpitryAdazitA rAjyAttvayehAmiSagRddhinA / / 16 samutkSipya gadAzcAnye paryapRcchanta pANDavam // 6 yatpunayuddhakAle tvaM putrAngarhayase nRp| anye balamadonmattAH paridhai huzAlinaH / bahudhA vyAharandoSAnna tadadyopapadyate // 17 cakruH saMbAdhamAkAzamucchritendradhvajopamaiH // 7 - 1426 - Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 63.8] droNaparva [7. 63. 33 nAnApraharaNaizcAnye vicitrsrglNkRtaaH| vyUhaH sa cakrazakaTo bhAradvAjena nirmitaH // 21 saMgrAmamanasaH zUrAstatra tatra vyavasthitAH // 8 nAnAnRpatibhirvIraistatra tatra vyavasthitaiH / kArjunaH ka ca govindaH ka ca mAnI vRkodaraH / rathAzvagajapattyodhaioNena vihitaH svayam // 22 ka ca te suhRdasteSAmAhvayanto raNe tadA // 9 pazcArdhe tasya padmastu garbhavyUhaH sudurbhidaH / tataH zaGkamupAdhmAya tvarayanvAjinaH svym| sUcI padmasya madhyastho gUDho vyUhaH punaH kRtaH // itastatastAracayandroNazcarati vegitaH // 10 evametaM mahAvyUha vyUhya droNo vyavasthitaH / teSvanIkeSu sarveSu sthiteSvAhavanandiSu / sUcImukhe maheSvAsaH kRtavarmA vyavasthitaH // 24 bhAradvAjo mahArAja jayadrathamathAbravIt // 11 anantaraM ca kAmbojo jalasaMdhazca mAriSa / tvaM caiva saumadattizca karNazcaiva mahArathaH / duryodhanaH sahAmAtyastadanantarameva ca // 25 azvatthAmA ca zalyazca vRSasenaH kRpastathA // 12 / tataH zatasahasrANi yodhAnAmanivartinAm / zataM cAzvasahasrANAM rathAnAmayutAni SaT / vyavasthitAni sarvANi zakaTe sUcirakSiNaH / / 26 dviradAnAM prabhinnAnAM sahasrANi caturdaza // 13 teSAM ca pRSThato rAjA balena mahatA vRtaH / padAtInAM sahasrANi daMzitAnyekaviMzatiH / jayadrathastato rAjansUcipAze vyavasthitaH / / 27 gavyUtiSu trimAtreSu mAmanAsAdya tiSThata / / 14 / zakaTasya tu rAjendra bhAradvAjo mukhe sthitaH / tatrasthaM tvAM na saMsoDhuM zaktA devAH savAsavAH / anu tasyAbhavadbhojo jugopainaM tataH svayam // 28 kiM punaH pANDavAH sarve samAzvasihi saindhava // 15 / zvetavarmAmbaroSNISo vyUDhorasko mahAbhujaH / evamuktaH samAzvastaH sindhurAjo jayadrathaH / / dhanurvisphArayandroNastasthau kruddha ivAntakaH / / 29 saMprAyAtsaha gAndhArairvRtastaizca mahArathaiH / patAkinaM zoNahayaM vedIkRSNAjinadhvajam / varmibhiH sAdibhiryattaiH prAsapANibhirAsthitaiH // 16 droNasya rathamAlokya prahRSTAH kuravo'bhavan // 30 cAmarApIDinaH sarve jAmbUnadavibhUSitAH / siddhacAraNasaMghAnAM vismayaH sumahAnabhUt / jayadrathasya rAjendra hayAH sAdhupravAhinaH / droNena vihitaM dRSTvA vyUhaM kSubdhArNavopamam / / 31 te caiva saptasAhasrA dvisAhasrAzca saindhavAH // 17 sazailasAgaravanAM nAnAjanapadAkulAm / mattAnAmadhirUDhAnAM hatyArohaivizAradaiH / asedvathUhaH kSitiM sarvAmiti bhUtAni menire // 32 nAgAnAM bhImarUpANAM varmiNAM raudrakarmiNAm // 18 bahurathamanujAzvapattinAgaM adhyardhena sahasreNa putro durmarSaNastava / pratibhayanisvanamadbhutAbharUpam / agrataH sarvasainyAnAM yotsyamAno vyavasthitaH // 19 ahitahRdayabhedanaM mahadvai tato duHzAsanazcaiva vikarNazca tvaatmjau| zakaTamavekSya kRtaM nananda rAjA // 33 sindhurAjArthasiddhyarthamagrAnIke vyavasthitau // 20 / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi dIrgho dvAdazagavyUtiH pazcArdhe paJca vistRtaH / trissssttitmo'dhyaayH||6|| - 1427 - Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 64. 1] mahAbhArate [7. 64. 29 zUlapANirivAkSobhyo varuNaH pAzavAniva / saMjaya uvAca / yugAntAgnirivArciSmAnpradhakSyanvai punaH prajAH // 15 tato vyUDheSvanIkeSu samutkruSTeSu mAriSa / krodhAmarSabalodbhUto nivAtakavacAntakaH / tADyamAnAsu bherISu mRdaGgeSu nadatsu ca // 1 jayo jetA sthitaH satye pArayiSyanmahAvratam // 16 anIkAnAM ca saMhAde vAditrANAM ca nisvane / AmuktakavacaH khaDgI jAmbUnadakirITabhRt / pradhmApiteSu zoSu saMnAde lomaharSaNe // 2 zubhravarmAmbaradharaH svaGgadI cArukuNDalI // 17 abhihArayatsu zanakairbharateSu yuyutsuSu / rathapravaramAsthAya naro nArAyaNAnugaH / / raudre muhUrte saMprApte savyasAcI vyadRzyata // 3 vidhunvangANDivaM saMkhye babhau sUrya ivoditaH // 18 vaDAnAM vAyasAnAM ca purastAtsavyasAcinaH / so'pAnIkasya mahata iSupAte dhanaMjayaH / bahulAni sahasrANi prAkrIDaMstatra bhArata // 4 vyavasthApya rathaM sajaM zaGkha dadhmau pratApavAn // 19 mRgAzca ghorasaMnAdAH zivAzcAzivadarzanAH / atha kRSNo'pyasaMbhrAntaH pArthena saha mAriSa / dakSiNena prayAtAnAmasmAkaM prANadaMstathA // 5 prAdhmApayatpAJcajanyaM zaGkhapravaramojasA // 20 sanirghAtA jvalantyazca peturulkAH samantataH / tayoH zaGkhapraNAdena tava sainye vizAM pate / cacAla ca mahI kRtsnA bhaye ghore smutthite||6 AsansaMhRSTaromANaH kampitA gatacetasaH // 21 / viSvagvAtAH sanirghAtA rUkSAH zarkaravarSiNaH / yathA trasanti bhUtAni sarvANyazaninisvanAt / vavurAyAti kaunteye saMgrAme samupasthite // 7 tathA zaGkhapaNAdena vitresustava sainikAH // 22 nAkulistu zatAnIko dhRSTadyumnazca pArSataH / prasuvuH zakunmUtraM vAhanAni ca sarvazaH / pANDavAnAmanIkAni prAjJau tau vyUhatustadA // 8 evaM savAhanaM sarvamAvignamabhavadbalam // 23 . . tato rathasahasreNa dviradAnAM zatena ca / vyaSIdanta narA rAjazaGkhazabdena mAriSa / tribhirazvasahasraizca padAtInAM zataiH zataiH // 9 visaMjJAzcAbhavankecitkecidrAjanvitatrasuH // 24 adhyardhamAtre dhanuSAM sahasra tanayastava / tataH kapimahAnAdaM saha bhUtairdhvajAlayaiH / agrataH sarvasainyAnAM sthitvA durmarSaNo'bravIt // 10 akarodvyAditAsyazca bhISayaMstava sainikAn // 25 adya gANDIvadhanvAnaM tapantaM yuddhadurmadam / tataH zaGkhAzca bheryazca mRdaGgAzcAnakaiH saha / ahamAvArayiSyAmi veleva makarAlayam // 11 / punarevAbhyahanyanta tava sainyapraharSaNAH // 26 adya pazyantu saMgrAme dhanaMjayamamarSaNam / nAnAvAditrasaMhAdaiH sveDitAsphoTitAkulaiH / viSaktaM mayi durdharSamazmakUTamivAzmani // 12 siMhanAdaiH savAditraiH samAhUtairmahArathaiH // 27 evaM bruvanmahArAja mahAtmA sa mahAmatiH / tasminsutumule zabde bhIrUNAM bhayavardhane / maheSvAsairvRto rAjanmaheSvAso vyavasthitaH // 13 atIva hRSTo dAzArhamabravItpAkazAsaniH // 28 tato'ntaka iva kruddhaH savajra iva vAsavaH / codayAzvAnhRSIkeza yatra durmarSaNaH sthitaH / daNDapANirivAsahyo mRtyuH kAlena coditH|| 14 / etadbhittvA gajAnIkaM pravekSyAmyarivAhinIm // 29 - 1428 - Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 64. 30] droNaparva [7. 64. 59 evamukto mahAbAhuH kezavaH svysaacinaa| sabhiNDipAlAH saprAsAH sazaktyaSTiparazvadhAH / acodayaddhayAMstatra yatra durmarSaNaH sthitaH // 30 saniyUhAH sanistriMzAH sazarAsanatomarAH // 45 sa saMprahArastumulaH saMpravRttaH sudAruNaH / sabANavarmAbharaNAH sagadAH sAGgadA raNe / ekasya ca bahUnAM ca rathanAganarakSayaH // 31 mahAbhujagasaMkAzA bAhavaH parighopamAH // 46 tataH sAyakavarSeNa parjanya iva vRSTimAn / udveSTanti viceSTanti saMveSTanti ca sarvazaH / parAnavAkiratpArthaH parvatAniva nIradaH // 32 vegaM kurvanti saMrabdhA nikRttAH parameSubhiH // 47 te cApi rathinaH sarve tvaritAH kRtahastavat / yo yaH sma samare pArtha pratisaMrabhate naraH / avAkiranbANajAlaistataH kRSNadhanaMjayau // 33 tasya tasyAntako bANaH zarIramupasarpati // 48 tataH kruddho mahAbAhuryamANaH parairyudhi / nRtyato rathamArgeSu dhanurvyAyacchatastathA / zirAMsi rathinAM pArthaH kaayebhyo'paahrcchraiH||34 na kazcittatra pArthasya dadarzAntaramaNvapi // 49 udghAntanayanairvaktraiH saMdaSToSThapuTaiH zubhaiH / yattasya ghaTamAnasya kSipraM vikSipataH zarAn / sakuNDalazirastrANairvasudhA samakIryata // 35 lAghavAtpANDuputrasya vyasmayanta pare janAH // 50 puNDarIkavanAnIva vidhvastAni samantataH / hastinaM hastiyantAramazvamAzvikameva c| vinikIrNAni yodhAnAM vadanAni cakAzire // 36 / abhinatphalguno bANai rathinaM ca sasArathim // 51 tapanIyavicitrANi siktAni rudhireNa c| AvartamAnamAvRttaM yudhyamAnaM ca pANDavaH / adRzyanta yathA rAjanmeghasaMghAH savidyutaH / / 37 pramukhe tiSThamAnaM ca na kaMcinna nihanti saH // 52 zirasAM phtatAM rAjazabdo'bhUtpRthivItale / yathodayandai gagane sUryo hanti mahattamaH / kAlena paripakkAnAM tAlAnAM patatAmiva / / 38 tathArjuno gajAnIkamavadhItkaGkapatribhiH / / 53 tataH kabandhaH kazcittu dhanurAlambya tiSThati / hastibhiH patitairbhinnastava sainyamadRzyata / kazcitkhaDgaM viniSkRSya bhujenodyamya tiSThati // 39 antakAle yathA bhUmirvinikINairmahIdharaiH // 54 nAjAnanta zirAMsyuvyAM patitAni nrrssbhaaH| yathA madhyaMdine sUryo duSprekSyaH prANibhiH sadA / amRSyamANAH kaunteyaM saMgrAme jayagRddhinaH // 40 tathA dhanaMjayaH kruddho duSprekSyo yudhi shtrubhiH||55 hayAnAmuttamAGgaizca hastihastaizca medinI / tattathA tava putrasya sainyaM yudhi paraMtapa / bAhubhizca zirobhizca vIrANAM samakIryata // 41 prabhagnaM drutamAvignamatIva zarapIDitam // 56 ayaM pArthaH kutaH pArtha eSa pArtha iti prbho| mAruteneva mahatA meghAnIkaM vidhUyatA / tava sainyeSu yodhAnAM pArthabhUtamivAbhavat // 42 prakAlyamAnaM tatsainyaM nAzakatprativIkSitum // 57 anyonyamapi cAjaghnurAtmAnamapi cApare / pratodaizcApakoTIbhihuMkAraiH sAdhuvAhitaiH / pArthabhUtamamanyanta jagatkAlena mohitAH // 43 | kshaapaayebhighaataishc vAgbhirugrAbhireva ca // 58 niSTanantaH sarudhirA visaMjJA gADhavedanAH / codayanto hayAMstUrNaM palAyante sma tAvakAH / zayAnA bahavo vIrAH kIrtayantaH suhRjanam // 44 | sAdino rathinazcaiva pattayazcArjunArditAH // 59 - 1429 - Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 64. 60] mahAbhArate [7. 65. 26 pArNyaGguSThAGkuzairnAgAMzcodayantastathApare / mahormiNamivodbhUtaM zvasanena mahArNavam / zaraiH saMmohitAzcAnye tamevAbhimukhA yayuH / kirITI tadgajAnIkaM prAvizanmakaro yathA // 12 tava yodhA hatotsAhA vibhrAntamanasastadA / / 60 kASThAtIta ivAdityaH pratapanyugasaMkSaye / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi dadRze dikSu sarvAsu pArthaH parapuraMjayaH // 13 ctuHssssttitmo'dhyaayH|| 64 // khurazabdena cAzvAnAM nemighoSeNa tena c| tena cotkruSTazabdena jyAninAdena tena ca / dhRtarASTra uvAca / devadattasya ghoSeNa gANDIvaninadena ca // 14... tasminprabhanne sainyAne vadhyamAne kirITinA / mandavegatarA nAgA babhUvuste vicetasaH / ke nu tatra raNe vIrAH pratyudIyurdhanaMjayam // 1 zarairAzIviSasparzernirbhinnAH savyasAcinA // 15 Aho svicchakaTavyUhaM praviSTA moghanizcayAH / te gajA vizikhaistIkSNairyudhi gANDIvacoditaiH / droNamAzritya tiSThantaH prAkAramakutobhayAH // 2 anekazatasAhauH sarvAGgeSu samarpitAH // 16 saMjaya uvAca / ArAvaM paramaM kRtvA vadhyamAnAH kiriittinaa| tathArjunena saMbhanne tasmiMstava bale tdaa| . nipeturanizaM bhUmau chinnapakSA ivAdrayaH // 17 hatavIre hatotsAhe palAyanakRtakSaNe // 3 . apare dantaveSTeSu kumbheSu ca kaTeSu ca / pAkazAsaninAbhIkSNaM vadhyamAne shrottmaiH| zaraiH samarpitA nAgAH krauJcavadvayanadanmuhuH // 18 na tatra kazcitsaMgrAme zazAkArjunamIkSitum // 4 gajaskandhagatAnAM ca puruSANAM kirITinA / tatastava suto rAjandRSTvA sainyaM tthaagtm|| AcchidyantottamAGgAni bhallaiH saMnataparvabhiH // 19 duHzAsano bhRzaM kruddho yuddhAyArjunamabhyayAt // 5 sakuNDalAnAM patatAM zirasAM dhrnniitle| sa kAJcanavicitreNa kavacena samAvRtaH / padmAnAmiva saMghAtaiH pArthazcakre nivedanam / / 20 jAmbUnadazirastrANaH zUrastIvraparAkramaH // 6 yatrabaddhA vikavacA vraNArtA rudhirokSitAH / nAgAnIkena mahatA grasanniva mahImimAm / bhramatsu yudhi nAgeSu manuSyA vilalambire // 21 duHzAsano mahArAja savyasAcinamAvRNot // 7 kecidekena bANena sumuktena patatriNA / hAdena gajaghaNTAnAM zaGgAnAM ninadena c| dvau trayazca vinirbhinnA nipeturdharaNItale // 22 jyAkSepaninadaizcaiva virAveNa ca dantinAm // 8 mauvIM dhanurdhvajaM caiva yugAnISAstathaiva c| bhUrdizazcAntarikSaM ca zabdenAsItsamAvRtam / / rathinAM kuTTayAmAsa bhallaiH saMnataparvabhiH // 23 sa muhUrta pratibhayo dAruNaH samapadyata / / 9 na saMdadhanna cApyasyanna vimuJcanna coddharan / tAndRSTvA patatastUrNamaGkuzairabhicoditAn / maNDalenaiva dhanuSA nRtyanpArthaH sma dRshyte|| 24 vyAlambahastAnsaMrabdhAnsapakSAniva parvatAn // 10 atividdhAzca nArAcairvamanto rudhiraM mukhaiH / siMhanAdena mahatA narasiMho dhnNjyH| muhUrtAnipatantyanye vAraNA vasudhAtale // 25 gajAnIkamamitrANAmabhito vyadhamaccharaiH // 11 / utthitAnyagaNeyAni kabandhAni samantataH / - 1430 - Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 65. 26 ] " droNaparva [7. 66. 21 adRzyanta mahArAja tasminparamasaMkule // 26 mAma jitvA na bIbhatso zakyo jetuM jydrthH||7 sacApAH sAGgulitrANAH sakhaDgAH sAGgadA raNe / etAvaduktvA taM droNaH zaravAtairavAkirat / adRzyanta bhujAzchinnA hemAbharaNabhUSitAH / / 27 sarathAzvadhvajaM tIkSNaiH prahasanyai sasArathim / / 8 sUpaskarairadhiSThAnairISAdaNDakabandhuraiH / tato'rjunaH zaravrAtAndroNasyAvArya sAyakaiH / cakrairvimathitairakSairbhagnaizca bahudhA yugaiH // 28 droNamabhyardayadvANai|rarUpairmahattaraiH // 9 varmacApazaraizcaiva vyavakIrNaistatastataH / vivyAdha ca raNe droNamanumAnya vizAM pate / sragbhirAbharaNairvastraiH patitaizca mahAdhvajaiH // 29 kSatradharma samAsthAya navabhiH sAyakaiH punaH // 10 nihatairiNairazvaiH kSatriyaizca nipaatitaiH| tasyeSUniSubhizchittvA droNo vivyAdha tAvubhau / adRzyata mahI tatra dAruNapratidarzanA // 30 viSAgnijvalanaprakhyairiSubhiH kRSNapANDavau // 11 evaM duHzAsanabalaM vadhyamAnaM kirITinA / iyeSa pANDavastasya bANaizchettuM zarAsanam / saMprAdravanmahArAja vyathitaM vai sanAyakam // 31 tasya cintayatastvevaM phalgunasya mahAtmanaH / tato duHzAsanastrastaH sahAnIkaH zarArditaH / / droNaH zarairasaMbhrAnto jyAM cicchedAzu vIryavAn // droNaM trAtAramAkAGkazakaTavyUhamabhyagAt // 32 vivyAdha ca hayAnasya dhvajaM sArathimeva ca / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi arjunaM ca zarairvIraM smayamAno'bhyavAkirat // 13 . paJcaSaSTitamo'dhyAyaH // 65 // etasminnantare pArthaH sajaM kRtvA mahaddhanuH / vizeSayiSyannAcAryaM sarvAstraviduSAM varam / saMjaya uvaac| mumoca SaTzatAnbANAngRhItvaikamiva drutam / / 14 duHzAsanabalaM hatvA savyasAcI dhanaMjayaH / punaH sapta zatAnanyAnsahasraM cAnivartinAm / sindhurAja parIpsanvai droNAnIkamupAdravat // 1 cikSepAyutazazcAnyAMste'nandroNasya tAM camUm // 15 sa tu droNaM samAsAdya vyUhasya pramukhe sthitam / taiH samyagastairbalinA kRtinA citrayodhinA / kRtAJjaliridaM vAkyaM kRSNasyAnumate'bravIt / / 2. manuSyavAjimAtaGgA viddhAH peturgatAsavaH // 16 zivena dhyAhi mAM brahmansvasti caiva vadasva me| vidrutAzca raNe petuH saMchinnAyudhajIvitAH / bhavatprasAdAdicchAmi praveSTuM durbhidAM camUm // 3 rathino rathamukhyebhyaH sahayAH zarapIDitAH // 17 bhavAnpitRsamo mahyaM dharmarAjasamo'pi ca / cUrNitAkSiptadagdhAnAM vajrAnilahutAzanaiH / tathA kRSNasamazcaiva satyametadbravImi te // 4 tulyarUpA gajAH peturgiryagrAmbudavezmanAm // 18 azvatthAmA yathA tAta rakSaNIyastavAnagha / peturazvasahasrANi prahatAnyarjuneSubhiH / tathAhamapi te rakSyaH sadaiva dvijasattama // 5 haMsA himavataH pRSThe vAriviprahatA iva // 19 tava prasAdAdicchAmi sindhurAjAnamAhave / rathAzvadvipapattyoghAH salilaughA ivAdbhutAH / nihantuM dvipadAM zreSTha pratijJAM rakSa me vibho // 6 yugAntAdityaraimyAbhaH pANDavAstazarairhatAH // 20 evamuktastadAcAryaH pratyuvAca smayanniva / ___ taM pANDavAdityazarAMzujAlaM -1431 - Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.66. 21] mahAbhArate [7.67.4 kurupravIrAnyudhi niSTapantam / tvarAyukto mahAbAhustatsainyaM samupAdravat / / 34 sa droNameghaH zaravarSavegaiH taM cakrarakSau pAzcAlyau yudhaamnyuuttmaujsau| prAcchAdayanmegha ivArkarazmIn // 21 / / anvayAtAM mahAtmAnau vizantaM tAvakaM balam // 35 athAtyarthavisRSTena dviSatAmasubhojinA / tato jayo mahArAja kRtavarmA ca saatvtH| Ajanne vakSasi droNo nArAcena dhanaMjayam // 22 kAmbojazca zrutAyuzca dhanaMjayamavArayan // 36 sa vihvalitasarvAGgaH kSitikampe yathAcalaH / teSAM dazasahasrANi rathAnAmanuyAyinAm / dhairyamAlambya biibhtsuyonnN vivyAdha ptribhiH||23 abhISAhAH zUrasenAH zibayo'tha vasAtayaH // 37 droNastu paJcabhirbANairvAsudevamatADayat / / mAcellakA lalitthAzca kekayA madrakAstathA / arjunaM ca trisaptatyA dhvajaM cAsya tribhiH shraiH||24 / nArAyaNAzca gopAlAH kAmbojAnAM ca ye gnnaaH||38 vizeSayiSyaziSyaM ca droNo rAjanparAkramI / karNena vijitAH pUrva saMgrAme shuursNmtaaH| adRzyamarjunaM cakre nimeSAccharavRSTibhiH // 25 bhAradvAjaM puraskRtya tyaktAtmAno'rjunaM prati // 39 // prasaktAnpatato'drAkSma bhAradvAjasya sAyakAn / putrazokAbhisaMtaptaM kruddhaM mRtyumivAntakam / maNDalIkRtamevAsya dhanuzcAdRzyatAdbhutam // 26 yajantaM tumule prANAnsaMnaddhaM citrayodhinam // 40 te'bhyayuH samare rAjanvAsudevadhanaMjayau / gAhamAnamanIkAni mAtaGgamiva yUthapam / / droNasRSTAH subahavaH kaGkapatraparicchadAH // 27 maheSvAsaM parAkrAntaM naravyAghramavArayan / / 41 tadRSTvA tAdRzaM yuddhaM droNapANDavayostadA / tataH pravavRte yuddhaM tumulaM lomaharSaNam / vAsudevo mahAbuddhiH kAryavattAmacintayat // 28 anyonyaM vai prArthayatA yodhAnAmarjunasya ca // 42 tato'bravIdvAsudevo dhanaMjayamidaM vacaH / jayadrathavadhaprepsumAyAntaM puruSarSabham / pArtha pArtha mahAbAho na naH kAlAtyayo bhavet // 29 nyavArayanta sahitAH kriyA vyaadhimivotthitm||43 droNamutsRjya gacchAmaH kRtyametanmahattaram / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi pArthazcApyabravItkRSNaM yatheSTamiti kezava // 30 SaTSaSTitamo'dhyAyaH // 66 / / tataH pradakSiNaM kRtvA droNaM prAyAnmahAbhujaH / parivRttazca bIbhatsuragacchadvisRjazarAn // 31 saMjaya uvaac| tato'bravItsmayandroNaH kedaM pANDava gamyate / saMniruddhastu taiH pArtho mahAbalaparAkramaH / nanu nAma raNe zatrumajitvA na nivartase // 32 drutaM samanuyAtazca droNena rathinAM varaH // 1 arjuna uvaac| kiranniSugaNAMstIkSNAnsvarazmIniva bhAskaraH / gurubhavAnna me zatruH ziSyaH putrasamo'smi te / tApayAmAsa tatsainyaM deha vyAdhigaNo yathA // 2 na cAsti sa pumAlloke yastvAM yudhi parAjayet // azvo viddho dhvajazchinnaH sArohaH patito gajaH / saMjaya uvAca / chatrANi cApaviddhAni rathAzcakrairvinA kRtAH // 3 evaM bruvANo bIbhatsurjayadrathavadhotsukaH / vidrutAni ca sainyAni zarArtAni samantataH / -1432 - Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 67. 4] droNaparva [7. 67.34 ityAsIttumulaM yuddhaM na prAjJAyata kiMcana // 4 punazcAnyaitribhirbANairmohayanniva sAtvatam // 19 teSAmAyacchatA saMkhye parasparamajihmagaiH / bhojastu prahasanpArthaM vAsudevaM ca mAdhavam / arjuno dhvajinIM rAjannabhIkSNaM samakampayat // 5 ekaikaM paJcaviMzatyA sAyakAnAM samArpayat // 20 satyAM cikIrSamANastu pratijJAM satyasaMgaraH / tasyArjuno dhanuzchittvA vivyAdhainaM trisaptabhiH / abhyadravadrathazreSThaM zoNAzvaM zvetavAhanaH // 6 . zarairagnizikhAkAraiH krudvAzIviSasaMnibhaiH // 21 taM droNaH paJcaviMzatyA marmabhidbhirajihmagaiH / athAnyaddhanurAdAya kRtavarmA mahArathaH / antevAsinamAcAryo maheSvAsaM samardayat // 7 paJcabhiH sAyakaistUrNa vivyAdhorasi bhArata // 22 taM tUrNamiva bIbhatsuH sarvazastrabhRtAM varaH / / punazca nizitairbANaiH pArthaM vivyAdha paJcabhiH / abhyadhAvadiSUnasyanniSuvegavighAtakAn // 8. taM pArtho navabhirbANairAjaghAna stanAntare // 23 tasyAzu kSipato bhallAnbhallaiH saMnataparvabhiH / viSaktaM dRzya kaunteyaM kRtavarmarathaM prati / pratyavidhyadameyAtmA brahmAstraM samudIrayan // 9 cintayAmAsa vArSNeyo na naH kAlAtyayo bhavet // tadadbhutamapazyAma droNasyAcAryakaM yudhi / tataH kRSNo'bravItpArtha kRtavarmaNi mA dayAm / yatamAno yuvA nainaM pratyavidhyadyadarjunaH // 10 kurusAMbandhikaM kRtvA pramathyainaM vizAtaya // 25 kSaranniva mahAmegho vAridhArAH sahasrazaH / tataH sa kRtavarmANaM mohayitvArjunaH zaraiH / droNameghaH pArthazailaM vavarSa zaravRSTibhiH // 11 abhyagAjavanairazvaiH kAmbojAnAmanIkinIm // 26 arjunaH zaravarSaM tadbrahmAstreNaiva mAriSa / amarSitastu hArdikyaH praviSTe zvetavAhane / pratijagrAha tejasvI bANairbANAnvizAtayan // 12 vidhunvansazaraM cApaM pAJcAlyAbhyAM samAgataH // 27 droNastu paJcaviMzatyA zvetavAhanamArdayat / cakrarakSau tu pAJcAlyAvarjunasya padAnugau / vAsudevaM ca saptatyA bAhvorurasi cAzugaiH // 13 paryavArayadAyAntau kRtavarmA ratheSubhiH // 28 pArthastu prahasandhImAnAcArya sa zaraughiNam / tAvavidhyattato bhojaH sarvapArazavaiH zaraiH / visRjantaM zitAnbANAnavArayata taM yudhi / / 14 tribhireva yudhAmanyu caturbhizcottamaujasam // 29 atha tau vadhyamAnau tu droNena rathasattamau / tAvapyenaM vivyadhaturdazabhirdazabhiH zaraiH / AvarjayetAM durdharSaM yugAntAgnimivotthitam // 15 saMcicchidaturapyasya dhvajaM kArmukameva ca // 30 varjayannizitAnbANAndroNacApaviniHsRtAn / athAnyaddhanurAdAya hArdikyaH krodhamUrchitaH / kirITamAlI kaunteyo bhojAnIkaM nyapAtayat // 16 kRtvA vidhanuSau vIrau zaravarSairavAkirat // 31 so'nt| kRtavarmANaM kAmbojaM ca sudakSiNam / / tAvanye dhanuSI sajye kRtvA bhojaM vijaghnatuH / abhyayAdvarjayandroNaM mainAkamiva parvatam // 17 tenAntareNa bIbhatsurvivezAmitravAhinIm // 32 tato bhojo naravyAghraM duHsahaH kurusattama / na lebhAte tu tau dvAraM vAritau kRtavarmaNA / avidhyattUrNamavyagro dazabhiH kaGkapatribhiH // 18 / dhArtarASTradhvanIkeSu yatamAnau nararSabhau // 33 tamarjunaH zitenAjau rAjanvivyAdha patriNA / - anIkAnyardayanyuddhe tvaritaH zvetavAhanaH / ma. bhA. 180 -1433 - Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 67. 34 ] mahAbhArate [7. 67. 64 nAvadhItkRtavarmANaM prAptamapyarisUdanaH // 34 yAmAsAdya durAdharSaH sarvaloke zrutAyudhaH // 49 taM dRSTvA tu tathAyAntaM zUro rAjA zrutAyudhaH / uvAca cainaM bhagavAnpunareva jalezvaraH / abhyadravatsusaMkruddho vidhunvAno mahaddhanuH // 35 ayudhyati na moktavyA sA tvayyeva patediti // 50 sa pArthaM tribhirAnarchatsaptatyA ca janArdanam / sa tayA vIraghAtinyA janArdanamatADayat / kSurapreNa sutIkSNena pArthaketumatADayat // 36 pratijagrAha tAM kRSNaH pInenAMsena vIryavAn // 51 tamarjuno navatyA tu zarANAM nataparvaNAm / nAkampayata zauriM sA vindhyaM girimivAnilaH / AjaghAna bhRzaM kruddhastotrairiva mahAdvipam // 37 pratyabhyayAttaM viproDhA kRtyeva duradhiSThitA // 52 sa tanna mamRSe rAjanpANDaveyasya vikramam / jaghAna cAsthitaM vIraM zrutAyudhamamarSaNam / athainaM saptasaptatyA nArAcAnAM samArpayat // 38 hatvA zrutAyudhaM vIraM jagatImanvapadyata // 53 tasyArjuno dhanurichattvA zarAvApaM nikRtya ca / hAhAkAro mahAMstatra sainyAnAM samajAyata / AjaghAnorasi kruddhaH saptabhirnataparvabhiH // 39 svenAstreNa hataM dRSTvA zrutAyudhamariMdamam // 54 / athAnyaddhanurAdAya sa rAjA krodhamUrchitaH / ayudhyamAnAya hi sA kezavAya nraadhip| vAsaviM navabhirbANairbAhvorurasi cArpayat // 40 kSiptA zrutAyudhenAtha tasmAttamavadhIddA // 55 . tato'rjunaH smayanneva zrutAyudhamariMdamaH / yathoktaM varuNenAjau tathA sa nidhanaM gataH / zarairanekasAhauH pIDayAmAsa bhArata // 41 vyasuzcApyapatadbhUmau prekSatAM sarvadhanvinAm / / 56 azvAMzcAsyAvadhIttUrNaM sArathiM ca mahArathaH / patamAnastu sa babhau parNAzAyAH priyaH sutaH / vivyAdha cainaM saptatyA nArAcAnAM mahAbalaH // 42 saMbhagna iva vAtena bahuzAkho vanaspatiH // 57 hatAzvaM rathamutsRjya sa tu rAjA zrutAyudhaH / tataH sarvANi sainyAni senAmukhyAzca sarvazaH / . abhyadravadraNe pArthaM gadAmudyamya vIryavAn // 43 prAdravanta hataM dRSTvA zrutAyudhamariMdamam // 58 varuNasyAtmajo vIraH sa tu rAjA zrutAyudhaH / tataH kAmbojarAjasya putraH zUraH sudakSiNaH / parNAzA jananI yasya zItatoyA mahAnadI // 44 abhyayAjavanairazvaiH phalgunaM zatrusUdanam // 59 tasya mAtAbravIdvAkyaM varuNaM putrakAraNAt / tasya pArthaH zarAnsapta preSayAmAsa bhArata / avadhyo'yaM bhavelloke zatrUNAM tanayo mama // 45 te taM zUraM vinirbhidya prAvizandharaNItalam // 60 varuNastvabravItprIto dadAmyasmai varaM hitam / so'tividdhaH zaraistIkSNairgANDIvapreSitairmadhe / divyamastraM sutaste'yaM yenAvadhyo bhaviSyati // 46 arjunaM prativivyAdha dazabhiH kaGkapatribhiH // 61 nAsti cApyamaratvaM vai manuSyasya kathaMcana / vAsudevaM tribhirviddhavA punaH pArthaM ca paJcabhiH / sarveNAvazyamartavyaM jAtena saritAM vare // 47 tasya pArtho dhanupichattvA ketuM ciccheda mAriSa // durdharSastveSa zatrUNAM raNeSu bhavitA sadA / bhallAbhyAM bhRzatIkSNAbhyAM taM ca vivyAdha pANDavaH / astrasyAsya prabhAvAdvai vyetu te mAnaso jvrH|| 48 | sa tu pArthaM tribhirvivA siMhanAdamathAnadat / / 63 ityuktvA varuNaH prAdAgadAM matrapuraskRtAm / / sarvapArazavIM caiva zaktiM zUraH sudkssinnH| -1434 - Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.67. 64] droNaparva [7. 68. 20 saghaNTAM prAhiNoddhorAM kruddho gANDIvadhanvane // 64 | zirAMsi pAtayAmAsa bAhUMzcaiva dhanaMjayaH // 5 sA jvalantI maholkeva tamAsAdya mahAratham / / zirobhiH patitastatra bhuumiraasiinirntraa| savisphuliGgA nirbhidya nipapAta mahItale // 65 abhracchAyeva caivAsIddhAgRdhravaDaiyudhi // 6 . taM caturdazabhiH pArtho nArAcaiH kaGkapatribhiH / teSu tUtsAdyamAneSu krodhAmarSasamanvitau / / sAzvadhvajadhanuHsUtaM vivyAdhAcintyavikramaH / / zrutAyuzcAcyutAyuzca dhanaMjayamayudhyatAm // 7 rathaM cAnyaiH subahubhizcakre vizakalaM zaraiH / / 66 balinau spardhinau vIrau kulajau bAhuzAlinau / sudakSiNaM tu kAmboja moghasaMkalpavikramam / tAvenaM zaravarSANi savyadakSiNamasyatAm // 8 bibheda hRdi bANena pRthudhAreNa pANDavaH // 67 tvarAyuktau mahArAja prArthayAnau mahadyazaH / sa bhinnamarmA srastAGgaH prabhraSTamukuTAGgadaH / arjunasya vadhaprepsU putrArthe tava dhanvinau // 9 papAtAbhimukhaH zUro yatramukta iva dhvajaH // 68 tAvarjunaM sahasreNa patriNAM nataparvaNAm / gireH zikharajaH zrImAnsuzAkhaH supratiSThitaH / pUrayAmAsatuH kruddhau taDAgaM jaladau yathA // 10 nirbhagna iva vAtena karNikAro himAtyaye // 69 zrutAyuzca tataH kruddhastomareNa dhanaMjayam / zete sma nihato bhUmau kAmbojAstaraNocitaH / AjaghAna rathazreSThaH pItena nizitena ca // 11 sudarzanIyastAmrAkSaH karNinA sa sudakSiNaH / so'tividdho balavatA zatruNA zatrukarzanaH / putraH kAmbojarAjasya pArthena vinipAtitaH // 70 AjagAma paraM mohaM mohayankezavaM raNe // 12 tataH sarvANi sainyAni vyadravanta sutasya te / etasminneva kAle tu so'cyutAyurmahArathaH / hataM zrutAyudhaM dRSTvA kAmbojaM ca sudakSiNam / / 71 zUlena bhRzatIkSNena tADayAmAsa pANDavam // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi kSate kSAraM sa hi dadau pANDavasya mahAtmanaH / saptaSaSTitamo'dhyAyaH // 67 // pArtho'pi bhRzasaMviddho dhvajayaSTiM samAzritaH // 14 tataH sarvasya sainyasya tAvakasya vizAM pate / saMjaya uvaac| siMhanAdo mahAnAsIddhataM matvA dhanaMjayam // 15 hate sudakSiNe rAjanvIre caiva zrutAyudhe / kRSNazca bhRzasaMtapto dRSTvA pArthaM vicetasam / / javenAbhyadravanpArthaM kupitAH sainikAstava // 1 AzvAsayatsuhRdyAbhirvAgbhistatra dhanaMjayam // 16 abhISAhAH zUrasenAH zibayo'tha vasAtayaH / tatastau rathinAM zreSThau labdhalakSau dhanaMjayam / abhyavarSastato rAjazaravardhanaMjayam // 2 vAsudevaM ca vArSNeyaM zaravaH samantataH // 17 teSAM SaSTizatAnAryAnprAmaznAtpANDavaH zaraiH / sacakrakUbararathaM sAzvadhvajapatAkinam / te sma bhItAH palAyanta vyAghrAkSudramRgA iva // 3 adRzyaM cakratuyuddhe tadadbhutamivAbhavat // 18 te nivRtya punaH pArthaM sarvataH paryavArayan / pratyAzvastastu bIbhatsuH zanakairiva bhArata / raNe sapatnAnnighnantaM jigISantaM parAnyudhi // 4 pretarAjapuraM prApya punaH pratyAgato yathA // 19 teSAmApatatAM tUrNaM gANDIvapreSitaiH zaraiH / saMchannaM zarajAlena rathaM dRSTvA sakezavam / - 1435 - Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 68. 20 ] mahAbhArate [7. 68. 48 zatrU cAbhimukhau dRSTvA dIpyamAnAvivAnalau // 20 / cyavamAnAnyadRzyanta drumebhya iva pakSiNaH // 35 prAduzcakre tataH pArthaH zAkramastraM mahArathaH / zaraiH sahasrazo viddhA dvipAH prasutazoNitAH / tasmAdAsansahasrANi zarANAM nataparvaNAm // 21 vyadRzyantAdrayaH kAle gairikAmbusravA iva / / 36 te jaghnustau maheSvAsau tAbhyAM sRSTAMzca sAyakAn / nihatAH zerate smAnye bIbhatsornizitaiH zaraiH / vicerurAkAzagatAH pArthabANavidAritAH // 22 gajapRSThagatA mlecchA nAnAvikRtadarzanAH // 37 pratihatya zarAMstUrNaM zaravegena pANDavaH / nAnAveSadharA raajnnaanaashstraughsNvRtaaH| / pratasthe tatra tatraiva yodhayanvai mahArathAn // 23 rudhireNAnuliptAGgA bhAnti citraiH zarairhatAH // 38 tau ca phalgunabANaudhairvibAhuzirasau kRtau / zoNitaM nirvamanti sma dvipAH paarthshraahtaaH|| vasudhAmanvapadyetAM vAtanunnAviva drumau // 24 sahasrazazchinnagAtrAH sArohAH sapadAnugAH // 39 zrutAyuSazca nidhanaM vadhazcaivAcyutAyuSaH / cukruzuzca nipetuzca babhramuzcApare dizaH / lokavismApanamabhUtsamudrasyeva zoSaNam // 25 bhRzaM trastAzca bahudhA svAnena mamRdurgajAH / tayoH padAnugAnhatvA punaH paJcazatAnrathAn / sAntarAyudhikA mattA dvipAstIkSNaviSopamAH // 40 abhyagAdbhAratI senAM nighnanpArtho varAnvarAn // 26 vidantyasuramAyAM ye sughorA ghoracakSuSaH / zrutAyuSaM ca nihataM prekSya caivAcyutAyuSam / yavanAH pAradAzcaiva zakAzca sunikaiH saha // 41 ayutAyuzca saMkruddho dIrghAyuzcaiva bhArata // 27 goyoniprabhavA mlecchAH kAlakalpAH prahAriNaH / putrau tayornarazreSThau kaunteyaM pratijagmatuH / dArvA bhisArA daradAH puNDrAzca saha baahnikaiH|| 42 kirantau vividhAnbANAnpitRvyasanakarzitau // 28 na te sma zakyAH saMkhyAtuM vAtAH zatasahasrazaH / tAvarjuno muhUrtena zaraiH saMnataparvabhiH / vRSTistathAvidhA hyAsIcchalabhAnAmivAyatiH // 43 preSayatparamakruddho yamasya sadanaM prati // 29 abhracchAyAmiva zaraiH sainye kRtvA dhanaMjayaH / loDayantamanIkAni dvipaM padmasaro yathA / muNDAdhamuNDajaTilAnazucIJjaTilAnanAn / nAzaknuvanvArayituM pArtha kSatriyapuMgavAH // 30 mlecchAnazAtayatsarvAnsametAnaramAyayA // 44 aGgAstu gajavAreNa pANDavaM paryavArayan / zaraizca zatazo viddhAste saMdhAH saMghacAriNaH / kruddhAH sahasrazo rAjazikSitA hstisaadinH||31 prAdravanta raNe bhItA girigahvaravAsinaH // 45 duryodhanasamAdiSTAH kuJjaraiH parvatopamaiH / gajAzvasAdimlecchAnAM patitAnAM zataiH zaraiH / prAcyAzca dAkSiNAtyAzca kaliGgapramukhA nRpaaH||32 vaDAH kaGkA vRkA bhUmAvapibanrudhiraM mudA // 46 teSAmApatatAM zIghraM gANDIvapreSitaiH shraiH| pattyazvarathanAgaizca pracchannakRtasaMkramAm / nicakarta zirAMsyugro bAhUnapi subhUSaNAn // 33 zaravarSaplavAM ghorAM kezazaivalazAvalAm / taiH zirobhirmahI kIrNA bAhubhizca shaanggdaiH|| prAvartayannadImunAM zoNitaughataraGgiNIm // 47 babhau kanakapASANA bhujagairiva saMvRtA // 34 / zirastrANakSudramatsyAM yugAnte kAlasaMbhRtAm / bAhavo vizikhaizchinnAH zirAMsyunmathitAni c| | akarodgajasaMbAdhAM nadImuttarazoNitAm / -1436 - Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 68. 48] droNaparva [7. 69.9 dehebhyo rAjaputrANAM nAgAzvarathasAdinAm // 48 acUrNayattadA pArthastadadbhutamivAbhavat // 62 yathA sthalaM ca nimnaM ca na syAdvarSati vAsave / atha tAM patitAM dRSTvA gRhyAnyAM mahatIM gadAm / tathAsItpRthivI sarvA zoNitena pariplutA // 49 arjunaM vAsudevaM ca punaH punaratADayat // 63 SaTsahasrAnvarAnvIrAnpunardazazatAnvarAn / / tasyArjunaH kSuraprAbhyAM sagadAvudyatau bhujau / prAhiNonmRtyulokAya kSatriyAnkSatriyarSabhaH // 50 cicchedendradhvajAkArau zirazcAnyena patriNA // 64 zaraiH sahasrazo viddhA vidhivatkalpitA dvipAH / sa papAta hato rAjanvasudhAmanunAdayan / zerate bhUmimAsAdya zailA vajrahatA iva // 51 indradhvaja ivotsRSTo yatranirmuktabandhanaH // 65 sa vaajirthmaatnggaannighnnvycrdrjunH| rathAnIkAvagADhazca vAraNAzvazatairvRtaH / prabhinna iva mAtaGgo mRdgannaDavanaM yathA // 52 so'dRzyata tadA pArtho dhanaiH sUrya ivAvRtaH // 66 bhUridrumalatAgulmaM zuSkandhamatRNolapam / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi nirdahedanalo'raNyaM yathA vAyusamIritaH / / 53 assttssssttitmo'dhyaayH||68|| sainyAraNyaM tava tathA kRSNAnilasamIritaH / zarArciradahatkruddhaH pANDavAgnirdhanaMjayaH // 54 saMjaya uvAca / zUnyAnkurvanrathopasthAnmAnavaiH saMstaranmahIm / tataH praviSTe kaunteye sindhurAjajighAMsayA / prAnRtyadiva saMbAdhe cApahasto dhanaMjayaH // 55 droNAnIkaM vinirbhidya bhojAnIkaM ca dustaram // 1 vajrakalpaiH zarairbhUmiM kurvannuttarazoNitAm / kAmbojasya ca dAyAde hate rAjansudakSiNe / prAvizadbhAratI senAM saMkruddho vai dhanaMjayaH / zrutAyudhe ca vikrAnte nihate savyasAcinA // 2 taM zrutAyustathAmbaSTho vrajamAnaM nyavArayat // 56 vipradruteSvanIkeSu vidhvasteSu samantataH / tasyArjunaH zaraistIkSNaiH kngkptrpricchdaiH|| prabhagnaM svabalaM dRSTvA putraste droNamabhyayAt // 3 nyapAtayaddhayAzIghraM yatamAnasya mAriSa / tvarannekarathenaiva sametya droNamabravIt / dhanuzcAsyAparaizchittvA zaraiH pArtho vicakrame // 57 gataH sa puruSavyAghraH pramathyemAM mahAcamUm // 4 ambaSThastu gadAM gRhya krodhpryaakulekssnnH| atra buddhyA samIkSasva kiM nu kAryamanantaram / AsasAda raNe pArthaM kezavaM ca mahAratham / / 58 arjunasya vighAtAya dAruNe'smiJjanakSaye // 5 tataH sa prahasanvIro gadAmudyamya bhArata / yathA sa puruSavyAghro na hanyeta jayadrathaH / rathamAvArya gadayA kezavaM samatADayat // 59 tathA vidhatsva bhadraM te tvaM hi naH paramA gatiH / / gadayA tADitaM dRSTvA kezavaM prviirhaa| asau dhanaMjayAgnirhi kopamArutacoditaH / arjuno bhRzasaMkruddhaH so'mbaSThaM prati bhArata // 60 | senAkakSaM dahati me vahniH kakSamivotthitaH // 7 tataH zarairhemapuGkhaiH sagadaM rathinAM varam / atikrAnte hi kaunteye bhittvA sainyaM paraMtapa / chAdayAmAsa samare meghaH sUryamivoditam // 61 / jayadrathasya goptAraH saMzayaM paramaM gatAH // 8 tato'paraiH zaraizcApi gadAM tasya mahAtmanaH / / sthirA buddhirnarendrANAmAsIdbrahmavidAM vara / -1437 - Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.69.91 mahAbhArate [7. 69. 37 nAtikramiSyati droNaM jAtu jIvandhanaMjayaH // 9 dhanaMjayena cotsRSTo vartate pramukha mama / so'sau pArtho vyatikrAnto miSataste mahAdyute / tasmAdvyahamukhaM hitvA nAhaM yAsyAmi phalgunam // 24 sarva hyadyAturaM manye naitadasti balaM mama // 10 tulyAbhijanakarmANaM zatrumekaM sahAyavAn / jAnAmi tvAM mahAbhAga pANDavAnAM hite ratam / gatvA yodhaya mA bhaistvaM tvaM hyasya jagataH patiH // tathA muhyAmi ca brahmankAryavattAM vicintayan // 11 rAjA zUraH kRtI dakSo vairamutpAdya pANDavaiH / yathAzakti ca te brahmanyataye vRttimuttamAm / / vIra svayaM prayAhyAzu yatra yAto dhanaMjayaH // 26 prINAmi ca yathAzakti tacca tvaM nAvabudhyase // 12 duryodhana uvAca / asmAnna tvaM sadA bhaktAnicchasyamitavikrama / kathaM tvAmapyatikrAntaH sarvazastrabhRtAM varaH / pANDavAnsatataM prINAsyasmAkaM vipriye ratAn // 13 dhanaMjayo mayA zakya AcArya pratibAdhitum // 27 asmAnevopajIvaMstvamasmAkaM vipriye rataH / api zakyo raNe jetuM vajrahastaH puraMdaraH / na hyahaM tvAM vijAnAmi madhudigdhamiva kSuram // 14 nArjunaH samare zakyo jetuM parapuraMjayaH // 28 nAdAsyaccedvaraM mahyaM bhavAnpANDavanigrahe / yena bhojazca hArdikyo bhavAMzca tridazopamaH / nAvArayiSyaM gacchantamahaM sindhupatiM gRhAn // 15 astrapratApena jitau zrutAyuzca nibarhitaH // 29 mayA tvAzaMsamAnena tvttsraannmbuddhinaa| sudakSiNazca nihataH sa ca rAjA zrutAyudhaH / AzvAsitaH sindhupatirmohAddattazca mRtyave // 16 zrutAyuzcAcyutAyuzca mlecchAzca zatazo hatAH // 30 yamadaMSTrAntaraM prApto mucyetApi hi mAnavaH / / taM kathaM pANDavaM yuddhe dahantamahitAnbahUn / nArjunasya vazaM prApto mucyetAjau jayadrathaH // 17 pratiyotsyAmi durdharSaM tanme zaMsAstrakovida // 31 sa tathA kuru zoNAzva yathA rakSyeta saindhavaH / kSamaM cenmanyase yuddhaM mama tenAdya zAdhi mAm / mama cArtapralApAnAM mA krudhaH pAhi saindhavam // paravAnasmi bhavati preSyakRdrakSa me yazaH // 32 . droNa uvAca / droNa uvAca / nAbhyasUyAmi te vAcamazvatthAmnAsi me samaH / satyaM vadasi kauravya durAdharSo dhanaMjayaH / satyaM tu te pravakSyAmi tajjuSasva vizAM pate // 19 ahaM tu tatkariSyAmi yathainaM prasahiSyasi // 33 sArathiH pravaraH kRSNaH zIghrAzcAsya hayottamAH / / adbhutaM cAdya pazyantu loke srvdhnurdhraaH| alpaM ca vivaraM kRtvA tUrNaM yAti dhanaMjayaH // 20 viSaktaM tvayi kaunteyaM vAsudevasya pazyataH // 34 kiM nu pazyasi bANaughAnkrozamAtre kirITinaH / eSa te kavacaM rAjaMstathA badhnAmi kAJcanam / pazcAdrathasya patitAnkSiptAzIghraM hi gacchataH // 21 yathA na bANA nAstrANi viSahiSyanti te raNe // 35 na cAhaM zIghrayAne'dya samartho vysaanvitH| yadi tvAM sAsurasurAH sayakSoragarAkSasAH / senAmukhe ca pArthAnAmetadbalamupasthitam // 22 / yodhayanti trayo lokAH sanarA nAsti te bhayam // yudhiSThirazca me grAhyo miSatAM sarvadhanvinAm / na kRSNo na ca kaunteyo na cAnyaH zastrabhRdraNe / evaM mayA pratijJAtaM kSatramadhye mahAbhuja // 23 zarAnarpayituM kazcitkavace tava zakSyati // 37 - 1438 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 69. 38] droNaparva [7. 69.. 63 sa tvaM kavacamAsthAya kruddhamadya raNe'rjunam / . | gatirbhava surazreSTha trAhi no mahato bhayAt // 51, tvaramANaH svayaM yAhi na cAsau tvAM sahiSyate // 38 droNa uvAca / saMjaya uvaac| atha pArzve sthitaM viSNuM zakrAdIMzca surottamAn / ; evamuktvA tvarandroNaH spRSTvAmbho varma bhAsvaram / prAha tathyamidaM vAkyaM viSaNNAnsurasattamAna // 52 AbabandhAdbhutatamaM japanmatraM yathAvidhi // 39 rakSyA me satataM devAH sahendrAH sadvijAtayaH / , raNe tasminsumahati vijayAya sutasya te| tvaSTuH sudurdharaM tejo yena vRtro vinirmitaH // 53 visismApayiSurlokaM vidyayA brahmavittamaH // 40 tvaSTrA purA tapastatvA varSAyutazataM tdaa| / droNa uvAca / vRtro vinirmito devAH prApyAnujJAM mahezvarAt // karotu svasti te brahmA svasti cApi dvijAtayaH / sa tasyaiva prasAdAdvai hanyAdeva ripurbalI / sarIsRpAzca ye zreSThAstebhyaste svasti bhArata // 41 nAgatvA zaMkarasthAnaM bhagavAndRzyate haraH // 55 : yayAtinahuSazcaiva dhundhumAro bhgiirthH| dRSTvA haniSyatha ripuM kSipraM gacchata mandaram / tubhyaM rAjarSayaH sarve svasti kurvantu sarvazaH // 42 yatrAste tapasAM yonirdkssyjnyvinaashnH|svsti te'stvekapAdebhyo brahupAdebhya eva c|| pinAkI sarvabhUtezo bhaganetranipAtanaH // 56 / svastyastvapAdakebhyazca nityaM tava mahAraNe // 43 . te gatvA sahitA devA brahmaNA saha mandaram / - svAhA svadhA zacI caiva svasti kurvantu te sadA / apazyaMstejasAM rAzi sUryakoTisamaprabham // 57 lakSmIrarundhatI caiva kurutAM svasti te'nagha // 44 so'bravItsvAgataM devA brUta kiM karavANyaham / : asito devalazcaiva vishvaamitrstthaanggiraaH| amoghaM darzanaM mahyaM kAmaprAptirato'stu vaH / / 58 vasiSThaH kazyapazcaiva svasti kurvantu te nRpa // 45 evamuktAstu te sarve pratyUcustaM divaukasaH / / dhAtA vidhAtA lokezo dizazca sadigIzvarAH / tejo hRtaM no vRtreNa gatirbhava divaukasAm // 59 svamti te'dya prayacchantu kArtikeyazca ssnnmukhH||46 mUrtIrIkSasva no deva prhaarairjrjriikRtaaH| / vivasvAnbhagavAnsvasti karotu tava sarvazaH / zaraNaM tvAM prapannAH sma gatirbhava mahezvara / / 60 diggajAzcaiva catvAraH kSitiH khaM gaganaM grhaaH||47 . mahezvara uvAca / adhastAddharaNI yo'sau sadA dhArayate nRp| viditaM me yathA devAH kRtyeyaM sumhaablaa| : sa zeSaH pannagazreSThaH svasti tubhyaM prayacchatu // 48 tvaSTustejobhavA ghorA durnivAryAkRtAtmabhiH // 61 gAndhAre yudhi vikramya nirjitAH surasattamAH / / avazyaM tu mayA kArya sAhyaM sarvadivaukasAm / purA vRtreNa daityena bhinnadehAH sahasrazaH // 49 / | mamedaM gAtrajaM zakra kavacaM gRhya bhAsvaram / hRtatejobalAH sarve tadA sendrA divaukasaH / / badhAnAnena matreNa mAnasena surezvara // 62 brahmANaM zaraNaM jagmurvRtrAgItA mahAsurAt // 50 droNa uvaac| devA UcuH / ityuktvA varadaH prAdAdvarma tanmatrameva c| pramarditAnAM vRtreNa devAnAM devasattama / sa tena varmaNA guptaH prAyAtracamU prati // 63 - 1439 - Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 69. 64 ] mahAmArate [7. 70. 16 nAnAvidhaizca zastraughaiH pAtyamAnairmahAraNe / duryodhane prayAte ca pRSThataH puruSarSabhe // 1 / / na saMdhiH zakyate bhettuM varmabandhasya tasya tu||64 javenAbhyadravandroNaM mahatA nisvanena c| . tato jaghAna samare vRtraM devapatiH svayam / pANDavAH somakaiH sArdhaM tato yuddhamavartata // 2 . taM ca matramayaM bandhaM varma cAGgirase dadau // 65 tadyuddhamabhavaddhoraM tumulaM lomaharSaNam / aGgirAH prAha putrasya mantrajJasya bRhaspateH / / pAJcAlAnAM kurUNAM ca vyUhasya purato'dbhutam // 3 bRhaspatirathovAca agnivezyAya dhImate // 66 rAjankadAcinnAsmAbhidRSTaM tAdRG na ca zrutam / agnivezyo mama prAdAttena badhnAmi varma te / yAdRGmadhyagate sUrye yuddhamAsIdvizAM pate // 4 tavAdya deharakSArtha mantreNa nRpasattama // 67 dhRSTadyumnamukhAH pArthA vyUDhAnIkAH prahAriNaH / . saMjaya uvaac| droNasya sainyaM te sarve zaravarSairavAkiran // 5 evamuktvA tato droNastava putraM mahAdyutiH / vayaM droNaM puraskRtya sarvazastrabhRtAM varam / punareva vacaH prAha zanairAcAryapuMgavaH // 68 pArSatapramukhAnpArthAnabhyavarSAma sAyakaiH // 6 brahmasUtreNa badhnAmi kavacaM tava pArthiva / mahAmeghAvivodI# mizravAtau himaatyye| hiraNyagarbheNa yathA baddhaM viSNoH purA raNe // 69 senAgre viprakAzete rucire rathabhUSite // 7 yathA ca brahmaNA baddhaM saMgrAme tArakAmaye / sametya tu mahAsene cakraturvegamuttamam / zakrasya kavacaM divyaM tathA badhnAmyahaM tava // 70 jAhnavIyamune nadyau prAvRSIvolbaNodake // 8 . baddhA tu kavacaM tasya mantreNa vidhipUrvakam / nAnAzastrapurovAto dvipaashvrthsNvRtH| preSayAmAsa rAjAnaM yuddhAya mahate dvijaH // 71 / gadAvidyunmahAraudraH saMgrAmajalado mahAn / / 9 ... sa saMnaddho mahAbAhurAcAryeNa mahAtmanA / bhAradvAjAnilodbhUtaH zaradhArAsahasravAn / rathAnAM ca sahasreNa trigartAnAM prahAriNAm // 72 abhyavarSanmahAraudraH pANDusenAgnimuddhatam // 10 tathA dantisahasreNa mattAnAM vIryazAlinAm / samudramiva dharmAnte vivAndhoro mahAnilaH / azvAnAmayutenaiva tathAnyaizca mahArathaiH / / 73 vyakSobhayadanIkAni pANDavAnAM dvijottamaH // 11 vRtaH prAyAnmahAbAhurarjunasya rathaM prati / te'pi sarvaprayatnena droNameva samAdravan / nAnAvAditraghoSeNa yathA vairocanistathA // 74 bibhitsanto mahAsetuM vAryoghAH prabalA iva // 12 tataH zabdo mahAnAsItsainyAnAM tava bhArata / vArayAmAsa tAndroNo jalaughAnacalo yathA / agAdhaM prasthitaM dRSTvA samudramiva kauravam // 75 pANDavAnsamare kruddhAnpAJcAlAMzca sakekayAn // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi athApare'pi rAjAnaH parAvRtya samantataH / ekonasaptatitamo'dhyAyaH // 69 // mahAbalA raNe zUrAH pAJcAlAnanvavArayan // 14 70 tato raNe naravyAghraH pArSataH pANDavaiH saha / saMjaya uvAca / .saMjaghAnAsakRdroNaM bibhitsurarivAhinIm // 15 praSiSTayormahArAja paarthvaarssnneyyostdaa|| yathaiva zaravarSANi droNo varSati pArSate / - 1440 - Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 70. 16 ] droNaparva [7. 70.46 tathaiva zaravarSANi dhRSTadyumno'bhyavarSata // 16 babhrAma pArSataM sainyaM tatra tatraiva bhArata // 31 sanistriMzapurovAtaH zaktiprAsaSTiMsaMvRtaH / tathaiva pArSatenApi kAlyamAnaM balaM tava / jyAvidyuccApasaMhAdo dhRSTadyumnabalAhakaH // 17 abhavatsarvato dIptaM zuSkaM vanamivAgninA // 32 zaradhArAzmavarSANi vyasRjatsarvatodizam / vadhyamAneSu sainyeSu droNapArSatasAyakaiH / nighnanrathavarAzvaughAMzchAdayAmAsa vAhinIm / / 18 tyaktvA prANAnparaM zaktyA prAyudhyanta sma sainikaaH|| yaM yamArchaccharaioNaH pANDavAnAM rathavrajam / tAvakAnAM pareSAM ca yudhyatAM bharatarSabha / tatastataH zarairdoNamapAkarSata pArSataH // 19 / nAsItkazcinmahArAja yo'tyAkSItsaMyugaM bhyaat||34 tathA tu yatamAnasya droNasya yudhi bhArata / bhImasenaM tu kaunteyaM sodaryAH paryavArayan / dhRSTadyumnaM samAsAdya tridhA sainyamabhidyata // 20 viviMzatizcitraseno vikarNazca mahArathaH // 35 bhojameke nyavartanta jalasaMdhamathApare / vindAnuvindAvAvantyau kSemadhUrtizca vIryavAn / pANDavairhanyamAnAzca droNamevApare'vrajan // 21 trayANAM tava putrANAM traya evAnuyAyinaH // 36 sainyAnyaghaTayadyAni droNastu rathinAM vrH|| bAhrIkarAjastejasvI kulaputro mahArathaH / vyadhamaccApi tAnyasya dhRSTadyumno mahArathaH // 22 sahasenaH sahAmAtyo draupadeyAnavArayat // 37 dhArtarASTrAstridhAbhUtA vadhyante paannddusRnyjyaiH|| zaibyo govAsano rAjA yodhairdshshtaavraiH| agopAH pazavo'raNye bahubhiH zvApadairiva // 23 kAzyasyAbhibhuvaH putraM parAkrAntamavArayat // 38 kAlaH saMgrasate yodhAndhRSTadyumnena mohitAn / ajAtazatru kaunteyaM jvalantamiva pAvakam / saMgrAme tumule tasminniti saMmenire janAH // 24 madrANAmIzvaraH zalyo rAjA rAjAnamAvRNot // 39 kunRpasya yathA rASTraM durbhikSavyAdhitaskaraiH / duHzAsanastvavasthApya svamanIkamamarSaNaH / drAvyate tadvadApannA pANDavaistava vAhinI // 25 sAtyaki prayayau kruddhaH zUro rathavaraM yudhi // 40 arkarazmiprabhinneSu zastreSu kavaceSu c| svakenAhamanIkena saMnaddhakavacAvRtaH / caDhUMSi pratihanyante sainyena rajasA tathA // 26 catuHzatairmaheSvAsaizcekitAnamavArayam // 41 . tridhAbhUteSu sainyeSu vadhyamAneSu pANDavaiH / zakunistu sahAnIko mAdrIputramavArayat / . amarSitastato droNaH pAJcAlAnvyadhamaccharaiH // 27 gAndhArakaiH saptazataizcApazaktizarAsibhiH // 42 mRdgatastAnyanIkAni nighnatazcApi sAyakaiH / vindAnuvindAvAvantyau virATaM matsyamArchatAm / babhUva rUpaM droNasya kAlAgneriva dIpyataH // 28 prANAMstyaktvA maheSvAsau mitrArthe'bhyudyatau yudhi / rathaM nAgaM hayaM cApi pattinazca vizAM pate / / zikhaNDinaM yAjJaseni rundhAnamaparAjitam / . ekaikeneSuNA saMkhye nirbibheda mahArathaH // 29 . bAhnikaH pratisaMyattaH parAkrAntamavArayat // 44 . pANDavAnAM tu sainyeSu nAsti kazcitsa bhaart|| dhRSTadyumnaM ca pAzcAlyaM krUraiH sArdhaM prabhadrakaiH / dadhAra yo raNe bANAndroNacApacyutAzitAn // 30 AvantyaH saha sauvIraiH kruddharUpamavArayat // 45 tatpacyamAnamarkeNa dronnsaayktaapitm| ghaTotkacaM tathA zUraM rAkSasaM karayodhinam / ma.bhA. 181 -1441 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 70. 46] mahAbhArate [7. 71. 28 alAyudho'dravattUrNaM kruddhamAyAntamAhave // 46 AjaghAna bhRzaM kruddho navabhinataparvabhiH // 8 alambusaM rAkSasendraM kuntibhojo mahArathaH / tadyuddhamabhavaddhoraM zarazaktisamAkulam / sainyena mahatA yuktaH kruddharUpamavArayat // 47 bhIrUNAM trAsajananaM zUrANAM harSavardhanam // 9 saindhavaH pRSThatastvAsItsarvasainyasya bhArata / tAbhyAM tatra zarairmuktairantarikSaM dizastathA / . rakSitaH parameSvAsaH kRpaprabhRtibhI rathaiH // 48 abhavatsaMvRtaM sarvaM na prAjJAyata kiMcana // 10 tasyAstAM cakrarakSau dvau saindhavasya bRhattamau / zaibyo govAsano yuddhe kAzyaputraM mahAratham / drauNirdakSiNato rAjansUtaputrazca vAmataH // 49 sasainyo yodhayAmAsa gajaH pratigajaM yathA // 11 pRSThagopAstu tasyAsansaumadattipurogamAH / bAhrIkarAjaH saMrabdho draupadeyAnmahArathAn / kRpazca vRSasenazca zalaH zalyazca durjayaH // 50 manaH paJcendriyANIva zuzubhe yodhayanraNe // 12 nItimanto maheSvAsAH sarve yuddhavizAradAH / ayodhayaMste ca bhRzaM taM zaraudhaiH samantataH / saindhavasya vidhAyaivaM rakSAM yuyudhire tadA // 51 indriyArthA yathA dehaM zazvaddehabhRtAM vara // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi vArSNeyaM sAtyakiM yuddhe putro duHzAsanastava / saptatitamo'dhyAyaH // 7 // Ajaghne sAyakaistIkSNairnavaminataparvabhiH // 14 so'tividdho balavatA maheSvAsena dhanvinA / saMjaya uvAca / ISanmUrchA jagAmAzu sAtyakiH satyavikramaH // 15 rAjansaMgrAmamAzcarya zRNu kIrtayato mama / samAzvastastu vArSNeyastava putraM mahAratham / . kurUNAM pANDavAnAM ca yathA yuddhamavartata // 1 / vivyAdha dazabhistUrNaM sAyakaiH kaGkapatribhiH // 16 bhAradvAjaM samAsAdya vyUhasya pramukhe sthitam / tAvanyonyaM dRDhaM viddhaavnyonyshrviksstau| . ayodhayanraNe pArthA droNAnIkaM bibhitsavaH // 2 rejatuH samare rAjanpuSpitAviva kiMzukau // 17 rakSamANaH svakaM vyUhaM droNasyApi ca sainikAH / alambusastu saMkruddhaH kuntibhojazarArditaH / ayodhayanraNe pArthAnprArthayanto mahadyazaH // 3 azobhata paraM lakSmyA puSpADhya iva kiMzukaH // 18 vindAnuvindAvAvantyau virATaM dazabhiH zaraiH / kuntibhojaM tato rakSo viddhA bahubhirAyasaiH / AjanatuH susaMkruddhau tava putrahitaiSiNau // 4 anadadvairavaM nAdaM vAhinyAH pramukha tava // 19 virATazca mahArAja tAvubhau samare sthitau / / tatastau samare zUrau yodhayantau parasparam / parAkrAntau parAkramya yodhayAmAsa sAnugau // 5 dadRzuH sarvabhUtAni zakrajambhau yathA purA // 20 teSAM yuddhaM samabhavadAruNaM zoNitodakam / zakuni rabhasaM yuddhe kRtavairaM ca bhArata / siMhasya dvipamukhyAbhyAM prabhinnAbhyAM yathA vane // 6 mAdrIputrau ca saMrabdhau zarairardayatAM mRdhe // 21 bAhrIkaM rabhasaM yuddhe yAjJasenirmahAbalaH / tanmUlaH sa mahArAja prAvartata janakSayaH / Ajaghne vizikhaistIkSNai|raimarmAsthibhedibhiH // 7 tvayA saMjanito'tyarthaM karNena ca vivardhitaH // 22 bAhIko yAjJaseni tu hemapuGkhaH zilAzitaiH / uddhRkSitazca putreNa tava krodhahutAzanaH / -1442 - Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.71. 28 ] droNaparva [7. 72. 20 ya imAM pRthivIM rAjandagdhuM sarvAM samudyataH // 23 / dvaMdvIbhUteSu sainyeSu yudhyamAneSvabhItavat // 5 . zakuniH pANDuputrAbhyAM kRtaH sa vimukhaH shraiH| - droNaH pAzcAlaputreNa balI balavatA saha / nAbhyajAnata kartavyaM yudhi kiMcitparAkramam // 24 / vicikSepa pRSatkaughAMstadadbhutamivAbhavat // 6 . vimukhaM cainamAlokya mAdrIputrau mhaarthau| puNDarIkavanAnIva vidhvastAni samantataH / vavarSatuH punarbANairyathA meghau mahAgirim // 25 / cakrAte droNapAzcAlyau nRNAM zIrSANyanekazaH // 7 sa vadhyamAno bahubhiH zaraiH saMnataparvabhiH / vinikIrNAni vIrANAmanIkeSu samantataH / saMprAyAjavanairazcaioNAnIkAya saubalaH // 26 vastrAbharaNazastrANi dhvajavarmAyudhAni ca // 8 ghaTotkacastathA zUraM rAkSasaM tamalAyudham / tapanIyavicitrAGgAH saMsiktA rudhireNa ca / abhyayAdrabhasaM yuddhe vegamAsthAya madhyamam / / 27 saMsaktA iva dRzyante meghasaMghAH savidyutaH // 9 . tayoryuddhaM mahArAja citrarUpamivAbhavat / kuJjarAzvanarAnsaMkhye pAtayantaH patatribhiH / yAdRzaM hi purA vRttaM rAmarAvaNayormadhe // 28 tAlamAtrANi cApAni vikarSanto mahArathAH // 10 tato yudhiSThiro rAjA mdrraajaanmaahve| asicarmANi cApAni zirAMsi kavacAni ca / viddhA pazcAzatA bANaiH punarvivyAdha sptbhiH||29 viprakIryanta zUrANAM saMprahAre mahAtmanAm // 11 tataH pravavRte yuddhaM tayoratyadbhutaM nRp| utthitAnyagaNeyAni kabandhAni samantataH / yathA pUrva mahAddhaM zambarAmararAjayoH // 30 adRzyanta mahArAja tasminparamasaMkule // 12 . viviMzatizcitraseno vikarNazca tavAtmajaH / gRdhrAH kaGkA vaDAH zyenA vAyasA jambukAstathA / ayodhayanbhImasenaM mahatyA senayA vRtAH // 31 bahavaH pizitAzAzca tatrAdRzyanta mAriSa // 13 : iti zrImahAbhArate droNaparvaNi bhakSayantaH sma mAMsAni pibantazcApi zoNitam / ekasaptatitamo'dhyAyaH // 71 // vilumpantaH sma kezAMzca majjAzca bahudhA nRp||14. ___72 AkarSantaH zarIrANi shriiraavyvaaNstthaa| . . saMjaya uvAca / narAzvagajasaMghAnAM zirAMsi ca tatastataH // 15 tathA tasminpravRtte tu saMgrAme lomhrssnne|| kRtAstrA raNadIkSAbhirdIkSitAH zaradhAriNaH / .. kauraveyAMtridhAbhUtAnpANDavAH samupAdravan // 1 raNe jayaM prArthayanto bhRzaM yuyudhire tadA // 16 jalasaMdhaM mahAbAhurbhImaseno nyavArayat / asimArgAnbahuvidhAnvicerustAvakA raNe / yudhiSThiraH sahAnIkaH kRtavarmANamAhave // 2 . RSTibhiH zaktibhiH prAsaiH zUlatomarapaTTizaiH // 17 kirantaM zaravarSANi rocamAna ivAMzumAn / . gadAbhiH paridhaizcAnye vyAyudhAzca bhujairapi / dhRSTadyumno mahArAja droNamabhyadravadraNe // 3 anyonyaM jagnire kruddhA yuddharaGgagatA narAH // 18 tataH pravavRtte yuddhaM tvaratAM sarvadhanvinAm / rathino rathibhiH sArdhamazvArohAzca sAdibhiH / kurUNAM somakAnAM ca saMkruddhAnAM parasparam // 4 . | mAtaGgA varamAtaGgaiH padAtAzca padAtibhiH // 19 saMkSaye tu tathA bhUte vartamAne mhaabhye| kSIbA ivAnye conmattA raGgeSviva ca caarnnaaH| - 1443 - Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 72. 20] mahAbhArata [7.73. 12 uccukruzustathAnyonyaM jaghnuranyonyamAhave // 20 tataH sarve rathAstUrNaM pAJcAlA jayagRddhinaH / vartamAne tathA yuddhe nirmaryAde vizAM pate / sAtvatAbhisRte droNe dhRSTadyumnamamocayan // 35 : dhRSTadyumno hayAnazvairdoNasya vyatyamizrayat // 21 . ___ iti zrImahAbhArate droNaparvaNi te hayAH sAdhvazobhanta vimizrA vaatrNhsH| dvisaptatitamo'dhyAyaH // 72 // . pArAvatasavarNAzca raktazoNAzca sNyuge| hayAH zuzubhire rAjanmeghA iva savidyutaH // 22 dhRtarASTra uvAca / dhRSTadyumnazca saMprekSya droNamabhyAzamAgatam / bANe tasminnikRtte tu dhRSTadyumne ca mokSite / / asicarmAdade vIro dhanurutsRjya bhArata // 23 tena vRSNipravIreNa yuyudhAnena saMjaya // 1 .. cikIrSurduSkaraM karma pArSataH paravIrahA / amarSito maheSvAsaH sarvazastrabhRtAM varaH / ISayA samatikramya droNasya rathamAvizat / / 24 naravyAghraH zineH pautre droNaH kimakarodyudhiH // 2 atiSThadyugamadhye sa yugasanahaneSu ca / saMjaya uvAca / jaghAnArdheSu cAzvAnAM tatsainyAnyabhyapUjayan // 25 saMpradrutaH krodhaviSo vyAditAsyazarAsanaH / / khaDgana caratastasya zoNAzvAnadhitiSThataH / . tIkSNadhAreSudazanaH zitanArAcadaMSTravAn // 3 na dadarzAntaraM droNastadadbhutamivAbhavat // 26 saMrambhAmarSatAmrAkSo mahAhiriva niHzvasan / yathA zyenasya patanaM vaneSvAmiSagRddhinaH / naravIrapramuditaiH zoNairazvairmahAjavaiH // 4 tathaivAsIdabhIsArastasya droNaM jighAMsataH // 27 utpatadbhirivAkAzaM kramadbhiriva sarvataH / tataH zarazatenAsya zatacandraM samAkSipat / rukmapuGkhAzarAnasyanyuyudhAnamupAdravat // 5 droNo drupadaputrasya khaDgaM ca dazabhiH zaraiH // 28 zarapAtamahAvarSaM rathaghoSabalAhakam / hayAMzcaiva catuHSaSTyA zarANAM jnnivaanblii| kArmukAkarSavikSiptaM nArAcabahuvidyutam // 6 dhvajaM chatraM ca bhallAbhyAM tathobhI pANisArathI // zaktikhaDgAzanidharaM krodhavegasamutthitam / athAsmai tvarito bANamaparaM jIvitAntakam / droNameghamanAvArya hayamArutacoditam // 7 'AkarNapUrNa cikSepa vajraM vajradharo yathA // 30 dRSTvaivAbhipatantaM taM zUraH parapuraMjayaH / / taM caturdazabhirbANairvANaM ciccheda sAtyakiH / uvAca sUtaM zaineyaH prahasanyuddhadurmadaH // 8 prastamAcAryamukhyena dhRSTadyumnamamocayat / / 31 / / etaM vai brAhmaNaM krUraM svakarmaNyanavasthitam / siMheneva mRgaM grastaM narasiMhena mAriSa / AzrayaM dhArtarASTrasya rAjJo duHkhabhayAvaham // 9 droNena mocayAmAsa pAJcAlyaM zinipuMgavaH // 32 / zIghraM prajavitairazvaiH pratyudyAhi prahRSTavat / sAtyakiM prekSya goptAraM pAzcAlyasya mahAhave / AcArya rAjaputrANAM satataM zUramAninam / / 10 zarANAM tvarito droNaH SaDviMzatyA samarpayat // 33 / tato rajatasaMkAzA mAdhavasya hayottamAH / tato droNaM zineH pautro asantamiva sRJjayAn / droNasyAbhimukhAH zIghramagacchanvAtaraMhasaH // 11 pratyavidhyacchitairbANaiH SaDviMzatyA stanAntare // 34 / iSujAlAvRtaM ghoramandhakAramanantaram / . - 1444 - Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.13. 121 droNaparva - [7. 73. 42 anAdhRSyamivAnyeSAM zUrANAmabhavattadA // 12 gajAnAM kumbhamAlAbhirdantaveSTaizca bhArata // 27 tataH shiighraastrvidussoyonnsaatvtyostdaa / sabalAkAH sakhadyotAH sairaavtshthdaaH| nAntaraM zaravRSTInAM dRzyate narasiMhayoH // 13 adRzyantoSNaparyAye meghAnAmiva vAgurAH // 28 iSUNAM saMnipAtena zabdo dhArAbhighAtajaH / apazyannasmadIyAzca te ca yaudhiSThirAH sthitAH / zuzruve zakramuktAnAmazanInAmiva svanaH // 14 tayuddhaM yuyudhAnasya droNasya ca mahAtmanaH // 29 nArAcairatividdhAnAM zarANAM rUpamAbabhau / vimAnAgragatA devA brahmazakrapurogamAH / AzIviSavidaSTAnAM sarpANAmiva bhArata / / 15 siddhacAraNasaMghAzca vidyAdharamahoragAH // 30 tayormyAtalanirghoSo vyazrUyata sudAruNaH / gatapratyAgatAkSepaizcitraiH zastravighAtibhiH / ajasraM zailazRGgANAM vaneNAhanyatAmiva // 16 vividhairvismayaM jagmustayoH puruSasiMhayoH // 31 ubhayostau rathau rAjaste cAzvAstau ca saarthii| hastalAghavamastreSu darzayantau mhaablau| rukmapukaiH zaraizchannAzcitrarUpA babhustadA / / 17 anyonyaM samavidhyetAM zaraistau droNasAtyakI // 32 nirmalAnAmajihmAnAM nArAcAnAM vizAM pate / tato droNasya dAzArhaH zarAMzciccheda saMyuge / nirmuktAzIviSAbhAnAM saMpAto'bhUtsudAruNaH / / 18 patribhiH sudRDharAzu dhanuzcaiva mahAdyute // 33 ubhayoH patite chatre tathaiva patitau dhvajau / nimeSAntaramAtreNa bhAradvAjo'paraM dhanuH / ubhau rudhirasiktAGgAvubhau ca vijayaiSiNI // 19 sajyaM cakAra taccAzu cicchedAsya sa sAtyakiH // 34 sravadbhiH zoNitaM gAtraiH pramutAviva vaarnnau|| tatastvaranpunardoNo dhanurhasto vyatiSThata / anyonyamabhividhyetA jIvitAntakaraiH zaraiH / / 20 sajyaM sajyaM punazcAsya ciccheda nizitaiH shraiH|| garjitotkruSTasaMnAdAH shngkhdundubhinisvnaaH| tato'sya saMyuge droNo dRSTvA karmAtimAnuSam / upAramanmahArAja vyAjahAra na kazcana / / 21 yuyudhAnasya rAjendra manasedamacintayat // 36 tUSNIbhUtAnyanIkAni yodhA yuddhAdupAraman / etadasrabalaM rAme kArtavIrye dhanaMjaye / dadRze dvairathaM tAbhyAM jAtakautUhalo janaH / / 22 / bhISme ca puruSavyAghra yadidaM sAtvatAM vare // 37 rathino hastiyantAro hayArohAH padAtayaH / taM cAsya manasA droNaH pUjayAmAsa vikramam / avaikSantAcalaitraiH parivArya ratharSabhau // 23 lAghavaM vAsavasyeva saMprekSya dvijasattamaH // 38 hassyanIkAnyatiSThanta tathAnIkAni vAjinAm / tutoSAstravidAM zreSThastathA devAH savAsavAH / tathaiva rathavAhinyaH prativyUhya vyavasthitAH // 24 na tAmAlakSayAmAsurlaghutAM zIghrakAriNaH // 39 muktAvidrumacitraizca mnnikaashcnbhuussitaiH| devAzca yuyudhAnasya gandharvAzca vizAM pate / dhvajairAbharaNaizcitraiH kavacaizca hiraNmayaiH / / 25 siddhacAraNasaMghAzca viduoNasya karma tat // 40 vaijayantIpatAkAbhiH paristomAGgakambalaiH / tato'nyaddhanurAdAya droNaH kSatriyamardanaH / vimalairnizitaiH zastrairhayAnAM ca prakIrNakaiH // 26 astrairatravidAM zreSTho yodhayAmAsa bhArata // 41 jAtarUpamayIbhizca rAjatIbhizca mUrdhasu / / tasyAstrANyatramAyAbhiH pratihanya sa sAtyakiH / . -1445 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 73.42] mahAbhArate [7. 74. 11 jaghAna nizitairbANaistadadbhutamivAbhavat // 42 bhajyatAM jayatAM caiva jagAma tadahaH zanaiH // 2 // tasyAtimAnuSaM karma dRSTvAnyairasamaM raNe / tathA teSu viSakteSu sainyeSu jayagRddhiSu / yuktaM yogena yogajJAstAvakAH samapUjayan // 43 arjuno vAsudevazca saindhavAyaiva jagmatuH // 3 . yadastramasyati droNastadevAsyati sAtyakiH / rathamArgapramANaM tu kaunteyo nizitaiH shraiH| tamAcAryo'pyasaMbhrAnto'yodhayacchatrutApanaH // 44 cakAra tatra panthAnaM yayau yena janArdanaH // 4 tataH kruddho mahArAja dhanurvedasya pAragaH / yatra yatra ratho yAti pANDavasya mahAtmanaH / vadhAya yuyudhAnasya divyamastramudairayat // 45 tatra tatraiva dIryante senAstava vizAM pate // 5 tadAneyaM mahAghoraM ripunamupalakSya saH / rathazikSAM tu dAzArho darzayAmAsa vIryavAn / astraM divyaM maheSvAso vAruNaM samudairayat // 46 uttamAdhamamadhyAni maNDalAni vidarzayan // 6 hAhAkAro mahAnAsIdRSTvA divyaastrdhaarinnau| te tu nAmAGkitAH pItAH kAlajvalanasaMnibhAH / na vicerustadAkAze bhUtAnyAkAzagAnyapi // 47 snAyunaddhAH suparvANaH pRthavo dIrghagAminaH // 7 asne te vAruNAgneye tAbhyAM bANasamAhite / vaiNavAyasmayazarAH svAyatA vividhAnanAH / na tAvadabhiSajyete vyAvartadatha bhAskaraH // 48 rudhiraM patagaiH sArdhaM prANinAM papurAhave // 88 tato yudhiSThiro rAjA bhImasenazca paannddvH| . rathasthitaH krozamAtre yAnasyatyarjunaH zarAn / nakulaH sahadevazca paryarakSanta sAtyakim // 49 rathe krozamatikrAnte tasya te ghnanti zAtravAn // / dhRSTadyamnamukhaiH sArdhaM virATazca sakekayaH / tArkSyamArutaraMhobhirvAjibhiH sAdhuvAhibhiH / matsyAH zAlveyasenAzca droNamAjagmuraJjasA // 50 tathAgacchaddhRSIkezaH kRtsnaM vismApayaJjagat // 1 // duHzAsanaM puraskRtya rAjaputrAH sahasrazaH / na tathA gacchati rathastapanasya vizAM pate / droNamabhyupapadyanta sapatnaiH parivAritam // 51 nendrasya na ca rudrasya nApi vaizravaNasya ca // 11 tato yuddhamabhUdrAjaMstava teSAM ca dhanvinAm / nAnyasya samare rAjanagatapUrvastathA rthH|| rajasA saMvRte loke zarajAlasamAvRte // 52 yathA yayAvarjunasya manobhiprAyazIghragaH // 12 sarvamAvignamabhavanna prAjJAyata kiMcana / pravizya tu raNe rAjankezavaH paravIrahA / sainyena rajasA dhvaste nirmaryAdamavartata // 53 senAmadhye hayAMstUrNaM codayAmAsa bhArata // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tatastasya rathaughasya madhyaM prApya hayottamAH / trisaptatitamo'dhyAyaH // 73 // kRcchreNa rathamUhustaM kSutpipAsAzramAnvitAH // 14 74 kSatAzca bahubhiH zastraiyuddhazauNDairanekazaH / saMjaya uvaac| maNDalAni vicitrANi viceruste muhurmuhuH // 15 parivartamAne tvAditye tatra sUryasya razmibhiH / / hatAnAM vAjinAgAnAM rathAnAM ca naraiH saha / rajasA kIryamANAzca mandIbhUtAzca sainikAH // 1 upariSTAdatikrAntAH zailAbhAnAM shsrshH|| 16 tiSThatAM yudhyamAnAnAM punarAvartatAmapi / etasminnantare vIrAvAvantyau bhrAtarau nRp| -1446 - Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 74. 17] droNaparva [7. 74. 46 sahasenau samAItAM pANDavaM klAntavAhanam // 17 vibabhau jaladAnbhittvA divAkara ivoditaH // 32 tAvarjunaM catuHSaSTyA saptatyA ca janArdanam / taM dRSTvA kuravastrastAH prahRSTAzcAbhavanpunaH / zarANAM ca zatenAzvAnavidhyetAM mudAnvitau // 18 abhyavarSastadA pArthaM samantAdbharatarSabha // 33 tAvarjuno mahArAja navabhinataparvabhiH / zrAntaM cainaM samAlakSya jJAtvA dUre ca saindhavam / AjaghAna raNe kruddho marmajJo marmabhedibhiH // 19 / siMhanAdena mahatA sarvataH paryavArayan // 34 tatastau tu zaraugheNa bIbhatsuM sahakezavam / tAMstu dRSTvA susaMrabdhAnutsmayanpuruSarSabhaH / AcchAdayetAM saMrabdhau siMhanAdaM ca nedatuH // 20 / zanakairiva dAzArhamarjuno vAkyamabravIt // 35 tayostu dhanuSI citre bhallAbhyAM zvetavAhanaH / zarArditAzca glAnAzca hayA dUre ca saindhavaH / / ciccheda samare tUrNa dhvajau ca kanakojvalau // 21 kimihAnantaraM kAryaM jyAyiSThaM tava rocate // 36 athAnye dhanuSI rAjanpragRhya samare tdaa| brUhi kRSNa yathAtattvaM tvaM hi prAjJatamaH sdaa| pANDavaM bhRzasaMkruddhAvardayAmAsatuH zaraiH // 22 bhavannetrA raNe zatrUnvijeSyantIha pANDavAH // 37 tayostu bhRzasaMkruddhaH zarAbhyAM pANDunandanaH / mama tvanantaraM kRtyaM yadvai tatsaMnibodha me / ciccheda dhanuSI tUrNaM bhUya eva dhanaMjayaH // 23 hayAnvimucya hi sukhaM vizalyAnkuru mAdhava // 38 tathAnyairvizikhaistUrNaM hemapukhaiH shilaashitaiH|| evamuktastu pArthena kezavaH pratyuvAca tam / jaghAnAzvAnsapadAtAMstathobhau pANisArathI // 24 mamApyetanmataM pArtha yadidaM te prabhASitam // 39 jyeSThasya ca ziraH kAyAkSurapreNa nykRntt| . . arjuna uvaac| .. sa papAta hataH pRthavyAM vAtarugNa iva drumaH / / 25 ahamAvArayiSyAmi sarvasainyAni kezava / vindaM tu nihataM dRSTvA anuvindaH pratApavAn / tvamapyatra yathAnyAyaM kuru kAryamanantaram // 40 hatAzvaM rathamutsRjya gadAM gRhya mahAbalaH // 26 - saMjaya uvAca / abhyadravata saMgrAme. bhrAturvadhamanusmaran / so'vatIrya rathopasthAdasaMbhrAnto dhanaMjayaH / gadayA gadinAM zreSTho nRtyanniva mahArathaH / / 27 gANDIvaM dhanurAdAya tasthau giririvAcalaH // 41 anuvindastu gadayA lalATe madhusUdanam / tamabhyadhAvankrozantaH kSatriyA jayakAGgiNaH / spRSTvA nAkampayatkruddho mainAkamiva parvatam // 28 idaM chidramiti jJAtvA dharaNIsthaM dhanaMjayam // 42 tasyArjunaH zaraiH SaDbhiIvAM pAdau bhujau ziraH / tamekaM rathavaMzena mahatA paryavArayan / nicakarta sa saMchinnaH papAtAdricayo yathA // 29 vikarSantazca cApAni visRjantazca sAyakAn // 43 tatastau nihatau dRSTvA tayo raajnpdaanugaaH| . astrANi ca vicitrANi kruddhAstatra vyadarzayan / abhyadravanta saMkruddhAH kirantaH zatazaH zarAn // 30 chAdayantaH zaraiH pArthaM meghA iva divAkaram // 44 tAnarjunaH zaraistUrNaM nihatya bhrtrssbh| abhyadravanta vegena kSatriyAH kSatriyarSabham / vyarocata yathA vahnivaM dagdhvA himAtyaye // 31 rathasiMha rathodArAH siMhaM mattA iva dvipAH // 45 tayoH senAmatikramya kRcchrAnniryAddhanaMjayaH / / tatra pArthasya bhujayormahadbalamadRzyata / -.1447 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.74. 46 ] mahAbhArate [7. 75. 16 yatkruddho bahulAH senAH sarvataH samavArayat // 46 / nivArite dviSatsainye kRte ca zaravezmani // 1 akhairanANi saMvArya dviSatAM sarvato vibhuH / vAsudevo rathAttarNamavatIrya mahAdyutiH / iSubhirbahubhistUrNaM sarvAneva samAvRNot // 47 mocayAmAsa turagAnvitunnAnkaGkapatribhiH // 2 tatrAntarikSe bANAnAM pragADhAnAM vizAM pte| .. adRSTapUrvaM tadRSTvA siMhanAdo mahAnabhUt / / saMgharSeNa mahArciSmAnpAvakaH samajAyata // 48 siddhacAraNasaMghAnAM sainikAnAM ca sarvazaH / / 3 tatra tatra maheSvAsaiH zvasadbhiH zoNitokSitaiH / padAtinaM tu kaunteyaM yudhyamAnaM nrrssbhaaH| hayai gaizca saMbhinnairnadadbhizcArikarzanaiH // 49 nAzaknuvanvArayituM tadadbhutamivAbhavat // 4 . saMrabdhaizcAribhirvaraiH prArthayadbhirjayaM mRdhe| Apatatsu rathaugheSu prabhUtagajavAjiSu / ekasthairbahubhiH kruddhairUSmeva samajAyata // 50 nAsaMbhramattadA pArthastadasya puruSAnati / / 5 zaromiNaM dhvajAvartaM nAganakaM duratyayam / vyasRjanta zaraughAMste pANDavaM prati pArthivAH / padAtimatsyakalilaM zaGkhadundubhinisvanam // 51 na cAvyathata dharmAtmA vAsaviH paravIrahA // 6 asaMkhyeyamapAraM ca rajo''bhIlamatIva c| sa tAni zarajAlAni gadAH prAsAMzca vIryavAn / uSNISakamaThacchannaM patAkAphenamAlinam // 52 AgatAnagrasatpArthaH saritaH sAgaro yathA // 7 rathasAgaramakSobhyaM mAtaGgAGgazilAcitam / astravegena mahatA pArtho bAhabalena c| velAbhUtastadA pArthaH patribhiH samavArayat // 53 sarveSAM pArthivendrANAmagrasattAzarottamAn // 8 tato janArdanaH saMkhye priyaM puruSasattamam / tattu pArthasya vikrAntaM vAsudevasya cobhayoH / asaMbhrAnto mahAbAhurarjunaM vAkyamabravIt // 54 apUjayanmahArAja kauravAH paramAdbhutam // 9 / udapAnamihAzvAnAM nAlamasti raNe'rjuna / kimadbhutataraM loke bhavitApyatha vApyabhUt / . parIpsante jalaM ceme peyaM na tvavagAhanam // 55 yadazvAnpArthagovindau mocayAmAsatU raNe // 10 idamastItyasaMbhrAnto bruvannastreNa medinIm / bhayaM vipulamasmAsu tAvadhattAM narottamau / abhihatyArjunazcake vAjipAnaM saraH zubham / / 56. tejo vidadhatuzcograM visrabdhau raNamUrdhani // 11 zaravaMzaM zarasthUNaM zarAcchAdanamadbhutam / athotsmayanhaSIkeza: strImadhya iva bhaart|| zaravezmAkarotpArthastvaSTevAdbhutakarmakRt // 57 arjunena kRte saMkhye zaragarbhagRhe tadA // 12 tataH prahasya govindaH sAdhu sAdhvityathAbravIt / upAvartayadavyagrastAnazvAnpuSkarekSaNaH / zaravezmani pArthena kRte tasminmahAraNe // 58 miSatAM sarvasainyAnAM tvadIyAnAM vizAM pate // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi teSAM zramaM ca glAniM ca vepathu vamathu vraNAn / catuHsaptatitamo'dhyAyaH // 74 // sarvaM vyapAnudatkRSNaH kuzalo hyazvakarmaNi // 14 75 zalyAnuddhRtya pANibhyAM parimRjya ca tAnhayAn / saMjaya uvAca / upAvRtya yathAnyAyaM pAyayAmAsa vAri sH|| 15 salile janite tasminkaunteyena mhaatmnaa| sa tAlla~bdhodakAnnAtAJjagdhAnnAnvigataklamAna / - 1448 - Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 75. 16 ] droNaparva [7.76.8 gaNapata 76 yojayAmAsa saMhRSTaH punareva rathottame // 16 / balAkavarNAndAzArhaH pAJcajanya vyanAdayat // 31 sa taM rathavaraM zauriH sarvazastrabhRtAM varaH / kaunteyenAgrataH sRSTA nyapatanpRSThataH zarAH / samAsthAya mahAtejAH sArjunaH prayayau drutam // 17 tUrNAttUrNataraM hyazvAste'vahanvAtaraMhasaH // 32 rathaM rathavarasyAjau yuktaM labdhodakairhayaiH / vAtodbhutapatAkAntaM rathaM jaladanisvanam / dRSTvA kurubalazreSThAH punarvimanaso'bhavan // 18 . ghoraM kapidhvajaM dRSTvA viSaNNA rathino'bhavan // 33 viniHzvasantaste rAjanbhagnadaMSTrA ivoragAH / . divAkare'tha rajasA sarvataH saMvRte bhRzam / dhigaho dhiggataH pArthaH kRSNazcetyabruvanpRthak // 19 zarArtAzca raNe yodhA na kRSNau zekurIkSitum // 34 sarvakSatrasya miSato rathenaikena dNshitau| 'tato nRpatayaH kruddhAH parivatrurdhanaMjayam / bAlakrIDanakeneva kadarthIkRtya no balam // 20.. kSatriyA bahavazcAnye jayadrathavadhaiSiNam // 35 krozatAM yatamAnAnAmasaMsaktau prNtpau| apanIyatsu zalyeSu dhiSThitaM puruSarSabham / darzayitvAtmano vIryaM prayAtau sarvarAjasu // 21 duryodhanastvagAtpArthaM tvaramANo mahAhave // 36 tau prayAtI punadRSTvA tadAnye sainikAbruvan / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tvaradhvaM kuravaH sarve vadhe kRSNakirITinoH // 22 paJcasaptatitamo'dhyAyaH // 75 // rathaM yuktvA hi dAzArho miSatAM sarvadhanvinAm / jayadrathAya yAtyeSa kada kRtya no raNe // 23 saMjaya uvAca / tatra kecinmitho rAjansamabhASanta bhUmipAH / sraMsanta iva majAnastAvakAnAM bhayAnapa / adRSTapUrvaM saMgrAme tadRSTvA mahadadbhutam // 24 tau dRSTvA samatikrAntau vAsudevadhanaMjayau // 1 sarvasainyAni rAjA ca dhRtarASTro'tyayaM gataH / sarve tu pratisaMrabdhA hrImantaH sattvacoditAH / duryodhanAparAdhena kSatraM kRtsnA ca medinI / / 25 sthirIbhUtA mahAtmAnaH pratyagacchandhanaMjayam // 2 vilayaM samanuprAptA tacca rAjA na budhyte| . ye gatAH pANDavaM yuddhe krodhAmarSasamanvitAH / ityevaM kSatriyAstatra bruvantyanye ca bhArata // 26 te'dyApi na nivartante sindhavaH sAgarAdiva // 3 sindhurAjasya yatkRtyaM gatasya yamasAdanam / asantastu nyavartanta vedebhya iva nAstikAH / tatkarotu vRthAdRSTirdhArtarASTro'nupAyavit // 27 / narakaM bhajamAnAste pratyapadyanta kilbiSam // 4 tataH zIghrataraM prAyAtpANDavaH saindhavaM prati / tAvatItya rathAnIkaM vimuktau purussrssbhau| / nivartamAne tigmAMzau hRSTaiH pItodakairhayaiH // 28 dadRzAte yathA rAhorAsyAnmuktau prabhAkarau // 5 taM prayAntaM mahAbAhuM sarvazastrabhRtAM varam / matsyAviva mahAjAlaM vidArya vigatajvarau / nAzaknuvanvArayituM yodhAH kruddhamivAntakam // 29 tathA kRSNAvadRzyetAM senAjAlaM vidArya tat // 6 vidrAvya tu tataH sainyaM pANDavaH zatrutApanaH / vimuktau zastrasaMbAdhAdroNAnIkAtsudurbhidAt / yathA mRgagaNAnsihaH saindhavArthe vyaloDayat // 30 adRzyetAM mahAtmAnau kAlasUryAvivoditau // 7 gAhamAnastvanIkAni tUrNamazvAnacodayat / astrasaMbAdhanirmuktau vimuktau zastrasaMkaTAt / ma. bhA. 182 -1449 - Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 76. 8] mahAbhArate [7. 76. 38 adRzyetAM mahAtmAnau zatrusaMbAdhakAriNau // 8 / adRzyetAM mudA yuktau samuttIryArNavaM yathA // 23 vimuktau jvalanasparzAnmakarAsyAjjhaSAviva / zastraughAnmahato muktau droNahArdikyarakSitAn / . vyakSobhayetAM senAM tau samudraM makarAviva // 9 / rocamAnAvadRzyetAmindrAgyoH sadRzau raNe // 24 tAvakAstava putrAzca dronnaaniiksthyostyoH| udbhinnarudhirau kRSNau bhAradvAjasya sAyakaiH / . naitau tariSyato droNamiti cakrustadA matim // 10 / zitaizcitau vyarocetAM karNikArairivAcalau // 25 tau tu dRSTvA vyatikrAntau droNAnIkaM mhaadyutii| droNagrAhadAnmuktI zaktyAzIviSasaMkaTAt / nAzazaMsurmahArAja sindhurAjasya jIvitam // 11 / ayaHzarogramakarArakSatriyapravarAmbhasaH // 26 / AzA balavatI rAjanputrANAmabhavattava / jyAghoSatalanirjhadAgadAnistriMzavidyutaH / droNahArdikyayoH kRSNau na mokSyate iti prbho|| droNAstrameghAnnirmuktau sUryendU timirAdiva // 27 . tAmAzAM viphalAM kRtvA nistIrNau tau prNtpau| bAhubhyAmiva saMtIrNau sindhuSaSThAH smudrgaaH| . droNAnIkaM mahArAja bhojAnIkaM ca dustaram // 13 tapAnte saritaH pUrNA mahAgrAhasamAkulAH / / 28. atha dRSTvA vyatikrAntau jvalitAviva paavkau|| iti kRSNau maheSvAsau yazasA lokavizrutau / nirAzAH sindhurAjasya jIvitaM nAzazaMsire // 14 sarvabhUtAnyamanyanta droNAstrabalavismayAt // 29 mithazca samabhASetAmabhItau bhayavardhanau / jayadrathaM samIpasthamavekSantau jighaaNsyaa| jayadrathavadhe vAcastAstAH kRSNadhanaMjayau // 15 ruruM nipAne lipsantau vyAghravattAvatiSThatAm // 30 asau madhye kRtaH SaDbhirdhArtarASTramahArathaiH / yathA hi mukhavarNo'yamanayoriti menire| cakSurviSayasaMprApto na nau mokSyati saindhavaH // 16 / tava yodhA mahArAja hatameva jayadratham // 31 yadyasya samare goptA zakro devagaNaiH saha / lohitAkSI mahAbAhU saMyattau kRssnnpaannddvau| .. tathApyenaM haniSyAva iti kRSNAvabhASatAm // 17 sindhurAjamabhiprekSya hRSTau vyanadatAM muhuH // 32 iti kRSNau mahAbAhU mithaH kathayatAM tadA / zaurerabhIzuhastasya pArthasya ca dhnussmtH| sindhurAjamavekSantau tatputrAstava zuzruvuH // 18 / / tayorAsItpratibhrAjaH sUryapAvakayoriva // 33 atItya marudhanveva prayAntau tRSitau gajau / harSa eva tayorAsIdroNAnIkapramuktayoH / pItvA vAri samAzvastau tathaivAstAmariMdamau // 19 samIpe saindhavaM dRSTvA zyenayorAmiSaM yathA // 34 // vyAghrasiMhagajAkIrNAnatikramyeva parvatAn / tau tu saindhavamAlokya vrtmaanmivaantike| / adRzyetAM mahAbAhU yathA mRtyujarAtigau // 20 / sahasA petatuH kruddhau kSipraM zyenAvivAmiSe // 35 tathA hi mukhavarNo'yamanayoriti menire| tau tu dRSTvA vyatikrAntau hRSIkezadhanaMjayau / tAvakA dRzya muktau tau vikrozanti sma sarvataH // / sindhurAjasya rakSArtha parAkrAntaH sutastava // 36 . droNAdAzIviSAkArAjjvalitAdiva pAvakAt / droNenAbaddhakavaco rAjA duryodhnstdaa| anyebhyaH pArthivebhyazca bhAsvantAviva bhaaskrau||22 / yayAvekarathenAjI hayasaMskAravitprabho // 37 tau muktau saagrprkhyaadronnaaniikaadriNdmau| kRSNapArthoM maheSvAsau vyatikramyAtha te sutaH / . -1450 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.76. 38 ] droNaparva [7.77. 23 agrataH puNDarIkAkSaM pratIyAya narAdhipa // 38 notsahante raNe jetuM kimutaikaH suyodhanaH // 9 tataH sarveSu sainyeSu vAditrANi prahRSTavat / sa diSTayA samanuprAptastava pArtha rathAntikam / prAvAdyansamatikrAnte tava putre dhanaMjayam // 39 jahyenaM vai mahAbAho yathA vRtraM puraMdaraH // 10 siMhanAdaravAzcAsazaGkhadundubhimizritAH / eSa hyanarthe satataM parAkrAntastavAnagha / dRSTvA duryodhanaM tatra kRSNayoH pramukhe sthitam // 40 nikRtyA dharmarAjaM ca dyUte vazcitavAnayam // 11 ye ca te sindhurAjasya goptAraH pAvakopamAH / bahUni sunRzaMsAni kRtAnyetena mAnada / te prahRSyanta samare dRSTvA putraM tavAbhibho // 41 yuSmAsu pApamatinA apApeSveva nityadA // 12 dRSTvA duryodhanaM kRSNastvatikrAntaM sahAnugam / tamanAryaM sadA kSudraM puruSaM kAmacAriNam / abravIdarjunaM rAjanprAptakAlamidaM vacaH // 42 AryAM yuddhe matiM kRtvA jahi pArthAvicArayan // iti zrImahAbhArate droNaparvaNi nikRtyA rAjyaharaNaM vanavAsaM ca pANDava / ssttspttitmo'dhyaayH|| 76 // pariklezaM ca kRSNAyA hRdi kRtvA parAkrama // 14 diSTayaiSa tava bANAnAM gocare parivartate / . vAsudeva uvAca / pratighAtAya kAryasya diSTayA ca yatate'prataH // 15 suyodhanamatikrAntamenaM pazya dhanaMjaya / diSTayA jAnAti saMgrAme yoddhavyaM hi tvayA saha / ApadgatamimaM manye nAstyasya sadRzo rathaH // 1 diSTayA ca saphalAH pArtha sarve kAmA hi kaamitaaH|| dUrapAtI maheSvAsaH kRtAstro yuddhadurmadaH / tasmAjahi raNe pArtha dhArtarASTraM kulAdhamam / dRDhAstrazcitrayodhI ca dhArtarASTro mahAbalaH // 2 yathendreNa hataH pUrvaM jambho devAsure mRdhe // 17 atyantasukhasaMvRddho mAnitazca mahArathaiH / asminhate tvayA sainyamanAthaM bhidyatAmidam / kRtI ca satataM pArtha nityaM dveSTi ca pANDavAn // 3- vairasyAsyAstvavabhRtho mUlaM chindhi durAtmanAm // 18 tena yuddhamahaM manye prAptakAlaM tavAnagha / saMjaya uvAca / atra vo dyUtamAyAtaM vijayAyetarAya vA // 4 taM tathetyabravItpArthaH kRtyarUpamidaM mama / atra krodhaviSaM pArtha vimuJca cirasaMbhRtam / sarvamanyadanAdRtya gaccha yatra suyodhanaH // 19 eSa mUlamanarthAnAM pANDavAnAM mahArathaH // 5 yenaitadIrghakAlaM no bhuktaM rAjyamakaNTakam / so'yaM prAptastavAkSepaM pazya sAphalyamAtmanaH / apyasya yudhi vikramya chindyAM mUrdhAnamAhave // 20 kathaM hi rAjA rAjyArthI tvayA gaccheta saMyugam // 6 api tasyA anarhAyAH pariklezasya mAdhava / diSTayA tvidAnIM saMprApta eSa te bANagocaram / kRSNAyAH zaknuyAM gantuM padaM kezapradharSaNe // 21 sa yathA jIvitaM jahyAttathA kuru dhanaMjaya // 7 ityevaMvAdinau hRSTau kRSNau zvetAnhayottamAn / aizvaryamadasaMmUDho naiSa duHkhamupeyivAn / preSayAmAsatuH saMkhye prepsantau taM narAdhipam // 22 na ca te saMyuge vIryaM jAnAti puruSarSabha / / 8 / tayoH samIpaM saMprApya putraste bharatarSabha / tvAM hi lokAstrayaH pArtha ssuraasurmaanussaaH| na cakAra bhayaM prApte bhaye mahati mAriSa // 23 - 1451 - Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.77.24 ] . mahAbhArate [7. 78. 12 tadasya kSatriyAstatra sarva evAbhyapUjayan / svAmisatkArayuktAni yAni tAnIha darzaya // 38 yadarjunahRSIkezI pratyudyAto'vicArayan / / 24 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tataH sarvasya sainyasya tAvakasya vizAM pte| saptasaptatitamo'dhyAyaH // 77 // mahAnnAdo hyabhUttatra dRSTvA rAjAnamAhave // 25 78 tasmiJjanasamunnAde pravRtte bhairave sati / saMjaya uvAca / kadarthIkRtya te putraH pratyamitramavArayat // 26 evamuktvArjunaM rAjA tribhirmarmAtigaiH zaraiH / AvAritastu kaunteyastava putreNa dhanvinA / pratyavidhyanmahAvegaizcaturbhizcaturo hayAn // 1 . saMrambhamagamadbhUyaH sa ca tasminparaMtapaH // 27 vAsudevaM ca dazabhiH pratyavidhyatstanAntare / tau dRSTvA pratisaMrabdhau duryodhanadhanaMjayau / pratodaM cAsya bhallena chittvA bhUmAvapAtayat // 2 abhyavaikSanta rAjAno bhImarUpAH samantataH / / 28 taM caturdazabhiH pArthazcitrapukhaiH zilAzitaiH / / dRSTvA tu pArtha saMrabdhaM vAsudevaM ca mAriSa / avidhyattUrNamavyagraste'syAbhrazyanta varmaNaH // 3 prahasanniva putraste yoddhukAmaH samAhvayat // 29 teSAM vaiphalyamAlokya punarnava ca pazca ca / tataH prahRSTo dAzArhaH pANDavazca dhanaMjayaH / prAhiNonnizitAnbANAMste cAbhrazyanta varmaNaH // 4 vyAkrozetAM mahAnAdaM dadhmatuzvAmbujottamau // 30 aSTAviMzattu tAnbANAnastAnviprekSya niSphalAn / tau hRSTarUpau saMprekSya kauraveyAzca sarvazaH / abravItparavIraghnaH kRSNo'rjunamidaM vacaH // 5 : . nirAzAH samapadyanta putrasya tava jIvite // 31 adRSTapUrva pazyAmi zilAnAmiva sarpaNam / zokamIyuH paraM caiva kuravaH sarva eva te| tvayA saMpreSitAH pArtha nArthaM kurvanti patriNaH // 6 amanyanta ca putraM te vaizvAnaramukhe hutam // 32 kaccidgANDIvataH prANAstathaiva bharatarSabha / tathA tu dRSTvA yodhAste prahRSTau kRSNapANDavau / muSTizca te yathApUrvaM bhujayozca balaM tava // 7 hato rAjA hato rAjetyUcurevaM bhayArditAH // 33 na cedvidherayaM kAlaH prAptaH syAdadya pazcimaH / tava caivAsya zatrozca tanmamAcakSva pRcchataH // 8 janasya saMninAdaM tu zrutvA duryodhano'bravIt / / vismayo me mahAnpArtha tava dRSTvA zarAnimAn / vyetu vo bhIrahaM kRSNau preSayiSyAmi mRtyave // 34 vyarthAnnipatataH saMkhye duryodhanarathaM prati // 9 ityuktvA sainikAnsaJjiyApekSI narAdhipaH / vajrAzanisamA ghorAH parakAyAvabhedinaH / pArthamAbhASya saMrambhAdidaM vacanamabravIt // 35 zarAH kurvanti te nArthaM pArtha kAdya viddmbnaa||10 pArtha yacchikSitaM te'straM divyaM mAnuSameva ca / arjuna uvAca / taddarzaya mayi kSipraM yadi jAto'si pANDunA // 36 droNenaiSA matiH kRSNa dhArtarASTra niveshitaa| yadbalaM tava vIryaM ca kezavasya tathaiva c| ante vihitamastrANAmetatkavacadhAraNam // 11 tatkuruSva mayi kSipraM pazyAmastava pauruSam // 37 / asminnantarhitaM kRSNa trailokyamapi vrmnni| asmatparokSaM karmANi pravadanti kRtAni te| eko droNo hi vedaitadahaM tasmAca sattamAt // 12 - 1452 - Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.78. 13] droNaparva [7.78. 41 na zakyametatkavacaM bANairbhettuM kathaMcana / nApazyata tato'syAGgaM yanna syAdvarmarakSitam // 26 api vatreNa govinda svayaM maghavatA yudhi // 13 / tato'sya nizitairbANaiH sumuktairntkopmaiH| jAnaMstvamapi vai kRSNa mAM vimohayase katham / hayAMzcakAra nirdehAnubhau ca pArNisArathI // 27 yadvRttaM triSu lokeSu yacca kezava vartate // 14 dhanurasyAcchinaccitraM hastAvApaM ca vIryavAn / tathA bhaviSyadyaJcaiva tatsarvaM viditaM tava / / rathaM ca zakalIkartuM savyasAcI pracakrame // 28 na tvevaM veda vai kazcidyathA tvaM madhusUdana // 15 duryodhanaM ca bANAbhyAM tIkSNAbhyAM virathIkRtam / eSa duryodhanaH kRSNa droNena vihitAmimAm / . avidhyaddhastatalayorubhayorarjunastadA / / 29 tiSThatyabhItavatsaMkhye bibhratkavacadhAraNAm / / 16 taM kRcchrAmApadaM prAptaM dRSTvA paramadhanvinaH / yattvatra vihitaM kAryaM naiSa tadvetti mAdhava / . samApetuH parIpsanto dhanaMjayazarArditam // 30 strIvadeSa bibharyetAM yuktAM kavacadhAraNAm // 17 te rathairbahusAhauH kalpitaiH kuJjarairhayaiH / pazya bAhvozca me vIryaM dhanuSazca janArdana / padAtyodhaizca saMrabdhaiH parivatrurdhanaMjayam // 31 parAjayiSye kauravyaM kavacenApi rakSitam // 18 atha nArjunagovindau ratho vApi vyadRzyata / idamaGgirase prAdAdevezo varma bhAsvaram / astravarSeNa mahatA janaughezcApi saMvRtau // 32 punardadau surapatirmahyaM varma sasaMgraham // 19 tato'rjuno'stravIryeNa nijaghne tAM varUthinIm / daivaM yadyasya vamaitadbahmaNA vA svayaM kRtama / tatra vyaGgIkRtAH petuH zatazo'tha rthdvipaaH|| 33 naitadgopsyati durbuddhimadya bANahataM mayA / / 20 te hatA hanyamAnAzca nyagRha'staM rathottamam / saMjaya uvAca / sa rathastambhitastasthau krozamAtraM samantataH // 34 evamuktvArjuno bANAnabhimatrya vyakarSayat / tato'rjunaM vRSNivIrastvarito vAkyamabravIt / vikRSyamANAMstenaivaM dhanurmadhyagatAzarAn / dhanurvisphArayAtyarthamahaM dhmAsyAmi cAmbujam // 35 tAnasyAstreNa ciccheda drauNiH srvaastrghaatinaa||21 tato visphArya balavadgANDIvaM jannivAnripUn / tAnnikRttAniSUndRSTvA dUrato brhmvaadinaa| mahatA zaravarSeNa talazabdena cArjunaH // 36 nyavedayatkezavAya vismitaH zvetavAhanaH / / 22 pAJcajanyaM ca balavaddadhmau tAreNa kezavaH / naitadatraM mayA zakyaM dviH prayoktuM janArdana / rajasA dhvastapakSmAntaH prasvinnavadano bhRzam / / 37 astraM mAmeva hanyAddhi pazya tvadya balaM mama / / 23 tasya zaGkhasya nAdena dhanuSo nikhanena ca / tato duryodhanaH kRSNau navabhinataparvabhiH / niHsattvAzca sasattvAzca kSitau petustadA janAH // avidhyata raNe rAjazarairAzIviSopamaiH / tairvimukto ratho reje vAyvIrita ivAmbudaH / / bhUya evAbhyavarSaJca samare kRSNapANDavau // 24 jayadrathasya goptArastataH kSubdhAH sahAnugAH / / 39 zaravarSeNa mahatA tato'haSyanta tAvakAH / te dRSTvA sahasA pArthaM goptAraH saindhavasya tu / cakrurvAditraninadAnsiMhanAdaravAMstathA // 25 cakrurnAdAnbahuvidhAnkampayanto vasuMdharAm // 40 tataH kruddho raNe pArthaH sRkkaNI parisaMlihan / bANazabdaravAMzcogrAnvimizrAzaGkhanisvanaiH / - 1453 - Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ F7. 78. 41] mahAbhArate [7.79. 22 prAduzcakrurmahAtmAnaH siMhanAdaravAnapi // 41 pArvatIyairnadIjaizca saindhavaizca hayottamaiH // 8 taM zrutvA ninadaM ghoraM tAvakAnAM samutthitam / kuruyodhavarA rAjaMstava putraM parIpsavaH / pradadhmatustadA zaGkhau vAsudevadhanaMjayau // 42 dhanaMjayarathaM zIghra sarvataH samupAdravan // 9 tena zabdena mahatA pUriteyaM vsuNdhraa| te pragRhya mahAzaGkhAndadhmuH purusssttmaaH| sazailA sArNavadvIpA sapAtAlA vizAM pate // 43 pUrayanto divaM rAjanpRthivIM ca sasAgarAm // 10 sa zabdo bharatazreSTha vyApya sarvA dizo daza / tathaiva dadhmatuH zaGkhau vAsudevadhanaMjayau / pratisasvAna tatraiva kurupANDavayorbale // 44 pravarau sarvabhUtAnAM sarvazaGkhavarau bhuvi / tAvakA rathinastatra dRSTvA kRSNadhanaMjayau / devadattaM ca kaunteyaH pAJcajanyaM ca kezavaH // 11 saMrambhaM paramaM prAptAstvaramANA mahArathAH // 45 zabdastu devadattasya dhanaMjayasamIritaH / atha kRSNau mahAbhAgau tAvakA dRzya daMzitau / pRthivIM cAntarikSaM ca dizazcaiva samAvRNot // 12 abhyadravanta saMkruddhAstadadbhutamivAbhavat // 46 tathaiva pAzcajanyo'pi vAsudevasamIritaH / / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi sarvazabdAnatikramya pUrayAmAsa rodasI // 13 aSTasaptatitamo'dhyAyaH // 78 // tasmiMstathA vartamAne dAruNe naadsNkule| bhIrUNAM trAsajanane zUrANAM harSavardhane // 14 . saMjaya uvaac| pravAditAsu bherISu jharjhareSvAnakeSu c| ... tAvakAstu samIkSyaiva vRSNyandhakakurUttamau / mRdaGgeSu ca rAjendra vAdyamAneSvanekazaH // 15 prAgatvaraJjighAMsantastathaiva vijayaH parAn // 1 mahArathasamAkhyAtA duryodhnhitaissinnH| - - suvarNacitrairvaiyApraiH svanavadbhirmahArathaiH / amRSyamANAstaM zabdaM kruddhAH prmdhnvinH|| dIpayanto dizaH sarvA jvaladbhiriva pAvakaiH // 2 nAnAdezyA mahIpAlAH svasainyaparirakSiNaH // 16 rukmapRSThaizca duSprekSyaiH kArmukaiH pRthivIpate / amarSitA mahAzaGkhAndadhmurvIrA mahArathAH / kUjadbhiratulAnnAdAnroSitairuragairiva // 3 kRte pratikariSyantaH kezavasyArjunasya ca // 17 bhUrizravAH zalaH karNo vRSaseno jayadrathaH / babhUva tava tatsainyaM zaGkhazabdasamIritam / / kRpazca madrarAjazca drauNizca rathinAM varaH // 4 udvignarathanAgAzvamasvasthamiva cAbhibho // 18 te pibanta ivAkAzamazvairaSTau mahArathAH / tatprayuktamivAkAzaM zUraiH zaGkhaninAditam / vyarAjayandaza dizo vaiyAdhairhemacandrakaiH // 5 babhUva bhRzamudvignaM nirghAtairiva nAditam // 19 te daMzitAH susaMrabdhA rthairmeghaughnisvnaiH| sa zabdaH sumahAnarAjandizaH sarvA vyanAdayat / samAvRNvandizaH sarvAH pArthaM ca vizikhaiH shitaiH||6 trAsayAmAsa tatsainyaM yugAnta iva saMbhRtaH // 20 kaulUtakA hayAzcitrA vahantastAnmahArathAn / / tato duryodhano'STau ca rAjAnaste mahArathAH / vyazobhanta tadA zIghrA dIpayanto dizo daza // 7 jayadrathasya rakSArthaM pANDavaM paryavArayan / / 21 AjAneyairmahAvegairnAnAdezasamutthitaiH / tato drauNitrisaptatyA vAsudevamatADayat / - 1454 - Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 79. 22] droNaparva [7. 80. 16 arjunaM ca tribhirbhallairdhvajamazvAMzca paJcabhiH // 22 / saMjaya uvAca / tamarjunaH pRSatkAnAM zataiH SaDbhiratADayat / dhvajAnbahuvidhAkArAJzRNu teSAM mahAtmanAm / atyarthamiva saMkruddhaH pratividdhe janArdane // 23 rUpato varNatazcaiva nAmatazca nibodha me // 2 karNa dvAdazabhirviddhA vRSasenaM tribhistathA / teSAM tu rathamukhyAnAM ratheSu vividhA dhvajAH / zalyasya sazaraM cApaM muSTau ciccheda vIryavAn // 24 pratyadRzyanta rAjendra jvalitA iva pAvakAH // 3 gRhItvA dhanuranyattu zalyo vivyAdha pANDavam / .. kAzcanAH kAzcanApIDAH kAzcanasragalaMkRtAH / bhUrizravAnibhirbANaihemapukaiH zilAzitaiH // 25 / kAJcanAnIva zRGgANi kAzcanasya mahAgireH // 4 karNo dvAtriMzatA caiva vRSasenazca paJcabhiH / te dhvajAH saMvRtAsteSAM patAkAbhiH samantataH / jayadrathastrisaptatyA kRpazca dazabhiH zaraiH / nAnAvarNavirAgAbhirvibabhuH sarvato vRtAH // 5 madrarAjazca dazabhirvivyadhuH phalgunaM raNe // 26 patAkAzca tatastAstu zvasanena samIritAH / tataH zarANAM SaSTyA tu drauNiH pArthamavAkirat / nRtyamAnA vyadRzyanta raGgamadhye vilAsikAH // 6 vAsudevaM ca saptatyA punaH pArthaM ca paJcabhiH / / 27 indrAyudhasavarNAbhAH patAkA bharatarSabha / prahasaMstu naravyAghraH zvetAzvaH kRssnnsaarthiH|| dodhUyamAnA rathinAM zobhayanti mahArathAn // 7 pratyavidhyatsa tAnsarvAndarzayanpANilAghavam // 28 / siMhalAlamuprAsyaM dhvajaM vAnaralakSaNam / karNa dvAdazabhirviddhA vRSasenaM tribhiH zaraiH / dhanaMjayasya saMgrAme pratyapazyAma bhairavam // 8 zalyasya samare cApaM muSTideze nyakRntata // 29 / sa vAnaravaro rAjanpatAkAbhiralaMkRtaH / saumadattiM tribhirviddhA zalyaM ca dazabhiH zaraiH / trAsayAmAsa tatsainyaM dhvajo gANDIvadhanvanaH // 9 zitairagnizikhAkAraioNiM vivyAdha cASTabhiH // 30 tathaiva siMhalAlaM droNaputrasya bhArata / gautamaM paJcaviMzatyA saindhavaM ca zatena ha / / dhvajAgraM samapazyAma bAlasUryasamaprabham // 10 . punadrauNiM ca saptatyA zarANAM so'bhyatADayat // 31 kAJcanaM pavanodbhUtaM zakradhvajasamaprabham / bhUrizravAstu saMkruddhaH prato, cicchide hareH / nandanaM kauravendrANAM drauNelakSaNamucchritam // 11 arjunaM ca trisaptatyA bANAnAmAjaghAna ha // 32 hastikakSyA punahamI babhUvAdhiratheddhaje / tataH zarazataistIkSNaistAnarIzvetavAhanaH / Ahave khaM mahArAja dadRze pUrayanniva // 12 pratyaSedhadrutaM kruddho mahAvAto ghanAniva // 33 patAkI kAzcanasragvI dhvajaH karNasya sNyuge| iti zrImahAbhArate droNaparvaNi nRtyatIva rathopasthe zvasanena samIritaH // 13 ekonAzItitamo'dhyAyaH // 79 // AcAryasya ca pANDUnAM brAhmaNasya yazasvinaH / govRSo gautamasyAsItkRpasya supariSkRtaH // 14 dhRtarASTra uvaac| sa tena bhrAjate rAjangovRSeNa mahArathaH / dhvjaanbhuvidhaakaaraanbhraajmaanaantishriyaa| tripuraghnaratho yadvadgovRSeNa virAjate // 15 pArthAnAM mAmakAnAM ca tAnmamAcakSva saMjaya / / 1 / mayUro vRSasenasya kAJcano maNiratnavAn / - 1455 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 80. 16 ] mahAbhArate [7. 81.5 vyAhariSyannivAtiSThatsenApramapi zobhayan // 16 gANDIvaM divyakarmA tadrAjandurmatrite tava / / 31 tena tasya ratho bhAti mayUreNa mahAtmanaH / tavAparAdhAddhi narA nihatA bahudhA yudhi / yathA skandasya rAjendra mayUreNa virAjatA // 17 nAnAdigbhyaH samAhUtAH sahayAH sarathadvipAH // 32 madrarAjasya zalyasya dhvajAgre'gnizikhAmiva / teSAmAsIdvayatikSepo garjatAmitaretaram / sauvarNI pratipazyAma sItAmapratimAM zubhAm // 18 duryodhanamukhAnAM ca pANDUnAmRSabhasya ca // 33 sA sItA bhrAjate tasya rathamAsthAya mAriSa / tatrAdbhutaM paraM cakre kaunteyaH kRSNasArathiH / sarvabIjavirUDheva yathA sItA zriyA vRtA // 19 yadeko bahubhiH sArdhaM samAgacchadabhItavat // 34 varAhaH sindhurAjasya raajto'bhiviraajte| . azobhata mahAbAhurgANDIvaM vikSipandhanuH / dhvajAgre'lohitArkAbho hemajAlapariSkRtaH // 20 jigISustAnnaravyAghrAJjighAMsuzca jayadratham // 35 zuzubhe ketunA tena rAjatena jayadrathaH / tatrArjuno mahArAja zarairmuktaiH sahasrazaH / yathA devAsure yuddhe purA pUSA sma zobhate // 21 adRzyAnakarodyodhAMstAvakAzatrutApanaH // 36 saumadatteH puna,po yajJazIlasya dhImataH / tataste'pi naravyAghrAH pArthaM sarve mahArathAH / dhvajaH sUrya ivAbhAti somazcAtra pradRzyate // 22 adRzyaM samare cakruH sAyakau dhaiH samantataH // 37 sa yUpaH kAJcano rAjansaumadattervirAjate / saMvRte narasiMhaistaiH kurUNAmRSabhe'rjune / rAjasUye makhazreSThe yathA yUpaH samucchritaH // 23 mahAnAsItsamudbhUtastasya sainyasya nisvanaH // 38 zalasya tu mahArAja rAjato dvirado mahAn / ___ iti zrImahAbhArate droNaparvaNi ketuH kAJcanacitrAGgairmayUrairupazobhitaH // 24 - azItitamo'dhyAyaH // 8 // sa ketuH zobhayAmAsa sainyaM te bharatarSabha / yathA zveto mahAnAgo devarAjacamUM tathA // 25 dhRtarASTra uvAca / nAgo maNimayo rAjJo dhvajaH knksNvRtH| arjune saindhavaM prApte bhAradvAjena saMvRtAH / kiGkiNIzatasaMhAdo bhrAjaMzcitre rathottame // 26 pAJcAlAH kurubhiH sArdhaM kimakurvata saMjaya // 1 vyabhrAjata bhRzaM rAjanputrastava vizAM pate / . saMjaya uvAca / dhvajena mahatA saMkhye kurUNAmRSabhastadA // 27 aparAhne mahArAja saMgrAme lomaharSaNe / navaite tava vAhinyAmucchritAH paramadhvajAH / pAzcAlAnAM kurUNAM ca droNe dyUtamavartata // 2 vyadIpayaMste pRtanAM yugAntAdityasaMnibhAH // 28 pAzcAlA hi jighAMsanto droNaM saMhRSTacetasaH / dazamastvarjunasyAsIdeka eva mahAkapiH / abhyavarSanta garjantaH zaravarSANi mAriSa // 3 adIpyatArjuno yena himavAniva vahninA // 29 tataH sutumulasteSAM saMgrAmo'vartatAdbhutaH / tatazcitrANi zubhrANi sumahAnti mahArathAH / pAJcAlAnAM kurUNAM ca ghoro devAsuropamaH // 4 kArmukANyAdadustUrNamarjunArthe paraMtapAH / / 30 sarve droNarathaM prApya pAJcAlAH pANDavaiH saha / tathaiva dhanurAyacchatpArthaH zatruvinAzanaH / tadanIkaM bibhitsanto mAtrANi vyadarzayan // 5 -1456 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 81. 6] droNaparva [7. 81. 34 droNasya rathaparyantaM rathino rathamAsthitAH / . tAzarAndroNamuktAMstu zaravarSeNa pANDavaH / kampayanto'bhyavartanta vegamAsthAya madhyamam // 6 avArayata dharmAtmA darzayanpANilAghavam // 21 tamabhyagAdvRhatkSatraH kekayAnAM mahArathaH / tato droNo bhRzaM kruddho dharmarAjasya saMyuge / pravapannizitAnbANAnmahendrAzanisaMnibhAn // 7 ciccheda sahasA dhanvI dhanustasya mhaatmnH||22 taM tu pratyudiyAcchIghraM kSemadhUrtirmahAyazAH / athainaM chinnadhanvAnaM tvaramANo mahArathaH / vimuzcannizitAnbANAJzatazo'tha sahasrazaH // 8 zarairanekasAhaH pUrayAmAsa sarvataH / / 23 dhRSTaketuzca cediinaamRssbho'tibloditH| . adRzyaM dRzya rAjAnaM bhAradvAjasya sAyakaiH / tvarito'bhyadravadroNaM mahendra iva zambaram // 9 sarvabhUtAnyamanyanta hatameva yudhiSThiram / / 24 tamApatantaM sahasA vyAditAsyamivAntakam / . keciccainamamanyanta tathA vai vimukhIkRtam / vIradhanvA maheSvAsastvaramANaH samabhyayAt / / 10 hRto rAjeti rAjendra brAhmaNena yazasvinA // 25 yudhiSThiraM mahArAja jigISU samavasthitam / sa kRcchre paramaM prApto dharmarAjo yudhiSThiraH / sahAnIkaM tato droNo nyavArayata vIryavAn // 11 tyaktvA tatkArmukaM chinnaM bhAradvAjena sNyuge| nakulaM kuzalaM yuddhe parAkrAntaM parAkramI / Adade'nyaddhanurdivyaM bhAraghnaM vegavattaram // 26 abhyagacchatsamAyAntaM vikarNaste sutaH prabho // 12 tatastAnsAyakAnsarvAndroNamuktAnsahasrazaH / sahadevaM tathAyAntaM durmukhaH zatrukarzanaH / ciccheda samare vIrastadadbhutamivAbhavat // 27 zarairanekasAhaH samavAkiradAzugaiH // 13 chittvA ca tAzarAnrAjA krodhasaMraktalocanaH / sAtyakiM tu naravyAghra vyAghradattastvavArayat / zakti jagrAha samare girINAmapi dAraNIm / zaraiH sunizitaistIkSNaiH kampayanvai muhurmuhuH / / 14 svarNadaNDAM mahAghorAmaSTaghaNTA bhayAvahAm // 28 draupadeyAnnaravyAghrAnmuJcataH sAyakottamAn / samutkSipya ca tAM hRSTo nanAda blvdvlii| saMrabdhArathinAM zreSThAnsaumadattiravArayat // 15 / nAdena sarvabhUtAni trAsayanniva bhArata // 29 bhImasenaM tathA kruddhaM bhImarUpo bhayAnakam / zaktiM samudyatAM dRSTvA dharmarAjena saMyuge / pratyavArayadAyAntamArghyazRGgirmahArathaH // 16 svasti droNAya sahasA sarvabhUtAnyathAbruvan // 30 tayoH samabhavadyuddhaM nararAkSasayormadhe / sA rAjabhujanirmuktA nirmuktoragasaMnibhA / yAdRgeva purA vRttaM rAmarAvaNayonRpa // 17 prajvAlayantI gaganaM dizazca vidizastathA / tato yudhiSThiro droNaM navatyA nataparvaNAm / droNAntikamanuprAptA dIptAsyA pannagI yathA // 31 Ajanne bharatazreSTha sarvamarmasu bhArata // 18 tAmApatantI sahasA prekSya droNo vizAM pate / taM droNaH pazcaviMzatyA nijaghAna stnaantre| . prAduzcakre tato brAhmamastramastravidAM varaH // 32 . roSito bharatazreSTha kaunteyena yazasvinA / / 19 tadatraM bhasmasAtkRtvA tAM zaktiM ghoradarzanAm / bhUya eva tu viMzatyA sAyakAnAM samAcinot / / jagAma syandanaM tUrNaM pANDavasya yazasvinaH // 33 sAzvasUtadhvajaM droNaH pazyatAM sarvadhanvinAm / / 20 / tato yudhiSThiro rAjA droNAstraM ttsmudytm| ma. bhA. 183 - 1457 - Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 81. 34] mahAbhArate [7. 82. 16 azAmayanmahAprAjJo brahmAstreNaiva bhArata // 34 kSemadhUrtimahArAja vivyAdhorasi mArgaNaiH // 1 vivyAdha ca raNe droNaM paJcabhirnataparvabhiH / bRhatkSatrastu taM rAjA navatyA nataparvaNAm / kSurapreNa ca tIkSNena cicchedAsya mahaddhanuH / / 35 Ajanne tvarito yuddhe droNAnIkabibhitsayA // 2 tadapAsya dhanuzchinnaM droNaH kSatriyamardanaH / kSemadhUrtistu saMkruddhaH kekayasya mahAtmanaH / . . gadA cikSepa sahasA dharmaputrAya mAriSa // 36 dhanuzciccheda bhallena pItena nizitena ca // 3 . tAmApatantI sahasA gadAM dRSTvA yudhiSThiraH / athainaM chinnadhanvAnaM zareNa ntprvnnaa| . gadAmevAgrahItkruddhazcikSepa ca paraMtapaH // 37 vivyAdha hRdaye tUrNaM pravaraM sarvadhanvinAm / / 4 te gade sahasA mukte samAsAdya parasparam / athAnyaddhanurAdAya bRhatkSatro hsnniv| .. saMgharSAtpAvakaM muktvA sameyAtAM mahItale // 38 vyazvasUtadhvajaM cakre kSemadhUrtiM mahAratham // 5 tato droNo bhRzaM kruddho dharmarAjasya mAriSa / tato'pareNa bhallena pItena nizitena ca / caturbhinizitaistIkSNairhayAJjanne zarottamaiH // 39 jahAra nRpateH kAyAcchiro jvalitakuNDalam // 6 // dhanuzcaikena bANena cicchedendradhvajopamam / tacchinnaM sahasA tasya ziraH kuzcitamUrdhajam / ketumekena ciccheda pANDavaM cArdayatribhiH // 40 sakirITaM mahIM prApya babhau jyotirivAmbarAt // 7 hatAzvAttu rathAttUrNamavaplutya yudhisstthirH| taM nihatya raNe hRSTo bRhatkSatro mahArathaH / / tasthAvUlabhujo rAjA vyAyudho bharatarSabha // 41 sahasAbhyapatatsainyaM tAvakaM pArthakAraNAt / / 8. virathaM taM samAlokya vyAyudhaM ca vishesstH| dhRSTaketumathAyAntaM droNahetoH parAkramI / droNo vyamohayacchatrUnsarvasainyAni cAbhibho // 42 vIradhanvA maheSvAso vArayAmAsa bhArata // 9. muJcanniSugaNAMstIkSNAllaghuhasto dRDhavrataH / tau parasparamAsAdya zaradaMSTrau tarasvinau / abhidudrAva rAjAnaM siMho mRgamivolbaNaH // 43 zarairanekasAhasrairanyonyamabhijaghnatuH // 10 tamabhidrutamAlokya droNenAmitraghAtinA / tAvubhau narazArdUlau yuyudhAte parasparam / hA heti sahasA zabdaH pANDUnAM samajAyata // 44 mahAvane tIvramadau vAraNAviva yUthapau // 11 hato rAjA hato rAjA bhAradvAjena mAriSa / girigahvaramAsAdya zArdUlAviva roSitau / ityAsItsumahAzabdaH pANDusainyasya sarvataH // 45 yuyudhAte mahAvIroM parasparajighAMsayA // 12 tatastvaritamAruhya sahadevarathaM nRpaH / tAddhamAsIttumulaM prekSaNIyaM vizAM pate / apAyAjavanairazvaiH kuntIputro yudhiSThiraH // 46 siddhacAraNasaMghAnAM vismayAdbhutadarzanam // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi vIradhanvA tataH kruddho dhRSTaketoH zarAsanam / ekAzItitamo'dhyAyaH // 81 // dvidhA ciccheda bhallena prahasanniva bhArata // 14 tadutsRjya dhanuzchinnaM cedirAjo mahArathaH / / saMjaya uvAca / zaktiM jagrAha vipulAM rukmadaNDAmayasmayIm // 15 bRhatkSatramathAyAntaM kekayaM dRDhavikramam / tAM tu zaktiM mahAvIryAM dobhAmAyamya bhArata / -1458 - Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 82. 16] droNaparva [7. 83.4 cikSepa sahasA yatto vIradhanvarathaM prati // 16 cakre'dRzyaM sAzvasUtaM sadhvajaM pRtanAntare // 31 sa tayA vIraghAtinyA zaktyA tvabhihato bhRzam / tAnnivArya zarAzUraH zaineyaH kRtahastavat / / nirbhinnahRdayastUrNaM nipapAta rathAnmahIm // 17 sAzvasUtadhvajaM bANairvyAghradattamapAtayat // 32 tasminvinihate zUre trigartAnAM mahArathe / kumAre nihate tasminmAgadhasya sute prabho / balaM te'bhajyata vibho pANDaveyaiH samantataH // 18 mAgadhAH sarvato yattA yuyudhAnamupAdravan // 33 sahadeve tataH SaSTiM sAyakAndurmukho'kSipat / visRjantaH zarAMzcaiva tomarAMzca sahasrazaH / nanAda ca mahAnAdaM tarjayanpANDavaM raNe // 19 / bhiNDipAlAMstathA prAsAnmudrAnmusalAnapi // 34 mAdreyastu tataH krudvo durmukhaM dazabhiH shraiH| . ayodhayanraNe zUrAH sAtvataM yuddhadurmadam / bhrAtA bhrAtaramAyAntaM vivyAdha prahasanniva // 20 tAMstu sarvAnsa balavAnsAtyakiyuddhadurmadaH / taM raNe rabhasaM dRSTvA sahadevaM mahAbalam / nAtikRcchrAddhasanneva vijigye puruSarSabha // 35 durmukho navabhirbANaistADayAmAsa bhArata // 21 mAgadhAndravato dRSTvA hatazeSAnsamantataH / durmukhasya tu bhallena chittvA ketuM mahAbalaH / / balaM te'bhajyata vibho yuyudhAnazarAditam // 36 jaghAna caturo vAhAMzcaturbhinizitaiH zaraiH / / 22 nAzayitvA raNe sainyaM tvadIyaM mAdhavottamaH / athApareNa bhallena pItena nizitena ca / vidhunvAno dhanuHzreSThaM vyabhrAjata mahAyazAH // 37 ciccheda sAratheH kAyAcchiro jvalitakuNDalam // bhajyamAnaM balaM rAjansAtvatena mahAtmanA / kSurapreNa ca tIkSNena kauravyasya mahaddhanuH / nAbhyavartata yuddhAya trAsitaM dIrghabAhunA // 38 sahadevo raNe chittvA taM ca vivyAdha pnycbhiH||24 tato droNo bhRzaM kruddhaH sahasohtya ckssussii| hatAzve tu rathaM tyaktvA. durmukho vimanAstadA / sAtyakiM satyakarmANaM svayamevAbhidudruve / / 39 Aruroha rathaM rAjanniramitrasya bhArata // 25 - iti zrImahAbhArate droNaparvaNi . sahadevastataH kruddho niramitraM mahAhave / dvayazItitamo'dhyAyaH // 82 // jaghAna pRtanAmadhye bhallena paravIrahA // 26 sa papAta rathopasthAnniramitro janezvaraH / saMjaya uvAca / trigartarAjasya suto vyathayaMstava vAhinIm // 27 draupadeyAnmaheSvAsAnsaumadattirmahAyazAH / taM tu hatvA mahAbAhuH sahadevo vyarocata / ekaikaM paJcabhirviddhA punarvivyAdha saptabhiH // 1 yathA dAzarathI rAmaH kharaM hatvA mahAbalam // 28 te pIDitA bhRzaM tena raudreNa sahasA vibho / hAhAkAro mahAnAsItrigartAnAM janezvara / pramUDhA naiva vividurmadhe kRtyaM sma kiMcana // 2 rAjaputraM hataM dRSTvA niramitraM mahAbalam // 29 / nAkulistu zatAnIkaH saumadattiM nararSabham / nakulaste sutaM rAjanvikarNaM pRthulocanam / dvAbhyAM viddhavAnadaddhRSTaH zarAbhyAM zatrutApanaH // 3 muhUrtAjitavAnsaMkhye tadadbhutamivAbhavat // 30 tathetare raNe yattAstribhistribhirajihmagaiH / sAtyakiM vyAghradattastu zaraiH saMnataparvabhiH / vivyadhuH samare tUrNaM saumadattimamarSaNam // 4 - 1459 - Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.83. 5] mahAbhArate [7. 83.33 sa tAnprati mahArAja cikSipe paJca sAyakAn / vikRSya kArmukaM ghoraM bhArasAdhanamuttamam / ekaikaM hRdi cAjanne ekaikena mahAyazAH // 5 alambusaM zaraistIkSNairardayAmAsa sarvataH // 19 . tataste bhrAtaraH paJca zarairviddhA mahAtmanA / sa viddho bhubhirbaannairniilaanyjncyopmH| parivArya rathairvIraM vivyadhuH sAyakairbhRzam // 6 zuzubhe sarvato rAjanpradIpta iva kiMzukaH // 20 Arjunistu hayAMstasya caturbhinizitaiH zaraiH / sa vadhyamAnaH samare bhImacApacyutaiH shraiH| preSayAmAsa saMkruddho yamasya sadanaM prati // 7 smarandhrAtRvadhaM caiva pANDavena mahAtmanA / / 21 bhaimasenirdhanuzchittvA saumadattermahAtmanaH / .. ghoraM rUpamatho kRtvA bhImasenamabhASata / nanAda balavannAdaM vivyAdha ca zitaiH shraiH||8 tiSThedAnIM raNe pArtha pazya me'dya parAkramam // 22 yaudhiSThiro dhvajaM tasya chittvA bhUmAvapAtayat / bako nAma sudurbuddhe rAkSasapravaro balI / nAkulizcAzvayantAraM rathanIDAdapAharat // 9 parokSaM mama tadvRttaM yaddhAtA me htstvyaa.|| 23 sAhadevistu taM jJAtvA bhrAtRbhirvimukhIkRtam / evamuktvA tato bhImamantardhAnagatastadA / kSurapreNa ziro rAjanicakarta mahAmanAH // 10 mahatA zaravarSeNa bhRzaM taM samavAkirat / / 24 tacchiro nyapatadbhUmau tapanIyavibhUSitam / bhImastu samare rAjannadRzye rAkSase tadA / bhrAjayantaM raNoddezaM bAlasUryasamaprabham // 11 AkAzaM pUrayAmAsa zaraiH saMnataparvabhiH // 25 saumadatteH ziro dRSTvA nipatattanmahAtmanaH / sa vadhyamAno bhImena nimeSAdrathamAsthitaH / vitrastAstAvakA rAjanpradudruvuranekadhA // 12 jagAma dharaNI kSudraH khaM caiva sahasAgamat // 26 alambusastu samare bhImasenaM mahAbalam / uccAvacAni rUpANi cakAra subahUni ca / yodhayAmAsa saMkruddho lakSmaNaM rAvaNiryathA // 13 uccAvacAstathA vAco vyAjahAra samantataH // 27 " saMprayuddhau raNe dRSTvA tAvubhau nararAkSasau / tena pANDavasainyAnAM mRditA yudhi vAraNAH / vismayaH sarvabhUtAnAM praharSazcAbhavattadA // 14 hayAzca bahavo rAjanpattayazca tathA punaH / AyazRGgiM tato bhImo navabhirnizitaiH zaraiH / rathebhyo rathinaH petustasya nunnAH sma sAyakaiH // 28 vivyAdha prahasanarAjanarAkSasendramamarSaNam // 15 zoNitodAM rathAvartI hastigrAhasamAkulAm / tadrakSaH samare viddhaM kRtvA nAdaM bhayAvaham / chatrahaMsAM kardaminI bAhupannagasaMkulAm / / 29 abhyadravattato bhImaM ye ca tasya padAnugAH // 16 nadI pravartayAmAsa rakSogaNasamAkulAm / sa bhImaM paJcabhirviddhA zaraiH sNntprvbhiH| vahantI bahudhA rAjaMzcedipAzcAlasRJjayAna // 30 bhImAnugAJjaghAnAzu rathAstriMzadariMdamaH / taM tathA samare rAjanvicarantamabhItavat / punazcatuHzatAnhatvA bhImaM vivyAdha patriNA // 17 | pANDavA bhRzasaMvinAH prApazyaMstasya vikramam // 31 so'tividdhastadA bhImo rAkSasena mahAbalaH / tAvakAnAM tu sainyAnAM praharSaH samajAyata / niSasAda rathopasthe mUrchayAbhipariplutaH // 18 vAditraninadazcograH sumahAlomaharSaNaH // 32 pratilabhya tataH saMjJAM mArutiH krodhmuurchitH| taM zrutvA ninadaM ghoraM tava sainyasya pANDavaH / -1460 - Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 83. 33] droNaparva [7. 84. 20 nAmRSyata yathA nAgastalazabdaM samIritam // 33 yAM yAM ghaTotkaco yuddhe mAyAM darzayate nRp| tataH krodhAbhitAmrAkSo nirdahanniva pAvakaH / tAM tAmalambuso rAjanmAyayaiva nijannivAn // 7 saMdadhe tvASTramatraM sa svayaM tvaSTheva mAriSa // 34 taM tathA yudhyamAnaM tu mAyAyuddhavizAradam / tataH zarasahasrANi prAdurAnsamantataH / alambusaM rAkSasendraM dRSTvAkrudhyanta pANDavAH // 8 taiH zaraistava sainyasya vidrAvaH sumahAnabhUt // 35 ta enaM bhRzasaMkruddhAH sarvataH pravarA rathaiH / tadatraM preSitaM tena bhImasenena saMyuge / abhyadravanta saMkruddhA bhImasenAdayo nRpa // 9. rAkSasasya mahAmAyAM hatvA rAkSasamArdayat // 36 ta enaM koSThakIkRtya rathavaMzena mAriSa / sa vadhyamAno bahudhA bhImasenena rAkSasaH / / sarvato vyakiranbANairulkAbhiriva kuJjaram // 10 saMtyajya saMyuge bhImaM droNAnIkamupAdravat // 37 sa teSAmatravegaM taM prtihtyaastrmaayyaa| tasmiMstu nirjite rAjanarAkSasendre mhaatmnaa|| tasmAdrathavrajAnmukto vanadAhAdiva dvipaH // 11 anAdayansiMhanAdaiH pANDavAH sarvatodizam // 38 sa visphArya dhanurghoramindrAzanisamasvanam / apUjayanmArutiM ca saMhRSTAste mahAbalam / mArutiM paJcaviMzatyA bhaimaseni ca paJcabhiH / / prahlAdaM samare jitvA yathA zakraM marudgaNAH // 39 yudhiSThiraM tribhirvidyA sahadevaM ca saptabhiH // 12 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi nakulaM ca trisaptatyA draupadeyAMzca mAriSa / vyazItitamo'dhyAyaH // 83 // paJcabhiH paJcabhirviddhA ghoraM nAdaM nanAda ha // 13 taM bhImaseno navabhiH sahadevazca pazcabhiH / - saMjaya uvAca / yudhiSThiraH zatenaiva rAkSasaM pratyavidhyata / alambusaM tathA yuddhe vicarantamabhItavat / nakulazca catuHSaSTayA draupadeyAstribhitribhiH // 14 haiDimbaH prayayau tUrNaM vivyAdha ca zitaiH shraiH||1 / haiDimbo rAkSasaM vidyA yuddhe pazcAzatA zaraiH / tayoH pratibhayaM yuddhamAsIdrAkSasasiMhayoH / punarvivyAdha saptatyA nanAda ca mahAbalaH // 15 kurvatorvividhA mAyAH zakrazambarayoriva // 2 so'tividdho maheSvAsaH sarvatastairmahArathaiH / alambuso bhRzaM kruddho ghaTotkacamatADayat / prativivyAdha tAnsarvAnpaJcabhiH paJcabhiH zaraiH // 16 ghaTotkacastu viMzatyA nArAcAnAM stnaantre| taM kruddhaM rAkSasaM yuddhe pratikruddhastu rAkSasaH / alambusamatho vivA siMhavadvayanadanmuhuH // 3 haiDimbo bharatazreSTha zarairvivyAdha saptabhiH // 17 tathaivAlambuso rAjanhaiDimbaM yuddhadurmadam / so'tividdho balavatA rAkSasendro mahAbalaH / viddhA viddhAnadaddhRSTaH pUrayankhaM samantataH // 4 vyasRjatsAyakAMstUrNaM svarNapuGkhAThizalAzitAn // 18 tathA tau bhRzasaMkruddhau rAkSasendrau mahAbalau / te zarA nataparvANo vivizU rAkSasaM tadA / nirvizeSamayudhyetAM mAyAbhiritaretaram // 5 ruSitAH pannagA yadvagirimugrA mahAbalAH // 19 mAyAzatasRjau dRptau mohayantau parasparam / tataste pANDavA rAjansamantAnnizitAzarAn / mAyAyuddhe sukuzalau mAyAyuddhamayudhyatAm // 6 preSayAmAsurudvignA haiDimbazca ghaTotkacaH // 20 - 1461 - Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 84. 21] mahAbhArate [7. 85. 11 sa vadhyamAnaH samare pANDavairjitakAzibhiH / / saMjayAcakSva tattvena paraM kautUhalaM hi me // 1 dagdhAdrikUTazRGgAmaM bhinnAJjanacayopamam // 21 saMjaya uvAca / samutkSipya ca bAhubhyAmAvidhya ca punaH punaH / zRNu rAjanmahAprAjJa saMgrAma lomaharSaNam / niSpipeSa kSitau kSipraM pUrNakumbhamivAzmani // 22 droNasya pANDavaiH sArdhaM yuyudhAnapurogamaiH // 2 balalAghavasaMpannaH saMpanno vikrameNa ca / vadhyamAnaM balaM dRSTvA yuyudhAnena maariss| . bhaimasenI raNe kruddhaH sarvasainyAnyabhISayat // 23 abhyadravatsvayaM droNaH sAtyakiM satyavikramam // sa visphuTitasarvAGgazcUrNitAsthivibhUSaNaH / tamApatantaM sahasA bhAradvAjaM mahAratham / ghaTotkacena vIreNa hataH sAlakaTaGkaTaH // 24. sAtyakiH paJcaviMzatyA kSudrakANAM samArpayat // tataH sumanasaH pArthA hate tasminnizAcare / droNo'pi yudhi vikrAnto yuyudhAnaM samAhitaH / cukruzuH siMhanAdAMzca vAsAMsyAdudhuvuzca ha // 25 avidhyatpaJcabhistUrNaM hemapukaiH zilAzitaiH // 5 tAvakAzca hataM dRSTvA rAkSasendraM mahAbalam / te varma bhittvA sudRDhaM dviSatpizitabhojanAH / alambusaM bhImarUpaM vizIrNamiva parvatam / abhyagurdharaNI rAjazvasanta iva pannagAH / / 6 hAhAkAramakurvanta sainyAni bharatarSabha // 26 dIrghabAhurabhikruddhastotrAdita iva dvipaH / janAzca taddaddazire rakSaH kautUhalAnvitAH / droNaM paJcAzatAvidhyannArAcairagnisaMnibhaiH // 7 yadRcchayA nipatitaM bhUmAvaGgArakaM yathA / / 27 bhAradvAjo raNe viddho yuyudhAnena satvaram / ghaTotkacastu taddhatvA rakSo balavatAM varam / sAtyakiM bahubhirbANairyatamAnamavidhyata // 8 mumoca balavannAdaM balaM hatveva vAsavaH // 28 tataH kruddho maheSvAsro bhUya eva mahAbalaH / sa pUjyamAnaH pitRbhiH sabAndhavai sAtvataM pIDayAmAsa zatena nataparvaNA // 9. ghaTotkacaH karmaNi duSkare kRte / sa vadhyamAnaH samare bhAradvAjena sAtyakiH / / ripuM nihatyAbhinananda vai tadA nAbhyapadyata kartavyaM kiMcideva vizAM pate // 10. alambusaM pakkamalambusaM yathA // 29 viSaNNavadanazcApi yuyudhaano'bhvnnRp| tato ninAdaH sumahAnsamutthitaH bhAradvAjaM raNe dRSTvA visRjantaM zitAzarAn // 11 sazaGkhanAnAvidhabANaghoSavAn / taM tu saMprekSya te putrAH sainikAzca vizAM pate / " nizamya taM pratyanadaMstu kauravA prahRSTamanaso bhUtvA siMhavayanadanmuhuH // 12 stato dhvanirbhuvanamathAspRzabhRzam // 30 taM zrutvA ninadaM ghoraM pIDyamAnaM ca mAdhavam / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi yudhiSThiro'bravIdrAjansarvasainyAni bhArata // 13 cturshiititmo'dhyaayH|| 84 // eSa vRSNivaro vIraH sAtyakiH satyakarmakRt / prasyate yudhi vIreNa bhAnumAniva rAhuNA / dhRtarASTra uvAca / abhidravata gacchadhvaM sAtyakiryatra yudhyate // 14 bhAradvAjaM kathaM yuddhe yuyudhAno'bhyavArayat / dhRSTadyumnaM ca pAzcAlyamidamAha jnaadhip| . - 1462 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 85. 15 ] droNaparva [7. 85.44 abhidrava drutaM droNaM kiM nu tiSThasi pArSata / kekayAnAM zataM hatvA vidrAvya ca samantataH / / na pazyasi bhayaM ghoraM droNAnnaH smupsthitm|| 15 droNastasthau mahArAja vyAditAsya ivAntakaH // 30 asau droNo maheSvAso yuyudhAnena saMyuge / pAJcAlAnsRJjayAnmatsyAnkekayAnpANDavAnapi / krIDate sUtrabaddhana pakSiNA bAlako yathA // 16 / droNo'jayanmahAbAhuH zatazo'tha sahasrazaH // 31 tatraiva sarve gacchantu bhImasenamukhA rthaaH| teSAM samabhavacchabdo vadhyatAM droNasAyakaiH / tvayaiva sahitA yattA yuyudhAnarathaM prati // 17 . vanAkasAmivAraNye dahyatAM dhUmaketunA // 32 pRSThato'nugamiSyAmi tvAmahaM sahasainikaH / . tatra devAH sagandharvAH pitarazcAbruvannRpa / sAtyakiM mokSayasvAdya yamadaMSTrAntaraM gatam // 18 ete dravanti pAJcAlAH pANDavAzca ssainikaaH||33 evamuktvA tato rAjA sarvasainyena pANDavaH / / taM tathA samare droNaM nighnantaM somakAraNe / abhyadravadraNe droNaM yuyudhAnasya kAraNAt // 19 na cApyabhiyayuH kecidapare naiva vivyadhuH // 34 tatrArAvo mahAnAsIdroNamekaM yuyutsatAm / vartamAne tathA raudre tasminvIravarakSaye / pANDavAnAM ca bhadraM te sRJjayAnAM ca sarvazaH / / 20 azRNotsahasA pArthaH pAJcajanyasya nisvanam // 35 te sametya naravyAghrA bhAradvAjaM mahAratham / / pUrito vAsudevena zaGkharAT svanate. bhRzam / abhyavarSazaraistIkSNaiH kaGkabarhiNavAjitaiH / / 21 yudhyamAneSu vIreSu saindhavasyAbhirakSiSu // 36 smayanneva tu tAnvIrAndroNaH pratyagrahItsvayam / nadatsu dhArtarASTreSu vijayasya rathaM prati / atithInAgatAnyadvatsalilenAsanena ca // 22 gANDIvasya ca nirghoSe vipranaSTe samantataH / tarpitAste zaraistasya bhAradvAjasya dhanvinaH / kazmalAbhihato rAjA cintayAmAsa pANDavaH // 37 AtithyagRhaM prApya nRpate'tithayo yathA // 23 na nUnaM svasti pArthasya yathA nadati zaGkharAT / bhAradvAjaM ca te sarve na zekuH prativIkSitum / kauravAzca yathA hRSTA vinadanti muhurmuhuH // 38 madhyaMdinamanuprAptaM sahasrAMzumiva prabho / / 24 evaM saMcintayitvA tu vyAkulenAntarAtmanA / tAMstu sarvAnmaheSvAsAndroNaH zastrabhRtAM varaH / ajAtazatruH kaunteyaH sAtvataM pratyabhASata // 39 atApayaccharavrAtairgabhastibhirivAMzumAn // 25 bASpagadgadayA vAcA muhyamAno muhurmuhuH / vadhyamAnA raNe rAjanpANDavAH sRJjayAstathA / kRtyasyAnantarApekSI zaineyaM zinipuMgavam // 40 trAtAraM nAdhyagacchanta paGkamagnA iva dvipAH // 26 yaH sa dharmaH purA dRSTaH sadbhiH zaineya zAzvataH / droNasya ca vyadRzanta visarpanto mahAzarAH / sAMparAye suhRtkRtye tasya kAlo'yamAgataH // 41 gabhastaya ivArkasya pratapantaH samantataH // 27 sarveSvapi ca yodheSu cintayazinipuMgava / tasmindroNena nihatAH pAJcAlAH paJcaviMzatiH / tvattaH suhRttamaM kaMcinnAbhijAnAmi sAtyake // 42 mahArathasamAkhyAtA dhRSTadyumnasya saMmatAH // 28 yo hi prItamanA nityaM yazca nityamanuvrataH / pADUnAM sarvasainyeSu pAJcAlAnAM tathaiva c| . sa kArye sAMparAye tu niyojya iti me matiH // 43 droNaM sma dadRzuH zUraM vinighnantaM varAnvarAn // 29 / yathA ca kezavo nityaM pANDavAnAM parAyaNam / -1463 - Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 85. 44 ] mahAbhArate [7. 85.74 tathA tvamapi vArSNeya kRSNatulyaparAkramaH // 44 . sahAyArtha mahArAja saMgrAmottamamUrdhani / / 59 so'haM bhAraM samAdhAsye tvayi taM voddhumrhsi| tathApyahaM naravyAghra zaineyaM styvikrmm| . abhiprAyaM ca me nityaM na vRthA kartumarhasi // 45 sAhAyye viniyokSyAmi nAsti me'nyo hi ttsmH|| sa tvaM bhrAturvayasyasya gurorapi ca saMyuge / iti dvaitavane tAta mAmuvAca dhnNjyH| . . kuru kRcchre sahAyArthamarjunasya nararSabha / 46 . parokSaM tvadguNAMstathyAnkathayannAryasaMsadi // 61 tvaM hi satyavrataH zUro mitrANAmabhayaMkaraH / tasya tvamevaM saMkalpaM na vRthA kartumarhasi / loke vikhyAyase vIra karmabhiH styvaagiti||47 dhanaMjayasya vArSNeya mama bhImasya cobhayoH // 62 yo hi zaineya mitrArthe yudhyamAnastyajettanum / yaccApi tIrthAni carannagacchaM dvArakAM prti| . pRthivIM vA dvijAtibhyo yo dadyAtsamameva tat // 48 tatrAhamapi te bhaktimarjunaM prati dRSTavAn // 63 zrutAzca bahavo'smAbhI rAjAno ye divaM gatAH / na tatsauhRdamanyeSu mayA zaineya lakSitam / dattvemAM pRthivIM kRtsnAM brAhmaNebhyo yathAvidhi // yathA tvamasmAnbhajase vartamAnAnupaplave // 64 evaM tvAmapi dharmAtmanprayAce'haM kRtaanyjliH|| so'bhijAtyA ca bhaktyA ca sakhyasyAcAryakasya ca pRthivIdAnatulyaM syAdadhikaM vA phalaM vibho // 50 sauhRdasya ca vIryasya kulInatvasya mAdhava // 65 eka eva sadA kRSNo mitrANAmabhayaMkaraH / satyasya ca mahAbAho anukampArthameva ca / raNe saMtyajati prANAndvitIyastvaM ca sAtyake // 51 anurUpaM maheSvAsa karma tvaM kartumarhasi // 66 vikrAntasya ca vIrasya yuddhe prArthayato yazaH / / suyodhano hi sahasA gato droNena daMzitaH / zUra eva sahAyaH syAnnetaraH prAkRto janaH // 52 pUrvameva tu yAtAste kauravANAM mahArathAH // 67 IdRze tu parAmarde vartamAnasya mAdhava / sumahAnninadazcaiva zrUyate vijayaM prti| ... tvadanyo hi raNe goptA vijayasya na vidyate // 53 sa zaineya javenAtra gantumarhasi mAdhava // 68 zlAghanneva hi karmANi zatazastava pANDavaH / bhImaseno vayaM caiva saMyattAH sahasainikAH / mama saMjanayanharSaM punaH punarakIrtayat // 54 droNamAvArayiSyAmo yadi tvAM prati yAsyati // 6 // ladhvastrazcitrayodhI ca tathA laghuparAkramaH / / pazya zaineya sainyAni dravamANAni sNyuge| prAjJaH sarvAstravicchUro muhyate na ca saMyuge / / 55 mahAntaM ca raNe zabdaM dIryamANAM ca bhAratIm // 7 // mahAskandho mahorasko mahAbAhurmahAdhanuH / mahAmArutavegena samudramiva parvasu / mahAbalo mahAvIryaH sa mahAtmA mahArathaH / / 56 dhArtarASTrabalaM tAta vikSiptaM savyasAcinA // 71 ziSyo mama sakhA caiva priyo'syAhaM priyazca me / rathairviparidhAvadbhirmanuSyaizca hayaizca ha / yuyudhAnaH sahAyo me pramathiSyati kauravAn // 57 sainyaM rajaHsamudbhUtametatsaMparivartate // 72 asmadarthaM ca rAjendra saMnodyadi keshvH| saMvRtaH sindhusauvIrairnakharaprAsayodhibhiH / rAmo vApyaniruddho vA pradyumno vA mahArathaH // 58 atyantApacitaiH zUreH phalgunaH paravIrahA // 73 gado vA sAraNo vApi sAmbo vA saha vRssnnibhiH| / naitadbalamasaMvArya zakyo hantuM jydrthH| - 1464 - Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 85. 74] droNaparva [7. 85. 101 ete hi saindhavasyArthe sarve saMtyaktajIvitAH // 74 arjunastveva vArSNeya pIDito bahubhiryudhi / zarazaktidhvajavanaM hayanAgasamAkulam / prajahyAtsamare prANAMstasmAdvindAmi kazmalam // 88 pazyaitaddhArtarASTrANAmanIkaM sudurAsadam // 75 tasya tvaM padavIM gaccha gaccheyustvAdRzA yathA / zRNu dundubhinirghoSaM zaGkhazabdAMzca puSkalAn / tAdRzasyedRze kAle mAdRzenAbhicoditaH // 89 siMhanAdaravAMzcaiva rathanemisvanAMstathA // 76 raNe vRSNipravIrANAM dvAvevAtirathau smRtau / nAgAnAM zRNu zabdaM ca pattInAM ca sahasrazaH / pradyumnazca mahAbAhustvaM ca sAtvata vizrutaH // 90 sAdinAM dravatAM caiva zRNu kampayatAM mahIm // 77 astre nArAyaNasamaH saMkarSaNasamo bale / purastAtsaindhavAnIkaM droNAnIkasya pRSThataH / vIratAyAM naravyAghra dhanaMjayasamo hyasi // 91 bahutvAddhi naravyAghra devendramapi pIDayet // 78 bhISmadroNAvatikramya sarvayuddhavizAradam / aparyante bale magno jahyAdapi ca jIvitam / tvAmadya puruSavyAghra loke santaH pracakSate // 92 tasmiMzca nihate yuddhe kathaM jIveta mAdRzaH / nAsAdhyaM vidyate loke sAtyakeriti mAdhava / sarvathAhamanuprAptaH sukRcchre bata jIvitam // 79 tattvAM yadabhivakSyAmi tatkuruSva mahAbala // 93 zyAmo yuvA guDAkezo darzanIyazca pANDavaH / / saMbhAvanA hi lokasya tava pArthasya cobhyoH| 'ladhvastrazcitrayodhI ca praviSTastAta bhAratIm // 80 nAnyathA tAM mahAbAho saMprakartumihArhasi // 94 sUryodaye mahAbAhurdivasazcAtivartate / parityajya priyAnprANAnraNe vicara vIravat / tanna jAnAmi vArSNeya yadi jIvati vA na vaa| na hi zaineya dAzArhA raNe rakSanti jIvitam // 95 kurUNAM cApi tatsainyaM sAgarapratimaM mahat // 81 ayuddhamanavasthAnaM saMgrAme ca palAyanam / eka eva ca bIbhatsuH praviSTastAta bhAratIm / bhIrUNAmasatAM mArgo naiSa dAzArhasevitaH // 96 aviSahyAM mahAbAhuH surairapi mahAmRdhe // 82 tavArjuno gurustAta dharmAtmA zinipuMgava / na ca me vartate buddhiradya yuddhe kathaMcana / vAsudevo guruzcApi tava pArthasya dhImataH // 97 droNo'pi rabhaso yuddhe mama pIDayate balam / kAraNadvayametaddhi jAnAnastvAhamabruvam / pratyakSaM te mahAbAho yathAsau carati dvijaH / / 83 mAvamaMsthA vaco mahyaM gurustava gurodyaham // 98 yugapaJca sametAnAM kAryANAM tvaM vicakSaNaH / vAsudevamataM caitanmama caivArjunasya ca / mahArthaM laghusaMyuktaM kartumarhasi mAdhava // 84 satyametanmayoktaM te yAhi yatra dhanaMjayaH // 99 tasya me sarvakAryeSu kAryametanmataM sdaa|| etadvacanamAjJAya mama satyaparAkrama / arjunasya paritrANaM kartavyamiti saMyuge // 85 pravizaitaddvalaM tAta dhArtarASTrasya durmateH // 100 nAhaM zocAmi dAzArha goptAraM jagataH prabhum / / pravizya ca yathAnyAyaM saMgamya ca mahArathaiH / sa hi zakto raNe tAta trIllokAnapi saMgatAn // yathArhamAtmanaH karma raNe sAtvata darzaya // 101 vijetuM puruSavyAghra satyametadbhavImi te / / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi ' kiM punardhArtarASTrasya balametatsudurbalam / / 87 paJcAzItitamo'dhyAyaH // 85 // ma. bhA. 184 - 1465 - Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 86. 1] mahAbhArate [7. 86. 29 evaM tvayi samAdhAya dharmarAjaM narottamam / saMjaya uvaac| ahamadya gamiSyAmi saindhavasya vadhAya hi // 15 prItiyuktaM ca hRdyaM ca madhurAkSarameva c| / jayadrathamahaM hatvA dhruvameSyAmi mAdhava / kAlayuktaM ca citraM ca svatayA cAbhibhASitam // 1 dharmarAjaM yathA droNo nigRhNIyAdraNe balAt // 16 dharmarAjasya tadvAkyaM nizamya zinipuMgavaH / nigRhIte narazreSTha bhAradvAjena mAdhava / sAtyakirbharatazreSTha pratyuvAca yudhiSThiram // 2 saindhavasya vadho na syAnmamAprItistathA bhavet // 17 zrutaM te gadato vAkyaM sarvametanmayAcyuta / evaM gate narazreSTha pANDave satyavAdini / . nyAyayuktaM ca citraM ca phalgunArthe yazaskaram // 3 asmAkaM gamanaM vyaktaM vanaM prati bhavetpunaH // 18 evaMvidhe tathA kAle mAdRzaM prekSya saMmatam / so'yaM mama jayo vyaktaM vyartha eva bhaviSyati / vaktumarhasi rAjendra yathA pArthaM tathaiva mAm // 4 yadi droNo raNe kruddho nigRhNIyAdhudhiSThiram // 19 na me dhanaMjayasyArthe prANA rakSyAH kathaMcana / sa tvamadya mahAbAho priyArthaM mama mAdhava / / tvatprayuktaH punarahaM kiM na kuryAM mahAhave // 5 jayArthaM ca yazothaM ca rakSa rAjAnamAhave // 20 lokatrayaM yodhayeyaM sadevAsuramAnuSam / sa bhavAnmayi nikSepo nikSiptaH svysaacinaa| tvatprayukto narendreha kimutaitatsudurbalam // 6 bhAradvAjAdbhayaM nityaM pazyamAnena te prabho // 21 . suyodhanabalaM tvadya yodhayiSye samantataH / tasyApi ca mahAbAho nityaM pazyati sNyuge| vijeSye ca raNe rAjansatyametadbravImi te // 7 nAnyaM hi pratiyoddhAra raukmiNeyAhate prbho| kuzalyahaM kuzalinaM samAsAdya dhanaMjayam / mAM vApi manyate yuddha bhAradvAjasya dhImataH // 22 hate jayadrathe rAjanpunareSyAmi te'ntikam // 8 so'haM saMbhAvanAM caitAmAcAryavacanaM ca tat / / avazyaM tu mayA sarvaM vijJApyastvaM narAdhipa / pRSThato notsahe kartuM tvAM vA tyaktuM mahIpate // 23 vAsudevasya yadvAkyaM phalgunasya ca dhImataH // 9 AcAryo laghuhastatvAdabhedyakavacAvRtaH / dRDhaM tvabhiparIto'hamarjunena punaH punaH / upalabhya raNe krIDedyathA zakuninA zizuH // 24 madhye sarvasya sainyasya vAsudevasya zRNvataH // 10 yadi kANirdhanuSpANiriha syAnmakaradhvajaH / adya mAdhava rAjAnamapramatto'nupAlaya / tasmai tvAM visRjeyaM vai sa tvAM rakSedyathArjunaH // 25 AryAM yuddhe matiM kRtvA yAvaddhanmi jayadratham // 11 kuru tvamAtmano gupti kaste goptA gate mayi / tvayi vAhaM mahAbAho pradyumne vA mahArathe / yaH pratIyAdraNe droNaM yAvadgacchAmi pANDavam // 26 nRpaM nikSipya gaccheyaM nirapekSo jayadratham / / 12 mA ca te bhayamadyAstu rAjannarjunasaMbhavam / jAnISe hi raNe droNaM rabhasaM zreSThasaMmatam / na sa jAtu mahAbAhurbhAramudyamya sIdati // 27 pratijJA cApi te nityaM zrutA droNasya mAdhava // 13 ye ca sauvIrakA yodhAstathA saindhavapauravAH / / grahaNaM dharmarAjasya bhAradvAjo'nugRdhyati / udIcyA dAkSiNAtyAzca ye cAnye'pi mhaarthaaH||28 zaktazcApi raNe droNo nigrahItuM yudhiSThiram // 14 / ye ca karNamukhA rAjanrathodArAH prakIrtitAH / - 1466 - Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 86. 29 ] droNaparva [7. 87.6 ete'rjunasya kruddhasya kalAM nArhanti ssoddshiim||29 / kekayA bhrAtaraH paJca rAkSasazca ghaTotkacaH / udyuktA pRthivI sarvA sasurAsuramAnuSA / virATo drupadazcaiva zikhaNDI ca mahArathaH // 44 sarAkSasagaNA rAjansakiMnaramahoragA / / 30 / dhRSTaketuzca balavAnkuntibhojazca mAriSa / jaGgamAH sthAvaraiH sArdhaM nAlaM pArthasya sNyuge| nakulaH sahadevazca pAzcAlAH sRJjayAstathA / evaM jJAtvA mahArAja vyetu te bhIrdhanaMjaye // 31 ete samAhitAstAta rakSiSyanti na saMzayaH // 45 yatra vIrau maheSvAsau kRSNau satyaparAkramau / na droNaH saha sainyena kRtavarmA ca saMyuge / na tatra karmaNo vyApatkathaMcidapi vidyate / / 32 samAsAdayituM zakto na ca mAM dharSayiSyati // 46 daivaM kRtAstratAM yogamamarSamapi cAhave / dhRSTadyumnazca samare droNaM kruddhaM paraMtapaH / kRtajJatAM dayAM caiva bhrAtustvamanucintaya // 33 vArayiSyati vikramya veleva makarAlayam // 47 mayi cApyapayAte vai gacchamAne'rjunaM prati / yatra sthAsyati saMgrAme pArSataH paravIrahA / droNe citrAstratA saMkhye rAjaMstvamanucintaya // 34 na droNasainyaM balavatkrAmettatra kathaMcana // 48 AcAryo hi bhRzaM rAjannigrahe tava gRdhyati / eSa droNavinAzAya samutpanno hutAzanAt / pratijJAmAtmano rakSansatyAM kartuM ca bhArata // 35 / kavacI sa zarI khaDgI dhanvI ca varabhUSaNaH // 49 kuruSvAdyAtmano gupti kaste goptA gate mayi / vizrabdho gaccha zaineya mA kArmiyi saMbhramam / yasyAhaM pratyayAtpArtha gaccheyaM phalgunaM prati // 36 dhRSTadyumno raNe kruddho droNamAvArayiSyati // 50 na hyahaM tvA mahArAja anikSipya mhaahve| / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi kacidyAsyAmi kauravya satyametadbhavImi te / / 37 ssddshiititmo'dhyaayH||86|| etadvicArya bahuzo buddhyA buddhimatAM vara / dRSTvA zreyaH paraM buddhyA tato rAjanprazAdhi mAm // 38 saMjaya uvAca / .. yudhiSThira uvAca / dharmarAjasya tadvAkyaM nizamya zinipuMgavaH / evametanmahAbAho yathA vadasi mAdhava / pArthAcca bhayamAzaGkaparityAgAnmahIpateH // 1 na tu me zudhyate bhAvaH zvetAzvaM prati mAriSa // 39 apavAdaM hyAtmanazca lokAdrakSanvizeSataH / kariSye paramaM yatnamAtmano rakSaNaM prati / na mAM bhIta iti brUyurAyAntaM phalgunaM prati // 2 gaccha tvaM samanujJAto yatra yAto dhanaMjayaH // 40 / nizcitya bahudhaivaM sa saatykiyuddhdurmdH| . AtmasaMrakSaNaM saMkhye gamanaM cArjunaM prti| .. dharmarAjamidaM vAkyamabravItpuruSarSabha // 3 vicAryaMtahayaM buddhyA gamanaM tatra rocaye / / 41 kRtAM cenmanyase rakSA svasti te'stu vizAM pate / sa tvamAtiSTha yAnAya yatra yAto dhanaMjayaH / anuyAsyAmi bIbhatsuM kariSye vacanaM tava // 4 mamApi rakSaNaM bhImaH kariSyati mahAbalaH // 42 / na hi me pANDavAtkazcitriSu lokeSu vidyate / pArSatazca sasodaryaH pArthivAzca mahAbalAH / yo vai priyataro rAjansatyametadbhavImi te // 5 draupadeyAzca mAM tAta rakSiSyanti na saMzayaH // 43 / tasyAhaM padavIM yAsye saMdezAttava maand| - 1467 Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.87.6] mahAbhArata [7.87.35 tvatkRte na ca me kiMcidakartavyaM kathaMcana // 6 gadAyuddhavizeSajJA niyuddhkushlaastthaa| yathA hi me gurorvAkyaM viziSTaM dvipadAM vara / khaDgapraharaNe yuktAH saMpAte cAsicarmaNoH // 21 tathA tavApi vacanaM viziSTatarameva me // 7 zUrAzca kRtavidyAzca spardhante ca parasparam / priye hi tava vartete bhrAtarau kRSNapANDavau / nityaM ca samare rAjanvijigISanti mAnavAn // 22 tayoH priye sthitaM caiva viddhi mAM rAjapuMgava // 8 * karNena vijitA raajnduHshaasnmnuvrtaaH| tavAjJAM zirasA gRhya pANDavArthamahaM prbho| etAMstu vAsudevo'pi rathodArAnprazaMsati // 23 bhittvedaM durmidaM sainyaM prayAsye narasattama // 9 satataM priyakAmAzca karNasyaite vaze sthitAH / / droNAnIkaM vizAmyeSa kruddho jhaSa ivArNavam / tasyaiva vacanAdrAjannivRttAH zvetavAhanAt // 24 tatra yAsyAmi yatrAsau rAjanarAjA jayadrathaH // 10 te na kSatA na ca zrAntA dRddhaavrnnkaarmukaaH| yatra senAM samAzritya bhItastiSThati pANDavAt / madarthaM viSTitA nUnaM dhArtarASTrasya zAsanAt // 25 gupto rathavarazreSThedrauNikarNakRpAdibhiH // 11 etAnpramathya saMgrAme priyArthaM tava kaurava / itastriyojanaM manye tamadhvAnaM vizAM pate / prayAsyAmi tataH pazcAtpadavIM svysaacinH|| 26 yatra tiSThati pArtho'sau jayadrathavadhodyataH // 12 yAMstvetAnaparAnrAjannAgAsaptazatAni ca / triyojanagatasyApi tasya yAsyAmyahaM padam / prekSase varmasaMchannAnkirAtaiH samadhiSThitAn // 27 A saindhavavadhAdrAjansudRDhenAntarAtmanA // 13 kirAtarAjo yAnprAdAdgRhItaH svysaacinaa| anAdiSTastu guruNA ko nu yudhyeta mAnavaH / svalaMkRtAMstathA preSyAnicchaJjIvitamAtmanaH // 28 AdiSTastu tvayA rAjanko na yudhyeta mAdRzaH / Asannete purA rAjaMstava karmakarA dRDham / abhijAnAmi taM dezaM yatra yAsyAmyahaM prbho||14 tvAmevAdya yuyutsante pazya kAlasya paryayam // 29 huDazaktigadApAsakhagacarmaSTitomaram / teSAmete mahAmAtrAH kirAtA yuddhadurmadAH / iSvastravarasaMbAdhaM kSobhayiSye balArNavam // 15 hastizikSAvidazcaiva sarve caivAgniyonayaH // 30 yadetatkuJjarAnIkaM sAhasramanupazyasi / ete vinirjitAH sarve saMgrAme savyasAcinA / kulamaJjanakaM nAma yatraite vIryazAlinaH // 16 madarthamadya saMyattA duryodhanavazAnugAH // 31 AsthitA bahubhirlecchaiyuddhazauNDaiH prahAribhiH / etAnbhittvA zarai rAjankirAtAnyuddhadurmadAn / nAgA meghanibhA rAjankSaranta iva toyadAH // 17 saindhavasya vadhe yuktamanuyAsyAmi pANDavam // 32 naite jAtu nivarteranpreSitA hastisAdibhiH / ye tvete sumahAnAgA aJjanasya kulodbhavAH / anyatra hi vadhAdeSAM nAsti rAjanparAjayaH // 18 karkazAzca vinItAzca prabhinnakaraTAmukhAH // 33 atha yArathino rAjansamantAdanupazyasi / jAmbUnadamayaiH sarvairvarmabhiH suvibhUSitAH / ete rukmarathA nAma rAjaputrA mahArathAH // 19 labdhalakSyA raNe rAjannairAvaNasamA yudhi // 34 ratheSvastreSu nipuNA nAgeSu ca vizAM pate / uttarAtparvatAdete tIkSNairdasyubhirAsthitAH / dhanurvede gatAH pAraM muSTiyuddhe ca kovidAH // 20 / karkazaiH pravarairyodhaiH kASrNAyasatanucchadaiH // 35 . - 1468 - Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.87. 36] droNaparva [7. 87. 64 santi goyonayazcAtra santi vAnarayonayaH / tathAnyairvividhairyodhaiH kAlakalpairdurAsadaiH / anekayonayazcAnye tathA mAnuSayonayaH // 36 sameSyAmi raNe rAjanbahubhiryuddhadurmadaiH // 51 anIkamasatAmetadbhUmavarNamudIryate / tasmAdvai vAjino mukhyA vizrAntAH zubhalakSaNAH / mlecchAnAM pApakartRNAM himavadurgavAsinAm // 37 upAvRttAzca pItAzca punayujyantu me rathe // 52 etaduryodhano labdhvA samagra nAgamaNDalam / tasya sarvAnupAsaGgAnsarvopakaraNAni ca / kRpaM ca saumadattiM ca droNaM ca rathinAM varam // 38 rathe prAsthApayadrAjA zastrANi vividhAni ca // 53 sindhurAja tathA karNamavamanyata pANDavAn / tatastAnsarvato muktvA sadazvAMzcaturo janAH / kRtArthamatha cAtmAnaM manyate kAlacoditaH // 39 rasavatpAyayAmAsuH pAnaM madasamIraNam // 54 te ca sarve'nusaMprAptA mama naaraacgocrm| . pItopavRttAnsnAtAMzca jagdhAnnAnsamalaMkRtAn / na vimokSyanti kaunteya yadyapi syurmnojvaaH|| 40 vinItazalyAMsturagAMzcaturo hemamAlinaH // 55 tena saMbhAvitA nityaM paravIryopajIvinA / tAnyattAnrukmavarNAbhAnvinItAzIghragAminaH / vinAzamupayAsyanti maccharaughanipIDitAH / / 41 / saMhRSTamanaso'vyayAnvidhivatkalpite rathe // 56 ye tvete rathino rAjandRzyante kAzcanadhvajAH / / mahAdhvajena siMhena hemkesrmaalinaa| ete durvAraNA nAma kAmbojA yadi te zrutAH // 42 saMvRte ketana mairmaNividrumacitritaiH / zUrAzca kRtavidyAzca dhanurvede ca nisstthitaaH| pANDurAbhraprakAzAbhiH patAkAbhiralaMkRte // 57 . saMhatAzca bhRzaM hyete anyonyasya hitaiSiNaH // 43 hemadaNDocchritacchatre bahuzastraparicchade / akSauhiNyazca saMrabdhA dhArtarASTrasya bhArata / yojayAmAsa vidhivaddhemabhANDavibhUSitAn // 58 yattA madarthaM tiSThanti kuruvIrAbhirakSitAH // 44 dArukasyAnujo bhrAtA sUtastasya priyaH sakhA / apramattA mahArAja mAmeva pratyupasthitAH / nyavedayadrathaM yuktaM vAsavasyeva mAtaliH // 59 tAMstvahaM pramathiSyAmi tRNAnIva hutAzanaH // 45 tataH snAtaH zucirbhUtvA kRtakautukamaGgalaH / tasmAtsarvAnupAsaGgAnsarvopakaraNAni c|| snAtakAnAM sahasrasya svarNaniSkAnadApayat / rathe kurvantu me rAjanyathAvadrathakalpakAH // 46 AzIrvAdaiH pariSvaktaH sAtyakiH zrImatAM varaH // asmiMstu khalu saMgrAme grAhyaM vividhamAyudham / tataH sa madhuparkAIH pItvA kailAvataM madhu / yathopadiSTamAcAryaiH kAryaH pazcaguNo rathaH // 47 lohitAkSo babhau tatra madavihvalalocanaH // 61 kAmbojairhi sameSyAmi kruddhairaashiivissopmaiH| Alabhya vIrakAMsyaM ca harSeNa mahatAnvitaH / nAnAzastrasamAvApairvividhAyudhayodhibhiH // 48 dviguNIkRtatejA hi prajvalanniva pAvakaH / kirAtaizca sameSyAmi viSakalpaiH prhaaribhiH| utsaGge dhanurAdAya sazaraM rathinAM varaH // 62 lAlitaiH satataM rAjJA duryodhanahitaiSibhiH // 49 kRtasvastyayano vipraiH kavacI samalaMkRtaH / zakaizcApi sameSyAmi zakratulyaparAkramaiH / / lAjairgandhaistathA mAlyaiH knyaabhishcaabhinnditH||63 agnikalpairdurAdharSaiH pradIptairiva pAvakaiH // 50 yudhiSThirasya caraNAvabhivAdya kRtaanyjliH| - 1469 - Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 87. 64 ] mahAbhArate [7. 88. 16 tena mUrdhanyupAghrAta Aruroha mahAratham // 64 tataH pAJcAlarAjasya putraH samaradurmadaH / tataste vAjino hRSTAH supuSTA vaatrNhsH|| prAkrozatpANDavAnIke vasudAnazca pArthivaH // 2 ajayyA jaitramUhustaM vikurvantaH sma saindhavAH // 65 Agacchata praharata drutaM viparidhAvata / atha harSaparItAGgaH sAtyakirbhImamabravIt / yathA sukhena gaccheta sAtyakiyuddhadurmadaH // 3 tvaM bhIma rakSa rAjAnametatkAryatamaM hi te // 66 / / mahArathA hi bahavo yatiSyantyasya nirjye| ahaM bhittvA pravekSyAmi kAlapakkamidaM balam / iti bruvanto vegena samApeturbalaM tava // 4. AyatyAM ca tadAtve ca zreyo rAjJo'bhirakSaNam // 67 vayaM pratijigISantastatra taansmbhidrutaaH| . jAnISe mama vIryaM tvaM tava cAhamariMdama / tataH zabdo mahAnAsIyuyudhAnarathaM prati // 5 tasmAdbhIma nivartasva mama cedicchasi priyam // 68 prakampyamAnA mahatI tava putrasya vAhinI / tathoktaH sAtyakiM prAha vraja tvaM kAryasiddhaye / sAtvatena mahArAja zatadhAbhivyadIryata // 6 ahaM rAjJaH kariSyAmi rakSAM puruSasattama // 69 / / tasyAM vidIryamANAyAM zineH pautro mahArathaH / evamuktaH pratyuvAca bhImasenaM sa mAdhavaH / sapta vIrAnmaheSvAsAnagrAnIke vyapothayat // 7 gaccha gaccha drutaM pArtha dhruvo'dya vijayo mama // 70 te bhItA mRdyamAnAzca pramRSTA diirghbaahunaa| yanme snigdho'nuraktazca tvamadya vazagaH sthitH| AyodhanaM jahurvIrA dRSTvA tamatimAnuSam // 8... nimittAni ca dhanyAni yathA bhIma vadanti me||71 rathairvimathitAkSaizca bhagnanIDaizca maariss| . nihate saindhave pApe pANDavena mhaatmnaa| cakrairvimathitaizchinnairdhvajaizca vinipaatitaiH||9.. pariSvajiSye rAjAnaM dharmAtmAnaM na saMzayaH // 72 anukaSaiH patAkAbhiH zirastrANaiH sakAzcanaiH / etAvaduktvA bhImaM tu visRjya ca mahAmanAH / bAhubhizcandanAdigdhaiH sAGgadaizca vizAM pate // 1 // saMprekSattAvakaM sainyaM vyAghro mRgagaNAniva // 73 hastihastopamaizcApi bhujgaabhogsNnibhaiH| taM dRSTvA pravivikSantaM sainyaM tava jnaadhip| UrabhiH pRthivI channA manujAnAM narottama // 11. bhUya evAbhavanmUDhaM subhRzaM cApyakampata // 74 zazAGkasaMnikAzaizca vadanaizcAskuNDalaiH / tataH prayAtaH sahasA sainyaM tava sa sAtyakiH / patitairvRSabhAkSANAM babhau bhArata medinI // 12 didRkSurarjunaM rAjandharmarAjasya zAsanAt // 75 gajaizca bahudhA chinnaiH zayAnaiH parvatopamaiH / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi rarAjAtibhRzaM bhUmirvikINairiva parvataiH // 13 , saptAzItitamo'dhyAyaH // 87 // tapanIyamayairyoktrairmuktAjAlavibhUSitaiH / urazchadairvicitraizca vyazobhanta turNgmaaH| saMjaya uvAca / gatasattvA mahIM .prApya pramRSTA dIrghabAhunA // 14 prayAte tava sainyaM tu yuyudhAne yuyutsyaa| nAnAvidhAni sainyAni tava hatvA tu sAtvataH / dharmarAjo mahArAja svenAnIkena saMvRtaH / praviSTastAvakaM sainyaM drAvayitvA camUM bhRzam // 1 // prAyAdroNarathaprepsuyuyudhAnasya pRSThataH // 1 tatastenaiva mArgeNa yena yAto dhanaMjayaH / - 1470 - / Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 88. 16 ] droNaparva [7. 88. 44 iyeSa sAtyakirgantuM tato droNena vAritaH // 16 / etadAlokyate sainyamAvantyAnAM mahAprabham / bhAradvAjaM samAsAdya yuyudhAnastu mAriSa / asyAnantaratastvetaddAkSiNAtyaM mahAbalam // 30 nAbhyavartata saMkraddho velAmiva jalAzayaH // 17 tadanantarametacca bAhnikAnAM balaM mahat / nivArya tu raNe droNo yuyudhAnaM mahAratham / bAhnikAbhyAzato yuktaM karNasyApi mahadbalam // 31 vivyAdha nizitairbANaiH paJcabhirmarmabhedibhiH // 18 anyonyena hi sainyAni bhinnAnyetAni saarthe| sAtyakistu raNe droNaM rAjanvivyAdha saptabhiH / anyonyaM samupAzritya na tyakSyanti raNAjiram // hemapuGkhaiH zilAdhautaiH kaGkabarhiNavAjitaiH // 19 etadantaramAsAdya codayAzvAnprahRSTavat / taM SaDbhiH sAyakaioNaH sAzvayantAramArdayat / / madhyamaM javamAsthAya vaha mAmatra sArathe // 33. sa taM na mamRSe droNaM yuyudhAno mahArathaH // 20 . bAhnikA yatra dRzyante nAnApraharaNodyatAH / siMhanAdaM tataH kRtvA droNaM vivyAdha sAtyakiH / dAkSiNAtyAzca bahavaH sUtaputrapurogamAH // 34 dazabhiH sAyakaizcAnyaiH SaDbhiraSTAbhireva ca // 21 hastyazvarathasaMbAdhaM yaccAnIkaM vilokyte| yuyudhAnaH punardoNaM vivyAdha dazabhiH zaraiH / nAnAdezasamutthaizca padAtibhiradhiSThitam // 35 ekena sArathiM cAsya caturbhizcaturo hayAn / etAvaduktvA yantAraM brAhmaNaM parivarjayan / dhvajamekena bANena vivyAdha yudhi mAriSa / / 22 sa vyatIyAya yatrograM karNasya sumahadbalam // 36 taM droNaH sAzvayantAraM srthdhvjmaashugaiH|| taM droNo'nuyayau kruddho vikiranvizikhAnbahUn / tvaranprAcchAdayadvANaiH zalabhAnAmiva vrajaiH // 23 yuyudhAnaM mahAbAhuM gacchantamanivartinam // 37 tathaiva yuyudhAno'pi droNaM bhubhiraashugaiH| karNasya sainyaM sumahadabhihatya zitaiH zaraiH / prAcchAdayadasaMbhrAntastato droNa uvAca ha // 24 prAvizadbhAratI senAmaparyantAM sa -sAtyakiH // 38 tabAcAryo raNaM hitvA gataH kApuruSo yathA / praviSTe yuyudhAne tu sainikeSu druteSu ca / yudhyamAnaM hi mAM hitvA pradakSiNamavartata / / 25 amarSI kRtavarmA tu sAtyakiM paryavArayat / / 39 tvaM hi me yudhyato nAdya jIvanmokSyasi maadhv| . tamApatantaM vizikhaiH SaDbhirAhatya sAtyakiH / yadi mAM tvaM raNe hitvA na yAsyAcAryavadrutam / / 26 caturbhizcaturo'syAzvAnAjaghAnAzu vIryavAn // 40 sAtyakiruvAca / tataH punaH SoDazabhirnataparvabhirAzugaiH / dhanaMjayasya padavIM dharmarAjasya zAsanAt / sAtyakiH kRtavarmANaM pratyavidhyatstanAntare / / 41 gacchAmi svasti te brahmanna me kAlAtyayo bhavet // sa tudyamAno vizikhairbahubhistigmatejanaiH / / saMjaya uvAca / sAtvatena mahArAja kRtavarmA na cakSame // 42 etAvaduktvA zaineya AcArya parivarjayan / sa vatsadantaM saMdhAya jihmagAnalasaMnibham / prayAtaH sahasA rAjansArathiM cedamabravIt / / 28 AkRSya rAjannAkarNAdvivyAdhorasi sAtyakim // droNaH kariSyate yatnaM sarvathA mama vAraNe / sa tasya dehAvaraNaM bhittvA dehaM ca sAyakaH / yatto yAhi raNe sUta zRNu cedaM vacaH param // 29 | sapatrapuGkhaH pRthivIM viveza rudhirokSitaH // 44 - 1471 - Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 88. 45 ] mahAbhArate [7. 89. 12 athAsya bahubhirbANairacchinatparamAstravit / abhitastAzaraugheNa klAntavAhAnavArayat // 58 samArgaNaguNaM rAjankRtavarmA zarAsanam // 45 nigRhItAstu bhojena bhojAnIkepsavo rnne| . vivyAdha ca raNe rAjansAtyaki satyavikramam / / atiSThannAryavadvIrAH prArthayanto mahadyazaH // 59 dazabhirvizikhaistIkSNairabhikruddhaH stanAntare // 46 / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tataH prazIrNe dhanuSi zaktyA zaktimatAM varaH / aSTAzItitamo'dhyAyaH // 8 // abhyahandakSiNaM bAhuM sAtyakiH kRtavarmaNaH // 47 tato'nyatsudRDhaM vIro dhanurAdAya sAtyakiH / . dhRtarASTra uvAca / vyasRjadvizikhAMstUrNaM zatazo'tha sahasrazaH // 48 evaM bahuvidhaM sainyamevaM pravicitaM varam / sarathaM kRtavarmANaM samantAtparyavAkirat / vyUDhamevaM yathAnyAyamevaM bahu ca saMjaya // 1 chAdayitvA raNe'tyarthaM hArdikyaM tu sa sAtyakiH // nityaM pUjitamasmAbhirabhikAmaM ca naH sadA / athAsya bhallena ziraH sAratheH samakRntata / prauDhamatyadbhutAkAraM purastAdRDhavikramam / / 2 sa papAta hataH sUto hArdikyasya mahArathAt / nAtivRddhamabAlaM ca na kRzaM nAtipIvaram / tataste yantari hate prAdravaMsturagA bhRzam / / 50 laghuvRttAyataprANaM sAragAtramanAmayam // 3 atha bhojastvasaMbhrAnto nigRhya turagAnsvayam / AttasaMnAhasaMpannaM bahuzastraparicchadam / tasthau zaradhanuSpANistatsainyAnyabhyapUjayan // 51 zastragrahaNavidyAsu bahvISu pariniSThitam // 4 sa muhUrtamivAzvasya sadazvAnsamacodayat / Arohe paryavaskande saraNe sAntaraplute / vyapetabhIramitrANAmAvahatsumahadbhayam / samyakpraharaNe yAne vyapayAne ca kovidam / / sAtyakizcAbhyagAttasmAtsa tu bhImamupAdravat / / 52 nAgeSvazveSu bahuzo ratheSu ca parIkSitam / yuyudhAno'pi rAjendra droNAnIkAdviniHsRtaH / / parIkSya ca yathAnyAyaM vetanenopapAditam // 6 prayayau tvaritastUNa kAmbojAnAM mahAcamUm // 53 na goSThayA nopacAreNa na saMbandhanimittataH / sa tatra bahubhiH zUraiH saMniruddho mahArathaiH / nAnAhUto na hyabhRto mama sainye babhUva ha // 7 na cacAla tadA rAjansAtyakiH satyavikramaH // 54 kulInAryajanopetaM tuSTapuSTamanuddhatam / saMdhAya ca camU droNo bhoje bhAraM nivezya c| kRtamAnopakAraM ca yazasvi ca manasvi ca // 8 anvadhAvadraNe yatto yuyudhAnaM yuyutsayA // 55 sacivaizvAparairmukhyairbahubhirmukhyakarmabhiH / tathA tamanudhAvantaM yuyudhAnasya pRSThataH / lokapAlopamaistAta pAlitaM narasattamaiH // 9 nyavArayanta saMkraddhAH pANDusainye bRhattamAH // 56 bahubhiH pArthivairguptamasmatpriyacikIrSubhiH / samAsAdya tu hArdikyaM rathAnAM pravaraM ratham / asmAnabhisRtaiH kAmAtsabalaiH sapadAnugaiH // 10 pAJcAlA vigatotsAhA bhImasenapurogamAH / mahodadhimivApUrNamApagAbhiH samantataH / vikramya vAritA rAjanvIreNa kRtavarmaNA / / 57 apakSaiH pakSisaMkAzai rathairazvezca saMvRtam // 11 yatamAnAMstu tAnsarvAnISadvigatacetasaH / yodhAkSayyajalaM bhImaM vAhanomitaraGgiNam / -1472 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 89. 12] droNaparva [7. 89. 42 kSepaNyasigadAzaktizaraprAsajhaSAkulam // 12 putro mama bhRzaM mUDhaH kiM kArya pratyapadyata // 27 dhvajabhUSaNasaMbAdhaM ratnapaTTena saMcitam / sAtyakiM ca raNe dRSTvA pravizantamabhItavat / vAhanairapi dhAvadbhirvAyuvegavikampitam // 13 kiM nu duryodhanaH kRtyaM prAptakAlamamanyata // 28 droNagambhIrapAtAlaM kRtavarmamahAhradam / sarvazastrAtigau senAM praviSTau rathasattamau / ' jalasaMdhamahAgrAhaM karNacandrodayoddhatam // 14 dRSTvA kAM vai dhRti yuddhe pratyapadyanta mAmakAH // 29 gate sainyArNavaM bhittvA tarasA pANDavarSabhe / dRSTvA kRSNaM tu dAzArhamarjunArthe vyavasthitam / saMjayakarathenaiva yuyudhAne ca mAmakam // 15 zinInAmRSabhaM caiva manye zocanti putrakAH // 30 tatra zeSaM na pazyAmi praviSTe savyasAcini / dRSTvA senAM vyatikrAntAM sAtvatenArjunena ca / sAtvate ca rathodAre mama sainyasya saMjaya // 16 palAyamAnAMzca kurUnmanye zocanti putrakAH // 31 tau tatra samatikrAntau dRSTvAbhItau tarasvinau / vidrutArathino dRSTvA nirutsAhAndviSajaye / sindhurAjaM ca saMprekSya gANDIvasyeSugocare // 17 palAyane kRtotsAhAnmanye zocanti putrakAH // 32 kiM tadA kuravaH kRtyaM vidadhuH kAlacoditAH / zUnyAnkRtArathopasthAnsAtvatenArjunena ca / dAruNaikAyane kAle kathaM vA pratipedire / / 18 hatAMzca yodhAnsaMdRzya manye zocanti putrkaaH||33 prastAnhi kauravAnmanye mRtyunA tAta saMgatAn / vyazvanAgarathAndRSTvA tatra viiraanshsrshH| vikramo hi raNe teSAM na tathA dRzyate'dya vai||19 dhAvamAnAnraNe vyagrAnmanye zocanti putrkaaH||34 akSatau saMyuge tatraM praviSTau kRssnnpaannddvau| vivIrAMzca kRtAnazvAnvirathAMzca kRtAnnarAn / na ca vArayitA kazcittayorastIha saMjaya // 20 tatra sAtyakipArthAbhyAM manye zocanti putrakAH // bhRtAzca bahavo yodhAH parIkSyaiva mahArathAH / pattisaMghAraNe dRSTvA dhAvamAnAMzca sarvazaH / vetanena yathAyogyaM priyavAdena cApare // 21 nirAzA vijaye sarve manye zocanti putrkaaH||36 akAraNabhRtastAta mama sainye na vidyate / droNasya smtikraantaavniikmpraajitau| karmaNA hyanurUpeNa labhyate bhaktavetanam // 22 kSaNena dRSTvA tau vIrau manye zocanti putrkaaH||37 na ca yodho'bhavatkazcinmama sainye tu saMjaya / saMmUDho'smi bhRzaM tAta zrutvA kRSNadhanaMjayau / alpadAnabhRtastAta na kupyabhRtako naraH // 23 praviSTau mAmakaM sainyaM sAtvatena sahAcyutau // 38 pUjitA hi yathAzaktyA daanmaanaasnairmyaa| tasminpraviSTe pRtanAM zinInAM pravare rthe| tathA putraizca me tAta jJAtibhizca sabAndhavaiH // 24 bhojAnIkaM vyatikrAnte kathamAsanhi kaurvaaH||39 te ca prApyaiva saMgrAme nirjitAH svysaacinaa| tathA droNena samare nigRhIteSu pANDuSu / zaineyena parAmRSTAH kimanyadbhAgadheyataH // 25 . kathaM yuddhamabhUttatra tanmamAcakSva saMjaya / / 40 rakSyate yazca saMgrAme ye ca saMjaya rakSiNaH / droNo hi balavAJzUraH kRtAstro dRDhavikramaH / eka: sAdhAraNaH panthA rakSyasya saha rkssibhiH||26 / pAzcAlAstaM maheSvAsaM pratyayudhyankathaM raNe // 41 arjunaM samare dRSTvA saindhavasyAgrataH sthitam / baddhavairAstathA droNe dharmarAjajayaiSiNaH / -1473 - vi. bhA. 185 Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 89. 42] mahAbhArate [7. 90. 24 bhAradvAjastathA teSu kRtavairo mahArathaH // 42 zatena nakulazcApi hArdikyaM samavidhyata // 11 . arjunazcApi yaccakre sindhurAjavadhaM prati / draupadeyAstrisaptatyA saptabhizca ghttotkcH| , tanme sarva samAcakSva kuzalo hyasi saMjaya // 43 dhRSTadyumnastribhizcApi kRtavarmANamArdayat / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi virATo drupadazcaiva yAjJasenizca paJcabhiH // 12 ekonnvtitmo'dhyaayH|| 89 // zikhaNDI cApi hArdikyaM viddhA paJcabhirAzugaiH / punarvivyAdha viMzatyA sAyakAnAM hasanniva // 13 saMjaya uvAca / kRtavarmA tato rAjansarvatastAnmahArathAn / AtmAparAdhAtsaMbhUtaM vyasanaM bharatarSabha / ekaikaM pazcabhirviddhA bhImaM vivyAdha saptabhiH / prApya prAkRtavadvIra na tvaM zocitumarhasi // 1 dhanurdhvajaM ca saMyatto rathAdbhUmAvapAtayat // 14 tava nirguNatAM jJAtvA pakSapAtaM suteSu ca / athainaM chinnadhanvAnaM tvaramANo mahArathaH / dvaidhIbhAvaM tathA dharme pANDaveSu ca matsaram / AjaghAnorasi kruddhaH saptatyA nizitaiH zaraiH // 1 // ArtapralApAMzca bahUnmanujAdhipasattama // 2 sa gADhaviddho balavAnhArdikyasya zarottamaiH / sarvalokasya tattvajJaH sarvalokaguruH prabhuH / cacAla rathamadhyasthaH kSitikampe yathAcalaH // 16 vAsudevastato yuddhaM kurUNAmakaronmahat // 3 bhImasenaM tathA dRSTvA dhrmraajpurogmaaH| AtmAparAdhAtsumahAnprAptaste vipulaH kSayaH / visRjantaH zarAnghorAnkRtavarmANamAdayan // 17 na hi te sukRtaM kiMcidAdau madhye ca bhArata / taM tathA koSThakIkRtya rathavaMzena mAriSa / dRzyate pRSThatazcaiva tvanmUlo hi parAjayaH // 4 vivyadhuH sAyakaihRSTA rakSArthaM mArutemadhe // 18 . tasmAdadya sthiro bhUtvA jJAtvA lokasya nirNayam / pratilabhya tataH saMjJAM bhImaseno mhaablH| zRNu yuddhaM yathA vRttaM ghoraM devAsuropamam // 5 zakti jagrAha samare hemadaNDAmayasmayIm / praviSTe tava sainyaM tu zaineye satyavikrame / cikSepa ca rathAttUrNaM kRtavarmarathaM prati // 19 / bhImasenamukhAH pArthAH pratIyurvAhinIM tava // 6 sA bhImabhujanirmuktA nirmuktoragasaMnibhA / AgacchatastAnsahasA kruddharUpAnsahAnugAn / kRtavarmANamabhitaH prajajvAla sudAruNA // 20 dadhAraiko raNe pANDUnkRtavarmA mahArathaH // 7 tAmApatantI sahasA yugAntAgnisamaprabhAm / yathodvRttaM dhArayate velA vai salilArNavam / / / dvAbhyAM zarAbhyAM hArdikyo nicakarta dvidhA tdaa| pANDusainyaM tathA saMkhye hArdikyaH samavArayat // 8 sA chinnA patitA bhUmau zaktiH knkbhuussnnaa| tatrAdbhutamamanyanta hArdikyasya parAkramam / dyotayantI dizo rAjanmaholkeva divazyutA / yadenaM sahitAH pArthA nAticakramurAhave // 9 zaktiM vinihatAM dRSTvA bhImazcakrodha vai bhRzam // 25 tato bhImanibhirviddhA kRtavarmANamAyasaiH / tato'nyaddhanurAdAya vegavatsumahAsvanam / zaGkha dadhmau mahAbAhurharSayansarvapANDavAn // 10 bhImaseno raNe kruddho hArdikyaM samavArayat // 2 // sahadevastu viMzatyA dharmarAjazca pnycbhiH| athainaM paJcabhirbANairAjaghAna stnaantre| -1474 - Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.90. 24] droNaparva [7. 91.2 bhImo bhImabalo rAjaMstava durmatritena ha // 24 visRjantau ca zatazo gabhastIniva bhaaskrau||39 bhojastu kSatasarvAGgo bhImasenena mAriSa / / tApayantau zaraistIkSNairanyonyaM tau mhaarthau| raktAzoka ivotphullo vyabhrAjata raNAjire // 25 yugAntapratimau vIrau rejaturbhAskarAviva // 40 tataH kruddhastribhirbANairbhImasenaM hasanniva / kRtavarmA tu rabhasaM yAjJaseni mahAratham / abhihatya dRDhaM yuddhe tAnsarvAnpratyavidhyata // 26 vidveSUNAM trisaptatyA punarvivyAdha saptabhiH // 41 tribhitribhirmaheSvAso yatamAnAnmahArathAn / sa gADhaviddho vyathito rathopastha upAcizat / te'pi taM pratyavidhyanta saptabhiH saptabhiH zaraiH // visRjansazaraM cApaM mUrchayAbhipariplutaH // 42 zikhaNDinastataH kruddhaH kSurapreNa mhaarthH| . taM viSaNNaM rathe dRSTvA tAvakA bhrtrssbh| dhanuzciccheda samare prahasanniva bhArata // 28 / hArdikyaM pUjayAmAsurvAsAMsyAdudhuvuzca ha // 43 zikhaNDI tu tataH kruddhazchinne dhanuSi satvaram / zikhaNDinaM tathA jJAtvA hArdikyazarapIDitam / asiM jagrAha samare zatacandraM ca bhAsvaram // 29 apovAha raNAdyantA tvaramANo mahAratham // 44 bhrAmayitvA mahAcarma cAmIkaravibhUSitam / sAditaM tu rathopasthe dRSTvA pArthAH zikhaNDinam / . tamasiM preSayAmAsa kRtavarmarathaM prati // 30 pariva rathaistUrNaM kRtavarmANamAhave // 45 sa tasya sazaraM cApaM chittvA saMkhye mahAnasiH / tatrAdbhutaM paraM cakre kRtavarmA mahArathaH / / abhyagAddharaNI rAjaMcyutaM jyotirivAmbarAt // 31 yadekaH samare pArthAnvArayAmAsa sAnugAn // 46 etasminneva kAle tu tvaramANA mahArathAH / pArthAJjitvAjayaJcedInpAJcAlAnsRJjayAnapi / vivyadhuH sAyakairgADhaM kRtavarmANamAhave // 32 kekayAMzca mahAvIryAnkRtavarmA mahArathaH // 47 athAnyaddhanurAdAya tyaktvA tacca mahaddhanuH / te vadhyamAnAH samare hArdikyena sma pANDavAH / vizINaM bharatazreSTha hArdikyaH paravIrahA / / 33 itazcetazca dhAvanto naiva cakrudhRtiM raNe // 48 vivyAdha. pANDavAnyuddhe tribhistribhirajihmagaiH / jitvA pANDusutAnyuddhe bhImasenapurogamAn / zikhaNDinaM ca vivyAdha tribhiH paJcabhireva ca // | hArdikyaH samare'tiSThadvidhUma iva pAvakaH // 49 dhanuranyatsamAdAya zikhaNDI tu mahAyazAH / te drAvyamANAH samare hArdikyena mahArathAH / avArayatkUrmanakhairAzugairhRdikAtmajam // 35 vimukhAH samapadyanta zaravRSTibhirarditAH / / 50 tataH kruddho raNe rAjanhRdikasyAtmasaMbhavaH / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi abhidudrAva vegena yAjJaseniM mahAratham // 36 navatitamo'dhyAyaH // 9 // bhISmasya samare rAjanmRtyorhetuM mahAtmanaH / vidarzayanbalaM zUraH zArdUla iva kuJjaram // 37 saMjaya uvaac| tau dizAgajasaMkAzau jvalitAviva paavkii| zRNuSvaikamanA rAjanyanmAM tvaM paripRcchasi / samAsedaturanyonya zarasaMdhairariMdamau // 38 drAvyamANe bale tasminhArdikyena mahAtmanA // 1 vidhunvAnau dhanuHzreSThe saMdadhAnau ca saaykaan| / lajjayAvanate cApi prahRSTaizcaiva tAvakaiH / - 1475 - Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 91.2] mahAbhArate [7.91.31 dvIpo ya AsItpANDUnAmagAdhe gAdhamicchatAm // 2 / tamUhuH sArathervazyA valgamAnA hayottamAH / zrutvA tu ninadaM bhImaM tAvakAnAM mahAhave / vAyuvegasamAH saMkhye kundendurajataprabhAH // 17 zaineyastvarito rAjankRtavarmANamabhyayAt // 3 . ApatantaM rathaM taM tu zaGkhavaNairhayottamaiH / kRtavarmA tu hArdikyaH zaineyaM nizitaiH zaraiH / parivatrustataH zUrA gajAnIkena sarvataH / avAkiratsusaMkruddhastato'krudhyata sAtyakiH // 4 kiranto vividhaaNstiikssnnaansaaykaallghuvedhinH||18 tataH sunizitaM bhallaM zaineyaH kRtvrmnne| sAtvato'pi zitairbANairgajAnIkamayodhayat / preSayAmAsa samare zarAMzca caturo'parAn // 5 parvatAniva varSeNa tapAnte jalado mahAn // 19 te tasya janire vAhAnbhallenAsyAcchinaddhanuH / vajrAzanisamasparzarvadhyamAnAH shrairgjaaH| pRSTharakSaM tathA sUtamavidhyannizitaiH zaraiH // 6 prAdravanraNamutsRjya zinivIryasamIritaiH // 20 tatastaM virathaM kRtvA sAtyakiH satyavikramaH / zIrNadantA virudhirA bhinnamastakapiNDakAH / senAmasyArdayAmAsa zaraiH saMnataparvabhiH // 7 vizIrNakarNAsyakarA viniyantRpatAkinaH // 21 / sAbhajyatAtha pRtanA zaineyazarapIDitA / saMbhinnavarmaghaNTAzca saMnikRttamahAdhvajAH / tataH prAyAdvai tvaritaH sAtyakiH satyavikramaH // 8 hatArohA dizo rAjanbhejire bhraSTakambalAH // 22 zRNu rAjanyadakarottava sainyeSu vIryavAn / ruvanto vividhAnrAvAJjaladopamanisvanAH / atItya sa mahArAja droNAnIkamahArNavam // 9 nArAcairvatsadantaizca sAtvatena vidAritAH // 23. parAjitya ca saMhRSTaH kRtavarmANamAhave / tasmindrute gajAnIke jalasaMdho mahArathaH / yantAramabravIccharaH zanairyAhItyasaMbhramam // 10 yattaH saMprApayannAgaM rajatAzvarathaM prati // 24 / dRSTvA tu tava tatsainyaM rathAzvadvipasaMkulam / rukmavarNakaraH zUrastapanIyAGgadaH zuciH / padAtijanasaMpUrNamabravItsArathiM punaH // 11 kuNDalI mukuTI zaGkhI raktacandanarUSitaH // 25 / yadetanmeghasaMkAzaM droNAnIkasya saMvyataH / zirasA dhArayandIptAM tapanIyamayI srajam / sumahatkuJjarAnIkaM yasya rukmaratho mukham // 12 urasA dhArayanniSkaM kaNThasUtraM ca bhAsvaram // 26 / ete hi bahavaH sUta durnivAryAzca sNyuge| cApaM ca rukmavikRtaM vidhunvangajamUrdhani / duryodhanasamAdiSTAM madarthe tyaktajIvitAH / azobhata mahArAja savidyudiva toyadaH // 27 rAjaputrA maheSvAsAH sarve vikrAntayodhinaH // 13 tamApatantaM sahasA mAgadhasya gajottamam / trigartAnAM rathodArAH suvarNavikRtadhvajAH / sAtyakiriyAmAsa velevodvRttamarNavam // 28 mAmevAbhimukhA vIrA yotsyamAnA vyavasthitAH // nAgaM nivAritaM dRSTvA zaineyasya zarottamaiH / atra mAM prApaya kSipramazvAMzcoMdaya sArathe / akrudhyata raNe rAjaJjalasaMdho mahAbalaH // 29 trigataiH saha yotsyAmi bhAradvAjasya pazyataH // 15 tataH kruddho maheSvAso mArgaNairbhArasAdhanaiH / tataH prAyAcchanaiH sUtaH sAtvatasya mate sthitaH / / avidhyata zineH pautraM jalasaMdho mahorasi // 30 rathenAdityavarNena bhAsvareNa patAkinA // 16 tato'pareNa bhallena pItena nizitena c| - 1476 - Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.91. 31] - droNaparva [7. 92. 4 asyato vRSNivIrasya nicaMkata zarAsanam // 31 / kSureNAsya tRtIyena zirazciccheda sAtyakiH // 45 sAtyaki chinnadhanvAnaM prahasanniva bhArata / tatpAtitazirobAhukabandhaM bhImadarzanam / avidhyanmAMgadho vIraH paJcabhirnizitaiH zaraiH / / 32 dviradaM jalasaMdhasya rudhireNAbhyaSizcata // 46 se viddho bahubhirbANairjalasaMdhena vIryavAn / jalasaMdha nihatyAjI tvaramANastu sAtvataH / nAkampata mahAbAhustadadbhutamivAbhavat / / 33 . naiSAdi pAtayAmAsa gajaskandhAdvizAM pate // 47 acintayanvai sa zarAnnAtyarthaM sNbhrmaavlii|| rudhireNAvasiktAGgo jalasaMdhasya kuJjaraH / dhanuranyatsamAdAya tiSTha tiSThetyuvAca ha // 34 vilambamAnamavahatsaMzliSTaM paramAsanam // 48 etAvaduktvA zaineyo jalasaMdhaM mahorasi / zarAditaH sAtvatena mardamAnaH svavAhinIm / vivyAdha SaSTyA subhRzaM zarANAM prahasanniva // 35 ghoramArtasvaraM kRtvA vidudrAva mahAgajaH // 49 kSurapreNa ca pItena muSTideze mahaddhanuH / hAhAkAro mahAnAsIttava sainyasya mAriSa / jalasaMdhasya ciccheda vivyAdha ca tribhiH zaraiH // jalasaMdhaM hataM dRSTvA vRSNInAmRSabheNa ha // 50 jalasaMdhastu tattyaktvA sazaraM vai zarAsanam / / vimukhAzcAbhyadhAvanta tava yodhAH samantataH / tomaraM vyasRjattUrNaM sAtyakiM prati mAriSa // 37 palAyane kRtotsAhA nirutsAhA dviSajaye // 51 sa nirbhidya bhujaM savyaM mAdhavasya mahAraNe / etasminnantare rAjandroNaH zastrabhRtAM varaH / abhyagAddharaNI ghoraH zvasanniva mahoragaH // 38 abhyayAjavanairazvairyuyudhAnaM mahAratham // 52 nirbhinne tu bhuje savye sAtyakiH satyavikramaH / tamudIrNaM tathA dRSTvA zaineyaM kurupuMgavAH / triMzadbhirvizikhaistIkSNairjalasaMdhamatADayat // 39 droNenaiva saha kruddhAH sAtyaki paryavArayan // 53 pragRhya tu tataH khaDgaM jalasaMdho mahAbalaH / tataH pravavRte yuddhaM kurUNAM sAtvatasya ca / ArSabhaM carma ca mahacchatacandramalaMkRtam / droNasya ca raNe rAjanghoraM devAsuropamam // 54 tata Avidhya taM khaDgaM sAtvatAyotsasarja ha // 40 / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi zaineyasya dhanazchittvA sa khaDno nyptnmhiim| ekanavatitamo'dhyAyaH // 91 // alAtacakravaccaiva vyarocata mahIM gataH // 41 athAnyaddhanurAdAya sarvakAyAvadAraNam / saMjaya uvAca / zAlaskandhapratIkAzamindrAzanisamasvanam / te kirantaH zaravrAtAnsarve yattAH prahAriNaH / visphArya vivyadhe Rddho jalasaMdhaM zareNa ha // 42 tvaramANA mahArAja yuyudhAnamayodhayan // 1 tataH sAbharaNau bAhU kSurAbhyAM mAdhavottamaH / / taM droNaM saptasaptatyA jadhAna nizitaiH zaraiH / sAGgadau jalasaMdhasya ciccheda prahasanniva // 43 durmarSaNo dvAdazabhirduHsaho dazabhiH zaraiH // 2 cau bAhU parighaprakhyau petaturgajasattamAt / / vikarNazcApi nizitaistriMzadbhiH kaGkapatribhiH / vasuMdharAdharAdbhaSTau paJcazIrSA vivoragau // 44 vivyAdha savye pArzve tu stanAbhyAmantare tathA // 3 tataH sudaMSTra suhanu cArukuNDalamunnasam / / durmukho dazabhirbANaistathA duHzAsano'STabhiH / - 1477 - Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 92. 4] mahAbhArate [7. 92. 32 citrasenazca zaineyaM dvAbhyAM vivyAdha mAriSa // 4 sa chAdyamAno bahubhistava putrairmahArathaiH / duryodhanazca mahatA zaravarSeNa mAdhavam / ekaikaM paJcabhirviddhA punarvivyAdha saptabhiH // 19 apIDayadraNe rAjazUrAzcAnye mahArathAH // 5 duryodhanaM ca tvarito vivyAdhASTabhirAzugaiH / sarvataH pratividdhastu tava putrairmahArathaiH / prahasaMzcAsya ciccheda kArmukaM ripubhISaNam // 20 tAnpratyavidhyacchaineyaH pRthakpRthagajihmagaiH // 6 nAgaM maNimayaM caiva zarairdhvajamapAtayat / bhAradvAjaM tribhirbANairduHsahaM nvbhistthaa| hatvA tu caturo vAhAMzcaturbhinizitaiH zaraiH / / vikaNaM paJcaviMzatyA citrasenaM ca saptabhiH // 7 sArathi pAtayAmAsa kSurapreNa mahAyazAH // 21 durmarSaNaM dvAdazabhizcaturbhizca viviMzatim / etasminnantare caiva kururAjaM mahAratham / satyavrataM ca navabhirvijayaM dazabhiH zaraiH // 8 avAkiraccharaihRSTo bahubhirmarmabhedibhiH / / 22 tato rukmAGgadaM cApaM vidhunvAno mahArathaH / sa vadhyamAnaH samare zaineyasya zarottamaiH / . abhyayAtsAtyakistUrNaM putraM tava mahAratham // 9 prAdravatsahasA rAjanputro duryodhanastava / / rAjAnaM sarvalokasya sarvazastrabhRtAM varam / Aplutazca tato yAnaM citrasenasya dhanvinaH // 23 zarairabhyAhanadgADhaM tato yuddhamabhUttayoH // 10 hAhAbhUtaM jagaccAsIdRSTvA rAjAnamAhave / vimuJcantau zarAMstIkSNAnsaMdadhAnau ca sAyakAn / asyamAnaM sAtyakinA khe somamiva rAhuNA // 24 adRzyaM samare'nyonyaM cakratustau mahArathau // 11 taM tu zabdaM mahacchrutvA kRtavarmA mhaarthH| . sAtyakiH kururAjena nirviddho bahvazobhata / abhyayAtsahasA tatra yatrAste mAdhavaH prabhuH // 25 asravadrudhiraM bhUri svarasaM candano yathA // 12 vidhunvAno dhanuHzreSThaM codayaMzcaiva vaajinH| sAtvatena ca bANaunirviddhastanayastava / bhartsayansArathiM coyaM yAhi yAhIti satvaraH // 26 zAtakumbhamayApIDo babhau yUpa ivocchritaH // 13 tamApatantaM saMprekSya vyAditAsyamivAntakam / mAdhavastu raNe rAjankururAjasya dhanvinaH / yuyudhAno mahArAja yantAramidamabravIt // 27 dhanuzciccheda sahasA kSurapreNa hasanniva / kRtavarmA rathenaiSa drutamApatate shrii| athainaM chinnadhanvAnaM zarairbahubhirAcinot / / 14 pratyudyAhi rathenainaM pravaraM sarvadhanvinAm / / 28 nirbhinnazca zaraistena dviSatA kSiprakAriNA / tataH prajavitAzvena vidhivatkalpitena ca / nAmRSyata raNe rAjA zatrovijayalakSaNam // 15 AsasAda raNe bhojaM pratimAnaM dhanuSmatAm // 29 athAnyaddhanurAdAya hemapRSThaM durAsadam / tataH paramasaMkruddhau jvalantAviva pAvako / vivyAdha sAtyakiM tUrNaM sAyakAnAM zatena ha // 16 sameyAtAM naravyAghrau vyAghrAviva tarasvinau // 30 so'tividdho balavatA putreNa tava dhanvinA / kRtavarmA tu zaineyaM SaDviMzatyA samArpayat / amarSavazamApannastava putramapIDayat // 17 nizitaiH sAyakaistIkSNairyantAraM cAsya sptbhiH|| pIDitaM nRpatiM dRSTvA tava putrA mahArathAH / caturazca hayodArAMzcaturbhiH parameSubhiH / sAtvataM zaravarSeNa chAdayAmAsuraJjasA // 18 avidhyatsAdhudAntAnvai saindhavAnsAtvatasya ha // 3 // - 1478 -- Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.92. 33] droNaparva [7. 93. 15 rukmadhvajo rukmapRSThaM mahadvisphArya kArmukam / bhAradvAjaH zaravAtairmahadbhiH samavAkirat // 1 rukmAGgadI rukmavarmA rukmapuGkhAnavAkirat // 33 sa saMprahArastumulo droNasAtvatayorabhUt / tato'zItiM zineH pautraH saaykaankRtvrmnne| pazyatAM sarvasainyAnAM balivAsavayoriva // 2 prAhiNottvarayA yukto draSTukAmo dhanaMjayam // 34 tato droNaH zineH pautraM citraiH sarvAyasaiH zaraiH / so'tividdho balavatA zatruNA zatrutApanaH / tribhirAzIviSAkArairlalATe samavidhyata // 3 samakampata durdharSaH kSitikampe yathAcalaH // 35 tairllaattaarpiterbaannairyuyudhaanstvjihmgaiH| triSaSTayA caturo'syAzvAnsaptabhiH sArathiM shraiH| vyarocata mahArAja trizRGga iva parvataH // 4 vivyAdha nizitaistUrNaM sAtyakiH kRtavarmaNaH / / 36 tato'sya bANAnaparAnindrAzanisamasvanAn / suvarNapuGkha vizikhaM samAdhAya sa sAtyakiH / . bhAradvAjo'ntaraprekSI preSayAmAsa saMyuge // 5 vyasRjattaM mahAjvAlaM saMkruddhamiva pannagam / / 37 tAndroNacApanirmuktAndAzArhaH patataH zarAn / so'vizatkRtavarmANaM yamadaNDopamaH zaraH / dvAbhyAM dvAbhyAM supuGkhAbhyAM ciccheda paramAstravit // jAmbUnadavicitraM ca varma nirbhidya bhAnumat / tAmasya laghutAM droNaH samavekSya vizAM pate / abhyagAddharaNImuno rudhireNa samukSitaH // 38 prahasya sahasAvidhyadviMzatyA zinipuMgavam // 7 saMjAtarudhirazcAjau saatvtessubhirrditH| punaH paJcAzateSUNAM zatena ca samArpayat / pracalandhanurutsRjya nyapatatsyandanottame / / 39 laghutAM yuyudhAnasya lAghavena vizeSayan // 8 sa siMhadaMSTro jAnubhyAmApanno'mitavikramaH / samutpatanti valmIkAdyathA kruddhA mahoragAH / zarAditaH sAtyakinA rathopasthe nararSabhaH // 40 tathA droNarathAdrAjannutpatanti tanucchidaH // 9 sahasrabAhoH sadRzamakSobhyamiva sAgaram / tathaiva yuyudhAnena sRSTAH zatasahasrazaH / nivArya kRtavarmANaM sAtyakiH prayayau tataH // 41 avAkirandroNarathaM zarA rudhirabhojanAH // 10 khaDgazaktidhanuHkIrNA gajAzvarathasaMkulAm / lAghavAhijamukhyasya sAtvatasya ca mAriSa / ' pravartitograrudhirAM zatazaH kSatriyarSabhaiH // 42 vizeSaM nAdhyagacchAma samAvAstAM nararSabhau // 11 prekSatAM sarvasainyAnAM madhyena zinipuMgavaH / sAtyakistu tato droNaM navabhinataparvabhiH / abhyagAdvAhinI bhittvA vRtrahevAsurI camUm // 43 | AjaghAna bhRzaM kruddho dhvajaM ca nizitaiH zaraiH / samAzvAsya ca hArdikyo gRhya cAnyanmahaddhanuH / sArathiM ca zatenaiva bhAradvAjasya pazyataH // 12 tasthau tatraiva balavAnvArayanyudhi pANDavAn // 44 lAghavaM yuyudhAnasya dRSTvA droNo mahArathaH / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi saptatyA sAtyaki viddhA turagAMzca tribhitribhiH / dvinavatitamo'dhyAyaH // 92 // dhvajamekena vivyAdha mAdhavasya rathe sthitam / / 13 athApareNa bhallena hemapukhena patriNA / saMjaya uvAca / dhanuzciccheda samare mAdhavasya mahAtmanaH // 14 kAlyamAneSu sainyeSu zaineyena tatastataH / sAtyakistu tataH kruddho dhanustyaktvA mahArathaH / - 1479 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 93. 15 ] mahAbhArate [7. 94.4 gadAM jagrAha mahatIM bhAradvAjAya cAkSipat // 15 / iti sma cukruzuH sarve rAjaputrAH sarAjakAH // 30 tAmApatantI sahasA paTTabaddhAmayasmayIm / te sAtyakimapAsyAzu rAjanyudhi mahArathAH / nyavArayaccharaioNo bahubhirbahurUpibhiH // 16 yato droNastataH sarve sahasA samupAdravan // 31 athAnyaddhanurAdAya sAtyakiH satyavikramaH / tAndRSTvA pradrutAnsarvAnsAtvatena zarArditAn / vivyAdha bahubhirvIraM bhAradvAjaM zilAzitaiH // 17 prabhagnaM punarevAsIttava sainyaM samAkulam // 32 sa viddhA samare droNaM siMhanAdamamuJcata / vyUhasyaiva punaraM gatvA droNo vyavasthitaH / taM vai na mamRSe droNaH sarvazastrabhRtAM varaH // 18 vAtAyamAnaistairazcaihato vRSNizarAditaiH // 33 tataH zaktiM gRhItvA tu rukmadaNDAmayasmayIm / pANDupAzcAlasaMbhagnaM vyUhamAlokya vIryavAn / tarasA preSayAmAsa mAdhavasya rathaM prati // 19 zaineye nAkarodyatnaM vyUhasyaivAbhirakSaNe // 34 anAsAdya tu zaineyaM sA zaktiH kaalsNnibhaa| nivArya pANDupAJcAlAndroNAgniH prdhnniv| . bhittvA rathaM jagAmogrA dharaNI dAruNasvanA // 20 / tasthau krodhAgnisaMdIptaH kAlasUrya ivoditaH // 35 tato droNaM zineH pautro rAjanvivyAdha ptrinnaa|| iti zrImahAbhArate droNaparvaNi dakSiNaM bhujamAsAdya pIDayanbharatarSabha / / 21 . . vinavatitamo'dhyAyaH // 93 // droNo'pi samare rAjanmAdhavasya mahaddhanuH / ardhacandreNa ciccheda rathazaktyA ca sArathim // saMjaya uvAca / mumoha sArathistasya rathazaktyA samAhataH / droNaM sa jitvA puruSapravIrasa rathopasthamAsAdya muhUrta saMnyaSIdata // 23 stathaiva hArdikyamukhAMstvadIyAn / cakAra sAtyakI rAjaMstatra karmAtimAnuSam / prahasya sUtraM vacanaM babhASe ayodhayacca yadroNaM razmIJjagrAha ca svayam / / 24 zinipravIraH kurupuMgavAya // 1 tataH zarazatenaiva yuyudhAno mahArathaH / nimittamAtraM vayamatra sUta avidhyadbrAhmaNaM saMkhye hRSTarUpo vizAM pate // 25 dagdhArayaH kezavaphalgunAbhyAm / tasya droNaH zarAnpaJca preSayAmAsa bhArata / hatAnnihanmeha nararSabheNa te tasya kavacaM bhittvA papuH zoNitamAhave // 26 vayaM surezAtmasamudbhavena // 2 nirviddhastu zare_rairakrudhyatsAtyakibhRzam / tamevamuktvA zinipuMgavastadA sAyakAnvyasRjaccApi vIro rukmarathaM prati // 27 mahAmRdhe so'trydhnurdhro'rihaa| tato droNasya yantAraM nipAtyaikeSuNA bhuvi| . kiransamantAtsahasA zarAnbalI azvAnvyadrAvayadvANairhatasUtAnmahAtmanaH / / 28 samApatacchayena ivAmiSaM yathA // 3 sa rathaH pradrutaH saMkhye maNDalAni sahasrazaH / / taM yAntamazvaiH zazizaGkhavaNecakAra rAjato rAjanbhrAjamAna ivAMzumAn // 29 / vigAhya sainyaM puruSapravIram / abhidravata gRhIta hayAndroNasya dhaavt| . ___ nAzaknuvanvArayituM samantA- . . - 1480 - Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 94. 4] droNaparva [7. 94. 18 dAdityarazmipratimaM narAgryam / / 4 saMdhAya baannairprairbldbhiH| asahyavikrAntamadInasattvaM AjanivAMstAnrajataprakAzAMsarve gaNA bhArata durviSahyam / __zcaturbhirazvAMzcaturaH prasahya // 12 sahasranetrapratimaprabhAvaM tathA tu tenAbhihatastarasvI divIva sUrya jaladavyapAye // 5 naptA zinerindrasamAnavIryaH / amarSapUrNastvaticitrayodhI sudarzanasyeSugaNaiH sutIkSNaizarAsanI kaanycnvrmdhaarii| hayAnnihatyAzu nanAda nAdam // 13 sudarzanaH sAtyakimApatantaM athAsya sUtasya ziro nikRtya nyavArayadrAjavaraH prasahya // 6 . bhallena vajrAzanisaMnibhena / tayorabhUdbhArata saMprahAraH sudarzanasyApi zinipravIraH sudAruNastaM samabhiprazaMsan / kSureNa ciccheda ziraH prasahya // 14 yodhAstvadIyAzca hi somakAzca sakuNDalaM pUrNazaziprakAzaM vRjendrayoyuddhamivAmaraughAH // 7 bhrAjiSNu vaktraM nicakarta dehAt / zaraiH sutIkSNaiH zatazo'bhyavidhya yathA purA vajradharaH prasahya - tsudarzanaH saatvtmukhymaajau| balasya saMkhye'tibalasya rAjan // 15 anAgatAneva tu tAnpRSatkAM nihatya taM pArthivaputrapautraM __zciccheda bANaiH zinipuMgavo'pi // 8 raNe yduunaamRssbhstrsvii| tathaiva zakrapratimo'pi sAtyakiH sudarzane yAnkSipati sma sAyakAn / mudA sametaH parayA mahAtmA dvidhA tridhA tAnakarotsudarzanaH ___ rarAja rAjansurarAjakalpaH // 16 ___ zarottamaiH syandanavaryamAsthitaH // 9 tato yayAvarjunameva yena / saMprekSya bANAnnihatAMstadAnIM nivArya sainyaM tava mArgaNaudhaiH / sudarzanaH sAtyakibANavegaiH / sadazvayuktena rathena niryAkrodhAdidhamanniva tigmatejAH lokAnvisismApayiSurdaivIraH // 17 ___ zarAnamuzcattapanIyacitrAn / / 10 * tattasya vismApayanIyamagryapunaH sa bANaitribhiragnikalpai mapUjayanyodhavarAH smetaaH| __rAkarNapUrNairnizitaiH supuGkhaH / yadvartamAnAniSugocare'rIvivyAdha dehAvaraNaM vibhidya ndadAha bANairhatabhugyathaiva // 18 te sAtyakerAvivizuH zarIram // 11 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tathaiva tasyAvanipAlaputraH cturnvtitmo'dhyaayH|| 94 // ma. bhA. 186 -1481 Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 95. 1] mahAbhArate [7. 95. 25 95 etAnsarathanAgAzvAnnihatyAjI sapattinaH / saMjaya uvAca / idaM durga mahAghoraM tIrNamevopadhAraya // 14 tataH sa sAtyaki/mAnmahAtmA vRSNipuMgavaH / sUta uvAca / sudarzanaM nihatyAjau yantAramidamabravIt / / 1 na saMbhramo me vArSNeya vidyate satyavikrama / rathAzvanAgakalilaM zarazaktyUmimAlinam / yadyapi syAtsusaMkruddho jAmadagnyo'grataH sthitaH // khaDgamatsyaM gadAgrAhaM zUrAyudhamahAsvanam // 2 droNo vA rathinAM zreSThaH kRpo madrezvaro'pi vaa| prANApahAriNaM raudraM vAdivotkruSTanAditam / tathApi saMbhramo na syAttvAmAzritya mahAbhuja // 16 yodhAnAmasukhasparza durdharSamajayaiSiNAm // 3 tvayA subahavo yuddhe nirjitAH zatrUsUdana / tIrNAH sma dustaraM tAtta droNAnIkamahArNavam / na ca me saMbhramaH kazcidbhUtapUrvaH kadAcana / jalasaMdhabalenAjau puruSAdairivAvRtam // 4 kimu caitatsamAsAdya vIra saMyugaMgoSpadam // .17 ato'nyaM pRtanAzeSaM manye kunadikAmiva / AyuSmankatareNa tvA prApayAmi dhanaMjayam / tartavyAmalpasalilAM codayAzvAnasaMbhramam // 5 keSAM kruddho'si vArSNeya keSAM mRtyurupasthitaH / hastaprAptamahaM manye sAMprataM savyasAcinam / keSAM saMyamanImadya gantumutsahate manaH // 18 nirjitya durdharaM droNaM sapadAnugamAhave // 6 ke tvAM yudhi parAkrAntaM kAlAntakayamopamam / hArdikyaM yodhavayaM ca prAptaM manye dhanaMjayam / dRSTvA vikramasaMpannaM vidraviSyanti sNyuge| na hi me jAyate trAso dRSTvA sainyAnyanekazaH / keSAM vaivasvato rAjA smarate'dya mahAbhuja // 19 vaDheriva pradIptasya grISme zuSkaM tRNolapam // 7 sAtyakiruvAca / pazya pANDavamukhyena yAtAM bhUmi kiriittinaa| muNDAnetAnhaniSyAmi dAnavAniva vAsavaH / .. pattyazvarathanAgaughaiH patitairviSamIkRtAm // 8 pratijJA pArayiSyAmi kAmbojAneva mA vaha / abhyAzasthamahaM manye zvetAzvaM kRSNasArathim / adyaiSAM kadanaM kRtvA kSipraM yAsyAmi pANDavam // sa eSa zrUyate zabdo gaannddiivsyaamitaujsH|| 9 adya drakSyanti me vIrya kauravAH sasuyodhanAH / yAdRzAni nimittAni mama prAdurbhavanti vai|| muNDAnIke hate sUta sarvasainyeSu cAsakRt // 21 anastaMgata Aditye hantA saindhavamarjunaH // 10 adya kauravasainyasya dIryamANasya saMyuge / zanairvizrambhayannazvAnyAhi yatto'rivAhinIm / zrutvA virAvaM bahudhA saMtapsyati suyodhanaH // 22 yatraite satanutrANAH suyodhanapurogamAH // 11 / adya pANDavamukhyasya zvetAzvasya mahAtmanaH / daMzitAH krUrakarmANaH kAmbojA yuddhadurmadAH / AcAryakakRtaM mArga darzayiSyAmi saMyuge // 23 zarabANAsanadharA yavanAzca prahAriNaH // 12 adya madvANanihatAnyodhamukhyAnsahasrazaH / zakAH kirAtA daradA barbarAstAmraliptakAH / dRSTvA duryodhano rAjA pazcAttApaM gamiSyati // 24. anye ca bahavo mlecchA vividhAyudhapANayaH / / adya me kSiprahastasya kSipataH sAyakottamAn / mAmevAbhimukhAH sarve tiSThanti samarArthinaH // 13 alAtacakrapratimaM dhanurdrakSyanti kauravAH / / 25 - 1482 - Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 95. 26] droNaparva [7. 96.6 matsAyakacitAGgAnAM rudhiraM sravatAM bhu| tatra tatra mahI kIrNA vibaraNDajairiva // 40 sainikAnAM vadhaM dRSTvA saMtapsyati suyodhanaH // 26 rudhirokSitasarvAGgaistaistadAyodhanaM babhau / adya me kruddharUpasya nighnatazca varAnvarAn / kabandhaiH saMvRtaM sarvaM tAmrAdhaiH khamivAvRtam // 41 dvirarjunamimaM lokaM maMsyate sa suyodhanaH // 27 / vajrAzanisamaspazaiMH suparvabhirajihmagaiH / adya rAjasahasrANi nihatAni mayA raNe / te sAzvayAnA nihatAH samAvaQrvasuMdharAm // 42 dRSTvA duryodhano rAjA saMtapsyati mahAmRdhe // 28 alpAvaziSTAH saMbhagnAH kRcchraprANA vicetasaH / adya snehaM ca bhaktiM ca pANDaveSu mahAtmasu / jitAH saMkhye mahArAja yuyudhAnena daMzitAH // 43 hatvA rAjasahasrANi darzayiSyAmi rAjasu // 29 pANibhizca kazAbhizca tADayantasturaMgamAn / ___ saMjaya uvaac| javamuttamamAsthAya sarvataH prAdravanbhayAt // 44 evamuktastadA sUtaH zikSitAnsAdhuvAhinaH / kAmbojasainyaM vidrAvya durjayaM yudhi bhArata / zazAGkasaMnikAzAnvai vAjino'cUcudadbhazam / / 30 yavanAnAM ca tatsainyaM zakAnAM ca mahadbalam // 45 te pibanta ivAkAzaM yuyudhAnaM hayottamAH / sa tataH puruSavyAghraH sAtyakiH styvikrmH| prApayanyavanAzIghraM manaHpavanaraMhasaH // 31 prahRSTastAvakAJjitvA sUtaM yAhItyacodayat // 46 sAtyakiM te samAsAdya pRtanAsvanivartinam / taM yAntaM pRSThagoptAramarjunasya vizAM pate / bahavo laghuhastAzca zaravarSairavAkiran / 32 cAraNAH prekSya saMhRSTAstvadIyAzcApyapUjayan // 47 teSAmiSUnathAstrANi vegvnntprvbhiH| . iti zrImahAbhArate droNaparvaNi acchinatsAtyakI rAjannainaM te prApnuvaJzarAH // 33 pnycnvtitmo'dhyaayH||15|| rukmapukhaiH sunizitairgApatrairajihmagaiH / uccakarta zirAMsyugro yavanAnAM bhujAnapi // 34 saMjaya uvAca / zaikyAyasAni varmANi kAMsyAni ca samantataH / jitvA yavanakAmbojAnyuyudhAnastato'rjunam / bhittvA dehAMstathA teSAM zarA jagmurmahItalam // 35 jagAma tava sainyasya madhyena rathinAM varaH / / 1 te hanyamAnA vIreNa mlecchAH sAtyakinA rnne| zaradaMSTro naravyAghro vicitrakavacacchaviH / zatazo nyapatastatra vyasavo vasudhAtale // 36 / / mRgAnvyAghra ivAjighraMstava sainyamabhISayat // 2 supUrNAyatamuktaistAnavyavacchinnapiNDitaiH / sa rathena caranmArgAndhanurabhrAmayapRzam / paJca SaT sapta cASTau ca bibheda yavanAzaraiH // 37 / rukmapRSThaM mahAvegaM rukmacandrakasaMkulam // 3 kAmbojAnAM sahasraistu zakAnAM ca vizAM pate / rukmAGgadazirastrANo rukmavarmasamAvRtaH / zabarANAM kirAtAnAM barbarANAM tathaiva ca // 38 rukmadhvajavaraH zUro meruzRGga ivAbabhau // 4 agamyarUpAM pRthivIM mAMsazoNitakardamAm / sadhanurmaNDalaH saMkhye tejobhAsvararazmivAn / kRtavAMstatra zaineyaH kSapayaMstAvakaM balam / / 39 / / zaradIvoditaH sUryo nRsUryo virarAja ha // 5 dasyUnAM sazirastrANaiH zirobhi nmuurdhjaiH| vRSabhaskandhavikrAnto vRSabhAkSo nararSabhaH / - 1483 - Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 96. 6] mahAbhArate [7. 96. 34 tAvakAnAM babhau madhye gavAM madhye yathA vRSaH // 6 | jaghAna trizatAnazvAnkuJjarAMzca catuHzatAn // 20 mattadviradasaMkAzaM mattadviradagAminam / sa saMprahArastumulastasya teSAM ca dhanvinAm / prabhinnamiva mAtaGgaM yUthamadhye vyavasthitam / / devAsuraraNaprakhyaH prAvartata janakSayaH // 21 vyAghrA iva jighAMsantastvadIyAbhyadravaraNe // 7 meghajAlanibhaM sainyaM tava putrasya mAriSa / droNAnIkamatikrAntaM bhojAnIkaM ca dustaram / / pratyagRhNAcchineH pautraH zarairAzIviSopamaiH // 22 jalasaMdhArNavaM tIrkhA kAmbojAnAM ca vAhinIm // pracchAdyamAnaH samare zarajAlaiH sa vIryavAn / hArdikyamakarAnmuktaM tIrNaM vai sainyasAgaram / asaMbhramaM mahArAja tAvakAnavadhIhUn // 23 parivatruH susaMkruddhAstvadIyAH sAtyakiM rathAH // 9 AzcaryaM tatra rAjendra sumahaddRSTavAnaham / duryodhanazcitraseno duHzAsanaviviMzatI / na moghaH sAyakaH kazcitsAtyakerabhavatprabho // 24 zakunirduHsahazcaiva yuvA durmarSaNaH krathaH // 10 rathanAgAzvakalilaH padAtyUmisamAkulaH / .. anye ca bahavaH zUrAH zastravanto duraasdaaH| zaineyavelAmAsAdya sthitaH sainyamahArNavaH // 25 pRSThataH sAtyakiM yAntamanvadhAvannamarSitAH // 11 saMbhrAntanaranAgAzvamAvartata muhurmuhuH / atha zabdo mahAnAsIttava sainyasya mAriSa / tatsainyamiSubhistena vadhyamAnaM samantataH / . mArutodbhUtavegasya sAgarasyeva parvaNi // 12 babhrAma tatra tatraiva gAvaH zItArditA iva // 26 tAnabhidravataH sarvAnsamIkSya zinipuMgavaH / padAtinaM rathaM nAgaM sAdinaM turagaM tathA / zanairyAhIti yantAramabravItprahasanniva // 13 aviddhaM tatra nAdrAkSaM yuyudhAnasya sAyakaiH // 27 idameti samudbhUtaM dhArtarASTrasya yadbalam / na tAhakkadanaM rAjankRtavAMstatra phalgunaH / mAmevAbhimukhaM tUrNaM gajAzvarathapattimat // 14 yAdRkkSayamanIkAnAmakarotsAtyakirnRpa / nAdayanvai dizaH sarvA rathaghoSeNa sArathe / atyarjunaM zineH pautro yudhyate bharatarSabha // 28 prathivIM cAntarikSaM ca kampayansAgarAnapi // 15 tato duryodhano rAjA sAtvatasya tribhiH zaraiH / etadbalArNavaM tAta vArayiSye mahAraNe / vivyAdha sUtaM nizitaizcaturbhizcaturo hayAn // 29 paurNamAsyAmivodbhUtaM veleva salilAzayam // 16 sAtyakiM ca tribhirviddhA punarvivyAdha so'STabhiH / pazya me sUta vikrAntamindrasyeva mahAmRdhe / / duHzAsanaH SoDazabhirvivyAdha zinipuMgavam // 30 eSa sainyAni zatrUNAM vidhamAmi zitaiH zaraiH // 17 zakuniH paJcaviMzatyA citrasenazca pnycbhiH| nihatAnAhave pazya padAtyazvarathadvipAn / duHsahaH paJcadazabhirvivyAdhorasi sAtyakim / / 31 maccharairagnisaMkAzairvidehAsUnsahasrazaH // 18 utsmayanvRSNizArdUlastathA bANaiH samAhataH / ityevaM bruvatastasya sAtyakeramitaujasaH / tAnavidhyanmahArAja sarvAneva tribhitribhiH / / 32 samIpaM sainikAste tu zIghramIyuyuyutsavaH / gADhaviddhAnarInkRtvA mArgaNaiH so'titejanaiH / jahyAdravasva tiSTheti pazya pazyeti vAdinaH // 19 / zaineyaH zyenavatsaMkhye vyacarallaghuvikramaH // 33 tAnevaM bruvato vIrAnsAtyakirnizitaiH shraiH| saubalasya dhanurichattvA hastAvApaM nikRtya ca / - 1484 - Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.96. 34 ] droNaparva [7. 97. 16 duryodhanaM tribhirbANairabhyavidhyatstanAntare // 34 / zaineyacaritaM dRSTvA sadRzaM savyasAcinaH // 2 citrasenaM zatenaiva dazabhirduHsahaM tthaa| kiM nu vakSyanti te kSAtraM sainyamadhye parAjitAH / duHzAsanaM ca viMzatyA vivyAdha zinipuMgavaH // 35 kathaM ca sAtyakiyuddhe vyatikrAnto mhaayshaaH|| 3 athAnyaddhanurAdAya syAlastava vizAM pate / kathaM ca mama putrANAM jIvatAM tatra saMjaya / aSTabhiH sAtyakiM vidyA punarvivyAdha paJcabhiH // zaineyo'bhiyayau yuddhe tanmamAcakSva tattvataH // 4 duHzAsanazca dazabhirduHsahazca tribhiH zaraiH / atyadbhutamidaM tAta tvatsakAzAcchRNomyaham / durmukhazca dvAdazabhI rAjanvivyAdha sAtyakim // 37 ekasya bahubhiyuddhaM zatrubhirvai mahArathaiH // 5 duryodhanastrisaptatyA vidyA bhArata mAdhavam / viparItamahaM manye mandabhAgyAnsutAnprati / tato'sya nizitairbANaitribhirvivyAdha sArathim / / yatrAvadhyanta samare sAtvatena mahAtmanA // 6 tAnsarvAnsahitAzUrAnyatamAnAnmahArathAn / ekasya hi na paryAptaM matsainyaM tasya saMjaya / paJcabhiH paJcabhirbANaiH punarvivyAdha saatykiH||39 kruddhasya yuyudhAnasya sarve tiSThantu pANDavAH // 7 tataH sa rathinAM zreSThastava putrasya sArathim / / nirjitya samare droNaM kRtinaM yuddhadurmadam / AjaghAnAzu bhallena sa.hato nyapatadbhuvi // 40 yathA pazugaNAnsiMhastadvaddhantA sutAnmama // 8 pAtite sArathau tasmiMstava putrarathaH prabho / kRtavarmAdibhiH shuurairyttairbhubhiraahve| vAtAyamAnaistairazvairapAnIyata saMgarAt // 41 yuyudhAno na zakito hantuM yaH puruSarSabhaH // 9 tatastava sutA rAjansainikAzca vizAM pate / naitadIdRzakaM yuddhaM kRtavAMstatra phalgunaH / rAjJo rathamabhiprekSya vidrutAH zatazo'bhavan / 42 yAdRzaM kRtavAnyuddhaM zinernaptA mahAyazAH // 10 vidrutaM tatra tatsainyaM dRSTvA bhArata sAtyakiH / * saMjaya uvAca / avAkiraccharaistIkSNai rukmapuGaH shilaashitaiH|| 43 tava durmatrite rAjanduryodhanakRtena ca / vidrAvya sarvasainyAni tAvakAni samantataH / / zRNuSvAvahito bhUtvA yatte vakSyAmi bhArata // 11 prayayau sAtyakI rAjazvetAzvasya rathaM prati / / 44 te punaH saMnyavartanta kRtvA saMzaptakAnmithaH / taM zarAnAdadAnaM ca rakSamANaM ca sArathim / parAM yuddhe matiM kRtvA putrasya tava zAsanAt // 12 AtmAnaM mocayantaM ca tAvakAH samapUjayan // 45 trINi sAdisahasrANi duryodhanapurogamAH / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi zakAH kAmbojabAhrIkA yavanAH paardaastthaa||13 SaNNavatitamo'dhyAyaH // 96 // kuNindAstaGgaNAmbaSThAH paizAcAzca samandarAH / 97 abhyadravanta zaineyaM zalabhAH pAvakaM yathA // 14 dhRtarASTra uvAca / yuktAzca pArvatIyAnAM rathAH pASANayodhinAm / saMpramRdya mahatsainyaM yAntaM zaineyamarjunam / zUrAH pazcazatA rAjazaineyaM samupAdravan // 15 niTakA mama te putrAH kimakurvata saMjaya / / 1 / tato rathasahasreNa mahArathazatena ca / kathaM caiSAM tathA yuddhe dhRtirAsInmumUrSatAm / / dviradAnAM sahasreNa dvisAhasraizca vAjibhiH // 16 - 1485 - Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 97. 17 ] mahAbhArate [7. 97. 46 zaravarSANi muJcanto vividhAni mahArathAH / abhidravata mA bhaiSTa na vaH prApsyati sAtyakiH // 31 abhyadravanta zaineyamasaMkhyeyAzca pattayaH // 17 tato gajazizuprakhyairupalaiH zailavAsinaH / tAMzca saMcodayansannitainamiti bhArata / udyataiyuyudhAnasya sthitA maraNakAziNaH // 32 duHzAsano mahArAja sAtyaki paryavArayat / / 18 kSepaNIyaistathApyanye sAtvatasya vadhaiSiNaH / tatrAdbhutamapazyAma zaineyacaritaM mahat / coditAstava putreNa rurudhuH sarvatodizam // 33 yadeko bahubhiH sArdhamasaMbhrAntamayudhyata // 19 teSAmApatatAmeva zilAyuddhaM cikIrSatAm / avadhIcca rathAnIkaM dviradAnAM ca tadbalam / sAtyakiH pratisaMdhAya triMzataM prAhiNoccharAn // 34 sAdinazcaiva tAnsarvAndasyUnapi ca sarvazaH // 20 tAmazmavRSTiM tumulAM pArvatIyaiH samIritAm / tatra cakrairvimathitairbhagnaizca paramAyudhaiH / bibhedoragasaMkAzairnArAcaiH zinipuMgavaH // 35 akSaizca bahudhA bhagnairISAdaNDakabandhuraiH / / 21 / tairazmacUrNairdIpyadbhiH khadyotAnAmiva vrajaiH / / kUbarairmathitaizcApi dhvajaizcApi nipAtitaiH / prAyaH sainyAnyavadhyanta hAhAbhUtAni mAriSa // 36 varmabhizcAmaraizcaiva vyavakIrNA vasuMdharA / / 22 tataH paJcazatAH zUrAH samudyatamahAzilAH / sragbhirAbharaNairvastrairanukapa'zca mAriSa / / nikRttabAhavo rAjannipeturdharaNItale // 37 saMchannA vasudhA tatra dyaugrahairiva bhArata // 23 pASANayodhinaH zUrAnyatamAnAnavasthitAn / girirUpadharAzcApi patitAH kuJjarottamAH / avadhIdvahusAhasrAMstadadbhutamivAbhavat // 38 : aJjanasya kule jAtA vAmanasya ca bhArata / tataH punarbastamukhairazmavRSTiM samantataH / supratIkakule jAtA mahApadmakule tathA // 24 ayohastaiH zUlahastairdaradaiH khazataGgaNaiH / / 39 airAvaNakule caiva tathAnyeSu kuleSu ca / ambaSThaizca kuNindaizca kSiptAM kSiptAM sa sAtyakiH / jAtA dantivarA rAjazerate bahavo hatAH // 25 nArAcaiH prativivyAdha prekSamANo mahAbalaH // 40 vanAyujAnpArvatIyAnkAmbojAraTTabAhrikAn / adrINAM bhidyamAnAnAmantarikSe zitaiH zaraiH / tathA hayavarAnrAjannijanne tatra sAtyakiH // 26 zabdena prAdravanrAjangajAzvarathapattayaH // 41 nAnAdezasamutthAMzca nAnAjAtyAMzca pattinaH / azmacUrNaiH samAkIrNA manuSyAzca vayAMsi ca / nijanne tatra zaineyaH zatazo'tha sahasrazaH // 27 nAzaknuvannavasthAtuM bhramarairiva daMzitAH // 42 teSu prakAlyamAneSu dasyUnduHzAsano'bravIt / hataziSTA virudhirA bhinnamastakapiNDikAH / nivartadhvamadharmajJA yudhyadhvaM kiM sRtena vaH // 28 kuJjarAH saMnyavartanta yuyudhAnarathaM prati // 43 tAMzcApi sarvAnsaMprekSya putro duHzAsanastava / tataH zabdaH samabhavattava sainyasya mAriSa / pASANayodhinaH zUrAnpArvatIyAnacodayat // 29 mAdhavenAdyamAnasya sAgarasyeva dAruNaH // 44 azmayuddheSu kuzalA naitajjAnAti sAtyakiH / taM zabdaM tumulaM zrutvA droNo yantAramabravIt / azmayuddhamajAnantaM natainaM yuddhakAmukam // 30 eSa sUta raNe kruddhaH sAtvatAnAM mahArathaH // 45 tathaiva kuravaH sarve nAzmayuddhavizAradAH / dArayanbahudhA sainyaM raNe carati kAlavat / -1486 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 97. 46] droNaparva [7. 98. 18 yatraiSa zabdastumulastatra sUta rathaM naya // 46 | ekaM sAtyakimAsAdya kathaM bhIto'si sNyuge|| 4 pASANayodhibhirnUnaM yuyudhAnaH samAgataH / na jAnISe purA tvaM tu gRhNanakSAndurodare / tathA hi rathinaH sarve hriyante vidrutairhayaiH // 47 / zarA hyete bhaviSyanti dAruNAzIviSopamAH // 5 vizastrakavacA rugNAstatra tatra patanti ca / apriyANAM ca vacanaM pANDaveSu vishesstH| na zaknuvanti yantAraH saMyantuM tumule hayAn // 48 draupadyAzca pariklezastvanmUlo hyabhavatpurA / / 6 ityevaM bruvato rAjanbhAradvAjasya dhImataH / ka te mAnazca darpazca ka ca tadvIra garjitam / pratyuvAca tato yantA droNaM zastrabhRtAM varam / / 49 AzIviSasamAnpArthAnkopayitvA ka yAsyasi // 7 AyuSmandravate sainyaM kauraveyaM samantataH / zocyeyaM bhAratI senA rAjA caiva suyodhanaH / pazya yodhAraNe bhinnAndhAvamAnAMstatastataH / / 50 yasya tvaM karkazo bhrAtA palAyanaparAyaNaH // 8 ete ca sahitAH zUrAH pAJcAlAH pANDavaiH saha / nanu nAma tvayA vIra dIryamANA bhyaarditaa| tvAmeva hi jighAMsantaH prAdravanti samantataH // 51 svabAhubalamAsthAya rakSitavyA hyanIkinI / atra kArya samAdhatsva praaptkaalmriNdm| sa tvamadya raNaM tyaktvA bhIto harSayase parAn // 9 sthAne vA gamane vApi dUraM yAtazca sAtyakiH / / 52 vidrute tvayi sainyasya nAyake zatrusUdana / tathaivaM vadatastasya bhAradvAjasya mAriSa / ko'nyaH sthAsyati saMgrAme bhIto bhIte vypaashrye|| pratyadRzyata zaineyo nighnanbahavidhArathAna / / 53 ekena sAtvatenAdya yudhyamAnasya cAnagha / te vadhyamAnAH samare yuyudhAnena tAvakAH / palAyane tava matiH saMgrAmAddhi pravartate // 11 yuyudhAnarathaM tyaktvA droNAnIkAya dudruvuH // 54 yadA gANDIvadhanvAnaM bhImasenaM ca kaurava / yaistu duHzAsanaH sArdhaM rathaiH pUrva nyavartata / yamau ca yudhi draSTAsi tadA tvaM kiM kariSyasi // te bhItAstvabhyadhAvanta sarve droNarathaM prati // 55 yudhi phalgunabANAnAM sUryAgnisamatejasAm / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi na tulyAH sAtyakizarA yeSAM bhItaH plaayse||13 saptanavatitamo'dhyAyaH // 97 // yadi tAvatkRtA buddhiH palAyanaparAyaNA / pRthivI dharmarAjasya zamenaiva pradIyatAm // 14 saMjaya uvaac| yAvatphalgunanArAcA nirmuktoragasaMnibhAH / duHzAsanarathaM dRSTvA samIpe paryavasthitam / 'nAvizanti zarIraM te tAvatsaMzAmya pANDavaiH // 15 bhAradvAjastato vAkyaM duHzAsanamathAbravIt // 1 yAvatte pRthivIM pArthA hatvA bhrAtRzataM raNe / duHzAsana rathAH sarve kasmAdete pravidrutAH / nAkSipanti mahAtmAnastAvatsaMzAmya pANDavaiH // 16 kaJcitkSemaM tu nRpateH kaccijjIvati saindhavaH // 2 yAvanna krudhyate rAjA dharmaputro yudhiSThiraH / rAjaputro bhavAnatra rAjabhrAtA mahArathaH / kRSNazca samarazlAghI tAvatsaMzAmya pANDavaiH // 17 kimarthaM dravase yuddhe yauvarAjyamavApya hi / / 3 yAvadbhImo mahAbAhurvigAhya mahatIM camUm / svayaM vairaM mahatkRtvA pAzcAlaiH pANDavaiH saha / sodarAMste na mRdgAti tAvatsaMzAmya pANDavaiH // 18 -1487 - sajaya Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 98. 19] mahAbhArate [7. 98.47 pUrvamuktazca te bhrAtA bhISmeNa sa suyodhanaH / saMdadhe paravIrano vIraketurathaM prati // 33 ajeyAH pANDavAH saMkhye saumya saMzAmya pANDavaiH / sa bhittvA tu zaro rAjanpAJcAlyaM kulanandanam / na ca tatkRtavAnmandastava bhrAtA suyodhanaH // 19 abhyagAddharaNI tUrNaM lohitAo jvalanniva // 34 . sa yuddhe dhRtimAsthAya yatto yudhyasva paannddvaiH| tato'patadrathAttUrNaM pAzcAlyaH kulnndnH| gaccha tUrNaM rathenaiva tatra tiSThati sAtyakiH // 20 parvatAprAdiva mahAMzcampako vAyupIDitaH // 35 tvayA hInaM balaM hyetadvidraviSyati bhArata / tasminhate maheSvAse rAjaputre mhaable| AtmArtha yodhaya raNe sAtyakiM satyavikramam // 21 pAzcAlAstvaritA droNaM samantAtparyavArayan // 36 evamuktastava suto nAbravItkiMcidapyasau / citraketuH sudhanvA ca citravarmA ca bhArata / zrutaM cAzrutavatkRtvA prAyAyena sa sAtyakiH // 22 tathA citrarathazcaiva bhrAtRvyasanakarzitAH // 37 sainyena mahatA yukto mlecchAnAmanivartinAm / abhyadravanta sahitA bhAradvAjaM yuyutsavaH / . . AsAdya ca raNe yatto yuyudhAnamayodhayat // 23 muzcantaH zaravarSANi tapAnte jaladA iva // 38 droNo'pi rathinAM zreSThaH pAJcAlAnpANDavAMstathA / sa vadhyamAno bahudhA rAjaputrairmahArathaiH / abhyadravata saMkruddho javamAsthAya madhyamam // 24 vyazvasUtarathAMzcakre kumArAnkupito raNe // 39 pravizya ca raNe droNaH pAJcAlAnAM varUthinIm / tathAparaiH sunizitairbhallaisteSAM mahAyazAH / drAvayAmAsa yodhAnvai zatazo'tha sahasrazaH // 25 puSpANIva vicinvanhi sottamAGgAnyapAtayat // 40 tato droNo mahArAja nAma vizrAvya sNyuge| te rathebhyo hatAH petuH kSitau rAjansuvarcasaH / pANDupAJcAlamatsyAnAM pracakre kadanaM mahat / / 26 devAsure purA yuddhe yathA daiteyadAnavAH // 41 taM jayantamanIkAni bhAradvAjaM tatastataH / tAnnihatya raNe rAjanbhAradvAjaH pratApavAn / pAzcAlaputro dyutimAnvIraketuH samabhyayAt // 27 kArmukaM bhrAmayAmAsa hemapRSThaM durAsadam / / 42 sa droNaM paJcabhirviddhA zaraiH sNntprvbhiH|| pAJcAlAnnihatAndRSTA devakalpAnmahArathAna / dhvajamekena vivyAdha sArathiM cAsya saptabhiH // 28 dhRSTadyumno bhRzaM kruddho netrAbhyAM pAtayaJjalam / tatrAdbhutaM mahArAja dRSTavAnasmi saMyuge / abhyavartata saMgrAme kruddho droNarathaM prati // 43 yadroNo rabhasaM yuddhe pAJcAlyaM nAbhyavartata // 29 tato hA heti sahasA nAdaH smbhvnnp| saMniruddhaM raNe droNaM pAzcAlA vIkSya mAriSa / AvatruH sarvato rAjandharmaputrajayaiSiNaH // 30 pAzcAlyena raNe dRSTvA droNamAvAritaM zaraiH // 44 te zarairagnisaMkAzaistomaraizca mahAdhanaiH / saMchAdyamAno bahudhA pArSatena mhaatmnaa| zastraizca vividhai rAjandroNamekamavAkiran // 31 na vivyathe tato droNaH smayannevAnvayudhyata // 45 nihatya tAnbANagaNAndroNo rAjansamantataH / tato droNaM mahArAja pAJcAlyaH krodhamUrchitaH / mahAjaladharAnvyomni mAtarizvA vivAniva / / 32 AjaghAnorasi kruddho navatyA nataparvaNAm // 46 tataH zaraM mahAghoraM sUryapAvakasaMnibham / sa gADhaviddho balinA bhAradvAjo.mahAyazAH / -1488 - Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 98. 47] droNaparva [7. 99. 14 niSasAda rathopasthe kazmalaM ca jagAma ha // 47 taM vai tathAgataM dRSTvA dhRSTadyumnaH parAkramI / saMjaya uvAca / samutsRjya dhanustUrNamasiM jagrAha vIryavAn // 48 tato duHzAsano rAjazaineyaM samupAdravat / avaplutya rathAccApi tvaritaH sa mahArathaH / kirazarasahasrANi parjanya iva vRSTimAn // 1 / Aruroha rathaM tUrNaM bhAradvAjasya mAriSa / sa viddhA sAtyakiM SaSTyA tathA SoDazabhiH shraiH| hartumaicchacchira: kAyAkrodhasaMraktalocanaH // 49 nAkampayasthitaM yuddhe mainAkamiva parvatam // 2 pratyAzvastastato droNo dhanurgRhya mhaablH| . sa tu duHzAsanaM vIraH sAyakairAvRNodbhuzam / zarairvaitastikai rAjannityamAsannayodhibhiH / mazakaM samanuprAptamUrNanAbhirivorNayA // 3 yodhayAmAsa samare dhRSTadyumnaM mahAratham // 50 dRSTvA duHzAsanaM rAjA tathA zarazatAcitam / te hi vaitastikA nAma zarA AsannayodhinaH / trigartAzcodayAmAsa yuyudhAnarathaM prati // 4 droNasya viditA rAjandhRSTadyumnamavAkSipan / / 51 te'gacchanyuyudhAnasya samIpaM krUrakAriNaH / sa vadhyamAno bahubhiH sAyakaistairmahAbalaH / trigartAnAM trisAhasrA rathA yuddhavizAradAH // 5 avaplutya rathAttUrNaM bhagnavegaH parAkramI // 52 te tu taM rathavaMzena mahatA paryavArayan / Aruhya svarathaM vIraH pragRhya ca mahaddhanuH / / sthirAM kRtvA matiM yuddhe bhUtvA saMzaptakA mithaH // 6 vivyAdha samare droNaM dhRSTadyumno mahArathaH // 53 teSAM prayatatAM yuddhe zaravarSANi muzcatAm / yodhAnpaJcazatAnmukhyAnagrAnIke vyapothayat // 7 sadadbhutaM tayoryuddhaM bhUtasaMghA hyapUjayan / te'patanta hatAstUrNaM shiniprvrsaaykaiH| kSatriyAzca mahArAja ye cAnye tatra sainikAH // 54 mahAmArutavegena rugNA iva mahAdrumAH // 8 avazyaM samare droNo dhRSTadyumnena saMgataH / rathaizca bahudhA chinnairdhvajaizcaiva vizAM pte| zameSyati no rAjJaH pAJcAlA iti cukruzuH // 55 hayaizca kanakApIDaiH patitaistatra medinI // 9 doNastu tvarito yuddhe dhRSTadyumnasya sArathaH / zaineyazarasaMkRttaiH zoNitaughapariplutaiH / ziraH pracyAvayAmAsa phalaM pakkaM taroriva / / azobhata mahArAja kiMzukairiva puSpitaiH // 10 tataste pradrutA vAhA rAjastasya mahAtmanaH // 56 te vadhyamAnAH samare yuyudhAnena tAvakAH / neSu pradravamANeSu pAJcAlAnsRJjayAMstathA / trAtAraM nAdhyagacchanta paGkamagnA iva dvipAH / / 11 vyadrAvayadraNe droNastatra tatra parAkramI // 57 tataste paryavartanta sarve droNarathaM prati / vijitya pANDupAJcAlAnbhAradvAjaH pratApavAn / bhayAtpatagarAjasya gartAnIva mahoragAH // 12 evaM vyUhaM punarAsthAya sthiro'bhavadariMdamaH / hatvA paJcazatAnyodhAzarairAzIviSopamaiH / na cainaM pANDavA yuddhe jetumutsahire prabho // 58 / / prAyAtsa zanakairvIro dhanaMjayarathaM prati // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi taM prayAntaM narazreSThaM putro duHzAsanastava / aSTanavatitamo'dhyAyaH // 9 // | vivyAdha navabhistUrNaM zaraiH saMnataparvabhiH // 14 - 1489 - ma.bhA. 187 - Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 99. 15] mahAbhArate [7. 100. 12 sa tu taM.prativivyAdha paJcabhirnizitaiH shraiH| jagAma tvarito rAjanyena yAto dhanaMjayaH // 28 rukmapurmiheSvAso gArdhapatrairajihmagaiH / / 15 / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi sAtyakiM tu mahArAja prahasanniva bhArata / navanavatitamo'dhyAyaH // 99 // duHzAsananibhirviddhavA punarvivyAdha paJcabhiH // 16 zaineyastava putraM tu viddhvA paJcabhirAzugaiH / dhRtarASTra uvaac| - dhanuzcAsya raNe chittvA vismayannarjunaM yayau // 17 kiM tasyAM mama senAyAM nAsankecinmahArathAH / tato duHzAsanaH kruddho vRSNivIrAya gcchte| ye tathA sAtyaki yAntaM naivAghnannApyavArayan // 1 sarvapArazavIM zaktiM visasarja jighAMsayA // 18 eko hi samare karma kRtavAnsatyavikramaH / tAM tu zaktiM tadA ghorAM tava putrasya saatykiH| zakratulyabalo yuddhe mahendro dAnaveSviva // 2 / ciccheda zatadhA rAjanizitaiH kaGkapatribhiH // 19 atha vA zUnyamAsIttadyena yAtaH sa sAtyakiH / athAnyaddhanurAdAya putrastava janezvara / eko vai bahulAH senAH pramRdganpuruSarSabhaH // 3 : sAtyakiM dazabhirviddhA siMhanAdaM nanAda ha // 20 kathaM ca yudhyamAnAnAmapakrAnto mahAtmanAm / sAtyakistu raNe kruddho mohayitvA sute tava / eko bahUnAM zaineyastanmamAcakSva saMjaya // 4 zarairagnizikhAkArairAjaghAna stanAntare / saMjaya uvaac| sarvAyasaistIkSNavaktrairaSTAbhirvivyadhe punaH // 21 rAjansenAsamudyogo rathanAgAzvapattimAn / : duHzAsanastu viMzatyA sAtyakiM pratyavidhyata / tumulastava sainyAnAM yugAntasadRzo'bhavat // 5 sAtvato'pi mahArAja taM vivyAdha stnaantre| AhnikeSu samUheSu tava saiMnyasya mAnada / tribhireva mahAvegaiH zaraiH saMnataparvabhiH // 22 nAsti loke samaH kazcitsamUha iti me mtiH|| 6 tato'sya vAhAnnizitaiH zarairjaghne mahArathaH / tatra devAH sma bhASante cAraNAzca samAgatAH / sArathiM ca susaMkruddhaH zaraiH saMnataparvabhiH // 23 etadantAH samUhA vai bhaviSyanti mahItale // 7 dhanurekena bhallena hastAvApaM ca paJcabhiH / na caiva tAdRzaH kazcidvyUha AsIMdvizAM pate / dhvajaM ca rathazaktiM ca bhallAbhyAM paramAstravit / yAhagjayadrathavadhe droNena vihito'bhavat // 8 ciccheda vizikhaistIkSNaistathobhI pANisArathI / caNDavAtAbhipannAnAM samudrANAmiva svanaH / sa chinnadhanvA viratho hatAzvo hatasArathiH / raNe'bhavadbalaughAnAmanyonyamabhidhAvatAm // 9 trigartasenApatinA svarathenApavAhitaH // 25 pArthivAnAM sametAnAM bahUnyAsannarottama / tamabhidrutya zaineyo muhUrtamiva bhArata / tvadale pANDavAnAM ca sahasrANi zatAni c|| 10 na jaghAna mahAbAhurbhImasenavacaH smaran // 26 saMrabdhAnAM pravIrANAM samare dRDhakarmaNAm / bhImasenena hi vadhaH sutAnAM tava bhArata / tatrAsItsumahAzabdastumulo lomaharSaNaH // 11 pratijJAtaH sabhAmadhye sarveSAmeva saMyuge // 27 athAkrandagImaseno dhRSTadyumnazca mAriSa / tathA duHzAsanaM jitvA sAtyakiH saMyuge prbho| nakulaH sahadevazca dharmarAjazca pANDavaH // 12 - 1490 - Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 100. 13 ] 'droNaparva [7. 100. 39 Agacchata praharata balavatparidhAvata / ekasya ca bahUnAM ca zRNuSva gadato'dbhutam // 26 praviSTAvarisenAM hi vIrau mAdhavapANDavau // 13 duryodhanena sahasA pANDavI pRtanA rnne| yathA sukhena gacchetAM jayadrathavadhaM prati / nalinI dviradeneva samantAdvipraloDitA // 27 / tathA prakuruta kSipramiti sainyAnyacodayat / tathA senAM kRtAM dRSTvA tava putreNa kaurava / tayorabhAve kuravaH kRtArthAH syurvayaM jitAH // 14 / bhImasenapurogAstaM pAJcAlAH samupAdravan // 28 te yUyaM sahitA bhUtvA tUrNameva balArNavam / sa bhImasenaM dazabhirmAdrIputrau tribhitribhiH / kSobhayadhvaM mahAvegAH pavanAH sAgaraM yathA // 15 virATadrupadau SabhiH zatena ca zikhaNDinam // 29 bhImasenena te rAjanpAJcAlyena ca coditaaH| / dhRSTadyumnaM ca viMzatyA dharmaputraM ca saptabhiH / AjaghnuH kauravAnsaMkhye tyaktvAsUnAtmanaH priyAn // kekayAndazabhirvidyA draupadeyAMtribhitribhiH // 30 icchanto nidhanaM yuddhe zastrairuttamatejasaH / ', zatazazcAparAnyodhAnsadvipAMzca rathAraNe / svargArthaM mitrakAryArthaM nAbhyarakSanta jIvitam // 17 zarairavacakartApraiH kruddho'ntaka iva prajAH // 31 tathaiva tAvakA rAjanprArthayanto mahadyazaH / na saMdadhanvimuJcanvA maNDalIkRtakArmukaH / AryAM yuddhe matiM kRtvA yuddhAyaivopatasthire // 18 adRzyata ripUnninazikSayAstrabalena ca // 32 tasmiMstu tumule yuddhe vartamAne mhaabhye| tasya tAnnighnataH zatrUnhemapRSThaM mahaddhanuH / hatvA sarvANi sainyAni prAyAtsAtyakirarjunam // 19 | bhallAbhyAM pANDavo jyeSThastridhA ciccheda mAriSa // 33 kavacAnAM prabhAstatra sUryarazmivicitritAH / vivyAdha cainaM bahubhiH samyagastaiH zitaiH zaraiH / dRSTIH saMkhye sainikAnAM pratijannuH samantataH // 20 varmANyAzu samAsAdya te bhagnAH kssitimaavishn||34 tathA prayatamAneSu pANDaveyeSu nirbhayaH / tataH pramuditAH pArthAH parivava'yudhiSThiram / duryodhano mahArAja vyagAhata mahadvalam // 21 yathA vRtravadhe devA mudA zakraM maharSibhiH // 35 sa saMnipAtastumulasteSAM tasya ca bhArata / abhavatsarvasainyAnAmabhAvakaraNo mahAn // 22 atha duryodhano rAjA dRDhamAdAya kArmukam / tiSTha tiSTheti rAjAnaM bruvanpANDavamabhyayAt // 36 dhRtarASTra uvAca / tathA gateSu sainyeSu tathA kRcchragataH svayam / taM tathA vAdinaM rAjaMstava putraM mahAratham / kaJciduryodhanaH sUta nAkArSItpRSThato raNam // 23 pratyudyayuH pramuditAH pAJcAlA jayagRddhinaH // 37 ekasya ca bahUnAM ca saMnipAto mhaahve| tAndroNaH pratijagrAha parIpsanyudhi pANDavam / vizeSato nRpatinA viSamaH pratibhAti me // 24 / caNDavAto tAnmeghAnsajalAnacalo yathA // 38 so'tyantasukhasaMvRddho lakSmyA lokasya cezvaraH / | tatra rAjanmahAnAsItsaMgrAmo bhUrivardhanaH / eko bahUnsamAsAdya kaccinnAsItparAGmukhaH // 25 | rudrasyAkrIDasaMkAzaH saMhAraH sarvadehinAm // 39 saMjaya uvaac| iti zrImahAbhArate droNaparvaNi rAjansaMgrAmamAzcaryaM tava putrasya bhArata / zatatamo'dhyAyaH // 10 // - 1491 - Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 101. 1] mahAbhArate [7. 101. 29 101 taM droNo dvipadAM zreSTho nArAcena samarpayat / saMjaya uvaac| sa tasya kavacaM bhittvA prAvizaddharaNItalam // 15. aparAhe mahArAja saMgrAmaH samapadyata / kRSNasarpo yathA mukto valmIkaM nRpasattama / parjanyasamanirghoSaH punardoNasya somakaiH // 1 tathAbhyagAnmahIM bANo bhittvA kaikeyamAhave // 16 zoNAzvaM rathamAsthAya naravIraH samAhitaH / so'tividdho mahArAja droNenAstravidA bhRzam / samare'bhyadravatpANDUJjavamAsthAya madhyamam // 2 krodhena mahatAviSTo vyAvRtya nayane zubhe // 17 tava priyahite yukto maheSvAso mahAbalaH / droNaM vivyAdha saptatyA svarNapuGkhaiH zilAzitaiH / citrapuGaH zitairbANaiH kalazottamasaMbhavaH // 3 sArathiM cAsya bhallena bAhvorurasi cArpayat // 18 varAnvarAnhi yodhAnAM vicinvanniva bhArata / droNastu bahudhA viddho bRhatkSatreNa mAriSa / akrIData raNe rAjanbhAradvAjaH pratApavAn // 4 asRjadvizikhAMstIkSNAnkekayasya rathaM prati // 19, tamabhyayAbRhatkSatraH kekayAnAM mahArathaH / vyAkulIkRtya taM droNo bRhatkSatraM mahAratham / bhrAtRRNAM vIrapaJcAnAM jyeSThaH samarakarkazaH // 5 vyasRjatsAyakaM tIkSNaM kekayaM prati bhArata // 20 vimuzcanvizikhAMstIkSNAnAcArya chAdayanbhRzam / sa gADhaviddhastenAzu mahArAja stanAntare / mahAmegho yathA varSaM vimuJcangandhamAdane // 6 rathAtpuruSazArdUlaH saMbhinnahRdayo'patat // 21 tasya droNo mahArAja svarNapuGkhAzilAzitAn / bRhatkSatre hate rAjankekayAnAM mahArathe / preSayAmAsa saMkruddhaH sAyakAndaza sapta ca // 7 zaizupAliH susaMkruddho yantAramidamabravIt // 22 tAMstu droNadhanurmuktAnghorAnAzIviSopamAn / sArathe yAhi yatraiSa droNastiSThati daMzitaH / ekaikaM dazabhirbANairyudhi ciccheda hRSTavat // 8 vinighnankekayAnsarvAnpAJcAlAnAM ca vAhinIm // 23 tasya tallAghavaM dRSTvA prahasandvijasattamaH / tasya tadvacanaM zrutvA sArathI rathinAM varam / preSayAmAsa vizikhAnaSTau saMnataparvaNaH // 9 droNAya prApayAmAsa kAmbojairjavanairhayaiH // 24 tAndRSTvA patataH zIghraM droNacApacyutAzarAn / dhRSTaketuzca cedInAmRSabho'tibaloditaH / avArayaccharaireva tAvadbhirnizitaiH // 10 sahasA prApatadroNaM pataMga iva pAvakam / / 25 tato'bhavanmahArAja tava sainyasya vismayaH / so'bhyavidhyattato droNaM SaSTayA sAzvarathadhvajam / bRhatkSatreNa tatkarma kRtaM dRSTvA suduSkaram // 11 punazcAnyaiH zaraistIkSNaiH suptaM vyAghraM tudnniv||26 tato droNo mahArAja kekayaM vai vizeSayan / tasya droNo dhanurmadhye kSurapreNa zitena ha / prAduzcakre raNe divyaM brAhmamatraM mahAtapAH // 12 ciccheda rAjJo balino yatamAnasya saMyuge // 27 tadasya rAjankaikeyaH pratyavArayadacyutaH / athAnyaddhanurAdAya zaizupAlimahArathaH / brAhmaNaiva mahAbAhurAhave samudIritam // 13 vivyAdha sAyakaioNaM punaH sunizitairdRDhaiH // 28 pratihanya tadatraM tu bhAradvAjasya sNyuge| tasya droNo hayAnhatvA sArathiM ca mahAbalaH / vivyAdha brAhmaNaM SaSTyA svarNapuGkhaH shilaashitaiH||14 / athainaM paJcaviMzatyA sAyakAnAM samArpayat // 29 -1492 - Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 101. 301 droNaparva [7. 101. 58 viratho vidhanuSkazca cedirAjo'pi sNyuge| Adatta sarvabhUtAni prApte kAle yathAntakaH // 44 gadA cikSepa saMkruddho bhAradvAjarathaM prati / / 30 tato droNo maheSvAso nAma vizrAvya saMyuge / tAmApatantI sahasA ghorarUpAM bhayAvahAm / , zarairanekasAhasraiH pANDaveyAnvyamohayat // 45 azmasAramayIM gurvI tapanIyavibhUSitAm / tato droNAGkitA bANAH svarNapuGkhAH zilAzitAH / zarairanekasAhasrairbhAradvAjo nyapAtayat // 31 narAnnAgAnhayAMzcaiva nijaghnaH sarvato raNe // 46 sA papAta gadA bhUmau bhAradvAjena sAditA / te vadhyamAnA droNena zakreNeva mahAsurAH / raktamAlyAmbaradharA tAreva nabhasastalAt // 32 samakampanta pAzcAlA gAvaH zItArditA iva // 47 gadAM vinihatAM dRSTvA dhRSTaketuramarSaNaH / tato niSTAnako ghoraH pANDavAnAmajAyata / tomaraM vyasRjattUrNaM zaktiM ca kanakojvalAm // 33 droNena vadhyamAneSu sainyeSu bharatarSabha // 48 tomaraM tu tribhirbANaioNazchittvA mhaamRdhe| . mohitAH zaravarSeNa bhAradvAjasya sNyuge| zaktiM ciccheda sahasA kRtahasto mahAbalaH // 34 UruprAhagRhItA hi pAJcAlAnAM mahArathAH // 49 tato'sya vizikhaM tIkSNaM vadhArtha vadhakATiNaH / cedayazca mahArAja sRJjayAH somakAstathA / preSayAmAsa samare bhAradvAjaH pratApavAn // 35 abhyadravanta saMhRSTA bhAradvAjaM yuyutsayA // 50 sa tasya kavacaM bhittvA hRdayaM caamitaujsH|| hata droNaM hata droNamiti te droNamabhyayuH / abhyagAddharaNI bANo haMsaH padmasaro yathA // 36 yatantaH puruSavyAghrAH sarvazaktyA mahAdyutim / pataMga hi aseccASo yathA rAjanbubhukSitaH / ninISanto raNe droNaM yamasya sadanaM prati // 51 tathA droNo'grasacchUro dhRSTaketuM mahAmRdhe // 37 yatamAnAMstu tAnvIrAnbhAradvAjaH zilImukhaiH / nihate cedirAje tu tatkhaNDaM pitryamAvizat / yamAya preSayAmAsa cedimukhyAnvizeSataH // 52 amarSavazamApannaH putro'sya paramAstravit / / 38 teSu prakSIyamANeSu cedimukhyeSu bhArata / tamapi prahasandroNaH zarairninye yamakSayam / pAzcAlAH samakampanta droNasAyakapIDitAH // 53 mahAvyAghro mahAraNye mRgazAvaM yathA balI // 39 prAkrozanbhImasenaM te dhRSTadyumnarathaM prati / teSu prakSIyamANeSu pANDaveyeSu bhArata / dRSTvA droNasya karmANi tathArUpANi mAriSa // 54 jarAsaMdhasuto vIraH svayaM droNamupAdravat / / 40 brAhmaNena tapo nUnaM caritaM duzcaraM mahat / sa tu droNaM mahArAja chAdayansAyakaiH zitaiH / tathA hi yudhi vikrAnto dahati kSatriyarSabhAn // 55 adRzyamakarottUrNa jalado bhAskaraM yathA // 41 dharmo yuddhaM kSatriyasya brAhmaNasya paraM tapaH / tasya tallAghavaM dRSTvA droNaH kSatriyamardanaH / tapasvI kRtavidyazca prekSitenApi nirdahet // 56 vyasRjatsAyakAMstUrNaM zatazo'tha sahasrazaH // 42 droNAstramagnisaMsparzaM praviSTAH kSatriyarSabhAH / chAdayitvA raNe droNo rathasthaM rathinAM varam / bahavo dustaraM ghoraM yatrAdahyanta bhArata // 57 jArAsaMdhimatho janne miSatAM sarvadhanvinAm // 43 . yathAbalaM yathotsAhaM yathAsattvaM mahAdyutiH / yo yaH sma lIyate droNaM taM taM dronno'ntkopmH| | mohayansarvabhUtAni droNo hanti balAni naH // 58 - 1493 Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 101. 59 ] mahAbhArate [7. 102. 12 teSAM tadvacanaM zrutvA kSatradharmA vyavasthitaH / evamuktvA mahArAja drupado'kSauhiNIpatiH / ardhacandreNa ciccheda droNasya sazaraM dhanuH // 59 puraskRtya raNe pArthAndroNamabhyadravadrutam / / 74 sa saMrabdhataro bhUtvA droNaH kSatriyamardanaH / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi anyatkArmukamAdAya bhAsvaraM vegavattaram // 60 ekAdhikazatatamo'dhyAyaH // 101 // tatrAdhAya zaraM tIkSNaM bhAraghnaM vimalaM dRDham / AkarNapUrNamAcAryoM balavAnabhyavAsRjat // 61 saMjaya uvAca / sa hatvA kSatradharmANaM jagAma dharaNItalam / vyUheSvAloDyamAneSu pANDavAnAM tatastataH / sa bhinnahRdayo vAhAdapatanmedinItale // 62 sudUramanvayuH pArthAH pAJcAlAH saha somakaiH // 1 tataH sainyAnyakampanta dhRSTadyumnasute hte|| vartamAne tathA raudre saMgrAme lomaharSaNe / atha droNaM samArohaccekitAno mahArathaH / / 63 prakSaye jagatastIne yugAnta iva bhArata / / 2. . sa droNaM dazabhirbANaiH prtyvidhytstnaantre| droNe yudhi parAkrAnte nardamAne muharmuhaH / caturbhiH sArathiM cAsya caturbhizcaturo hyaan||64 pAJcAleSu ca kSINeSu vadhyamAneSu pANDuSu // 3 tasyAcAryaH SoDazabhiravidhyadakSiNaM bhujam / nApazyaccharaNaM kiMciddharmarAjo yudhiSThiraH / dhvajaM SoDazabhirbANairyantAraM cAsya saptabhiH // 65 cintayAmAsa rAjendra kathametadbhaviSyati // 4 tasya sUte hate te'zvA rathamAdAya vidrutAH / tatrAvekSya dizaH sarvAH svysaacididRkssyaa| samare zarasaMvItA bhAradvAjena mAriSa // 66 yudhiSThiro dadarzAtha naiva pArthaM na mAdhavam / / 5 cekitAnarathaM dRSTvA vidrutaM hatasArathim / so'pazyannarazArdU vAnararSabhalakSaNam / pAJcAlAnpANDavAMzcaiva mahadbhayamathAvizat // 67 gANDIvasya ca nirghoSamazRNvanvyathitendriyaH // 6 tAnsametAraNe zUrAMzcedipAJcAlasRJjayAn / apazyansAtyakiM cApi vRSNInAM pravaraM ratham / samantAvAvayandroNo bahvazobhata mAriSa // 68 cintayAbhiparItAGgo dharmarAjo yudhiSThiraH / AkarNapalitaH zyAmo vayasAzItikAtparaH / nAdhyagacchattadA zAnti tAvapazyannararSabhau // 7 raNe paryacaradroNo vRddhaH SoDazavarSavat / / 69 lokopakrozabhIrutvAddharmarAjo mahAyazAH / atha droNaM mahArAja vicrntmbhiitvt| acintayanmahAbAhuH zaineyasya rathaM prati // 8 vajrahastamamanyanta zatravaH zatrusUdanam // 70 padavIM preSitazcaiva phalgunasya mayA rnne| tato'bravInmahArAja drupado buddhimAnnRpa / zaineyaH sAtyakiH satyo mitraannaambhyNkrH|| 9 lubdho'yaM kSatriyAnhanti vyAghraH kSudramRgAniva // tadidaM hyekamevAsIdvidhA jAtaM mamAdya vai| kRcchrAnduryodhano lokAnpApaH prApsyati durmatiH / sAtyakizca hi me jJeyaH pANDavazca dhanaMjayaH // 10 yasya lobhAdvinihatAH samare kSatriyarSabhAH // 72 sAtyakiM preSayitvA tu pANDavasya padAnugam / zatazaH zerate bhUmau nikRttA govRSA iva / sAtvatasyApi kaM yuddhe preSayiSye padAnugam // 11 rudhireNa parItAGgAH zvasRgAlAdanIkRtAH // 73 / kariSyAmi prayatnena bhrAturanveSaNaM yadi / -1494 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..7. 102. 12] droNaparva [7. 102.39 yuyudhAnamananviSya loko mAM garhayiSyati / / 12 / rathaM hemapariSkAraM bhImAntikamupAnayat // 25 , bhrAturanveSaNaM kRtvA dharmarAjo yudhisstthirH| bhImasenamanuprApya prAptakAlamanusmaran / parityajati vArSNeyaM sAtyakiM satyavikramam // 13 kazmalaM prAvizadrAjA bahu tatra samAdizan // 26 lokApavAdabhIrutvAtso'haM pArthaM vRkodrm|| yaH sadevAnsagandharvAndaityAMzcaikaratho'jayat / padavIM preSayiSyAmi mAdhavasya mahAtmanaH // 14 . tasya lakSma na pazyAmi bhImasenAnujasya te // 27 yathaiva ca mama prItirarjune zatrusUdane / tato'bravIddharmarAjaM bhImasenastathAgatam / tathaiva vRSNivIre'pi sAtvate yuddhadurmade // 15 naivAdrAkSaM na cAzrauSaM tava kazmalamIdRzam / / 28 atibhAre niyuktazca mayA zaineyanandanaH / purA hi duHkhadIrNAnAM bhavAngatirabhUddhi naH / / sa tu mitroparodhena gauravAcca mahAbalaH / ... uttiSThottiSTha rAjendra zAdhi kiM karavANi te // 2.9 praviSTo bhAratI senAM makaraH sAgaraM yathA // 16 na hyasAdhyamakArya vA vidyate mama mAnada / asau hi zrUyate zabdaH zUrANAmanivartinAm / / AjJApaya kuruzreSTha mA ca zoke manaH kRthAH // 30 mithaH saMyudhyamAnAnAM vRSNivIreNa dhImatA // 17 tamabravIdazrupUrNaH kRSNasarpa iva shvsn| . prAptakAlaM subalavannizcitya bahudhA hi me| .. bhImasenamidaM vAkyaM pramlAnavadano nRpaH // 31.. tatraiva pANDaveyasya bhImasenasya dhnvinH| . yathA zaGkhasya nirghoSaH pAJcajanyasya zrUyate / / gamanaM rocate mahyaM yatra yAtI mahArathau // 18 prerito vAsudevena saMrabdhena yazasvinA / na cApyasahyaM bhImasya vidyate bhuvi kiMcana / nUnamadya hataH zete tava bhrAtA dhanaMjayaH // 32 . zakto hyeSa raNe yattAnpRthivyAM sarvadhamvinaH / tasminvinihate nUnaM yudhyate'sau jnaardnH| khaMbAhubalamAsthAya prativyUhitumaJjasA // 19 yasya sattvavato vIryamupajIvanti pANDavAH // 33 yasya bAhubalaM sarve samAzritya mahAtmanaH / yaM bhayeSvabhigacchanti shsraakssmivaamraaH| .. vanavAsAnnivRttAH sma na ca yuddheSu nirjitaaH||20 sa zUraH saindhavaprepsuranvayAdbhAratI camUm // 34 ito gate bhImasene sAtvataM prati pANDave / tasya vai gamanaM vidmo bhIma nAvartanaM punaH / sanAthI bhavitArau hi yudhi sAtvataphalgunau // 21 zyAmo yuvA guDAkezo darzanIyo mahAbhujaH // 35 kAmaM tvazocanIyau tau raNe sAtvataphalgunau / vyUDhorasko mahAskandho mattadviradavikramaH / rakSitau vAsudevena svayaM cAstravizAradau / / 22 cakoranetrastAmrAkSo dviSatAmaghavardhanaH // 36 .. avazyaM tu mayA kAryamAtmanaH zokanAzanam / tadidaM mama bhadraM te zokasthAnamariMdama / tasmAdbhImaM niyokSyAmi sAtvatasya padAnugam / arjunArthaM mahAbAho sAtvatasya ca kAraNAt // 37 tataH pratikRtaM manye vidhAnaM sAtyakiM prati // 23 vardhate haviSevAgniridhyamAnaH punaH punaH / evaM nizcitya manasA dharmaputro yudhiSThiraH / tasya lakSma na pazyAmi tena vindAmi kazmalam / / yantAramabravIdrAjanbhImaM prati nayasva mAm // 24 taM viddhi puruSavyAghraM sAtvataM ca mahAratham / dharmarAjavacaH zrutvA sArathirhayakovidaH / sa taM mahArathaM pazcAdanuyAtastavAnujam / -1495 Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 102. 39 ] mahAbhArate [7. 102.65 tamapazyanmahAbAhumahaM vindAmi kazmalam // 39 / nigrahaM dharmarAjasya prakariSyati saMyuge // 51 tasmAtkRSNo raNe nUnaM yudhyate yuddhakovidaH / tato nikSipya rAjAnaM dhRSTadyumnAya pANDavaH / yasya vIryavato vIryamupajIvanti pANDavAH // 40 abhivAdya guruM jyeSThaM prayayau yatra phalgunaH // 52 sa tatra gaccha kaunteya yatra yAto dhanaMjayaH / / pariSvaktastu kaunteyo dharmarAjena bhaart| sAtyakizca mahAvIryaH kartavyaM yadi manyase / AghrAtazca tathA mUrdhni zrAvitazcAziSaH shubhaaH|| vacanaM mama dharmajJa jyeSTho bhrAtA bhavAmi te // 41 bhImaseno mahAbAhuH kavacI shubhkunnddlii| na te'rjunastathA jJeyo jJAtavyaH sAtyakiryathA / sAGgadaH satanutrANaH sazarI rathinAM varaH // 54 . cikIrSurmatpriyaM pArtha prayAtaH savyasAcinaH / tasya kArNAyasaM varma hemacitraM maharddhimat / padavI durgamAM ghorAmagamyAmakRtAtmabhiH // 42 vibabhau parvatazliSTaH savidyudiva toyadaH // 55 bhImasena uvAca / pItaraktAsitasitairvAsobhizca suveSTitaH / .. brahmezAnendravaruNAnavahadyaH purA rathaH / kaNThatrANena ca babhau sendrAyudha ivAmbudaH // 56 tamAsthAya gatau kRSNau na tayorvidyate bhayam // 43 prayAte bhImasene tu tava sainyaM yuyutsayA / AjJAM tu zirasA bibhradeSa gacchAmi mA zucaH / pAJcajanyaravo ghoraH punarAsIdvizAM pate // 57 sametya tAnnaravyAghrAMstava dAsyAmi saMvidam // 44 taM zrutvA ninadaM ghoraM trailokyatrAsanaM mahat / saMjaya uvaac| punarbhImaM mahAbAhurdharmaputro'bhyabhASata / / 58 etAvaduktvA prayayau paridAya yudhiSThiram / eSa vRSNipravIreNa dhmAtaH salilajo bhRzam / dhRSTadyumnAya balavAnsuhRdbhyazca punaH punaH / pRthivIM cAntarikSaM ca vinAdayati zaGkharAT // 59 dhRSTadyumnaM cedamAha bhImaseno mahAbalaH // 45 nUnaM vyasanamApanne sumhtsvysaacini| viditaM te mahAbAho yathA droNo mahArathaH / kurubhiyudhyate sAdhaM sarvaizcakragadAdharaH // 60 grahaNe dharmarAjasya sarvopAyena vartate // 46 nUnamAryA mahatkuntI pApamadya nidarzanam / na ca me gamane kRtyaM tAdRkpArSata vidyate / draupadI ca subhadrA ca pazyanti saha bandhubhiH // 61 yAdRzaM rakSaNe rAjJaH kAryamAtyayikaM hi naH // 47 sa bhImastvarayA yukto yAhi yatra dhanaMjayaH / evamukto'smi pArthena prativaktuM sma notshe| muhyantIva hi me sarvA dhanaMjayadidRkSayA / prayAsye tatra yatrAsau mumUrSuH saindhavaH sthitaH / dizaH sapradizaH pArtha sAtvatasya ca kAraNAt // 62 dharmarAjasya vacane sthAtavyamavizaGkayA // 48 gaccha gaccheti ca punarbhImasenamabhASata / so'dya yatto raNe pArthaM parirakSa yudhiSThiram / bhRzaM sa prahito bhrAtrA bhrAtA bhrAtuH priyaMkaraH / etaddhi sarvakAryANAM paramaM kRtyamAhave // 49 Ahatya dundubhiM bhImaH zaGkha pradhmAya cAsakRt // tamabravInmahArAja dhRSTadyumno vRkodaram / vinadya siMhanAdaM ca jyAM vikarSanpunaH punaH / Ipsitena mahAbAho gaccha pArthAvicArayan // 50 | darzayanghoramAtmAnamamitrAnsahasAbhyayAt // 64 nAhatvA samare droNo dhRSTadyumnaM kthNcn| tamUhurjavanA dAntA vikurvANA hyottmaaH| - 1496 - Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 102. 65 ] droNaparva [7. 102. 94 vizokenAbhisaMyattA mnomaarutrNhsH|| 65 mAmanirjitya samare zatrumadhye mahAbala // 80 ArujanvirujanpArtho jyAM vikarSazca pANinA / yadi te so'nujaH kRSNaH praviSTo'numate mama / so'vakarSanvikarSazca senAgraM samaloDayat / / 66 anIkaM na tu zakyaM bhoH praveSTumiha vai tvayA // taM prayAntaM mahAbAhuM pAzcAlAH shsomkaaH| atha bhImastu tacchrutvA gurorvAkyamapetabhIH / pRSThato'nuyayuH zUrA maghavantamivAmarAH // 67 kruddhaH provAca vai droNaM raktatAmrekSaNaH zvasan // 82 taM sasenA mahArAja sodaryAH paryavArayan / tavArjuno nAnumate brahmabandho raNAjiram / duHzalazcitrasenazca kuNDabhedI viviMzatiH // 68 praviSTaH sa hi durdharSaH zakrasyApi vizedbalam // 83 durmukho duHsahazcaiva vikarNazca zalastathA / yena vai paramAM pUjAM kurvatA mAnito hyasi / vindAnuvindau sumukho dIrghabAhuH sudarzanaH // 69 nArjuno'haM ghRNI droNa bhImaseno'smi te ripuH / / vRndArakaH suhastazca suSeNoM dIrghalocanaH / pitA nastvaM gurubandhustathA putrA hi te vayam / abhayo raudrakarmA ca suvarmA durvimocanaH / / 70 iti manyAmahe sarve bhavantaM praNatAH sthitAH // 85 vividhai rathinAM zreSThAH saha sainyaiH sahAnugaiH / adya tadviparItaM te vadato'smAsu dRzyate / saMyattAH samare zUrA bhImasenamupAdravan // 71 yadi zatru tvamAtmAnaM manyase tattathAstviha / tAnsamIkSya tu kaunteyo bhImasenaH parAkramI / eSa te sadRzaM zatroH karma bhImaH karomyaham / / 86 abhyavartata vegena siMhaH kSudramRgAniva // 72 athoddhAmya gadAM bhImaH kAladaNDamivAntakaH / te mahAstrANi divyAni tatra vIrA adarzayan / droNAyAvasRjadrAjansa rathAdavapuplave // 87 vArayantaH zarairbhImaM meghAH sUryamivoditam / 73 / / sAzvasUtadhvajaM yAnaM droNasyApothayattadA / sa tAnatItya vegena droNAnIkamupAdravat / prAmRdgAcca bahUnyodhAnvAyurvRkSAnivaujasA // 88 agratazca gajAnIkaM zaravarSairavAkirat / / 74 taM punaH parivatruste tava putrA rathottamam / so'cireNaiva kAlena tadgajAnIkamAzugaiH / anyaM ca rathamAsthAya droNaH praharatAM varaH // 89 dizaH sarvAH samabhyasya vyadhamatpavanAtmajaH / / 75 tataH kruddho mahArAja bhImasenaH parAkramI / trAsitAH zarabhasyeva garjitena vane mRgAH / agrataH syandanAnIkaM zaravarSairavAkirat // 90 prAdravandviradAH sarve nadanto bhairavAnravAn // 76 te vadhyamAnAH samare tava putrA mahArathAH / punazcAtItya vegena droNAnIkamupAdravat / / 'bhImaM bhImabalaM yuddhe'yodhayaMstu jayaiSiNaH // 91 tamavArayadAcAryo velevodvRttamarNavam // 77 tato duHzAsanaH kruddho rathazaktiM samAkSipat / lalATe'tADayaccainaM nArAcena smayanniva / sarvapArazavIM tIkSNAM jighAMsuH pANDunandanam // 92 UrdhvarazmirivAdityo vibabhau tatra pANDavaH / / 78 ApatantI mahAzAktiM tava putrapracoditAm / sa manyamAnastvAcAryo mamAyaM phalguno ythaa| dvidhA ciccheda tAM bhImastadadbhutamivAbhavat // 93 bhImaH kariSyate pUjAmityuvAca vRkodaram / / 79 | athAnyairnizitairbANaiH saMkruddhaH kuNDabhedinam / bhImasena na te zakyaM praveSTumarivAhinIm / suSeNaM dIrghanetraM ca tribhitrInavadhIdbalI // 94 ma.bhA. 188 - 1497 - Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 102.95.] mahAbhArate [7. 103. 16 tato vRndArakaM vIraM kurUNAM kIrtivardhanam / so'bhyavartata sodaryAnmAyayA mohayanbalam // 2 putrANAM tava vIrANAM yudhyatAmavadhItpunaH // 95 taM mRdhe vegamAsthAya paraM paramadhanvinaH / abhayaM raudrakarmANaM durvimocanameva ca / coditAstava putraizca sarvataH paryavArayan // 3 tribhitrInavadhIdbhImaH punareva sutAMstava // 96 sa tathA saMvRto bhImaH prahasanniva bhArata / vadhyamAnA mahArAja putrAstava balIyasA / udayacchadgadAM tebhyo ghorAM tAM siMhavannadan / bhImaM praharatAM zreSThaM samantAtparyavArayan // 97 avAsRjacca begena teSu tAnpramathadbalI // 4 vindAnuvindau sahitau suvarmANaM ca te sutam / sendrAzanirivendreNa praviddhA saMhatAtmanA / / . prahasanniva kaunteyaH zarairninye yamakSayam // 98 ghoSeNa mahatA rAjanpUrayitveva medinIm / tataH sudarzanaM vIraM putraM te bharatarSabha / jvalantI tejasA bhImA trAsayAmAsa te sutAn // 5 vivyAdha samare tUrNaM sa papAta mamAra ca // 99 tAM patantIM mahAvegAM dRSTvA tejobhisaMvRtAm / so'cireNaiva kAlena tadrathAnIkamAzugaiH / prAdravaMstAvakAH sarve nadanto bhairavAnravAn // 6 . dizaH sarvAH samabhyasya vyadhamatpANDunandanaH / taM ca zabdamasaMsahyaM tasyAH saMlakSya mAriSa / tato vai rathaghoSeNa garjitena mRgA iva / prApatanmanujAstatra rathebhyo rathinastadA // 7 vadhyamAnAzca samare putrAstava vizAM pate / sa tAnvidrAvya kaunteyaH saMkhye'mitrAndurAsadaH / prAdravansarathAH sarve bhImasenabhayArditAH // 101 suparNa iva vegena pakSirADatyagAccamUm // 8 . anuyAya tu kaunteyaH putrANAM te mahadbalam / tathA taM viprakurvANaM rathayUthapayUthapam / vivyAdha samare rAjankauraveyAnsamantataH // 102 bhAradvAjo mahArAja bhImasenaM samabhyayAt // 9 vadhyamAnA mahArAja bhImasenena tAvakAH / droNastu samare bhImaM vArayitvA shrormibhiH| . tyaktvA bhImaM raNe yAnti codayanto hayottamAn // akarotsahasA nAdaM pANDUnAM bhayamAdadhat // 10 tAMstu nirjitya samare bhImaseno mahAbalaH / tayuddhamAsItsumahaddhoraM devAsuropamam / siMhanAdaravaM cakre bAhuzabdaM ca pANDavaH // 104 droNasya ca mahArAja bhImasya ca mahAtmanaH // 11 talazabdaM ca sumahatkRtvA bhImo mahAbalaH / yadA tu vizikhaistIkSNaioNacApaviniHsRtaiH / vyatItya rathinazcApi droNAnIkamupAdravat // 105 vadhyante samare vIrAH zatazo'tha sahasrazaH // 12 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tato rathAdavaplutya vegamAsthAya pANDavaH / dvydhikshttmo'dhyaayH|| 102 // nimIlya nayane rAjanpadAtioNamabhyayAt // 13 yathA hi govRSo varSa pratigRhNAti liilyaa| . saMjaya uvAca / tathA bhImo naravyAghraH zaravarSa samagrahIt // 14 tamuttIrNaM rathAnIkAttamaso bhAskaraM yathA / sa vadhyamAnaH samare rathaM droNasya mAriSa / didhArayiSurAcAryaH zaravarSairavAkirat // 1 ISAyAM pANinA gRhya pracikSepa mahAbalaH // 15 pibanniva zaraughAMstAndroNacApavarAtigAn / droNastu satvaro rAjankSipto bhImena saMyuge / -1498 - Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 103. 16] droNaparva [7. 103. 45 rathamanyaM samAsthAya vyUhadvAramupAyayau // 16 smitaM kRtvA mahAbAhurdharmaputro yudhiSThiraH // 31 tasminkSaNe tasya yantA tUrNamazvAnacodayat / hRdgataM manasA prAha dhyAtvA dharmabhRtAM varaH / bhImasenasya kauravya tadadbhutamivAbhavat // 17 dattA bhIma tvayA saMvitkRtaM guruvacastathA // 32 tataH svarathamAmthAya bhImaseno mahAbalaH / na hi teSAM jayo yuddhe yeSAM dveSTAsi pANDava / abhyavartata vegena tava putrasya vAhinIm // 18 / diSTyA jIvati saMgrAme savyasAcI dhnNjyH||33 sa mRdgankSatriyAnAjau vAto vRkssaaniyoddhtH|| diSTayA ca kuzalI vIraH sAtyakiH satyavikramaH / agacchaddArayansenAM sindhuvego nagAniva // 19 diSTayA zRNomi garjantau vAsudevadhanaMjayau // 34 bhojAnIkaM samAsAdya hArdikyenAbhirakSitam / yena zakraM raNe jitvA tarpito havyavAhanaH / pramathya bahudhA rAjanbhImasenaH samabhyayAt / / 20 sa hantA dviSatAM saMkhye diSTyA jIvati phalgunaH // saMtrAsayannanIkAni talazabdena maariss| .. yasya bAhubalaM sarve vayamAzritya jIvitAH / ajayatsarvasainyAni zArdUla iva govRSAn // 21 sa hantA ripusainyAnAM diSTyA jIvati phlgunH||36 bhojAnIkamatikramya kAmbojAnAM ca vAhinIm / nivAtakavacA yena devairapi sudurjayAH / tathA mlecchagaNAMzcAnyAnbahUnyuddhavizAradAn // 22 nirjitA rathinaikena diSTayA pArthaH sa jIvati // 37 sAtyakiM cApi saMprekSya yudhyamAnaM nararSabham / kauravAnsahitAnsarvAngograhArthe samAgatAn / rathena yattaH kaunteyo vegena prayayau tadA // 23 yo'jayanmatsyanagare diSTyA pArthaH sa jiivti||38 . bhImaseno mahArAja draSTukAmo dhanaMjayam / kAlakeyasahasrANi caturdaza mahAraNe / atItya samare yodhAstAvakAnpANDunandanaH / / 24 yo'vadhIdbhujavIryeNa diSTayA pArthaH sa jIvati // 39 so'pazyadarjunaM tatra yudhyamAnaM nararSabham / gandharvarAjaM balinaM duryodhanakRtena vai / saindhavasya vadhArthaM hi parAkrAntaM parAkramI / / 25 jitavAnyo'stravIryeNa diSTayA pArthaH sa jIvati // arjunaM satra dRSTvAtha cukroza mahato ravAn / kirITamAlI balavAJzvetAzvaH kRSNasArathiH / taM tu tasya mahAnAdaM pArthaH zuzrAva nardataH // 26 mama priyazca satataM diSTyA jIvati phalgunaH // 41 tataH pArtho mahAnAdaM muzcanyai mAdhavazca h| putrazokAbhisaMtaptazcikIrSuH karma duSkaram / abhyayAtAM mahArAja nardantau govRSAviva // 27 jayadrathavadhAnveSI pratijJAM kRtavAnhi yaH / vAsudevArjunau zrutvA ninAdaM tasya zuSmiNaH / kaJcitsa saindhavaM saMkhye haniSyati dhanaMjayaH // 42 punaH punaH praNadatAM didRkSantau vRkodaram // 28 kaccittIrNapratijJaM hi vAsudevena rakSitam / bhImasenaravaM zrutvA phalgunasya ca dhanvinaH / anastamita Aditye sameSyAmyahamarjunam // 43 aprIyata mahArAja dharmaputro yudhiSThiraH // 29 kaJcitsaindhavako rAjA duryodhanahite rtH| . vizokazcAbhavadrAjA zrutvA taM ninadaM mahat / nandayiSyatyamitrANi phalgunena nipAtitaH // 44 dhanaMjayasya ca raNe jayamAzAstavAnvibhuH // 30 kaJciduryodhano rAjA phalgunena nipAtitam / tathA tu nardamAne vai bhImasene raNotkaTe / dRSTvA saindhavakaM saMkhye zamamasmAsu dhAsyati // 45 - 1499 - Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 103. 46 ] mahAbhArate [7. 104. 23 dRSTvA vinihatAnbhrAtRnbhImasenena saMyuge / tumulenaiva zabdena karNo'pyabhyapatadbalI // 9 kacciduryodhano mandaH zamamasmAsu dhAsyati // 46 vyaakssipnblvccaapmtimaatrmmrssnnH| dRSTvA cAnyAnbahUnyodhAnpAtitAndharaNItale / karNastu yuddhamAkAGkSadarzayiSyanbalaM balI // 10 kaJciduryodhano mandaH pazcAttApaM kariSyati // 47 prAvepanniva gAtrANi karNabhImasamAgame / kaccidbhISmeNa no vairamekenaiva prazAmyati / rathinAM sAdinAM caiva tayoH zrutvA talasvanam // 11 zeSasya rakSaNArthaM ca saMdhAsyati suyodhanaH / / 48 bhImasenasya ninadaM ghoraM zrutvA rnnaajire| evaM bahuvidhaM tasya cintayAnasya pArthiva / khaM ca bhUmiM ca saMbaddhAM menire kSatriyarSabhAH // 12 kRpayAbhiparItasya ghoraM yuddhamavartata / / 49 punarporeNa nAdena pANDavasya mahAtmanaH / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi samare sarvayodhAnAM dhanUMSyabhyapatankSitau // 13 yadhikazatatamo'dhyAyaH // 103 // vitrastAni ca sarvANi zakRnmUtraM prasusruvuH / vAhanAni mahArAja babhUvurvimanAMsi ca // 14 dhRtarASTra uvAca / prAdurAsannimittAni ghorANi ca bahUni ca / tathA tu nardamAnaM taM bhImasenaM mhaablm| ' tasmiMstu tumule rAjanbhImakarNasamAgame // 15 meghastanitanirghoSaM ke vIrAH paryavArayan // 1 tataH karNastu viMzatyA zarANAM bhImamArdayat / na hi pazyAmyahaM taM vai triSu lokeSu saMjaya / vivyAdha cAsya tvaritaH sUtaM paJcabhirAzugaiH // 16 kruddhasya bhImasenasya yastiSThedaprato raNe // 2 prahasya bhImasenastu karNaM pratyarpayadraNe / gadAmudyacchamAnasya kAlasyeva mahAmRdhe / sAyakAnAM catuHSaSTyA kSiprakArI mahAbalaH // 17 na hi pazyAmyahaM tAta yastiSTheta raNAjire // 3 tasya karNo maheSvAsaH sAyakAMzcaturo'kSipat / rathaM rathena yo hanyAtkuJjaraM kuJjareNa ca / asaMprAptAMstu tAnbhImaH sAyakairnataparvabhiH / kastasya samare sthAtA sAkSAdapi zatakratuH // 4 ciccheda, bahudhA rAjandarzayanpANilAghavam // 18 kruddhasya bhImasenasya mama putraanyjighaaNstH| taM karNazchAdayAmAsa zaravrAtairanekazaH / / duryodhanahite yuktAH samatiSThanta ke'grataH // 5 saMchAdyamAnaH karNena bahudhA pANDunandanaH // 19 bhImasenadavAgne'stu mama putratRNolapam / ciccheda cApaM karNasya muSTideze mahArathaH / pradhakSyato raNamukhe ke vIrAH pramukhe sthitAH // 6 vivyAdha cainaM bahubhiH sAyakairnataparvabhiH // 20 kAlyamAnAnhi me putrAnbhImenAvekSya sNyuge| athAnyaddhanurAdAya sajyaM kRtvA ca sUtajaH / kAleneva prajAH sarvAH ke bhImaM paryavArayan // 7 vivyAdha samare bhImaM bhImakarmA mahArathaH // 21 bhImavahnaH pradIptasya mama putrAndidhakSataH / tasya bhImo bhRzaM kruddhastrIzarAnnataparvaNaH / ke zUrAH paryavartanta tanmamAcakSva saMjaya // 8 nicakhAnorasi tadA sUtaputrasya vegitaH // 22 saMjaya uvAca / taiH karNo'bhrAjata zarairuromadhyagataistadA / tathA tu nardvamAnaM taM bhImasenaM mahAratham / | mahIdhara ivodapratrizRGgo bharatarSabha // 23 - 1500 - Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 104. 24] droNaparva [7. 105. 15 susrAva cAsya rudhiraM viddhasya parameSubhiH / tUrNamabhyapatadroNaM manomArutavegavAn // 2 dhAtuprasyandinaH zailAdyathA gairikarAjayaH // 24 uvAca cainaM putraste saMrambhAdraktalocanaH / / kiMcidvicalitaH karNaH suprhaaraabhipiidditH| arjuno bhImasenazca sAtyakizcAparAjitaH // 3 : sasAyakaM dhanuH kRtvA bhImaM vivyAdha maariss| .. vijitya sarvasainyAni sumahAnti mhaarthaaH| cikSepa ca punarbANAzatazo'tha sahasrazaH // 25 saMprAptAH sindhurAjasya samIpamarikarzanAH / sa chAdyamAnaH sahasA karNena dRddhdhnvinaa| vyAyacchanti ca tatrApi sarva evAparAjitAH // 4 dhanuAmacchinattUrNamutsmayanpANDunandanaH // 26 yadi tAvadraNe pArtho vyatikrAnto mhaarthH|| sArathiM cAsya bhallena prAhiNodyamasAdanam / kathaM sAtyakibhImAbhyAM vyatikrAnto'si maand||5 vAhAMzca caturaH saMkhye vyasUMzcakre mahArathaH // 27 AzcaryabhUtaM loke'sminsamudrasyeva zoSaNam / .. hatAzvAttu rathAtkarNaH samoplutya vizAM pate / nirjayaM tava viprAya sAtvatenArjunena ca // 6 syandanaM vRSasenasya samArohanmahArathaH // 28 tathaiva bhImasenena lokaH saMvadate bhRzam / nirjitya tu raNe karNa bhImasenaH pratApavAn / kathaM droNo jitaH saMkhye dhanurvedasya pAragaH // 7' nanAda sumahAnAdaM parjanyaninadopamam // 29 nAza eva tu me nUnaM mandabhAgyasya sNyuge| tasya taM ninadaM zrutvA prahRSTo'bhUdhudhiSThiraH / yatra tvAM puruSavyAghramatikrAntAstrayo rathAH // 8 : karNaM ca nirjitaM matvA bhImasenena bhArata // 30 evaM gate tu kRtye'sminbrUhi yatte vivakSitam / samantAcchaGkhaninadaM paannddusenaakrottdaa| . yadgataM gatameveha zeSaM cintaya mAnada // 9 zatrusenAdhvani zrutvA tAvakA hyapi nAnadan / yatkRtyaM sindhurAjasya prAptakAlamanantaram / gANDIvaM prAkSipatpArthaH kRssnno'pynjmvaadyt||31 tadbhavItu bhavAnkSipraM sAdhu tatsaMvidhIyatAm // 10 tamantardhAya ninadaM dhvanirbhImasya nardataH / droNa uvaac| azrayata mahArAja sarvasainyeSu bhArata // 32 cintyaM bahu mahArAja kRtyaM yattatra me shRnnu| . tato vyAyacchatAmastraiH pRthakpRthagariMdamau / trayo hi samatikrAntAH pANDavAnAM mahArathAH / mUdupUrva ca rAdheyo dRDhapUrvaM ca pANDavaH // 33 yAvadeva bhayaM pazcAttAvadeSAM puraHsaram // 11 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tadgarIyastaraM manye yatra kRSNadhanaMjayau / . caturadhikazatatamo'dhyAyaH // 104 // sA purastAcca pazcAcca gRhItA bhAratI camUH // 12 tatra kRtyamahaM manye saindhavasyAbhirakSaNam / saMjaya uvAca / sa no rakSyatamastAta kruddhAdbhIto dhanaMjayAt // 13 tasminvilulite sainye saindhavAyA ne gate / gatau hi saindhavaM vIrau yuyudhaanvRkodrau| sAtvate bhImasene ca putraste droNamabhyayAt / saMprAptaM tadidaM dyUtaM yattacchakunibuddhijam // 14 tvarannekarathenaiva bahukRtyaM vicintayan // 1 / na sabhAyAM jayo vRtto nApi tatra praajyH| sa rathastava putrasya tvarayA parayA yutH| iha no glahamAnAnAmadya tAta jayAjayau // 15 - 1501 - Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 105. 16] mahAbhArate [7. 106.7 yAnsma tAnglahate ghorAzakuniH kurusNsdi| | bahubhistADayAmAsa te hatAH prApatanbhuvi // 30 akSAnsaMmanyamAnaH sa prAkzarAste duraasdaaH||16 hayeSu patiteSvasya ciccheda parameSuNA / yatra te bahavastAta kuravaH paryavasthitAH / yudhAmanyudhenuH zIghraM zarAvApaM ca saMyuge // 31 senAM durodaraM viddhi zarAnakSAnvizAM pate // 17 hatAzvasUtAtsa rathAdavaplutya mhaarthH| glahaM ca saindhavaM rAjannatra dyUtasya nizcayaH / gadAmAdAya te putraH pAJcAlyAvabhyadhAvata // 32 saindhave hi mahAyutaM samAsaktaM paraiH saha // 18 tamApatantaM saMprekSya kruddhaM parapuraMjayam / . atra sarve mahArAja tyaktvA jIvitamAtmanaH / avaplutau rathopasthAyudhAmanyUttamaujasau // 33 saindhavasya raNe rakSAM vidhivatkartumarhatha / tataH sa hemacitraM taM syandanapravaraM gdii| tatra no glahamAnAnAM dhruvau tAta jayAjayau // 19 / gadayA pothayAmAsa sAzvasUtadhvajaM raNe // 34 yatra te parameSvAsA yattA rakSanti saindhavam / / hatvA cainaM sa putraste hatAzvoM hatasArathiH / tatra yAhi svayaM zIghraM tAMzca rakSasva rakSiNaH // 20 / madrarAjarathaM tUrNamAruroha paraMtapaH // 35 ihaiva tvahamAsiSye preSayiSyAmi cAparAn / pAJcAlAnAM tu mukhyau tau rAjaputrau mhaablau| nirotsyAmi ca paanycaalaanshitaanpaannddusRnyjyaiH||21 / rathamanyaM samAruhya dhanaMjayamabhIyatuH // 36 tato duryodhanaH prAyAttUrNamAcAryazAsanAt / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi .. udyamyAtmAnamuprAya karmaNe sapadAnugaH // 22 paJcAdhikazatatamo'dhyAyaH // 105 // cakrarakSA tu pAJcAlyau yudhaamnyuuttmaujsau|| bAhyena senAmabhyetya jagmatuH savyasAcinam // 23 dhRtarASTra uvaac| tau hi pUrva mahArAja vAritau kRtavarmaNA / |. yau tau karNazca bhImazca saMprayuddho mhaablau| praviSTe varjune rAjastava sainyaM yuyutsayA // 24 arjunasya rathopAnte kIdRzaH so'bhavadraNaH // 1 tAbhyAM duryodhanaH sArdhamagacchadyuddhamuttamam / pUrvaM hi nirjitaH karNo bhImasenena sNyuge| tvaritastvaramANAbhyAM bhrAtRbhyAM bhArato balI // 25 kathaM bhUyastu rAdheyo bhImamAgAnmahArathaH // 2 taavbhidrvtaamenmubhaavudytkaamukau| bhImo vA sUtatanayaM pratyudyAtaH kathaM rnne| mahArathasamAkhyAtau kSatriyapravarau yudhi // 26 mahArathasamAkhyAtaM pRthivyAM pravaraM ratham // 3 yudhAmanyumtu saMkruddhaH zarAMstriMzatamAyasAn / bhISmadroNAvatikramya dharmaputro yudhiSThiraH / vyasRjattava putrasya tvaramANaH stanAntare // 27 nAnyato bhayamAdatta vinA karNa dhanurdharam / / 4 duryodhano'pi rAjendra pAJcAlyasyottamaujasaH / / bhayAnna zete satataM cintayanvai mahAratham / jaghAna caturazcAzvAnubhau ca pArNisArathI // 28 taM kathaM sUtaputraM hi bhImo'yudhyata saMyuge // 5 uttamaujA hatAzvastu hatasUtazca sNyuge| brahmaNyaM vIryasaMpannaM samareSvanivartinam / 'Aruroha rathaM bhrAtuyudhAmanyorabhitvaran / / 29 / kathaM kaNaM yudhAM zreSThaM bhImo'yudhyata saMyuge // 6 sa rathaM prApya taM bhraaturyodhnhyaashraiH| / yau tau samIyaturvIrAvarjunasya ra_ prati / - 1502 - Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 106. 7] droNaparva [7. 106. 36 kathaM nu tAvayudhyetAM sUtaputravRkodarau // 7 . vidhitsuH kalahasyAntaM jighAMsuH karNamakSiNot / bhrAtRtvaM darzitaM pUrvaM ghRNI cApi sa sUtajaH / . taM ca hatvetarAnsarvAnhantukAmo mahAbalaH // 22 kathaM bhImena yuyudhe kuntyA vAkyamanusmaran // 8 tasmai prAsRjadugrANi vividhAni paraMtapaH / bhImo vA sUtaputreNa smaranvairaM purA kRtam / / amarSI pANDavaH kruddhaH zaravarSANi mAriSa // 23 so'yudhyata kathaM vIraH karNena saha saMyuge // 9 tasya tAnISuvarSANi mattadviradagAminaH / AzAste ca sadA sUta putro duryodhano mama / / sUtaputro'stramAyAbhiragrasatsumahAyazAH // 24 karNo jeSyati saMgrAma sahitAnpANDavAniti // 10 sa yathAvanmahArAja vidyayA vai supUjitaH / jayAzA yatra mandasya putrasya mama sNyuge| AcAryavanmaheSvAsaH karNaH paryacaradraNe // 25 sa kathaM bhImakarmANaM bhImasenamayudhyata // 11 saMrambheNa tu yudhyantaM bhImasenaM smayanniva / yaM samAzritya putrairme kRtaM vairaM mahArathaiH / abhyapadyata rAdheyastamamarSI vRkodaram // 26 taM sUtatanayaM tAta kathaM bhImo hyayodhayat / / 12 tannAmRSyata kaunteyaH karNasya smitamAhave / anekAnviprakArAMzca sUtaputrasamudbhavAn / . yudhyamAneSu vIreSu pazyatsu ca samantataH / / 27 smaramANaH kathaM bhImo yuyudhe sUtasUnunA // 13 taM bhImasenaH saMprAptaM vatsadantaiH stanAntare / yo'jayatpRthivIM sarvAM rathenaikena vIryavAn / vivyAdha balavAnkruddhastotrairiva mahAdvipam // 28 - taM sUtatanayaM yuddhe kathaM bhImo hyayodhayat // 14 sUtaM tu sUtaputrasya supuGkhairnizitaiH zaraiH / yo jAtaH kuNDalAbhyAM ca kavacena sahaiva ca / sumuktaizcitravarmANaM nirbibheda trisaptabhiH // 29 , taM sUtaputraM samare bhImaH kathamayodhayat // 15 karNo jAmbUnadairjAlaiH saMchannAnvAtaraMhasaH / yathA tayoryuddhamabhUdyazcAsIdvijayI tayoH / vivyAdha turagAnvIraH paJcabhiH paJcabhiH zaraiH // 30 tanmamAcakSva tattvena kuzalo hyasi saMjaya // 16 tato bANamayaM jAlaM bhImasenarathaM prati / __ saMjaya uvAca / karNena vihitaM rAjanimeSArdhAdadRzyata / / 31 bhImasenastu rAdheyamutsRjya rathinAM varam / sarathaH sadhvajastatra sasUtaH pANDavastadA / iyeSa gantuM yatrAstAM vIrau kRSNadhanaMjayau // 17 prAcchAdyata mahArAja karNacApacyutaiH zaraiH / / 32 taM prayAntamabhidrutya rAdheyaH kaGkapatribhiH / tasya karNazcatuHSaSTyA vyadhamatkavacaM dRDham / abhyavarSanmahArAja megho vRSTyeva parvatam // 18 kruddhazcApyahanatpArzve nArAcairmarmabhedibhiH / / 33 phullatA paGkajeneva vaktreNAbhyutsmayanbalI / tato'cintya mahAvegAnkarNakArmukaniHsRtAn / AjuhAva raNe yAntaM bhImamAdhirathistadA / / 19 samAzliSyadasaMbhrAntaH sUtaputraM vRkodaraH / / 34 bhImasenastadAhvAnaM karNAnnAmarSayAdhi / sa karNacApaprabhavAniSUnAzIviSopamAna / ardhamaNDalamAvRtya sUtaputramayodhayat / / 20 bibhradbhImo mahArAja na jagAma vyathAM raNe / / 35 avkrgaamibhirbaannairbhyvrssnmhaaysaiH| tato dvAtriMzatA bhallairnizitaistigmatejanaiH / dvairathe daMzitaM yattaM sarvazastrabhRtAM varam // 21 / vivyAdha samare kaNaM bhImasenaH pratApavAn // 36 -1503 - Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 106. 37] mahAbhArate [7. 107.9 ayatnenaiva taM karNaH zarairupa samAkirat / jaghAna caturazcAzvAnsUtaM ca tvaritaH zaraiH / bhImasenaM mahAbAhuM saindhavasya vadhaiSiNam / / 37 nArAcairakarazmyAbhaiH karNa vivyAdha corasi // 52 mRdupUrvaM ca rAdheyo bhImamAjAvayodhayat / te jagmurdharaNIM sarve karNa nirbhidya mAriSa / krodhapUrva tathA bhImaH pUrvavairamanusmaran / / 38 yathA hi jaladaM bhittvA rAjansUryasya rshmyH||53 taM bhImaseno nAmRSyadavamAnamamarSaNaH / sa vaikalyaM mahatprApya chinnadhanvA zarArditaH / sa tasmai vyasRjattUrNaM zaravarSamamitrajit // 39 tathA puruSamAnI sa pratyapAyAdrathAntaram // 54 te zarAH preSitA rAjanbhImasenena saMyuge / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi nipetuH sarvato bhImAH kUjanta iva pakSiNaH // 40 SaDadhikazatatamo'dhyAyaH // 106 // hemapuGkhA mahArAja bhImasenadhanuzyutAH / 107 abhyadravaMste rAdheyaM vRkAH kSudramRgaM yathA // 41 dhRtarASTra uvaac| karNastu rathinAM zreSTha chAdyamAnaH samantataH / yasmiJjayAzA satataM putrANAM mama saMjaya / rAjanvyasRjadugrANi zaravarSANi saMyuge / / 42 | taM dRSTvA vimukhaM saMkhye kiM nu duryodhano'bravIt / tasya tAnazaniprakhyAniSUnsamarazobhinaH / karNo vA samare tAta kimakArSIdataH param // 1 ciccheda bahubhirbhallairasaMprAptAnvRkodaraH // 43 saMjaya uvAca / punazca zaravarSeNa chAdayAmAsa bhArata / bhImasenaM raNe dRSTvA jvalantamiva pAvakam / karNo vaikartano yuddhe bhImasenaM mahAratham // 44 rathamanyaM samAsthAya vidhivatkalpitaM punaH / tatra bhArata bhImaM tu dRSTavantaH sma sAyakaiH / abhyayAtpANDavaM karNo vAtodbhUta ivArNavaH // 2 samAcitatanuM saMkhye zvAvidhaM zalalairiva / / 45 kruddhamAdhirathiM dRSTvA putrAstava vizAM pate / hemapuGkhAzilAdhautAnkarNacApacyutAzarAn / bhImasenamamanyanta vaivasvatamukhe hutam / / 3 .. dadhAra samare vIraH svarazmIniva bhAskaraH // 46 / cApazabdaM mahatkRtvA talazabdaM ca bhairavam / rudhirokSitasarvAGgo bhImaseno vyarocata / abhyavartata rAdheyo bhImasenarathaM prati // 4 tapanIyanibhaiH puSpaiH palAza iva kAnane // 47 punareva tato rAjanmahAnAsItsudAruNaH / tattu bhImo mahArAja karNasya caritaM raNe / vimardaH sUtaputrasya bhImasya ca vizAM pate // 5 nAmRSyata maheSvAsaH krodhAdudvRtya cakSuSI // 48 saMrabdhau hi mahAbAhU parasparavadhaiSiNau / sa karNaM paJcaviMzatyA nArAcAnAM samArpayat / anyonyamIkSAMcakrAte dahantAviva locanaiH // 6 mahIdharamiva zvetaM gUDhapAdairviSolbaNaiH // 49 krodharaktakSaNI kruddhau ni:zvasantau mahArathau / taM vivyAdha punarbhImaH SaDbhiraSTAbhireva ca / yuddhe'nyonyaM samAsAdya tatakSaturariMdamau // 7 marmasvamaravikrAntaH sUtaputraM mahAraNe / / 50 vyAghrAviva susaMrabdhau zyenAviva ca zIghragau / tataH karNasya saMkruddho bhImasenaH pratApavAn / zarabhAviva saMkruddho yuyudhAte parasparam // 8 ciccheda kArmukaM tUrNaM sarvopakaraNAni ca // 51 tato bhImaH smaranklezAnakSAte vane'pi ca / - 1504 - Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 107. 9] droNaparva [7. 107. 39 virATanagare caiva prAptaM duHkhamariMdamaH // 9 bhImaH karNaM samAsAdya chAdayAmAsa sAyakaiH // 24 rASTrANAM sphItaratnAnAM haraNaM ca tavAtmajaiH / azvAnRzyasavarNAMstu haMsavarNairhayottamaiH / satataM ca pariklezAnsaputreNa tvayA kRtAn // 10 vyAmizrayadraNe karNaH pANDavaM chAdayazaraiH // 25 dagdhumaicchazca yatkuntIM saputrAM tvamanAgasam / / RzyavarNAnhayAnkarmizrAnmArutaraMhasaH / kRSNAyAzca pariklezaM sabhAmadhye durAtmabhiH // 11 nirIkSya tava putrANAM hAhAkRtamabhUdalam // 26 patimanyaM parIpsasva na santi patayastava / te hayA bahvazobhanta mizritA vAtaraMhasaH / narakaM patitAH pArthAH sarve SaNDhatilopamAH // 12 sitAsitA mahArAja yathA vyomni blaahkaaH||27 samakSaM tava kauravya yadUcuH kuravastadA / saMrabdhau krodhatAmrAkSau prekSya krnnvRkodrau|| dAsIbhogena kRSNAM ca bhoktukAmAH sutAstava // saMtrastAH samakampanta tvadIyAnAM mahArathAH // 28 yaJcApi tAnpravrajanaH kRSNAjinanivAsinaH / yamarASTropamaM ghoramAsIdAyodhanaM tayoH / paruSANyuktavAnkarNaH sabhAyAM saMnidhau tava // 14 durdazai bharatazreSTha pretarAjapuraM yathA // 29 tRNIkRtya ca yatpArthAMstava putro vavalga ha / samAjamiva taccitraM prekSamANA mahArathAH / viSamasthAnsamastho hi saMrambhAdgatacetasaH // 15 nAlakSayaJjayaM vyaktamekaikasya nivAraNe // 30 bAlyAtprabhRti cArinastAni duHkhAni cintayan / tayoH prekSanta saMmadaM saMnikRSTamahAstrayoH / niravidyata dharmAtmA jIvitena vRkodaraH // 16 tava durmatrite rAjansaputrasya vizAM pate // 31 tato visphArya sumahaddhemapRSThaM durAMsadam / chAdayantau hi zatrughnAvanyonyaM sAyakaiH zitaiH / cApaM bharatazArdUlastyaktAtmA karNamabhyayAt // 17 zarajAlAvRtaM vyoma cakrAte zaravRSTibhiH // 32 sa sAyakamayairjAlaiImaH karNarathaM prati / tAvanyonyaM jighAMsantau shraistiikssnnairmhaarthau| bhAnumadbhiH zilAdhautairbhAnoH pracchAdayatprabhAm // prekSaNIyatarAvAstAM vRSTimantAvivAmbudau // 33 tataH prahasyAdhirathistUrNamasyazitAzarAn / suvrnnvikRtaanbaannaanprmunycntaavriNdmau| vyadhamadbhImasenasya zarajAlAni patribhiH / / 19 bhAsvaraM vyoma cakrAte vahnathulkAbhiriva prabho // mahAratho mahAbAhurmahAvegairmahAbalaH / / tAbhyAM muktA vyakAzanta kaGkabarhiNavAsasaH / / vivyAdhAdhirathirbhImaM navabhirnizitaiH zaraiH // 20 paDktyaH zaradi mattAnAM sArasAnAmivAmbare // 35 sa totrairiva mAtaGgo vAryamANaH patatribhiH / saMsaktaM sUtaputreNa dRSTvA bhImamariMdamam / abhyadhAvadasaMbhrAntaH sUtaputraM vRkodaraH // 21 atibhAramamanyetAM bhIme kRSNadhanaMjayau // 36 tamApatantaM vegena rabhasaM pANDavarSabham / tatrAdhiradhibhImAbhyAM zarairmuktairdRDhAhatAH / karNaH pratyudyayau yoddhaM matto mattamiva dvipam // 22 | iSupAtamatikramya peturazvanaradvipAH // 37 tataH pradhmApya jalajaM bherIzataninAditam / patadbhiH patitazcAnyairgatAsubhiranekazaH / akSubhyata balaM harSAdudbhUta iva sAgaraH / / 23 kRto mahAnmahArAja putrANAM te janakSayaH / / 38 tadudbhUtaM balaM dRSTvA rathanAgAzvapattimat / manuSyAzvagajAnAM ca zarIrairgatajIvitaiH / ma.bhA. 189 -1505 - Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 107. 39 ] mahAbhArate [7. 108.28 kSaNena bhUmiH saMjajJe saMvRtA bharatarSabha // 39 azakta iti manvAnaiH putrairmama nirAkRtaH // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tAni duHkhAnyanekAni viprakArAMzca sarvazaH / / saptAdhikazatatamo'dhyAyaH / / 107 // hRdi kRtvA mahAbAhurramo'yudhyata sUtajam // 14 108 tasmAnme saMjaya brUhi karNabhImau yathA rnne|| dhRtarASTra uvAca / ayudhyetAM yudhi zreSThau parasparavadhaiSiNau // 15 / atyadbhutamahaM manye bhImasenasya vikramam / saMjaya uvaac| yatkaNaM yodhayAmAsa samare laghuvikramam // 1 zaNa rAjanyathA vRttaH saMgrAmaH karNabhImayoH / tridazAnapi codyuktAnsarvazastradharAnyudhi / parasparavadhaprepsvorvane kuJjarayoriva // 16 vArayedyo raNe karNaH sayakSAsuramAnavAn // 2 rAjanvaikartano bhImaM kruddhaH kruddhamariMdamam / / sa kathaM pANDavaM yuddhe bhrAjamAnamiva shriyaa| parAkrAntaM parAkramya vivyAdha triMzatA zaraiH // 17 nAtaratsaMyuge tAta tanmamAcakSva saMjaya // 3 mahAvegaiH prasannAtraiH zAtakumbhapariSkRtaiH / kathaM ca yuddhaM bhUyo'bhUttayoH prANadurodare / AhanadbharatazreSTha bhImaM vaikartanaH zaraiH // 18 . atra manye samAyatto jayo vAjaya eva vA // 4 tasyAsyato dhanurbhImazcakarta nizitaitribhiH / / karNaM prApya raNe sUta mama putraH suyodhnH| rathanIDAcca yantAraM bhallenApAtayarikSatau // 19 / jetumutsahate pArthAnsagovindAnsasAtvatAn // 5 sa kAGkanbhImasenasya vadhaM vaikartano vRssH| : zrutvA tu nirjitaM karNamasakRdbhImakarmaNA / zakti kanakavaiDUryacitradaNDAM parAmRzat // 20 .. bhImasenena samare moha AvizatIva mAm // 6 pragRhya ca mahAzaktiM kAlazaktimivAparAm / vinaSTAnkauravAnmanye mama putrasya durnyaiH| samutkSipya ca rAdheyaH saMdhAya ca mahAbalaH / . na hi karNo maheSvAsAnpArthAoSyati saMjaya // 7 cikSepa bhImasenAya jIvitAntakarImiva // 21 kRtavAnyAni yuddhAni karNaH pANDusutaiH sh| .. zaktiM visRjya rAdheyaH puraMdara ivAzanim / sarvatra pANDavAH karNamajayanta raNAjire // 8 nanAda sumahAnAdaM balavAnsUtanandanaH / ajayyAH pANDavAstAta devairapi savAsavaiH / taM ca nAdaM tataH zrutvA putrAste hRSitAbhavana // 22 na ca tadbudhyate mandaH putro duryodhano mama // 9 tAM karNabhujanirmuktAmarkavaizvAnaraprabhAm / dhanaM dhanezvarasyeva hRtvA pArthasya me sutH| zAktaM viyati ciccheda bhImaH saptabhirAzugaiH // 23 madhuprepsurivAbuddhiH prapAtaM nAvabudhyate // 10 chittvA zakti tato bhImo nirmuktoragasaMnibhAm / nikRtyA nikRtiprajJo rAjyaM hRtvA mahAtmanAm / mArgamANa iva prANAnsUtaputrasya mAriSa / / 24 jitAnityeva manvAnaH pANDavAnavamanyate // 11 prAhiNonnava saMrabdhaH zarAnbahiNavAsasaH / putrasnehAbhibhUtena mayA cApyakRtAtmanA / svarNapuGkhAzilAdhautAnyamadaNDopamAnmRdhe // 25 dharme sthitA mahAtmAno nikRtAH paannddunndnaaH||12 / karNo'pyanyaddhanurgRhya hemapRSThaM durAsadam / zamakAmaH sadA pArtho dIrghaprekSI yudhisstthirH| vikRSya ca mahAtejA vyasRjatsAyakAnnava // 26 - 1506 - Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 108. 27 ] droNaparva [7. 109. 13 tAnpANDuputrazciccheda nvbhintprvbhiH| / na jahau samare bhImaM kruddharUpaM paraMtapaH // 41 vasuSeNena nirmuktAnnava rAjanmahAzarAn / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi chittvA bhImo mahArAja nAdaM siMha ivAnadat // 27 aSTAdhikazatatamo'dhyAyaH // 108 // tau vRSAviva nardantau balinau vAzitAntare / zArdUlAviva cAnyonyamatyarthaM ca hyagarjatAm // 28 saMjaya uvAca / anyonyaM prjihiirssntaavnyonysyaantraissinnau| sa tathA virathaH karNaH punarbhImena nirjitaH / anyonyamabhivIkSantau goSTheSviva maharSabhau // 29 rathamanyaM samAsthAya sadyo vivyAdha pANDavam / / 1 mahAgajAvivAptAdya viSANApraiH parasparam / mahAgajAvivAsAdya viSANApraiH parasparam / zaraiH pUrNAyatotsRSTairanyonyamabhijaghnatuH // 30.. zaraiH pUrNAyatotsRSTairanyonyamabhijaghnatuH // 2 / nirdahantau mahArAja zaravRSTyA parasparam / atha karNaH zaravrAtairbhImaM balavadardayat / anyonyamabhivIkSantau kopAdvivRtalocanau // 31 nanAda balavannAdaM punarvivyAdha corasi // 3 . prahasantau tathAnyonyaM bhartsayantau muhurmuhuH / . taM bhImo dazabhirbANaiH pratyavidhyadajihmagaiH / zaGkhazabdaM ca kurvANau yuyudhAte parasparam / / 32 punarvivyAdha viMzatyA zarANAM nataparvaNAm // 4 . tasya bhImaH punazcApaM muSTau ciccheda mAriSa / karNastu navabhirbhImaM viddhA raajnstnaantre| zaGkhavarNAzca tAnazvArbANairninye yamakSayam / / 33 dhvajamekena vivyAdha sAyakena zitena ha // 5 tathA kRcchragataM dRSTvA kaNaM duryodhano nRpaH / sAyakAnAM tataH pArthasriSaSTyA prtyvidhyt| vepamAna iva krodhAvyAdidezAtha durjayam // 34 .. totrairiva mahAnAgaM kazAbhiriva vAjinam // 6 . gaccha durjaya rAdheyaM purA grasati pANDavaH / / so'tividdho mahArAja pANDavena yshsvinaa|| jahi tUbarakaM kSipraM karNasya balamAdadhat // 35 sRkkiNI lelihanvIraH krodhasaMraktalocanaH // 7 evamuktastathetyuktvA tatra putrastavAtmajam / tataH zaraM mahArAja sarvakAyAvadAraNam / abhyadravadbhImasenaM vyAsaktaM vikira-zarAn // 36 prAhiNodbhImasenAya balAyendra ivAzanim // 8 sa bhImaM navabhirbANairazvAnaSTabhirardayat / sa nirbhidya raNe pArthaM sUtaputradhanucyutaH / SabhiH sUtaM tribhiH ketuM punassaM cApi saptabhiH // 37 agacchadArayanbhUmi citrapuGkhaH zilImukhaH // 9 bhImaseno'pi saMkruddhaH sAzvayantAramAzugaiH / sarvazaikyAM catuSkiSkuM gurvI rukmAGgadAM gadAm / durjayaM bhinnamarmANamanayadyamasAdanam // 38 prAhiNotsUtaputrAya SaDasrAmavicArayan // 10 svalaMkRtaM kSitau kSuNNaM ceSTamAnaM yathoragam / tayA jaghAnAdhiratheH sadazvAnsAdhuvAhinaH / rudannAtastava sutaM karNazcakre pradakSiNam // 39 gadayA bhArataH kruddho vajraNendra ivAsurAn // 11 sa tu taM virathaM kRtvA smayannatyantavairiNam / tato bhImo mahAbAhuH kSurAbhyAM bharatarSabha / samAcinodvANagaNaiH zataghnImiva zaGkabhiH / / 40 dhvajamAdhiratherichattvA sUtamabhyahanattadA // 12 tathApyatirathaH karNo bhidyamAnaH sma saaykaiH| hatAzvasUtamutsRjya rathaM sa patitadhvajam / -1507 Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 109. 13 ] mahAbhArate [7. 110.6 visphArayandhanuH karNastasthau bhArata durmanAH // 13 | caturdazabhiratyuprairnArAcairavicArayan // 28 satrAdbhutamapazyAma rAdheyasya praakrmm| te bhImasenasya bhujaM savyaM nirbhidya patriNaH / viratho rathinAM zreSTho vArayAmAsa yadripum // 14 prAvizanmedinI bhImAH krauJcaM. patrarathA iva // 29 virathaM taM rathazreSThaM dRSTvAdhirathimAhave / te vyarocanta nArAcAH pravizanto vasuMdharAm / duryodhanastato rAjannabhyabhASata durmukham // 15 gacchatyastaM dinakare dIpyamAnA ivAMzavaH // 30 eSa durmukha rAdheyo bhImena virathIkRtaH / sa nirbhinno raNe bhImo nArAcairmarmabhedibhiH / * taM rathena narazreSThaM saMpAdaya mahAratham // 16 susrAva rudhiraM bhUri parvataH salilaM yathA // 31 duryodhanavacaH zrutvA tato bhArata durmukhaH / / sa bhImanibhirAyastaH sUtaputraM pttribhiH| tvaramANo'bhyayAtkaNaM bhImaM cAvArayaccharaiH // 17 suparNavegairvivyAdha sArathiM cAsya saptabhiH // 32 durmukhaM prekSya saMgrAme sUtaputrapadAnugam / sa vihvalo mahArAja karNo bhImabalArditaH / ." vAyuputraH prahRSTo'bhUtsRkkiNI parilelihana // 18 prAdravajavanairazvai raNaM hitvA mahAyazAH // 33 tataH karNa mahArAja vArayitvA zilImukhaiH / bhImasenastu visphArya cApaM hemapariSkRtam / durmukhAya rathaM zIghraM preSayAmAsa pANDavaH // 19 Ahave'tiratho'tiSThajvalanniva hutAzanaH // 34 tasminkSaNe mahArAja navabhinataparvabhiH / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi supuGkhaidurmukhaM bhImaH zarairninye yamakSayam // 20 .. navAdhikazatatamo'dhyAyaH // 109 // tatastamevAdhirathiH syandanaM durmukhe hate / AsthitaH prababhau rAjandIpyamAna ivAMzumAn // 21 ___dhRtarASTra uvAca / zayAnaM bhinnamarmANaM durmukhaM zoNitokSitam / daivameva paraM manye dhipauruSamanarthakam / dRSTvA karNo'zrupUrNAkSo muhUrtaM nAbhyavartata // 22 yatrAdhirathirAyasto nAtaratpANDavaM raNe // 1 taM gatAsumatikramya kRtvA karNaH pradakSiNam / karNaH pArthAnsagovindA tumutsahate raNe / dIrghamuSNaM zvasanvIro na kiMci pratyapadyata / / 23 na ca karNasamaM yodhaM loke pazyAmi kaMcana / tasmiMstu vivare rAjannArAcAngArdhavAsasaH / iti duryodhanasyAhamazrauSaM jalpato muhuH // 2 prAhiNotsUtaputrAya bhImasenazcaturdaza // 24 karNo hi balavAzUro dRDhadhanvA jitaklamaH / te tasya kavacaM bhittvA svarNapuGkhA mahaujasaH / iti mAmabravItsUta mando duryodhanaH purA // 3 hemacitrA mahArAja dyotayanto dizo daza // 25 vasuSeNasahAyaM mAM nAlaM devApi sNyuge| apibansUtaputrasya zoNitaM raktabhojanAH / / kimu pANDusutA rAjangatasattvA vicetasaH // 4 kruddhA iva manuSyendra bhujagAH kAlacoditAH // 26 / tatra taM nirjitaM dRSTvA bhujaMgamiva nirviSam / prasarpamANA medinyAM te vyarocanta maargnnaaH| | yuddhAtkarNamapakrAntaM kiM sviduryodhano'bravIt // 5 ardhapraviSTAH saMrabdhA bilAnIva mahoragAH // 27 / aho durmukhamevaikaM yuddhAnAmavizAradam / taM pratyavidhyadrAdheyo jaambuundvibhuussitaiH| prAvezayaddhRtavahaM pataMgamiva mohitaH // 6 - 1508 - Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 110.7] droNaparva [7. 110. 36 azvatthAmA madrarAjaH kRpaH karNazca saMgatAH / var3avAmukhamadhyastho mucyetApi hi mAnavaH / na zaktAH pramukhe sthAtuM nUnaM bhImasya saMjaya // 7 na bhImamukhasaMprApto mucyeteti matirmama // 22 te'pi cAsya mahAghoraM balaM nAgAyutopamam / na pANDavA na pAJcAlA na ca kezavasAtyakI / jAnanto vyavasAyaM ca krUra mArutatejasaH / / 8 / | jAnanti yudhi saMrabdhA jIvitaM parirakSitum / / 23 kimarthaM krUrakarmANaM yamakAlAntakopamam / saMjaya uvaac|| balasaMrambhavIryajJAH kopayiSyanti saMyuge / / 9 / / yatsaMzocasi kauravya vartamAne janakSaye / karNastveko mahAbAhuH svbaahublmaashritH| .. tvamasya jagato mUlaM vinAzasya na saMzayaH // 24 bhImasenamanAdRtya raNe'yudhyata sUtajaH // 10 svayaM vairaM mahatkRtvA putrANAM vacane sthitaH / yo'jayatsamare karNaM puraMdara ivAsuram / . ucyamAno na gRhNISe martyaH pathyamivauSadham / / 25 na sa pANDusuto jetuM zakyaH kenacidAhave // 11 svayaM pItvA mahArAja kAlakUTaM sudurjaram / droNaM yaH saMpramathyaikaH praviSTo mama vAhinIm / tasyedAnIM phalaM kRtsnamavApnuhi narottama // 26 bhImo dhanaMjayAnveSI kastamajhejijIviSuH // 12 yattu kutsayase yodhAnyudhyamAnAnyathAbalam / ko hi saMjaya bhImasya sthAtumutsahate'grataH / atra te varNayiSyAmi yathA yuddhamavartata // 27 udyatAzanivajrasya mahendrasyeva dAnavaH // 13 dRSTvA karNaM tu putrAste bhImasenaparAjitam / pretarAjapuraM prApya nivartetApi mAnavaH / nAmRSyanta maheSvAsAH sodaryAH paJca maariss||28 na bhImasenaM saMprApya nivarteta kadAcana // 14 durmarSaNo duHsahazca durmado durdharo jayaH / pataMgA iva vahniM te prAvizannalpacetasaH / pANDavaM citrasaMnAhAstaM pratIpamupAdravan // 29 ye bhImasenaM saMkruddhamabhyadhAvanvimohitAH // 15 te samantAnmahAbAhuM parivArya vRkodaram / yattatsabhAyAM bhImena mama putravadhAzrayam / dizaH zaraiH samAvRNvazalabhAnAmiva vrajaiH // 30 zaptaM saMrambhiNogreNa kurUNAM zRNvatAM tadA // 16 AgacchatastAnsahasA kumArAndevarUpiNaH / tannUnamabhisaMcintya dRSTvA karNaM ca nirjitam / pratijagrAha samare bhImaseno hasanniva // 31 duHzAsanaH saha bhrAtrA bhayAdbhImAdupAramat / / 17 tava dRSTvA tu tanayAnbhImasenasamIpagAn / yazca saMjaya durbuddhirabravItsamitau muhuH / abhyavartata rAdheyo bhImasenaM mahAbalam // 32 karNo duHzAsano'haM ca jeSyAmo yudhi pANDavAn // visRjanvizikhAnrAjansvarNapuGkhAzilAzitAn / sa nUnaM virathaM dRSTvA karNaM bhImena nirjitm|| taM tu bhImo'bhyayAttUrNaM vAryamANaH sutaistava // 33 pratyAkhyAnAcca kRSNasya bhRzaM tapyati saMjaya // 19 kuravastu tataH karNaM parivArya samantataH / dRSTvA bhrAtRRnhatAnyuddhe bhImasenena daMzitAn / avAkiranbhImasenaM zaraiH saMnataparvabhiH // 34 AtmAparAdhAtsumahannUnaM tapyati putrakaH / / 20 / tAnbANaiH paJcaviMzatyA sAzvAnarAjannararSabhAn / ko hi jIvitamanvicchanpratIpaM pANDavaM vrajet / sasUtAnbhImadhanuSo bhImo ninye yamakSayam / / 35 bhImaM bhImAyudhaM kruddhaM sAkSAtkAlamiva sthitam // prApatansyandanebhyaste sArdhaM sUtairgatAsavaH / - 1509 - Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 110. 36] mahAbhArate [7. 111. 24 citrapuSpadharA bhagnA vAteneva mahAdrumAH // 36 / zarairavArayadrAjansarvasainyasya pazyataH // 10 tatrAdbhutamapazyAma bhImasenasya vikramam / tato bANasahasrANi preSayAmAsa pANDavaH / saMvAryAdhirathiM bAgairyajaghAna tavAtmajAn // 37 / sUtaputravadhAkAGkSI tvaramANaH parAkramI // 11 / sa vAryamANo bhImena zitairbANaiH smnttH| tAniSUniSubhiH karNo vArayitvA mahAmRdhe / sUtaputro mahArAja bhImasenamavaikSata // 38 kavacaM bhImasenasya pAtayAmAsa sAyakaiH // 12 taM bhImasenaH saMrambhAttrodhasaMraktalocanaH / athainaM paJcaviMzatyA kSudrakANAM samArpayat / / visphArya sumahaccApaM muhuH karNamavaikSata // 39 pazyatAM sarvabhUtAnAM tadadbhutamivAbhavat // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tato bhImo mahArAja navabhinataparvaNAm / dazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 11 // raNe'preSayata kruddhaH sUtaputrasya mAriSa // 14 te tasya kavacaM bhittvA tathA bAhuM ca dakSiNam / saMjaya uvAca / abhyagurdharaNI tIkSNA valmIkamiva pannagAH // 15 tavAtmajAMstu patitAndRSTvA karNaH pratApavAn / rAdheyaM tu raNe dRSTvA padAtinamavasthitam / krodhena mahatAviSTo nirviSNo'bhUtsa jIvitAt / / 1 bhImasenena saMrabdhaM rAjA duryodhano'bravIt / AgaskRtamivAtmAnaM mene cAdhirathistadA / tvaradhvaM sarvato yattA rAdheyasya rathaM prati // 16 bhImasenaM tataH kruddhaH samAdravata saMbhramAt // 2 tatastava sutA rAjazrutvA bhrAturvaco drutam / . sa bhImaM paJcabhirviddhA rAdheyaH prahasanniva / abhyayuH pANDavaM yuddhe visRjantaH zitAzarAn // punarvivyAdha saptatyA svarNapukhaiH zilAzitaiH // 3 citropacitrazcitrAkSazcArucitraH zarAsanaH / avahAsaM tu taM pArtho nAmRSyata vRkodaraH / citrAyudhazcitravarmA samare citrayodhinaH // 18 tato vivyAdha rAdheyaM zatena nataparvaNAm // 4 AgacchatastAnsahasA bhImo rAjanmahArathaH / punazca vizikhaistIkSNairvivA paJcabhirAzugaiH / sAzvasUtadhvajAnyattAnpAtayAmAsa saMyuge / dhanuzcicheda bhallena sUtaputrasya mAriSa // 5 te hatA.nyapatanbhUmau vAtanunnA iva drumAH / / 19 athAnyaddhanurAdAya karNo bhArata durmanAH / / dRSTvA vinihatAnputrAMstava rAjanmahArathAn / iSubhizchAdayAmAsa bhImasenaM samantataH // 6 azrupUrNamukhaH karNaH kazmalaM samapadyata // 20 tasya bhImo hayAnhatvA vinihatya ca sArathim / rathamanyaM samAsthAya vidhivatkalpitaM punaH / prajahAsa mahAhAsaM kRte pratikRtaM punaH // 7 abhyayAtpANDavaM yuddhe tvaramANaH parAkramI / / 21 iSubhiH kArmukaM cAsya cakarta puruSarSabhaH / tAvanyonyaM zarairviddhA svarNapuGkhaiH zilAzitaiH / tatpapAta mahArAja svarNapRSThaM mahAsvanam / / 8 vyabhrAjetAM mahArAja puSpitAviva kiMzukau // 22 avArohadrathAttasmAdatha karNo mahArathaH / SaTtriMzadbhistato bhallairnizitaistigmatejanaiH / gadAM gRhItvA samare bhImasenAya cAkSipat // 9 vyadhamatkavacaM kruddhaH sUtaputrasya pANDavaH // 23 tAmApatantI sahasA gadAM dRSTvA vRkodaraH / raktacandanadigdhAGgo zaraiH kRtamahAvraNau / -1510 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 111. 24] - droNaparva [7. 112. 17 zoNitAktau vyarAjetA kAlasUryAvivoditau // 24 / tava cAdhirathidRSTvA syandanebhyacyutAnsutAn // 2 // to zoNitokSitairgAtraiH zaraizchinnatanucchadau / bhImasenena nihatAnvimanA duHkhito'bhavat / ... vivarmANau vyarAjetA nirmuktAviva pannagau / / 25 niHzvasandIrghamuSNaM ca punaH pANDavamabhyayAt // 3 vyAghrAviva naravyAghrau daMSTrAbhiritaretaram / sa tAmranayanaH krodhAcchrasanniva mahoragaH / zaradaMSTrA vidhunvAnI tatakSaturariMdamau // 26 babhau karNaH zarAnasyanrazmivAniva bhAskaraH // 4. vAraNAviva saMsaktau raGgamadhye virejtuH| razmijAlairivArkasya vittairbhrtrssbh| tudantau vizikhaistIkSNairmattavAraNavikramau // 27 karNacApacyutairbANaiH prAcchAdyata vRkodaraH // 5 . pracchAdayantI samare zarajAlaiH parasparam / karNacApacyutAzcitrAH zarA brhinnvaassH| rathAbhyAM nAdayantau ca dizaH sarvA viceratuH / / 28 vivizuH sarvataH pArthaM vAsAyevANDajA drumam // 6 tau rathAbhyAM mahArAja mnnddlaavrtnaadissu| karNacApacyutA bANAH sNptntsttsttH||.. vyarocetAM mahAtmAnau vRtravajradharAviva // 29 / rukmapuGkhA vyarAjanta haMsAH zreNIkRtA iva // 7 sahastAbharaNAbhyAM tu bhujAbhyAM vikSipandhanuH / / cApadhvajopaskarebhyazchatrAdISAmukhAdyugAt / vyarocata raNe bhImaH savidyudiva toyadaH // 30 prabhavanto vyadRzyanta rAjannAdhiratheH zarAH // 8 sa cApaghoSastanitaH zaradhArAmbudo mahAn / khaM puurynmhaavegaankhgmaankhgvaassH| bhImamegho mahArAja karNaparvatamabhyayAt // 31 suvarNavikRtAMzcitrAnmumocAdhirathiH zarAn // 9 . tataH zarasahasreNa dhanurmuktena bhArata / tamantakamivAyastamApatantaM vRkodaraH / pANDavo vyakirakaNaM ghano'drimiva vRSTibhiH / / 32 tyaktvA prANAnabhikrudhya vivyAdha navabhiH shraiH||10 tatrAvaikSanta putrAste bhImasenasya vikramam / tasya vegamasaMsahyaM dRSTvA karNasya pANDavaH / supuGkhaH kaGkavAsobhiryatkaNaM chAdayaccharaiH // 33 mahatazca zaraughAMstAnnaivAvyathata vIryavAn / / 11 sa nandayaraNe pArtha kezavaM ca yazasvinam / tato vidhamyAdhiratheH zarajAlAni pANDavaH / sAtyakiM cakrarakSau ca bhImaH karNamayodhayat // 34 vivyAdha karNa viMzatyA punaranyaiH zitaiH zaraiH // 12 vikramaM bhujayorvIryaM dhairyaM ca viditAtmanaH / yathaiva hi zaraiH pArthaH sUtaputreNa chAditaH / / putrAstava mahArAja dadRzuH pANDavasya ha / / 35 tathaiva kaNaM samare chAdayAmAsa pANDavaH // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi dRSTvA tu bhImasenasya vikramaM yudhi bhaart| . ekAdazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 111 // abhyanandastvadIyAzca saMprahRSTAzca cAraNAH // 14 112 bhUrizravAH kRpo drauNirmadrarAjo jayadrathaH / saMjaya uvAca / uttamaujA yudhAmanyuH sAtyakiH kezavArjunau // 15 bhImasenasya rAdheyaH zrutvA jyAtalanisvanam / kurupANDavAnAM pravarA daza rAjanmahArathAH / nAmRSyata yathA matto gajaH pratigajasvanam // 1 sAdhu sAdhviti vegena siMhanAdamathAnadan // 16 apakramya sa bhImasya muhUrta zaragocarAt / tasmiMstu tumule zabde pravRtte lomhrssnne| . -1511 - Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 112. 17] mahAbhArate - [7. 112. 45 abhyabhASata putrAMste rAjanduryodhanastvaran // 17 sa ravastasya zUrasya dharmarAjasya bhArata / rAjJazca rAjaputrAMzca sodA~zca vizeSataH / AcakhyAviva tayuddhaM vijayaM cAtmano mahat // 32. kaNaM gacchata bhadraM vaH parIpsanto vRkodarAt // 18 taM zrutvA sumahAMnAdaM bhImasenasya dhanvinaH / purA nighnanti rAdheyaM bhImacApacyutAH zarAH / babhUva paramA prItirdharmarAjasya saMyuge // 33 . te yatadhvaM maheSvAsAH sUtaputrasya rakSaNe // 19 tato hRSTo mahArAja vAditrANAM mahAsvanaiH / / duryodhanasamAdiSTAH sodaryAH sapta mAriSa / bhImasenaravaM pArthaH pratijagrAha sarvazaH // 34 bhImasenamabhidrutya saMrabdhAH paryavArayan // 20 abhyayAccaiva samare droNamastrabhRtAM varam / / te samAsAdya kaunteyamAvRNvazaravRSTibhiH / harSeNa mahatA yuktaH kRtasaMjJe vRkodare // 35. parvataM vAridhArAbhiH prAvRSIva balAhakAH // 21 ekatriMzanmahArAja putrAMstava mahArathAn / te'pIDayanbhImasenaM kruddhAH sapta mahArathAH / hatAnduryodhano dRSTvA kSattuH sasmAra tadvacaH / / 36 prajAsaMharaNe rAjansomaM sapta grahA iva / / 22 tadidaM samanuprAptaM kSatturhitakaraM vacaH / tato vAmena kaunteyaH pIDayitvA zarAsanam / iti saMcintya rAjAsau nottaraM pratyapadyata // 37 muSTinA pANDavo rAjandRDhena supariSkRtam // 23 yadyUtakAle durbuddhirabravIttanayastava / manuSyasamatAM jJAtvA sapta saMdhAya sAyakAn / yacca karNo'bravItkRSNAM sabhAyAM paruSaM vacaH // 38 tebhyo vyasRjadAyastaH sUryarazminibhAnprabhuH // 24 pramukha pANDuputrANAM tava caiva vizAM pte| . nirasyanniva dehebhyastanayAnAmasUMstava / kauravANAM ca sarveSAmAcAryasya ca saMnidhau // 39 bhImaseno mahArAja pUrvavairamanusmaran / / 25 vinaSTAH pANDavAH kRSNe zAzvataM narakaM gatAH / te kSiptA bhImasenena zarA bhArata bhAratAn / patimanyaM vRNISveti tasyedaM phalamAgatam // 40 vidArya khaM samutpetuH svarNapuGkhAH zilAzitAH // yasma tAM paruSANyAhuH sabhAmAnAyya draupadIm / teSAM vidArya cetAMsi zarA hemavibhUSitAH / pANDavAnugradhanuSaH krodhayantastavAtmajAH // 41 vyarAjanta mahArAja suparNA iva khecarAH / / 27 taM bhImasenaH krodhAgniM trayodaza samAH sthitam / zoNitAdigdhavAjAgrAH sapta hemapariSkRtAH / visRjaMstava putrANAmantaM gacchati kaurava / / 42 putrANAM tava rAjendra pItvA zoNitamudgatAH // 28 vilapaMzca bahu kSattA zamaM nAlabhata tvayi / te zarbhinnamarmANo rathebhyaH prApatankSitau / saputro bharatazreSTha tasya bhuna phalodayam / girisAnuruhA bhagnA dvipeneva mahAdrumAH // 29 hato vikarNo rAjendra citrasenazca vIryavAn // 43 zatrujayaH zatrusahazcitrazcitrAyudho dRDhaH / pravarAnAtmajAnAM te sutAMzcAnyAnmahArathAn / citraseno vikarNazca saptaite vinipAtitAH // 30 yAnyAMzca dadRze bhImazcakSurviSayamAgatAn / tAnnihatya mahAbAhU rAdheyasyeva pazyataH / putrAMstava mahAbAho tvarayA tAJjaghAna ha // 44 siMhanAdaravaM ghoramasRjatpANDunandanaH / / 31 tvatkRte hyahamadrAkSaM dahyamAnAM varUthinIm / - 1512 - Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 112. 45] droNaparva [7. 113. 26 sahasrazaH zarairmuktaiH pANDavena vRSeNa ca // 45 nUnaM pArthArthamevAsmAnmohayanti divauksH| - iti zrImahAbhArate droNaparvaNi yatkarNabhImaprabhavairvadhyate no balaM zaraiH // 13 dvaadshaadhikshttmo'dhyaayH|| 112 // evaM bruvanto yodhAste tAvakA bhypiidditaaH| zarapAtaM samutsRjya sthitA yuddhadidRkSavaH // 14 dhRtarASTra uvAca / tataH prAvartata nadI ghorarUpA mhaahve| . mahAnapanayaH sUta mamaivAtra vizeSataH / babhUva ca vizeSeNa bhIrUNAM bhayavardhinI // 15 sa idAnImanuprApto manye saMjaya zocataH // 1 . vAraNAzvamanuSyANAM rudhiraughasamudbhavA / / yadgataM tadgatamiti mamAsInmanasi sthitam / / saMvRtA gatasattvaizca manuSyagajavAjibhiH // 16 idAnImatra kiM kArya prakariSyAmi saMjaya // 2 . sAnukarSapatAkaizca dvipAzvarathabhUSaNaiH / yathA tveSa kSayo vRtto mamApanayasaMbhavaH / syandanairapaviddhaizca bhagnacakrAkSakUbaraiH // 17 . vIrANAM tanmamAcakSva sthirIbhUto'smi saMjaya // 3 jAtarUpapariSkArairdhanurbhiH sumahAdhanaiH / / saMjaya uvAca / suvarNapuGkhairiSubhirnArAcaizca sahasrazaH // 18 karNabhImau mahArAja parAkrAntau mhaahve| karNapANDavanirmuktairnirmuktairiva pannagaiH / bANavarSANyavarSetAM vRSTimantAvivAmbudau // 4 prAsatomarasaMghAtaiH khaDgazca saparazvadhaiH // 19 bhImanAmAGkitA bANAH svarNapuGkhAH zilAzitAH / / suvarNavikRtaizcApi gadAmusalapaTTizeH / / vivizuH karNamAsAdya bhindanta iva jIvitam // 5 vatraizca vividhAkAraiH zaktibhiH parighairapi / tathaiva karNanirmuktaiH saviSairiva pannagaiH / zataghnIbhizca citrAbhirbabhau bhArata medinI // 20 AkIryata raNe bhImaH zatazo'tha sahasrazaH / / 6 kanakAGgadakeyUraiH kuNDalairmaNibhiH zubhaiH / tayoH zarairmahArAja saMpatadbhiH samantataH / tanutraiH satalatraizca hArairniSkaizca bhArata // 21 babhUva tava sainyAnAM saMkSobhaH sAgaropamaH // 7 vastraizchatraizca vidhvastaizcAmaravyajanairapi / bhImacApacyutairbANaistava sainyamariMdama / gajAzvamanujaibhinnaiH zastraiH syandanabhUSaNaiH // 22 avadhyata camUmadhye ghorairAzIviSopamaiH // 8 taistaizca vividhairbhAvaistatra tatra vasuMdharA / vAraNaiH patitai rAjanvAjibhizca naraiH saha / patitairapaviddhaizca saMbabhau dyauriva grahaiH // 23 adRzyata mahI kIrNA vAtanunnairdvamairiva // 9 acintyamadbhutaM caiva tayoH kAtimAnuSam / te vadhyamAnAH samare bhImacApacyutaiH zaraiH / dRSTvA cAraNasiddhAnAM vismayaH samapadyata / / 24 prAdravaMstAvakA yodhAH kimetaditi cAbruvan // 10 agnervAyusahAyasya gatiH kakSa ivAhave / tato vyudastaM tatsainyaM sindhusauvIrakauravam / AsIdbhImasahAyasya raudramAdhirathergatam / protsAritaM mahAvegaiH karNapANDavayoH zaraiH // 11 nipAtitadhvajarathaM hatavAjinaradvipam // 25 te zarAturabhUyiSThA hatAzvanaravAhanAH / gajAbhyAM saMprayuktAbhyAmAsInnaDavanaM yathA / utsRjya karNaM bhImaM ca prAdravansarvatodizam // 12 tathAbhUtaM mahatsainyamAsIddhArata sNyuge| ma. bhA. 190 - 1513 - Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 113. 26 ] mahAbhArate . [7. 114. 28 vimardaH karNabhImAbhyAmAsIcca paramo raNe // 26 talazabdaravaizcaiva trAsayantau parasparam // 13 . iti zrImahAbhArate droNaparvaNi zarajAlaizca vividhaizchAdayAmAsaturmadhe / trayodazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 113 // anyonyaM samare kruddhau kRtapratikRtaiSiNau // 14 tato bhImo mahAbAhU rAdheyasya mahAtmanaH / saMjaya uvaac| kSurapreNa dhanuzchittvA karNaM vivyAdha patriNA / / 15 tataH karNo mahArAja bhImaM viddhA tribhiH zaraiH / tadapAsya dhanuzchinnaM sUtaputro mahAmanAH / mumoca zaravarSANi citrANi ca bahUni ca // 1 anyatkArmukamAdatta vegannaM bhArasAdhanam // 16 vadhyamAno mahArAja sUtaputreNa pANDavaH / / dRSTvA ca kurusauvIrasaindhavAnAM balakSayam / na vivyathe bhImaseno bhidyamAna ivAcalaH // 2 savarmadhvajazastraizca patitaiH saMvRtAM mahIm // 17 sa kaNaM karNinA karNe pItena nizitena ca / hastyazvanaradehAMzca gatAsUnprekSya sarvataH / . . vivyAdha yudhi rAjendra bhImasenaH patatriNA // 3 sUtaputrasya saMrambhAdIptaM vapurajAyata / 18 sa kuNDalaM mahatkarNAtkarNasyApAtayadbhuvi / sa visphArya mahaccApaM kArtasvaravibhUSitam / tapanIyaM mahArAja dIptaM jyotirivAmbarAt // 4 bhImaM praikSata rAdheyo rAjanghoreNa cakSuSA // 19 athApareNa bhallena sUtaputraM stanAntare / tataH kruddhaH zarAnasyansUtaputro vyarocata / AjaghAna bhRzaM bhImaH smayanniva mahAbalaH / / 5 madhyaMdinagato'rciSmAzaradIva divAkaraH // 20 punarasya tvaranbhImo nArAcAndaza bhArata / marIcivikacasyeva rAjanbhAnumato vapuH / raNe praiSInmahAvegAnyamadaNDopamAMstathA // 6 AsIdAdhirathe|raM vapuH zarazatArciSaH // 21 . te lalATaM samAsAdya sUtaputrasya mAriSa / karAbhyAmAdadAnasya saMdadhAnasya cAzugAn / vivizuzcoditAstena valmIkamiva pannagAH // 7 vikarSato muzcato vA nAntaraM dadRzU raNe // 22 lalATasthaistu tairbANaiH sUtaputro vyarocata / agnicakropamaM ghoraM maNDalIkRtamAyudham / nIlotpalamayIM mAlAM dhArayansa purA yathA // 8 karNasyAsInmahArAja savyadakSiNamasyataH // 23 tataH kruddho raNe karNaH pIDito dRDhadhanvanA / svarNapuGkhAH sunizitAH karNacApacyutAH zarAH / vegaM cakre mahAvego bhImasenavadhaM prati // 9 prAcchAdayanmahArAja dizaH sUryasya ca prabhAm // 24 tasmai karNaH zataM rAjanniSUNAM gaardhvaassaam| tataH kanakapuGkhAnAM zarANAM nataparvaNAm / / amarSI balavAnkruddhaH preSayAmAsa bhArata // 10 dhanucyutAnAM viyati dadRze bahudhA vrajaH // 25 tataH prAsRjaduprANi zaravarSANi pANDavaH / zarAsanAdAdhiratheH prabhavantaH sma sAyakAH / samare tamanAdRtya nAsya vIryamacintayat // 11 zreNIkRtA vyarAjanta rAjannauzcA ivAmbare // 26 tataH karNo mahArAja pANDavaM nizitaiH zaraiH / gArdhapatrAGzilAdhautAkArtasvaravibhUSitAn / AjaghAnorasi kruddhaH kruddharUpaM paraMtapaH // 12 mahAvegAnpradIptAgrAnmumocAdhirathiH zarAn // 27 jImUtAviva cAnyonyaM tau vvrssturaahve| te tu cApabalodbhUtAH zAtakumbhavibhUSitAH / - 1514 - Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 114. 28 ] droNaparva [7. 114. 56 ajasramanvakIryanta zarAH pArtharathaM prati // 28 / amarSI balavAnkruddho didhakSanniva pAvakaH // 42 se vyomni ratnavikRtA vyakAzanta shsrshH| tasya tAnyAdade karNaH sarvANyastrANyabhItavat / zalabhAnAmiva vAtAH zarAH karNasamIritAH // 29 yudhyataH pANDuputrasya sUtaputro'stramAyayA // 43 cApAdAdhirathemuktAH prapatantaH sma sAyakAH / tasyeSudhI dhanuyAM ca bANaiH saMnataparvabhiH / eko dIrgha iva prAMzuH prabhavandRzyate zaraH // 30. razmInyoktrANi cAzvAnAM karNo vaikrtno'cchint|| parvataM vAridhArAbhizchAdayanniva toyadaH / athAsyAzvAnpunarhatvA tribhirvivyAdha sArathim / karNaH prAcchAdayatkruddho bhImaM sAyakavRSTibhiH // 31 so'vaplutya drutaM sUto yuyudhAnarathaM yayau // 45 tatra bhArata bhImasya balavIryaparAkramam / utsmayanniva bhImasya kruddhaH kAlAnalaprabhaH / vyavasAyaM ca putrAste prekSanta kurubhiH saha // 32 dhvajaM ciccheda rAdheyaH patAkAzca nyapAtayat // 46 tAM samudramivodbhUtAM zaravRSTiM samutthitAm / sa vidhanvA mahArAja rathazaktiM parAmRzat / acintayitvA bhImastu kruddhaH karNamupAdravat // 33 tAmavAsRjadAvidhya RddhaH karNarathaM prati // 47 rukmapRSThaM mahaccApaM bhImasyAsIdvizAM pate / tAmAdhirathirAyastaH zaktiM hemapariSkRtAm / / AkarSAnmaNDalIbhUtaM zakracApamivAparam / ApatantI maholkAbhAM ciccheda dazabhiH zaraiH // tasmAccharAH prAdurAsanpUrayanta ivAmbaram // 34 sApataddazadhA rAjanikRttA karNasAyakaiH / suvarNapuvImena sAyakairnataparvabhiH / asyataH sUtaputrasya mitrArthe citrayodhinaH // 49 gagane racitA mAlA kAzcanIva vyarAjata // 35 sa carmAdatta kaunteyo jAtarUpapariSkRtam / tato vyomni viSaktAni zarajAlAni bhAgazaH / / khaDgaM cAnyataraprepsuma'tyorage jayasya vA / AhatAni vyazIryanta bhImasenasya patribhiH / / 36 tadasya sahasA karNo vyadhamatprahasanniva // 50 karNasya zarajAlaughairbhImasenasya cobhayoH / saM vicarmA mahArAja virathaH krodhamUrchitaH / agnisphuliGgasaMsparzeraJjogatibhirAhave / asiM prAsRjadAvidhya tvarankarNarathaM prati // 51 taistaiH kanakapuGkhAnAM dyaurAsItsaMvRtA vrajaiH // 37 sa dhanuH sUtaputrasya chittvA jyAM ca susaMzitaH / sa bhImaM chAdayanbANaiH sUtaputraH pRthagvidhaiH / apatadbhuvi nistriMzazcyutaH sarpa ivAmbarAt // 52 upArohadanAdRtya tasya vIrya mahAtmanaH // 38 tataH prahasyAdhirathiranyadAdatta kArmukam / tayorvisRjatostatra zarajAlAni mAriSa / zatrughnaM samare kruddho dRDhajyaM vegavattaram // 53 vAyubhUtAnyadRzyanta saMsaktAnItaretaram // 39 sa bhImasenaH kupito balavAnsatyavikramaH / tasmai karNaH zitAnbANAnkAraparimArjitAn / vihAyasaM prAkramadvai karNasya vyathayanmanaH // 54 suvarNavikRtAnkruddhaH prAhiNodvadhakAGkhyA / / 40 tasya taccaritaM dRSTvA saMgrAme vijayaiSiNaH / tAnantarikSe vizikhaividhaikaikamazAtayat / layamAsthAya rAdheyo bhImasenamavazcayat / / 55 vizeSayansUtaputraM bhImastiSTheti cAbravIt // 41 tamadRSTvA rathopasthe nilInaM vyathitendriyam / punazcAsRjaduprANi zaravarSANi pANDavaH / dhvajamasya samAsAdya tasthau sa dharaNItale // 56 - 1515 - Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 114. 57] mahAbhArate [7. 114. 86 tadasya kuravaH sarve cAraNAzcAbhyapUjayan / vanAya vraja kaunteya na tvaM yuddhavizAradaH // 71 yadiyeSa rathAtkaNaM hantuM tArthya ivoragam // 57 phalamUlAzane yuktastvaM tathAtithibhojane / sa chinnadhanvA virathaH svadharmamanupAlayan / na tvAM zastrasamudyoge yogyaM manye vRkodara // 72 svarathaM pRSThataH kRtvA yuddhAyaiva vyavasthitaH // 58 puSpamUlaphalAhAro vrateSu niyameSu ca / tadvihatyAsya rAdheyastata enaM samabhyayAt / ucitastvaM vane bhIma na tvaM yuddhavizAradaH // 73 saMrabdhaH pANDavaM saMkhye yuddhAya samupasthitam // 59 ka yuddhaM va munitvaM ca vanaM gaccha vRkodara / tau sametau mahAraGge spardhamAnau mahAbalau / na tvaM yuddhocitastAta vanavAsaratirbhava / / 74 jImUtAviva dharmAnte garjamAnau nabhastale // 60 sUdAnbhRtyajanAndAsAMstvaM gRhe tvarayanbhRzam / tayorAsItsaMprahAraH kruddhayornarasiMhayoH / yogyastADayituM krodhAdbhojanArthaM vRkodara // 75 amRSyamANayoH saMkhye devadAnavayoriva // 61 kaumAre yAni cApyAsannapriyANi vizAM pate / kSINazastrastu kaunteyaH karNena smbhidrutH| pUrvavRttAni cApyenaM rUkSANyazrAvayabhRzam / / 76 dRSTvArjunahatAnnAgAnpatitAnparvatopamAn / athainaM tatra saMlInamaspRzaddhanuSA punaH / rathamArgavighAtArthaM vyAyudhaH praviveza ha // 62 / prahasaMzca punarvAkyaM bhImamAha vRSastadA // 77 hastinAM vrajamAsAdya rathadurgaM pravizya ca / yoddhavyamAvizAnyatra na yoddhavyaM tu maadRshaiH| pANDavo jIvitAkAGkSI rAdheyaM nAbhyahArayat / / 63 mAdRzaiyudhyamAnAnAmetaccAnyacca vidyate // 78 vyavasthAnamathAkAGkandhanaMjayazarairhatam / gaccha vA yatra tau kRSNau tau tvA rakSiSyato raNe / udyamya kuJjaraM pArthastasthau parapuraMjayaH // 64 gRhaM vA gaccha kaunteya kiM te yuddhena bAlaka / / 79 tamasya vizikhaiH karNo vyadhamatkuJjaraM punaH / / evaM taM virathaM kRtvA karNo rAjanvyakatthata / hastyaGgAnyatha karNAya prAhiNotpANDavo nadan // 65 pramukhe vRSNisiMhasya pArthasya ca mahAtmanaH // 80 cakrANyazvAMstathA vAhAnyadyatpazyati bhUtale / tato rAjazilAdhautAzarAzAkhAmRgadhvajaH / tattadAdAya cikSepa kruddhaH karNAya pANDavaH / / 66 prAhiNotsUtaputrAya kezavena pracoditaH // 81 tadasya sarva ciccheda kSiptaM kSiptaM zitaiH zaraiH / tataH pArthabhujotsRSTAH zarAH kAzcanabhUSaNAH / vyAyudhaM nAvadhIccainaM karNaH kuntyA vacaH smaran / gANDIvaprabhavAH karNaM haMsAH krauzcamivAvizan // 82 dhanuSo'greNa taM karNastvabhidrutya parAmRzat / sa bhujaMgairivAyastairgANDIvapreSitaiH zaraiH / utsmayanniva rAdheyo bhImasenamuvAca ha // 68 bhImasenAdapAsedhatsUtaputraM dhanaMjayaH // 83 punaH punastUbaraka mUDha audariketi ca / sa chinnadhanvA bhImena dhanaMjayazarAhataH / akRtAstraka mA yotsIrbAla saMgrAmakAtara // 69 karNo bhImAdapAyAsIdrathena mahatA drutam // 84 yatra bhojyaM bahuvidhaM bhakSyaM peyaM ca pANDava / bhImo'pi sAtyakehiM samAruhya nararSabhaH / tatra tvaM durmate yogyo na yuddheSu kathaMcana // 70 anvayAddhAtaraM saMkhye pANDavaM savyasAcinam // 85 munirbhUtvAtha vA bhIma phalAnyaddhi sudurmate / tataH karNa samuddizya tvaramANo dhanaMjayaH / - 1516 - Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 114. 86] droNaparva [7. 115. 14 nArAcaM krodhatAmrAkSaH praiSInmRtyumivAntakaH // 86 cakSurviSayamApannaH kathaM mucyeta jIvitaH // 5 sa garutmAnivAkAze prArthayanbhujagottamam / anumAnAcca pazyAmi nAsti saMjaya saindhavaH / nArAco'bhyapatatkaNaM tUrNaM gANDIvacoditaH // 87 yuddhaM tu tadyathA vRttaM tanmamAcakSva pRcchataH // 6 tamantarikSe nArAcaM drauNizciccheda ptrinnaa| yacca vikSobhya mahatIM senAM saMloDya cAsakRt / dhanaMjayabhayAtkarNamunjihIrghamahArathaH / / 88 ekaH praviSTaH saMkruddho nalinImiva kuJjaraH // 7 tato drauNiM catuHSaSTyA vivyAdha kupito'rjunaH / tasya vRSNipravIrasya brUhi yuddhaM yathAtatham / / zilImukhaimahArAja mA gAstiSTheti cAbravIt // 89 dhanaMjayArthe yattasya kuzalo hyasi saMjaya // 8 sa tu mattagajAkIrNamanIkaM rathasaMkulam / ___saMjaya uvAca / tUrNamabhyAvizadrauNirdhanaMjayazarArditaH // 90 tathA tu vaikartanapIDitaM taM tataH suvarNapRSTAnAM dhanuSAM kUjatAM raNe / ___ bhImaM prayAntaM puruSapravIram / zabdaM gANDIvaghoSeNa kaunteyo'bhyabhavadalI // 91 samIkSya rAjannaravIramadhye dhanaMjayastathA yAntaM pRSThato drauNimabhyayAt / zinipravIro'nuyayau rathena // 9 nAtidIrghamivAdhvAnaM zaraiH saMtrAsayanbalam / / 92 nadanyathA vajradharastapAnte vidArya dehAnArAcairnaravAraNavAjinAm / jvalanyathA jaladAnte ca sUryaH / kaGkabarhiNavAsobhirbalaM vyadhamadarjunaH // 93 . nighnannamitrAndhanuSA dRDhena tadbalaM bharatazreSTha savAjidvipamAnavam / - saMkampayaMstava putrasya senAm // 10 pAkazAsanirAyastaH pArthaH saMnijaghAna ha // 94 taM yAntamazvai rajataprakAzaiiti zrImahAbhArate droNaparvaNi __rAyodhane naravIraM carantam / caturdazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 114 // nAzaknuvanvArayituM tvadIyAH sarve rathA bhArata mAdhavAgryam // 11 ... dhRtarASTra uvAca / amarSapUrNastvanivRttayodhI ahanyahani me dIptaM yazaH patati saMjaya / __ zarAsanI kaanycnvrmdhaarii| . hatA me bahavo yodhA manye kAlasya paryayam // 1 alambusaH sAtyakiM mAdhavAgryadhanaMjayastu saMkruddhaH praviSTo mAmakaM balam / mavArayadrAjavaro'bhipatya // 12 rakSitaM droNakarNAbhyAmapravezyaM surairapi // 2 tayorabhUdbhArata saMprahAratAbhyAmUrjitavIryAbhyAmApyAyitaparAkramaH / stathAgato naiva babhUva kazcit / sahitaH kRSNabhImAbhyAM zinInAmRSabheNa ca // 3 prekSanta evAhavazobhinau tau tadAprabhRti mA zoko dahatyagnirivAzayam / . ___ yodhAstvadIyAzca pare ca sarve // 13 prastAnhi pratipazyAmi bhUmipAlAnsasaindhavAn // 4 avidhyadenaM dazabhiH pRSatkaiapriyaM sumahatkRtvA sindhurAjaH kirITinaH / ralambuso rAjavaraH prasahya / - 1517 - Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 115. 14] mahAbhArate [ 7. 116.7 anAgatAneva tu tAnpRSatkAM athAtmajAste sahitAbhipetuzciccheda bANaiH zinipuMgavo'pi // 14 ranye ca yodhAstvaritAstvadIyAH / punaH sa bANaitribhiragnikalpai kRtvA mukhaM bhArata yodhamukhyaM rAkarNapUrNairnizitaiH supungkhaiH| duHzAsanaM tvatsutamAjamIDha // 22 vivyAdha dehAvaraNaM vidArya te sarvataH saMparivArya saMkhye te sAtyakerAvivizuH zarIram // 15 zaineyamAjanuranIkasAhAH / taiH kAyamasyAgnyanilaprabhAvai sa cApi tAnpravaraH sAtvatAnAM vidArya bANairaparaivaladbhiH / nyavArayadvANajAlena vIraH // 23 AjanivAMstAnrajataprakAzA nivArya tAMstUrNamamitraghAtI nazvAMzcaturbhizcaturaH prasahya // 16 naptA zineH patribhiragnikalpaiH / tathA tu tenAbhihatastarasvI duHzAsanasyApi jaghAna vAhAnaptA shineshckrdhrprbhaavH| nudyamya bANAsanamAjamIDha // 24 alambusasyottamavegavadbhi iti zrImahAbhArate droNaparvaNi hayAMzcaturbhinijaghAna bANaiH // 17 ___ paJcadazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 115 // athAsya sUtasya ziro nikRtya bhallena kAlAnalasaMnibhena / - saMjaya uvAca / sakuNDalaM pUrNazaziprakAzaM tamudyataM mahAbAhuM duHzAsanarathaM prati / bhrAjiSNu vaktraM nicakarta dehAt // 18 / tvaritaM tvaraNIyeSu dhanaMjayahitaiSiNam // 1. nihatya taM pArthivaputrapautraM trigartAnAM maheSvAsAH suvarNavikRtadhvajAH / ___ saMkhye madhUnAmRSabhaH pramAthI / senAsamudramAviSTamAnata paryavArayan // 2 tato'nvayAdarjunameva vIraH athainaM rathavaMzena sarvataH saMnivArya te / ___ sainyAni rAjaMstava saMnivArya // 19 avAkirazaravrAtaiH kruddhAH paramadhanvinaH // 3 anvAgataM vRSNivaraM samIkSya ajayadrAjaputrAMstAnyatamAnAnmahAraNe / tathArimadhye parivartamAnam / ekaH pazcAzataM zatrUnsAtyakiH satyavikramaH // 4 ghnantaM kurUNAmiSubhirbalAni saMprApya bhAratImadhyaM talaghoSasamAkulam / ___ punaH punarvAyurivAbhrapUgAn // 20 asizaktigadApUrNamaplavaM salilaM yathA // 5 tato'vahansaindhavAH sAdhu dAntA tatrAdbhutamapazyAma zaineyacaritaM raNe / gokSIrakundenduhimaprakAzAH / pratIcyAM dizi taM dRSTvA prAcyAM pazyAma lAghavAt // suvarNajAlAvatatAH sadazvA udIcI dakSiNAM prAcI pratIcI prasRtastathA / ___ yato yataH kAmayate nRsiMhaH // 21 / nRtyannivAcaracchUro yathA rathazataM tathA // 7 - 1518 - Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 116. 8] droNaparva [7. 116. 36 sadRSTvA caritaM tasya siMhavikrAntagAminaH / nihatya bahulAH senAH pArtheSo'bhyeti sAtyakiH // trigartAH saMnyavartanta saMtaptAH svajanaM prati // 8 ... eSa rAjasahasrANAM vaktraiH paGkajasaMnibhaiH / tamanye zUrasenAnAM zUrAH saMkhye nyavArayan / AstIrya vasudhAM pArtha kSipramAyAti sAtyakiH // 23 niyacchantaH zaravAtairmattaM dvipamivAGkazaiH // 9 eSa duryodhanaM jitvA bhrAtRbhiH sahitaM raNe / tAnnyavArayadAyastAnmuhUrtamiva sAtyakiH / nihatya jalasaMdhaM ca kSipramAyAti sAtyakiH // 24 . tataH kaliGgaiyuyudhe so'cintyabalavikramaH // 10 rudhiraughavatIM kRtvA nadIM zoNitakardamAm / / tAM ca senAmatikramya kaliGgAnAM duratyayAm / tRNavanyasya kauravyAneSa AyAti sAtyakiH // 25 atha pArthaM mahAbAhurdhanaMjayamupAsadat // 11 . tato'prahRSTaH kaunteyaH kezavaM vAkyamabravIt / / taranniva jale zrAnto yathA sthalamupeyivAn / na me priyaM mahAbAho yanmAmabhyeti saatykiH|| taM dRSTvA puruSavyAghraM yuyudhAnaH samAzvasat / / 12 na hi jAnAmi vRttAntaM dharmarAjasya keshv| . tamAyAntamabhiprekSya kezavo'rjunamabravIt / sAtvatena vihInaH sa yadi jIvati vA na vaa||20 asAvAyAti zaineyastava pArtha padAnugaH // 13 etena hi mahAbAho rakSitavyaH sa paarthivH|| eSa ziSyaH sakhA caiva tava satyaparAkramaH / tameSa kathamutsRjya mama kRSNa padAnugaH // 28 sarvAnyodhAMstRNIkRtya vijigye puruSarSabhaH // 14 rAjA droNAya cotsRSTaH saindhavazvAnipAtitaH / eSa kauravayodhAnAM kRtvA ghoramupadravam / pratyudyAtazca zaineyameSa bhUrizravA raNe // 29 tava prANaiH priyataraH kirITinneti sAtyakiH // 15 so'yaM gurutaro bhAraH saindhavAnme samAhitaH / eSa droNaM tathA bhojaM kRtavarmANameva ca / jJAtavyazca hi me rAjA rakSitavyazca saatykiH|| .. kadarthIkRtya vizikhaiH phalgunAbhyeti sAtyakiH // jayadrathazca hantavyo lambate ca divAkaraH / dharmarAjapriyAnveSI hatvA yodhAnvarAnvarAn / zrAntazcaiSa mahAbAhuralpaprANazca sAMpratam // 31 zUrazcaiva kRtAstrazca phalgunAbhyeti sAtyakiH // 17 parizrAntA hayAzcAsya hayayantA ca mAdhava / kRtvA suduSkaraM karma sainyamadhye mahAbalaH / na ca bhUrizravAH zrAntaH sasahAyazca kezava // 32 tava darzanamanvicchanpANDavAbhyeti sAtyakiH // 18 apIdAnI bhavedasya kSemamasminsamAgame / bahunekarathenAjI yodhayitvA mahArathAn / kaJcinna sAgaraM tIrkhA sAtyakiH satyavikramaH / AcAryapramukhAnpArtha AyAtyeSa hi saatykiH||19 goSpadaM prApya sIdeta mahaujAH zinipuMgavaH // 33 svabAhubalamAzritya vidArya ca varUthinIm / api kauravamukhyena kRtAstreNa mahAtmanA / preSito dharmaputreNa pArtheSo'bhyeti sAtyakiH // 20 sametya bhUrizravasA svastimAnsAtyakirbhavet / / 34 yasya nAsti samo yodhaH kauraveSu kthNcn| vyatikramamimaM manye dharmarAjasya kezava / so'yamAyAti kaunteya sAtyakiH styvikrmH||21 / AcAryAdbhayamutsRjya yaH preSayati saatykim||35 kurusainyAdvimukto vai siMho madhyAdvAmiva / grahaNaM dharmarAjasya khagaH zyena ivAmiSam / -1519 --- . Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 116. 36] mahAbhArate [7. 117. 28 mityamAzaMsate droNaH kaccitsyAtkuzalI nRpaH // 36 / siMhasya viSayaM prApto yathA kSudramRgastathA / / 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi yuyudhAnastu taM rAjanpratyuvAca hasanniva / / SoDazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 116 // kauraveya na saMtrAso vidyate mama saMyuge // 14 sa mAM nihanyAtsaMgrAme yo mAM kuryAnnirAyudham / saMjaya uvAca / samAstu zAzvatIrhanyAdyo mAM hanyAddhi sNyuge||15 tamApatantaM saMprekSya sAtvataM yuddhadurmadam / kiM mRSoktana bahunA karmaNA tu smaacr| . krodhAdbhUrizravA rAjansahasA samupAdravat // 1 zAradasyeva meghasya garjitaM niSphalaM hi te // 16 tamabravInmahAbAhuH kauravyaH zinipuMgavam / zrutvaitadgarjitaM vIra hAsyaM hi mama jAyate / adya prApto'si diSTayA me cakSurviSayamityuta // 2 | cirakAlepsitaM loke yuddhamadyAstu kaurava // 17 cirAbhilaSitaM kAmamadya prApsyAmi sNyuge| tvarate me matistAta tvayi yuddhAbhikATiNi / ma hi me mokSyase jIvanyadi notsRjase raNam // 3 nAhatvA saMnivartidhye tvAmadya puruSAdhama // 18 adya tvAM samare hatvA nityaM zUrAbhimAninam / anyonyaM tau tadA vAgbhistakSantau narapuMgavau / nandayiSyAmi dAzAI kururAjaM suyodhanam // 4 jighAMsU paramakruddhAvabhijaghnaturAhave // 19 adya madvANanirdagdhaM patitaM dharaNItale / / sametau tau naravyAghrau zuSmiNau spardhinau raNe / drakSyatastvAM raNe vIrau sahitau kezavArjunau // 5 dviradAviva saMkruddhau vAzitArthe madotkaTau // 20 adya dharmasuto rAjA zrutvA tvAM nihataM mayA / bhUrizravAH sAtyakizca vavarSaturariMdamau / savIDo bhavitA sadyo yenAsIha pravezitaH // 6 zaravarSANi bhImAni medhAviva parasparam // 21 . adya me vikramaM pArtho vijJAsyati dhanaMjayaH / saumadattistu zaineyaM pracchAyeSubhirAzugaiH / tvayi bhUmau vinihate zayAne rudhirokSite / / 7 jighAMsubharatazreSTha vivyAdha nizitaiH zaraiH / / 22 cirAbhilaSito hyadya tvayA saha samAgamaH / dazabhiH sAtyakiM viddhA saumadattirathAparAn / purA devAsure yuddhe zakrasya balinA yathA // 8 mumoca nizitAnbANAJjighAMsuH zinipuMgavam // 23 adya yuddhaM mahAghoraM tava dAsyAmi sAtvata / tAnasya vizikhAMstIkSNAnantarikSe vizAM pate / tato jJAsyasi tattvena madvIryabalapauruSam / / 9 aprAptAnastramAyAbhiragrasatsAtyakiH prabho // 24 adya saMyamanIM yAtA mayA tvaM nihato raNe / tau pRthakzaravarSAbhyAmavarSetAM parasparam / yathA rAmAnujenAjau rAvaNirlakSmaNena vai // 10 uttamAbhijanau vIrau kuruvRSNiyazaskarau // 25 . adya kRSNazca pArthazca dharmarAjazva mAdhava / tau nakhairiva zArdUlau dantairiva mahAdvipau / hate tvayi nirutsAhA raNaM tyakSyantyasaMzayam // 11 rathazaktibhiranyonye vizikhaizcApyakRntatAm // 26 adya te'pacitiM kRtvA zitairmAdhava sAyakaiH / nirbhidantau hi gAtrANi vikSarantau ca zoNitam / tattriyo nandayiSyAmi ye tvayA nihatA raNe // 12 / vyaSTambhayetAmanyonyaM prANadyUtAbhidevinau // 27 cakSurviSayasaMprApto na tvaM mAdhava mokSyase / - evamuttamakarmANau kuruvRssnniyshskrau| - 1520 - Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 117. 28 ] droNaparva [7. 117. 56 parasparamayudhyetAM vAraNAviva yUthapau // 28 raNe ketuM sarvadhanurdharANAm / / 42 tAvadIpeNa kAlena brhmlokpurskRtau| praviSTo bhAratI senAM tava pANDava pRSThataH / jigISantau paraM sthAnamanyonyamabhijaghnatuH // 29 yodhitazca mahAvIryaiH sarvairbhArata bhArataiH // 43 sAtyakiH saumadattizca zaravRSTayA parasparam / parizrAnto yudhAM zreSThaH saMprApto bhUridakSiNam / iSTavaddhArtarASTrANAM pazyatAmabhyavarSatAm // 30 yuddhakAGkiNamAyAntaM naitatsamamivArjuna // 44 saMprekSanta janAstatra yudhyamAnau yudhAM ptii| tato bhUrizravAH kruddhaH sAtyakiM yuddhadurmadam / yUthapau vAzitAhetoH prayuddhAviva kuJjarau // 31 udyamya nyahanadrAjanmatto mattamiva dvipam / / 45 anyonyasya hayAnhatvA dhanuSI vinikRtya ca / rathasthayordvayoryuddhe kruddhayoryodhamukhyayoH / virathAvasiyuddhAya sameyAtAM mahAraNe // 32 kezavArjunayo rAjansamare prekSamANayoH // 46 ArSabhe carmaNI citre pragRhya vipule zubhe / atha kRSNo mahAbAhurarjunaM pratyabhASata / vikozau cApyasI kRtvA samare to viceratuH // pazya vRSNyandhakavyAghra saumadattivazaM gatam // 47 carantau vividhAnmArgAnmaNDalAni ca bhAgazaH / parizrAntaM gataM bhUmau kRtvA karma suduSkaram / muhurAjannatuH kruddhAvanyonyabharimardanau // 34 tavAntevAsinaM zUraM pAlayArjuna sAtyakim // 48 sakhagau citravarmANau saniSkAGgadabhUSaNau / na vazaM yajJazIlasya gacchedeSa varArihan / raNe raNotkaTau rAjannanyonyaM paryakarSatAm / / 35 tvatkRte puruSavyAghra tadAzu kriyatAM vibho // 49 muhUrtamiva rAjendra parikRSya parasparam / athAbravIddhRSTamanA vAsudevaM dhanaMjayaH / pazyatAM sarvasainyAnAM vIrAvAzvasatAM punaH // 36 pazya vRSNipravIreNa krIDantaM kurupuMgavam / asibhyAM carmaNI zubhre vipule ca zarAvare / mahAdvipeneva vane mattena hariyUthapam // 50 nikRtya puruSavyAghau bAhuyuddhaM pracakratuH / / 37 hAhAkAro mahAnAsItsainyAnAM bharatarSabha / / vyUDhoraskau dIrghabhujau niyuddhakuzalAvubhau / yadudyamya mahAbAhuH sAtyakiM nyahanadbhuvi // 51 bAhubhiH samasajjetAmAyasaiH paridhairiva / / 38 sa siMha iva mAtaGgaM vikarSanbhUridakSiNaH / tayorAsanbhujAghAtA nigrahapragrahau tathA / vyarocata kuruzreSThaH sAtvatapravaraM yudhi // 52 zikSAbalasamudbhUtAH sarvayodhapraharSaNAH // 39 atha kozAdviniSkRSya khaDgaM bhUrizravA raNe / tayortRvarayo rAjansamare yudhyamAnayoH / mUrdhajeSu nijagrAha padA corasyatADayat // 53 bhImo'bhavanmahAzabdo vajraparvatayoriva // 40 tathA tu parikRSyantaM dRSTvA sAtvatamAhave / dvipAviva viSANApraiH zRGgairiva maharSabhau / vAsudevastato rAjanbhUyo'rjunamabhASata // 54 yuyudhAte mahAtmAnau kurusAtvatapuMgavau // 41 pazya vRSNyandhakavyAghraM saumadattivazaM gatam / kSINAyudhe sAtvate yudhyamAne tava ziSyaM mahAbAho dhanuSyanavaraM tvayA // 55 tato'bravIdarjunaM vAsudevaH / asatyo vikramaH pArtha yatra bhUrizravA rnne| pazyasyainaM virathaM yudhyamAnaM vizeSayati vArSNeyaM sAtyakiM satyavikramam // 56 ma. bhA. 191 - 1521 - Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 117. 57 ] mahAbhArate [7. 118. 22 evamukto mahAbAhurvAsudevena pANDavaH / na pramattAya bhItAya virathAya prayAcate / manasA pUjayAmAsa bhUrizravasamAhave // 57 . vyasane vartamAnAya praharanti manasvinaH // 8 . vikarSansAtvatazreSThaM krIDamAna ivAhave / idaM tu nIcAcaritamasatpuruSasevitam / saMharSayati mAM bhUyaH kurUNAM kIrtivardhanaH // 58 kathamAcaritaM pArtha tvayA karma suduSkaram // 9 pravaraM vRSNivIrANAM yanna hanyAddhi sAtyakim / AryeNa sukaraM hyAhurAryakarma dhanaMjaya / mahAdvipamivAraNye mRgendra iva karSati // 59 anAryakarma tvAryeNa suduSkarataraM bhuvi // 10 evaM tu manasA rAjanpArthaH saMpUjya kauravam / yeSu yeSu naraH pArtha yatra yatra ca vartate / vAsudevaM mahAbAhurarjunaH pratyabhASata // 60 Azu tacchIlatAmeti tadidaM tvayi dRzyate // 1 saindhavAsaktadRSTitvAnnainaM pazyAmi mAdhava / kathaM hi rAjavaMzyastvaM kauraveyo vizeSataH / eSa tvasukaraM karma yAdavArthe karomyaham // 61 / / kSatradharmAdapakrAntaH suvRttazcaritavrataH // 12 ityuktvA vacanaM kurvanvAsudevasya pANDavaH / idaM tu yadatikSudraM vArSNeyArthe kRtaM tvayA / sakhaDgaM yajJazIlasya patriNA bAhumacchinat // 62 | vAsudevamataM nUnaM naitattvayyupapadyate // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi ko hi nAma pramattAya pareNa saha yudhyate / sptdshaadhikshttmo'dhyaayH|| 117 // IdRzaM vyasanaM dadyAdyo na kRSNasakho bhavet / / 16 118 vrAtyAH saMzliSTakarmANaH prakRtyaiva vigrhitaaH| saMjaya uvaac| vRSNyandhakAH kathaM pArtha pramANaM bhavatA kRtaaH||15 sa bAhurapatadbhUmau sakhagaH sazubhAGgadaH / evamuktvA mahAbAhuyUpaketurmahAyazAH / AdadhajjIvalokasya duHkhamuttamamuttamaH // 1 yuyudhAnaM parityajya raNe prAyamupAvizat // 16 prahariSyanhRto bAhuradRzyena kirITinA / zarAnAstIrya savyena pANinA puNyalakSaNaH / vegenAbhyapatadbhUmau paJcAsya iva pannagaH // 2 yiyAsubrahmalokAya prANAnprANeSvathAjuhot // 15 sa moghaM kRtamAtmAnaM dRSTvA pArthena kaurvH| sUrya cakSuH samAdhAya prasannaM salile manaH / utsRjya sAtyaki krodhAdrhayAmAsa pANDavam // 3 dhyAyanmahopaniSadaM yogayukto'bhavanmuniH // 18 nRzaMsaM bata kaunteya karmedaM kRtavAnasi / tataH sa sarvasenAyAM janaH kRssnndhnNjyau| apazyato viSaktasya yanme bAhumacicchidaH // 4 garhayAmAsa taM cApi zazaMsa puruSarSabham // 19 : kiM nu vakSyasi rAjAnaM dharmaputraM yudhiSThiram / / nindyamAnau tathA kRSNau nocatuH kiMcidapriyam / kiM kurvANo mayA saMkhye hato bhUrizravA iti // 5 prazasyamAnazca tathA nAhRSyadhUpaketanaH // 20 / idamindreNa te sAkSAdupadiSTaM mhaatmnaa| tAMstathA vAdino rAjanputrAMstava dhnNjyH|| astraM rudreNa vA pArtha droNenAtha kRpeNa vA // 6 amRSyamANo manasA teSAM tasya ca bhASitam // 21 nanu nAma svadharmajJastvaM loke'bhyadhikaH praiH| asaMkruddhamanA vAcA smArayanniva bhArata / ayudhyamAnasya kathaM raNe prahRtavAnasi // 7 / uvAca pANDutanayaH sAkSepamiva phalgunaH // 22 - 1522 - Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 118. 23] droNaparva [7. 118. 49 mama sarve'pi rAjAno jAnantyetanmahAvratam / nAbhyanandanta tatsainyAH sAtyakiM tena karmaNA / na zakyo mAmako hantuM yo me syAdvANagocare // 23 arjunena hataM pUrvaM yajaghAna kurUdvaham // 37 yUpaketo samIkSya tvaM na mAM garhitumarhasi / sahasrAkSasamaM tatra siddhacAraNamAnavAH / na hi dharmamavijJAya yuktaM garhayituM param // 24 / bhUrizravasamAlokya yuddhe prAyagataM hatam / / 38 Attazastrasya hi raNe vRSNivIraM jighAMsataH / apUjayanta taM devA vismitAstasya karmabhiH / yadahaM bAhumacchetsaM na sa dharmo vigarhitaH // 25 pakSavAdAMzca bahuzaH prAvadastasya sainikAH // 39 nyastazastrasya bAlasya virathasya vivarmaNaH / na vArSNeyasyAparAdho bhavitavyaM hi tattathA / abhimanyorvadhaM tAta dhArmikaH ko na pUjayet // 26 tasmAnmanyuna vaH kAryaH krodho duHkhakaro nRNAm / / evamuktastu pArthena zirasA bhUmimaspRzat / . hantavyazcaiSa vIreNa nAtra kAryA vicAraNA / pANinA caiva savyena prAhiNodasya dakSiNam // 27 vihito hyasya dhAtraiva mRtyuH sAtyakirAhave // 41 etatpArthasya tu vacastataH zrutvA mahAdyutiH / sAtyakiruvAca / yUpaketurmahArAja tUSNImAsIdavAGmukhaH // 28 na hantavyo na hantavya iti yanmAM prabhASatha / arjuna uvAca / dharmavAdairadharmiSThA dharmakaJcukamAsthitAH // 42 yA prItidharmarAje me bhIme ca vadatAM vare / yadA bAlaH subhadrAyAH sutaH zastravinAkRtaH / nakule sahadeve ca sA me tvayi zalAgraja // 29 yuSmAbhirnihato yuddhe tadA dharmaH ka vo gtH||43 mayA tu samanujJAtaH kRSNena ca mahAtmanA / mayA tvetatpratijJAtaM kSepe kasmiMzcideva hi / gaccha puNyakRtAllokAzibirauzInaro ythaa|| 30 yo mAM niSpiSya saMgrAme jIvanhanyAtpadA russaa| saMjaya uvaac| sa me vadhyo bhavecchatruryadyapi syAnmunivrataH // 44 tata utthAya zaineyo vimuktaH saumadattinA / ceSTamAnaM pratIghAte sabhujaM mAM sacakSuSaH / khaDgamAdAya cicchitsuH zirastasya mahAtmanaH / / 31 manyadhvaM mRtamityevametadvo buddhilAghavam / nihataM pANDuputreNa pramattaM bhUridakSiNam / yukto hyasya pratIghAtaH kRto me kurupuMgavAH // 45 iyeSa sAtyakirhantuM zalAgrajamakalmaSam // 32 yattu pArthena matsnehAtsvAM pratijJAM ca rakSatA / nikRttabhujamAsInaM chinnahastamiva dvipam / sakhago'sya hRto bAhuretenaivAsmi vazcitaH // 46 krozatAM sarvasainyAnAM nindyamAnaH sudurmanAH // 33 bhavitavyaM ca yadbhAvi daivaM ceSTayatIva ca / vAryamANaH sa kRSNena pArthena ca mhaatmnaa| so'yaM hato vimarde'sminkimatrAdharmaceSTitam // 47 bhImena cakrarakSAbhyAmazvatthAnA kRpeNa ca // 34 api cAyaM purA gItaH zloko vAlmIkinA bhuvi / karNena vRSasenena saindhavena tathaiva ca / pIDAkaramamitrANAM yatsyAtkartavyameva tat // 48 vikrozatAM ca sainyAnAmavadhIttaM yatavratam // 35 saMjaya uvaac| prAyopaviSTAya raNe pArthena chinnbaahve| evamukte mahArAja sarve kaurvpaannddvaaH| sAtyakiH kauravendrAya khaDgenApAharacchiraH // 36 | na sma kiMcidabhASanta manasA samapUjayan // 49 -- 1523 - Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 118. 50] mahAbhArate [7. 119.21 maurhi pUtasya mahAdhvareSu zUrasya zauridrvaro vasudevo mahAyazAH // 7 __yazasvino bhUrisahasradasya / dhanuSyanavaraH zUraH kArtavIryasamo yudhi / munerivAraNyagatasya tasya tadvIryazcApi tatraiva kule zinirabhUnnRpaH // 8 na tatra kazcidvadhamabhyanandat // 50 etasminneva kAle tu devakasya mhaatmnH| sunIlakezaM varadasya tasya duhituH svayaMvare rAjansarvakSatrasamAgame // 9 . zUrasya pArAvatalohitAkSam / tatra vai devakI devIM vsudevaarthmaaptvaan| . azvasya medhyasya ziro nikRttaM nirjitya paarthivaansrvaanrthmaaropycchiniH|| 10 nyastaM havirdhAnamivottareNa // 51 tAM dRSTvA devakI zaure rathasthAM puruSarSabhaH / sa tejasA zastrahatena pUto nAmRSyata mahAtejAH somadattaH zinenRpa // 11 ___ mahAhave dehavaraM visRjya / tayoyuddhamabhUdrAjandinArdhaM citramadbhutam / .. AkrAmadUrdhvaM varado varA) bAhuyuddhaM subalinoH zakraprahAdayoriva // 12 vyAvRtya dharmeNa pareNa rodasI // 52 zininA somadattastu prasahya bhuvi pAtitaH / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi asimudyamya kezeSu pragRhya ca padA hataH // 13 assttaadshaadhikshttmo'dhyaayH|| 198 // madhye rAjasahasrANAM prekSakANAM samantataH / kRpayA ca punastena jIveti sa visarjitaH // 14 dhRtarASTra uvAca / tadavasthaH kRtastena somadatto'tha mAriSa / ajito droNarAdheyavikarNakRtavarmabhiH / prasAdayanmahAdevamamarSavazamAsthitaH // 15 tIrNaH sainyArNavaM vIraH pratizrutya yudhiSThire // 1 tasya tuSTo mahAdevo varANAM varadaH prabhuH / sa kathaM kauraveyeNa samareSvanivAritaH / vareNa chandayAmAsa sa tu vane varaM nRpaH // 16 nigRhya bhUrizravasA balAdbhuvi nipAtitaH // 2 putramicchAmi bhagavanyo nihanyAcchineH sutam / saMjaya uvaac| madhye rAjasahasrANAM padA hanyAcca saMyuge // 17 zRNu rAjannihotpatti zaineyasya yathA purA / tasya tadvacanaM zrutvA somadattasya pArthiva / yathA ca bhUrizravaso yatra te saMzayo nRpa // 3 evamastviti tatroktvA sa devo'ntaradhIyata // 18 atreH putro'bhavatsomaH somasya tu budhaH smRtaH / sa tena varadAnena labdhavAnbhUridakSiNam / budhasyAsInmahendrAbhaH putra ekaH purUravAH // 4 / nyapAtayacca samare saumadattiH zineH sutam // 19 purUravasa Ayustu AyuSo nahuSaH smRtaH / etatte kathitaM rAjanyanmAM tvaM paripRcchasi / nahuSasya yayAtistu rAjarSirdevasaMmitaH // 5 / na hi zakyA raNe jetuM sAtvatA manujarSabha // 20 yayAterdevayAnyAM tu yduryessttho'bhvtsutH| labdhalakSyAzca saMgrAme bhvshcitryodhinH| yadorabhUdanvavAye devamIDha iti shrutH|| 6 devadAnavagandharvAnvijetAro hyavismitAH / yAdavastasya ca sutaH zUratrailokyasaMmataH / svavIryavijaye yuktA naite paraparigrahAH // 21 -1524 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 119. 22] droNaparva . [7. 120. 18 na tulyaM vRSNibhiriha dRzyate kiMcana prbho| tataH kRSNo mahAbAhU rajatapratimAnhayAn / pUtaM bhavyaM bhaviSyacca balena bharatarSabha / / 22 hayajJazcodayAmAsa jayadratharathaM prati // 6 / jJAtimavamanyante vRddhAnAM zAsane ratAH / taM prayAntamamogheSumutpatadbhirivAzugaiH / na devAsuragandharvA na ykssorgraaksssaaH| tvaramANA mahArAja senAmukhyAH samAvrajan // 7. jetAro vRSNivIrANAM na punarmAnuSA raNe // 23 / duryodhanazca karNazca vRSaseno'tha madrarAT / brahmadravye gurudravye jJAtidravye'pyahiMsakAH / azvatthAmA kRpazcaiva svayameva ca saindhavaH // 8 eteSAM rakSitArazca ye syuH kasyAMcidApadi / / 24 samAsAdya tu bIbhatsuH saindhavaM pramukhe sthitam / arthavanto na cosiktA brahmaNyAH satyavAdinaH / netrAbhyAM krodhadIptAbhyAM saMprekSannirdahanniva // 9 samarthAnnAvamanyante dInAnabhyuddharanti ca // 25 tato duryodhano rAjA rAdheyaM tvarito'bravIt / nityaM devaparA dAntA dAtArazcAvikatthanAH / arjunaM vIkSya saMyAntaM jayadratharathaM prati // 10 , tena vRSNipravIrANAM cakraM na pratihanyate / / 26 ayaM sa vaikartana yuddhakAlo api meruM vahetkazcittaredvA makarAlayam / vidarzayasvAtmabalaM mahAtman / na tu vRSNipravIrANAM sametyAntaM vrajennRpa // 27 yathA na vadhyeta raNe'rjunena etatte sarvamAkhyAtaM yatra te saMzayo vibho|| jayadrathaH karNa tathA kuruSva // 11 kururAja narazreSTha tava hyapanayo mahAn // 28 alpAvaziSTaM divasaM nRvIra iti zrImahAbhArate droNaparvaNi vighAtayasvAdya ripuM zaraughaiH / ekonaviMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 119 // dinakSayaM prApya narapravIra . 120 dhruvaM hi naH karNa jayo bhaviSyati // 12 dhRtarASTra uvAca / saindhave rakSyamANe tu sUryasyAstamayaM prati / tadavasthe hate tasminbhUrizravasi kaurve| mithyApratijJaH kaunteyaH pravekSyati hutAzanam // 13 yathA bhUyo'bhavadyuddhaM tanmamAcakSva saMjaya // 1 anarjunAyAM ca bhuvi muhUrtamapi mAnada / saMjaya uvAca / jIvituM notsaheranvai bhrAtaro'sya shaanugaaH|| 14 bhUrizravasi saMkrAnte paralokAya bhArata / vinaSTaiH pANDaveyaizca sazailavanakAnanAm / vAsudevaM mahAbAhurarjunaH samacUcudat // 2 vasuMdharAmimAM karNa bhokSyAmo hatakaNTakAm // 15 codayAzvAnbhRzaM kRSNa yato rAjA jayadrathaH / devenopahataH pArtho viparItazca mAnada / / astameti mahAbAho tvaramANo divAkaraH // 3 kAryAkAryamajAnanvai pratijJAM kRtavAnraNe // 16 etaddhi puruSavyAghra mahadabhyudyataM myaa| nUnamAtmavinAzAya pANDavena kiriittinaa| kArya saMrakSyate caiSa kurusenAmahArathaiH // 4 pratijJeyaM kRtA karNa jayadrathavadhaM prati // 17 nAstameti yathA sUryo yathA satyaM bhvedvcH| kathaM jIvati durdharSe tvayi rAdheya phalgunaH / codayAzvAMstathA kRSNa yathA hanyAM jayadratham / / 5 / anastaMgata Aditye hanyAtsaindhavakaM nRpam // 18 -1525 Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 120. 19] mahAbhArate [7. 120. 48 rakSitaM madrarAjena kRpeNa ca mahAtmanA / zoNitAktAnhayArohAngRhItaprAsatomarAn / jayadrathaM raNamukhe kathaM hanyAddhanaMjayaH // 19 kSuraizciccheda bIbhatsurdvidhaikaikaM tridhaiva ca // 34 drauNinA rakSyamANaM ca mayA duHzAsanena c| yavAraNamukhyAzca prApatanta sahasrazaH / / kathaM prApsyati bIbhatsuH saindhavaM kaalcoditH||20 dhvajAzchatrANi cApAni cAmarANi zirAMsi ca // yudhyante bahavaH zUrA lambate ca divAkaraH / kakSamagnimivodbhUtaH pradahastava vAhinIm / zaGke jayadrathaM pArtho naiva prApsyati mAnada // 21 acireNa mahIM pArthazcakAra rudhirottarAm // 36.. sa tvaM karNa mayA sArdhaM zUraizcAnyairmahArathaiH / hatabhUyiSThayodhaM tatkRtvA tava balaM blii| . yudhyasva yatnamAsthAya paraM pArthena saMyuge // 22 AsasAda durAdharSaH saindhavaM satyavikramaH // 37. evamuktastu rAdheyastava putreNa mAriSa / bIbhatsurbhImasenena sAtvatena ca rakSitaH / / duryodhanamidaM vAkyaM pratyuvAca kuruttamam // 23 sa babhau bharatazreSTha jvalanniva hutAzanaH // 38 . dRDhalakSyeNa zUreNa bhImasenena dhanvinA / taM tathAvasthitaM dRSTvA tvadIyA vIryasaMmatAH / bhRzamudvejitaH saMkhye zarajAlairanekazaH // 24 nAmRSyanta maheSvAsAH phalgunaM puruSarSabhAH // 39 sthAtavyamiti tiSThAmi raNe saMprati maand| duryodhanazca karNazca vRSaseno'tha madrarAT / naivAGgamiGgati kiMcinme saMtaptasya raNeSubhiH // 25 / azvatthAmA kRpazcaiva svayameva ca saindhavaH // 40 yotsyAmi tu tathA rAjazaktyAhaM parayA rnne| saMrabdhAH saindhavasyArthe samAvRNvankirITinam / yathA pANDavamukhyo'sau na haniSyati saindhavam // nRtyantaM rathamArgeSu dhanurvyAtalanisvanaiH / / 41 na hi me yudhyamAnasya sAyakAMzvAsyataH zitAn / saMgrAmakovidaM pArthaM sarve yuddhavizAradAH / saindhavaM prApsyate vIraH savyasAcI dhanaMjayaH // 27 abhItAH paryavartanta vyAditAsyamivAntakam // 42 yattu zaktimatA kAryaM satataM hitakAriNA / saindhavaM pRSThataH kRtvA jighAMsanto'rjunAcyutau / tatkariSyAmi kauravya jayo daive pratiSThitaH // 28 sUryAstamayamicchanto lohitAyati bhAskare // 43 adya yotsye'rjunamahaM pauruSaM svaM vyapAzritaH / te bhujairbhogibhogAbhaidhanUMSyAyamya saaykaan|' tvadarthaM puruSavyAghra jayo daive pratiSThitaH // 29 mumucuH sUryarazmyAbhAJzatazaH phalgunaM prati // 41 adya yuddhaM kuruzreSTha mama pArthasya cobhayoH / tAnastAnasyamAnAMzca kirITI yuddhadurmadaH / pazyantu sarvabhUtAni dAruNaM lomaharSaNam // 30 dvidhA tridhASTadhaikaikaM chittvA vivyAdha tAraNe // 45 karNakauravayorevaM raNe saMbhASamANayoH / siMhalAGgulaketustu darzayazaktimAtmanaH / arjuno nizitairbANairjaghAna tava vAhinIm // 31 / zAradvatIsuto rAjannarjunaM pratyavArayat // 46 ciccheda tIkSNAgramukhaiH zUrANAmanivartinAm / sa viddhA dazabhiH pArthaM vAsudevaM ca saptabhiH / bhujAnparighasaMkAzAnhastihastopamAraNe // 32 atiSThadrathamArgeSu saindhavaM paripAlayan // 47 zirAMsi ca mahAbAhuzciccheda nizitaiH zaraiH / athainaM kauravazreSThAH sarva eva mahArathAH / hastihastAnhayagrIvA rathAkSAMzca samantataH / / 33 / mahatA rathavaMzena sarvataH paryavArayan // 48 - 1526 - Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T. 120. 49 ] droNaparva [7. 120. 76 visphArayantazcApAni visRjantazca sAyakAn / rudhirokSitasarvAGgaH sUtaputraH pratApavAn / saindhavaM paryarakSanta zAsanAttanayasya te // 49 zaraiH paJcAzatA vIraH phalgunaM pratyavidhyata / tatra pArthasya zUrasya bAhvorbalamadRzyata / tasya tallAghavaM dRSTvA nAmRSyata raNe'rjunaH // 64 iSUNAmakSayatvaM ca dhanuSo gANDivasya ca // 50 tataH pArtho dhanurichattvA vivyAdhainaM stnaantre| aaurastrANi saMvArya drauNeH zAradvatasya ca / / sAyakairnavabhirvIrastvaramANo dhanaMjayaH // 65 ekaikaM navabhirbANaiH sarvAneva samarpayat // 51 vadhArtha cAsya samare sAyakaM sUryavarcasam / taM drauNiH paJcaviMzatyA vRSasenazca saptabhiH / cikSepa tvarayA yuktastvarAkAle dhanaMjayaH // 66 duryodhanazca viMzatyA karNazalyau tribhitribhiH // 52 tamApatantaM vegena drauNizciccheda sAyakam / ta enamabhigarjanto vidhyantazca punaH punaH / . ardhacandreNa tIkSNena sa chinnaH prApatadbhuvi // 67 vidhunvantazca cApAni sarvataH paryavArayan // 53 athAnyaddhanurAdAya sUtaputraH pratApavAn / zliSTaM tu sarvatazcakra rathamaNDalamAzu te / karNo'pi dviSatAM hantA chAdayAmAsa phalgunam / sUryAstamayamicchantastvaramANA mahArathAH // 54 sAyakaibahusAhasraiH kRtapratikRtepsayA // 68 ta enamabhinardanto vidhunvAnA dhanUMSi ca / / tau vRSAviva nardantau narasiMhI mhaarthau| siSicurmAgaNai?rairgiri meghA ivAmbubhiH / / 55 sAyakaughapraticchannaM cakratuH khamajihmagaiH / te mahAsrANi divyAni tatra rAjanvyadarzayan / adRzyau ca zaroghestau nighnatAmitaretaram // 69 dhanaMjayasya gAtreSu zUrAH parighabAhavaH // 56 / / pArtho'hamasmi tiSTha tvaM karNo'haM tiSTha phalguna / hatabhUyiSThayodhaM tatkRtvA tava balaM blii| ityevaM tarjayantau tau vAkzalyaistudatAM tathA // 70 AsasAda durAdharSaH saindhavaM satyavikramaH / / 57 yudhyetAM samare vIrau citraM laghu ca suSThu ca / taM karNaH saMyuge rAjanpratyavArayadAzugaiH / prekSaNIyau cAbhavatAM sarvayodhasamAgame / / 71 miSato bhImasenasya sAtvatasya ca bhArata // 58 prazasyamAnI samare siddhacAraNavAtikaiH / taM pArtho dazabhirbANaiH prtyvidhydrnnaajire| ayudhyetAM mahArAja parasparavadhaiSiNau / / 72 sUtaputraM mahAbAhuH sarvasainyasya pazyataH // 59 . tato duryodhano rAjastAvakAnabhyabhASata / sAtvatazca tribhirbANaiH karNaM vivyAdha mAriSa / yattA rakSata rAdheyaM nAhatvA samare'rjunam / bhImasenastribhizcaiva punaH pArthazca saptabhiH / / 60 nivartidhyati rAdheya iti mAmuktavAnvRSaH // 73 tAnkarNaH prativivyAdha SaSTayA SaSTayA mahArathaH / etasminnantare rAjandRSTvA karNasya vikramam / tayuddhamabhavadrAjankarNasya bahubhiH saha / / 61 AkarNamuktariSubhiH karNasya caturo hayAn / tatrAdbhutamapazyAma sUtaputrasya mAriSa / anayanmRtyulokAya caturbhiH sAyakottamaiH // 74 yadekaH samare kruddhastrInrathAnparyavArayat // 62 sArathiM cAsya bhallena rathanIDAdapAharat / phalgunastu mahAbAhuH karNaM vaikartanaM rnne| chAdayAmAsa ca zaraistava putrasya pshytH|| 75 sAyakAnAM zatenaiva sarvamarmasvatADayat // 63 / sa chAdyamAnaH samare hatAzvo hatasArathiH / , - 1527 - Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 120. 76] mahAbhArate [7. 121.1 mohitaH zarajAlena kartavyaM nAbhyapadyata // 76 kirITamAlI mahatA mahAyazAH taM tathA virathaM dRSTvA rathamAropya svaM tadA / ___ zarAsanenAsya zarAnanIkajit / azvatthAmA mahArAja bhUyo'rjunamayodhayat // 77 hayapravekottamanAgapUMrgatA madrarAjastu kaunteyamavidhyatriMzatA zaraiH / nkurupravIrAniSubhiyaMpAtayat // 87 / zAradvatastu viMzatyA vAsudevaM samArpayat / gadAzca gurvIH parighAnayasmayAdhanaMjayaM dvAdazabhirAjaghAna zilImukhaiH // 78 nasIMzca zaktIzca raNe narAdhipAH / caturbhiH sindhurAjazca vRSasenazca saptabhiH / mahAnti zastrANi ca bhImadarzanAH . pRthakpRthaGamahArAja kRSNapArthAvavidhyatAm // 79 pragRhya pArthaM sahasAbhidudruvuH // 88 tathaiva tAnpratyavidhyatkuntIputro dhanaMjayaH / sa tAnudIrNAnsarathAzvavAraNAdroNaputraM catuHSaSTayA madrarAjaM zatena ca // 80 padAtisaMghAMzca mhaadhnurdhrH| .. saindhavaM dazabhirbhallaivRSasenaM tribhiH zaraiH / vipannasarvAyudhajIvitAnraNe zAradvataM ca viMzatyA viddhvA pArthaH samunnadat / / 81 cakAra vIro yamarASTravardhanAn // 89 te pratijJApratIghAtamicchantaH savyasAcinaH / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi sahitAstAvakAstUrNamabhipeturdhanaMjayam // 82 viMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 120 // athArjunaH sarvatodhAramA . 121 ___ prAduzcakre trAsayandhArtarASTrAn / saMjaya uvAca / taM pratyudIyuH kuravaH pANDusUnuM sa raNe vyacaratpArthaH prekSaNIyo dhanaMjayaH / / __ rathairmahAhai : zaravarSANyavarSan / / 83 yugapadinu sarvAsu citrANyatrANi darzayan // 1 tatastu tasmiMstumule samutthite madhyaMdinagataM sUrya pratapantamivAmbare / sudAruNe bhArata mohniiye| na zekuH sarvabhUtAni pANDavaM prativIkSitum // 2 nAmuhyata prApya sa rAjaputraH prasRtAMstasya gANDIvAccharajAtAnmahAtmanaH / kirITamAlI visRjanpRSatkAn / / 84 saMgrAme samapazyAma haMsapatIrivAmbare // 3 rAjyaprepsuH savyasAcI kurUNAM vinivArya sa vIrANAmastrairastrANi sarvazaH / smaranklezAndvAdazavarSavRttAn / darzayanraudramAtmAnamune karmaNi dhiSThitaH // 4 gANDIvamuktairiSubhirmahAtmA sa tAnrathavarAnrAjannabhyatikrAmadarjunaH / .. sarvA dizo vyAvRNodaprameyaiH // 85 mohayanniva nArAcairjayadrathavadhepsayA // 5 pradIptolkamabhavaccAntarikSaM visRjandikSu sarvAsu zarAnasitasArathiH / deheSu bhUrINyapatanvayAMsi / sa raNe vyacarattUrNaM prekSaNIyo dhanaMjayaH // 6 yatpiGgalajyena kirITamAlI bhramanta iva zUrasya zaravrAtA mahAtmanaH / kruddho ripUnAjagavena hanti / / 86 | adRzyantAntarikSasthAH zatazo'tha sahasrazaH // 7 -1528 - Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 121. 8] droNaparva [7. 121. 34. bAdadAnaM maheSvAsaM saMdadhAnaM ca pANDavam / zirazchetsyati saMkruddhaH zatru lakSito bhuvi // 20 visRjantaM ca kaunteyaM nAnupazyAmahe tadA // 8 etacchrutvA sindhurAjo dhyAtvA cirmriNdm| tathA sarvA dizo rAjansarvAMzca rathino raNe / jJAtInsarvAnuvAcedaM putrasnehAbhipIDitaH // 21 AkulIkRtya kaunteyo jayadrathamupAdravat / saMgrAme yudhyamAnasya vahato mahatIM dhuram / ... vivyAdha ca catuHSaSTyA zarANAM nataparvaNAm // 9 dharaNyAM mama putrasya pAtayiSyati yaH ziraH / / saindhavastu tathA viddhaH shrairgaannddiivdhnvnaa| tasyApi zatadhA mUrdhA phaliSyati na saMzayaH // 22 / cakSame susaMkruddhastotrAdita iva dvipaH // 10 evamuktvA tato rAjya sthApayitvA jayadratham / ja varAhadhvajastUNaM gArdhapatrAnajihmagAn / vRddhakSatro vanaM yAtastapazceSTaM samAsthitaH // 23 mAzIviSasamaprakhyAnkarmAraparimArjitAn / so'yaM tapyati tejasvI tapo ghoraM durAsadam / moca nizitAnsaMkhye sAyakAnsavyasAcini // 11 samantapaJcakAdasmAdahirvAnaraketana // 24 bhistu viddhA gANDIvaM nArAcaiH SaDbhirarjunam / tasmAjjayadrathasya tvaM zirazchittvA mahAmRdhe / aSTAbhirvA jino'vidhyaddhajaM caikena patriNA // 12 divyenAstreNa ripuhandhoreNAdbhutakarmaNA // 25 sa vikSipyArjunastIkSNAnsaindhavapreSitAzarAn / sakuNDalaM sindhupateH prabhaJjanasutAnuja / yugapattasya ciccheda zarAbhyAM saindhavasya ha / utsaGge pAtayasvAzu vRddhakSatrasya bhArata // 26 sArathezca ziraH kAyAvajaM ca samalaMkRtam // 13 atha tvamasya mUrdhAnaM pAtayiSyasi bhUtale / sa chinnayaSTiH sumahAzIryamANaH shraahtH| .. tavApi zatadhA mUrdhA phaliSyati na saMzayaH // 27 varAhaH sindhurAjasya papAtAgnizikhopamaH // 14 yathA caitanna jAnIyAtsa rAjA pRthivIpatiH / etasminneva kAle tu drutaM gacchati bhaaskre| tathA kuru kuruzreSTha divyamastramupAzritaH // 28 abravItpANDavaM tatra tvaramANo janArdanaH // 15 na hyasAdhyamakArya vA vidyate tava kiNcn| dhanaMjaya zirazchindhi saindhavasya durAtmanaH / samasteSvapi lokeSu triSu vAsavanandana // 29 astaM mahIdharazreSThaM yiyAsati divAkaraH / etacchrutvA tu vacanaM sRkviNI parisaMlihan / zRNuSvaiva ca me vAkyaM jayadrathavadhaM prati // 16 indrAzanisamasparza divyamatrAbhimazritam // 30 vRddhakSatraH saindhavasya pitA jagati vishrutH| . sarvabhArasahaM zazvadgandhamAlyArcitaM zaram / sa kAleneha mahatA saindhavaM prAptavAnsutam // 17 visasarjArjunastUrNaM saindhavasya vadhe vRtH||31 jayadrathamamitraghnaM taM covAca tato nRpam / sa tu gANDIvanirmuktaH zaraH zyena ivAzugaH / antarhitA tadA vANI meghadundubhinisvanA // 18 // zakuntamiva vRkSApAtsaindhavasya ziro'harat // 32 tavAtmajo'yaM maryeSu kulazIladamAdibhiH / aharattatpunazcaiva zarairUz2a dhanaMjayaH / guNairbhaviSyati vibho sadRzo vaMzayordvayoH / duhRdAmapraharSAya suhRdAM harSaNAya ca // 33 kSatriyapravaro loke nityaM zUrAbhisatkRtaH // 19 zeraiH kadambakIkRtya kAle tasmiMzca pANDavaH / zatrubhiyudhyamAnasya saMgrAme tvasya dhanvinaH / samantapaJcakAdvAhyaM shirstvyaahrtttH|| 34 ma. bhA. 192 - 1529 - Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 121. 35] mahAbhArate [7. 122. 11 etasminneva kAle tu vRddhakSatro mahIpatiH / yathA tamAMsyabhyuditastamoghnaH saMdhyAmupAste tejasvI saMbandhI tava mAriSa // 35 pUrvAM pratijJAM samavApya vIraH // 49 / upAsInasya tasyAtha kRSNakezaM sakuNDalam / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi sindhurAjasya mUrdhAnamutsaGge samapAtayat // 36 ekviNshtydhikshttmo'dhyaayH||121|| tasyotsaGge nipatitaM zirastaccArukuNDalam / // samAptaM jayadrathavadhaparva / vRddhakSatrasya nRpateralakSitamariMdama // 37 122 kRtajapyasya tasyAtha vRddhakSatrasya dhImataH / dhRtarASTra uvAca / uttiSThatastatsahasA ziro'gacchaddharAtalam // 38 / tasminvinihate vIre saindhave savyasAcinA / tatastasya narendrasya putramUrdhani bhUtalam / / mAmakA yadakurvanta tanmamAcakSva saMjaya // 1 gate tasyApi zatadhA mUrdhAgacchadariMdama // 39 saMjaya uvAca / / tataH sarvANi bhUtAni vismayaM jagmuruttamam / saindhavaM nihataM dRSTvA raNe pArthena mAriSa / vAsudevazca bIbhatsuM prazazaMsa mahAratham // 40 amarSavazamApannaH kRpaH zAradvatastadA // 2 tato dRSTvA vinihataM sindhurAja jayadratham / mahatA zaravarSeNa pANDavaM samavAkirat / putrANAM tava netrebhyo duHkhAdbahvapatajjalam // 41 drauNizcAbhyadravatpArtha rathamAsthAya phalgunam // 3 bhImaseno'pi saMgrAme bodhayanniva pANDavam / tAvenaM rathinAM zreSThau rathAbhyAM rathasattamam / siMhanAdena mahatA pUrayAmAsa rodasI / / 42 ubhAvubhayatastIkSNairvizikhairabhyavarSatAm // 4 taM zrutvA tu mahAnAdaM dharmaputro yudhiSThiraH / / sa tathA zaravarSAbhyAM sumahadbhayAM mahAbhujaH / saindhavaM nihataM mene phalgunena mahAtmanA // 43 pIDyamAnaH parAmArtimagamadrathinAM varaH / / 5 tato vAditraghoSeNa svAnyodhAnabhiharSayan / / so'jighAMsurguruM saMkhye gurostanayameva c| abhyavartata saMgrAme bhAradvAjaM yuyutsayA // 44 cakArAcAryakaM tatra kuntIputro dhanaMjayaH // 6 tataH pravavRte rAjannastaM gacchati bhaaskre| arastrANi saMvArya drauNeH zAradvatasya c| droNasya somakaiH sArdhaM saMgrAmo lomaharSaNaH // 45 mandavegAnipUMstAbhyAmajighAMsuravAsRjat // 7 te tu sarvaprayatnena bhAradvAjaM jighAMsavaH / te nAtibhRzamabhyannanvizikhA jayacoditAH / saindhave nihate rAjannayudhyanta mahArathAH // 46 bahutvAttu parAmArtiM zarANAM tAvagacchatAm // 8 pANDavAstu jayaM labdhvA saindhavaM vinihatya ca / atha zAradvato raajnkaunteyshrpiidditH| ayodhayaMstato droNaM jayonmattAstatastataH // 47 avAsIdadrathopasthe mUrchAmabhijagAma ha // 9 arjuno'pi raNe yodhAstAvakArathasattamAn / vihvalaM tamabhijJAya bhartAraM zarapIDitam / ayodhayanmahArAja hatvA saindhavakaM nRpam // 48 hato'yamiti ca jJAtvA sArathistamapAvahat // 10 sa devazatrUniva devarAjaH tasminsanne mahArAja kRpe zAradvate yudhi / kirITamAlI vyadhamatsamantAt / azvatthAmApyapAyAsItpANDaveyAdrathAntaram // 11 - 1530 - Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 122. 12] droNaparva [7. 122. 39 dRSTvA zAradvataM pArtho mUrchitaM zarapIDitam / / tathA vilapamAne tu savyasAcini taM prati / ratha eva maheSvAsaH kRpaNaM paryadevayat // 12 saindhavaM nihataM dRSTvA rAdheyaH samupAdravat // 27 pazyannidaM mahAprAjJaH kSattA rAjAnamuktavAn / ' upAyAntaM tu rAdheyaM dRSTvA pArtho mahArathaH / kulAntakaraNe pApe jAtamAtre suyodhane // 13 prahasandevakIputramidaM vacanamabravIt // 28 nIyatAM paralokAya sAdhvayaM kulapAMsanaH / eSa prayAtyAdhirathiH sAtyakeH syandanaM prati / asmAddhi kuramukhyAnAM mahadutpatsyate bhayam // 14 na mRSyati hataM nUnaM bhUrizravasamAhave // 29 tadidaM samanuprAptaM vacanaM satyavAdinaH / yatra yAtyeSa tatra tvaM codayAzvAJjanArdana / tatkRte hyadya pazyAmi zaratalpagataM kRpam // 15 mA somadatteH padavIM gamayetsAtyakiM vRSaH // 30 dhigastu kSAtramAcAraM dhigastu balapauruSam / evamukto mahAbAhuH kezavaH savyasAcinA / ko hi brAhmaNamAcAryamabhidruhyeta mAdRzaH // 16 pratyuvAca mahAtejAH kAlayuktamidaM vacaH // 31 RSiputro mamAcAryo droNasya dayitaH skhaa| alameSa mahAbAhuH karNAyaiko hi pANDava / eSa zete rathopasthe madvANairabhipIDitaH // 17 kiM punadraupadeyAbhyAM sahitaH sAtvatarSabhaH // 32 akAmayAnena mayA vizikhairardito bhRzam / na ca tAvatkSamaH pArtha karNena tava saMgaraH / avAsIdadrathopasthe prANAnpIDayatIva me // 18 prajvalantI maholkeva tiSThatyasya hi vAsavI / zarArditena hi mayA prekSaNIyo mahAdyutiH / tvadarthaM pUjyamAnaiSA rakSyate paravIrahan // 33 pratyasto bahubhirbANairdazadharmagatena vai // 19 ataH karNaH prayAtvatra sAtvatasya yathA tthaa| zocayatyeSa nipatanbhUyaH putravadhAddhi mAm / ahaM jJAsyAmi kauravya kAlamasya durAtmanaH // 34 kRpaNaM svarathe sannaM pazya kRSNa yathA gatam // 20 dhRtarASTra uvAca / upAkRtya tu vai vidyAmAcAryebhyo nararSabhAH / yo'sau karNena vIreNa vArSNeyasya samAgamaH / prayacchantIha ye kAmAndevatvamupayAnti te // 21 hate tu bhUrizravasi saindhave ca nipAtite // 35 ye tu vidyAmupAdAya gurubhyaH puruSAdhamAH / sAtyakizcApi virathaH kaM samArUDhavAnratham / . ghnanti tAneva durvRttAste vai nirayagAminaH // 22 cakrarakSau ca pAzcAlyau tanmamAcakSva saMjaya // 36 tadidaM narakAyAdya kRtaM karma mayA dhruvam / saMjaya uvaac| AcArya zaravarSeNa rathe sAdayatA kRpam // 23 hanta te varNayiSyAmi yathAvRttaM mahAraNe / yattatpUrvamupAkurvannastraM mAmabravItkRpaH / zuzrUSasva sthiro bhUtvA durAcaritamAtmanaH // 37 na kathaMcana kauravya prahartavyaM gurAviti // 24 pUrvameva hi kRSNasya manogatamidaM prabho / tadidaM vacanaM sAdhorAcAryasya mahAtmanaH / vijetavyo yathA vIraH sAtyakiyUpaketunA // 38 nAnuSThiAM tamevAjau vizikhairabhivarSatA // 25 atItAnAgataM rAjansa hi vetti janArdanaH / namastasmai supUjyAya gautamAyApalAyine / ataH sUtaM samAhUya dArukaM saMdideza ha / dhigastu mama vArSNeya yo hyasmai praharAmyaham // 26 / ratho me yujyatAM kAlyamiti rAjanmahAbalaH // 39 - 1531 - Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 122. 40] mahAbhArate [7. 122. 69 na hi devA na gandharvA na ykssorgraaksssaaH| anyonyaM tau mahArAja zaravarSairavarSatAm / mAnavA vA vijetAraH kRSNayoH santi kecana // 40 pramamAtha zineH pautraM karNaH sAyakavRSTibhiH // 55 pitAmahapurogAzca devAH siddhAzca taM viduH / amRSyamANo nidhanaM kauravyajalasaMdhayoH / tayoH prabhAvamatulaM zRNu yuddhaM ca tadyathA // 41 karNaH zokasamAviSTo mahoraga iva zvasan // 56 sAtyakiM virathaM dRSTvA kaNaM cAbhyudyatAyudham / sa zaineyaM raNe kruddhaH pradahanniva cakSuSA / dadhmau zaGkha mahAvegamArSabheNAtha mAdhavaH // 42 abhyadravata vegena punaH punarariMdamaH // 57 dAruko'vetya saMdezaM zrutvA zaGkhasya ca svanam / taM tu saMprekSya saMkruddhaM sAtyakiH pratyavidhyata / rathamanvAnayattasmai suparNocchritaketanam // 43 mahatA zaravarSeNa gajaH pratigajaM yathA // 58 sa kezavasyAnumate rathaM dArukasaMyutam / tau sametya naravyAghau vyAghrAviva tarasvinau / Aruroha zineH pautro jvalanAdityasaMnibham // 44 anyonyaM saMtatakSAte raNe'nupamavikramau // 59 kAmagaiH sainyasugrIvameghapuSpabalAhakaiH / tataH karNa zineH pautraH sarvapArazavaiH shraiH| hayodaprairmahAvegairhemabhANDavibhUSitaiH // 45 bibheda sarvagAtreSu punaH punarariMdamaH // 60 . yuktaM samAruhya ca taM vimAnapratimaM ratham / sArathiM cAsya bhallena rathanIDAdapAharat / . abhyadravata rAdheyaM pravapansAyakAnbahUn // 46 azvAMzca caturaH zvetAnnijanne nizitaiH zaraiH / / 61 cakrarakSAvapi tadA yudhaamnyuuttmaujsau| chittvA dhvajaM zatenaiva zatadhA puruSarSabhaH / dhanaMjayarathaM hitvA rAdheyaM pratyudIyayuH / / 47 cakAra virathaM karNaM tava putrasya pazyataH // 62 rAdheyo'pi mahArAja zaravarSa samutsRjan / / tato vimanaso rAjastAvakAH puruSarSabhAH / abhyadravatsusaMkruddho raNe zaineyamacyutam // 48 vRSasenaH karNasutaH zalyo madrAdhipastathA // 63 naiva daivaM na gAndharva nAsuroragarAkSasam / droNaputrazca zaineyaM sarvataH paryavArayan / tAdRzaM bhuvi vA yuddhaM divi vA zrutamityuta // 49 tataH paryAkulaM sarvaM na prAjJAyata kiMcana // 64 upAramata tatsainyaM sarathAzvanaradvipam / tathA sAtyakinA vIre virathe sUtaje kRte / tayordRSTvA mahArAja karma saMmUDhacetanam // 50 hAhAkArastato rAjansarvasainyeSu cAbhavat // 65 sarve ca samapazyanta tadyuddhamatimAnuSam / karNo'pi vihvalo rAjansAtvatenArditaH zaraiH / tayovarayo rAjansArathyaM dArukasya ca // 51 duryodhanarathaM rAjannAruroha viniHzvasan // 66 gatapratyAgatAvRttairmaNDalaiH saMnivartanaiH / mAnayaMstava putrasya bAlyAtprabhRti sauhRdam / sArathestu rathasthasya kAzyapeyasya vismitAH // 52 kRtAM rAjyapradAnena pratijJAM paripAlayan / / 67 nabhastalagatAzcaiva devagandharvadAnavAH / tathA tu virathe karNe putrAnvai tava pArthiva / atIvAvahitA draSTuM karNazaineyayo raNam // 53 duHzAsanamukhAzUrAnAvadhItsAtyakirvazI // 68 mitrArthe tau parAkrAntau spardhinau zuSmiNau raNe / rakSanpratijJAM ca punarbhImasenakRtAM purA / karNazcAmarasaMkAzo yuyudhAnazca sAtyakiH // 54 / virathAnvihvalAMzcakre na tu prANairvyayojayat // 69 - 1532 - Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 122. 70] droNaparva [7. 123.7 123 bhImasenena tu vadhaH putrANAM te pratizrutaH / karNasyApi mahArAja zaGkhagokSIrapANDuraiH / punIte ca pArthena vadhaH karNasya saMzrutaH // 70 citrakAJcanasaMnAhaiH sadazvarvegavattaraiH // 83 vadhe tvakurvanyatnaM te tasya karNamukhAstadA / hemakakSyAdhvajopetaM kluptayatrapatAkinam / nAzaknuvaMzca taM hantuM sAtyakiM pravarA rathAH // 71 agryaM rathaM suyantAraM bahuzastraparicchadam // 84 drauNizca kRtavarmA ca tathaivAnye mahArathAH / upAjagustamAsthAya karNo'pyabhyadravadripUn / nirjitA dhanuSaikena zatazaH kSatriyarSabhAH / etatte sarvamAkhyAtaM yanmAM tvaM paripRcchasi // 85 kAGkhatA paralokaM ca dharmarAjasya ca priyam // 72 / bhUyazcApi nibodha tvaM tavApanayajaM kSayam / kRSNayoH sadRzo vIrye sAtyakiH zatrukarzanaH / / ekatriMzattava sutA bhImasenena pAtitAH // 86 kRSNo vApi bhavelloke pArtho vApi dhanurdharaH / durmukhaM pramukha kRtvA satataM citrayodhinam / zaineyo vA naravyAghrazcaturtho nopalabhyate // 73 zatazo nihatAH zUrAH sAtvatenArjunena ca // 87 dhRtarASTra uvAca / bhISmaM pramukhataH kRtvA bhagadattaM ca mAriSa / ajayyaM rathamAsthAya vAsudevasya sAtyakiH / evameSa kSayo vRtto rAjandurmatrite tava // 88 virathaM kRtavAnkarNaM vAsudevasamo yuvA // 74 ___ iti zrImahAbhArate droNaparvaNi dArukeNa samAyuktaM svabAhubaladarpitaH / dvaaviNshtydhikshttmo'dhyaayH|| 122 // kaJcidanyaM samArUDhaH sa rathaM sAtyakiH punaH // 75 etadicchAmyahaM zrotuM kuzalo hyasi bhASitum / dhRtarASTra uvAca / asahyaM tamahaM manye tanmamAcakSva saMjaya // 76 tathA gateSu zUreSu teSAM mama ca saMjaya / saMjaya uvAca / kiM vai bhImastadAkArSIttanmamAcakSva saMjaya // 1 zRNu rAjanyathA tasya rathamanyaM mahAmatiH / . saMjaya uvAca / dArukasyAnujastUrNaM kalpanAvidhikalpitam // 77 viratho bhImaseno vai karNavAkzalyapIDitaH / AyasaiH kAzcanaizcApi paTTernaddhaM sakUbaram / amarSavazamApannaH phalgunaM vAkyamabravIt // 2 tArAsahasrakhacitaM siMhadhvajapatAkinam // 78 punaH punastUbaraka mUDha audariketi ca / azvairvAtajavairyuktaM hembhaannddpricchdaiH| akRtAstraka mA yodhIrbAla saMgrAmakAtara // 3 pANDurairindusaMkAzaiH sarvazabdAtigaiIdvaiH // 79 iti mAmabravItkarNaH pazyataste dhanaMjaya / citrakAJcanasaMnAhairvAjimukhyairvizAM pate / evaM vaktA ca me vadhyastena cokto'smi bhArata // 4 ghaNTAjAlAkularavaM zaktitomaravidyutam // 80 etadvataM mahAbAho tvayA saha kRtaM mayA / vRtaM sAMgrAmikairdravyairbahuzastraparicchadam / / yathaitanmama kaunteya tathA tava na saMzayaH // 5 rathaM saMpAdayAmAsa meghagambhIranisvanam // 81 tadvadhAya narazreSTha smaraitadvacanaM mama / taM samAruhya zaineyastava sainyamupAdravat / yathA bhavati tatsatyaM tathA kuru dhanaMjaya // 6 dAruko'pi yathAkAmaM prayayau kezavAntikam // 82 / tacchrutvA vacanaM tasya bhImasyAmitavikramaH / - 1533 - Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 123.7] mahAbhArate [7. 123. 34 tato'rjuno'bravItkarNaM kiMcidabhyetya saMyuge // 7 diSTyA saMpAditA jiSNo pratijJA mahatI tvayA / karNa karNa vRthAdRSTe sUtaputrAtmasaMstuta / diSTyA ca nihataH pApo vRddhakSatraH sahAtmajaH // adharmabuddhe zRNu me yattvA vakSyAmi sAMpratam // 8 dhArtarASTrabalaM prApya devasenApi bhArata / dvividhaM karma zUrANAM yuddhe jayaparAjayau / sIdeta samare jiSNo nAtra kAryA vicAraNA // 22 tau cApyanityau rAdheya vAsavasyApi yudhyataH // 9 na taM pazyAmi lokeSu cintayanpuruSaM kacit / mumUrSuryuyudhAnena viratho'si visarjitaH / tvadRte puruSavyAghra ya etadyodhayedbalam // 23 yadRcchayA bhImasenaM virathaM kRtavAnasi // 10 mahAprabhAvA bahavastvayA tulyAdhikApi vaa| adharmastveSa rAdheya yattvaM bhiimmvocthaaH| sametAH pRthivIpAlA dhArtarASTrasya kAraNAt / yuddhadharma vijAnanvai yudhyantamapalAyinam / te tvAM prApya raNe kruddhaM nAbhyavartanta daMzitAH // 24 pUrayantaM yathAzakti zUrakarmAhave tathA // 11 tava vIrya balaM caiva rudrazakrAntakopamam / .. pazyatAM sarvasainyAnAM kezavasya mamaiva ca / nedRzaM zaknuyAtkazcidraNe kartuM parAkramam / viratho bhImasenena kRto'si bahuzo raNe / yAdRzaM kRtavAnadya tvamekaH zatrutApanaH / / 25 na ca tvAM paruSaM kiMciduktavAnpANDunandanaH // 12 evameva hate karNe sAnubandhe durAtmani / yasmAttu bahu rUkSaM ca zrAvitaste vRkodrH| vardhayiSyAmi bhUyastvAM vijitAriM hatadviSam / / 26 parokSaM yacca saubhadro yuSmAbhirnihato mama // 13 tamarjunaH pratyuvAca prasAdAttava mAdhava / tasmAdasyAvalepasya sadyaH phalamavApnuhi / pratijJeyaM mayottIrNA vibudhairapi dustarA // 27 tvayA tasya dhanuzchinnamAtmanAzAya durmate // 14 anAzcayo jayasteSAM yeSAM nAtho'si mAdhava / tasmAdvadhyo'si me mUDha sabhRtyabalavAhanaH / tvatprasAdAnmahIM kRtsnAM saMprApsyati yudhiSThiraH // 28 kuru tvaM sarvakRtyAni mahatte bhayamAgatam // 15 tavaiva bhAro vArSNeya tavaiva vijayaH prbho| hantAsmi vRSasenaM te prekSamANasya sNyuge| vardhanIyAstava vayaM preSyAzca madhusUdana / / 29 ye cAnye'pyupayAsyanti buddhimohena mAM nRpAH / evamuktaH smayankRSNaH shnkairvaahynhyaan| tAMzca sarvAnhaniSyAmi satyenAyudhamAlabhe // 16 darzayAmAsa pArthAya karamAyodhanaM mahat // 30 tvAM ca mUDhAkRtaprajJamatimAninamAhave / - zrIkRSNa uvAca / dRSTvA duryodhano mando bhRzaM tapsyati pAtitam // 17 prArthayanto jayaM yuddhe prathitaM ca mahadyazaH / arjunena pratijJAte vadhe karNasutasya tu / pRthivyAM zerate zUrAH pArthivAstvaccharehatAH // 31 mahAnsutumulaH zabdo babhUva rathinAM tadA // 18 vikIrNazastrAbharaNA vipannAzvarathadvipAH / tasminnAkulasaMgrAme vartamAne mahAbhaye / saMchinnabhinnavarmANo vaiklavyaM paramaM gatAH // 32 mandarazmiH sahasrAMzurastaM girimupAgamat // 19 sasattvA gatasattvAzca prabhayA parayA yutAH / tato rAjanhRSIkezaH saMgrAmazirasi sthitam / sajIvA iva lakSyante gatasattvA narAdhipAH // 33 tIrNapratijJaM bIbhatsuM pariSvajyedamabravIt // 20 teSAM zaraiH svarNapuGkhaiH zastraizca vividhaiH zitaiH / -1534 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 128. 34 ] . droNaparva [7. 124. 20 vAhanairAyudhaizcaiva saMpUrNAM pazya medinIm // 34 / / tava prasAdAdgovinda vayaM jeSyAmahe ripUn / varmabhizcarmabhiriH zirobhizca sakuNDalaiH / yathA pUrva prasAdAtte dAnavAnpAkazAsanaH // 6 uSNISairmukuTaiH sragbhizcUDAmaNibhirambaraiH // 35 pRthivIvijayo vApi trailokyavijayo'pi vaa| kaNThasUtrairaGgadaizca niSkarapi ca suprabhaiH / dhruvo hi teSAM vArSNeya yeSAM tuSTo'si mAdhava // 7 . anyaizcAbharaNazcitrai ti bhArata medinI // 36 na teSAM vidyate pApaM saMgrAme vA parAjayaH / cAmaraiya'janaizcitrai jaizcAzvarathadvipaiH / tridazezvaranAthastvaM yeSAM tuSTo'si mAdhava // 8 vividhaizca paristomairazvAnAM ca prakIrNakaiH // 37 tvatprasAdAddhRSIkeza zakraH suragaNezvaraH / kuthAbhizca vicitrAbhirvarUthaizca mhaadhnaiH|| trailokyavijayaM zrImAnprAptavAnraNamUrdhani / / 9 saMstIrNAM vasudhAM pazya citrapaTTairivAvRtAm / / 38 tava caiva prasAdena tridazAstridazezvara / nAgebhyaH patitAnanyAnkalpitebhyo dvipaiH saha / amaratvaM gatAH kRSNa lokAMzcAnuvate'kSayAn // 10 siMhAnvajrapraNunnebhyo giryagrebhyaH iva cyutAn // 39 tvatprasAdasamutthena vikrameNArisUdana / saMsyUtAnvAjibhiH sArdhaM dharaNyAM pazya cAparAn / surezatvaM gataH zakro hatvA daityAnsahasrazaH / / 11 padAtisAdisaMghAMzca kSatajaughapariplutAn // 40 tvatprasAdAddhRSIkeza jagatsthAvarajaGgamam / . saMjaya uvAca / svavartmani sthitaM vIra japahomeSu vartate // 12 evaM saMdarzayankRSNo raNabhUmi kirITinaH / ekArNavamidaM pUrva sarvamAsIttamomayam / svaiH sametaH sa muditaH pAJcajanyaM vynaadyt||41 tvatprasAdAtprakAzatvaM jagatprAptaM narottama // 13 / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi sraSTAraM sarvalokAnAM paramAtmAnamacyutam / trayoviMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 123 // ye prapannA hRSIkezaM na te muhyanti karhicit // 14 124 anAdinidhanaM devaM lokakartAramavyayam / saMjaya uvAca / tvAM bhaktA ye hRSIkeza durgANyatitaranti te // 15 tato yudhiSThiro rAjA rathAdAplutya bhArata / paraM purANaM puruSaM purANAnAM paraM ca yat / paryaSvajattadA kRSNAvAnandAzrupariplutaH // 1 prapadyatastaM paramaM parA bhUtirvidhIyate // 16 . pramRjya vadanaM zubhraM puNDarIkasamaprabham / abravIdvAsudevaM ca pANDavaM ca dhanaMjayam // 2 yo'gAta caturo vedAnyazca vedeSu gIyate / diSTayA pazyAmi saMgrAme tIrNabhArau mahArathau / taM prapadya mahAtmAnaM bhUtimApnotyanuttamAm // 17 diSTayA ca nihataH pApaH saindhavaH puruSAdhamaH // 3 dhanaMjayasakhA yazca dhanaMjayahitazca yaH / kRSNa diSTayA mama prItirmahatI prtipaaditaa| taM dhanaMjayagoptAraM prapadya sukhamedhate // 18 diSTayA zatrugaNAzcaiva nimagnAH zokasAgare // 4 / ityuktau tau mahAtmAnAvubhau kezavapANDavau / 'na teSAM duSkaraM kiMcitriSu lokeSu vidyate / tAvatAM tadA hRSTau rAjAnaM pRthivIpatim // .19 sarvalokagururyeSAM tvaM nAtho madhusUdana / / 5 tava kopAgninA dagdhaH pApo rAjA jayadrathaH / - 1535 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 124. 20 ] mahAbhArate [7. 125. 12 udINaM cApi sumahaddhArtarASTrabalaM raNe // 20 pANDavAnAM jayaM dRSTvA yuddhAya ca mano dadhe // 33 hanyate nihataM caiva vinayati ca bhArata / / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tava krodhahatA hyete kauravAH zatrusUdana // 21 caturviMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 124 // tvAM hi cakSurhaNaM vIraM kopayitvA suyodhanaH / / 125 samitrabandhuH samare prANAMstyakSyati durmatiH // 22 saMjaya uvaac| tava krodhahataH pUrva devairapi sudurjyH| saindhave nihate rAjanputrastava suyodhanaH / zaratalpagataH zete bhISmaH kurupitAmahaH // 23 azruklinnamukho dIno nirutsAho dviSajjaye / durlabho hi jayasteSAM saMgrAme ripusUdana / amanyatArjunasamo yodho bhuvi na vidyate // 1 . yAtA mRtyuvazaM te vai yeSAM kruddho'si pANDava // 24 na droNo na ca rAdheyo nAzvatthAmA kRpo na ca / rAjyaM prANAH priyAH putrAH saukhyAni vividhAni c| kruddhasya pramukha sthAtuM paryAptA iti mAriSa // 2 acirAttasya nazyanti yeSAM kruddho'si maand||25 nirjitya hi raNe pArthaH sarvAnmama mahArathAn / vinaSTAnkauravAnmanye saputrapazubAndhavAn / avadhItsaindhavaM saMkhye nainaM kazcidavArayat / / 3 rAjadharmapare nityaM tvayi kruddhe yudhiSThira // 26 sarvathA hatamevaitatkauravANAM mahadvalam / tato bhImo mahAbAhuH sAtyakizca mahArathaH / na hyasya vidyate trAtA sAkSAdapi puraMdaraH // 4 abhivAdya guruM jyeSThaM mArgaNaiH kSatavikSatau / yamupAzritya saMgrAme kRtaH shstrsmudymH| . sthitAvAstAM maheSvAsau pAzcAlyaiH parivAritau // 27 sa karNo nirjitaH saMkhye hatazcaiva jayadrathaH / / 5 paruSANi sabhAmadhye proktavAnyaH sma pANDavAn / tau dRSTvA muditau vIrau prAJjalI cAgrataH sthitau| sa karNo nirjitaH saMkhye saindhavazca nipAtitaH // 1 abhyanandata kaunteyastAvubhau bhImasAtyakI // 28 yasya vIryaM samAzritya zamaM yAcantamacyutam / diSTayA pazyAmi vAM vIrau vimuktau sainyasAgarAt / tRNavattamahaM manye sa karNo nirjito yudhi // 7 droNagrAhAhurAdharSAddhArdikyamakarAlayAt / evaM klAntamanA rAjannupAyAdroNamIkSitum / diSTayA ca nirjitAH saMkhye pRthivyAM srvpaarthivaaH|| AgaskRtsarvalokasya putraste bharatarSabha // 8 yuvAM vijayinI cApi diSTayA pazyAmi sNyuge| tatastatsarvamAcakhyau kurUNAM vaizasaM mahat / diSTayA droNo jita: saMkhye hArdikyazca mhaablH|| parAndhijayatazcApi dhArtarASTrAnnimajjataH // 9 sainyArNavaM samuttIrNau diSTayA pazyAmi cAnaghau / duryodhana uvAca / samaraznAghinau vIrau samareSvapalAyinI / pazya mUrdhAvasiktAnAmAcArya kadanaM kRtam / mama prANasamau caiva diSTayA pazyAmi vAmaham // 31 kRtvA pramukhataH zUraM bhISmaM mama pitAmaham // 10 ityuktvA pANDavo rAjA yuyudhaanvRkodrau| taM nihatya pralubdho'yaM zikhaNDI puurnnmaansH| sasvaje puruSavyAghau harSAdvASpaM mumoca ha // 32 / pAzcAlaiH sahitaH sarvaiH senApramabhikarSati // 11 tataH pramuditaM sarvaM balamAsIdvizAM pte| . aparazcApi durdharSaH ziSyaste svysaacinaa| -1536 Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 125. 12 ] droNaparva [7. 126.8 akSauhiNIH sapta hatvA hato rAjA jydrthH|| 12 bhavAnupekSAM kurute suziSyatvAddhanaMjaye // 27 asmadvijayakAmAnAM suhRdAmupakAriNAm / ato vinihatAH sarve ye'smajayacikIrSavaH / gantAsmi kathamAnRNyaM gatAnAM yamasAdanam // 13 karNameva tu pazyAmi saMpratyasmajayaiSiNam // 28 ye madarthaM parIpsanti vasudhAM vasudhAdhipAH / yo hi mitramavijJAya yAthAtathyena mandadhIH / te hitvA vasudhaizvaryaM vasudhAmadhizerate // 14 mitrArthe yojayatyenaM tasya so'rtho'vsiidti||29 so'haM kApuruSaH kRtvA mitrANAM kSayamIdRzam / tAdRgrUpamidaM kAryaM kRtaM mama suhRddhavaiH / nAzvamedhasahasreNa pAtumAtmAnamutsahe // 15 mohAllubdhasya pApasya jihmAcAraistatastataH / / 30 mama lubdhasya pApasya tathA dharmApacAyinaH / hato jayadrathazcaiva saumadattizca vIryavAn / vyAyacchanto jigISantaH prAptA vaivasvatakSayam // abhISAhAH zUrasenAH zibayo'tha vsaatyH|| 31 kathaM patitavRttasya pRthivI suhRdAM druhaH / so'hamadya gamiSyAmi yatra te puruSarSabhAH / vivaraM nAzakaddAtuM mama pArthivasaMsadi / / 17 hatA madartha saMgrAme yudhyamAnAH kirITinA // 32 so'haM rudhirasiktAGgaM rAjJAM madhye pitAmaham / na hi me jIvitenArthastAnRte puruSarSabhAn / zayAnaM nAzakaM trAtuM bhISmamAyodhane hatam // 18 / AcAryaH pANDuputrANAmanujAnAtu no bhavAn // 33 taM mAmanAryapuruSa mitradruhamadhArmikam / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi kiM sa vakSyati durdharSaH sametya paralokajit // 19 paJcaviMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 125 // jalasaMdhaM maheSvAsaM pazya sAtyakinA hatam / madarthamudyataM zUraM prANAMstyaktvA mahAratham // 20 dhRtarASTra uvAca / kAmbojaM nihataM dRSTvA tathAlambusameva c| sindhurAje hate tAta samare svysaacinaa| . anyAnbahUMzca suhRdo jIvitArtho'dya ko mm||21 - tathaiva bhUrizravasi kimAsIdvo manastadA // 1 vyAyacchanto hatAH zUrA madarthe ye'parAGmukhAH / / / duryodhanena ca droNastathoktaH kurusaMsadi / yatamAnAH paraM zaktyA vijetumahitAnmama // 22 kimuktavAnparaM tasmAttanmamAcakSva saMjaya // 2 teSAM gatvAhamAnRNyamadya zaktyA paraMtapa / saMjaya uvAca / tarpayiSyAmi tAneva jalena yamunAmanu // 23 / niSTAnako mahAnAsItsainyAnAM tava bhArata / satyaM te pratijAnAmi sarvazastrabhRtAM vara / saindhavaM nihataM dRSTvA bhUrizravasameva ca // 3 iSTApUrtena ca zape vIryeNa ca sutairapi / / 24 matritaM tava putrasya te srvmvmenire| nihatya tAraNe sarvAnpAzcAlAnpANDavaiH saha / yena matreNa nihatAH zatazaH kSatriyarSabhAH // 4 zAnti labdhAsmi teSAM vA raNe gantA salokatAm // | droNastu tadvacaH zrutvA putrasya tava durmanAH / na hIdAnIM sahAyA me priipsntynupskRtaaH| muhUrtamiva tu dhyAtvA bhRzamArto'bhyabhASata / / 5 zreyo hi pANDUnmanyante na tathAsmAnmahAbhuja // 26 / duryodhana kimevaM mAM vAkzarairabhikRntasi / svayaM hi mRtyurvihitaH satyasaMdhena sNyuge| ajayyaM samare nityaM bruvANaM savyasAcinam // 6 ma. bhA. 193 - 1537 - 126 Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 126. 7] mahAbhArate [7. 126. 35 etenaivArjunaM jJAtumalaM kaurava sNyuge| yadvastatsarvarAjAnastejastigmamupAsate / gracchikhaNDyavadhIbhISmaM pAlyamAnaH kiriittinaa||7 sindhurAjaM paritrAtuM sa vo madhye kathaM hataH // 22 avadhyaM nihataM dRSTvA saMyuge devamAnuSaiH / mayyeva hi vizeSeNa tathA duryodhana tvayi / tadevAjJAsiSamahaM neyamastIti bhAratI // 8 AzaMsata paritrANamarjunAtsa mahIpatiH // 23. yaM puMsAM triSu lokeSu sarvazUramamaMsmahi / tatastasminparitrANamalabdhavati phalgunAt / tasminvinihate zUre kiM zeSaM paryupAsmahe // 9 na kiMcidanupazyAmi jIvitatrANamAtmanaH // 24 yAnsma tAnlahate tAtaH zakuniH kurusaMsadi / majjantamiva cAtmAnaM dhRSTadyamnasya kilbisse| akSAnna te'kSA nizitA bANAste shtrutaapnaaH||10 pazyAmyahatvA pAJcAlAnsaha tena zikhaNDinA // 25 ta ete nanti nastAta vizikhA jayacoditAH / tanmA kimabhitapyantaM vAkzarairabhikRntasi / yAMstadA khyApyamAnAMstvaM vidureNa na budhyse||11 azaktaH sindhurAjasya bhUtvA trANAya bhaart|| 26 tAstA vilapatazcApi vidurasya mahAtmanaH / / sauvaNaM satyasaMdhasya dhvajamakliSTakarmaNaH / dhIrasya vAco nAnauSIH kSemAya vadataH zivAH // 12 apazyanyudhi bhISmasya kathamAzaMsase jayam // 27 tadidaM vartate ghoramAgataM vaizasaM mahat / madhye mahArathAnAM ca yatrAhanyata saindhavaH / tasyAvamAnAdvAkyasya duryodhana kRte tava // 13 hato bhUrizravAzcaiva kiM zeSaM tatra manyase // 28 yacca naH prekSamANAnAM kRSNAmAnAyayaH sabhAm / kRpa eva ca durdharSo yadi jIvati pArthiva / anarhatI kule jAtAM sarvadharmAnucAriNIm // 14 yo nAgAtsindhurAjasya vartma taM pUjayAmyaham // 29 tasyAdharmasya gAndhAre phalaM prAptamidaM tvyaa| yaccApazyaM hataM bhISmaM pazyataste'nujasya vai / no cetpApaM pare loke tvama-thAstato'dhikam // duHzAsanasya kauravya kurvANaM karma duSkaram / yacca tAnpANDavAnte viSameNa vijitya ha / avadhyakalpaM saMgrAme devairapi savAsavaiH // 30 prAvAjayastadAraNye rauravAjinavAsasaH // 16 na te vasuMdharAstIti tadahaM cintaye nRp| . putrANAmiva caiteSAM dharmamAcaratAM sadA / imAni pANDavAnAM ca sRJjayAnAM ca bhArata / druhyetko nu naro loke madanyo brAhmaNabruvaH // 17 anIkAnyAdravante mAM sahitAnyadya mAriSa // 31 pANDavAnAmayaM kopastvayA zakuninA saha / nAhatvA sarvapAzcAlAnkavacasya vimokSaNam / AhRto dhRtarASTrasya saMmate kurusaMsadi // 18 kartAsmi samare karma dhArtarASTra hitaM tava // 32 duHzAsanena saMyuktaH karNena parivardhitaH / rAjanyAH sutaM me tvamazvatthAmAnamAhave / kSatturvAkyamanAdRtya tvayAbhyastaH punaH punaH // 19 na somakAH pramoktavyA jIvitaM parirakSatA // 33 yattatsarve parAbhUya paryavArayatArjunim / yacca pitrAnuziSTo'si tadvacaH paripAlaya / sindhurAjAnamAzritya sa vo madhye kathaM htH||20 AnRzaMsye dame satye Arjave ca sthiro bhava // 34 kathaM tvayi ca karNe ca kRpe zalye ca jiivti| dharmArthakAmakuzalo dharmArthAvapyapIDayan / azvatthAmni ca kauravya nidhanaM saindhavo'gamat // | dharmapradhAnaH kAryANi kuryAzceti punaH punaH // 35 -1538 - Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 126. 36] . droNaparva [7. 127. 23 cakSurmanobhyAM saMtoSyA viprAH sevyAzca zaktitaH / sindhurAjasya samare nAbhaviSyajanakSayaH // 9 na caiSAM vipriyaM kArya te hi vahnizikhopamAH // ... jayadratho jIvitArthI gacchamAno gRhAnprati / eSa tvahamanIkAni prvishaamyrisuudn| mayAnAryeNa saMruddho droNAtprApyAbhayaM raNe // 10 raNAya mahate rAjaMstvayA vAkzalyapIDitaH // 37 / adya me bhrAtaraH kSINAzcitrasenAdayo yudhi / tvaM ca duryodhana balaM yadi zaknoSi dhaary| . bhImasenaM samAsAdya pazyatAM no durAtmanAm // 11 rAtrAvapi hi yotsyante saMrabdhAH kurusRJjayAH // 38 karNa uvaac| evamuktvA tataH prAyAhroNaH pANDavasRJjayAn / AcArya mA vigarhasva zaktyA yudhyatyasau dvijH| muSNankSatriyatejAMsi nakSatrANAmivAMzumAn // 39 ajayyAnpANDavAnmanye droNenAstravidA mRdhe // 12 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tathA hyenamatikramya praviSTaH zvetavAhanaH / / SaDviMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 126 // daivadRSTo'nyathAbhAvo na manye vidyate kvacit // 13 127 tato no yudhyamAnAnAM paraM zaktyA suyodhana / saMjaya uvaac| saindhavo nihato rAjandaivamatra paraM smRtam // 14 tato duryodhano rAjA droNenaivaM pracoditaH / paraM. yatnaM kurvatAM ca tvayA sAdhaM raNAjire / amarSavazamApanno yuddhAyaiva mano dadhe // 1 hatvAsmAkaM pauruSaM hi daivaM pazcAtkaroti naH / abravIca tadA kaNaM putro duryodhanastava / satataM ceSTamAnAnAM nikRtyA vikrameNa ca // 15 pazya kRSNasahAyena pANDavena kirITinA / daivopasRSTaH puruSo yatkarma kurute kvacit / AcAryavihitaM vyUha bhinnaM devaiH sudurbhidam // 2 kRtaM kRtaM sma tattasya daivena vinihanyate // 16 tava vyAyacchamAnasya droNasya ca mahAtmanaH / yatkartavyaM manuSyeNa vyavasAyavatA satA / miSatAM yodhamukhyAnAM saindhavo vinipAtitaH // 3 tatkAryamavizaGkena siddhirdaive pratiSThitA // 17 pazya rAdheya rAjAnaH pRthivyAM pravarA yudhi / nikRtyA nikRtAH pArthA viSayogaizca bhArata / pArthenaikena nihatAH siMhenetarA mRgAH // 4 dagdhA jatugRhe cApi dyUtena ca parAjitAH // 18 mama vyAyacchamAnasya samare shtrusuudn| rAjanItiM vyapAzritya prahitAzcaiva kAnanam / alpAvazeSaM sainyaM me kRtaM zakrAtmajena ha // 5 yatnena ca kRtaM yatte daivena vinipAtitam // 19 kathaM hyanicchamAnasya droNasya yudhi phalgunaH / yudhyasva yatnamAsthAya mRtyuM kRtvA nivartanam / bhindyAtsudurbhidaM vyUhaM yatamAno'pi saMyuge // 6 yatatastava teSAM ca daivaM mArgeNa yAsyati // 20 . priyo hi phalguno nityamAcAryasya mahAtmanaH / na teSAM matipUrvaM hi sukRtaM dRzyate kacit / tato'sya dattavAndvAraM nayuddhenArimardana // 7 duSkRtaM tava vA vIra buddhyA hInaM kurUdvaha / / 21 abhayaM saindhavasyAjau dattvA droNaH paraMtapaH / daivaM pramANaM sarvasya sukRtasyetarasya vaa| prAdAkirITine dvAraM pazya nirguNatAM mama // 8 // ananyakarma daivaM hi jAgarti svapatAmapi // 22 / yadyadAsyamanujJAM vai pUrvameva gRhAnprati / bahUni tava sainyAni yodhAzca bahavastathA / - 1539 - Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 127. 23] mahAbhArate [7. 128. 24 na tathA pANDuputrANAmevaM yuddhamavartata // 23 zarairdaza dizo rAjasteSAM muktaiH sahasrazaH / tairalpairbahavo yUyaM kSayaM nItAH prahAriNaH / .. na bhrAjanta yathApUrva bhAskare'staM gate'pi ca // 10 zaGke devasya tatkarma pauruSaM yena nAzitam // 24 tathA prayudhyamAneSu pANDaveyeSu nirbhayaH / saMjaya uvAca / duryodhano mahArAja vyavagAhata tadbalam // 11 evaM saMbhASamANAnAM bahu tattajjanAdhipa / saindhavasya vadhenaiva bhRzaM duHkhasamanvitaH / pANDavAnAmanIkAni samadRzyanta saMyuge // 25 martavyamiti saMcintya prAvizattu dviSadlam // 12 tataH pravavRte yuddhaM vyatiSaktarathadvipam / nAdayanrathaghoSeNa kampayanniva medinIm / tAvakAnAM paraiH sAdhaM rAjandurmatrite tava // 26 abhyavartata putraste pANDavAnAmanIkinIm // 13 . iti zrImahAbhArate droNaparvaNi sa saMnipAtastumulastasya teSAM ca bhArata / saptaviMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 127 // abhavatsarvasainyAnAmabhAvakaraNo mahAn // 1.4. madhyaMdinagataM sUrya pratapantaM gabhastibhiH / saMjaya uvAca / tathA tava sutaM madhye pratapantaM zarormibhiH // 15 tadudIrNagajAzvaughaM balaM tava janAdhipa / na zekurbhArataM yuddhe pANDavAH samavekSitum / pANDusenAmabhidrutya yodhayAmAsa sarvataH / / 1 palAyane kRtotsAhA nirutsAhA dviSajaye // 16 pAJcAlAH kuravazcaiva yodhayantaH parasparam / payadhAvanta pAJcAlA vadhyamAnA mhaatmnaa| yamarASTrAya mahate paralokAya dIkSitAH // 2 rukmapuGkhaiH prasannAtraistava putreNa dhanvinA / zUrAH zUraiH samAgamya zaratomarazaktibhiH / adyamAnAH zaraistUrNaM nyapatanpANDusainikAH // 17 vivyadhuH samare tUrNaM ninyuzcaiva yamakSayam // 3 na tAdRzaM raNe karma kRtavantastu tAvakAH / rathinAM rathibhiH sArdhaM rudhirasrAvi dAruNam / yAdRzaM kRtavAnarAjA putrastava vizAM pate // 18 prAvartata mahAddhaM nighnatAmitaretaram // 4 putreNa tava sA senA pANDavI mathitA raNe / vAraNAzca mahArAja samAsAdya parasparam / nalinI dviradeneva samantAtphullapaGkajA // 19 viSANairdArayAmAsuH saMkruddhAzca madotkaTAH // 5 kSINatoyAnilArkAbhyAM hatatviDiva padminI / hayArohAnhayArohAH prAsazaktiparazvadhaiH / / babhUva pANDavI senA tava putrasya tejasA // 20 bibhidustumule yuddhe prArthayanto mahadyazaH // 6 pANDusenAM hatAM dRSTvA tava putreNa bhArata / pattayazca mahAbAho zatazaH zastrapANayaH / bhImasenapurogAstu pAJcAlAH samupAdravan // 21 anyonyamArdayanarAjannityayattAH parAkrame // 7 sa bhImasenaM dazabhirmAdrIputrau tribhistribhiH / gotrANAM nAmadheyAnAM kulAnAM caiva mAriSa / .. virATadrupadau SabhiH zatena ca zikhaNDinam // 22 zravaNAddhi vijAnImaH pAJcAlAnkurubhiH saha // 8 dhRSTadyumnaM ca saptatyA dharmaputraM ca saptabhiH / anyonyaM samare yodhAH zarazaktiparazvadhaiH / kekayAMzcaiva cedIMzca bahubhirnizitaiH zaraiH // 23 preSayanparalokAya vicaranto hyabhItavat // 9 / sAtvataM pazcabhirviddhA draupadeyAMnibhitribhiH / - 1540 -. . Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 128. 24] droNaparva [7. 129. 16 ghaTotkacaM ca samare viddhA siMha ivAnadat // 24 kathaM droNaM maheSvAsaM pANDavAH paryavArayan // 2 zatazazcAparAnyodhAnsadvipAzvarathAraNe / ke'rakSandakSiNaM cakramAcAryasya mahAtmanaH / zarairavacakartApraiH kruddho'ntaka iva prajAH // 25 ke cottaramarakSanta nighnataH zAtravAnraNe // 3 tasya tAnnighnataH zatrUnrukmapRSThaM mahaddhanuH / nRtyansa rathamArgeSu sarvazastrabhRtAM vrH|| bhallAbhyAM pANDavo jyeSThastridhA ciccheda mAriSa // 26 dhUmaketuriva kruddhaH kathaM mRtyumupeyivAn // 4 vivyAdha cainaM dazabhiH samyagastaiH zitaiH zaraiH / saMjaya uvAca / marmANi bhittvA te sarve saMbhagnAH kSitimAvizan // sAyAhne saindhavaM hatvA rAjJA pArthaH sametya ca / tataH pramuditA yodhAH parivaryudhiSThiram / . sAtyakizca maheSvAso droNamevAbhyadhAvatAm // 5 vRtrahatyai yathA devAH parivatruH puraMdaram // 28 tathA yudhiSThirastUrNaM bhImasenazca pANDavaH / tato yudhiSThiro rAjA tava putrasya mAriSa / pRthakcamUbhyAM saMsaktau droNamevAbhyadhAvatAm // 6 zaraM paramadurvAraM preSayAmAsa sNyuge| tathaiva nakulo dhImAnsahadevazca durjayaH / sa tena bhRzasaMviddho niSasAda rathottame // 29 dhRSTadyumnaH zatAnIko virATazca sakekayaH / tataH pAzcAlasainyAnAM bhRzamAsIdravo mahAn / matsyAH zAlveyasenAzca droNameva yayuyudhi // 7 hato rAjeti rAjendra muditAnAM samantataH // 30 drupadazca tathA rAjA pAJcAlairabhirakSitaH / bANazabdaravazcograH zuzruve tatra mAriSa / dhRSTadyumnapitA rAjandroNamevAbhyavartata // 8 atha droNo drutaM tatra pratyadRzyata saMyuge // 31 draupadeyA maheSvAsA rAkSasazca ghaTotkacaH / hRSTo duryodhanazcApi dRDhamAdAya kArmukam / sasenAste'bhyavartanta droNameva mahAdyutim // 9 tiSTha tiSTheti rAjAnaM bruvanpANDavamabhyayAt // 32 prabhadrakAzca pAJcAlAH SaTsahasrAH prahAriNaH / pratyudyayustaM tvaritAH pAJcAlA rAjagRddhinaH / droNamevAbhyavartanta puraskRtya zikhaNDinam // 10 tAndroNaH pratijagrAha parIpsankurusattamam / tathetare naravyAghrAH pANDavAnAM mahArathAH / caNDavAtoddhatAnmeghAnnighnanrazmimuco yathA // 33 sahitAH saMnyavartanta droNameva dvijarSabham // 11 tato rAjanmahAnAsItsaMgrAmo bhUrivardhanaH / teSu zUreSu yuddhAya gateSu bharatarSabha / tAvakAnAM pareSAM ca sametAnAM yuyutsayA // 34 babhUva rajanI ghorA bhIrUNAM bhayavardhinI // 12 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi yodhAnAmazivA raudrA rAjannantakagAminI / . aSTAviMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 128 // kuJjarAzvamanuSyANAM prANAntakaraNI tadA // 13 129 tasyAM rajanyAM ghorAyAM nadantyaH sarvataH zivAH / -dhRtarASTra uvAca / nyavedayanbhayaM ghoraM sajvAlakavalairmukhaiH // 14 yattadA prAvizatpANDUnAcAryaH kupito vshii| ulUkAzcApyadRzyanta zaMsanto vipulaM bhayam / uktvA duryodhanaM samyaGmama zAstrAtigaM sutam / / 1 / vizeSataH kauravANAM dhvajinyAmatidAruNam // 15 pravizya vicarantaM ca raNe zUramavasthitam / tataH sainyeSu rAjendra zabdaH samabhavanmahAn / - 1541 - Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 129. 16] mahAbhArate [7. 130.8 bherIzabdena mahatA mRdaGgAnAM svanena ca // 16 / zaradhArAstrapavanAM bhRzaM zItoSNasaMkulAm // 31 gajAnAM garjitaizcApi turaMgANAM ca heSitaiH / ghorAM vismApanImunAM jIvitacchidamaplavAm / / khurazabdanipAtaizca tumulaH sarvato'bhavat // 17 tAM prAvizannatibhayAM senAM yuddhacikIrSavaH // 32 tataH samabhavadyuddhaM saMdhyAyAmatidAruNam / tasminrAtrimukhe ghore mahAzabdaninAdite / droNasya ca mahArAja sRJjayAnAM ca sarvazaH // 18 / bhIrUNAM trAsajanane zUrANAM harSavardhane // 33 tamasA cAvRte loke na prAjJAyata kiNcn| rAtriyuddhe tadA ghore vartamAne sudaarunne| . sainyena rajasA caiva samantAdutthitena ha // 19 droNamabhyadravankruddhAH sahitAH pANDusRJjayAH // 34 narasyAzvasya nAgasya samasajjata zoNitam / ye ye pramukhato rAjanyavartanta mahAtmanaH / nApazyAma rajo bhaumaM kazmalenAbhisaMvRtAH // 20 tAnsarvAnvimukhAMzcakre kAMzcinninye yamakSayam // 35 rAtrau vaMzavanasyeva dahyamAnasya parvate / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi ghorazcaTacaTAzabdaH zastrANAM patatAmabhUt // 21 ekonatriMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 129 // naiva sve na pare rAjanprAjJAyanta tamovRte / 130 unmattamiva tatsarvaM babhUva rajanImukhe / / 22 dhRtarASTra uvAca / . bhauma rajo'tha rAjendra zoNitena prazAmitam / / tasminpraviSTe durdharSe sRnyjyaanmitaujsi| zAtakaumbhaizca kavacairbhUSaNaizca tamo'bhyagAt // 23 amRSyamANe saMrabdhe kA vo'bhUdvai matistadA // 1 tataH sA bhAratI senA mnnihemvibhuussitaa| duryodhanaM tathA putramuktvA zAstrAtigaM mama / dyaurivAsItsanakSatrA rajanyAM bharatarSabha // 24 yatprAvizadameyAtmA kiM pArthaH pratyapadyata // 2 gomAyubaDasaMghuSTA zaktidhvajasamAkulA / nihate saindhave vIre bhUrizravasi caiva hi| dAruNAbhirutA ghorA kSveDitotkruSTanAditA / / 25 yadabhyagAnmahAtejAH paanycaalaanpraajitH|| 3 tato'bhavanmahAzabdastumulo lomaharSaNaH / kimamanyata durdharSaH praviSTe zatrutApane / samAvRNvandizaH sarvA mahendrAzaninisvanaH // 26 duryodhanazca kiM kRtyaM prAptakAlamamanyata // 4 sA nizIthe mahArAja senAdRzyata bhaartii| ke ca taM varadaM vIramanvayurdvijasattamam / aGgadaiH kuNDalairniSkaiH zastraizcaivAvabhAsitA // 27 ke cAsya pRSThato'gacchanvIrAH zUrasya yudhyataH / tatra nAgA rathAzcaiva jAmbUnadavibhUSitAH / ke purastAdayudhyanta nighnataH zAtravAnraNe // 5 nizAyAM pratyadRzyanta meghA iva svidyutH|| 28 manye'haM pANDavAnsarvAnbhAradvAjazarArditAn / RSTizaktigadAbANamusalapAsapaTTizAH / zizire kampamAnA vai kRzA gAva ivAbhibho // 6 saMpatanto vyadRzyanta bhrAjamAnA ivAgnayaH // 29 / | pravizya sa maheSvAsaH pAJcAlAnarimardanaH / duryodhanapurovAtAM rathanAgabalAhakAm / kathaM nu puruSavyAghraH paJcatvamupajagmivAn // 7 vAditraghoSastanitAM cApavidyuddha jaivRtAm // 30 __ sarveSu sainyeSu ca saMgateSu droNapANDavaparjanyAM khaDgazaktigadAzanim / rAtrau sameteSu mhaarthessu|. -1542 - Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 130. 8] droNaparva [7. 130. 35 saMloDyamAneSu pRthagvidheSu te bhImasenaM nArAcairjaghnurAzIviSopamaiH // 22 ke vastadAnIM matimanta Asan / 8 tataH zatrurathaM tyaktvA bhImo dhruvarathaM gtH| hatAMzcaiva viSaktAMzca parAbhUtAMzca shNssi| dhruvaM cAsyantamanizaM muSTinA samapothayat / rathino virathAMzcaiva kRtAnyuddheSu mAmakAn // 9 sa tathA pANDuputreNa balinA nihato'patat // 23 kathameSAM tadA tatra pArthAnAmapalAyinAm / / taM nihatya mahArAja bhImaseno mahAbalaH / prakAzamabhavadrAtrau kathaM kuruSu saMjaya // 10 jayarAtarathaM prApya muhuH siMha ivAnadat // 24 saMjaya uvaac| jayarAtamathAkSipya nadansavyena paanninaa| rAtriyuddhe tadA rAjanvartamAne sudaarunne| talena nAzayAmAsa karNasyaivAgrataH sthitam // 25 droNamabhyadravarAtrau pANDavAH sahasainikAH // 11 karNastu pANDave zaktiM kAJcanIM samavAsRjat / tato droNaH kekayAMzca dhRSTadyumnasya cAtmajAn / tatastAmeva jagrAha prahasanpANDunandanaH // 26 preSayanmRtyulokAya sarvAniSubhirAzugaiH // 12 karNAyaiva ca durdharSazcikSepAjI vRkodrH| tasya pramukhato rAjanye'vartanta mhaarthaaH| tAmantarikSe ciccheda zakunistailapAyinA // 27 tAnsarvAnpreSayAmAsa paralokAya bhArata // 13 tatastava sutA rAjanbhImasya rathamAvrajan / pramanantaM tadA vIraM bhAradvAjaM mahAratham / mahatA zaravarSeNa chAdayanto vRkodaram / / 28 . abhyavartata saMkruddhaH zibI rAjanpratApavAn // 14 durmadasya tato bhImaH prahasanniva sNyuge| tamApatantaM saMprekSya pANDavAnAM mahAratham / sArathiM ca hayAMzcaiva zarairninye yamakSayam / vivyAdha dshbhinonnH sarvapArazavaiH shraiH|| 15 / durmadastu tato yAnaM duSkarNasyAvapupluve // 29 taM zibiH prativivyAdha triMzatA nizitaiH zaraiH / tAvekarathamArUDhau bhrAtarau prtaapnau| sArathiM cAsya bhallena smayamAno nyapAtayat // 16 saMgrAmaziraso madhye bhImaM dvAvabhyadhAvatAm / tasya droNo hayAnhatvA sArathiM ca mahAtmanaH / yathAmbupatimitrau hi tArakaM daityasattamam / / 30 athAsya sazirastrANaM ziraH kAyAdapAharat / / 17 tatastu durmadazcaiva duSkarNazca tvaatmjau| kaliGgAnAM ca sainyena kaliGgasya suto rnne| rathamekaM samAruhya bhImaM bANairavidhyatAm // 31 pUrva pitRvadhAtkruddho bhImasenamupAdravat / / 18 tataH karNasya miSato drauNerduryodhanasya ca / sa bhImaM paJcabhirviddhavA punarvivyAdha saptabhiH / kRpasya somadattasya bAhIkasya ca pANDavaH // 32 vizokaM tribhirAjaghne dhvajamekena patriNA // 19 durmadasya ca vIrasya duSkarNasya ca taM ratham / kaliGgAnAM tu taM zUraM kruddhaM kuMddho vRkodaraH / pAdaprahAreNa dharAM prAvezayadariMdamaH // 33 rathAdrathamabhidrutya muSTinAbhijaghAna ha // 20 tataH sutau te balinau zUrau dusskrnndurmdau| tasya muSTihatasyAjau pANDavena bliiysaa| muSTinAhatya saMkruddho mamarda caraNena ca // 34 sarvANyasthIni sahasA prApatanvai pRthakpRthak // 21 / tato hAhAkRte sainye dRSTvA bhImaM nRpAbruvan / taM karNo bhrAtarazcAsya nAmRSyanta mhaarthaaH| | rudro'yaM bhImarUpeNa dhArtarASTreSu gRdhyati // 35 -1543 - Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 130. 36] mahAbhArate [7. 131. 18 evamuktvA palAyanta sarve bhArata paarthivaaH| kathaM prAyopaviSTAya pArthena chinnabAhave / visaMjJAvAhayanvAhAnna ca dvau saha dhAvataH / / 36 nRzaMsaM patanIyaM ca tAdRzaM kRtavAnasi // 5 tato bale bhRzalulite nizAmukhe zape sAtvata putrAbhyAmiSTena sukRtena ca / supUjito nRpvRssbhvRkodrH| anatItAmimAM rAtriM yadi tvAM vIramAninam // 6 mahAbalaH kamalavibuddhalocano arakSyamANaM pArthena jiSNunA sasutAnujam / yudhiSThiraM nRpatimapUjayadbalI // 37 na hanyAM niraye ghore pateyaM vRSNipAMsana // 7 tato yamau drupadavirATakekayA evamuktvA susaMkruddhaH somadatto mahAbalaH / yudhiSThirazcApi parAM mudaM yyuH| dadhmau zaGkha ca tAreNa siMhanAdaM nanAda ca // 8 vRkodaraM bhRzamabhipUjayaMzca te tataH kamalapatrAkSaH siMhadaMSTro mahAbalaH / ___ yathAndhake pratinihate haraM surAH // 38 sAtvato bhRzasaMkruddhaH somadattamathAbravIt // 9 tataH sutAstava varuNAtmajopamA hato bhUrizravA vIrastava putro mahArathaH / ruSAnvitAH saha guruNA mhaatmnaa| zalazcaiva tathA rAjanbhrAtRvyasanakarzitaH // 10 vRkodaraM sarathapadAtikuJjarA tvAM cApyadya vadhiSyAmi saputrapazubAndhavam / yuyutsavo bhRzamabhiparyavArayan // 39 tiSThedAnIM raNe yattaH kauravo'si vizeSataH // 11 tato'bhavattimiraghanairivAvRtaM yasmindAnaM damaH zaucamahiMsA hrIdhRtiH kssmaa| mahAbhaye bhayadamatIva dAruNam / anapAyIni sarvANi nityaM rAjJi yudhiSThire // 12 nizAmukhe baDavRkagRdhramodanaM mRdaGgaketostasya tvaM tejasA nihataH puraa| mahAtmanAM nRpavarayuddhamadbhutam / / 40 sakarNasaubalaH saMkhye vinAzaM samupeSyasi // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi zape'haM kRSNacaraNairiSThApUrtena caiva h| triMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 130 // yadi tvAM sasutaM pApaM na hanyAM yudhi rossitH| / 131 apayAsyasi cettyaktvA tato mukto bhaviSyasi // saMjaya uvAca / evamAbhASya cAnyonyaM krodhsNrktlocnau| prAyopaviSTe tu hate putre sAtyakinA ttH|| pravRttau zarasaMpAtaM kartuM puruSasattamau // 15 somadatto bhRzaM kruddhaH sAtyakiM vAkyamabravIt // 1 tato gajasahasreNa rathAnAmayutena c| kSatradharmaH purA dRSTo yastu devairmhaatmbhiH| - duryodhanaH somadattaM parivArya vyavasthitaH / / 16 taM tvaM sAtvata saMtyajya dasyudharme kathaM rataH // 2 zakunizca susaMkruddhaH sarvazastrabhRtAM varaH / parAGmukhAya dInAya nyastazastrAya yAcate / putrapautraiH parivRto bhrAtRbhizcendravikramaiH / kSatradharmarataH prAjJaH kathaM nu praharedraNe // 3 syAlastava mahAbAhurvajrasaMhanano yuvA / / 17 dvAveva kila vRSNInAM tatra khyAtI mahArathau / sAgraM zatasahasraM tu hayAnAM tasya dhImataH / pradyumnazca mahAbAhustvaM caiva yudhi sAtvata / / 4 / / somadattaM mahepyAsaM samantAtparyarakSata // 18 - 1544 Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 131. 19] droNaparva [7. 131. 47 rakSyamANazca balibhizchAdayAmAsa sAtyakim / saMdhyAkAlAdhikabalaiH pramuktA nakSasaiH kSitau // 33 taM chAdyamAnaM vizikhaidRSTvA saMnataparvabhiH / AyasAni ca cakrANi bhuzuNDyaH prAsatomarAH / dhRSTadyumno'bhyayAtkruddhaH pragRhya mahatIM camUm // 19 patantyaviralAH zUlAH zataghnyaH paTTizAstathA // 34 caNDavAtAbhisRSTAnAmudadhInAmiva svanaH / tadugramatiraudraM ca dRSTvA yuddhaM nraadhipaaH| AsIdrAjanbalaughAnAmanyonyamabhinighnatAm / 20 tanayAstava karNazca vyathitAH prAdravandizaH // 35 vivyAdha somadattastu sAtvataM navabhiH shraiH| tatraiko'strabalazlAghI drauNirmAnI na vivythe| sAtyakirdazabhizcainamavadhItkurupuMgavam // 21 . vyadhamaJca zarairmAyAM ghaTotkacavinirmitAm / / 36 so'tividdho balavatA samare dRddhdhnvnaa| nihatAyAM tu mAyAyAmamarSI sa ghttotkcH| rathopasthaM samAsAdya mumoha gatacetanaH // 22 visasarja zarAndhorAMste'zvatthAmAnamAvizan // 37 taM vimUDhaM samAlakSya saarthistvryaanvitH| bhujagA iva vegena valmIkaM krodhamUrchitAH / apovAha raNAdvIraM somadattaM mahAratham // 23 te zarA rudhirAbhyaktA bhittvA zAradvatIsutam / taM visaMjJaM samAlokya yuyudhAnazarAditam / vivizudharaNIM zIghrA rukmapuGkhAH shilaashitaaH||38 drauNirabhyadravatkruddhaH sAtvataM raNamUrdhani / 24 azvatthAmA tu saMkruddho laghuhastaH pratApavAn / tamApatantaM saMprekSya zaineyasya rathaM prati / ghaTotkacamabhikruddhaM bibheda dazabhiH zaraiH // 39 bhaimaseniH susaMkruddhaH pratyamitramavArayat / / 25 ghaTotkaco'tividdhastu droNaputreNa marmasu / kArNAyasamayaM ghoramRkSacarmAvRtaM mahat / cakraM zatasahasrAramagRhNAdvayathito bhRzam // 40 yuktaM gajanibhai herna hayairnApi vA gajaiH // 26 kSurAntaM bAlasUryAbhaM maNivanavibhUSitam / vikSiptamaSTacakreNa vivRtAkSeNa kuujtaa| azvatthAmnastu cikSepa bhaimasenirjighAMsayA // 41 dhvajenocchritatuNDena gRdhrarAjena rAjatA // 27 vegena mahatA gacchadvikSiptaM drauNinA shraiH| lohitArdrapatAkaM tamantramAlAvibhUSitam / abhAgyasyeva saMkalpastanmoghaM nyapatadbhuvi // 42 aSTacakrasamAyuktamAsthAya vipulaM ratham // 28 ghaTotkacastatastUrNaM dRSTvA cakraM nipAtitam / zUlamudgaradhAriNyA shailpaadphstyaa| drauNi prAcchAdayadvANaiH svarbhAnuriva bhAskaram // 43 rakSasAM ghorarUpANAmakSauhiNyA samAvRtaH / / 29 ghaTotkacasutaH zrImAnbhinnAJjanacayopamaH / tamudyatamahAcApaM nizAmya vyathitA nRpaaH| rurodha drauNimAyAntaM prabhaJjanamivAdrirAT // 44 yugAntakAlasamaye daNDahastamivAntakam // 30 pautreNa bhImasenasya zaraiH so'JjanaparvaNA / bhayArditA pracukSobha putrasya tava vaahinii| babhau meghena dhArAbhigirirmerurivAditaH // 45 vAyunA kSobhitAvartA gaGgevordhvataraGgiNI // 31 azvatthAmA tvasaMbhrAnto rudropendrendrvikrmH| ghaTotkacaprayuktena siMhanAdena bhISitAH / dhvajamekena bANena cicchedaanyjnprvnnH|| 46 prasuvurgajA mUtraM vivyathuzca narA bhRzam // 32 dvAbhyAM tu rathayantAraM tribhizvAsya triveNukam / tato'zmavRSTiratyarthamAsIttatra smnttH| dhanurekena ciccheda caturbhizcaturo hayAn // 47 ma. bhA. 194 - 1545 - Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 131. 48 ] mahAbhArate [7. 131.76 virathasyodyataM hstaaddhembindubhiraacitm| tiSTha tiSTha na me jIvandroNaputra gamiSyasi / vizikhena sutIkSNena khaDgamasya dvidhAkarot // 48 / yuddhazraddhAmahaM te'dya vineSyAmi raNAjire // 62 . gadA hemAGgadA rAjastUrNaM haiddimbsuununaa| ityuktvA roSatAmrAkSo rAkSasaH sumahAbalaH / bhrAmyokSiptA zaraiH sApi drauNinAbhyAhatApatat // drauNimabhyadravatkruddho gajendramiva kesarI // 63 tato'ntarikSamutpatya kAlamegha ivonnadan / rthaakssmaatrairissubhirbhyvrssjhuuttotkcH| vavarSAJjanaparvA sa drumavarSa nabhastalAt // 50 rathinAmRSabhaM drauNiM dhArAbhiriva toyadaH // 64 tato mAyAdharaM drauNirghaTotkacasutaM divi / zaravRSTiM zaraiauNiraprAptAM tAM vyazAtayat / mArgaNairabhivivyAdha ghanaM sUrya ivaaNshubhiH|| 51 tato'ntarikSe bANAnAM saMgrAmo'nya ivAbhavat // 65 so'vatIrya punastasthau rathe hemapariSkRte / athAstrasaMgharSakRtairvisphuliGgaiH smaabbhau| mahIdhara ivAtyuccaH zrImAnaJjanaparvataH // 52 vibhAvarImukhe vyoma khadyotairiva citritam // 66 tamayasmayavarmANaM draunnirbhiimaatmjaatmjm|| nizAmya nihatAM mAyAM drauNinA rnnmaaninaa| jaghAnAJjanaparvANaM mahezvara ivAndhakam // 53 ghaTotkacastato mAyAM sasarjAntarhitaH punH|| 67 atha dRSTvA hataM putramazvatthAnA mahAbalam / so'bhavagiriratyuccaH shikhraistrusNkttaiH| . drauNeH sakAzamabhyetya roSAtpracalitAGgadaH // 54 zUlapAsAsimusalajalaprasravaNo mahAn // 68 prAha vAkyamasaMbhrAnto vIraM zAradvatIsutam / tamaJjanacayaprakhyaM drauNidRSTvA mahIdharam / dahantaM pANDavAnIkaM vanamagnimivoddhatam / / 55 prapatadbhizca bahubhiH zastrasaMdhairna cukSubhe // 69 tiSTha tiSTha na me jIvandroNaputra gmissysi| tataH smayanniva draunnirvjrmnmudiiryt| tvAmadya nihaniSyAmi krauzcamagnisuto yathA // 56 sa tenAstreNa zailendraH kSiptaH kSipramanazyata // 70 . ashvtthaamovaac| / tataH sa toyado bhUtvA nIlaH sendrAyudho divi / gaccha vatsa sahAnyastvaM yudhysvaamrvikrm| azmavRSTibhiratyugro drauNimAcchAdayadraNe // 71 na hi putreNa haiDimbe pitA nyAyyaM prbaadhitum|| atha saMdhAya vAyavyamastramastravidAM vrH| kAmaM khaLu na me roSo haiDimbe vidyate tvayi / vyadhamadroNatanayo nIlameghaM samutthitam / / 72 kiM tu roSAnvito janturhanyAdAtmAnamapyuta // 58 sa mArgaNagaNaiauNirdizaH pracchAdya sarvataH / saMjaya uvAca / zataM rathasahasrANAM jaghAna dvipadAM varaH // 73 zrutvaitatkrodhatAmrAkSaH putrshoksmnvitH| sa dRSTvA punarAyAntaM rathenAyatakAmukam / azvatthAmAnamAyasto bhaimasenirabhASata / 59 ghaTotkacamasaMbhrAntaM rAkSasairbahubhirvRtam // 74 kimahaM kAtaro drauNe pRthagjana ivAhave / siNhshaarduulsdRshairmttdvirdvikrmaiH| bhImAtkhalvahamutpannaH kurUNAM vipule kule / / 60 / gajasthaizca rathasthaizca vAjipRSThagatairapi // 75 pANDavAnAmahaM putraH smressvnivrtinaam| vivRtAsyazirogrIvaihai DimbAnucaraiH saha / rakSasAmadhirAjo'haM dazagrIvasamo bale // 61 / paulastyairyAtudhAnaizca tAmasaizcogravikramaiH // 76 - 1546 - Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 131. 77] 'droNaparva [7. 131. 104 nAnAzastradharairvIrai nAkavacabhUSaNaiH / tato ghaTotkaco bANairdazabhirgautamIsutam / mahAbalairbhImaravaiH saMrambhodvRttalocanaiH // 77 jaghAnorasi saMkruddho viSAgnipratimaiIlaiH // 91 upasthitaistato yuddhe rAkSasaiyuddhadurmadaiH / sa tairabhyAhato gADhaM zarairbhImasuteritaiH / viSaNNamabhisaMprekSya putraM te drauNirabravIt // 78 cacAla rathamadhyastho vAtodbhUta iva drumaH // 92 tiSTha duryodhanAdya tvaM na kAryaH sNbhrmstvyaa| bhUyazvAJjalikenAsya mArgaNena mahAprabham / sahai bhirdhAtRbhirvI raiH pArthivaizvendravikramaiH // 79 drauNihastasthitaM cApaM cicchedAzu ghaTotkacaH // 93 nihaniSyAmyamitrAMste na tavAsti parAjayaH / / tato'nyadrauNirAdAya dhanurbhArasahaM mahat / satyaM te pratijAnAmi paryAzvAsaya vAhinIm // 80 vavarSa vizikhAMstIkSNAnvAridhArA ivAmbudaH // 94 duryodhana uvaac| tataH zAradvatIputraH preSayAmAsa bhArata / na tvetadadbhutaM manye yatte mahadidaM mnH| suvarNapuGkhAzatrughnAnkhacarAnkhacarAnprati // 95 asmAsu ca parA bhaktistava gautaminandana // 81 tadbANairarditaM yUthaM rakSasAM pInavakSasAm / saMjaya uvaac|| siMhairiva babhau mattaM gajAnAmAkulaM kulam // 96 azvatthAmAnamuktvaivaM tataH saubalamabravIt / vidhamya rAkSasAnbANaiH saashvsuutrthaanvibhuH| : vRtaH zatasahasreNa rathAnAM raNazobhinAm // 82 dadAha bhagavAnvahnirbhUtAnIva yugakSaye // 97 SaSTyA gajasahasraizca prayAhi tvaM dhanaMjayam / sa dagdhvAkSauhiNI bANainairRtAnruruce bhRzam / karNazca vRSasenazca kRpo nIlastathaiva ca // 83 pureva tripuraM dagdhvA divi devo mahezvaraH // 98 udIcyAH kRtavarmA ca purumitraH shrutaarpnnH| yugAnte sarvabhUtAni dagdhveva vasurulbaNaH / duHzAsano nikumbhazca kuNDabhedI urukramaH // 84 rarAja jayatAM zreSTho droNaputrastavAhitAn // 99 puraMjayo dRDharathaH patAkI hemapaGkajaH / teSu rAjasahasreSu pANDaveyeSu bhaart| zalyAruNIndrasenAzca saMjayo vijayo jayaH // 85 nainaM nirIkSituM kazcicchaknoti drauNimAhave / kamalAkSaH puruH krAthI jayavarmA sudarzanaH / Rte ghaTotkacAdvIrAdrAkSasendrAnmahAbalAt // 100 ete tvAmanuyAsyanti pattInAmayutAni SaT // 86 sa punarbharatazreSTha krodhAdraktAntalocanaH / . jahi bhImaM yamau cobhI dharmarAjaM ca mAtula / talaM talena saMhatya saMdazya dazanacchadam / asurAniva devendro jayAzA me tvayi sthitA // 87 svasUtamabravItkruddho droNaputrAya mAM vaha // 101 dAritAndrauNinA bANezrRMza vikSatavigrahAn / sa yayau ghorarUpeNa tena jaitrapatAkinA / jahi mAtula kaunteyAnasurAniva pAvakiH // 88 / dvairathaM droNaputreNa punarapyarisUdanaH // 102 evamukto yayau zIghraM putreNa tava saubalaH / sa cikSepa tataH kruddho droNaputrAya rAkSasaH / piprISuste sutAnrAjandidhakSuzcaiva pANDavAn // 89 / aSTacakrAM mahAraudrAmazanIM rudranirmitAm // 103 atha pravavRte yuddhaM draunniraaksssyormuce| . tAmavaplutya jagrAha drauNiya'sya rathe dhanuH / vibhAvayA sutumulaM zakraprahAdayoriva // 90 cikSepa cainAM tasyaiva syandanAtso'vapupluve // 104 - 1547 - Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 131. 105 ] mahAbhArate [7. 131. 133 sAzvasUtadhvajaM vAhaM bhasma kRtvA mahAprabhA / kaGkagRdhramahAgrAhAM naikAyudhajhaSAkulAm / viveza vasudhAM bhittvA saashnirbhRshdaarunnaa|| 105 rathakSiptamahAvAM patAkAruciradrumAm // 120 drauNestatkarma dRSTvA tu sarvabhUtAnyapUjayan / zaramInAM mahAraudrAM prAsazaktyugraDuNDubhAm / yadavaplutya jagrAha ghorAM zaMkaranirmitAm // 106 majjAmAMsamahApAM kabandhAvarjitoDupAm // 121 dhRSTadyumnarathaM gatvA bhaimasenistato nRp| kezazaivalakalmASAM bhIrUNAM kazmalAvahAm / mumoca nizitAnbANAnpunauNemahorasi // 107 nAgendrahayayodhAnAM zarIravyayasaMbhavAm // 122 dhRSTadyumno'pyasaMbhrAnto mumocAzIviSopamAna / zoNitaughamahAvegAM drauNiH prAvartayannadIm / suvarNapuGkhAnvizikhAndroNaputrasya vakSasi // 108 yodhArtaravanirghoSAM kSatajormisamAkulAm // 123 tato mumoca nArAcAndrauNistAbhyAM sahasrazaH / prAyAdatimahAghoraM yamakSayamahodadhim / tAvapyagnizikhAprakhyairjannatustasya mArgaNAn // 109 nihatya rAkSasAnbANaiauNihai DimbamArdayat // 124 atitIvramabhUyuddhaM tayoH puruSasiMhayoH / punarapyatisaMkruddhaH savRkodarapArSatAn / yodhAnAM prItijananaM drauNezca bharatarSabha // 110 sa nArAcagaNaiH pArthAndrauNirviddhA mahAbalaH // 125 tato rathasahasreNa dviradAnAM zataitribhiH / jaghAna surathaM nAma drupadasya sutaM vibhuH / SabhirvA jisahasraizca bhImastaM dezamAvrajat // 111 punaH zrutaMjayaM nAma surathasyAnujaM raNe // 126 tato bhImAtmajaM rakSo dhRSTadyumnaM ca sAnugam / balAnIkaM jayAnIkaM jayAzvaM cAbhijannivAn / : ayodhayata dharmAtmA drauNirakliSTakarmakRt // 112 zrutAhvayaM ca rAjendra drauNirninye yamakSayam // 127 tatrAdbhutatamaM drauNirdarzayAmAsa vikramam / tribhizcAnyaiH zaraistIkSNaiH supukai rukmamAlinam / azakyaM kartumanyena sarvabhUteSu bhArata // 113 za@jayaM ca balinaM zakalokaM ninAya ha // 128 nimeSAntaramAtreNa sAzvasUtarathadvipAm / jaghAna sa pRSadhaM ca candradevaM ca mAninam / akSauhiNI rAkSasAnAM zitairbANairazAtayat // 114 kuntibhojasutAMzcAjau dazabhirdaza jagnivAn // 129 miSato bhImasenasya haiDimbeH pArSatasya ca / azvatthAmA susaMkruddhaH saMdhAyogramajihmagam / yamayodharmaputrasya vijayasyAcyutasya ca // 115 mumocAkarNapUrNena dhanuSA zaramuttamam / pragADhamaJjogatibhirnArAcairabhitADitAH / yamadaNDopamaM ghoramuddizyAzu ghaTotkacam // 130 nipeturdviradA bhUmau dvizRGgA iva parvatAH // 116 sa bhittvA hRdayaM tasya rAkSasasya mahAzaraH / nikRttairhastihastaizca vicaladbhiritastataH / viveza vasudhAM zIghraM sapuGkhaH pRthivIpate // 131 rarAja vasudhA kIrNA visarpadbhirivoragaiH // 117 taM hataM patitaM jJAtvA dhRSTadyumno mahArathaH / kSiptaiH kAJcanadaNDaizca nRpacchatraiH kSitirbabhau / drauNeH sakAzAdrAjendra apaninye sthAntaram // 132 dyaurivoditacandrArkA grahAkIrNA yugakSaye // 118 tathA parAGmukharathaM sainyaM yaudhiSThiraM nRpa / pravRddhadhvajamaNDUkAM bherIvistIrNakacchapAm / parAjitya raNe vIro droNaputro nanAda ha / chatrahaMsAvalIjuSTAM phenacAmaramAlinIm // 119 / pUjitaH sarvabhUtaizca tava putraizca bhArata // 133 - 1548 - Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 131. 134] droNaparva [7. 132.28 atha zarazatabhinnakRttadehai yugapatpetaturatha ghorau parighamArgaNau / hatapatitaiH kSaNadAcaraiH samantAt / / zarIre somadattasya sa papAta mahArathaH // 10 nidhanamupagatairmahI kRtAbhU vyAmohite tu tanaye bAhrIkaH samupAdravat / girizikharairiva durgamAtiraudrA // 134 visRjazaravarSANi kAlavarSIva toyadaH // 11 taM siddhagandharvapizAcasaMghA bhImo'tha sAtvatasyArthe bAhrIkaM navabhiH zaraiH / nAgAH suparNAH pitaro vyaaNsi| pIDayanvai mahAtmAnaM vivyAdha raNamUrdhani // 12 rakSogaNA bhUtagaNAzca drauNi prAtipIyastu saMkruddhaH zakti bhImasya vakSasi / mapUjayannapsarasaH surAzca // 135 / nicakhAna mahAbAhuH puraMdara ivAzanim // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi sa tayAbhihato bhImazcakampe ca mumoha ca / ____ekatriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 131 // prApya cetazca balavAngadAmasmai sasarja ha // 14 132 sA pANDavena prahitA bAhIkasya ziro'harat / saMjaya uvaac| sa papAta hataH pRthvyAM vajrAhata ivAdrirAT / / 15 drupadasyAtmajAndRSTvA kuntibhojsutaaNstthaa| . tasminvinihate vIre bAhIke purussrssbhe| droNaputreNa nihatAnrAkSasAMzca sahasrazaH // 1 putrAste'bhyardayanbhImaM daza dAzaratheH samAH // 16 yudhiSThiro bhImaseno dhRSTadyumnazca pArSataH / nArAcairdazabhirbhImastAnnihatya tavAtmajAn / yuyudhAnazca saMyattA yuddhAyaiva mano dadhuH // 2 karNasya dayitaM putraM vRSasenamavAkirat // 17 somadattaH punaH kruddho dRSTvA saatykimaahve| tato vRSaratho nAma 'bhrAtA karNasya vizrutaH / mahatA zaravarSeNa chAdayAmAsa sarvataH // 3 / jaghAna bhImaM nArAcaistamapyabhyavadhIdbalI // 18 tataH samabhavadyuddhamatIva bhayavardhanam / tataH sapta rathAnvIraH syAlAnAM tava bhArata / svadIyAnAM pareSAM ca ghoraM vijayakAGkSiNAm // 4 nihatya bhImo nArAcaiH zatacandramapothayat // 19 dazabhiH sAtvatasyArthe bhImo vivyAdha kauravam / amarSayanto nihataM zatacandraM mahAratham / somadatto'pi taM vIraM zatena pratyavidhyata // 5 zakunetiro vIrA gajAkSaH zarabho vibhuH / sAtvatastvabhisaMkruddhaH putrAdhibhirabhiplutam / abhidrutya zaraistIkSNairbhImasenamatADayan // 20 vRddhamRddhaM guNaiH sarvairyayAtimiva nAhuSam // 6 sa tudyamAno nArAcairvRSTivegairivarSabhaH / vivyAdha dazabhistIkSNaiH zarairvajranipAtibhiH / jaghAna paJcabhirbANaiH pazcaivAtibalo rathAn / zaktyA cainamathAhatya punarvivyAdha saptabhiH // 7. tAndRSTvA nihtaanviiraanvicelurnRpsttmaaH|| 21 tatastu sAtyakerarthe bhImaseno navaM dRDham / tato yudhiSThiraH kruddhastavAnIkamazAtayat / mumoca parighaM ghoraM somadattasya mUrdhani // 8 / miSataH kumbhayonezca putrANAM ca tavAnagha // 22 sAtyakizcAgnisaMkAzaM mumoca zaramuttamam / ambaSThAnmAlavAJzUrAMsnigartAnsazibInapi / somadattorasi kruddhaH supatraM nizitaM yudhi // 9 prAhiNonmRtyulokAya gaNAnyuddhe yudhiSThiraH / / 23 - 1549 - Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 132. 24 ] mahAbhArate [7. 183.6 abhISAhAzUrasenAnbAhrIkAnsavasAtikAn / tataH pramucya kaunteyaM droNo drupadavAhinIm / nikRtya pRthivIM rAjA cakre zoNitakardamAm // 24 vyadhamadroSatAmrAkSo vAyavyAstreNa bhArata // 37 yaudheyAraTTarAjanyamadrakANAM gaNAnyudhi / te hanyamAnA droNena pAJcAlAH prAdravanbhayAt / prAhiNonmRtyulokAya zUrAnbANairyudhiSThiraH // 25 pazyato bhImasenasya pArthasya ca mahAtmanaH // 38 hatAharata gRhNIta vidhyata vyavakRntata / tataH kirITI bhImazca sahasA saMnyavartatAm / ityAsIttumulaH zabdo yudhiSThirarathaM prati // 26 mahadbhayAM rathavaMzAbhyAM parigRhya balaM tava // 39 sainyAni drAvayantaM taM droNo dRSTvA yudhiSThiram / bIbhatsudakSiNaM pArzvamuttaraM tu vRkodaraH / coditastava putreNa sAyakairabhyavAkirat // 27 bhAradvAjaM zaraughAbhyAM mahadbhyAmabhyavarSatAm // 40 droNastu paramakruddho vAyavyAstreNa pArthivam / tau tadA sRJjayAzcaiva pAJcAlAzca mhaujsH| vivyAdha so'sya taddivyamastramastreNa jannivAn // 28 avagacchanmahArAja matsyAzca saha sAtvataiH / / 41 tasminvinihate cAsne bhAradvAjo yudhiSThire / tataH sA bhAratI senA vadhyamAnA kirITinA / vAruNaM yAmyamAgneyaM tvASTra sAvitrameva ca / droNena vAryamANAste svayaM tava sutena ca / cikSepa paramakruddho jighAMsuH pANDunandanam / / 29 / nAzakyanta mahArAja yodhA vArayituM tadA // 42 kSiptAni kSipyamANAni tAni cAstrANi dhrmjH| iti zrImahAbhArate droNaparvaNi jaghAnAstrairmahAbAhuH kumbhayoneravitrasan // 30 dvAtriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 132 // satyAM cikIrSamANastu pratijJAM kumbhasaMbhavaH / prAduzcakre'stramaindraM vai prAjApatyaM ca bhArata / ____ saMjaya uvaac| jighAMsurdharmatanayaM tava putrahite rataH // 31 udIyamANaM tadRSTvA pANDavAnAM mahadbalam / patiH kurUNAM gajasiMhagAmI aviSahyaM ca manvAnaH karNaM duryodhano'bravIt // 1 vizAlavakSAH pRthulohitAkSaH / ayaM sa kAlaH saMprApto mitrANAM mitravatsala / prAduzcakArAstramahInatejA trAyasva samare karNa sarvAnyodhAnmahAbala // 2 mAhendramanyatsa jaghAna te'stre // 32 pAJcAlairmatsyakaikeyaiH pANDavaizca mahArathaiH / vihanyamAneSvastreSu droNaH krodhasamanvitaH / vRtAnsamantAtsaMkruddhainiHzvasadbhirivoragaiH // 3 yudhiSThiravadhaprepsurbrAhmamastramudairayat // 33 ete nadanti saMhRSTAH pANDavA jitakAzinaH / tato nAjJAsiSaM kiMcidboreNa tamasAvRte / zakropamAzca bahavaH pAJcAlAnAM rathavrajAH // 4 sarvabhUtAni ca paraM trAsaM jagmurmahIpate // 34 karNa uvAca / brahmAstramudyataM dRSTvA kuntIputro yudhisstthirH|| paritrAtumiha prApto yadi pArthaM puraMdaraH / brahmAstreNaiva rAjendra tadatraM pratyavArayat // 35 tamapyAzu parAjitya tato hantAsmi pANDavam // 5 tataH sainikamukhyAste prazazaMsurnararSabhau / satyaM te pratijAnAmi samAzvasihi bhArata / droNapArTI maheSvAsau sarvayuddhavizAradau // 36 / hantAsmi pANDutanayAnpAJcAlAMzca samAgatAn // 6 - 1550 - Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 133.7] droNaparva [7. 133. 34 jayaM te pratijAnAmi vAsavasyeva pAvakiH / / purA pArthaM hi te dRSTvA durlabhaM garjitaM bhavet // 21 priyaM tava mayA kAryamiti jIvAmi pArthiva // 7 tvamanAsAdya tAnbANAnphalgunasya vigarjasi / sarveSAmeva pArthAnAM phalguno balavattaraH / pArthasAyakaviddhasya durlabhaM garjitaM bhavet / / 22 tasyAmoghAM vimokSyAmi zaktiM shkrvinirmitaam||8 bAhubhiH kSatriyAH zUrA vAgbhiH zUrA dvijAtayaH / tasminhate maheSvAse bhrAtarastasya mAnada / dhanuSA phalgunaH zUraH karNaH zUro manorathaiH / / 23 tava vazyA bhaviSyanti vanaM yAsyanti vA punaH // 9 evaM paruSitastena tadA zAradvatena sH| mayi jIvati kauravya viSAdaM mA kRthAH kvacit / karNaH praharatAM zreSThaH kRpaM vAkyamathAbravIt // 24 ahaM jeSyAmi samare sahitAnsarvapANDavAn // 10 zUrA garjanti satataM prAvRSIva blaahkaaH| pAJcAlAnkekayAMzcaiva vRSNIMzcApi samAgatAn / phalaM cAzu prayacchanti bIjamuptamRtAviva // 25 : bANaughaiH zakalIkRtya tava dAsyAmi medinIm // 11 doSamatra na pazyAmi zUrANAM raNamUrdhani / saMjaya uvAca / tattadvikatthamAnAnAM bhAraM codvahatAM mRdhe // 26 evaM bruvANaM karNaM tu kRpaH zAradvato'bravIt / / yaM bhAraM puruSo voDhuM manasA hi vyavasyati / smayanniva mahAbAhuH sUtaputramidaM vacaH // 12 daivamasya dhruvaM tatra sAhAyyAyopapadyate // 27 / zobhanaM zobhanaM karNa sanAthaH kurupuMgavaH / vyavasAyadvitIyo'haM manasA bhAramudvahan / tvayA nAthena rAdheya vacasA yadi sidhyati // 13 garjAmi yadyahaM vipra tava kiM tatra nazyati // 28 bahuzaH katthase karNa kauravyasya samIpataH / vRthA zUrA na garjanti sajalA iva toydaaH| , na tu te vikramaH kazcidRzyate balameva vA // 14 sAmarthyamAtmano jJAtvA tato garjanti paNDitAH // samAgamaH pANDusutaidRSTaste bahuzo yudhi / so'hamadya raNe yattaH sahitau kRssnnpaannddvau| sarvatra nirjitazcAsi pANDavaiH sUtanandana // 15 utsahe tarasA jetuM tato garjAmi gautama // 30 dviyamANe tadA karNa gandharvaidhRtarASTraje / pazya tvaM garjitasyAsya phalaM me vipra saanugH| . tadAyudhyanta sainyAni tvamekastu palAyathAH // 16 hatvA pANDusutAnAjI sahakRSNAnsasAtvatAn / virATanagare cApi sametAH sarvakauravAH / duryodhanAya dAsyAmi pRthivIM hatakaNTakAm // 31 pArthena nirjitA yuddhe tvaM ca karNa shaanujH||17 - kRpa uvAca / ekasyApyasamarthastvaM phalgunasya raNAjire / manorathapralApo me na grAhyastava suutj| kathamutsahase jetuM sakRSNAnsarvapANDavAn // 18 yadA kSipasi vai kRSNau dharmarAjaM ca pANDavam // abruvankarNa yudhyasva bahu katthasi suutj|| dhruvastatra jayaH karNa yatra yuddhavizAradau / anuktvA vikramedyastu tadvai satpuruSavratam // 19 / devagandharvayakSANAM manuSyoragarakSasAm / garjitvA sUtaputra tvaM zAradAbhramivAjalam / daMzitAnAmapi raNe ajeyau kRSNapANDavau // 33 niSphalo dRzyase karNa tacca rAjA na budhyate // 220 / brahmaNyaH satyavAgdAnto gurudaivatapUjakaH / tAvadgarjasi rAdheya yAvatpArthaM na pazyasi / nityaM dharmaratazcaiva kRtAstrazca vizeSataH / -1551 - Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 133. 34] mahAbhArate [7. 133.60 dhRtimAMzca kRtajJazca dharmaputro yudhiSThiraH // 34 / mamApyamoghA datteyaM zaktiH zakreNa vai dvija / bhrAtarazcAsya balinaH sarvAstreSu kRtazramAH / etayA nihaniSyAmi savyasAcinamAhave // 47 guruvRttiratAH prAjJA dharmanityA yazasvinaH // 35 hate tu pANDave kRSNo bhrAtarazcAsya sodarAH / saMbandhinazvendravIryAH svanuraktAH prahAriNaH / anarjunA na zakSyanti mahIM bhoktuM kathaMcana // 48 dhRSTadyumnaH zikhaNDI ca dauMkhirjanamejayaH // 36 teSu naSTeSu sarveSu pRthivIyaM sasAgarA / candraseno bhadrasenaH kIrtidharmA dhruvo dharaH / ayatnAtkauraveyasya vaze sthAsyati gautama / / 49 vasucandro dAmacandraH siMhacandraH suvedhanaH // 37 sunItairiha sarvArthAH sidhyante nAtra sNshyH| . drupadasya tathA putrA drupadazca mahAstravit / etamarthamahaM jJAtvA tato garjAmi gautama // 50 yeSAmarthAya saMyatto matsyarAjaH sahAnugaH / / 38 tvaM tu vRddhazca viprazca azaktazcApi sNyuge| zatAnIkaH sudazanaH zrutAnIkaH zrutadhvajaH / kRtasnehazca pArtheSu mohAnmAmavamanyase / / 5.1. balAnIko jayAnIko jayAzvo rathavAhanaH // 39 yadyevaM vakSyase bhUyo mAmapriyamiha dvija / candrodayaH kAmaratho virATabhrAtaraH zubhAH / tataste khaDgamudyamya jihvAM. chetsyAmi durmate // 52 yamau ca draupadeyAzca rAkSasazca ghaTotkacaH / yaccApi pANDavAnvipra stotumicchasi sNyuge| yeSAmarthAya yudhyante na teSAM vidyate kSayaH // 40 bhISayansarvasainyAni kauraveyANi durmate / kAmaM khalu jagatsarvaM sadevAsuramAnavam / atrApi zRNu me vAkyaM yathAvaddato dvija // 53 sayakSarAkSasagaNaM sabhUtabhujagadvipam / duryodhanazca droNazca zakunirdurmukho jayaH / niHzeSamastravIryeNa kuryAtAM bhImaphalgunau // 41 duHzAsano vRSaseno madrarAjastvameva ca / yudhiSThirazca pRthivIM nirdahedoracakSuSA / somadattazca bhUrizca tathA drauNiviviMzatiH // 54. aprameyabalaH zauriryeSAmarthe ca daMzitaH / tiSTheyudaMzitA yatra sarve yuddhvishaardaaH| kathaM tAnsaMyuge karNa jetumutsahase parAn // 42 jayedetAraNe ko nu zakratulyabalo'pyariH // 55 mahAnapanayastveSa tava nityaM hi sUtaja / zUrAzca hi kRtAstrAzca balinaH svargalipsavaH / yastvamutsahase yoddhaM samare zauriNA saha // 43 dharmajJA yuddhakuzalA hanyuryuddhe surAnapi // 56 saMjaya uvAca / ete sthAsyanti saMgrAme pANDavAnAM vadhArthinaH / evamuktastu rAdheyaH prahasanbharatarSabha / jayamAkAGkSamANA hi kauraveyasya daMzitAH // 57 abravIca tadA karNo guruM zAradvataM kRpam // 44 daivAyattamahaM manye jayaM subalinAmapi / satyamuktaM tvayA brahmanpANDavAnprati ydvcH| yatra bhISmo mahAbAhuH zete zarazatAcitaH // 58 ete cAnye ca bahavo guNAH pANDusuteSu vai // 45 vikarNazcitrasenazca bAhrIko'tha jayadrathaH / ajayyAzca raNe pArthA devairapi savAsavaiH / bhUrizravA jayazcaiva jalasaMdhaH sudakSiNaH // 59 / sadaityayakSagandharvapizAcoragarAkSasaiH / / zailazca rathinAM zreSTho bhagadattazca vIryavAn / tathApi pArthAoSyAmi zaktyA vAsavadattayA // 46 - ete cAnye ca rAjAno devairapi sudurjayAH // 60 - 1552 - Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 133. 61] droNaparva [7. 134. 20 nihatAH samare zUrAH paannddvairblvttraaH| tvayi karNe kRpe droNe madrarAje'tha sauble| kimanyadaivasaMyogAnmanyase puruSAdhama // 61 mahatkArya samAyattaM prasIda dvijasattama // 7 yAMzca tAnstauSi satataM duryodhanaripUndvija / ete hyabhimukhAH sarve rAdheyena yuyutsavaH / teSAmapi hatAH zUrAH zatazo'tha sahasrazaH // 62 AyAnti pANDavA brahmannAhvayantaH samantataH // 8 kSIyante sarvasainyAni kurUNAM pANDavaiH saha / saMjaya uvaac| prabhAvaM nAtra pazyAmi pANDavAnAM kathaMcana // 63 karNo'pi rathinAM zreSThazcApamudyamya vIryavAn / yAMstAnbalavato nityaM manyase tvaM dvijAdhama / kauravAtryaiH parivRtaH zakro devagaNairiva / yatiSye'haM yathAzakti yoddhaM taiH saha sNyuge| paryatiSThata tejasvI svabAhubalamAzritaH // 9 duryodhanahitArthAya jayo daive pratiSThitaH // 64 tataH pravavRte yuddhaM karNasya saha pANDavaiH / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi saMrabdhasya mahArAja siMhanAdavinAditam / / 10 ___ trystriNshddhikshttmo'dhyaayH|| 133 // tataste pANDavA rAjanpAJcAlAzca yshsvinH| - 134 dRSTvA kaNaM mahAbAhumuccaiH zabdamathAnadan // 11 saMjaya uvaac| ayaM karNaH kutaH karNastiSTha karNa mahAraNe / tathA paruSitaM dRSTvA sUtaputreNa mAtulam / yudhyasva sahito'smAbhirdurAtmanpuruSAdhama // 12 khaDgamudyamya vegena drauNirabhyapatadrutam // 1 anye tu dRSTvA rAdheyaM krodharaktekSaNAbruvan / __ azvatthAmovAca / hanyatAmayamusiktaH sUtaputro'lpacetanaH // 13 karNa pazya sudurbuddhe tiSThedAnI narAdhama / sarvaiH pArthivazArdUlai nenArtho'sti jIvatA / eSa te'dya ziraH kAyAduddharAmi sudurmate // 2 atyantavairI pArthAnAM satataM pApapUruSaH // 14 saMjaya uvAca / eSa mUlaM hyanarthAnAM duryodhanamate sthitaH / tamutpatantaM vegena rAjA duryodhanaH svayam / hatainamiti jalpantaH kSatriyAH samupAdravan // 15 nyavArayanmahArAja kRpazca dvipadAM varaH // 3 mahatA zaravarSeNa chAdayanto mahArathAH / karNa uvaac| vadhArtha sUtaputrasya pANDaveyena coditAH // 16 zUro'yaM samarazlAghI durmatizca dvijAdhamaH / tAMstu sarvAMstathA dRSTvA dhAvamAnAnmahArathAn / AsAdayatu madvIyaM muzcamaM kurusattama // 4 na vivyathe sUtaputro na ca trAsamagacchata // 17 azvatthAmovAca / dRSTvA nagarakalpaM tamudbhUtaM sainyasAgaram / tavaitatkSamyate'smAbhiH sUtAtmaja sudurmate / piprISustava putrANAM saMgrAmeSvaparAjitaH // 18 darpamutsiktametatte phalguno nAzayiSyati // 5 / sAyakaughena balavAnkSiprakArI mahAbalaH / - duryodhana uvAca / vArayAmAsa tatsainyaM samantAdbharatarSabha // 19 azvatthAmanprasIdasva kSantumarhasi mAnada / tatastu zaravarSeNa pArthivAstamavArayan / kopaH khalu na kartavyaH sUtaputre kathaMcana // 6 dhaSi te vidhunvAnAH zatazo'tha sahasrazaH / ma. bhA. 195 - 1553 - Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 134. 20 ] mahAbhArate [7. 134. 48 ayodhayanta rAdheyaM zakraM daityagaNA iva // 20 | pratyudyayau tadA karNo yathA zakraH pratApavAn // 3 // zaravarSaM tu tatkarNaH pArthivaiH samudIritam / dhRtarASTra uvAca / zaravarSeNa mahatA samantAdvayakiratprabho // 21 saMrabdhaM phalgunaM dRSTvA kAlAntakayamopamam / tayuddhamabhavatteSAM kRtapratikRtaiSiNAm / karNo vaikartanaH sUta pratyapadyatkimuttaram // 35 yathA devAsure yuddhe zakrasya saha dAnavaiH // 22 sa hyaspardhata pArthena nityameva mahArathaH / tatrAdbhutamapazyAma sUtaputrasya lAghavam / AzaMsate ca bIbhatsuM yuddhe jetuM sudAruNe // 36 yadenaM samare yattA nApnuvanta pare yudhi // 23 sa tu taM sahasA prAptaM nityamatyantavairiNam / nivArya ca zaraughAMstAnpArthivAnAM mahArathaH / karNo vaikartanaH sUta kimuttaramapadyata / / 37 . yugeSvIpAsu chatreSu dhvajeSu ca hayeSu ca / saMjaya uvAca / AtmanAmAGkitAnbANAnrAdheyaH prAhiNocchitAn // AyAntaM pANDavaM dRSTvA gajaH pratigajaM yathA / tataste vyAkulIbhUtA rAjAnaH karNapIDitAH / asaMbhrAntataraH karNaH pratyudIyAddhanaMjayam // 38 babhramustatra tatraiva gAvaH zItArditA iva / / 25 tamApatantaM vegena vaikartanamajihmagaiH / hayAnAM vadhyamAnAnAM gajAnAM rathinAM tthaa| vArayAmAsa tejasvI pANDavaH zatrutApanaH // 39 tatra tatrAbhyavekSAmaH saMghAnkarNena pAtitAn // 26 taM karNaH zarajAlena chAdayAmAsa maariss| zirobhiH patitai rAjanbAhubhizca samantataH / vivyAdha ca susaMkruddhaH zaraistribhirajihmagaiH // 40 AstIrNA vasudhA sarvA zUrANAmanivartinAm // 27 tasya tallAghavaM pArtho nAmRSyata mahAbalaH / hataizca hanyamAnaizca niSTanadbhizca sarvazaH / tasmai bANAzilAdhautAnprasannAgrAnajihmagAn // 41 babhUvAyodhanaM raudraM vaivasvatapuropamam // 28 prAhiNotsUtaputrAya triMzataM zatrutApanaH / tato duryodhano rAjA dRSTvA karNasya vikramam / vivyAdha cainaM saMrabdho bANenaikena vIryavAn // 42 azvatthAmAnamAsAdya tadA vAkyamuvAca ha // 29 savye bhujA balavAnnArAcena hasanniva / yudhyate'sau raNe karNo daMzitaH sarvapArthivaiH / tasya viddhasya vegena karAccApaM papAta ha // 43 pazyaitAM dravatIM senAM karNasAyakapIDitAm / punarAdAya taccApaM nimeSArdhAnmahAbalaH / kArtikeyena vidhvastAmAsurI pRtanAmiva // 30 chAdayAmAsa bANoghaiH phalgunaM kRtahastavat // 44 dRSTvaitAM nirjitAM senAM raNe karNena dhiimtaa| zaravRSTiM tu tAM muktAM sUtaputreNa bhArata / abhiyAtyeSa bIbhatsuH sUtaputrajighAMsayA // 31 vyadhamaccharavarSeNa smayanniva dhanaMjayaH // 45 tadyathA pazyamAnAnAM sUtaputraM mahAratham / tau parasparamAsAdya zaravarSeNa pArthiva / na hanyAtpANDavaH saMkhye tathA nItirvidhIyatAm // chAdayetAM maheSvAsau kRtapratikRtaiSiNau // 46 tato drauNiH kRpaH zalyo hArdikyazca mahArathaH / tadadbhutamabhUdyuddhaM krnnpaannddvyormdhe| pratyudyayustadA pArthaM sUtaputraparIpsayA // 33 .. kruddhayorvAzitAhetorvanyayorgajayoriva // 47 AyAntaM dRzya kaunteyaM vRtraM devacamUmiva / tataH pArtho maheSvAso dRSTvA karpasya vikramam / - 1554 - Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 134. 48] droNaparva [7. 134. 77 muSTideze dhanustasya ciccheda tvarayAnvitaH // 48 yAvannaH pazyamAnAnAM prANAnpArthena saMgataH / azvAMzca caturo bhallairanayadyamasAdanam / na jahyAtpuruSavyAghrastAvadvAraya kauravam // 63 : sArathezca ziraH kAyAdaharacchatrutApanaH // 49 / yAvatphalgunabANAnAM gocaraM nAdhigacchati / / athainaM chinnadhanvAnaM hatAzvaM hatasArathim / kauravaH pArthivo vIrastAvadvAraya taM drutam // 64 . vivyAdha sAyakaiH pArthazcaturbhiH paannddunndnH||50 yAvatpArthazaraiornirmuktoragasaMnibhaiH / hatAzvAttu rathAtUrNamavaplutya nararSabhaH / na bhasmIkriyate rAjA tAvadyuddhAnnivAryatAm // 65 Aruroha rathaM tUrNaM kRpasya zarapIDitaH // 51 . ayuktamiva pazyAmi tiSThatsvasmAsu mAnada / rAdheyaM nirjitaM dRSTvA tAvakA bharatarSabha / svayaM yuddhAya yadrAjA pArthaM yAtyasahAyavAn // 66 dhanaMjayazarairnunnAH prAdravanta dizo daza // 52 durlabhaM jIvitaM manye kauravyasya kiriittinaa| dravatastAnsamAlokya rAjA duryodhano nRpa / yudhyamAnasya pArthena zArdUleneva hastinaH // 67 nivartayAmAsa tadA vAkyaM cedamuvAca ha // 53 mAtulenaivamuktastu drauNiH zastrabhRtAM varaH / alaM drutena vaH zUrAstiSThadhvaM kSatriyarSabhAH / duryodhanamidaM vAkyaM tvaritaM samabhASata // 68 eSa pArthavadhAyAhaM svayaM gacchAmi saMyuge / mayi jIvati gAndhAre na yuddhaM gantumarhasi / ' ahaM pArthAnhaniSyAmi sapAJcAlAnsasomakAn // mAmanAdRtya kauravya tava nityaM hitaiSiNam // 69 adya me yudhyamAnasya saha gANDIvadhanvanA / na hi te saMbhramaH kAryaH pArthasya vijayaM prati / drakSyanti vikramaM pArthAH kAlasyeva yugakSaye // 55 ahamAvArayiSyAmi pArthaM tiSTha suyodhana // 70 adya madvANajAlAni vimuktAni shsrshH| duryodhana uvAca / drakSyanti samare yodhAH zalabhAnAmivAyatIH // 56 AcAryaH pANDuputrAnvai putravatparirakSati / adya bANamayaM varSa sRjato mama dhanvinaH / tvamapyupekSAM kuruSe teSu nityaM dvijottama // 71 jImUtasyeva dharmAnte drakSyanti yudhi sainikaaH||57 mama vA mandabhAgyatvAnmandaste vikramo yudhi / jeSyAmyadya raNe pArthaM sAyakairnataparvabhiH / dharmarAjapriyArthaM vA draupadyA vA na vidma tat // 72 tiSThadhvaM samare zUrA bhayaM tyajata phalgunAt // 58 dhigastu mama lubdhasya yatkRte sarvabAndhavAH / na hi madvIryamAsAdya phalgunaH prasahiSyati / / sukhArhAH paramaM duHkhaM prApnuvantyaparAjitAH // 73 yathA velAM samAsAdya sAgaro makarAlayaH // 59 ko hi zastrabhRtAM mukhyo mahezvarasamo yudhi / ityuktvA prayayau rAjA sainyena mahatA vRtaH / zatrUnna kSapayecchakto yo na syAdgautamIsutaH // 74 phalgunaM prati durdharSaH krodhasaMraktalocanaH // 60 azvatthAmanprasIdava nAzayaitAnmamAhitAn / taM prayAntaM mahAbAhuM dRSTvA shaardvtstdaa|| tavAstragocare zaktAH sthAtuM devApi nAnagha // 75 azvatthAmAnamAsAdya vAkyametaduvAca ha // 61 pAJcAlAnsomakAMzcaiva jahi droNe sahAnugAn / eSa rAjA mahAbAhuramarSI krodhamUrchitaH / vayaM zeSAnhaniSyAmastvayaiva parirakSitAH // 76 pataMgavRttimAsthAya phalgunaM yoddhumicchati // 62 / ete hi somakA vipra pAJcAlAzca yazasvinaH / - 1555 - Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 134. 77] mahAbhArate [7. 135. 22 mama sanyeSu saMrabdhA vicaranti davAgnivat // 77 ahaM tu yatnamAsthAya tvadarthe tyaktajIvitaH / tAnvAraya mahAbAho kekayAMzca narottama / eSa gacchAmi saMgrAmaM tvatkRte kurunandana // 9 : purA kurvanti niHzeSaM rakSyamANAH kirITinA // 78 yotsye'haM zatrubhiH sArdhaM jeSyAmi ca varAnvarAn / Adau vA yadi vA pazcAttavedaM karma maariss| pAzcAlaiH saha yotsyAmi somakaiH kekyaistthaa| tvamutpanno mahAbAho pAJcAlAnAM vadhaM prati // 79 pANDaveyaizca saMgrAme tvatpriyArthamariMdama // 10 kariSyasi jagatsarvamapAJcAlaM kilaacyut|| adya madvANanirdagdhAH pAJcAlAH somkaastthaa| evaM siddhAbruvanvAco bhaviSyati ca tattathA // 80 . siMhenevAditA gAvo vidraviSyanti sarvataH // 11 na te'stragocare zaktAH sthAtuM devAH svaasvaaH| adya dharmasuto rAjA dRSTvA mama parAkramam / kimu pArthAH sapAJcAlAH satyametadvaco mama // 81 azvatthAmamayaM lokaM maMsyate saha somakaiH // 12 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi AgamiSyati nirvedaM dharmaputro yudhisstthirH| .. ctustriNshtydhikshttmo'dhyaayH|| 134 // dRSTvA vinihatAnsaMkhye pAJcAlAnsomakaiH saha // 13 135 ye mAM yuddhe'bhiyotsyanti tAnhaniSyAmi bhArata / saMjaya uvAca / na hi te vIra mucyeranmadvAhvantaramAgatAH // 14 duryodhanenaivamukto drauNirAhavadurmadaH / evamuktvA mahAbAhuH putraM duryodhanaM tava / pratyuvAca mahAbAho yathA vadasi kaurava // 1 abhyavartata yuddhAya drAvayansarvadhanvinaH / priyA hi pANDavA nityaM mama cApi pituzca me / cikIrSustava putrANAM priyaM prANabhRtAM varaH // 15 tathaivAvAM priyau teSAM na tu yuddhe kuruudvh| tato'bravItsakaikeyAnpAJcAlAngautamIsutaH / zaktitastAta yudhyAmastyaktvA prANAnabhItavat // 2 praharadhvamitaH sarve mama gAtre mahArathAH / ahaM karNazca zalyazca kRpo hArdikya eva c|| sthirIbhUtAzca yudhyadhvaM darzayanto'stralAghavam // 16 nimeSAtpANDavIM senAM kSapayema nRpottama // 3 / evamuktAstu te sarve zastravRSTimapAtayan / te cApi kauravIM senAM nimeSArdhAtkurUdvaha / drauNiM prati mahArAja jalaM jaladharA iva // 17 kSapayeyurmahAbAho na syAma yadi saMyuge // 4 tAnnihatya zarAndrauNirdaza vIrAnapothayat / yudhyatAM pANDavAzaktyA teSAM cAsmAnyuyutsatAm / / pramukhe pANDuputrANAM dhRSTadyumnasya cAbhibho / / 18 tejastu teja AsAdya prazamaM yAti bhArata // 5 te hanyamAnAH samare pAJcAlAH sRJjayAstathA / azakyA tarasA jetuM pANDavAnAmanIkinI / parityajya raNe drauNiM vyadravanta dizo daza // 19 jIvatsu pANDuputreSu taddhi satyaM bravImi te // 6 tAndRSTvA dravataH zUrAnpAJcAlAnsahasomakAn / AtmArthaM yudhyamAnAste samarthAH pANDunandanAH / dhRSTadyumno mahArAja drauNimabhyadravAdhi // 20 kimarthaM tava sainyAni na haniSyanti bhArata // 7 / tataH kAJcanacitrANAM sajalAmbudanAdinAm / tvaM hi lubdhatamo rAjannikRtijJazca kaurv| . vRtaH zatena zUrANAM sthAnAmanivartinAm // 21 sarvAtizaGkI mAnI ca tato'smAnatizaGkase // 8 / putraH pAzcAlarAjasya dhRSTadyumno mahArathaH / - 1556 Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 135. 22 ] droNaparva [7. 135. 49 drauNimityabravIdvAkyaM dRSTvA yodhAnnipAtitAn // 22 chAdayAmAsa ca zarainiHzvasanpannago yathA // 35 AcAryaputra durbuddhe kimanyairnihataistava / sa chAdyamAnaH samare drauNinA rAjasattama / samAgaccha mayA sAdhaM yadi zUro'si sNyuge| sarvapAzcAlasenAbhiH saMvRto rathasattamaH // 36 ahaM tvA nihaniSyAmi tiSThedAnIM mamAgrataH // 23 nAkampata mahAbAhuH svadhairya samupAzritaH / tatastamAcAryasutaM dhRSTadyumnaH pratApavAn / sAyakAMzcaiva vividhAnazvatthAgni mumoca ha // 37 marmamidbhiH zaraistIkSNairjaghAna bharatarSabha / / 24 / tau punaH saMnyavartetAM prANAtapare raNe / te tu patIkRtA drauNiM zarA vivizurAzugAH / . nivArayantau bANaudhaiH prsprmmrssinnau| rukmapuGkhAH prasannAgrAH sarvakAyAvadAraNAH / utsRjantau maheSvAsau zaravRSTIH samantataH // 38. madhvarthina ivoddAmA bhramarAH puSpitaM drumam // 25 drauNipArSatayoyuddhaM ghorarUpaM bhayAnakam / so'tividdho bhRzaM kruddhaH padAkrAnta ivoragaH / / dRSTvA saMpUjayAmAsuH siddhacAraNavAtikAH // 39 mAnI drauNirasaMbhrAnto bANapANirabhASata // 26 zaraudhaiH pUrayantau tAvAkAzaM prdishstthaa| dhRSTadyumna sthiro bhUtvA muhUrta pratipAlaya / alakSyau samayudhyetAM mahatkRtvA zaraistamaH // 40 yAvattvAM nizitairbANaiH preSayAmi yamakSayam / / 27 nRtyamAnAviva raNe maNDalIkRtakArmukau / drauNirevamathAbhASya pArSataM prviirhaa| parapasparavadhe yattI parasparajayaiSiNau // 41 chAdayAmAsa bANaughaiH samantAllaghuhastavat / / 28 ayudhyetAM mahAbAhU citraM laghu ca suSTu ca / sa chAdyamAnaH samare drauNinA yuddhdurmdH| saMpUjyamAnau samare yodhamukhyaiH sahasrazaH // 42 drauNi pAzcAlatanayo vAgbhirAtarjayattadA // 29 tau prayuddhau raNe dRSTvA vane vanyau gajAviva / na jAnISe pratijJAM me viprotpatti tathaiva c| . ubhayoH senayorharSastumulaH samapadyata // 43 : droNaM hatvA kila mayA hantavyastvaM sudurmte| siMhanAdaravAzcAsandadhmuH zaGkhAMzca maariss| . tatastvAhaM na hanmyadya droNe jIvati saMyuge // 30 vAditrANyabhyavAdyanta zatazo'tha sahasrazaH // 44 imAM tu rajanI prAptAmaprabhAtAM sudumate / tasmiMstu tumule yuddhe bhIrUNAM bhyvrdhne| nihatya pitaraM te'dya tatastvAmapi sNyuge| muhUrtamiva tadyuddhaM samarUpaM tadAbhavat // 45 neSyAmi mRtyulokAyetyevaM me manasi sthitam // 31 tato drauNirmahArAja pArSatasya mahAtmanaH / yaste pArtheSu vidveSo yA bhaktiH kauraveSu ca / dhvajaM dhanustathA chatramubhau ca paannisaarthii| tAM darzaya sthiro bhUtvA na me jIvanvimokSyase // sUtamazvAMzca caturo nihatyAbhyadravadraNe / / 46 yo hi brAhmaNyamutsRjya kSatradharmarato dvijH| pAJcAlAMzcaiva tAnsarvAnbANaiH saMnataparvabhiH / sa vadhyaH sarvalokasya yathA tvaM puruSAdhama // 33 vyadrAvayadameyAtmA zatazo'tha sahasrazaH // 47 ityuktaH paruSaM vAkyaM pArSatena dvijottmH| tataH pravivyathe senA pANDavI bharatarSabha / krodhamAhArayattIvra tiSTha tiSThati cAbravIt // 34 . dRSTvA drauNemahatkarma vAsavasyeva saMyuge // 48 nirdahanniva cakSubhyAM pArSataM so'bhyveksst| / zatena ca zataM hatvA pAJcAlAnAM mahArathaH / - 1557 - Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 135. 49] mahAbhArate [7. 136. 19 tribhizca nizitairbANairhatvA trInvai mahArathAn // 49 nipeturdviradA bhUmau dvizRGgA iva prvtaaH||6 drauNirdvapadaputrasya phalgunasya ca pshytH| nikRttairhastihastaizca luThamAnastatastataH / nAzayAmAsa pAJcAlAnbhUyiSThaM ye vyavasthitAH // 50 rarAja vasudhA kIrNA visarpadbhirivoragaiH // 7 te vadhyamAnAH pAJcAlAH samare saha sRJjayaiH / / kSiptaiH kanakacitraizca nRpacchatraiH kSitirbabhau / agacchandrauNimutsRjya viprakIrNarathadhvajAH / / 51 dyaurivAdityacandrAdyairghahaiH kIrNA yugakSaye // 8 . sa jitvA samare zatrUndroNaputro mhaarthH|| hata praharatAbhItA vidhyata vyvkRntt| nanAda sumahAnAdaM tapAnte jalado yathA // 52 ityAsIttumulaH zabdaH zoNAzvasya rathaM prati // 9 sa nihatya bahUzUrAnazvatthAmA vyarocata / droNastu paramakruddho vAyavyAstreNa sNyuge| yugAnte sarvabhUtAni bhasma kRtveva pAvakaH // 53 vyadhamattAnyathA vAyurmeghAniva duratyayaH // 10 . saMpUjyamAno yudhi kauraveyai te hanyamAnA droNena pAJcAlAH prAMdravanbhayAt / vijitya sNkhye'rignnaanshsrshH| pazyato bhImasenasya pArthasya ca mahAtmanaH // 11 vyarocata droNasutaH pratApavA tataH kirITI bhImazca sahasA saMnyavartatAm / nyathA surendro'rigaNAnnihatya // 54 mahatA rathavaMzena parigRhya balaM tava // 12 . iti zrImahAbhArate droNaparvaNi bIbhatsurdakSiNaM pArzvamuttaraM tu vRkodaraH / paJcatriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 135 // bhAradvAjaM zaraughAbhyAM mahadbhayAmabhyavarSatAm // 13 136 tau tadA sRJjayAzcaiva pAJcAlAzca mhaarthaaH| saMjaya uvaac| anvagacchanmahArAja matsyAzca saha somkaiH||14 tato yudhiSThirazcaiva bhImasenazca pANDavaH / tathaiva tava putrasya rathodArAH prahAriNaH / droNaputraM mahArAja samantAtparyavArayan // 1 mahatyA senayA sAdhU jagmurdoNarathaM prati // 15 tato duryodhano rAjA bhAradvAjena saMvRtaH / tataH sA bhAratI senA vadhyamAnA kirITinA / abhyayAtpANDavAnsaMkhye tato yuddhamavartata / tamasA nidrayA caiva punareva vyadIryata // 16 ghorarUpaM mahArAja bhIrUNAM bhayavardhanam // 2 droNena bAryamANAste svayaM tava sutena ca / ambaSThAnmAlavAnvaGgAzibIsvaigartakAnapi / na zakyante mahArAja yodhA vArayituM tadA // 17 prAhiNonmRtyulokAya gaNAnkruddho yudhiSThiraH // 3 sA pANDuputrasya zarairdAryamANA mahAcamUH / abhISAhAzUrasenAnkSatriyAnyuddhadurmadAn / tamasA saMvRte loke vyadravatsarvatomukhI // 18 nikRtya pRthivIM cakre bhImaH zoNitakardamAm // 4 / utsRjya zatazo vAhAMstatra kecinnarAdhipAH / yaudheyAraTTarAjanyAnmadrakAMzca gaNAnyudhi / prAdravanta mahArAja bhayAviSTAH samantataH // 19 prAhiNonmRtyulokAya kirITI nizitaiH shraiH|| 5 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi pragADhamaJjogatibhirnArAcairabhipIDitAH / SaTtriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 136 // - 1558 - Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 137. 1] droNaparva / [7. 137. 29 137 tato yudhi mahArAja somadatto mhaarthH| saMjaya uvAca / ardhacandreNa ciccheda mAdhavasya mahaddhanuH // 15. ' somadattaM tu saMprekSya vidhunvAnaM mahaddhanuH / athainaM paJcaviMzatyA sAyakAnAM samArpayat / / sAtyakiH prAha yantAraM somadattAya mAM vaha // 1 . tvaramANastvarAkAle punazca dazabhiH zaraiH // 16 : na hyahatvA raNe zatru bAhrIkaM kauravAdhamam / athAnyaddhanurAdAya sAtyakirvegavattaram / ..; nivartidhye raNAtsUta satyametadvaco mama // 2 paJcabhiH sAyakaistUrNaM somadattamavidhyata // 17 .. tataH saMpreSayadyantA saindhvaaNstaanmhaajvaan| . tato'pareNa bhallena dhvajaM ciccheda kAzcanam / .. turaMgamAJzaGkhavarNAnsarvazabdAtigAraNe // 3 bAhrIkasya raNe rAjansAtyakiH prahasanniva // 18 te'vahanyuyudhAnaM tu manomArutaraMhasaH / . somadattastvasaMbhrAnto dRSTvA ketuM nipAtitam / yathendraM harayo rAjanpurA daityavadhodyatam // 4 . zaineyaM paJcaviMzatyA sAyakAnAM samAcinot // 19 tamApatantaM saMprekSya sAtvataM rabhasaM rnne| sAtvato'pi raNe kruddhaH somadattasya dhnvinH| : somadatto mahAbAhurasaMbhrAnto'bhyavartata // 5. dhanuzciccheda samare kSurapreNa zitena ha // 20 , vimuzcaJzaravarSANi parjanya iva vRSTimAn / athainaM rukmapuGkhAnAM zatena nataparvaNAm / / chAdayAmAsa zaineyaM jalado bhAskaraM yathA // 6 AcinodbahudhA rAjanbhanadaMSTramiva dvipam // 21 // asaMbhrAntazca samare sAtyakiH kurupuMgavam / athAnyaddhanurAdAya somadatto mhaarthH| . . chAdayAmAsa bANaudhaiH samantAdbharatarSabha // 7 sAtyakiM chAdayAmAsa zaravRSTyA mahAbalaH // 22 somadattastu taM SaSTyA vivyAdhorasi mAdhavam / somadattaM tu saMkruddho raNe vivyAdha sAtyakiH / sAtyakizcApi taM rAjannavidhyatsAyakaiH shitaiH|| 8 sAtyaki ceSujAlena somadatto apIDayat // 23. tAvanyonyaM zaraiH kRttau vyarAjetAM nrrssbhau|' dazabhiH sAsvatasyArthe bhImo'hanbAhnikAtmajam / supuSpau puSpasamaye puSpitAviva kiMzukau // 9 somadatto'pyasaMbhrAntaH zaineyamavadhIccharaiH // 24 rudhirokSitasarvAGgau kuruvRssnniyshskrau| tatastu sAtvatasyArthe bhaimasenirnavaM dRDham / parasparamavekSetAM dahantAviva locanaiH // 10 mumoca parighaM ghoraM somadattasya vakSasi // 25. rathamaNDalamArgeSu carantAvarimardanau / tamApatantaM vegena parighaM ghoradarzanam / ghorarUpau hi tAvAstAM vRSTimantAvivAmbudau // 11 dvidhA ciccheda samare prahasanniva kauravaH // 26 zarasaMbhinnagAtrau tau sarvataH shkliikRtau| sa papAta dvidhA chinna AyasaH parigho mahAn / zvAvidhAviva rAjendra vyadRzyetAM zarakSatau // 12 / mahIdharasyeva mahacchikharaM vajradAritam // 27 suvarNapu?riSubhirAcitau tau vyarocatAm / tatastu sAtyakI rAjansomadattasya saMyuge / khadyotairAvRtau rAjanprAvRSIva vnsptii|| 13 dhanuzciccheda bhallena hastAvApaM ca paJcabhiH // 28 saMpradIpitasarvAGgau sAyakaistau mhaarthau| caturbhistu zaraistUrNaM caturasturagottamAn / adRzyetAM raNe kruddhAvulkAbhiriva kuJjarau // 14 / samIpaM preSayAmAsa pretarAjasya bhArata // 29 .. -1559 - Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 137. 30] mahAbhArate [7. 188.5 sArathezca ziraH kAyAdbhallena nataparvaNA / yudhiSThira mahAbAho yattvA vakSyAmi tacchRNu // 44 'jahAra rathazArdUlaH prahasazinipuMgavaH // 30 upAramasva yuddhAya droNAdbharatasattama / tataH zaraM mahAghoraM jvalantamiva pAvakam / gRdhyate hi sadA droNo grahaNe tava saMyuge // 45 mumoca sAtvato rAjansvarNapuGkha zilAzitam // 31 nAnurUpamahaM manye yuddhamasya tvayA saha / sa vimukto balavatA zaineyena zarottamaH / yo'sya sRSTo vinAzAya sa enaM zvo haniSyati // ghorastasyorasi vibho nipapAtAzu bhArata // 32 parivartya guruM yAhi yatra rAjA suyodhanaH / so'tividdho balavatA sAtvatena mahArathaH / bhImazca rathazArdUlo yudhyate kauravaiH saha // 47 somadatto mahAbAhurnipapAta mamAra ca // 33 / / vAsudevavacaH zrutvA dharmarAjo yudhiSThiraH / taM dRSTvA nihataM tatra somadattaM mahArathAH / muhUrta cintayitvA tu tato dAruNamAhavam // 48 mahatA zaravarSeNa yuyudhAnamupAdravan / / 34 prAyAdrutamamitraghno yatra bhImo vyavasthitaH / chAdyamAnaM zarairdRSTvA yuyudhAnaM yudhiSThiraH / vinimnastAvakAnyodhAncyAditAsya ivAntakaH // 49 mahatyA senayA sAdhu droNAnIkamupAdravat // 35 rathaghoSeNa mahatA nAdayanvasudhAtalam / tato yudhiSThiraH kruddhastAvakAnAM mahAbalam / parjanya iva dharmAnte nAdayanvai dizo daza // 50 zarairvidrAvayAmAsa bhAradvAjasya pazyataH / / 36 bhImasya nighnataH zatrUnpANi jagrAha pANDavaH / sainyAni drAvayantaM tu droNo dRSTvA yudhiSThiram / droNo'pi pANDupAJcAlAnvyadhamadrajanImukhe // 51 abhidudrAva vegena krodhasaMraktalocanaH // 37 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tataH sunizitairbANaiH pArthaM vivyAdha saptabhiH / saptatriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 137 // so'tividdho mahAbAhuH sRkviNI parisaMlihan / - 138 yudhiSThirasya ciccheda dhvajaM kArmukameva ca // 38 saMjaya uvaac| sa chinnadhanvA tvaritastvarAkAle nRpottamaH / / vartamAne tathA yuddhe ghorarUpe bhayAvahe / anyadAdatta vegena kArmukaM samare dRDham // 39 tamasA saMvRte loke rajasA ca mahIpate / tataH zarasahasreNa droNaM vivyAdha pArthivaH / nApazyanta raNe yodhAH parasparamavasthitAH // 1 sAzvasUtadhvajarathaM tadadbhutamivAbhavat // 40 anumAnena saMjJAbhiyuddhaM tadvavRte mahat / tato muhUrta vyathitaH zaraghAtaprapIDitaH / / naranAgAzvamathanaM paramaM lomaharSaNam / / 2 niSasAda rathopasthe droNo bharatasattama / 41 / / droNakarNakRpA vIrA bhImapArSatasAtyakAH / pratilabhya tataH saMjJAM muhUrtAhijasattamaH / anyonyaM kSobhayAmAsuH sainyAni nRpsttm| 3 krodhena mahatAviSTo vAyavyAstramavAsRjat // 42 vadhyamAnAni sainyAni smntaattairmhaarthaiH| .. asaMbhrAntastataH pArtho dhanurAkRSya vIryavAn / tamasA rajasA caiva samantAdvipradudruvuH / / 4 tadastramastreNa raNe stambhayAmAsa bhArata // 43 te sarvato vidravanto yodhA vitrstcetsH| tato'bravIdvAsudevaH kuntIputraM yudhiSThiram / | "ahanyanta mahArAja dhAvamAnAzca sNyuge||5 -1560 - Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 138. 6] .. droNaparva [7. 138. 22 mahArathasahasrANi jghnurnyonymaahve| prakAzyamAnA dadRzurnizAyAM andhe tamasi mUDhAni putrasya tava mtrite||6 ___ yathAntarikSe jldaastddidbhiH|| 15 / tataH sarvANi sainyAni senAgopAzca bhArata / prakAzitAyAM tu tathA dhvajinyAM vyamuhyanta raNe tatra tamasA saMvRte sati // 7 / 'droNo'gnikalpaH pratapansamantAt / dhRtarASTra uvAca / rarAja rAjendra suvarNavarmA teSAM saMloDyamAnAnAM pANDavairnihataujasAm / madhyaM gataH sUrya ivAMzumAlI // 16 andhe tamasi manAnAmAsItkA vo matistadA // 8 jAmbUnadeSvAbharaNeSu caiva kathaM prakAzasteSAM vA mama sainyeSu vA punaH / niSkeSu zuddheSu shraavressu| babhUva loke tamasA tathA saMjaya saMvRte // 9 pIteSu zastreSu ca pAvakasya ___ saMjaya uvAca / - pratiprabhAstatra tato bbhuuvuH||17 tataH sarvANi sainyAni hataziSTAni yAni vai| gadAzca zaikyAH parighAzca zubhrA senAgoptRRnathAdizya punavyUhamakalpayat // 10 ___ ratheSu zaktyazca vivartamAnAH / droNaH purastAjaghane tu zalya pratiprabhA razmibhirAjamIDha stathA drauNiH pArzvataH saubalazca / punaH punaH saMjanayanti dIptAH // 18 svayaM tu sarvANi balAni rAja chatrANi bAlavyajanAnuSaGgA rAjAbhyayAdgopayanvai nizAyAm // 11 dIptA maholkAzca tathaiva raajn| uvAca sarvAMzca padAtisaMghA vyAghUrNamAnAzca suvarNamAlA nduryodhanaH pArthiva sAntvapUrvam / / vyAyacchatAM tatra tadA virejuH|| 19 utsRjya sarve paramAyudhAni zastraprabhAbhizca virAjamAnaM gRhNIta hastairdhvalitAnpradIpAn // 12 / dIpaprabhAbhizca tadA balaM tt| te coditAH pArthivasattamena prakAzitaM cAbharaNaprabhAbhi____ tataH prahRSTA jagRhuH pradIpAn / bhRzaM prakAzaM nRpate babhUva // 20 sA bhUya eva dhvajinI vibhaktA pItAni zastrANyasUgukSitAni vyarocatAgniprabhayA nizAyAm // 13 ___ vIrAvadhUtAni tanuQhANi / mahAdhanairAbharaNaizca divyaiH dIptAM prabhAM prAjanayanta tatra zastraiH prdiiptairbhisNptdbhiH| tapAtyaye vidyudivaantriksse||21 kSaNena sarve vihitAH pradIpA prakampitAnAmabhighAtavegaivyadIpayaMzca dhvajinIM tdaashu|| 14 rabhinnatAM cApatatAM jven| sarvAstu senA vyatisevyamAnAH .. vaktrANyazobhanta tadA narANAM padAtibhiH paavktailhstaiH| vAyvIritAnIva mahAmbujAni / / 22 ma. bhA. 196 - 1561 Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 138. 23 ] mahAbhArate [7. 139.4 mahAvane dAva iva pradIpte gandharvayakSAsurasiddhasaMghAH yathA prabhA bhAskarasyApi nshyet| samAgamannapsarasazca sarvAH // 30 tathA tavAsIddhajinI pradIptA taddevagandharvasamAkulaM ca . mahAbhaye bhArata bhImarUpA // 23 . yakSAsurendrApsarasAM gaNaizca / tatsaMpradIptaM balamasmadIyaM hataizca vIrairdivamArahadbhi- . nizAmya paarthaastvritaastthaiv| rAyodhanaM divyakalpaM babhUva // 31 sarveSu sainyeSu padAtisaMghA rathAzvanAgAkuladIpadIptaM . __nacodayaMste'tha cakruH pradIpAn / / 24 ___ saMrabdhayodhAhatavidrutAzvam / gaje gaje sapta kRtAH pradIpA mahadbalaM vyUDharathAzvanAgaM rathe rathe caiva daza pradIpAH / surAsuravyUhasamaM babhUva // 32 .. dvAvazvapRSThe paripArzvato'nye tacchaktisaMghAkulacaNDavAtaM dhvajeSu cAnye jaghaneSu cAnye // 25 mahArathAnaM rathavAjighoSam / senAsu sarvAsu ca pArzvato'nye zastraughavarSa rudhirAmbudhAraM - pazcAtpurastAcca samantatazca / nizi pravRttaM naradevayuddham // 33 / madhye tathAnye jvalitAgnihastAH tasminmahAgnipratimo mahAtmA senAdvaye'pi sma narA viceruH // 26 saMtApayanpANDavAnvipramukhyaH / sarveSu sainyeSu padAtisaMghA gabhastibhirmadhyagato yathArko ___ vyAmizritA hstirthaashvvRndaiH| varSAtyaye tadvadabhUnnarendra // 34 madhye tathAnye jvalitAgnihastA iti zrImahAbhArate droNaparvaNi __vyadIpayanpANDusutasya senAm // 27 aSTatriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 138 // tena pradIptena tathA pradIptaM ___ balaM tadAsIdvalavadvalena / ___ saMjaya uvaac| bhAH kurvatA bhAnumatA graheNa prakAzite tathA loke rajasA ca tamovRte / divAkareNAgnirivAbhitaptaH / / 28 samAjagmuratho vIrAH parasparavadhaiSiNaH // 1 tayoH prabhAH pRthivImantarikSaM. te sametya raNe rAjazastraprAsAsidhAriNaH / sarvA vyatikramya dizazca vRddhaaH| parasparamudaikSanta parasparakRtAgasaH // 2 tena prakAzena bhRzaM prakAzaM pradIpAnAM sahasraizca dIpyamAnaiH samantataH / ___ babhUva teSAM tava caiva sainyam // 29 virarAja tadA bhUmioNrgrahairiva bhArata // 3 tena prakAzena divaMgamena ulkAzataiH prajvalitai raNabhUmiLarAjata / saMbodhitA devagaNAzca rAjan / dahyamAneva lokAnAmabhAve vai vasuMdharA // 4 - 1562 Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 139.5] droNaparva - [7. 139. 38 prAdIpyanta dizaH sarvAH pradIpaistaiH smnttH| | hArdikyo dakSiNaM cakraM zalyazcaivottaraM tathA // 18 varSApradoSe khadyotairvRtA vRkSA ivAbabhuH // 5 trigartAnAM ca ye zUrA hataziSTA mahArathAH / asajjanta tato vIrA vIreSveva pRthakpRthak / tAMzcaiva sarvAnputraste samacodayadagrataH // 19 nAgA nAgaiH samAjagmusturagAH saha vaajibhiH|| 6 AcAryo hi susaMyatto bhRzaM yattAzca pANDavAH / / rathA rathavaraireva smaajgmurmudaanvitaaH|| taM rakSata susaMyattA nighnantaM zAtravAnraNe // 20 tasminrAtrimukhe ghore putrasya tava zAsanAt // 7. droNo hi balavAnyuddhe kSiprahastaH praakrmii| .. tato'rjuno mahArAja kauravANAmanIkinIm / nirjayetridazAnyuddhe kimu pArthAnsasomakAn // 21 vyadhamattvarayA yuktaH kSapayansarvapArthivAn // 8 te yUyaM sahitAH sarve bhRzaM yattA mhaarthaaH|| dhRtarASTra uvaac| droNaM rakSata pAzcAlyAddhRSTadyumnAnmahArathAt // 22 : tasminpraviSTe saMrabdhe mama putrasya vAhinIm / pANDaveyeSu sainyeSu yodhaM pazyAmyahaM na tam / : amRSyamANe durdharSe kiM va AsInmanastadA // 9 yo jayeta raNe droNaM dhRSTadyumnAdRte nRpAH / / 23 kimamanyanta sainyAni praviSTe zatrutApane / tasya sarvAtmanA manye bhAradvAjasya rakSaNam / / duryodhanazca kiM kRtyaM prAptakAlamamanyata // 10 sa guptaH somakAnhanyAtsRJjayAMzca sarAjakAn // 24 ke cainaM samare vIraM pratyudyayurariMdamam / sRJjayeSvatha sarveSu nihateSu camUmukhe / ke'rakSandakSiNaM cakra ke ca droNasya svytH||11 . dhRSTadyumnaM raNe drauNirnAzayiSyatyasaMzayam // 25 : ke pRSThato'sya hyabhavanvIrA vIrasya yudhyataH / tathArjunaM raNe karNo vijeSyati mhaarthH| ke purastAdagacchanta ninnataH zAtravAraNe // 12 bhImasenamahaM cApi yuddhe jeSyAmi daMzitaH // 26 yatprAvizanmaheSvAsaH pAJcAlAnaparAjitaH / / so'yaM mama jayo vyaktaM dIrghakAlaM bhaviSyati / : nRtyanniva naravyAghro rathamArgeSu vIryavAn // 13 tasmAdrakSata saMgrAme droNameva mahArathAH // 27. dadAha ca shrailonnH pAJcAlAnAM rathavrajAn / ityuktvA bharatazreSTha putro duryodhanastava / dhUmaketuriva kruddhaH sa kathaM mRtyumIyivAn // 14 vyAdideza tataH sainyaM tasmiMstamasi dAruNe // 28 avyamAneva hi parAnkathayasyaparAjitAn / tataH pravavRte yuddhaM rAtrau tadbharatarSabha / hatAMzcaiva viSaNNAMzca viprakIrNAzca zaMsasi / ubhayoH senayorkora vijayaM prati kAGkiNoH // 29 rathino virathAMzcaiva kRtAnyuddheSu mAmakAn // 15 arjunaH kauravaM sainyamarjunaM cApi kaurvaaH| saMjaya uvaac|| nAnAzastrasamAvApairanyonyaM paryapIDayan // 30 droNasya matamAjJAya yoddhukAmasya tAM nizAm / drauNiH pAzcAlarAjAnaM bhAradvAjazva sRJjayAn / duryodhano mahArAja vazyAnbhrAtRnabhASata // 16 chAdayAmAsatuH saMkhye zaraiH saMnataparvabhiH // 31 vikarNa citrasenaM ca mahAbAhuM ca kauravam / / pANDupAzcAlasenAnAM kauravANAM ca maariss| . durdharSaM dIrghabAhuM ca ye ca teSAM padAnugAH // 17 - AsIniSTAnako ghoro nighnatAmitaretaram // 32. droNaM yattAH parAkrAntAH sarve rakSata pRSThataH / | naivAsmAbhirna pUrvairno dRSTaM pUrvaM tathAvidham / / -- 1563 - Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 139. 33] mahAbhArate [7. 140: 28 yuddhaM yAdRzamevAsIttAM rAtriM sumahAbhayam // 33 vArayAmAsa samare droNaprepsuM mahAratham // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi virATaM drutamAyAntaM droNasya nidhanaM prati / ekonctvaariNshddhikshttmo'dhyaayH|| 139 // madrarAjaH susaMkruddho bArayAmAsa. bhArata // 14 140 zatAnIkamathAyAntaM nAkuliM rabhasaM rnne| saMjaya uvAca / citraseno rurodhAzu zarairdoNavadhepsayA // 15 / vartamAne tathA raudre rAtriyuddhe vizAM pate / arjunaM ca yudhAM zreSThaM prAdravantaM mahAratham / sarvabhUtakSayakare dharmaputro yudhiSThiraH // 1 alambuso mahArAja rAkSasendro nyavArayat // 16 abravItpANDavAMzcaiva pAJcAlAMzca sasomakAn / tathA droNaM maheSvAsaM nighnantaM zAtravAraNe / abhyadravata gacchadhvaM droNameva jighAMsayA // 2 dhRSTadyamno'tha pAJcAlyo hRSTarUpamavArayat // 17 rAjJaste vacanAdrAjanpAJcAlAH somakAstathA / tathAnyAnpANDuputrANAM samAyAtAnmahArathAn / . . droNamevAbhyavartanta nadanto bhairavAravAn // 3 / tAvakA rathino rAjanvArayAmAsurojasA // 18 tAnvayaM pratigarjantaH pratyudyAtAstvamarSitAH / gajArohA gajaistUNaM saMnipatya mahAmRdhe / yathAzakti yathotsAhaM yathAsattvaM ca saMyuge // 4 yodhayantaH sma dRzyante zatazo'tha sahasrazaH // 19 kRtavarmA ca hArdikyo yudhiSThiramupAdravat / nizIthe turagA rAjannAdravantaH parasparam / droNaM prati jighAMsantaM matto mattamiva dvipam // 5 samadRzyanta vegena pakSavanta ivAdrayaH // 20 zaineyaM zaravarSANi vikirantaM samantataH / sAdinaH sAdibhiH sArdhaM prAsazaktyaSTipANayaH / abhyayAtkauravo rAjanbhUriH saMgrAmamUrdhani // 6 samAgacchanmahArAja vinadantaH pRthakpRthak // 21 sahadevamathAyAntaM droNaprepsuM mahAratham / narAstu bahavastatra samAjagmuH parasparam / karNo vaikartano rAjanvArayAmAsa pANDavam // 7 gadAbhirmusalaizcaiva nAnAzastraizca saMghazaH // 22 bhImasenamathAyAntaM vyAditAsyamivAntakam / kRtavarmA tu hArdikyo dharmaputraM yudhiSThiram / svayaM duryodhano yuddhe pratIpaM mRtyumAvrajat // 8 vArayAmAsa saMkruddho velevodvRttamarNavam // 23 nakulaM ca yudhAM zreSThaM sarvayuddhavizAradam / yudhiSThirastu hArdikyaM viddhA paJcabhirAzugaiH / zakuniH saubalo rAjanvArayAmAsa satvaraH // 9 punarvivyAdha viMzatyA tiSTha tiSTheti cAbravIt // 24 zikhaNDinamathAyAntaM rathena rathinAM varam / kRtavarmA tu saMkruddho dharmaputrasya mAriSa / kRpaH zAradvato rAjanvArayAmAsa saMyuge // 10 dhanuzciccheda bhallena taM ca vivyAdha saptabhiH // 25 prativindhyamathAyAntaM mayUrasadRzerhayaiH / athAnyaddhanurAdAya dharmaputro yudhiSThiraH / duHzAsano mahArAja yatto yattamavArayat // 11 hArdikyaM dazabhirbANairbAhvorurasi cArpayat // 26 bhaimasenimathAyAntaM mAyAzatavizAradam / mAdhavastu raNe viddho dharmaputreNa mAriSa / azvatthAmA piturmAnaM kurvANaH pratyaSedhayat // 12 prAkampata ca roSeNa saptabhizcArdayaccharaiH // 27 hupadaM vRSasenastu sasainyaM sapadAnugam / tasya pArtho dhanuzchittvA hastAvApaM-nikRtya ca / - 1564 - Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 140. 28] droNaparva [7. 141. 14 prAhiNonnizitAnbANAnpaJca rAjazilAzitAn // te tasya kavacaM bhittvA hemacitraM mahAdhanam / saMjaya uvaac| prAvizandharaNImuyA valmIkamiva pannagAH // 29 / bhUristu samare rAjazaineyaM rathinAM varam / akSyornimeSamAtreNa so'nyadAdAya kArmukam / ApatantamapAsedhatprapAnAdiva kuJjaram // 1 vivyAdha pANDavaM SaSTyA sUtaM ca navabhiH zaraiH // athainaM sAtyakiH kruddhaH paJcabhirnizitaiH zaraiH / tasya zaktimameyAtmA pANDavo bhujagopamAm / vivyAdha hRdaye tUrNaM prAsravattasya zoNitam // 2 cikSepa bharatazreSTha rathe nyasya mahaddhanuH // 31 tathaiva kauravo yuddhe zaineyaM yuddhadurmadam / sA hemacitrA mahatI pANDavena praveritA / dazabhirvizikhaistIkSNairavidhyata bhujAntare // 3 nirbhidya dakSiNaM bAhuM prAvizaddharaNItalam // 32 tAvanyonyaM mahArAja tatakSAte zarairbhRzam / etasminneva kAle tu gRhya pArthaH punardhanuH / / krodhasaMraktanayanau krodhAdvisphArya kArmuke // 4 hArdikyaM chAdayAmAsa zaraiH saMnataparvabhiH / / 33 tayorAsInmahArAja zastravRSTiH sudaarunnaa|| * tatastu samare zUro vRSNInAM pravaro rathI / kruddhayoH sAyakamucoryamAntakanikAzayoH // 5 vyazvasUtarathaM cakre nimeSArdhAdhudhiSThiram // 34 tAvanyonyaM zarai rAjanpracchAdya samare sthitau / tatastu pANDavo jyeSThaH khaDgacarma samAdade / muhUrtaM caiva tadyuddhaM samarUpamivAbhavat // 6 tadasya nizitairbANairvyadhamanmAdhavo raNe // 35 tataH kruddho mahArAja zaineyaH prahasanniva / dhanuzciccheda samare kauravyasya mahAtmanaH // 7 tomaraM tu tato gRhya svarNadaNDaM durAsadam / athainaM chinnadhanvAnaM navabhinizitaiH zaraiH / preSayatsamare tUrNaM hArdikyasya yudhiSThiraH // 36 vivyAdha hRdaye tUrNaM tiSTha tiSTheti cAbravIt // 8 tamApatantaM sahasA dharmarAjabhujacyutam / so'tividdho balavatA zatruNA zatrutApanaH / dvidhA ciccheda hArdikyaH kRtahastaH smayanniva / / dhanuranyatsamAdAya sAtvataM pratyavidhyata // 9 tataH zarazatenAjau dharmaputramavAkirat / / sa viddhA sAtvataM bANaistribhireva vizAM pate / kavacaM cAsya saMkruddhaH zaraistIkSNairadArayat // 38 dhanuzciccheda bhallena sutIkSNena hasanniva // 10 hArdikyazarasaMchinnaM kavacaM tanmahAtmanaH / chinnadhanvA mahArAja sAtyakiH krodhamUrchitaH / vyazIryata raNe rAjastArAjAlamivAmbarAt // 39 prajahAra mahAvegAM zaktiM tasya mahorasi // 11 sa chinnadhanvA virathaH zIrNavarmA zarAditaH / sa tu zaktyA vibhinnAGgo nipapAta rathottamAt / apAyAsIdraNAttUrNaM dharmaputro yudhiSThiraH // 40 lohitAGga ivAkAzAhIptarazmiryadRcchayA // 12 kRtavarmA tu nirjitya dharmaputraM yudhiSThiram / taM tu dRSTvA hataM zUrasazvatthAmA mahArathaH / punardoNasya jugupe cakrameva mahAbalaH // 41 abhyadhAvata vegena zaineyaM prati saMyuge / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi abhyavarSaccharaugheNa meruM vRSTyA yathAmbudaH // 13 catvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 14 // tamApatantaM saMrabdhaM zaineyasya rathaM prati / - 1565 - Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 141. 14 ] mahAbhArate [7. 141.48 ghaTotkaco'bravIdrAjannAdaM muktvA mahArathaH // 14 tato ghaTotkaco bANairdazabhiauNimAhave / tiSTha tiSTha na me jIvandroNaputra gamiSyasi / jaghAnorasi saMkruddhaH kAlajvalanasaMnibhaiH // 29 eSa tvAdya haniSyAmi mahiSaM skandarADiva / / sa tairabhyAyatairviddho rAkSasena mahAbalaH / yuddhazraddhAmahaM te'dya vineSyAmi raNAjire // 15 cacAla samare drauNirvAtanunna iva drumaH / ityuktvA roSatAmrAkSo rAkSasaH paravIrahA / sa mohamanusaMprApto dhvajayaSTiM samAzritaH // 30 drauNimabhyadravatkruddho gajendramiva kesarI // 16 tato hAhAkRtaM sainyaM tava sarvaM jnaadhip| rathAkSamAtrairiSubhirabhyavarSajhUTotkacaH / hataM sma menire sarve tAvakAstaM vizAM pate // 31 rathinAmRSabhaM droNiM dhArAbhiriva toyadaH // 17 taM tu dRSTvA tthaavsthmshvtthaamaanmaahve| zaravRSTiM tu tAM prAptAM zarairAzIviSopamaiH / pAJcAlAH sRJjayAzcaiva siMhanAdaM pracakrire // 32 zAtayAmAsa samare tarasA drauNirutsmayan // 18 pratilabhya tataH saMjJAmazvatthAmA mhaablH|. tataH zarazataistIkSNairmarmabhedibhirAzugaiH / dhanuH prapIDya vAmena kareNAmitrakarzanaH // 33 samAcinodrAkSasendra ghaTotkacamariMdama // 19 mumocAkarNapUNena dhanuSA zaramuttamam / sa zarairAcitastena rAkSaso raNamUrdhani / yamadaNDopamaM ghoramuddizyAzu ghaTotkacam // 34 vyakAzata mahArAja zvAvicchalalito yathA // 20 sa bhittvA hRdayaM tasya rAkSasasya zarottamaH / / tataH krodhasamAviSTo bhaimaseni: pratApavAn / viveza vasudhAmugraH supuGkhaH pRthivIpate // 35 shrairvcktodraunniN vajrAzanisvanaiH // 21 so'tividdho mahArAja rathopastha upAvizat / kSuraprairardhacandrazca nArAcaiH sazilImukhaiH / rAkSasendraH subalavAndrauNinA- raNamAninA // 36 varAhakarNairnAlIkaistIkSNaizcApi vikarNibhiH // 22 dRSTvA vimUDhaM haiDimbaM sArathistaM raNAjirAt / tAM zastravRSTimatulAM vajrAzanisamasvanAm / drauNeH sakAzAtsaMbhrAntastvapaninye tvarAnvitaH // 37 patantImupari kruddho drauNiravyathitendriyaH // 23 tathA tu samare vivA rAkSasendraM ghaTotkacam / suduHsahAM zarai|rairdivyAstrapratimazritaiH / nanAda sumahAnAdaM droNaputro mahAbalaH // 38 vyadhamatsa mahAtejA mahAbhrANIva mArutaH // 24 pUjitastava putraizca sarvayodhaizca bhArata / tato'ntarikSe bANAnAM saMgrAmo'nya ivAbhavat / vapuSA pratijajvAla madhyAhna iva bhAskaraH // 39 ghorarUpo mahArAja yodhAnAM harSavardhanaH // 25 / bhImasenaM tu yudhyantaM bhAradvAjarathaM prati / tato'strasaMgharSakRtairvisphuliGgaiH samantataH / svayaM duryodhano rAjA pratyavidhyacchitaiH zaraiH // 40 babhau nizAmukhe vyoma khadyotairiva saMvRtam // 26 taM bhImaseno navabhiH zarairvivyAdha mAriSa / sa mArgaNagaNaiauNirdizaH pracchAdya srvtH| duryodhano'pi viMzatyA zarANAM pratyavidhyata // 41 priyArthaM tava putrANAM rAkSasaM samavAkirat // 27 / tau sAyakairavacchannAvadRzyetAM rnnaajire| tataH pravavRte yuddhaM drauNirAkSasayoma'dhe / meghajAlasamAcchannau nabhasIvendubhAskarau // 42 vigADhe rajanImadhye zakraprahlAdayoriva // 28 / atha duryodhano rAjA bhImaM vivyAdha patribhiH / - 1566 - Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 141. 43] 'droNaparva [7. 142. 10 paJcabhirbharatazreSTha tiSTha tiSThati cAbravIt // 43 / bhImasenasya nAdaM ca zrutvA rAjanmahAtmanaH // 58 tasya bhImo dhanurichattvA dhvajaM ca navabhiH shraiH| tato yudhiSThiro rAjA hataM matvA suyodhanam / vivyAdha kauravazreSThaM navatyA. nataparvaNAm // 44 abhyavartata vegena yatra pArtho vRkodaraH // 59 tato duryodhanaH kruddho bhImasenasya maariss| . pAJcAlAH kekayA matsyAH sRJjayAzca vizAM pate / cikSepa sa zarAnrAjanpazyatAM sarvadhanvinAm // 45 sarvodyogenAbhijagmurdoNameva yuyutsayA // 60 . tAnnihatya zarAnbhImo duryodhanadhanuzyutAn / tatrAsItsumahAddhaM droNasyAtha paraiH saha / kauravaM paJcaviMzatyA kSudrakANAM samArpayat // 46 ghore tamasi manAnAM nighnatAmitaretaram // 61 duryodhanastu saMkruddho bhImasenasya mAriSa / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi kSurapreNa dhanuzchittvA dazabhiH pratyavidhyata // 47 ___ ekacatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 141 // athAnyaddhanurAdAya bhImaseno mahAbalaH / vivyAdha nRpatiM tUrNaM saptabhirnizitaiH zaraiH // 48 saMjaya uvAca / tadapyasya dhanuH kSipraM ciccheda laghuhastavat / sahadevamathAyAntaM droNaprepsuM vizAM pate / dvitIyaM ca tRtIyaM ca caturthaM paJcamaM tathA // 49 karNo vaikartano yuddhe vArayAmAsa bhArata // 1 AttamAttaM mahArAja bhImasya dhanurAcchinat / / sahadevastu rAdheyaM viddhA navabhirAzugaiH / tava putro mahArAja jitakAzI madotkaTaH / / 50 punarvivyAdha dazabhirnizitairnataparvabhiH // 2 sa tadA chidyamAneSu kArmukeSu punaH punaH / taM karNaH prativivyAdha zatena nataparvaNAm / zakti cikSepa samare sarvapArazavIM zubhAm // 51 sajyaM cAsya dhanuH zIghraM ciccheda laghuhastavat // 3 aprAptAmeva tAM zaktiM tridhA ciccheda kauravaH / tato'nyaddhanurAdAya mAdrIputraH pratApavAn / pazyataH sarvalokasya bhImasya ca mahAtmanaH // 52 karNaM vivyAdha viMzatyA tadadbhutamivAbhavat // 4 tato bhImo mahArAja. gadAM gurvI mahAprabhAm / / tasya karNo hayAnhatvA zaraiH saMnataparvabhiH / cikSepAvidhya vegena duryodhanarathaM prati // 53 sArathiM cAsya bhallena drutaM ninye yamakSayam // 5 tataH sA sahasA vAhAMstava putrasya sNyuge| virathaH sahadevastu khaDgaM carma samAdade / sArathiM ca gadA gurvI mamarda bharatarSabha // 54 tadapyasya zaraiH karNo vyadhamatprahasanniva / / 6 putrastu tava rAjendra rathAddhemapariSkRtAt / tato gurvI mahAghorAM hemacitrAM mahAgadAm / / AplutaH sahasA yAnaM nandakasya mahAtmanaH // 55 preSayAmAsa samare vaikartanarathaM prati / / 7 tato bhImo hataM matvA tava putraM mahAratham / / tAmApatantI sahasA sahadevapraveritAm / siMhanAdaM mahaccakre tarjayanniva kauravAn // 56 | vyaSTambhayaccharaiH karNo bhUmau cainAmapAtayat // 8 tAvakAH sainikAzcApi menire nihataM nRpam / gadAM vinihatAM dRSTvA sahadevastvarAnvitaH / tato vicukruzuH sarve hA heti ca samantataH // 57 / zakti cikSepa karNAya tAmapyasyAcchinaccharaiH // 9 teSAM tu ninadaM zrutvA trastAnAM srvyodhinaam| sasaMbhramastatastUrNamavaplutya rathottamAt / - 1567 - Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 142. 10] mahAbhArate [7. 142. 37 sahadevo mahArAja dRSTvA karNaM vyavasthitam / sUtaM dhvajaM ca samare rathopasthAdapAtayat // 24 rathacakraM tato gRhya mumocAdhirathiM prati // 10 hatAzvAttu rathAttUrNamavaplutya mahArathaH / tamApatantaM sahasA kAlacakramivoMdyatam / tasthau visphArayaMzcApaM vimumbaMzca zitAzarAn // 25 zarairanekasAhauracchinatsUtanandanaH / / 11 zatAnIkastato dRSTvA bhrAtaraM hatavAhanam / tasmiMstu vitathe cakre kRte tena mahAtmanA / rathenAbhyapatattUrNaM sarvalokasya pazyataH // 26 . vAryamANazca vizikhaiH sahadevo raNaM jahau // 12 zatAnIkamathAyAntaM madrarAjo mahAmRdhe / tamabhidrutya rAdheyo muhUrtAdbharatarSabha / vizikhairbahubhirviddhA tato ninye yamakSayam // 27 abravItprahasanvAkyaM sahadevaM vizAM pate // 13 tasmiMstu nihate vIre virATo rathasattamaH / mA yudhyasva raNe vIra viziSTai rathibhiH sh| Aruroha rathaM tUrNaM tameva dhvajamAlinam // 28 sadRzaiyudhya mAdreya vaco me mA vizaGkithAH // 14 / tato visphArya nayane krodhAdviguNavikramaH / . . athainaM dhanuSo'greNaM tudanbhUyo'bravIdvacaH / madrarAjarathaM tUrNaM chAdayAmAsa patribhiH // 29 eSo'rjuno raNe yatto yudhyate kurubhiH sh| tato madrAdhipaH kruddhaH zatena nataparvaNAm / tatra gacchasva mAdreya gRhaM vA yadi manyase // 15 / AjaghAnorasi dRDhaM virATaM vAhinIpatim // 30 evamuktvA tu taM karNo rathena rathinAM vrH| so'tividdho mahArAja rathopastha upAvizat / prAyAtpAJcAlapANDUnAM sainyAni prahasanniva // 16 kazmalaM cAvizattInaM virATo bharatarSabha / vadhaprAptaM tu mAdreyaM nAvadhItsamare'rihA / sArathistamapovAha samare zaravikSatam // 31 kuntyAH smRtvA vaco rAjansatyasaMdho mahArathaH // 17 tataH sA mahatI senA prAdravannizi bhArata / sahadevastato rAjanvimanAH shrpiidditH| vadhyamAnA zarazataiH zalyenAhavazobhinA // 32 karNavAkzalyataptazca jIvitAnniravidyata // 18 . tAM dRSTvA vidrutAM senAM vaasudevdhnNjyau| Aruroha rathaM cApi pAJcAlyasya mahAtmanaH / prAyAtAM tatra rAjendra yatra zalyo vyavasthitaH // 33 janamejayasya samare tvarAyukto mahArathaH // 19 tau tu pratyudyayau rAjanarAkSasendro hyalambusaH / virATaM sahasenaM tu droNArthe drutamAgatam / aSTacakrasamAyuktamAsthAya pravaraM ratham // 34 madrarAjaH zaraugheNa chAdayAmAsa dhanvinam // 20 turaMgamamukhairyuktaM pizAcai|radarzanaiH / tayoH samabhavadyuddhaM samare dRddhdhnvinoH|| lohitApatAkaM taM raktamAlyavibhUSitam / yAdRzaM hyabhavadrAjaJjambhavAsavayoH purA // 21 kArNAyasamayaM ghoramRkSacarmAvRtaM mahat // 35 madrarAjo mahArAja virATaM vAhinIpatim / raudreNa citrapakSeNa vivRtAkSeNa kuujtaa| Ajanne tvaritaM tIkSNaiH zatena nataparvaNAm // 22 dhvajenocchritatuNDena gRdhrarAjena rAjatA // 36 prativivyAdha taM rAjA navabhinizitaiH shraiH| sa babhau rAkSaso rAjanbhinnAJjanacayopamaH / punazcaiva trisaptatyA bhUyazcaiva zatena ha // 23 rurodhArjunamAyAntaM prabhaJjanamivAdrirAT / / tasya madrAdhipo hatvA caturo rathavAjinaH / / kiranbANagaNArAjazatazo'rjunamUrdhani // 37 -1568 Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 142. 38] droNaparva [7. 143. 21 atitIvramabhUyuddhaM nrraaksssyormdhe| dhanuzcaiva mahArAja yatamAnasya saMyuge // 6 daSTraNAM prItijananaM sarveSAM bharatarSabha // 38 sa chinnadhanvA samare vivarmA ca mahArathaH / tamarjunaH zatenaiva patriNAmabhyatADayat / dhanuranyanmahArAja jagrAhArividAraNam // 7 navabhizca zitairbANaizciccheda dhvajamucchritam // 39 tatastUrNaM citraseno nAkuliM navabhiH zaraiH / sArathiM ca tribhirbANaistribhireva triveNukam / / vivyAdha samare kruddho bharatAnAM mahArathaH // 8 dhanurekena ciccheda caturbhizcaturo hayAn / zatAnIko'tha saMkruddhazcitrasenasya maariss| . virathasyodyataM khaDgaM zareNAsya dvidhAcchinat // 40 jaghAna caturo vAhAnsArathiM ca narottamaH // 9 athainaM nishitairbaannaishcturbhirbhrtrssbh| avaplutya rathAttasmAccitraseno mhaarthH| pArtho'rdayadrAkSasendraM sa viddhaH prAdravadbhayAt / / 41 nAkuliM paJcaviMzatyA zarANAmArdayadbalI // 10 taM vijityArjunastUrNaM droNAntikamupAyayau / tasya tatkurvataH karma nakulasya suto raNe / kirazaragaNAnrAjannaravAraNavAjiSu / / 42 ardhacandreNa ciccheda cApaM ratnavibhUSitam // 11 / vadhyamAnA mahArAja pANDavena yazasvinA / sa chinnadhanvA viratho hatAzvo hatasArathiH / sainikA nyapatannu| vAtanunnA iva drumAH // 43 Aruroha rathaM tUrNaM hArdikyasya mahAtmanaH // 12 teSu tUtsAdyamAneSu phalgunena mahAtmanA / drupadaM tu sahAnIkaM droNaprepsuM mahAratham / saMpAdravalaM sarvaM putrANAM te vizAM pate / / 44 .. vRSaseno'bhyayAttUrNaM kirazarazataistadA // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi yajJasenastu samare karNaputraM mahAratham / dvicatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 142 // SaSTyA zarANAM vivyAdha bAhvorurasi cAnagha // 14 143 vRSasenastu saMkruddho yajJasenaM rathe sthitam / saMjaya uvaac| bahubhiH sAyakaistIkSNairAjaghAna stanAntare // 15 zatAnIkaM zaraistUrNa nirdahantaM camU tava / tAvubhau zaranunnAGgo zarakaNTakinau raNe / citrasenastava suto vArayAmAsa bhArata // 1 vyabhrAjetAM mahArAja zvAvidhau zalalairiva // 16 nAkulizcitrasenaM tu nArAcenArdayabhRzam / rukmapuGkhairajihmApraiH zaraizchinnatanucchadau / . sa ca taM prativivyAdha dazabhirnizitaiH shraiH||2 rudhiraughapariklinnau vyabhrAjetAM mahAmRdhe // 17 citraseno mahArAja zatAnIkaM punayudhi / tapanIyanibhau citrau kalpavRkSAvivAdbhutau / / navabhirnizitairbANairAjaghAna stanAntare // 3 kiMzukAviva cotphullau vyakAzetAM raNAjire // 18 nAkulistasya vizikhairvarma saMnataparvabhiH / / vRSasenastato rAjannavabhidrupadaM zaraiH / gAtrAtsaMcyAvayAmAsa tadadbhutamivAbhavat // 4 viddhA vivyAdha saptatyA punazcAnyaitribhiH zaraiH // so'petavarmA putraste virarAja bhRzaM nRpa / tataH zarasahasrANi vimuzcanvibabhau tadA / utsRjya kAle rAjendra nirmokamiva pannagaH // 5 karNaputro mahArAja varSamANa ivAmbudaH // 20 tato'sya nizitairbANairdhvajaM ciccheda naakuliH| tatastu drupadAnIkaM zaraizchinnatanucchadam / ma.bhA. 197 -1569 Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 143. 21] mahAbhArate [7. 144.7 saMprAdravadraNe rAjanizIthe bhairave sati // 21 ciccheda tilazaH kruddhaH zaraiH saMnataparvabhiH // 36 pradIpairhi parityaktairvvaladbhistaiH samantataH / virathaH sa tu dharmAtmA dhanuSpANiravasthitaH / vyarAjata mahI rAjanvItAbhrA dyauriva grahaiH // 22 / ayodhayattava sutaM kirazarazatAnbahUn // 37 tathAGgadainipatitairvyarAjata vasuMdharA / kSurapreNa dhanustasya ciccheda kRtahastavat / prAvRTTAle mahArAja vidyudbhiriva toyadaH // 23 athainaM dazabhirbhallaizchinnadhanvAnamArdayat / / 38 tataH karNasutatrastAH somakA vipradudruvuH / taM dRSTvA virathaM tatra bhrAtaro'sya mahArathAH / yathendrabhayavitrastA dAnavAstArakAmaye // 24 anvavartanta vegena mahatyA senayA saha // 39 tenAdyamAnAH samare dravamANAzca somakAH / AplutaH sa tato yAnaM sutasomasya bhAsvaram / vyarAjanta mahArAja pradIpairavabhAsitAH // 25 dhanurgRhya mahArAja vivyAdha tanayaM tava // 40 tAMstu nirjitya samare karNaputro vyarocata / tatastu tAvakAH sarve parivArya sutaM tv| . . madhyaMdinamanuprApto dharmAzuriva bhArata // 26 abhyavartanta saMgrAme mahatyA senayA vRtAH // 41 teSu rAjasahasreSu tAvakeSu pareSu ca / tataH pravavRte yuddhaM tava teSAM ca bhArata / eka eva jvalaMstasthau vRSasenaH pratApavAn // 27 nizIthe dAruNe kAle yamarASTravivardhanam // 42 sa vijitya raNe zUrAnsomakAnAM mahArathAn / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi jagAma tvaritastatra yatra rAjA yudhiSThiraH // 28. trictvaariNshddhikshttmo'dhyaayH|| 143 // prativindhyamatha kruddhaM pradahantaM raNe ripUn / duHzAsanastava sutaH pratyudgacchanmahArathaH // 29 saMjaya uvAca / tayoH samAgamo rAjaMzcitrarUpo babhUva h| . nakulaM rabhasaM yuddhe nighnantaM vAhinIM tava / vyapetajalade vyomni budhabhArgavayoriva // 30. abhyayAtsaubalaH kruddhastiSTha tiSThati cAbravIt // 1 prativindhyaM tu samare kurvANaM karma duSkaram / kRtavairau tu tau vIrAvanyonyavadhakAGkiNau / duHzAsanalibhirbANairlalATe samavidhyata // 31 zaraiH pUrNAyatotsRSTairanyonyamabhijannatuH // 2 so'tividdho balavatA putreNa tava dhanvinA / yathaiva saubalaH kSipraM zaravarSANi muJcati / virarAja mahAbAhuH sazRGga iva parvataH // 32 tathaiva nakulo rAjazikSA saMdarzayanyudhi // 3 duHzAsanaM tu samare prativindhyo mahArathaH / tAvubhau samare zUrau zarakaNTakinau tadA / navabhiH sAyakairviddhA punarvivyAdha saptabhiH // 33 vyarAjetAM mahArAja kaNTakairiva zAlmalI // 4 tatra bhArata putraste kRtavAnkarma duSkaram / sujimaM prekSamANau ca rAjanvivRtalocanau / prativindhyahayAnupraiH pAtayAmAsa yaccharaiH // 34 / krodhasaMraktanayanau nirdahantau parasparam // 5 sArathiM cAsya bhallena dhvajaM ca samapAtayat / / syAlastu tava saMkruddho mAdrIputraM hasanniva / rathaM ca zatazo rAjanvyadhamattasya dhanvinaH // 35 / karNinaikena vivyAdha hRdaye nizitena ha // 6 patAkAzca sa tUNIrAnrazmInyoktrANi caabhibho| / nakulastu bhRzaM viddhaH syAlena tava dhanvinA / - 1570 - Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 144. 7] droNaparva [7. 144. 36 niSasAda rathopasthe kazmalaM cainamAvizat // 7 ardhacandreNa ciccheda sajyaM savizikhaM tadA // 21 atyantavairiNaM haptaM dRSTvA zatru tathAgatam / / tasya kruddhaH kRpo rAjazaktiM cikSepa dAruNAm / nanAda zakunI rAjastapAnte jalado yathA // 8 svarNadaNDAmakuNThAnAM karmAraparimArjitAm // 22 pratilabhya tataH saMjJAM nakulaH pANDunandanaH / tAmApatantI ciccheda zikhaNDI bahubhiH zaraiH / abhyayAtsaubalaM bhUyo vyAttAnana ivAntakaH // 9 sApatanmedinI dIptA bhAsayantI mahAprabhA / / 23 saMkruddhaH zakuni SaSTayA vivyAdha bharatarSabha / athAnyaddhanurAdAya gautamo rathinAM varaH / punazcaiva zatenaiva nArAcAnAM stanAntare // 10 prAcchAdayacchitairbANairmahArAja zikhaNDinam // 24 tato'sya sazaraM cApaM muSTideze sa cicchide / sa chAdyamAnaH samare gautamena yazasvinA / dhvajaM ca tvaritaM chittvA rathAdbhUmAvapAtayat // 11 vyaSIdata rathopasthe zikhaNDI rathinAM varaH // 25 so'tividdho mahArAja rathopastha upAvizat / sIdantaM cainamAlokya kRpaH zAradvato yudhi / taM visaMjJaM nipatitaM dRSTvA syAlaM tavAnagha / Ajanne bahubhirbANairjighAMsanniva bhArata // 26 apovAha rathenAzu sArathirdhvajinImukhAt // 12 vimukhaM taM raNe dRSTvA yAjJaseniM mahAratham / tataH saMcukruzuH pArthA ye ca teSAM padAnugAH / / pAJcAlAH somakAzcaiva parivavraH samantataH // 27 nirjitya ca raNe zatrUnnakulaH zatrutApanaH / tathaiva tava putrAzca parivardvijottamam / abravItsArathiM kruddho droNAnIkAya mAM vaha // 13 ' mahatyA senayA sAdhaM tato yuddhamabhUtpunaH // 28 tasya tadvacanaM zrutvA mAdrIputrasya dhImataH / sthAnAM ca raNe rAjannanyonyamabhidhAvatAm / prAyAttena raNe rAjanyena droNo'nvayudhyata // 14 babhUva tumulaH zabdo meghAnAM nadatAmiva // 29 zikhaNDinaM tu samare droNaprepsuM vizAM pte| dravatAM sAdinAM caiva gajAnAM ca vizAM pte| kRpaH zAradvato yattaH pratyudgacchatsuvegitaH // 15 anyonyamabhito rAjankrUramAyodhanaM babhau // 30 gautamaM drutamAyAntaM droNAntikamariMdamam / pattInAM dravatAM caiva padazabdena medinI / vivyAdha navabhirbhallaiH zikhaNDI prahasanniva // 16 akampata mahArAja bhayatrasteva cAGganA // 31 tamAcAryo mahArAja viddhA pnycbhiraashugaiH|| rathA rathAnsamAsAdya pradrutA vegavattaram / punarvivyAdha viMzatyA putrANAM priyakRttava // 17 nyagRhNanbahavo rAjazalabhAnvAyasA iva // 32 mahadyuddhaM tayorAsIdghorarUpaM vizAM pate / tathA gajAnprabhinnAMzca suprabhinnA mahAgajAH / yathA devAsure yuddhe zambarAmararAjayoH // 18 tasminneva pade yattA nigRhNanti sma bhArata // 33 zarajAlAvRtaM vyoma cakratustau mahArau / sAdI sAdinamAsAdya padAtI ca padAtinam / prakRtyA ghorarUpaM tadAsIddhorataraM punaH // 19 samAsAdya raNe'nyonyaM saMrabdhA nAticakramuH // 34 rAtrizca bharatazreSTha yodhAnAM yuddhazAlinAm / dhAvatAM dravatAM caiva punraavrttaampi|| kAlarAtrinibhA hyAsIdghorarUpA bhayAvahA / 20 babhUva tatra sainyAnAM zabdaH sutumulo nizi // 35 zikhaNDI tu mahArAja gautamasya mhddhnuH| | dIpyamAnAH pradIpAzca rathavAraNavAjiSu / - 1571 - Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 144. 36] mahAbhArate [7. 145. 1 adRzyanta mahArAja maholkA iva khaaccyutaaH||36 cicchedAnyena bhallena dhanurasya mahAprabham / / 7 sA nizA bharatazreSTha pradIpairavabhAsitA / dhRSTadyumnastu nirviddho droNena bharatarSabha / divasapratimA rAjanbabhUva raNamUrdhani // 37 utsasarja dhanustUrNaM saMdazya dazanacchadam // 8 . Adityena yathA vyAptaM tamo loke praNazyati / tataH krudvo mahArAja dhRSTadyumnaH pratApavAn / tathA naSTaM tamo ghoraM dIpairdIptairalaMkRtam / / 38 Adade'nyaddhanuH zreSThaM droNasyAntacikIrSayA // 9 zastrANAM kavacAnAM ca maNInAM ca mahAtmanAm / vikRSya ca dhanuzcitramA krnnaatprviirhaa| antardadhuH prabhAH sarvA dIpaistairavabhAsitAH // 39 droNasyAntakaraM ghoraM vyasRjatsAyakaM tataH // 10 tasminkolAhale yuddhe vartamAne nizAmukhe / sa visRSTo balavatA zaro ghoro mahAmRdhe / avadhItsamare putraM pitA bharatasattama / 40 bhAsayAmAsa tatsainyaM divAkara ivoditaH // 11 putrazca pitaraM mohAtsakhAyaM ca sakhA tathA / . taM dRSTvA tu zaraM ghoraM devgndhrvmaanvaaH| .. saMbandhinaM ca saMbandhI svasrIyaM cApi maatulH||41 svasyastu samare rAjandroNAyetyabruvanvacaH // 12 sve svAnpare parAMzcApi nijanuritaretaram / / taM tu sAyakamaprAptamAcAryasya rathaM prati / nirmaryAdamabhUdyuddhaM rAtrau ghoraM bhayAvaham // 42 karNo dvAdazadhA rAjaMzciccheda kRtahastavat // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi sa chinno bahudhA rAjansUtaputreNa mAriSa / catuzcatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 144 // nipapAta zarastUrNaM nikRttaH karNasAyakaiH / / 14 . chittvA tu samare bANaM zaraiH saMnataparvabhiH / saMjaya uvaac| dhRSTadyumnaM raNe karNo vivyAdha dazabhiH zaraiH // 15 tasminsutumule yuddhe vartamAne bhayAvahe / paJcabhirdoNaputrastu svayaM droNazca saptabhiH / dhRSTadyumno mahArAja droNamevAbhyavartata // 1 zalyazca navabhirbANaitribhirduHzAsanastathA / / 16 . saMmRjAno dhanuH zreSThaM jyAM vikarSanpunaH punaH / duryodhanazca viMzatyA zakunizcApi paJcabhiH / abhyavartata droNasya rathaM rukmavibhUSitam // 2 pAzcAlyaM tvaritAvidhyansarva eva mahArathAH // 17 dhRSTadyumnaM tadAyAntaM dronnsyaantcikiirssyaa| sa viddhaH sptbhirviirairdonntraannaarthmaahve| parivatrurmahArAja pAJcAlAH pANDavaiH saha // 3 sarvAnasaMbhramAdrAjanpratyavidhyatribhitribhiH / tathA parivRtaM dRSTvA droNamAcAryasattamam / droNaM drauNiM ca karNaM ca vivyAdha tava cAtmajam // 18 putrAste sarvato yattA rarakSudroNamAhave / / 4 te viddhA dhanvinA tena dhRSTadyumnaM punarmadhe / balArNavau tatastau tu sameyAtAM nizAmukhe / vivyadhuH paJcabhistUrNamekaiko rathinAM varaH // 19 vAtodbhutau kSubdhasattvau bhairavau sAgarAviva // 5 drumasenastu saMkruddho rAjanvivyAdha patriNA / tato droNaM mahArAja pAJcAlyaH paJcabhiH zaraiH / tribhizcAnyaiH zaraistUrNaM tiSTha tiSTheti cAbravIt // 20 vivyAdha hRdaye tUrNaM siMhanAdaM nanAda ca / / 6 / sa tu taM prativivyAdha tribhistIkSNairajihmagaiH / taM droNaH paJcaviMzatyA viddhA bhArata sNyuge| svarNapukaiH zilAdhautaiH prANAntakaraNaiyudhi // 21 - 1572 - Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 145. 22 ] droNaparva [6. 145. 51 bhallenAnyena tu punaH suvarNojjvalakuNDalam / tAvakAzca mahArAja karNaputrazca daMzitaH / unmamAtha ziraH kAyAhumasenasya vIryavAna // 22 sAtyakiM vivyadhustUrNaM samantAnnizitaiH shraiH|| 37 tacchiro nyapatadbhUmau saMdaSTauSThapuTaM rnne| astrairasrANi saMvArya teSAM karNasya cAbhibho / mahAvAtasamudbhUtaM pakaM tAlaphalaM yathA // 23 avidhyatsAtyakiH kruddho vRSasenaM stanAntare // 38 tAMzca viddhA punarvIrAnvIraH sunizitaiH zaraiH / tena bANena nirviddho vRSaseno vizAM pte| rAdheyasyAcchinadbhallaiH kArmukaM citrayodhinaH / / 24 nyapatatsa rathe mUDho dhanurutsRjya vIryavAn // 39 na tu tanmamRSe karNo dhanuSazchedanaM tthaa| . tataH karNo hataM matvA vRSasenaM mahArathaH / nikartanamivAtyugro lAGlasya yathA hariH / / 25 putrazokAbhisaMtaptaH sAtyaki pratyapIDayat // 40 so'nyaddhanuH samAdAya krodharaktekSaNaH zvasan / pIDyamAnastu karNena yuyudhAno mahArathaH / abhyavarSaccharaughaistaM dhRSTadyumnaM mahAbalam // 26 vivyAdha bahubhiH karNaM tvaramANaH punaH punH||41 dRSTvA tu karNa saMrabdhaM te vIrAH SaDtharSabhAH / sa kaNaM dazabhirviddhA vRSasenaM ca saptabhiH / pAzcAlyaputraM tvaritAH parivarjighAMsayA // 27 sahastAvApadhanuSI tayozciccheda sAtvataH // 42 SaNNAM yodhapravIrANAM tAvakAnAM puraskRtam / tAvanye dhanuSI sajye kRtvA zatrubhayaMkare / mRtyorAsyamanuprAptaM dhRSTadyumnamamaMsmahi // 28 yuyudhAnamavidhyetAM samantAnnizitaiH zaraiH // 43 etasminneva kAle tu dAzArho vikirazarAn / vartamAne tu saMgrAme tasminvIravarakSaye / dhRSTadyumnaM parAkrAntaM sAtyakiH pratyapadyata // 29 atIva zuzruve rAjangANDIvasya mahAsvanaH // 44 tamAyAntaM maheSvAsaM sAtyaki yuddhadurmadam / zrutvA tu rathanirghoSaM gANDIvasya ca nisvanam / rAdheyo dazabhirbANaiH pratyavidhyadajihmagaiH // 30 sUtaputro'bravIdrAjanduryodhanamidaM vacaH // 45 taM sAtyakirmahArAja vivyAdha dazabhiH shraiH| eSa sarvAzibInhatvA mukhyazazca nararSabhAn / pazyatAM sarvavIrANAM mA gAstiSTheti cAbravIt // 31 pauravAMzca maheSvAsAngANDIvaninado mahAn // 46 sa sAtyakestu balinaH karNasya ca mahAtmanaH / zrUyate rathaghoSazca vAsavasyeva nardataH / AsItsamAgamo ghoro balivAsavayoriva // 32 karoti pANDavo vyakta karmaupayikamAtmanaH // 47 trAsayaMstalaghoSeNa kSatriyAnkSatriyarSabhaH / eSA vidIyate rAjanbahudhA bhAratI camUH / rAjIvalocanaM kaNaM sAtyakiH pratyavidhyata // 33 viprakIrNAnyanIkAni nAvatiSThanti karhi cit // 48 kampayanniva ghoSeNa dhanuSo vasudhAM balI / vAteneva samudbhUtamabhrajAlaM vidIryate / sUtaputro mahArAja sAtyakiM pratyayodhayat // 34 savyasAcinamAsAdya bhinnA nauriva sAgare // 49 vipAThakarNinArAcairvatsadantaiH kSurairapi / dravatAM yodhamukhyAnAM gANDIvapreSitaiH zaraiH / karNaH zarazataizcApi zaineyaM pratyavidhyata // 35 viddhAnAM zatazo rAjazrUyate ninado mahAn / tathaiva yuyudhAno'pi vRSNInAM pravaro rthH| nizIthe rAjazArdUla stanayitnorivAmbare // 50 abhyavarSaccharaiH karNaM tadyuddhamabhavatsamam // 36 / hAhAkAraravAMzcaiva siMhanAdAMzca puSkalAn / - 1573 - Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 145. 51] . mahAbhArate [7. 146. 11 zRNu zabdAnbahuvidhAnarjunasya rathaM prati // 51 balena mahatA yuktaH sUtaputrastu sAtvatam // 66 ayaM madhye sthito'smAkaM sAtyakiH sAtvatAdhamaH / abhyayAttvaritaM yuddhe kirazarazatAnbahUn / iha cellabhyate lakSyaM kRtsnAJjeSyAmahe parAn // 52 tathaiva pANDavAH sarve sAtyaki paryavArayan // 67 eSa pAzcAlarAjasya putro droNena sNgtH|| mahazuddhaM tadAsIttu droNasya nizi bhArata / sarvataH saMvRto yodhai rAjanpuruSasattamaiH // 53 dhRSTadyumnena zUreNa pAJcAlaizca mahAtmanaH // 68 sAtyaki yadi hanyAmo dhRSTadyumnaM ca pArSatam / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi asaMzayaM mahArAja dhruvo no vijayo bhavet // 54 paJcacatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 145 // saubhadravadimau vIrau parivArya mhaarthau| . prayatAmo mahArAja nihantuM vRSNipArSatau // 55 saMjaya uvAca / savyasAcI puro'bhyeti droNAnIkAya bhArata / / tataste prAdravansarve tvaritA yuddhadurmadAH / saMsaktaM sAtyakiM jJAtvA bahubhiH kurupuMgavaiH // 56 amRSyamANAH saMrabdhA yuyudhAnarathaM prati // 1 / / tatra gacchantu bahavaH pravarA rathasattamAH / te rathaiH kalpitai rAjanhemarUpyavibhUpitaiH / yAvatpArtho na jAnAti sAtyakiM bahubhirvRtam // 57 sAdibhizca gajaizcaiva parivatruH sma sAtvatam // 2 te tvaradhvaM yathA zUrAH zarANAM mokSaNe bhRzam / / athainaM koSThakIkRtya sarvataste mahArathAH / yathA tUrNaM vrajatyeSa paralokAya mAdhavaH // 58 siMhanAdAstadA cakrustarjayantaH sma sAtyakim // 3 karNasya matamAjJAya putraste prAha saubalam / te'bhyavarSazaraistIkSNaiH sAtyakiM satyavikramam / yathendraH samare rAjanprAha viSNuM yazasvinam // 59 tvaramANA mahAvIryA mAdhavasya vadhaiSiNaH // 4 vRtaH sahasrairdazabhirgajAnAmanivartinAm / tAndRSTvA patatastUrNaM zaineyaH prviirhaa| sthaizca dazasAhasrairvRto yAhi dhanaMjayam // 60 pratyagRhNAnmahAbAhuH pramuJcanvizikhAnbahUn // 5 duHzAsano durviSahaH subAhurduSpradharSaNaH / tatra vIro maheSvAsaH sAtyakiyuddhadurmadaH / ete tvAmanuyAsyanti pattibhirbahubhirvRtAH // 61 nicakarta zirAMsyupraiH zaraiH saMnataparvabhiH // 6 jahi kRSNau mahAbAho dharmarAjaM ca mAtula / hastihastAnhayagrIvAnbAhUnapi ca sAyudhAn / nakulaM sahadevaM ca bhImasenaM ca bhArata // 62 kSurapraiH pAtayAmAsa tAvakAnAM sa mAdhavaH // 7 devAnAmiva devendre jayAzA me tvayi sthitA / patitaizcAmaraizcaiva zvetacchatraizca bhArata / jahi mAtula kaunteyAnasurAniva pAvakiH // 63 babhUva dharaNI pUrNA nakSatraidyauriva prabho // 8 evamukto yayau pArthAnputreNa tava saublH| teSAM tu yuyudhAnena yudhyatAM yudhi bhArata / mahatyA senayA sArdhaM tava putraistathA vibho // 64 babhUva tumulaH zabdaH pretAnAmiva krandatAm // 9 priyArthaM tava putrANAM didhakSuH pANDunandanAn / tena zabdena mahatA pUritAsIdvasuMdharA / tataH pravavRte yuddhaM tAvakAnAM paraiH saha // 65 rAtriH samabhavaccaiva tIvrarUpA bhayAvahA // 10 prayAte saubale rAjanpANDavAnAmanIkinIm / dIryamANaM balaM dRSTvA yuyudhAnazarAhatam / - 1574 - Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 146. 11] droNaparva [7. 146. 40 zrutvA ca vipulaM nAdaM nizIthe lomaharSaNam // 11 te mahAstrANi divyAni vikiranto'rjunaM prati / sutastavAbravIdrAjansArathiM rathinAM vrH| arjunaM yodhayanti sma kSatriyAH kaalcoditaaH||26 yatraiSa zabdastatrAzvAMzcodayeti punaH punaH // 12 tAnyarjunaH sahasrANi rathavAraNavAjinAm / tena saMcodyamAnastu tatastAMsturagottamAn / pratyavArayadAyastaH prakurvanvipulaM kSayam // 27 sUtaH saMcodayAmAsa yuyudhAnarathaM prati // 13 tatastu samare zUraH zakuniH saubalastadA / tato duryodhanaH kruddho dRDhadhanvA jitaklamaH / vivyAdha nizitairbANairarjunaM prahasanniva // 28 zIghrahastazcitrayodhI yuyudhAnamupAdravat / / 14. punazcaiva zatenAsya saMrurodha mahAratham / tataH pUrNAyatotsRSTaimAMsazoNitabhojanaiH / tamarjunastu viMzatyA vivyAdha yudhi bhArata // 29 duryodhanaM dvAdazabhirmAdhavaH pratyavidhyata // 15 athetarAnmaheSvAsAMstribhistribhiravidhyata / duryodhanastena tathA pUrvamevAditaH shraiH| saMvArya tAnbANagaNaiyudhi rAjandhanaMjayaH / zaineyaM dazabhirbANaiH pratyavidhyadamarSitaH / / 16 avadhIttAvakAnyodhAnvajrapANirivAsurAn // 30 tataH samabhavadyuddhamAkulaM bharatarSabha / bhujaizchinnairmahArAja zarIraizca sahasrazaH / pAJcAlAnAM ca sarveSAM bhAratAnAM ca dAruNam // 17 samAstIrNA dharA tatra babhau puSpairivAcitA // 31 zaineyastu raNe kruddhastava putraM mahAratham / sa viddhA zakuni bhUyaH paJcabhirnataparvabhiH / sAyakAnAmazItyA tu vivyAdhorasi bhArata // 18 ulUkaM tribhirAjanne tribhireva mahAyasaiH // 32 tato'sya vAhAnsamare zarairninye yamakSayam / tamulUkastathA vidyA vAsudevamatADayat / . sArathiM ca rathAttUrNaM pAtayAmAsa patriNA // 19 nanAda ca mahAnAdaM pUrayanvasudhAtalam // 33 hatAzve tu rathe tiSThanputrastava vizAM pate / . arjunastu drutaM gatvA zakunerdhanurAcchinat / mumoca nizitAnbANAzaineyasya rathaM prati // 20 ninye ca caturo vAhAnyamasya sadanaM prati // 34 zarAnpazcAzatastAMstu zaineyaH kRtahastavat / tato rathAdavaplutya saubalo bharatarSabha / ciccheda samare rAjanpreSitAMstanayena te // 21 ulUkasya rathaM tUrNamAruroha vizAM pate // 35 athApareNa bhallena muSTideze mahaddhanuH / tAvekarathamArUDhau pitAputrau mahArathau / ciccheda rabhaso yuddhe tava putrasya mAriSa // 22 pArtha siSicaturbANaigiri meghAvivotthitau // 36 viratho vidhanuSkazca sarvalokezvaraH prbhuH| tau tu viddhA mahArAja pANDavo nizitaiH zaraiH / Aruroha rathaM tUrNaM bhAsvaraM kRtavarmaNaH // 23 vidrAvayaMstava camUM zatazo vyadhamaccharaiH / / 37 duryodhane parAvRtte zaineyastava vAhinIm / anilena yathAbhrANi vicchinnAni samantataH / drAvayAmAsa vizikhairnizAmadhye vizAM pate // 24 vicchinnAni tathA rAjanbalAnyAsanvizAM pate // 38 zakunizcArjunaM rAjaparivArya samantataH / tadbalaM bharatazreSTha vadhyamAnaM tathA nizi / sthairanekasAhasrairgajaizcaiva sahasrazaH / / pradudrAva dizaH sarvA vIkSamANaM bhayAditam // 39 tathA hayasahasraizca tumulaM sarvato'karot / / 25 utsRjya vAhAnsamare codayantastathApare / - 1575 Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 146. 40] mahAbhArate [7. 147. 18 saMbhrAntAH paryadhAvanta tasmiMstamasi dAruNe // 40 amarSavazamApanno vAkyajJo vAkyamabravIt // 2 vijitya samare yodhaastaavkaanbhrtrssbh| bhavadbhayAmiha saMgrAmo kruddhAbhyAM saMpravartitaH / dadhmaturmuditau zaGkhau vAsudevadhanaMjayau // 41 Ahave nihataM dRSTvA saindhavaM savyasAcinA // 3 dhRSTadyumno mahArAja droNaM vivA tribhiH shraiH| nihanyamAnAM pANDUnAM balena mama vAhinIm / ciccheda dhanuSastUrNaM jyAM zareNa zitena ha // 42 bhUtvA tadvijaye zaktAvazaktAviva pazyataH / / 4 tannidhAya dhanurlIDe droNaH kSatriyamardanaH / yadyahaM bhavatostyAjyo na vAcyo'smi tadaiva hi / Adade'nyaddhanuH zUro vegavatsAravattaram // 43 AvAM pANDusutAnsaMkhye jeSyAva iti mAnadau // 5 dhRSTadyumnaM tato droNo viddhA saptabhirAzugaiH / / tadaivAhaM vacaH zrutvA bhavadbhayAmanusaMmatam / sArathiM paJcabhirbANai rAjanvivyAdha saMyuge // 44 kRtavAnpANDavaiH sArdhaM vairaM yodhavinAzanam // 6 . taM nivArya zaraistUrNaM dhRSTadyumno mahArathaH / yadi nAhaM parityAjyo bhavadbhayAM purussrssbhau| vyadhamatkauravIM senAM zatazo'tha sahasrazaH // 45 yudhyetAmanurUpeNa vikrameNa suvikramau // 7 vadhyamAne bale tasmiMstava putrasya mAriSa / vAkpratodena tau vIrau praNunnau tanayena te / prAvartata nadI ghorA zoNitaughataraGgiNI // 46 prAvartayetAM tau yuddhaM ghaTTitAviva pannagau // 8 ubhayoH senayormadhye narAzvadvipavAhinI / tatastau rathinAM zreSThau srvlokdhnurdhrau| yathA vaitaraNI rAjanyamarASTrapuraM prati // 47 zaineyapramukhAnpArthAnabhidudruvatU raNe // 9 drAvayitvA tu tatsainyaM dhRSTadyumnaH pratApavAn / tathaiva sahitAH pArthAH svena sainyena saMvRtAH / atyarAjata tejasvI zakro devagaNeSviva // 48 abhyavartanta tau vIrau nardamAnau muhurmuhuH // 10 atha dadhmurmahAzaGkhAndhRSTadyumnazikhaNDinau / atha droNo maheSvAso dazabhiH zinipuMgavam / yamau ca yuyudhAnazca pANDavazca vRkodaraH // 49 avidhyattvaritaM RddhaH sarvazastrabhRtAM varaH // 11 jitvA rathasahasrANi tAvakAnAM mahArathAH / / karNazca dazabhirbANaiH putrazca tava saptabhiH / siMhanAdaravAMzcakruH pANDavA jitakAzinaH // 50 dazabhirvRSasenaca saubalazcApi saptabhiH / pazyatastava putrasya karNasya ca mdotkttaaH| ete kaurava saMkrande zaineyaM paryavArayan // 12 tathA droNasya zUrasya drauNezcaiva vizAM pate // 51 dRSTvA ca samare droNaM nighnantaM pANDavI camUm / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi vivyadhuH somakAstUrNaM samantAccharavRSTibhiH // 13 SaTcatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 146 // tato droNo'haratprANAnkSatriyANAM vizAM pate / 147 razmibhirbhAskaro rAjaMstamasAmiva bhArata // 14 saMjaya uvAca / droNena vadhyamAnAnAM pAJcAlAnAM vizAM pate / vidrutaM svabalaM dRSTvA vadhyamAnaM mahAtmabhiH / zuzruve tumulaH zabdaH krozatAmitaretaram // 15 krodhena mahatAviSTaH putrastava vizAM pate // 1 putrAnanye pitRRnanye bhrAtRnanye ca mAtulAn / abhyetya sahasA kaNaM droNaM ca jayatAM varam / / bhAgineyAnvayasyAMzca tathA saMbandhibAndhavAn / -1576 - Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 147. 16 ] .. droNaparva [7. 148.5 utsRjyotsRjya gacchanti tvaritA jiivitepsvH||16 tatastatpunarAvRttaM yudhiSThiravalaM mahat / apare mohitA mohAttamevAbhimukhA yyuH| tato droNazca karNazca parAnmamRdaturyudhi // 31 pANDavAnAM raNe yodhAH paralokaM tathApare / 17 / sa saMprahArastumulo nizi pratyabhavanmahAn / sA tathA pANDavI senA vadhyamAnA mhaatmbhiH|| yathA sAgarayo rAjazcandrodayavivRddhayoH // 32 nizi saMprAdravadrAjannutsRjyolkAH sahasrazaH // 18 tata utsRjya pANibhyaH pradIpAMstava vAhinI / pazyato bhImasenasya vijayasyAcyutasya c| yuyudhe pANDavaiH sArdhamunmattavadahaHkSaye // 33 yamayodharmaputrasya pArSatasya ca pazyataH / / 19. rajasA tamasA caiva saMvRte bhRshdaarunne| tamasA saMvRte loke na prAjJAyata kiMcana / / kevalaM nAmagotreNa prAyudhyanta jayaiSiNaH // 34 kauravANAM prakAzena dRzyante tu drutAH pare // 20 / azrUyanta hi nAmAni zrAvyamANAni pArthivaiH / dravamANaM tu tatsainyaM droNakarNI mhaarthau| praharadbhirmahArAja svayaMvara ivAhave // 35 jaghnatuH pRSThato rAjankirantau sAyakAnbahUn // 21 niHzabdamAsItsahasA punaH zabdo mahAnabhUt / pAzcAleSu prabhagneSu dIryamANeSu sarvazaH / kruddhAnAM yudhyamAnAnAM jayatAM jIyatAmapi // 36 janArdano dInamanAH pratyabhASata phalgunam // 22 yatra yatra sma dRzyante pradIpAH kurusattama / droNakarNau maheSvAsAvetau pArSatasAtyakI / tatra tatra sma te zUrA nipatanti pataMgavat // 37 pAzcAlAMzcaiva sahitau jannatuH sAyakai zam // 23 tathA saMyudhyamAnAnAM vigADhAbhUnmahAnizA / / etayoH zaravarSeNa prabhagnA no mahArathAH / pANDavAnAM ca rAjendra kauravANAM ca sarvazaH // 38 vAryamANApi kaunteya pRtanA nAvatiSThate // 24 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi etAvAvAM sarvasainyaiyUMDhaiH samyagudAyudhaiH / / saptacatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 147 // droNaM ca sUtaputraM ca prayatAvaH prabAdhitum // 25 - 148 etau hi balinI zUrau kRtAstrI jitakAzinau / saMjaya uvaac| upekSitau balaM kruddhau nAzayetAM nizAmimAm / tataH karNo raNe dRSTvA pArSataM prviirhaa| eSa bhImo'bhiyAtyunaH punarAvartya vAhinIm // 26 AjaghAnorasi zarairdazabhirmarmabhedibhiH // 1 vRkodaraM tathAyAntaM dRSTvA tatra jnaardnH| prativivyAdha taM tUrNaM dhRSTadyumno'pi mAriSa / punarevAbravIdrAjanharSayanniva pANDavam // 27 paJcabhiH sAyakairhRSTastiSTha tiSTheti cAbravIt // 2 eSa bhImo raNazlAghI vRtaH somakapANDavaiH / tAvanyonyaM zaraiH saMkhye saMchAdya sumahArathau / ruSito'bhyeti vegena droNakarNau mahAbalau // 28 punaH pUrNAyatotsRSTairvivyadhAte parasparam // 3 etena sahito yudhya pAJcAlaizca mhaarthaiH| tataH pAJcAlamukhyasya dhRSTadyumnasya sNyuge| AzvAsanArthaM sarveSAM sainyAnAM pANDunandana // 29 / sArathiM caturazcAzvAnko vivyAdha sAyakaiH // 4 tatastau puruSavyAghrAvubhau maadhvpaannddvau| kArmukapravaraM cAsya praciccheda zitaiH zaraiH / droNakarNI samAsAdya dhiSThitau raNamUrdhani // 30 / sArathiM cAsya bhallena rathanIDAdapAtayat // 5 ma. bhA. 198 - 1577 - Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 148. 6] mahAbhArate [7. 148. 34 dhRSTadyumnastu viratho hatAzvo hatasArathiH / apayAne matiM kRtvA phalgunaM vAkyamabravIt // 20 gRhItvA parighaM ghoraM karNasyAzvAnapIpiSat // 6 pazya karNaM maheSvAsaM dhanuSpANimavasthitam / viddhazca bahubhistena zarairAzIviSopamaiH / nizIthe dAruNe kAle tapantamiva bhAskaram // 21 tato yudhiSThirAnIkaM padbhayAmevAnvavartata / karNasAyakanunnAnAM krozatAmeSa nisvanaH / Aruroha rathaM cApi sahadevasya mAriSa // 7 anizaM zrUyate pArtha tvadvandhUnAmanAthavat // 22 karNasyApi rathe vAhAnanyAnsUto nyayojayat / yathA visRjatazcAsya saMdadhAnasya cAzugAn / zaGkhavarNAnmahAvegAnsaindhavAnsAdhuvAhinaH // 8 pazyAmi jayavikrAntaM kSapayiSyati no dhruvam // 23 labdhalakSyastu rAdheyaH pAJcAlAnAM mahArathAn / yadatrAnantaraM kArya prAptakAlaM prapazyasi / abhyapIDayadAyastaH zarairmegha ivAcalAn // 9 karNasya vadhasaMyuktaM tatkuruSva dhanaMjaya // 24 sA pIDyamAnA karNena pAJcAlAnAM mahAcamUH / evamukto mahAbAhuH pArthaH kRSNamathAbravIt / ' saMprAdravatsusaMtrastA siMhenevArditA mRgI // 10 bhItaH kuntIsuto rAjA rAdheyasyAtivikramAt // 25 patitAsturagebhyazca gajebhyazca mahItale / / evaM gate prAptakAlaM karNAnIke punaH punaH / rathebhyazca narAstUrNamadRzyanta tatastataH // 11 bhavAnvyavasyatAM kSipraM dravate hi varUthinI // 26 dhAvamAnasya yodhasya kSurapraiH sa mahAmRdhe / droNasAyakanunnAnAM bhagnAnAM madhusUdana / bAhU ciccheda vai karNaH zirazcaiva sakuNDalam // 12 karNena trAsyamAnAnAmavasthAnaM na vidyate // 27 : UrU ciccheda cAnyasya gajasthasya vizAM pate / pazyAmi ca tathA karNaM vicarantamabhItavat / vAjipRSThagatasyApi bhUmiSThasya ca mAriSa // 13 dravamANAnrathodArAnkirantaM vizikhaiH zitaiH // 28 nAjJAsiSurdhAvamAnA bahavazca mahArathAH / naitadasyotsahe soDhuM caritaM raNamUrdhani / saMchinnAnyAtmagAtrANi vAhanAni ca saMyuge // 14 | pratyakSaM vRSNizArdUla pAdasparzamivoragaH // 29 te vadhyamAnAH samare pAJcAlAH sRJjayaiH sh|| sa bhavAnatra yAtvAzu yatra karNo mahArathaH / tRNapraspandanAccApi sUtaputraM sma menire // 15 ahamenaM vadhiSyAmi mAM vaiSa madhusUdana // 30 api khaM samare yodhaM dhAvamAnaM vicetsH| . vAsudeva uvAca / karNamevAbhyamanyanta tato bhItA dravanti te // 16 / pazyAmi kaNaM kaunteya devraajmivaahve| tAnyanIkAni bhagnAni dravamANAni bhaart| vicarantaM naravyAghramatimAnuSavikramam // 31 abhyadravadrutaM karNaH pRSThato vikirazarAn // 17 naitasyAnyo'sti samare pratyudyAtA dhanaMjaya / avekSamANAste'nyonyaM susaMmUDhA vicetsH| Rte tvAM puruSavyAghra rAkSasAdvA ghaTotkacAt // 32 nAzaknuvannavasthAtuM kAlyamAnA mahAtmanA // 18 na tu tAvadahaM manye prAptakAlaM tavAnagha / karNenAbhyAhatA rAjanpAJcAlAH parameSubhiH / samAgamaM mahAbAho sUtaputreNa saMyuge // 33 droNena ca dizaH sarvA vIkSamANAH prdudruvuH||19 / dIpyamAnA maholkeva tiSThatyasya hi vaasvii| tato yudhiSThiro rAjA svasainyaM prekSya vidrutm| / tvadarthaM hi mahAbAho raudrarUpaM bibharti ca // 34 - 1578 - samA Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 148. 35 ] . droNaparva [7. 148. 62 ghaTotkacastu rAdheyaM pratyudyAtu mhaablH| kathaM nastArayedduHkhAtsa tvaM tAraya bAndhavAn // 48 sa hi bhImena balinA jAtaH suraparAkramaH // 35 tava hyatrabalaM bhImaM mAyAzca tava dustraaH| tasminnastrANi divyAni rAkSasAnyasurANi ca / / saMgrAme yudhyamAnasya satataM bhImanandana // 49 satataM cAnurakto vo hitaiSI ca ghttotkcH| pANDavAnAM prabhagnAnAM karNena zitasAyakaiH / vijeSyati raNe karNamiti me nAtra saMzayaH // 36 majatAM dhArtarASTreSu bhaka pAraM paraMtapa // 50 saMjaya uvAca / rAtrau hi rAkSasA bhUyo bhavantyamitavikramAH / evamuktvA mahAbAhuH pArthaM puSkaralocanaH / balavantaH sudurdharSAH zUrA vikrAntacAriNaH // 51 AjuhAvAtha tadrakSaH taccAsItprAduragrataH // 37 jahi karNaM maheSvAsaM nizIthe mAyayA raNe / kavacI sa zarI khaDgI sadhanvA ca vizAM pate / / pArthA droNaM vadhiSyanti dhRssttdyumnpurogmaaH|| 52 abhivAdya tataH kRSNaM pANDavaM ca dhanaMjayam / kezavasya vacaH zrutvA bIbhatsurapi rAkSasam / abravIttaM tadA hRSTastvayamasmyanuzAdhi mAm // 38 abhyabhASata kauravya ghaTotkacamariMdamam // 53 tatastaM meghasaMkAzaM dIptAsyaM dIptakuNDalam / ghaTotkaca bhavAMzcaiva dIrghabAhuzca sAtyakiH / abhyabhASata haiDimbaM dAzArhaH prahasanniva // 39 / matau me sarvasainyeSu bhImasenazca pANDavaH / / 54 ghaTotkaca vijAnIhi yattvAM vakSyAmi putrk| / sa bhavAnyAtu karNena dvairathaM yudhyatAM nizi / prApto vikramakAlo'yaM tava nAnyasya kasyacit // 40 sAtyakiH pRSThagopaste bhaviSyati mahArathaH // 55 sa bhavAnmajamAnAnAM bandhUnAM tvaM plavo ythaa| jahi karNaM raNe zUraM sAtvatena sahAyavAn / vividhAni tavAstrANi santi mAyA ca raaksssii||41 / yathendrastArakaM pUrva skandena saha janivAn // 56 pazya karNena haiDimba pANDavAnAmanIkinI / . ghaTotkaca uvAca / kAlyamAnA yathA gAvaH pAlena raNamUrdhani / / 42 alamevAsmi karNAya droNAyAlaM ca sattama / eSa karNo maheSvAso matimAndRDhavikramaH / anyeSAM kSatriyANAM ca kRtAstrANAM mahAtmanAm // pANDavAnAmanIkeSu nihanti kSatriyarSabhAn // 43 adya dAsyAmi saMgrAmaM sUtaputrAya taM nizi / kirantaH zaravarSANi mahAnti dRddhdhnvinH| yaM janAH saMpravakSyanti yAvadbhamirdhariSyati // 58 na zaknuvantyavasthAtuM pIDyamAnAH zarArciSA // 44 na cAtra zUrAnmokSyAmi na bhItAnna kRtAJjalIn / nizIthe sUtaputreNa zaravarSeNa pIDitAH / sarvAneva vadhiSyAmi rAkSasaM dharmamAsthitaH // 59 ete dravanti pAJcAlAH siMhasyeva bhayAnmRgAH // 45 saMjaya uvaac| etasyaivaM pravRddhasya sUtaputrasya sNyuge| evamuktvA mahAbAhuhaiM DimbaH paravIrahA / niSeddhA vidyate nAnyastvahate bhImavikrama // 46 | abhyayAttumule karNaM tava sainyaM vibhISayan // 6. sa tvaM kuru mahAbAho karma yuktamihAtmanaH / / tamApatantaM saMkruddhaM dIptAsyamiva pannagam / mAtulAnAM pitRNAM ca tejaso'strabalasya ca // 47 abhyasyanparameSvAsaH pratijagrAha sUtajaH // 61 etadarthaM hi haiDimba putrAnicchanti maanvaaH| / tayoH samabhavadyuddhaM krnnraaksssyornishi| - 1579 - Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 148. 62] mahAbhArate [7. 149. 26 garjato rAjazArdUla zakraprahlAdayoriva // 62 vyadrAvayaccharavAtaiH pANDavAnAmanIkinIma // 12 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tena vidrAvyamANAni pANDusainyAni mAriSa / aSTacatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 148 // nizIthe viprakIryanta vAtanunnA ghanA iva // 13 ghaTotkacazarairnunnA tathaiva kuruvAhinI / saMjaya uvaac| nizIthe prAdravadrAjannutsRjyolkAH sahasrazaH // 16 dRSTvA ghaTotkacaM rAjansUtaputrarathaM prati / alaMbalastataH kruddho bhaimaseni mahAmRdhe / / prayAntaM tvarayA yuktaM jighAMsuM karNamAhave // 1 Ajanne nizitairbANaistotrairiva mahAdvipam // 15 abravIttava putrastu duHzAsanamidaM vacaH / tilazastasya tadyAnaM sUtaM sarvAyudhAni ca / etadrakSo raNe tUrNaM dRSTvA karNasya vikramam // 2 ghaTotkacaH praciccheda prANadaccAtidAruNam // 16 abhiyAti drutaM karNaM tadvAraya mahAratham / tataH karNa zarabAtaiH kurunanyAnsaMhasrazaH / . vRtaH sainyena mahatA yAhi yatra mahAbalaH // 3 alaMbalaM cAbhyavarSanmegho merumivAcalam // 17 karNo vaikartano yuddhe rAkSasena yuyutsati / tataH saMcukSubhe sainyaM kurUNAM rAkSasArditam / rakSa karNaM raNe yatto vRtaH sainyena mAnada // 4 uparyupari cAnyonyaM caturaGgaM mamarda ha // 18 etasminnantare rAjaJjaTAsurasuto blii| . jaTAsurirmahArAja viratho hatasArathiH / duryodhanamupAgamya prAha praharatAM varaH // 5 ghaTotkacaM raNe kruddho muSTinAbhyahanadRDham // 19 duryodhana tavAmitrAnprakhyAtAnyuddhadurmadAn / muSTinAbhihatastena pracacAla ghaTotkacaH / pANDavAnhantumicchAmi tvayAjJaptaH sahAnugAn // 6 kSitikampe yathA zailaH savRkSagaNagulmavAn // 20 jaTAsuro mama pitA rakSasAmagraNIH purA / tataH sa parighAbhena dviTasaMghannena bAhunA / prayujya karma rakSonnaM kSudraiH pArthenipAtitaH / jaTAsuriM bhaimaseniravadhInmuSTinA bhRzam // 21 tasyApacitimicchAmi tvaddiSTo gantumIzvara // 7 taM pramathya tataH kruddhastUrNaM haiDimbirAkSipat / tamabravIttato rAjA prIyamANaH punaH punaH / doAmindradhvajAbhAbhyAM niSpipeSa mahItale // 22 droNakarNAdibhiH sArdhaM paryApto'haM dviSadvadhe / alaMbalo'pi vikSipya samutkSipya ca rAkSasam / tvaM tu gaccha mayAjJapto jahi yuddhe ghaTotkacam // 8 ghaTotkacaM raNe roSAnniSpipeSa mahItale // 23 tathetyuktvA mahAkAyaH samAhUya ghaTotkacam / tayoH samabhavadyuddhaM garjatoratikAyayoH / jaTAsuribhaiMmaseni nAnAzastrairavAkirat // 9 ghaTotkacAlaMbalayostumulaM lomaharSaNam // 24 alaMbalaM ca karNaM ca kurusainyaM ca dustaram / vizeSayantAvanyonyaM mAyAbhiratimAyinau / haiDimbaH pramamAthaiko mahAvAto'mbudAniva // 10 yuyudhAte mahAvIryAvindravairocanAviva // 25 tato mAyAmayaM dRSTvA rathaM tUrNamalaMbalaH / pAvakAmbunidhI bhUtvA punrgruddtkssko| ghaTotkacaM zaravAtai nAliGgaiH samArdayat // 11 punarmeghamahAvAtau punarvatramahAcalau / viddhA ca bahubhirbANairbhamasenimalaMbalaH / punaH kuJjarazArdUlo punaH svarbhAnubhAskarau // 26 - 1580 Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 149. 27 ] droNaparva [7. 150. 15 evaM mAyAzatasRjAvanyonyavadhakAGkiNau / kIdRzaM cAbhavadyuddhaM tasya ghorasya rakSasaH / bhRzaM citramayudhyetAmalaMbalaghaTotkacau // 27 rathazca kIdRzastasya mAyAH sarvAyudhAni ca // 2 pariSaizca gadAbhizca prAsamadarapaTizaiH / kiMpramANA hayAstasya rthketurdhnustthaa| musalaiH parvatApraizca tAvanyonyaM nijannatuH // 28 kIdRzaM varma caivAsya kaNThatrANaM ca kIdRzam / hayAbhyAM ca gajAbhyAM ca padAtirathinI punaH / pRSTastvametadAcakSva kuzalo hyasi saMjaya // 3 yuyudhAte mahAmAyau rAkSasapravarau yudhi // 29. uvAca / tato ghaTotkaco raajnnlNblvdhepsyaa|| lohitAkSo mahAkAyastAmrAsyo nimnitodrH| utpapAta bhRzaM kruddhaH zyenavannipapAta ha // 30 UrdhvaromA harizmazruH zaGkukarNo mahAhanuH // 4 gRhItvA ca mahAkAyaM rAkSasendramalaMbalam / . AkarNAdAritAsyazca tIkSNadaMSTraH karAlavAn / udyamya nyavadhIdbhUmau mayaM viSNurivAhave // 31 / sudIrghatAmrajihvoSTho lambabhraH sthUlanAsikaH // 5 tato ghaTotkacaH khaDga mudhyAdbhutadarzanam / nIlAGgo lohitagrIvo girivarmA bhayaMkaraH / ' cakarta kAyAddhi ziro bhImaM vikRtadarzanam / / 32 mahAkAyo mahAbAhurmahAzIrSo mahAbalaH // 6 tacchiro rudhirAbhyaktaM gRhya kezeSu rAkSasaH / vikacaH paruSasparzo vikaTodvaddhapiNDikaH / ghaTotkaco yayAvAzu duryodhanarathaM prati // 33 sthUlasphiggUDhanAbhizca zithilopacayo mahAn // 7 abhyetya ca mahAbAhuH smayamAnaH sa rAkSasaH / tathaiva hastAbharaNI mahAmAyo'GgadI tathA / rathe'sya nikSipya ziro vikRtAnanamUrdhajam / urasA dhArayanniSkamagnimAlAM yathAcalaH // 8 prANadabhairavaM nAdaM prAvRSIva balAhakaH / / 34 tasya hemamayaM citraM bahurUpAGgazobhitam / abravIcca tato rAjanduryodhanamidaM vacaH / toraNapratimaM zubhaM kirITaM mUrtyazobhata // 9 eSa te nihato bandhustvayA dRSTo'sya vikramaH / kuNDale bAlasUryAbhe mAlAM hemamayIM zubhAm / punardraSTAsi karNasya niSThAmetAM tathAtmanaH / / 35 dhArayanvipulaM kAMsyaM kavacaM ca mahAprabham // 10 evamuktvA tataH prAyAtkaNaM prati janezvara / kiGkiNIzatanirghoSaM raktadhvajapatAkinam / kirazarazatAMstIkSNAnvimuzcankarNamUrdhani / / 36 RkSacarmAvanadvAGgaM nalvamAtraM mahAratham // 11 tataH samabhavadyuddhaM ghorarUpaM bhayAnakam / sarvAyudhavaropetamAsthito dhvajamAlinam / vismApanaM mahArAja nararAkSasayormadhe // 37 aSTacakrasamAyuktaM meghagambhIranisvanam // 12 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tatra mAtaGgasaMkAzA lohitAkSA vibhISaNAH / ' ekonapaJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 149 // kAmavarNajavA yuktA balavanto'vahanhayAH // 13 150 rAkSaso'sya virUpAkSaH sUto dIptAsyakuNDalaH / dhRtarASTra uvAca / razmibhiH sUryarazmyAbhaiH saMjagrAha hayAraNe / yatra vaikartanaH karNo rAkSasazca ghttotkcH| sa tena sahitastasthAvaruNena yathA raviH // 14 nizIthe samasajetAM tadyuddhamabhavatkatham // 1 | saMsakta iva cAbhreNa yathAdrirmahatA mahAn / -1581 - Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 150. 15] mahAbhArate [7. 150. 43 divaspRksumahAnketuH syandane'sya smucchritH| tasya saMdadhatastIkSNAzarAMzcAsaktamasyataH / raktottamAGgaH kravyAdo gRdhraH paramabhISaNaH // 15 dhanurghoSeNa vitrastAH sve pare ca tadAbhavan / vAsavAzaninirghoSaM dRDhajyamabhivikSipan / ghaTotkacaM yadA karNo vizeSayati no nRpa // 30 vyaktaM kiSkuparINAhaM dvAdazAratni kArmukam // 16 tataH prAduSkaroddivyamastramanavidAM vrH| rathAkSamAtrairiSubhiH sarvAH pracchAdayandizaH / / karNena vihitaM dRSTvA divyamastraM ghaTotkacaH / tasyAM vIrApahAriNyAM nizAyAM karNamabhyayAt // 17 prAduzcakre mahAmAyAM rAkSasaH pANDunandanaH // 31 tasya vikSipatazcApaM rathe viSTabhya tiSThataH / zUlamudgaradhAriNyA zailapAdapahastayA / azrUyata dhanurpaSo visphUrjitamivAzaneH // 18 rakSasAM ghorarUpANAM mahatyA senayA vRtaH // 32 tena vitrAsyamAnAni tava sainyAni bhArata / tamudyatamahAcApaM dRSTvA te vyathitA nRpAH / samakampanta sarvANi sindhoriva mahormayaH // 19 bhUtAntakamivAyAntaM kAladaNDogradhAriNam // 33 tamApatantaM saMprekSya virUpAkSaM vibhISaNam / ghaTotkacapramuktena siMhanAdena bhISitAH / utsmayanniva rAdheyastvaramANo'bhyavArayat // 20 prasuvurgajA mUtraM vivyathuzca narA bhRzam // 34 tataH karNo'bhyayAdenamasyannasyantamantikAt / tato'zmavRSTiratyugrA mahatyAsItsamantataH / mAtaGga iva mAtaGgaM yUtharSabha ivarSabham // 21 ardharAtre'dhikabalairvimuktA rakSasAM blaiH|| 35 sa saMnipAtastumulastayorAsIdvizAM pate / AyasAni ca cakrANi bhuzuNDyaH zaktitomarAH / karNarAkSasayo rAjannindrazambarayoriva // 22 patantyaviralAH zUlAH zataghnyaH paTTizAstathA // 36 tau pragRhya mahAvege dhanuSI bhImanisvane / tadugramatiraudraM ca dRSTvA yuddhaM,narAdhipAH / prAcchAdayetAmanyonyaM takSamANau maheSubhiH // 23 putrAzca tava yodhAzca vyathitA vipradudruvuH // 37 tataH pUrNAyatotsRSTaiH zaraiH saMnataparvabhiH / tatraiko'strabalazlAghI karNo mAnI na vivythe| nyavArayetAmanyonyaM kAMsye nirbhidya varmaNI // 24 vyadhamacca zarairmAyAM ghaTotkacavinirmitAm // 38 tau nakhairiva zArdUlau dantairiva mahAdvipau / mAyAyAM tu prahINAyAmamarSAtsa ghttotkcH| rathazaktibhiranyonyaM vizikhaizca tatakSatuH // 25 visasarja zarAnghorAnsUtaputraM ta Avizan // 39 saMchindantau hi gAtrANi saMdadhAnau ca sAyakAn / tataste rudhirAbhyaktA bhittvA karNaM mhaahve| dhakSyamANau shrtraatainodiikssitumshnutaam // 26 / vivizudharaNI bANAH saMkruddhA iva pannagAH // 40 tau tu vikSatasarvAgI rudhiraughapariplutau / sUtaputrastu saMkruddho laghuhastaH pratApavAn / vyabhrAjetAM yathA vAriprasratau gairikAcalau // 27 ghaTotkacamatikramya bibheda dazabhiH zaraiH / / 41 tau zarAbavibhinnAGgau nirbhindantau parasparam / ghaTotkaco vinirbhinnaH sUtaputreNa marmasu / nAkampayetAmanyonyaM yatamAnau mahAdyutI // 28 cakraM divyaM sahasrAramagRhNAdvayathito bhRzam // 42 tatpravRttaM nizAyuddhaM ciraM samamivAbhavat / kSurAntaM bAlasUryAbhaM maNiratnavibhUSitam / prANayordIvyato rAjankarNarAkSasayormadhe // 29 / cikSepAdhiratheH kruddho bhaimasenirjighAMsayA // 43 - 1582 - Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 150. 44 ]. droNaparva [7. 150.71 praviddhamativegena vikSiptaM karNasAyakaiH / punazcApi mahAkAyaH zatazIrSaH zatodaraH // 58 abhAgyasyeva saMkalpastanmoghamapatadbhuvi // 44 vyadRzyata mahAbAhumainAka iva parvataH / ghaTotkacastu saMkruddho dRSTvA cakraM nipAtitam / / aGguSThamAtro bhUtvA ca punareva sa rAkSasaH / karNa prAcchAdayadvANaiH svarbhAnuriva bhAskaram // 45 sAgaromirivodbhUtastiryagUrdhvamavartata // 59 sUtaputrastvasaMbhrAnto rudropendrendravikramaH / vasudhAM dArayitvA ca punarapsu nyamajjata / ghaTotkacarathaM tUrNaM chAdayAmAsa patribhiH // 46 adRzyata tadA tatra punarunmajjito'nyataH // 60 ghaTotkacena kruddhena gadA hemAGgadA tdaa| . so'vatIrya punastasthau rathe hemapariSkRte / kSiptA bhrAmya zaraiH sApi karNenAbhyAhatApatat // 47 kSitiM dyAM ca dizazcaiva mAyayAvRtya daMzitaH // 61 tato'ntarikSamutpatya kAlamegha ivonnadan / . gatvA karNarathAbhyAzaM vicalatkuNDalAnanaH / pravavarSa mahAkAyo drumavarSa nabhastalAt // 48 prAha vAkyamasaMbhrAntaH sUtaputraM vizAM pate // 62 tato mAyAvinaM karNo bhImasenasutaM divi / tiSThedAnIM na me jIvansUtaputra gamiSyasi / mArgaNairabhivivyAdha ghanaM sUrya ivAMzubhiH // 49 yuddhazraddhAmahaM te'dya vineSyAmi raNAjire // 63 tasya sarvAnhayAnhatvA saMchidya zatadhA ratham / ityuktvA roSatAmrAkSaM rakSaH krUraparAkramam / abhyavarSaccharaiH karNaH parjanya iva vRSTimAn // 50 utpapAtAntarikSaM ca jahAsa ca suvisvaram / na cAsyAsIdanirbhinnaM gAtre dvathaGgulamantaram / karNamabhyAhanaJcaiva gajendramiva kesarI // 64 so'dRzyata muhUrtena zvAvicchalalito yathA / / 51 rathAkSamAtrairiSubhirabhyavarSadghaTotkacaH / na hayAnna rathaM tasya na dhvajaM na ghaTotkacam / rathinAmRSabhaM karNa dhArAbhiriva toyadaH / dRSTavantaH sma samare zaraughairabhisaMvRtam // 52 zaravRSTiM ca tAM karNo dUraprAptAmazAtayat / / 65 sa tu karNasya tadivyamastramastreNa zAtayan / dRSTvA ca vihatAM mAyAM karNena bharatarSabha / mAyAyuddhena mAyAvI sUtaputramayodhayat // 53 ghaTotkacastato mAyAM sasarjAntarhitaH punaH // 66 so'yodhayattadA kaNaM mAyayA lAghavena ca / so'bhavadgirirityucaH zikharaistarusaMkaTaiH / alakSyamANo'tha divi zarajAleSu saMpatan // 54 zUlaprAsAsimusalajalaprasravaNo mahAn // 67 bhaimasenirmahAmAyo mAyayA kurusattama / tamaJjanacayaprakhyaM karNo dRSTvA mahIdharam / pracakAra mahAmAyAM mohayanniva bhArata // 55 prapAtairAyudhAnyuprANyudvahantaM na cukSubhe // 68 sa sma kRtvA virUpANi vadanAnyazubhAnanaH / smayanniva tataH karNo divyamastramudIrayat / agrasatsUtaputrasya divyAnyastrANi mAyayA // 56 tataH so'streNa zailendro vikSipto vai vyanazyata // punazcApi mahAkAyaH saMchinnaH zatadhA raNe / tataH sa toyado bhUtvA nIlaH sendrAyudho divi / gatasattvo nirutsAhaH patitaH khAdvayadRzyata / azmavRSTibhiratyugraH sUtaputramavAkirat // 70 hataM taM manyamAnAH sma prANadankurupuMgavAH // 57 atha saMdhAya vAyavyamastramastravidAM vrH| ' atha dehainavairanyaidikSu sarvAvadRzyata / vyadhamatkAlameghaM taM karNo vaikartano vRSA / / 71 -1583 - Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 150.72] mahAbhArate [7. 150. 101 sa mArgaNagaNaiH karNo dizaH pracchAdya srvshH| / maholkAbhyAM yathA rAjansArciSaH snehabindavaH // jaghAnAstraM mahArAja ghaTotkacasamIritam / / 72 : talaM talena saMhatya saMdazya dazanacchadam / tataH prahasya samare bhaimasenirmahAbalaH / rathamAsthAya ca punarmAyayA nirmitaM punaH // 87 prAduzcakre mahAmAyAM karNaM prati mahAratham // 73 yuktaM gajanibhairvA hai: pizAcavadanaiH kharaiH / sa dRSTvA punarAyAntaM rathena rathinAM varam / sa sUtamabravItkruddhaH sUtaputrAya mA vaha // 88 ghaTotkacamasaMbhrAntaM rAkSasaibahubhirvRtam // 74 sa yayau ghorarUpeNa rathena rathinAM vrH|| siMhazArdUlasadRzairmattadviradavikramaiH / dvairathaM sUtaputreNa punareva vizAM pate // 89 gajasthaizca rathasthaizca vAjipRSThagataistathA // 75 sa cikSepa punaH kruddhaH sUtaputrAya rAkSasaH / nAnAzastradharaiorai nAkavacabhUSaNaiH / aSTacakrAM mahAghorAmazaniM rudranirmitAm / / 90 vRtaM ghaTotkacaM krUrairmarudbhiriva vAsavam / tAmavaplutya jagrAha karNo nyasya rathe dhanuH / . ' dRSTvA karNo maheSvAso yodhayAmAsa rAkSasam // 76 cikSepa cainAM tasyaiva syandanAtso'vapupluve // 91 ghaTotkacastataH karNaM viddhA paJcabhirAzugaiH / sAzvasUtadhvajaM yAnaM bhasma kRtvA mahAprabhA / nanAda bhairavaM nAdaM bhISayansarvapArthivAn // 77 viveza vasudhAM bhittvA surAstatra visismiyuH // 92 bhUyazcAJjalikenAtha samArgaNagaNaM mahat / / karNa tu sarvabhUtAni pUjayAmAsuraJjasA / karNahastasthitaM cApaM cicchedAzu ghaTotkacaH // 78 yadavaplutya jagrAha devasRSTAM mahAzanim / / 93 : athAnyaddhanurAdAya dRDhaM bhArasahaM mahat / evaM kRtvA raNe karNa Aruroha rathaM punaH / vyakarSata balAtkarNa indrAyudhamivocchritam // 79 / tato mumoca nArAcAnsUtaputraH paraMtapaH // 94 tataH karNo mahArAja preSayAmAsa sAyakAn / azakyaM kartumanyena sarvabhUteSu mAnada / suvarNapuGkhAzatrughnAnkhacarAnrAkSasAnprati // 80 yadakArSIttadA karNaH saMgrAme bhImadarzane // 95 tadbANairarditaM yUthaM rakSasAM pInavakSasAm / sa hanyamAno nArAcairdhArAbhiriva parvataH / siMhenevAditaM vanyaM gajAnAmAkulaM kulam // 81 gandharvanagarAkAraH punarantaradhIyata // 96 vidhamya rAkSasAnbANaiH sAzvasUtagajAnvibhuH / evaM sa vai mahAmAyo mAyayA lAghavena ca / dadAha bhagavAnvahnirbhUtAnIva yugakSaye // 82 atrANi tAni divyAni jaghAna ripusUdanaH // 97 sa hatvA rAkSasI senAM zuzubhe sUtanandanaH / nihanyamAneSvastreSu mAyayA tena rakSasA / pureva tripuraM dagdhvA divi devo mahezvaraH / / 83 . asaMbhrAntastataH karNastadrakSaH pratyayudhyata // 98 teSu rAjasahasreSu pANDaveyeSu maariss| . tataH kruddho mahArAja bhaimasenirmahAbalaH / nainaM nirIkSitumapi kazcicchaknoti pArthiva // 84 / cakAra bahudhAtmAnaM bhISayANo narAdhipAn // 99 Rte ghaTotkacAdrAjanarAkSasendrAnmahAbalAt / tato digbhyaH samApetuH siMhavyAghratarakSavaH / bhImavIryabalopetAtkruddhAdvaivasvatAdiva // 85 agnijihvAzca bhujagA vihgaashcaapyyomukhaaH||100 tasya Rddhasya netrAbhyAM pAvakaH samajAyata / sa kIyamAgA nizitaiH kaNaMcApacyutaH zaraH / -1584 Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 150. 101 ] droNaparva [7. 151. 19 nagarAdrivanaprakhyastatraivAntaradhIyata // 101 kimanyadrAkSasAnanyAnasmAMzca paribhUya ha // 7 rAkSasAzca pizAcAzca yAtudhAnAH shlaakaaH| tamahaM sagaNaM rAjansavAjirathakuJjaram / te karNaM bhakSayiSyantaH sarvataH samupAdravan / haiDimbaM ca sahAmAtyaM hantumabhyAgataH svayam // 8 athainaM vAgbhirugrAbhistrAsayAMcakrire tadA // 102 adya kuntIsutAnsarvAnvAsudevapurogamAn / udyataibahubhi|rarAyudhaiH shonnitokssitaiH| hatvA saMbhakSayiSyAmi sarvairanucaraiH saha / teSAmanekairekaikaM karNo vivyAdha cAzugaiH // 103 nivAraya balaM sarvaM vayaM yotsyAma pANDavAn // 9 pratihatya tu tAM mAyAM divyenAstreNa rAkSasIm / tasya tadvacanaM zrutvA hRSTo duryodhanastadA / AjaghAna hayAnasya zaraiH saMnataparvabhiH / / 104 pratipUjyAbravIdvAkyaM bhrAtRbhiH parivAritaH // 10 te bhagnA vikRtAGgAzca chinnapRSThAzca sAyakaiH / tvAM puraskRtya sagaNaM vayaM yotsyAmahe parAn / vasudhAmanvapadyanta pazyatastasya rakSasaH // 105 na hi vairAntamanasaH sthAsyanti mama sainikaaH||11 sa bhagnamAyo haiDimbaH kaNaM vaikartanaM tataH / evamastviti rAjAnamuktvA rAkSasapuMgavaH / eSa te vidadhe mRtyumityuktvAntaradhIyata // 106 abhyayAttvarito bhImaM sahitaH puruSAzanaiH // 12 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi dIpyamAnena vapuSA rathenAdityavarcasA / paJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 150 // tAdRzenaiva rAjendra yAdRzena ghaTotkacaH // 13 tasyApyatulanirghoSo bahutoraNacitritaH / saMjaya uvaac| RkSacavinaddhAGgo nalvamAtro mahArathaH // 14 tasmiMstathA vartamAne karNarAkSasayormadhe / tasyApi turagAH zIghrA hastikAyAH kharasvanAH / alAyudho rAkSasendro vIryavAnabhyavartata // 1 zataM yuktA mahAkAyA mAMsazoNitabhojanAH // 15 mahatyA senayA yuktaH suyodhanamupAgamat / tasyApi rathanirghoSo mahAmegharavopamaH / rAkSasAnAM virUpANAM sahasraiH parivAritaH / / tasyApi sumahaccApaM dRDhajyaM balavattaram // 16 nAnArUpadharairvI raiH pUrvavairamanusmaran // 2 tasyApyakSasamA bANA rukmapuGkhAH zilAzitAH / tasya jJAtirhi vikrAnto brAhmaNAdo bako hataH / so'pi vIro mahAbAhuryathaiva sa ghaTotkacaH // 17 kirmIrazca mahAtejA hiDimbazca sakhA tathA // 3 tasyApi gomAyubaDAbhigupto sa dIrghakAlAdhyuSitaM pUrvavairamanusmaran / babhUva ketuaalnaarktulyH| vijJAyaitannizAyuddhaM jighAMsurbhImamAhave // 4 sa cApi rUpeNa ghaTotkacasya sa matta iva mAtaGgaH saMkruddha iva coragaH / zrImattamo vyAkuladIpitAsyaH // 18 duryodhanamidaM vAkyamabravIdyuddhalAlasaH // 5 dIptAGgado dIptakirITamAlI viditaM te mahArAja yathA bhImena rAkSasAH / bddhsrgussnniissnibddhkhnggH| hiDimbabakakirmIrA nihatA mama bAndhavAH // 6 gadI bhuzuNDI musalI halI ca parAmarzazva kanyAyA hiDimbAyAH kRtaH purA / zarAsanI vAraNatulyavarmA // 19 ma.bhA. 199 -1585 - Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 151. 20] mahAbhArate [7. 152. 24 rathena tenAnalavarcasA ca pshyaitaanpaarthivaashuuraannihtaanbhmseninaa| vidrAvayanpANDavavAhinIM tAm / nAnAzastrairabhihatAnpAdapAniva dantinA // 10 rarAja saMkhye parivartamAno tavaiSa bhAgaH samare rAjamadhye mayA kRtH| , vidyanmAlI megha ivaantriksse|| 20 tavaivAnumate vIra taM vikramya nibarhaya // 11 . te cApi sarve pravarA narendrA purA vaikartanaM karNameSa pApo ghaTotkacaH / mahAbalA varmiNazcarmiNazca / mAyAbalamupAzritya karzayatyarikarzanaH // 12 harSAnvitA yuyudhustatra rAja evamuktaH sa rAjJA tu rAkSasastIvavikramaH / . nsamantataH pANDavayodhavIrAH // 21 tathetyuktvA mahAbAhurghaTotkacamupAdravat // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tataH kaNaM samutsRjya bhaimasenirapi prabho / ekapaJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 151 // pratyamitramupAyAntaM mardayAmAsa mArgaNaiH // 14 152 tayoH samabhavadyuddhaM kruddhayo rAkSasendrayoH / saMjaya uvAca / mattayorvAzitAhetordvipayoriva kAnane // 15 tamAgatamabhiprekSya bhImakarmANamAhave / rakSasA vipramuktastu karNo'pi rathinAM varaH / harSamAhArayAMcakruH kuravaH sarva eva te // 1 . abhyadravadbhImasenaM rathenAdityavarcasA // 16 tathaiva tava putrAste duryodhnpurogmaaH| tamAyAntamanAdRtya dRSTvA prastaM ghaTotkacam / aplavAH plavamAsAdya tatkAmA ivArNavam // 2 alAyudhena samare siMheneva gavAM patim // 17 punarjAtamivAtmAnaM manvAnAH pArthivAstadA / rathenAdityavapuSA bhImaH praharatAM varaH / alAyudhaM rAkSasendraM svAgatenAbhyapUjayan // 3 kirazaraughAnprayayAvalAyudharathaM prati // 18 // tasmiMstvamAnuSe yuddhe vartamAne bhayAvahe / tamAyAntamabhiprekSya sa tadAlAyudhaH prbho| karNarAkSasayonaktaM dAruNapratidarzane // 4 ghaTotkacaM samutsRjya bhImasenaM samAhvayat // 19 upapraikSanta pAJcAlAH smayamAnAH sarAjakAH / taM bhImaH sahasAbhyetya rAkSasAntakaraH prbho| tathaiva tAvakA rAjanghUrNamAnAstatastataH // 5 sagaNaM rAkSasendraM taM zaravarSairavAkirat // 20 cukruzurnedamastIti droNadrauNikRpAdayaH / tathaivAlAyudho rAjazilAdhautairajihmagaiH / tatkarma dRSTvA saMbhrAntA haiDimbasya raNAjire // 6 abhyavarSata kaunteyaM punaH punarariMdamaH // 21 sarvamAvignamabhavaddhAhAbhUtamacetanam / tathA te rAkSasAH sarve bhImasenamupAdravan / tava sainyaM mahArAja nirAzaM karNajIvite // 7 nAnApraharaNA bhImAstvatsutAnAM jayaiSiNaH // 22 duryodhanastu saMprekSya karNamArtiM parAM gatam / sa tADyamAno balibhirbhImaseno mahAbalaH / alAyudhaM rAkSasendramAhUyedamathAbravIt // 8 paJcabhiH paJcabhiH sarvAMstAnavidhyacchitaiH zaraiH // 23 eSa vaikartanaH karNo haiDimbena smaagtH| te vadhyamAnA bhImena rAkSasAH kharayonayaH / kurute karma sumahadyadasyaupayikaM mRdhe // 9 / vinedustumulAnnAdAndudruvuzca dizo daza // 24 - 1586 -- Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 152. 25 ] droNaparva [7. 153. 4 tAMstrAsyamAnAnbhImena dRSTvA rakSo mahAbalam / . jaghAna miSataH saMkhye bhImasenasya bhArata // 39 abhidudrAva vegena zaraizcainamavAkirat // 25 so'vatIrya rathopasthAddhatAzvo hatasArathiH / taM bhImasenaH samare tiikssnnaaprairkssinnocchraiH| tasmai guvIM gadAM ghorAM sa vinadyotsasarja h||40 alAyudhastu tAnastAnbhImena vishikhaanrnne| tatastA bhImanirghoSAmApatantI mahAgadAm / ciccheda kAMzcitsamare tvarayA kAMzcidagrahIt // 26 gadayA rAkSaso ghoro nijaghAna nanAda ca // 41 sa taM dRSTvA rAkSasendraM bhImo bhImaparAkramaH / tadRSTvA rAkSasendrasya ghoraM karma bhayAvaham / gadAM cikSepa vegena vajrapAtopamA tadA // 27 bhImasenaH prahRSTAtmA gadAmAzu parAmRzat // 42 tAmApatantIM vegena gadAM jvAlAkulAM tataH / tayoH samabhavadyuddhaM tumulaM nararakSasoH / gadayA tADayAmAsa sA gadA bhImamAvrajat / / 28 gadAnipAtasaMhAdairbhuvaM kampayato zam // 43 sa rAkSasendraM kaunteyaH zaravaravAkirat / gadAvimuktau tau bhUyaH samAsAdyetaretaram / tAnapyasyAkaronmoghArAkSaso nizitaiH shraiH||29 muSTibhirvajrasaMhAdairanyonyamabhijaghnatuH // 44 . te cApi rAkSasAH sarve sainikA bhImarUpiNaH / rthckrairyugairbhairdhisstthaanairupskraiH| zAsanAdrAkSasendrasya nijaghnU rathakuJjarAn // 30 yathAsannamupAdAya nijaghnaturamarSaNau // 45 pAJcAlAH sRJjayAzcaiva vAjinaH paramadvipAH / tau vikSarantau rudhiraM samAsAdyetaretaram / na zAnti lebhire tatra rAkSasairdhazapIDitAH // 31 mattAviva mahAnAgAvakRSyetAM punaH punaH // 46 taM tu dRSTvA mahAghoraM vartamAnaM mhaahve| tamapazyaddhRSIkezaH pANDavAnAM hite rataH / abravItpuruSazreSTho dhanaMjayamidaM vacaH // 32 sa bhImasenarakSArtha haiDimbaM pratyacodayat // 47 pazya bhImaM mahAbAho rAkSasendravazaM gatam / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi padavImasya gaccha tvaM mA vicAraya pANDava // 33 . dvipaJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 152 // dhRSTadyumnaH zikhaNDI ca yudhaamnyuuttmaujsau| sahitA draupadeyAzca karNaM yAntu mahArathAH // 34 saMjaya uvAca / nakulaH sahadevazca yuyudhAnazca vIryavAn / saMprekSya samare bhImaM rakSasA prastamantikAt / itarArAkSasAndhrantu zAsanAttava pANDava // 35 vAsudevo'bravIdvAkyaM ghaTotkacamidaM tadA // 1 tvamapImAM mahAbAho camU droNapuraskRtAm / pazya bhImaM mahAbAho rakSasA prastamantikAt / vArayasva naravyAghra mahaddhi bhayamAgatam // 36 pazyatAM sarvasainyAnAM tava caiva mahAdyute // 2 evamukte tu kRSNena yathoddiSTA mahArathAH / sa karNaM tvaM samutsRjya rAkSasendramalAyudham / jagmurvaikartanaM karNaM rAkSasAMzcetarAnraNe // 37 jahi kSipraM mahAbAho pazcAtkarNaM vadhiSyasi // 3 atha pUrNAyatotsRSTaiH zarairAzIviSopamaiH / sa vArSNeyavacaH zrutvA karNamutsRjya vIryavAn / dhanuzciccheda bhImasya rAkSasendraH pratApavAn // 38 / yuyudhe rAkSasendreNa bakabhrAtrA ghttotkcH| hayAMzcAsya zitairbANaiH sArathiM ca mahAbalaH / tayoH sutumulaM yuddhaM babhUva nizi rakSasoH // 4 - 1587 - Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 153. 5] mahAbhArate [7. 153. 34 alAyudhasya yodhAstu rAkSasAnbhImadarzanAn / azmavarSaM sutumulaM visasarja ghaTotkace // 19 vegenApatataH zUrAnpragRhItazarAsanAn // 5 azmavarSaM sa taddhoraM zaravarSeNa vIryavAn / AttAyudhaH susaMkruddho yuyudhAno mahArathaH / dizo vidhvaMsayAmAsa tadadbhutamivAbhavat // 20 nakulaH sahadevazca cicchidurnizitaiH zaraiH // 6 tato nAnApraharaNairanyonyamabhivarSatAm / sarvAMzca samare rAjankirITI kSatriyarSabhAn / . AyasaiH paridhaiH zUlairgadAmusalamudgaraiH // 21 / paricikSepa bIbhatsuH sarvataH prakSipazarAn // 7 pinAkaiH karavAlaizca tomrpraaskmpnaiH| karNazca samare rAjanvyadrAvayata pArthivAn / nArAcainizitairbhallaiH zaraizcakraH parazvadhaiH // 22 . dhRSTadyumnazikhaNDyAdInpAJcAlAnAM mahArathAn // 8 ayoguDairbhiNDipAlaigozIrSollUkhalairapi / tAnvadhyamAnAndRSTvA tu bhImo bhImaparAkramaH / utpATya ca mahAzAkhairvividhairjagatIruhaiH // 23 abhyayAttvaritaH karNaM vizikhAnvikiranraNe // 9 zamIpIlakarIraizca zamyAkaizcaiva bhaart| .. tataste'pyAyayurhatvA rAkSasAnyatra sUtajaH / inudairbadarIbhizca kovidAraizca puSpitaiH // 24 nakulaH sahadevazca sAtyakizca mahArathaH / palAzairarimedaizca plakSanyagrodhapippalaiH / te karNaM yodhayAmAsuH pAzcAlA droNameva ca // 10 mahadbhiH samare tasminnanyonyamabhijannatuH / / 25 alAyudhastu saMkruddho ghaTotkacamariMdamam / / vividhaiH parvatApraizca nAnAdhAtubhirAcitaiH / parigheNAtikAyena tADayAmAsa mUrdhani // 11 teSAM zabdo mahAnAsIdvajrANAM bhidyatAmiva // 26 sa tu tena prahAreNa bhaimasenirmahAbalaH / yuddhaM tadabhavadbhoraM bhaimyalAyudhayonRpa / ISanmUrchAnvito''tmAnaM saMstambhayata vIryavAn // harIndrayoryathA rAjanvAlisugrIvayoH purA // 27 tato dIptAgnisaMkAzAM zataghaNTAmalaMkRtAm / tau yuddhA vividhai| rairaayudhairvishikhaistthaa|| cikSepa samare tasmai gadAM kAJcanabhUSaNAm / / 13 pragRhya nizitau khaDgAvanyonyamabhijaghnatuH // 28 sA hayAnsArathiM caiva rathaM cAsya mahAsvanA / tAvanyonyamabhidrutya kezeSu sumahAbalau / cUrNayAmAsa vegena visRSTA bhImakarmaNA // 14 bhujAbhyAM paryagRhNItAM mahAkAyau mahAbalau // 29 sa bhagnahayacakrAkSo vizIrNadhvajakUbaraH / tau bhinnagAtrau prasvedaM susruvAte janAdhipa / utpapAta rathAttarNaM mAyAmAsthAya rAkSasIm // 15 rudhiraM ca mahAkAyAvabhivRSTAvivAcalau // 30 sa samAsthAya mAyAM tu vavarSa rudhiraM bahu / athAbhipatya vegena samuddhAmya ca raaksssm| vidyadvibhrAjitaM cAsIttimirAbhrAkulaM nabhaH // 16 balenAkSipya haiDimbazcakartAsya ziro mahat // 31 tato vajranipAtAzca sAzanistanayitnavaH / so'pahRtya zirastasya kuNDalAbhyAM vibhUSitam / mahAMzcaTacaTAzabdastatrAsIddhi mahAhave // 17 tadA sutumulaM nAdaM nanAda sumahAbalaH // 32 tAM prekSya vihitAM mAyAM rAkSaso rAkSasena tu| hataM dRSTvA mahAkAyaM bakajJAtimariMdamam / Urdhvamutpatya haiDimbastAM mAyAM mAyayAvadhIt // 18 pAJcAlAH pANDavAzcaiva siMhanAdAnvinedire // 33 so'bhivIkSya hatAM mAyAM mAyAvI mAyayaiva hi|| tato bherIsahasrANi zaGkhAnAmayutAni ca / - 1588 - Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 153. 34 ] drogaparva [7. 154. 18 - avAdayanpANDaveyAstasminrakSasi pAtite // 34 meghAnAmiva dharmAnte babhUva tumulo nizi // 7 atIva sA nizA teSAM babhUva vijayAvahA / jyAnemighoSastanayitnumAndai vidyotamAnA vibabhau samantAddIpamAlinI // 35 dhnustddinmnnddlketushRnggH| alAyudhasya tu ziro bhaimasenirmahAbalaH / zaroghavarSAkulavRSTimAMzca duryodhanasya pramukhe cikSepa gatacetanam // 36 saMgrAmameghaH sa babhUva rAjan // 8 atha duryodhano rAjA dRSTvA hatamalAyudham / / taduddhataM zaila ivAprakampyo babhUva paramodvignaH saha sainyena bhArata // 37 __ varSa mhcchailsmaansaarH| tena hyasya pratijJAtaM bhImasenamahaM yudhi| vidhvaMsayAmAsa raNe narendra hanteti svayamAgamya smaratA vairamuttamam // 38 - vaikartanaH zatrugaNAvamardI // 9 dhruvaM sa tena hantavya ityamanyata pArthivaH / tato'tulairvajranipAtakalpaiH jIvitaM cirakAlAya bhrAtRRNAM cApyamanyata // 39 zitaiH zaraiH kAzcanacitrapuGkhaH / sa taM dRSTvA vinihataM bhImasenAtmajena vai / zatrUnvyapohatsamare mahAtmA pratijJAM bhImasenasya pUrNAmevAbhyamanyata // 40 ___ vaikartanaH putrahite rataste // 10 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi saMchinnabhinnadhvajinazca kecitripaJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 153 // ___ kecicchrairrditbhinndehaaH| . 154 kecidvisUtA vihayAzca keci. saMjaya uvAca / dvaikartanenAzu kRtA babhUvuH // 11 nihatyAlAyudhaM rakSaH prahRSTAtmA ghttotkcH| avindamAnAstvatha zarma saMkhye nanAda vividhAnnAdAnvAhinyAH pramukhe sthitaH // 1 yaudhiSThiraM te balamanvapadyan / tasya taM tumulaM zabdaM zrutvA kuJjarakampanam / tAnprekSya bhagnAnvimukhIkRtAMzca / tAvakAnAM mahArAja bhayamAsItsudAruNam // 2 ghaTotkaco roSamatIva ckre|| 12 alAyudhaviSaktaM tu bhaimaseni mahAbalam / AsthAya taM kAzcanaratnacitraM dRSTvA karNo mahAbAhuH pAJcAlAnsamupAdravat // 3 rathottama siMha ivonnnaad| dazabhirdazabhirbANaidhRSTadyumnazikhaNDinau / vaikartanaM karNamupetya cApi dRDhaH pUrNAyatotsRSTairbibheda ntprvbhiH|| 4 __ vivyAdha vajrapratimaiH pRSakaiH // 13 / tataH prmnaaraacaiyudhaamnyuuttmaujsau| tau karNinArAcazilImukhaizca sAtyakiM ca rathodAraM kampayAmAsa mArgaNaiH // 5 / nAlIkadaNDaizca svtsdntaiH| teSAmabhyasyatAM tatra sarveSAM savyadakSiNam / / varAhakarNaiH saviSANazRGgaiH maNDalAnyeva cApAni vyadRzyanta janAdhipa / 6 kSurapravaSaizca vinedatuH kham // 14 teSAM jyAtalanirghoSo rathanemisvanazca h| tadvANadhArAvRtamantarikSaM - 1589 Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 154. 15 ] mahAbhArate [7. 154. 31 tiryaggatAbhiH samare rraaj| sarva bANaizchAdayAno'ntarikSam // 23 suvarNapuGkhajvalitaprabhAbhi tato mAyAM vihitAmantarikSe _ vicitrapuSpAbhiriva srajAbhiH / / 15 __ ghorAM bhImA dAruNAM rAkSasena / samaM hi tAvapratimaprabhAvA saMpazyAmo lohitAbhraprakAzA vnyonymaajnnturuttmaastraiH| dedIpyantImagnizikhAmivogrAm // 24 tayohi vIrottamayorna kazci tatastasyA vidyutaH prAdurAsadadarza tasminsamare vizeSam // 16 ___ zulkAzcApi jvalitAH kauravendra / atIva taccitramatIva rUpaM ghoSazcAnyaH prAdurAsItsughoraH babhUva yuddhaM rvibhiimsuunvoH| sahasrazo nadatAM dundubhInAm // 25 samAkulaM zastranipAtaghoraM tataH zarAH prApatanrukmapuGkhAH divIva rAhaMzumatoH prataptam // 17 - zaktyaH prAsA musalAnyAyudhAni / ghaTotkaco yadA karNaM na vizeSayate nRp| parazvadhAstailadhautAzca khagAH tadA prAduzcakArogramasramasravidAM varaH // 18 __ pradIptAyAH paTTizAstomarAzca // 26 .. tenAstreNa hayAnpUrvaM hatvA karNasya rAkSasaH / mayUkhinaH parighA lohabaddhA sArathiM caiva haiDimbaH kSipramantaradhIyata // 19 gadAzcitrAH zitadhArAzca zUlAH / dhRtarASTra uvAca / guryo gadA hemapaTTAvanaddhAH tathA hyantarhite tasminkUTayodhini rAkSase / zataghyazca prAdurAsansamantAt // 27 mAmakaiH pratipannaM yattanmamAcakSva saMjaya // 20 mahAzilAzvApatastatra tatra __ saMjaya uvAca / sahasrazaH sAzanayaH svjraaH| antarhitaM rAkSasaM taM viditvA cakrANi cAnekazatakSurANi saMprAkrozankuravaH sarva ev| prAdurbabhUvurbalanaprabhANi // 28 kathaM nAyaM rAkSasaH kUTayodhI tAM zaktipASANaparazvadhAnAM hanyAtkarNaM samare'dRzyamAnaH // 21 prAsAsivajrAzanimudgarANAm / .. tataH karNo laghucitrAstrayodhI vRSTiM vizAlAM jvalitAM patantIM sarvA dizo vyAvRNodvANajAlaiH / karNaH zaraughaina zazAka hantum // 29 na vai kiMcidvayApatattatra bhUtaM zarAhatAnAM patatAM hayAnAM tamobhUte sAyakairantarikSe // 22 vajAhatAnAM patatAM gajAnAm / na cAdadAno na ca saMdadhAno zilAhatAnAM ca mahArathAnAM ___ na ceSudhI spRzamAnaH karAtraiH / __ mahAnninAdaH patatAM babhUva // 30 adRzyadvai lAghavAtsUtaputraH subhImanAnAvidhazastrapAtai- . -1590 Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 154. 31] droNaparva [7. 154.46 ghaTotkacenAbhihataM samantAt / saMcUrNitAzcaiva rathAH zilAbhiH // 38 dauryodhanaM tadbalamArtarUpa evaM mahacchatravarSa sRjanta___mAvartamAnaM dadRze bhramantam // 31 / ___ste yAtudhAnA bhuvi ghorarUpAH / hAhAkRtaM saMparivartamAnaM mAyAH sRSTAstatra ghaTotkacena saMlIyamAnaM ca viSaNNarUpam / nAmuzcanvai yAcamAnaM na bhItam // 39 te tvAryabhAvAtpuruSapravIrAH tasminghore kuruvIrAvamarde __parAGmukhA na babhUvustadAnIm // 32 ___ kaoNlotsRSTe kSatriyANAmabhAve / tAM rAkSasI ghoratasaM subhImAM te vai bhagnAH sahasA vyadravanta vRSTiM mahAzastramayIM patantIm / prAkrozantaH kauravAH sarva eva // 40 dRSTvA balaughAMzca nipAtyamAnA palAyadhvaM kuravo naitadasti - nmahadbhayaM tava putrAnviveza // 33 .. sendrA devA nanti naH pANDavArthe / zivAzca vaizvAnaradIptajihvAH tathA teSAM manjatAM bhAratAnAM subhImanAdAH zatazo nadantyaH / na sma dvIpastatra kazcidbabhUva // 41 rakSogaNAnnardatazcAbhivIkSya tasminsaMkrande tumule vartamAne narendrayodhA vyathitA babhUvuH // 34 __sainye bhagne lIyamAne kurUNAm / te dIptajihvAnanatIkSNadaMSTrA anIkAnAM pravibhAge'prakAze vibhISaNAH zailanikAzakAyAH / na jJAyante kuravo netare vA // 42 nabhogatAH zaktiviSaktahastA nirmaryAde vidrave ghorarUpe meghA vyamuJcanniva vRSTimArgam // 35 . sarvA dizaH prekSamANAH sma zUnyAH / tairAhatAste zarazaktizUlai tAM zastravRSTimurasA gAhamAnaM . gadAbhirupraiH parighaizca dIptaiH / / karNaM caikaM tatra rAjannapazyam / / 43 varaiH pinAkairazaniprahArai tato bANairAvRNodantarikSaM zvakaiH zatanyunmathitAzca petuH // 36 divyAM mAyAM yodhayanrAkSasasya / huDA bhuzuNDyo'zmaguDAH zataghnyaH hrImAnkurvanduSkaramAryakarma ___ sthUNAzca kArNAyasapaTTanaddhAH / naivAmuhyatsaMyuge sUtaputraH // 44 avAkiraMstava putrasya sainyaM tato bhItAH samudaikSanta karNa _____tathA raudraM kazmalaM prAdurAsIt // 37 .. rAjansarve saindhavA bAlikAzca / niSkIrNAtrA vihatairuttamAGgaiH asaMmohaM pUjayanto'sya saMkhye __ saMbhagnAGgAH zerate tatra zUrAH / ___ saMpazyanto vijayaM rAkSasasya // 45 bhinnA hayAH kuJjarAzcAvabhanAH . tenotsRSTA cakrayuktA zataghnI - 1591 - Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1, 154. 46 ] mahAbhArate [7. 154. 81 samaM srvaaNshcturo'shvaanyjghaan| zaktiM zreSThAM kuNDalAbhyAM nimAya // 53 te jAnubhirjagatImanvapadya tAM vai zaktiM lelihAnAM pradIptAM nagatAsavo nirdazanAkSijihvAH // 46 __pAzairyuktAmantakasyeva rAtrim / / tato hatAzvAdavaruhya vAhA mRtyoH svasAraM jvalitAmivolkAM dantarmanAH kuruSu praadrvtsu| vaikartanaH prAhiNodrAkSasAya // 54 divye cAstre mAyayA vadhyamAne tAmuttamAM parakAyApahI naivAmuhyaccintayanprAptakAlam // 47 dRSTvA sauterbAhusaMsthAM jvalantIm / tato'bruvankuravaH sarva eva bhItaM rakSo vipradudrAva rAja___ karNaM dRSTvA ghorarUpAM ca mAyAm / nkRtvAtmAnaM vindhyapAdapramANam // 55 zaktyA rakSo jahi karNAdya tUrNaM dRSTvA zaktiM karNabAhvantarasthA - nazyantyete kuravo dhArtarASTrAH // 48 nedurbhUtAnyantarikSe narendra / kariSyataH kiM ca no bhImapArthoM vadurvAtAstumulAzcApi rAjatapantamenaM jahi rakSo nishiithe| , nsanirghAtA cAzanigA jagAma // 56 yo naH saMgrAmAdorarUpAdvimucye sA tAM mAyAM bhasma kRtvA jvalantI sa naH pArthAnsamare yodhayeta // 49 bhittvA gADhaM hRdayaM rAkSasasya / tasmAdenaM rAkSasaM ghorarUpaM UrdhvaM yayau dIpyamAnA nizAyAM jahi zaktyA dattayA vAsavena / nakSatrANAmantarANyAvizantI // 57 mA kauravAH sarva evendrakalpA yuddhA citrairvividhaiH zastrapUgairAtrImukhe karNa nezuH sayodhAH // 50 divyairvIro mAnuSai rAkSasaizca / sa vadhyamAno rakSasA vai nizIthe nadannAdAnvividhAnbhaiAMzca dRSTvA rAjannazyamAnaM balaM ca / - prANAniSTAMstyAjitaH zakrazaktyA // 58 mahaca zrutvA ninadaM kauravANAM idaM cAnyaccitramAzcaryarUpaM matiM dadhe zaktimokSAya karNaH // 51 cakArAsau karma zatrukSayAya / . sa vai kruddhaH siMha ivAtyamarSI tasminkAle zaktinirbhinnamarmA nAmarSayatpratighAtaM raNe tam / babhau rAjanmeghazailaprakAzaH // 59 zaktiM zreSThAM vaijayantImasahyAM tato'ntarikSAdapatadgatAsuH samAdade tasya vadhaM cikIrSan // 52 sa rAkSasendro bhuvi bhinnadehaH / yAsau rAjannihitA varSapUgA avAkzirAH stabdhagAtro vijihvo ___ nvadhAyAjau satkRtA phalgunasya / ghaTotkaco mahadAsthAya rUpam // 60 yAM vai prAdAtsUtaputrAya zakraH sa tadrUpaM bhairavaM bhImakarmA . - 1592 - Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 154. 61] droNaparva [7. 155. 21 __ bhImaM kRtvA bhaimaseniH papAta / vayaM ca bhRzamAvinA haiDimbasya nipAtanAt // 7 hato'pyevaM tava sainyaikadeza naitatkAraNamalpaM hi bhaviSyati janArdana / mapothayatkauravAnbhISayANaH // 61 tadadya zaMsa me pRSTaH satyaM satyavatAM vara // 8 * tato mizrAH prANadansihanAdai yadyatanna rahasyaM te vaktumarhasyariMdama / bhairyaH zaGkhA murajAzcAnakAzca / .. dhairyasya vaikRtaM brUhi tvamadya madhusUdana // 9 dagdhAM mAyAM nihataM rAkSasaM ca samudrasyeva saMkSobho meroriva visarpaNam / dRSTvA hRSTAH prANadankauraveyAH // 62 tathaitallAghavaM manye tava karma janArdana // 10 tataH karNaH kurubhiH pUjyamAno vAsudeva uvAca / * yathA zakro vRtravadhe mrudbhiH| atiharSamimaM prAptaM zRNu me tvaM dhanaMjaya / anvArUDhastava putraM rathasthaM atIva manasaH sadyaH prasAdakaramuttamam // 11 hRSTazcApi prAvizatsvaM sa sainyam // 63 zakti ghaTotkacenemAM vyaMsayitvA mahAdyute / / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi karNa nihatamevAjau viddhi sadyo dhanaMjaya // 12 . catuHpaJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 154 // zaktihastaM punaH karNa ko loke'sti pumAniha / // samAptaM ghaTotkacavadhaparva // ya enamabhitastiSThetkArttikeyamivAhave // 13 / 155 . diSTyApanItakavaco diSTyApahRtakuNDalaH / saMjaya uvAca / diSTayA ca vyaMsitA zaktiramoghAsya ghaTotkace / / haiDimba nihataM dRSTvA vikIrNamiva parvatam / yadi hi syAtsakavacastathaivaM ca sakuNDalaH / pANDavA dInamanasaH sarve bASpAkulekSaNAH // 1 sAmarAnapi lokAMstrInekaH karNo jayedbalI // 15 vAsudevastu harSeNa mahatAbhipariplutaH / / vAsavo vA kubero vA varuNo vA jalezvaraH / nanAda siMhavannAdaM vyathayanniva bhArata / yamo vA notsahetkaNaM raNe pratisamAsitum // 16 vinadya ca mahAnAdaM paryaSvajata phalgunam // 2 gANDIvamAyamya bhavAMzcakraM vAhaM sudarzanam / sa vinadya mahAnAdamabhIzUnsaMniyamya ca / na zaktau svo raNe jetuM tathAyuktaM nararSabham // 17 nanarta harSasaMvIto vAtodbhUta iva drumaH // 3 tvaddhitArthaM tu zakreNa mAyayA hRtakuNDalaH / tato vinirdhAmya punaH pArthamAsphoTya cAsakRt / vihInakavacazcAyaM kRtaH parapuraMjayaH // 18 . rathopasthagato bhImaM prANadatpunaracyutaH // 4 utkRtya kavacaM yasmAtkuNDale vimale ca te / prahRSTamanasaM jJAtvA vAsudevaM mahAbalam / prAdAcchakAya karNo vai tena vaikartanaH smRtaH // 19 abravIdarjuno rAjannAtihaSTamanA iva // 5 AzIviSa iva kruddhaH stambhito mtrtejsaa| atiharSo'yamasthAne tavAdya mdhusuudn| tathAdya bhAti karNo me zAntajvAla ivAnalaH // 20 . zokasthAne pare prApte haiDimbasya vadhena vai / / 6 yadAprabhRti karNAya zaktirdattA mahAtmanA / vimukhAni ca sainyAni hataM dRSTvA ghaTotkacam / / vAsavena mahAbAho prAptA yAsau ghaTotkace // 21 - 1593 - ma. bhA..200 Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 155. 22] mahAbhArate [7. 156. 14 kuNDalAbhyAM nimAyAtha divyena kavacena c| tAM prApyAmanyata vRSA satataM tvAM hataM raNe // 22 arjuna uvAca / evaM gate'pi zakyo'yaM hantuM nAnyena kenacit / kathamasmaddhitArthaM te kaizca yogairjanArdana / Rte tvA puruSavyAghra zape satyena cAnagha // 23 jarAsaMdhaprabhRtayo ghAtitAH pRthivIzvarAH // 1.. brahmaNyaH satyavAdI ca tapasvI niytvrtH|| vAsudeva uvAca / ripuSvapi dayAvAMzca tasmAtkarNo vRSA smRtaH // 24 jarAsaMdhazcedirAjo naiSAdizca mahAbalaH / yuddhazauNDo mahAbAhurnityodyatazarAsanaH / yadi syuna hatAH pUrvamidAnI syubhayaMkarAH // 2 kesarIva vane mardanmattamAtaGgayUthapAn / suyodhanastAnavazyaM vRNuyAdrathasattamAn / vimadAnrathazArdUlAnkurute raNamUrdhani // 25 te'smAbhirnityasaMduSTAH saMzrayeyuzca kauravAn / / 3 madhyaMgata ivAdityo yo na zakyo nirIkSitum / te hi vIrA mahAtmAnaH kRtAsnA dRDhayodhinaH / dhArtarASTrIM camUM kRtsnAM rakSetramarA iva // 4 tvadIyaiH puruSavyAghra yodhamukhyairmahAtmabhiH / sUtaputro jarAsaMdhazcedirAjo niSAdajaH / zarajAlasahasrAMzuH zaradIva divAkaraH // 26 suyodhanaM samAzritya taperanpRthivImimAm // 5 tapAnte toyado yadvaccharadhArAH kssrtysau| yogairapi hatA yaiste tAnme zRNu dhanaMjaya / divyAstrajaladaH karNaH parjanya iva vRssttimaan| . ajayyA hi vinA yogaimadhe te daivatairapi // 6 so'dya mAnuSatAM prApto vimuktaH zakradattayA // 27 ekaiko hi pRthakteSAM samastAM suravAhinIm / --eko hi yogo'sya bhavedvadhAya yodhayetsamare pArtha lokapAlAbhirakSitAm // 7 chidre hyenaM svapramattaH pramattam / jarAsaMdho hi ruSito rauhinneyprdhrssitH| kRcchraprAptaM rathacakre nimagne asmadvadhArtha cikSepa gadAM vai lohitAmukhIm // 8 hanyAH pUrvaM tvaM tu saMjJAM vicArya / / 28 sImantamiva kurvANAM nabhasaH pAvakaprabhAm / jarAsaMdhazcedirAjo mahAtmA vyadRzyatApatantI sA zakramuktA yathAzaniH // 9 ___ mahAbalazcaikalavyo niSAdaH / tAmApatantIM dRSTvaiva gadAM rohiNinandanaH / ekaikazo nihatAH sarva eva pratighAtArthamastraM vai sthUNAkarNamavAsRjat // 10 - yogaistaistaistvaddhitArtha mayaiva // 29 astravegapratihatA sA gadA prApatadbhuvi / athApare nihatA rAkSasendrA dArayantI dharAM devIM kampayantIva parvatAn // 11 hiDimbakirmIrabakapradhAnAH / tatra sma rAkSasI ghorA jarA naamaashuvikrmaa| alAyudhaH parasainyAvamardI saMdhayAmAsa taM jAtaM jarAsaMdhamariMdamam // 12 ghaTotkacazcograkarmA tarasvI // 30 dvAbhyAM jAto hi mAtRbhyAmardhadehaH pRthakpRthak / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tayA sa saMdhito yasmAjarAsaMdhastataH smRtaH // 13 paJcapaJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 155 // sA tu bhUmigatA pArtha hatA ssutbaandhvaa| - 1594 Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 156. 14 ] droNaparva [7. 157.8 gadayA tena cAstreNa sthUNAkarNena rAkSasI // 14 / brahma satyaM damaH zaucaM dharmo hrIH zrIkRtiH kssmaa| vinAbhUtaH sa gadayA jarAsaMdho mahAmRdhe / yatra tatra rame nityamahaM satyena te zape // 29 nihato bhImasenena pazyataste dhanaMjaya // 15 na viSAdastvayA kAryaH karNa vaikartanaM prati / yadi hi syAdgadApANirjarAsaMdhaH pratApavAn / . upadekSyAmyupAyaM te yena taM prasahiSyasi // 30 sendrA devA na taM hantuM raNe zaktA narottama // 16 suyodhanaM cApi raNe haniSyati vRkodaraH / tvaddhitArthaM hi naiSAdiraGguSThena viyojitaH / / tasya cApi vadhopAyaM vakSyAmi tava pANDava // 31 droNenAcAryakaM kRtvA chadmanA satyavikramaH // 17 vardhate tumulastveSa zabdaH paracamUM prati / sa tu baddhAGgulitrANo naiSAdidRDhavikramaH / vidravanti ca sainyAni tvadIyAni dizo daza // 32 asyanneko vanacaro babhau rAma ivAparaH // 18 labdhalakSyA hi kauravyA vidhamanti camU tava / ekalavyaM hi sAGguSThamazaktA devadAnavAH / dahatyeSa ca vaH sainyaM droNaH praharatAM varaH // 33 sarAkSasoragAH pArtha vijetuM yudhi karhi cit // 19 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi kimu mAnuSamAtreNa zakyaH syAtprativIkSitum / SaTpaJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 156 // dRDhamuSTiH kRtI nityamasyamAno divAnizam // 20 tvaddhitArthaM tu sa mayA hataH saMgrAmamUrdhani / . dhRtarASTra uvAca / cedirAjazca vikrAntaH pratyakSaM nihatastava // 21 ekavIravadhe moghA zaktiH sUtAtmaje yadA / sa cApyazakyaH saMgrAme jetuM sarvaiH suraasuraiH| kasmAtsarvAnsamutsRjya sa tAM pArthe na muktvaan||1 vadhArthaM tasya jAto'hamanyeSAM ca suradviSAm // 22 tasminhate hatA hi syuH sarve paannddvsRnyjyaaH| tvatsahAyo naravyAghra lokAnAM hitkaamyyaa| ekavIravadhe kasmAnna yuddhe jayamAdadhat // 2 hiDimbabakakirmIrA bhImasenena pAtitAH / AhUto na nivarteyamiti tasya mahAvratam / rAvaNena samaprANA brahmayajJavinAzanAH // 23 svayamAhvayitavyaH sa sUtaputreNa phalgunaH // 3 hatastathaiva mAyAvI haiDimbanApyalAyudhaH / tato dvairathamAnIya phalgunaM zakradattayA / haiDimbazcApyupAyena zaktyA karNena ghAtitaH // 24 na jaghAna vRSA kasmAttanmamAcakSva saMjaya // 4 yadi hyenaM nAhaniSyatkarNaH zaktyA mhaamRdhe| nUnaM buddhivihInazcApyasahAyazca me sutaH / mayA vadhyo'bhaviSyatsa bhaimasenirghaTotkacaH // 25 zatrubhiyaMsitopAyaH kathaM nu sa jayedarIn // 5 mayA na nihataH pUrvameSa yussmtpriyepsyaa| yA hyasya paramA zaktirjayasya ca parAyaNam / . eSa hi brAhmaNadveSI yajJadveSI ca rAkSasaH // 26 sA zaktirvAsudevena tyasitAsya ghaTotkace // 6 dharmasya loptA pApAtmA tasmAdeSa nipAtitaH / . kuNeryathA hastagataM hriyedvilvaM balIyasA / vyaMsitA cApyupAyena zakradattA mayAnagha // 27 tathA zaktiramoghA sA moghIbhUtA ghaTotkace // 7 ye hi dharmasya loptAro vadhyAste mama pANDava / | yathA varAhasya zunazca yudhyatodharmasaMsthApanArthaM hi pratijJaiSA mamAvyayA // 28 stayorabhAve zvapacasya lAbhaH / - 1595 - Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 157. 8] mahAbhArate [7. 157. 32 / manye vidvanvAsudevasya tadva rAtrau rAtrau bhavatyeSA nityameva samarthanA // 19 yuddhe lAbhaH karNahaiDimbayovai // 8 zvaH sarvasainyAnusRjya jahi karNa dhanaMjayam / ghaTotkaco yadi hanyAddhi karNa preSyavatpANDupAJcAlAnupabhokSyAmahe tataH // 20 / . paro lAbhaH sa bhavetpANDavAnAm / atha vA nihate pArthe pANDuSvanyatamaM tataH / vaikartano vA yadi taM nihanyA sthApayedhudhi vArSNeyastasmAtkRSNo nipAtyatAm // 21 ttathApi kRtyaM zaktinAzAtkRtaM syAt // 9 kRSNo hi mUlaM pANDUnAM pArthaH skandha ivodgataH / iti prAjJaH prajJayaitadvicArya zAkhA ivetare pArthAH pAzcAlAH ptrsNjnyitaaH||22 ghaTotkacaM sUtaputreNa yuddhe / kRSNAzrayAH kRSNabalAH kRSNanAthAzca pANDavAH / ayodhayadvAsudevo nRsiMhaH kRSNaH parAyaNaM caiSAM jyotiSAmiva cndrmaaH||23 priyaM kurvanpANDavAnAM hitaM ca // 10 tasmAtparNAni zAkhAzca skandhaM cotsRjya sUtaja / saMjaya uvaac| kRSNaM nikRndhi pANDUnAM mUlaM sarvatra sarvadA // 24 etaccikIrSitaM jJAtvA karNe madhunihA nRpa / hanyAdyadi hi dAzArha karNo yAdavanandanam / niyojayAmAsa tadA dvairathe rAkSasezvaram // 11 kRtsnA vasumatI rAjanvaze te syAnna saMzayaH // 25 ghaTotkacaM mahAvIrya mahAbuddhirjanArdanaH / yadi hi sa nihataH zayIta bhUmau amoghAyA vighAtArtha rAjandurmatrite tava // 12 yadukulapANDavanandano mahAtmA / tadaiva kRtakAryA hi vayaM syAma kurUdvaha / nanu tava vasudhA narendra sarvA na rakSedyadi kRSNastaM pArthaM karNAnmahArathAt // 13 ___ sagirisamudravanA ghazaM vrajeta // 26 sAzvadhvajarathaH saMkhye dhRtarASTra patedbhuvi / sA tu buddhiH kRtApyevaM jAgrati tridazezvare / vinA janArdanaM pArtho yogAnAmIzvaraM prabhum // 14 aprameye hRSIkeze yuddhakAle vyamuhyata // 27 taistairupAyaibahubhI rakSyamANaH sa pArthiva / arjunaM cApi kaunteyaM sadA rakSati kezavaH / jayatyabhimukhaH zatrUnpArthaH kRSNena pAlitaH // 15 na hyenamaicchatpramukha sauteH sthApayituM raNe // 28 savizeSaM tvamoghAyAH kRSNo'rakSata pANDavam / anyAMzcAsmai rathodArAnupasthApayadacyutaH / hanyAtkSiptA hi kaunteyaM shktivRkssmivaashniH||16 amoghAM tAM kathaM zakti moghAM kuryAmiti prbho|| dhRtarASTra uvAca / tataH kRSNaM mahAbAhuH sAtyakiH satyavikramaH / virodhI ca kumatrI ca prAjJamAnI mamAtmajaH / papraccha rathazArdUla karNaM prati mahAratham // 30 yasyaiSa samatikrAnto vadhopAyo..jayaM prati // 17 ayaM ca pratyayaH karNe zaktyA cAmitavikrama / tavApi samatikrAntametadgAvalgaNe katham / kimarthaM sUtaputreNa na muktA phalgune tu saa||31 etamartha mahAbuddhe yattvayA nAvabodhitaH // 18 . vAsudeva uvAca / saMjaya uvAca / duHzAsanazca karNazca zakunizca sasaindhavaH / duryodhanasya zakunermama duHzAsanasya ca / satataM mantrayanti sma duryodhanapurogamAH // 32 - 1596 - Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 157. 33] droNaparva [7. 158. 15. karNa karNa maheSvAsa raNe'mitaparAkrama / apanItaM mahattAta tava caiva vizeSataH // 1 / / nAnyasya zaktireSA te moktavyA jayatAM vara // 33 yadAjAnIta tAM zaktimekannI satataM rnne| Rte mahArathAtpArthAtkuntIputrAddhanaMjayAt / anivAryAmasahyAM ca devairapi savAsavaiH // 2 sa hi teSAmatiyazA devAnAmiva vAsavaH // 34 sA kimarthaM na karNena pravRtte samare purA / tasminvinihate sarve pANDavAH sRJjayaiH sh| na devakIsute muktA phalgune vApi saMjaya // 3 bhaviSyanti gatAtmAnaH surA iva niragnayaH // 35 saMjaya uvaac|| tatheti ca pratijJAtaM karNena zinipuMgava / saMgrAmAdvinivRttAnAM sarveSAM no vizAM pate / hRdi nityaM tu karNasya vadho gANDIvadhanvanaH / / 36 rAtrau kurukulazreSTha mano'yaM samajAyata // 4 ahameva tu rAdheyaM mohayAmi yudhAM vr| . prabhAtamAtre zvobhUte kezavAyArjunAya vaa| yato nAvasRjacchakti pANDave zvetavAhane // 37 . zaktireSA vimoktavyA karNa karNeti nityazaH // 5 phalgunasya hi tAM mRtyumavagamya yuyutsataH / tataH prabhAtasamaye rAjankarNasya daivataiH / na nidrA na ca me harSo manaso'sti yudhAM vara // 38 anyeSAM caiva yodhAnAM sA buddhirnazyate punH|| 6 ghaTotkace vyaMsitAM tu dRSTvA tAM zinipuMgava / daivameva paraM manye yatkarNo hstsNsthyaa| mRtyorAsyAntarAnmuktaM pazyAmyadya dhanaMjayam // 39 | na jaghAna raNe pArthaM kRSNaM vA devakIsutam // 7 na pitA na ca me mAtA na yUyaM bhraatrstthaa|| tasya hastasthitA zaktiH kaalraatririvodytaa| na ca prANAstathA rakSyA yathA bIbhatsurAhave // 40 daivopahatabuddhitvAnna tAM karNo vimuktavAn // 8 . trailokyarAjyAdyatkiMcidbhavedanyatsudurlabham / / kRSNe vA devakIputre mohito devmaayyaa| neccheyaM sAtvatAhaM tadvinA pArthaM dhanaMjayam // 41 pArthe vA zakrakalpe vai vadhArtha vAsavIM prbho||9 ataH praharSaH sumahAnyuyudhAnAdya me'bhavat / dhRtarASTra uvAca / mRtaM pratyAgatamiva dRSTvA pArthaM dhanaMjayam // 42 daivenaiva hatA yUyaM svabuddhyA kezavasya ca / atazca prahito yuddhe mayA karNAya rAkSasaH / gatA hi vAsavI hatvA tRNabhUtaM ghaTotkacam // 10 na hyanyaH samare rAtrau zaktaH kaNaM prbaadhitum||43 karNazca mama putrAzca sarve cAnye ca pArthivAH / saMjaya uvAca / anena duSpraNItena gatA vaivasvatakSayam // 11 iti sAtyakaye prAha tadA devakinandanaH / bhUya eva tu me zaMsa yathA yuddhamavartata / dhanaMjayahite yuktastatpriye satataM rataH // 44 / kurUNAM pANDavAnAM ca haiDimbe nihate tadA // 12 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi ye ca te'bhyadravandroNaM vyUDhAnIkAH prahAriNaH / sptpnycaashddhikshttmo'dhyaayH|| 157 // sRJjayAH saha pAJcAlaiste'pyakurvankathaM raNam // 13 saumadattervadhAdroNamAyastaM saindhavasya ca / dhRtarASTra uvAca / amarSAjjIvitaM tyaktvA gAhamAnaM varUthinIm // 14 karNaduryodhanAdInAM zakuneH saubalasya ca / / jambhamANamiva vyAghraM vyAttAnanamivAntakam / - 1597 - Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 158. 15 ] mahAbhArate [7. 158. 42 kathaM pratyudyayuTTaiNamasyantaM pANDusRJjayAH // 15 asau kRSNa maheSvAsaH kAmyake mAmupasthitaH / AcArya ye ca te'rkssnduryodhnpurogmaaH| uSitazca sahAsmAbhiryAvannAsIddhanaMjayaH // 28 drauNikarNakRpAstAta te'pyakurvanmiAhave // 16 gandhamAdanayAtrAyAM durgebhyazca sma taaritaaH| bhAradvAjaM jighAMsantI svysaacivRkodrau| pAJcAlI ca parizrAntA pRSThenoDhA mahAtmanA // 29 samArchanmAmakA yuddhe kathaM saMjaya zaMsa me // 17 ArambhAJcaiva yuddhAnAM yadeSa kRtvaanprbho| sindhurAjavadheneme ghaTotkacavadhena te| madarthaM duSkaraM karma kRtaM tena mahAtmanA // 30 amarSitAH susaMkruddhA raNaM cakruH kathaM nizi // 18 svabhAvAdyA ca me prItiH sahadeve jnaardn| . saMjaya uvAca / saiva me dviguNA prItI rAkSasendre ghaTotkace // 31 hate ghaTotkace rAjankarNena nizi raakssse| bhaktazca me mahAbAhuH priyo'syAhaM priyazca me| praNadatsu ca hRSTeSu tAvakeSu yuyutsuSu // 19 yena vindAmi vArSNeya kazmalaM zokatApitaH // 32 Apatatsu ca vegena vadhyamAne bale'pi ca / pazya sainyAni vArSNeya drAvyamANAni kauravaiH / vigADhAyAM rajanyAM ca rAjA dainyaM paraM gataH // 20 droNakarNau ca saMyattA pazya yuddhe mahArathau // 33 abravIca mahAbAhurbhImasenaM paraMtapaH / nizIthe pANDavaM sainyamAbhyAM pazya prmrditm| AvAraya mahAbAho dhArtarASTrasya vaahiniim| gajAbhyAmiva mattAbhyAM yathA naDavanaM mahat // 34 haiDimbasyAbhighAtena moho mAmAvizanmahAn // 21 anAdRtya balaM bAhvorbhImasenasya mAdhava / evaM bhImaM samAdizya svarathe samupAvizat / citrAstratAM ca pArthasya vikramante sma kauravAH // 35 azrupUrNamukho rAjA niHzvasaMzca punaH punH| eSa droNazca karNazca rAjA caiva suyodhanaH / kazmalaM prAvizadoraM dRSTvA karNasya vikramam / / 22 nihatya rAkSasaM yuddhe hRSTA nardanti sNyuge||36 taM tathA vyathitaM dRSTvA kRSNo vcnmbrviit| kathamasmAsa jIvatsa tvayi caiva jnaardn| mA vyathAM kuru kaunteya naitttvyyuppdyte| haiDimbaH prAptavAnmRtyuM sUtaputreNa saMgataH // 37 dhaiklavyaM bharatazreSTha yathA prAkRtapUruSe // 23 kadarthIkRtya naH sarvAnpazyataH savyasAcinaH / uttiSTha rAjanyudhyasva vaha gurvI dhuraM vibho| nihato rAkSasaH kRSNa bhaimasenirmahAbalaH // 38 tvayi vaiklavyamApanne saMzayo vijaye bhavet // 24 yadAbhimanyunihato dhArtarASTrardurAtmabhiH / zrutvA kRSNasya vacanaM dharmarAjo yudhiSThiraH / nAsIttatra raNe kRSNa savyasAcI mahArathaH // 39 vimRjya netre pANibhyAM kRSNaM vacanamabravIt // 25 niruddhAzca vayaM sarve saindhavena durAtmanA / viditA te mahAbAho dharmANAM paramA gatiH / nimittamabhavadroNaH saputrastatra karmaNi // 40 brahmahatyAphalaM tasya yaH kRtaM nAvabudhyate // 26 upadiSTo vadhopAyaH karNasya guruNA svayam / asmAkaM hi vanasthAnAM haiDimbena mhaatmnaa| vyAyacchatazca khaDnena dvidhA khaDgaM cakAra ha // 41 bAlenApi satA tena kRtaM sAhyaM janArdana // 27 vyasane vartamAnasya kRtavarmA nRzaMsavat / anahetorgataM jJAtvA pANDavaM shvetvaahnm| / azvAJjaghAna sahasA tathobhau paannisaarthii| -1598 Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 158. 42] droNaparva [6. 159. 5 tathetare maheSvAsAH saubhadraM yudhyapAtayan // 42 sajetA spardhinAvetau divyAnyastrANi sarvazaH // 55 alpe ca kAraNe kRSNa hato gANDIvadhanvanA / vadhyamAneSu cAstreSu pIDitaH suutnndnH| saindhavo yAdavazreSTha tacca nAtipriyaM mama // 43 vAsavIM samare zakti dhruvaM muzcedyudhiSThira // 56 . yadi zatruvadhe nyAyyo bhavetkartuM ca pANDavaiH / tato bhavette vyasanaM ghoraM bhrtsttm| droNakarNau raNe. pUrva hantavyAviti me matiH // 44 diSTayA rakSo hataM yuddhe sUtaputreNa mAnada // 57 / etau mUlaM hi duHkhAnAmasmAkaM purussrssbh| vAsavIM kAraNaM kRtvA kAlenApahato hysau| etau raNe samAsAdya parAzvastaH suyodhanaH / / 45 / / |- tavaiva kAraNAdrakSo nihataM tAta saMyuge // 58 .. yatra vadhyo bhavedroNaH sUtaputrazca sAnugaH / / mA krudho bharatazreSTha mA ca zoke manaH kRthaaH| tatrAvadhInmahAbAhuH saindhavaM dUravAsinam // 46 prANinAmiha sarveSAmeSA niSThA yudhiSThira // 59 avazyaM tu mayA kAryaH sUtaputrasya nigrahaH / bhrAtRbhiH sahitaH sarvaiH pArthivaizca mhaatmbhiH| tato yAsyAmyahaM vIra svayaM krnnjighaaNsyaa| kauravAnsamare rAjannabhiyudhyasva bhaart| bhImaseno mahAbAhurdoNAnIkena saMgataH // 47 paJcame divase caiva pRthivI te bhaviSyati // 60 evamuktvA yayau tUrNaM tvaramANo yudhisstthirH| nityaM ca puruSavyAghra dharmameva vicintaya / sa visphArya mahaccApaM zaGkha pradhmApya bhairavam // 48 AnRzaMsyaM tapo dAnaM kSamAM satyaM ca pANDava // 61 tato rathasahasreNa gajAnAM ca zataitribhiH / sevethAH paramaprIto yato dharmastato jayaH / vAjibhiH paJcasAhaustrisAhauH prbhdrkaiH| ityuktvA pANDavaM vyAsastatraivAntaradhIyata / / 62 vRtaH zikhaNDI tvarito rAjAnaM pRSThato'nvayAt // iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tato bherI: samAjanuH zaGkhAndadhmuzca dNshitaaH| aSTapaJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 158 // . pAzcAlAH pANDavAzcaiva yudhiSThirapurogamAH // 50 tato'bravInmahAbAhurvAsudevo dhanaMjayam / - saMjaya uvAca / eSa prayAti tvarito krodhAviSTo yudhisstthirH| ghaTotkace tu nihate sUtaputreNa tAM nizAm / jighAMsuH sUtaputrasya tasyopekSA na yujyate // 51 duHkhAmarSavazaM prApto dharmaputro yudhisstthirH|| 1 evamuktvA hRSIkezaH zIghramazvAnacodayat / dRSTvA bhImena mahatIM vAryamANAM camU tv| . dUraM ca yAtaM rAjAnamanvagacchajanArdanaH // 52 dhRSTadyamnamuvAcedaM kumbhayoni nivAraya / 2 taM dRSTvA sahasA yAntaM suutputrjighaaNsyaa| tvaM hi droNavinAzAya samutpanno hutAzanAt / zokopahatasaMkalpaM dhymaanmivaagninaa| sazaraH kavacI khaDgI dhanvI ca paratApanaH / abhigamyAbravIdvathAso dharmaputraM yudhiSThiram / / 53 abhidrava raNe hRSTo na ca te bhIH kathaMcana // 3 karNamAsAdya saMgrAme diSTyA jIvati phlgunH|| janamejayaH zikhaNDI ca daurmukhizca yazodhanaH / savyasAcivadhAkAGkSI zaktiM rakSitavAnhi sH||54 abhidravantu saMhRSTAH kumbhayoni samantataH // 4 na cAgAdvairathaM jiSNurdiSTayA taM bhrtrssbh| nakulaH sahadevazca draupadeyAH prabhadrakAH / - 1599 - Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 159. ] mahAbhArate [7. 159. 34 drupadazca virATazca putrabhrAtRsamanvitau // 5 yoddhavyamiti tiSThanto nidrAsaMsaktalocanAH // 19 sAtyakiH kekayAzcaiva pANDavazca dhnNjyH| saMmAnye raNe kecinnidrAndhAzca parasparam / abhidravantu vegena bhaardvaajvdhepsyaa|| 6 jannuH zUrA raNe rAjastasmiMstamasi dAruNe // 20 tathaiva rathinaH sarve hastyazvaM yacca kiNcn| hanyamAnaM tathAtmAnaM parebhyo bahavo janAH / pAdAtAzca raNe droNaM prApayantu mahAratham // 7 nAbhyajAnanta samare nidrayA mohitA bhRzam // 21 tathAjJaptAstu te sarve pANDavena mahAtmanA / teSAmetAdRzIM ceSTAM vijJAya purussrssbhH| abhyadravanta vegena kumbhayoni yuyutsayA // 8 uvAca vAkyaM bIbhatsuruccaiH saMnAdayandizaH // 22 AgacchatastAnsahaMsA sarvodyogena pANDavAn / zrAntA bhavanto nidrAndhAH sarva eva svaahnaaH| pratijagrAha samare droNaH zastrabhRtAM vrH||9 tamasA cAvRte sainye rajasA bahulena ca // 23 tato duryodhano rAjA sarvodyogena pANDavAn / te yUyaM yadi manyadhvamupAramata sainikaaH| . . abhyadravatsusaMkruddha icchandroNasya jIvitam // 10 nimIlayata cAtraiva raNabhUmau muhUrtakam / / 24 tataH pravavRte yuddhaM zrAntavAhanasainikam / tato vinidrA vizrAntAzcandramasyudite punaH / pANDavAnAM kurUNAM ca garjatAmitaretaram // 11 saMsAdhayiSyathAnyonyaM svargAya kurupANDavAH // 25 nidrAndhAste mahArAja parizrAntAzca sNyuge| tadvacaH sarvadharmajJA dhArmikasya nizamya te| nAbhyapadyanta samare kAMcicceSTAM mahArathAH // 12 arocayanta sainyAni tathA cAnyonyamabruvan / / 26 triyAmA rajanI caiSA ghorarUpA bhayAnakA / cukruzuH karNa karNeti rAjanduryodhaneti c| sahasrayAmapratimA babhUva praannhaarinnii| upAramata pANDUnAM viratA hi varUthinI // 27 vadhyatAM ca tathA teSAM kSatAnAM ca vizeSataH // 13 tathA vikrozamAnasya phalgunasya tatastataH / aho rAtriH samAjajJe nidrAndhAnAM vishesstH|| upAramata pANDUnAM senA tava ca bhArata / / 28 sarve hyAsannirutsAhAH kSatriyA diincetsH| tAmasya vAcaM devAzca RSayazca mahAtmanaH / tava caiva pareSAM ca gatAstrA vigateSavaH // 14 sarvasainyAni cAkSudrAH prahRSTAH pratyapUjayan // 29 te tathA pArayantazca hrImantazca vishesstH| tatsaMpUjya vaco'krUraM sarvasainyAni bhArata / svadharmamanupazyanto na jahuH svAmanIkinIm // 15 muhUrtamasvaparAjazrAntAni bharatarSabha // 30 zastrANyanye samutsRjya nidrAndhAH zerate jnaaH|| sA tu saMprApya vizrAmaM dhvajinI tava bhArata / gajeSvanye ratheSvanye hayeSvanye ca bhArata // 16 / sukhamAptavatI vIramarjunaM pratyapUjayat // 31 nidrAndhA no bubudhire kAMcicceSTAM nraadhipaaH| tvayi vedAstathAstrANi tvayi buddhipraakrmau| te'nyonyaM samare yodhAH preSayanta yamakSayam // 17 dharmastvayi mahAbAho dayA bhUteSu cAnagha // 32 svapnAyamAnAstvapare parAniti vicetsH| yaccAzvastAstavecchAmaH zarma pArtha tadastu te / AtmAnaM samare jannuH svAneva ca parAnapi // 18 / manasazca priyAnarthAnvIra kSipramavApnuhi // 33 nAnAvAco vimuJcanto nidrAndhAste mhaarnne| iti te taM naravyAghra prazaMsanto mhaarthaaH| - 1600 - Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 159. 34 ] - droNaparva 7. 160. 10 nidrayA samavAkSiptAstUSNImAsanvizAM pate // 34 bodhyamAnaM tu tatsainyaM rAjaMzcandrasya razmibhiH / azvapRSTheSu cApyanye rathanIDeSu caapre| bubudhe zatapatrANAM vanaM mahadivAmbhasi // 48 gajaskandhagatAzcAnye zerate cApare kSitau // 35 yathA candrodayodbhUtaH kSubhitaH sAgaro bhavet / sAyudhAH sagadAzcaiva sakhagAH saparazvadhAH / tathA candrodayodbhUtaH sa babhUva balArNavaH // 49 sapAsakavacAzcAnye narAH suptAH pRthakpRthak // 36 tataH pravavRte yuddhaM punareva vizAM pate / gajAste pannagAbhogairhastai rennuruussitaiH| loke lokavinAzAya paraM lokamabhIpsatAm // 50 . nidrAndhA vasudhAM carghANaniHzvAsazItalAm // 37 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi gajAH zuzubhire tatra niHzvasanto mhiitle| ekonssssttydhikshttmo'dhyaayH|| 159 // vizIrNA girayo yadvanniHzvasadbhirmahoragaiH // 38 samAM ca viSamAM cakruH khurAprairvikSatAM mhiim| saMjaya uvaac| hayAH kAJcanayoktrAzca kesraalmbibhiryugaiH| tato duryodhano droNamabhigamyedamabravIt / suSupustatra rAjendra yuktA vAheSu sarvazaH // 39 amarSavazamApanno janayanharSatejasI // 1 tattathA nidrayA bhagnamavAcamasvapalam / na marSaNIyAH saMgrAme vizramantaH zramAnvitAH / kuzalairiva vinyastaM paTe citramivAdbhutam // 40 sapatnA glAnamanaso labdhalakSyA vizeSataH // 2 te kSatriyAH kuNDalino yuvAnaH tattu marSitamasmAbhirbhavataH priyakAmyayA / _____ parasparaM saaykviksstaanggaaH|| ta ete parivizrAntAH pANDavA balavattarAH // 3 kumbheSu lInAH suSupurgajAnAM sarvathA parihInAH sma tejasA ca balena ca / kuceSu lagnA iva kAminInAm // 41 bhavatA pAlyamAnAste vivardhante punaH punaH // 4 tataH kumudanAthena kaaminiignnddpaannddunaa| divyAnyastrANi sarvANi brahmAstrAdIni yAnyapi / netrAnandena candreNa mAhendrI digalaMkRtA // 42 tAni sarvANi tiSThanti bhavatyeva vizeSataH // 5 tato muhUrtAdbhagavAnpurastAcchazalakSaNaH / na pANDaveyA na vayaM nAnye loke dhanurdharAH / aruNaM darzayAmAsa grasajyotiHprabhaM prabhuH // 43 . yudhyamAnasya te tulyAH satyametadbravImi te // 6 aruNasya tu tasyAnu jAtarUpasamaprabham / sasurAsuragandharvAnimAllokAndvijottama / razmijAlaM mahaccandro mandaM mandamavAsRjat // 44 sarvAstravidbhavAnhanyAdivyairasaina saMzayaH // 7 utsArayantaH prabhayA tamaste candrarazmayaH / sa bhavAnmarSayatyenAMstvatto bhItAnvizeSataH / paryagacchaJzanaiH sarvA dizaH khaM ca kSiti tathA // ziSyatvaM vA puraskRtya mama vA mandabhAgyatAm // 8 tato muhUrtAdbhuvanaM jyotirbhUtamivAbhavat / evamuddharSito droNaH kopitazcAtmajena te| aprakhyamaprakAzaM ca jagAmAzu tamastathA // 46 samanyurabravIdrAjanduryodhanamidaM vacaH // 9 pratiprakAzite loke divAbhUte nizAkare / sthaviraH sanparaM zaktyA ghaTe duryodhanAhave / viceruna viceruzca rAjannaktaMcarAstataH // 47 ataH paraM mayA kArya kSudraM vijygRddhinaa| ma. bhA. 201 - 1601 - Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 160. 10] mahAbhArate [7. 161.1 anastravidayaM sarvo hantavyo'stravidA janaH // 10 nAsuroragarakSAMsi kSapayeyuH sahAyudham // 25 yadbhavAnmanyate cApi zubhaM vA yadi vAzubham / / mUDhAstvetAni bhASante yAnImAnyAttha bhArata / tadvai kartAsmi kauravya vacanAttava nAnyathA // 11 / yuddhe hyarjunamAsAdya svastimAnko vrajedgRhAn // 26. nihatya sarvapAzcAlAnyuddhe kRtvA parAkramam / tvaM tu sarvAtizaGkitvAnniSThuraH pApanizcayaH / vimokSye kavacaM rAjansatyenAyudhamAlabhe // 12 / zreyasastvaddhite yuktAMstattadvaktumihecchasi // 27 manyase yacca kaunteyamarjunaM zrAntamAhave / gaccha tvamapi kaunteyamAtmArthebhyo hi mAciram / tasya vIrya mahAbAho zRNu satyena kaurava // 13 / tvamapyAzaMsase yoddhaM kulajaH kSatriyo hyasi // 28 taM na devA na gandharvA na yakSA na ca raaksssaaH| imAnkiM pArthivAnsarvAndhAtayiSyasyanAgasaH / utsahante raNe soDhuM kupitaM savyasAcinam // 14 tvamasya mUlaM vairasya tasmAdAsAdayArjunam // 29 khANDave yena bhagavAnpratyudyAtaH sureshvrH| eSa te mAtulaH prAjJaH ksstrdhrmmnuvrtH|| sAyakairvAritazcApi varSamANo mahAtmanA // 15 dUdhUtadevI gAndhAriH prayAtvarjunamAhave // 30 / yakSA nAgAstathA daityA ye cAnye balagarvitAH / eSo'kSakuzalo jihmo dyUtakRtkitavaH zaThaH / nihatAH puruSendreNa taccApi viditaM tava // 16 devitA nikRtiprajJo yudhi jeSyati pANDavAn // 31 gandharvA ghoSayAtrAyAM citrasenAdayo jitAH / tvayA kathitamatyantaM karNena saha hRSTavat / / yUyaM taihriyamANAzca mokSitA dRDhadhanvanA // 17 asakRcchUnyavanmohAddhRtarASTrasya zRNvataH // 32 nivAtakavacAzcApi devAnAM shtrvstthaa| ahaM ca tAta karNazca bhrAtA duHzAsanazca me / surairavadhyAH saMgrAme tena vIreNa nirjitAH // 18 pANDuputrAnhaniSyAmaH sahitAH samare trayaH // 33 dAnavAnAM sahasrANi hiraNyapuravAsinAm / / iti te katthamAnasya zrutaM saMsadi saMsadi / vijigye puruSavyAghraH sa zakyo mAnuSaiH katham // anutiSTha pratijJAM tAM satyavAgbhava taiH saha // 34 pratyakSaM caiva te sarvaM yathA balamidaM tava / eSa te pANDavaH zatruraviSayo'grataH sthitaH / kSapitaM pANDuputreNa ceSTatAM no vizAM pate // 20 kSatradharmamavekSasva zlAghyastava vadho jayAt // 35 taM tathAbhiprazaMsantamarjunaM kupitstdaa| dattaM bhuktamadhItaM ca prAptamaizvaryamIpsitam / droNaM tava suto rAjanpunarevedamabravIt // 21 kRtakRtyo'nRNazcAsi mA bhaiyudhyasva pANDavam // 36 ahaM duHzAsanaH karNaH zakunirmAtulazca me| ityuktvA samare droNo nyavartata yataH pare / haniSyAmo'rjunaM saMkhye dvaidhIkRtyAdya bhAratIm // 22 dvaidhIkRtya tataH senAM yuddhaM samabhavattadA // 37 tasya tadvacanaM zrutvA bhAradvAjo hasanniva / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi anvavartata rAjAnaM svasti te'stviti cAbravIt // SaSTayadhikazatatamo'dhyAyaH // 160 // ko hi gANDIvadhanvAnaM jvalantamiva tejsaa| akSayaM kSapayetkazcitkSatriyaH kSatriyarSabham // 24 saMjaya uvAca / taM na vittapatirnendro na yamo na jalezvaraH / / tribhAgamAtrazeSAyAM rAvyAM yuddhamavartata / -1602 - Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 161. 1] droNaparva [7. 161. 29 kurUNAM pANDavAnAM ca saMhRSTAnAM vizAM pate // 1 udbhUtA rajaso vRSTiH zaravRSTistathaiva ca / atha candraprabhAM muSNannAdityasya purHsrH| tamazca ghoraM zabdazca tadA samabhavanmahAn // 15 aruNo'bhyudayAMcakre tAmrIkurvannivAmbaram // 2 na dyaurna bhUmirna dizaH prAjJAyanta tathA gate / tato dvaidhIkRte sainye droNaH somakapANDavAn / | sainyena rajasA mUDhaM sarvamandhamivAbhavat // 16 abhyadravatsapAJcAlAnduryodhanapurogamaH // 3 naiva te na vayaM rAjanprajJAsiSma parasparam / dvaidhIbhUtAnkurUndRSTvA mAdhavo'rjunamabravIt / / uddezena hi tena sma samayudhyanta pArthivAH // 17 sapatnAnsavyataH kurmi savyasAcinnimAnkurUn // 4 virathA rathino rAjansamAsAdya parasparam / sa mAdhavamanujJAya kuruSveti dhnNjyH| kezeSu samasajjanta kavaceSu bhujeSu ca // 18 droNakarNau maheSvAsau savyataH paryavartata // 5 hatAzvA hatasUtAzca nizceSTA rthinstdaa|| abhiprAyaM tu kRSNasya jJAtvA parapuraMjayaH / jIvanta iva tatra sma vyadRzyanta bhyaarditaaH||19 AjizIrSagataM dRSTvA bhImasenaM samAsadat // 6 hatAngajAnsamAzliSya parvatAniva vAjinaH / / bhIma uvAca / gatasattvA vyadRzyanta tathaiva saha sAdibhiH // 20 arjunArjuna bIbhatso zRNu me tattvato vacaH / tatastvabhyavasRtyaiva saMgrAmAduttarAM dizam / yadarthaM kSatriyA sUte tasya kAlo'yamAgataH // 7 atiSThadAhave droNo vidhUma iva pAvakaH / / 21 asmiMzcedAgate kAle zreyo na pratipatsyase / tamAjizIrSAdekAntamapakrAntaM nizAmya tu / asaMbhAvitarUpaH sannAnRzaMsyaM kariSyasi // 8 samakampanta sainyAni pANDavAnAM vizAM pate // 22 satyazrIdharmayazasAM vIryeNAnRNyamApnuhi / bhrAjamAnaM zriyA yuktaM jvalantamiva tejasA / bhindhyanIkaM yudhAM zreSTha savyasAcinnimAnkuru // 9 droNaM dRSTvArayanesuzcelamamluzca mAriSa // 23 saMjaya uvAca / AhvayantaM parAnIkaM prabhinnamiva vAraNam / sa savyasAcI bhImena coditaH kezavena ca / nainaM zazaMsire jetuM dAnavA vAsavaM yathA // 24 karNadroNAvatikramya samantAtparyavArayat // 10 kecidAsannirutsAhAH kecitkruddhA manasvinaH / tamAjizIrSamAyAntaM dahantaM kSatriyarSabhAn / vismitAzcAbhavankecitkecidAsannamarSitAH // 25 parAkrAntaM parAkramya yatantaH kSatriyarSabhAH / hastairhastAgramapare pratyapiMSannarAdhipAH / nAzaknuvanvArayituM vardhamAnamivAnalam // 11 apare dazanairoSThAnadazankrodhamUrchitAH // 26 atha duryodhanaH karNaH zakunizcApi saubalaH / vyAkSipannAyudhAnanye mamRduzvApare bhujAn / abhyavarSa'zaravrAtaiH kuntIputraM dhanaMjayam // 12 anye cAnvapatandroNaM tyaktAtmAno mahaujasaH // 27 teSAmastrANi sarveSAmuttamAstravidAM varaH / pAzcAlAstu vizeSeNa droNasAyakapIDitAH / kadarthIkRtya rAjendra zaravarSairavAkirat // 13 samasajjanta rAjendra samare bhRzavedanAH // 28 astrairatrANi saMvArya laghuhasto dhnNjyH| tato virATadrupadau droNaM pratiyayU raNe / sarvAnavidhyannizitairdazabhirdazabhiH zaraiH // 14 / tathA carantaM saMgrAme bhRzaM samaradurjayam // 29 - 1603 - Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 161. 30 ] mahAbhArate [7. 162. 5 drupadasya tataH pautrAstraya eva vizAM pate / / eSa vaizvAnara iva samiddhaH svena tejasA / cedayazca maheSvAsA droNamevAbhyayuyudhi // 30 zaracApendhano droNaH kSatraM dahati tejasA // 44 teSAM drupadapautrANAM trayANAM nizitaiH zaraiH / purA karoti niHzeSAM pANDavAnAmanIkinIm / tribhiTTaiNo'haratprANAMste hatA nyapatanbhuvi // 31 sthitAH pazyata me karma droNameva vrajAmyaham // 45 tato droNo'jayadyuddhe cedikekayasRJjayAn / ityuktvA prAvizatkruddho droNAnIkaM vRkodrH|| matsyAMzcaivAjayatsarvAnbhAradvAjo mahArathaH // 32 dRDhaiH pUrNAyatotsRSTaiauvayaMstava vAhinIm // 46 tatastu drupadaH krodhAccharavarSamavAkirat / dhRSTadyumno'pi pAzcAlyaH pravizya mahatIM camUm / droNaM prati mahArAja virATazcaiva saMyuge // 33 AsasAda raNe droNaM tadAsIttumulaM mahat / / 47 tato droNaH supItAbhyAM bhallAbhyAmarimardanaH / naiva nastAdRzaM yuddhaM dRSTapUrvaM na ca zrutam / drupadaM ca virATaM ca praiSIdvaivasvatakSayam // 34 yathA sUryodaye rAjansamutpiJjo'bhavanmahAn // 48 hate virATe drupade kekayeSu tathaiva c| saMsaktAni vyadRzyanta sthavRndAni mAriSa / tathaiva cedimatsyeSu pAzcAleSu tathaiva ca / hatAni ca vikIrNAni zarIrANi zarIriNAm // 49 hateSu triSu vIreSu drupadasya ca naptRSu / / 35 kecidanyatra gacchantaH pathi cAnyairupadrutAH / droNasya karma tadRSTvA kopaduHkhasamanvitaH / vimukhAH pRSThatazcAnye tADyante paarshvto'pre||50 zazApa rathinAM madhye dhRSTadyumno mahAmanAH // 36 tathA saMsaktayuddhaM tadabhavadbhazadAruNam / iSTApUrtAttathA kSAtrAdbrAhmaNyAcca sa nazyatu / atha saMdhyAgataH sUryaH kSaNena samapadyata // 51 droNo yasyAdya mucyeta yo vA dronnaatpraangmukhH||37 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi iti teSAM pratizrutya madhye sarvadhanuSmatAm / ekaSaSTayadhikazatatamo'dhyAyaH // 161 // AyAdroNaM sahAnIkaH pAJcAlyaH paravIrahA / 162 pAJcAlAstvekato droNamabhyananpANDavAnyataH / / 38 saMjaya uvAca / duryodhanazca karNazca zakunizcApi saubalaH / te tathaiva mahArAja daMzitA raNamUrdhani / sodaryAzca yathA mukhyAste'rakSandroNamAhave // 39 saMdhyAgataM sahasrAMzumAdityamupatasthire // 1 rakSyamANaM tathA droNaM samare tairmahAtmabhiH / udite tu sahasrAMzau tptkaashcnsprbhe| yatamAnApi pAJcAlA na zekuH prativIkSitum // 40 prakAziteSu lokeSu punayuddhamavartata / / 2 tatrAkrudhyadbhImaseno dhRSTadyumnasya mAriSa / dvaMdvAni yAni tatrAsansaMsaktAni purodayAt / sa enaM vAgbhirugrAbhistatakSa puruSarSabha // 41 . tAnyevAbhyudite sUrye samasajjanta bhArata // 3 drupadasya kule jAtaH sarvAstreSvastravittamaH / rathairhayA hayairnAgAH pAdAtAzcApi kuJjaraiH / kaH kSatriyo manyamAnaH prekSatArimavasthitam // 42 / hayA hayaiH samAjagmuH pAdAtAzca padAtibhiH / pitRputravadhaM prApya pumAnkaH parihApayet / saMsaktAzca viyuktAzca yodhAH saMnyapataraNe // 4 vizeSatastu zapathaM zapitvA rAjasaMsadi // 43 te rAtrau kRtakarmANaH zrAntAH sUryasya tejsaa| - 1604 - Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 162. 5] droNaparva [7. 162. 38 kSutpipAsAparItAGgA visaMjJA bahavo'bhavan // 5 / kathaMcidavaharuzrAntA vepamAnAH shraarditaaH| zaGkhabherImRdaGgAnAM kuJjarANAM ca garjatAm / kulasattvabalopetA vAjino vAraNopamAH // 19 visphAritavikRSTAnAM kArmukANAM ca kUjatAm / / 6 vihvalaM tatsamuddhAntaM sabhayaM bhAratAturam / / zabdaH samabhavadrAjandivispRgbharatarSabha / balamAsIttadA sarvamRte droNArjunAvubhau // 20 dravatAM ca padAtInAM zastrANAM vinipAtyatAm // 7 tAvevAstAM nilayanaM tAvArtAyanameva ca / hayAnAM heSatAM caiva rathAnAM ca nivartatAm / tAvevAnye samAsAdya jagmurvaivasvatakSayam // 21 krozatAM garjatAM caiva tadAsIttumulaM mahat // 8 AvignamabhavatsarvaM kauravANAM mahadbalam / vivRddhastumulaH zabdo dyAmagacchanmahAsvanaH / / pAJcAlAnAM ca saMsaktaM na prAjJAyata kiMcana // 22 nAnAyudhanikRttAnAM ceSTatAmAturaH svanaH / / 9 antakAkrIDasadRze bhIrUNAM bhayavardhane / bhUmAvazrUyata mahAMstadAsItkRpaNaM mahat / pRthivyAM rAjavaMzAnAmutthite mahati kSaye // 23 patatAM patitAnAM ca pattyazvarathahastinAm // 10 na tatra karNa na droNaM nArjunaM na yudhiSThiram / teSu sarveSvanIkeSu vyatiSakteSvanekazaH / na bhImasenaM na yamau na pAzcAlyaM na sAtyakim / / sve svAJjanuH pare svAMzca sve parAMzca parAnpare // 11 na ca duHzAsanaM drauNiM na duryodhanasaubalau / vIrabAhuvisRSTAzca yodheSu ca gajeSu ca / na kRpaM madrarAjaM vA kRtavarmANameva ca // 25 asayaH pratyadRzyanta vAsasAM nejaneSviva // 12 / na cAnyAnnaiva cAtmAnaM na kSitiM na dizastathA / udyatapratipiSTAnAM khaDgAnAM vIrabAhubhiH / pazyAma rAjansaMsaktAnsainyena rajasAvRtAn // 26 sa eva zabdastadrUpo vAsasAM nijyatAmiva // 13 saMbhrAnte tumule ghore rajomeghe samutthite / ardhAsibhistathA khaGgaistomaraiH saparazvadhaiH / dvitIyAmiva saMprAptAmamanyanta nizAM tadA / / 27 nikRSTayuddhaM saMsaktaM mahadAsItsudAruNam // 14 na jJAyante kauraveyA na pAzcAlA na pANDavAH / gajAzvakAyaprabhavAM naradehapravAhinIm / na dizo na divaM norvI na samaM viSamaM tathA // 28 zastramatsyasusaMpUrNAM mAMsazoNitakardamAm // 15 hastasaMsparzamApannAnparAnvApyatha vA svakAn / ArtanAdasvanavatIM patAkAvaraphenilAm / nyapAtayaMstadA yuddhe narAH sma vijayaiSiNaH / / 29 nadI prAvartayanvIrAH paralokapravAhinIm // 16 udbhUtatvAttu rajasaH prasekAcchoNitasya ca / zarazaktyarditAH klAntA raatrimuuddhaalpcetsH| prazazAma rajo bhaumaM zIghratvAdanilasya ca // 30 viSTabhya sarvagAtrANi vyatiSThangajavAjinaH / tatra nAgA hayA yodhA rathino'tha padAtayaH / saMzuSkavadanA vIrAH zirobhizcArukuNDalaiH // 17 pArijAtavanAnIva vyarocarudhirokSitAH // 31 yuddhopakaraNaizcAnyaistatra tatra prakAzitaiH / tato duryodhanaH karNo droNo duHzAsanastathA / kravyAdasaMdhairAkIrNaM mRtairardhamRtairapi / pANDavaiH samasajjanta caturbhizcaturo rathAH / / 32 nAsIdrathapathastatra sarvamAyodhanaM prati // 18 duryodhanaH saha bhrAtrA yamAbhyAM samasajjata / majjatsu cakreSu rathAnsattvamAsthAya vAjinaH / / vRkodareNa rAdheyo bhAradvAjena cArjunaH // 33 . - 1605 - Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 162. 34 ] mahAbhArate [7. 163.9 taddhoraM mahadAzcaryaM sarve prekSansamantataH / ratharSabhANAmugrANAM saMnipAtamamAnuSam // 34 rathamAgairvicitraizca vicitrarathasaMkulam / apazyarathino yuddhaM vicitraM citrayodhinAm // 35 yatamAnAH parAkrAntAH parasparajigISavaH / jImUtA iva dharmAnte zaravarSairavAkiran // 36 te rathAnsUryasaMkAzAnAsthitAH puruSarSabhAH / azobhanta yathA meghAH zAradAH samupasthitAH // 37 spardhinaste maheSvAsAH kRtayatnA dhanurdharAH / abhyagacchaMstathAnyonyaM mattA gajavRSA iva // 38 na nUnaM dehabhedo'sti kAle tasminsamAgate / yatra sarve na yugapadvayazIryanta mahArathAH // 39 bAhubhizcaraNaizchinnaiH zirobhizcArukuNDalaiH / / kArmukairvizikhaiH prAsaiH khaGgaiH parazupaTTizaiH // 40 nAlIkakSuranArAcairnakharaiH zaktitomaraiH / anyaizca vividhAkAraidhautaiH praharaNottamaiH // 41 citraizca vividhAkAraiH zarIrAvaraNairapi / vicitraizca sthairbhagnairhataizca gajavAjibhiH // 42 zUnyaizca nagarAkArairhatayodhadhvajai rathaiH / amanuSyaihayaistrastaiH kRSyamANaistatastataH // 43 vAtAyamAnairasakRddhatavIrairalaMkRtaiH / vyajanaiH kaGkaTaizcaiva dhvajaizca vinipAtitaiH // 44 chatrairAbharaNairvastrairmAlyaizca susugandhibhiH / hAraiH kirITaimukuTairuSNISaiH kiGkiNIgaNaiH // 45 urasthairmaNibhiniSkaizcUDAmaNibhireva ca / AsIdAyodhanaM tatra nabhastArAgaNairiva // 46 . tato duryodhanasyAsInnakulena samAgamaH / amarSitena kruddhasya kruddhenAmarSitasya ca // 47 apasavyaM cakArAtha mAdrIputrastavAtmajam / kirazarazatairdRSTastatra nAdo mahAnabhUt // 48 apasavyaM kRtaH saMkhye bhrAtRvyenAtyamarSiNA / so'marSitastamapyAjI praticakre'pasavyataH // 49 tataH praticikIrSantamapasavyaM tu te sutam / nyavArayata tejasvI nakulacitramArgavit // 50 sarvato vinivAryanaM zarajAlena pIDayan / vimukhaM nakulazcakre tatsainyAH samapUjayan // 51 tiSTha tiSThati nakulo babhASe tanayaM tava / saMsmRtya sarvaduHkhAni tava durmatritena ca // 52 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi dvissssttydhikshttmo'dhyaayH|| 162 // 163 saMjaya uvaac| tato duHzAsanaH kruddhaH sahadevamupAdravat / rathavegena tIvraNa kampayanniva medinIm // 1 tasyApatata evAzu bhallenAmitrakarzanaH / mAdrIsutaH ziro yantuH sazirastrANamacchinat // 2 nainaM duHzAsanaH sUtaM nApi kazcana sainikaH / hRtottamAGgamAzutvAtsahadevena buddhavAn // 3 yadA tvasaMgRhItatvAtprayAntyazvA yathAsukham / tato duHzAsanaH sUtaM buddhavAngatacetasam // 4 sa hayAnsaMnigRhyAjau svayaM hayavizAradaH / yuyudhe rathinAM zreSThazcitraM laghu ca suSTu ca // 5 tadasyApUjayankarma sve pare caiva sNyuge| hatasUtarathenAjI vyacaradyadabhItavat // 6 sahadevastu tAnazvAMstIkSNairbANairavAkirat / pIDyamAnAH zaraizcAzu prAdravaMste tatastataH // 7 sa razmiSu viSaktatvAdutsasarja zarAsanam / dhanuSA karma kurvastu razmInsa punarutsRjat // 8 chidreSu teSu taM bANairmAdrIputro'bhyavAkirat / parIpsaMstvatsutaM karNastadantaramavApatat // 9 -1606 Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 163. 10] droNaparva [7. 163. 37 . vRkodarastataH karNaM tribhirbhallaiH samAhitaiH / anyonyamapasavyaM ca kartuM vIrau tadaiSatuH / / AkarNapUrNairabhyananbAhvorurasi cAnadat // 10 parAkramaM tayoryodhA dadRzustaM suvismitAH // 24 saMnyavartata taM karNaH saMghaTTita ivorgH| .. tayoH samabhavadyuddhaM droNapANDavayormahat / . tadabhUttumulaM yuddhaM bhImarAdheyayostadA // 11 AmiSArtha mahArAja gagane zyenayoriva // 25 / tau vRSAviva saMkruddhau vivRttanayanAvubhau / yadyaccakAra droNastu kuntIputrajigISayA / vegena mahatAnyonyaM saMrabdhAvabhipetatuH // 12 tattatpratijaghAnAzu prahasaMstasya pANDavaH // 26 abhisaMzliSTayostatra tyoraahvshaunnddyoH| . yadA droNo na zaknoti pANDavasya vizeSaNe / abhinnazarapAtatvAdradAyuddhamavartata / / 13 tataH prAduzcakArAstramastramArgavizAradaH // 27 gadayA bhImasenastu karNasya rathakUbaram / aindraM pAzupataM tvASTra vAyavyamatha vAruNam / bibhedAzu tadA rAjastadadbhutamivAbhavat // 14 muktaM muktaM droNacApAttajjaghAna dhanaMjayaH // 28 tato bhImasya rAdheyo gadAmAdAya vIryavAn / . astrANyatrairyadA tasya vidhivaddhanti pANDavaH / / avAsRjadrathe tAM tu bibheda gadayA gadAm // 15 tato'straiH paramairdivyaioNaH pArthamavAkirat // 29 tato bhImaH punarguvI cikSepAdhirathegadAm / yadyadatraM sa pArthAya prayuGkte vijigiissyaa| tAM zarairdazabhiH karNaH supuGkhaiH susmaahitaiH| tasyAstrasya vighAtArtha tattatsa kurute'rjunaH // 30 pratyavidhyatpunazcAnyaiH sA bhImaM punarAvrajat // 16 sa vadhyamAneSvastreSu divyeSvapi yathAvidhi / tasyAH pratinipAtena bhImasya vipulo dhvajaH / / arjunenArjunaM droNo manasaivAbhyapUjayat // 31 / papAta sArathizcAsya mumoha gadayA hataH // 17 mene cAtmAnamadhikaM pRthivyAmapi bhArata / sa kaNe sAyakAnaSTau vyasRjatkrodhamUrchitaH / tena ziSyeNa sarvebhyaH zastravidbhayaH smnttH||32 dhvaje zarAsane caiva zarAvApe ca bhArata // 18 vAryamANastu pArthena tathA madhye mahAtmanAm / tataH punastu rAdheyo hayAnasya ratheSubhiH / yatamAno'rjunaM prItyA pratyavArayadutsmayan // 33 RSyavarNAJjaghAnAzu tathobhI pANisArathI // 19 tato'ntarikSe devAzca gandharvAzca sahasrazaH / sa vipannaratho bhImo nakulasyApluto ratham / RSayaH siddhasaMghAzca vyatiSThanta didRkSayA // 34 hariyathA gireH zRGgaM samAkrAmadariMdamaH // 20 tadapsarobhirAkINaM yakSarAkSasasaMkulam / tathA droNArjunau citramayudhyetAM mahArathau / zrImadAkAzamabhavadbhayo meghAkulaM yathA // 35 AcAryaziSyau rAjendra kRtapraharaNau yudhi // 21 / tatra smAntarhitA vAco vyacaranta punaH punaH / laghusaMdhAnayogAbhyAM rathayozca raNena ca / droNasya stavasaMyuktAH pArthasya ca mahAtmanaH / mohayantau manuSyANAM caDhUMSi ca manAMsi ca // 22 | visRjyamAneSvastreSu jvAlayatsu dizo daza // 36 upAramanta te sarve yodhAsmAkaM pare tthaa| / naivedaM mAnuSaM yuddhaM nAsuraM na ca rAkSasam / adRSTapUrva pazyantastadyuddhaM guruziSyayoH // 23 / na daivaM na ca gAndharvaM brAhmaM dhruvamidaM param / vicitrAnpRtanAmadhye rthmaargaanudiirytH| vicitramidamAzcarya na no dRSTaM na ca zrutam // 37 - 1607 - Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 163. 38 ] mahAbhArate [7. 164. 16 ati pANDavaMmAcAryo droNaM cApyati pANDavaH / sa tu rukmarathAsakto duHzAsanazarArditaH / nAnayorantaraM draSTuM zakyamastreNa kenacit // 38 . amarSAttava putrasya zarairvAhAnavAkirat // 2 yadi rudro dvidhAkRtya yudhyetaatmaanmaatmnaa| . kSaNena sa rathastasya sadhvajaH sahasArathiH / tatra zakyopamA kartumanyatra tu na vidyate // 39 nAdRzyata mahArAja pArSatasya zaraizcitaH // 3 jJAnamekasthamAcArye jJAnaM yogazca pANDave / duHzAsanastu rAjendra pAJcAlyasya mahAtmanaH / zauryamekasthamAcArye balaM zauryaM ca pANDave // 40 nAzakatpramukhe sthAtuM zarajAlaprapIDitaH // 4 nemau zakyau maheSvAsau raNe kSepayituM praiH| sa tu duHzAsanaM bANairvimukhIkRtya pArSataH / icchamAnau punarimau hanyetAM sAmaraM jagat // 41 kirazarasahasrANi droNamevAbhyayAdraNe // 5 ityabruvanmahArAja dRSTvA tau purussrssbhau| pratyapadyata hArdikyaH kRtavarmA tadantaram / antarhitAni bhUtAni prakAzAni ca saMghazaH // 42 sodaryANAM trayazcaiva ta enaM paryavArayan // 6. tato droNo brAhmamastraM prAduzcakre mahAmatiH / taM yamau pRSThato'nvaitAM rakSantau purussrssbhau|| saMtApayaraNe pArthaM bhUtAnyantarhitAni ca / / 43 droNAyAbhimukhaM yAntaM dIpyamAnamivAnalam // 7 tatazcacAla pRthivI saparvatavanadrumA / saMprahAramakurvaMste sarve sapta mahArathAH / .. vavau ca viSamo vAyuH sAgarAzcApi cukssubhuH||44 amarSitAH sattvavantaH kRtvA maraNamagrataH // 8 tatastrAso mahAnAsItkurupANDavasenayoH / zuddhAtmAnaH zuddhavRttA raajnsvrgpurskRtaaH| : sarveSAM caiva bhUtAnAmudyate'ne mahAtmanA / / 45 Arya yuddhamakurvanta parasparajigISavaH // 9 tataH pArtho'pyasaMbhrAntastadatraM pratijagnivAn / zuklAbhijanakarmANo matimanto janAdhipAH / brahmAstreNaiva rAjendra tataH sarvamazIzamat // 46 dharmayuddhamayudhyanta prekSanto gatimuttamAm // 10 . yadA na gamyate pAraM tayoranyatarasya vaa| na tatrAsIdharmiSThamazastraM yuddhameva c| tataH saMkulayuddhena tadyuddhaM vyAkulIkRtam / / 47 nAtra karNI na nAlIko na lipto na ca vastakaH // nAjJAyata tataH kiMcitpunareva vizAM pate / na sUcI kapizo nAtra na gavAsthirgajAsthikaH / pravRtte tumule yuddhe droNapANDavayormadhe // 48 iSurAsInna saMzliSTo na pUtina ca jihmagaH // 12 zarajAlaiH samAkIrNe meghajAlairivAmbare / RjUnyeva vizuddhAni sarve zastrANyadhArayan / na sma saMpatate kazcidantarikSacarastadA // 49 suyuddhena parAllokAnIpsantaH kIrtimeva ca // 13 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tadAsIttumulaM yuddhaM sarvadoSavivarjitam / vissssttydhikshttmo'dhyaayH|| 163 // caturNAM tava yodhAnAM taitribhiH pANDavaiH saha // 14 dhRSTadyumnastu tAnhitvA tava rAjaratharSabhAn / saMjaya uvAca / yamAbhyAM vAritAndRSTvA zIghrAstro droNamabhyayAt // tasmiMstathA vartamAne narAzvagajasaMkSaye / nivAritAstu te vIrAstayoH puruSasiMhayoH / duHzAsano mahArAja dhRSTadyumnamayodhayat // 1 samasajjanta catvAro vAtAH parvatayoriva // 16 -1608 - Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 164. 17 ] proNaparva [7. 164. 45 dvAbhyAM dvAbhyAM yamau sArdhaM rathAbhyAM rathapuMgavau / evaMvRttaM sadA kSatraM yaddhantIha gurUnapi // 30 samAsaktau tato droNaM dhRSTadyumno'bhyavartata // 17 yadi te'haM priyo rAjaJjahi mAM mA ciraM kRthaaH| dRSTvA droNAya pAzcAlyaM vrajantaM yuddhadurmadam / tvatkRte sukRtAllokAngaccheyaM bharatarSabha // 31 yamAbhyAM tAMzca saMsaktAMstadantaramupAdravat // 18 yA te zaktirbalaM caiva tarikSapraM mayi darzaya / duryodhano mahArAja kirazoNitabhojanAn / necchAmyetadahaM draSTuM mitrANAM vyasanaM mahat // 32 taM sAtyakiH zIghrataraM punarevAbhyavartata // 19 / ityevaM vyaktamAbhASya pratibhASya ca sAtyakiH / tau parasparamAsAdya samIpe kurumaadhvau| abhyayAttarNamavyagro nirapekSo vizAM pate // 33 hasamAnau nRzArdUlAvabhItau samagacchatAm / / 20 / tamAyAntamabhiprekSya pratyagRhNAttavAtmajaH / bAlye vRttAni sarvANi prIyamANau vicintya tau|| zaraizcAvAkiradrAjazaineyaM tanayastava // 34 .. anyonyaM prekSamANau ca hasamAnI punaH punaH // 21 / tataH pravavRte yuddhaM kurumaadhvsiNhyoH|| atha duryodhano rAjA sAtyaki prtybhaasst| anyonyaM kruddhayo|raM yathA dviradasiMhayoH // 35 priyaM sakhAyaM satataM garhayanvRttamAtmanaH // 22 tataH pUrNAyatotsRSTaiH sAtvataM yuddhadurmadam / dhikkrodhaM dhiksakhe lobhaM dhimohaM dhigamarSitam / duryodhanaH pratyavidhyaddazabhirnizitaiH zaraiH // 3.6 dhigastu kSAtramAcAraM dhigastu balamaurasam // 23 / taM sAtyakiH pratyaviddhattathaiva dazabhiH shraiH| yattvaM mAmabhisaMdhatse tvAM cAhaM zinipuMgava / paJcAzatA punazcAjI triMzatA dazabhizca ha // 37 . tvaM hi prANaiH priyataro mamAhaM ca sadA tava // 24 tasya saMdadhatazceSUnsaMhiteSu ca kArmukam / smarAmi tAni sarvANi bAlye vRttAni yAni nau| acchinatsAtyakistUrNaM zaraizcaivAbhyavIvRSat // 38 tAni sarvANi jIrNAni sAMprataM nau rnnaajire| sa gADhaviddho vyathitaH pratyapAyAdrathAntaram / kimanyatkrodhalobhAbhyAM yudhyAmi tvAdya sAtvata // duryodhano mahArAja dAzArhazarapIDitaH // 39 taM tathAvAdinaM rAjansAtyakiH pratyabhASata / samAzvasya tu putraste sAtyakiM punarabhyayAt / prahasanvizikhAMstIkSNAnudyamya paramAstravit // 26 visRjanniSujAlAni yuyudhAnarathaM prati // 40 neyaM sabhA rAjaputra na cAcAryanivezanam / tathaiva sAtyakirbANAnduryodhanarathaM prti| yatra krIDitamasmAbhistadA rAjansamAgataiH // 27 pratataM vyasRjadrAjastatsaMkulamavartata // 41 . duryodhana uvAca / tatreSubhiH kSipyamANaiH patadbhizca samantataH / , ka sA krIDA gatAsmAkaM bAlye vai shinipuNgv| agneriva mahAkakSe zabdaH samabhavanmahAn // 42 ka ca yuddhamidaM bhUyaH kAlo hi duratikramaH // 28 tatrAbhyadhikamAlakSya mAdhavaM rathasattamam / kiM nu no vidyate kRtyaM dhanena dhnlipsyaa| kSipramabhyapatatkarNaH parIpsaMstanayaM tava // 43 yatra yudhyAmahe sarve dhanalobhAtsamAgatAH // 29 / na tu taM marSayAmAsa bhImaseno mahAbalaH / saMjaya uvaac| abhyayAttvaritaH karNa visRjansAyakAnbahUn // 4 // taM tathAvAdinaM tatra rAjAnaM mAdhavo'bravIt / tasya karNaH zitAnbANAnpratihanya hasanniva / ma. bhA. 202 - 1609 - Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 164. 45 ] mahAbhArate [7. 164.75 dhanuH zarAMzca ciccheda sUtaM cAbhyahanaccharaiH // 45 - droNamevAbhyayuyuddhe mohayanto mahAratham // 60 bhImasenastu saMkruddho gadAmAdAya paannddvH| teSAM tUtsAdyamAnAnAM pAJcAlAnAM samantataH / dhvajaM dhanuzca sUtaM ca saMmamardAhave ripoH|| 46 abhavaTairavo nAdo vadhyatAM zarazaktibhiH // 61 amRSyamANaH karNastu bhiimsenmyudhyt| vadhyamAneSu saMgrAme pAzcAleSu mahAtmanA / vividhairiSujAlaizca nAnAzastraizca saMyuge // 47 udIyamANe droNAstre pANDavAnbhayamAvizat // 62 saMkule vartamAne tu rAjA dharmasuto'bravIt / dRSTvAzvanarasaMghAnAM vipulaM ca kSayaM yudhi / - pAJcAlAnAM naravyAghrAnmatsyAnAM ca nrrssbhaan||48 pANDaveyA mahArAja nAzaMsurvijayaM tadA // 63 ye naH prANAH ziro ye no ye no yodhA mhaablaaH| kaJcidroNo na naH sarvAnkSapayetparamAstravit / ta ete dhArtarASTreSu viSaktAH puruSarSabhAH // 49 . samiddhaH zizirApAye dahankakSamivAnalaH // 64 kiM tiSThata yathA mUDhAH sarve vigtcetsH| na cainaM saMyuge kazcitsamarthaH prativIkSitum / tatra gacchata yatraite yudhyante mAmakA rathAH // 50 na cainamarjuno jAtu pratiyudhyeta dharmavit // 65 kSatradharma puraskRtya sarva eva gatajvarAH / trastAnkutIsutAndRSTvA droNasAyakapIDitAn / jayanto vadhyamAnA vA gatimiSTAM gamiSyatha // 51 matimAzreyase yuktaH kezavo'rjunamabravIt // 66 jitvA ca bahubhiryajJairyakSyadhvaM bhUridakSiNaiH / naiSa yuddhena saMgrAme jetuM zakyaH kathaMcana / hatA vA devasAdbhUtvA lokAnprApsyatha puSkalAn // api vRtrahaNA yuddhe rathayUthapayUthapaH // 67 te rAjJA coditA vIrA yotsyamAnA mahArathAH / AsthIyatAM jaye yogo dharmamutsRjya pANDava / caturdhA vAhinIM kRtvA tvaritA dronnmbhyyuH|| 53 yathA vaH saMyuge sarvAnna hanyAdrukmavAhanaH // 68 pAzcAlAstvekato droNamabhyananbahubhiH zaraiH / azvatthAni hate naiSa yudhyediti matirmama / bhImasenapurogAzca ekataH paryavArayan // 54 taM hataM saMyuge kazcidasmai zaMsatu mAnavaH // 69 AsaMstu pANDuputrANAM trayo'jilA mhaarthaaH| etannArocayadrAjankuntIputro dhanaMjayaH / yamau ca bhImasenazca prAkrozanta dhanaMjayam // 55 anye tvarocayansarve kRcchreNa tu yudhiSThiraH // 70 abhidravArjuna kSipraM kuruundronnaadpaanud| tato bhImo mahAbAhuranIke sve mahAgajam / tata enaM haniSyanti pAzcAlA hatarakSiNam // 56 jaghAna gadayA rAjannazvatthAmAnamityuta // 71 kauraveyAMstataH pArthaH sahasA samupAdravat / bhImasenastu savrIDamupetya droNamAhave / pAJcAlAneva tu droNo dhRSTadyumnapurogamAn // 57 'azvatthAmA hata iti zabdamuccaizcakAra ha // 72 pAzcAlAnAM tato droNo'pyakarotkadanaM mahat / / azvatthAmeti hi gajaH khyAto nAmnA hato'bhavat / yathA kruddho raNe zako dAnavAnAM kSayaM purA // 58 kRtvA manasi taM bhImo mithyA vyAhRtavAMstadA // droNAstreNa mahArAja vadhyamAnAH pare yudhi / bhImasanavacaH zrutvA droNastatparamapriyam / nAtrasanta raNe droNAtsattvavanto mahArathAH // 59 manasA sannagAtro'bhUdyathA saikatamambhasi // 74 vadhyamAnA mahArAja pAzcAlAH sRnyjyaastthaa| zaGkamAnaH sa tanmithyA vIryajJaH- svasutasya vai / - 1610 - Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 164. 75 ] droNaparva. [7. 164. 104 hataH sa iti ca zrutvA naiva dhairyAdakampata // 75 nyasyAyudhaM raNe droNa sametyAsmAnavasthitAn / . sa labdhvA cetanAM droNaH kSaNenaiva samAzvasat / nAtaH krUrataraM karma punaH kartuM tvamarhasi // 90 anucintyAtmanaH putramaviSayamarAtibhiH // 76 vedavedAGgaviduSaH satyadharmaparasya ca / sa pArSatamabhidrutya jighAMsumRtyumAtmanaH / brAhmaNasya vizeSeNa tavaitannopapadyate // 91 avAkiratsahasreNa tIkSNAnAM kaGkapatriNAm // 77 nyasyAyudhamamogheSo tiSTha vartmani zAzvate / / taM vai viMzatisAhasrAH pAJcAlAnAM nrrssbhaaH| paripUrNazca kAlaste vastuM loke'dya mAnuSe // 92 tathA carantaM saMgrAme sarvato vyakiraruzaraiH // 78 iti teSAM vacaH zrutvA bhImasenavacazca tat / tataH prAduSkarodroNo brAhmamastraM paraMtapaH / dhRSTadyumnaM ca saMprekSya raNe sa vimanAbhavat // 93 vadhAya teSAM zUrANAM pAzcAlAnAmamarSitaH // 79 sa dahyamAno vyathitaH kuntIputraM yudhiSThiram / tato vyarocata droNo vinighnansarvasomakAn / ahataM vA hataM veti papraccha sutamAtmanaH // 94 zirAMsyapAtayaccApi pAJcAlAnAM mahAmRdhe / sthirA buddhirhi droNasya na pArtho vakSyate'nRtam / tathaiva parighAkArAnbAhUnkanakabhUSaNAn // 80 trayANAmapi lokAnAmaizvaryArthe kathaMcana // 95 te vadhyamAnAH samare bhAradvAjena pArthivAH / tasmAttaM paripapraccha nAnyaM kaMcidvizeSataH / medinyAmanvakIryanta vAtanunnA iva drumAH // 81 tasmistasya hi satyAzA bAlyAtprabhRti paannddve||96 kuJjarANAM ca patatAM yaughAnAM ca bhArata / tato niSpANDavAmurvI kariSyantaM yudhAM patim / agamyarUpA pRthivI mAMsazoNitakardamA // 82 droNaM jJAtvA dharmarAjaM govindo vyathito'bravIt // hatvA viMzatisAhasrAnpAJcAlAnAM rathavrajAn / yadyardhadivasaM droNo yudhyate manyumAsthitaH / atiSThadAhave droNo vidhUmo'gnikhi jvalan // 83 satyaM bravImi te senA vinAzaM samupaiSyati // 98 tathaiva ca punaH kruddho bhAradvAjaH pratApavAn / sa bhavAMstrAtu no droNAtsatyAjyAyo'nRtaM bhavet / vasudAnasya bhallena ziraH kAyAdapAharat // 84 anRtaM jIvitasyArthe vadanna spRzyate'nRtaiH // 99 punaH paJcazatAnmatsyAnSaTsahasrAMzca sRJjayAn / tayoH saMvadatorevaM bhImaseno'bravIdidam / hastinAmayutaM hatvA jaghAnAzvAyutaM punaH // 85 zrutvaiva taM mahArAja vadhopAyaM mahAtmanaH // 100 kSatriyANAmabhAvAya dRSTvA droNamavasthitam / gAhamAnasya te senAM mAlavasyendravarmaNaH / RSayo'bhyAgamaMstUrNaM havyavAhapurogamAH // 86 azvatthAmeti vikhyAto gajaH shkrgjopmH||101 vizvAmitro jamadagnirbhAradvAjo'tha gautamaH / nihato yudhi vikramya tato'haM droNamabruvam / vasiSThaH kazyapo'trizca brahmalokaM ninISavaH // 87 azvatthAmA hato brahmannivartasvAhavAditi // 112 sikatAH pRznayo gargA bAlakhilyA marIcipAH / / nUnaM nAzraddadhadvAkyameSa. me puruSarSabhaH / bhRgavo'Ggirasazcaiva sUkSmAzcAnye maharSayaH // 88 sa tvaM govindavAkyAni mAnayasva jyaissinnH||103 ta enamabruvansarve droNamAhavazobhinam / droNAya nihataM zaMsa rAjazAradvatIsutam / adharmataH kRtaM yuddhaM samayo nidhanasya te // 89 / tvayokto naiSa yudhyeta jAtu rAjandvijarSabhaH / / - 1611 Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 164. 104] * mahAbhArate [7. 164. 134 satyavAnhi nRloke'sminbhavAnkhyAto janAdhipa // tasya cAhnastribhAgena kSayaM jagmuH pttrinnH|| 119 tasya tadvacanaM zrutvA kRSNavAkyapracoditaH / / sa zarakSayamAsAdya putrazokena cArditaH / bhAvitvAcca mahArAja vaktuM samupacakrame / / 105 vividhAnAM ca divyaanaamstraannaamprsnntaam||120 tamatathyabhaye magno jaye sakto yudhiSThiraH / utsraSTukAmaH zastrANi vipravAkyAbhicoditaH / avyaktamabravIdrAjanhataH kuJjara ityuta // 106 tejasA preryamANazca yuyudhe so'timAnuSam // 121 tasya pUrva rathaH pRthvyAzcaturaGgula uttaraH / athAnyatsa samAdAya divyamAGgirasaM dhanuH / babhUvaivaM tu tenokte tasya vAhAspRzanmahIm // 107 | zarAMzca brahmadaNDAbhAndhRSTadyumnamayodhayat // 122 yudhiSThirAttu tadvAkyaM zrutvA droNo mahArathaH / / tatastaM zaravarSeNa mahatA samavAkirat / putravyasanasaMtapto nirAzo jIvite'bhavat / / 108 vyazAtayacca saMkruddho dhRSTadyumnamamarSaNaH // 123 AgaskRtamivAtmAnaM pANDavAnAM mahAtmanAm / taM zaraM zatadhA cAsya droNazciccheda sAyakaiH / RSivAkyaM ca manvAnaH zrutvA ca nihataM sutam // dhvajaM dhanuzca nizitaiH sArathiM caapypaatyt||124 vicetAH paramodvigno dhRSTadyumnamavekSya c|| dhRSTadyumnaH prahasyAnyatpunarAdAya kArmukam / yoddhaM nAzaknuvadrAjanyathApUrvamariMdama // 110 zitena cainaM bANena pratyavidhyatstanAntare // 125 taM dRSTvA paramodvignaM zokopahatacetasam / so'tividdho maheSvAsaH saMbhrAnta iva sNyuge| pAzcAlarAjasya suto dhRSTadyumnaH samAdravat // 111 bhallena zitadhAreNa cicchedAsya mahaddhanuH // 126 ya iSTvA manujendreNa drupadena mahAmakhe / yaccAsya bANaM vikRtaM dhanUMSi ca vizAM pate / labdho droNavinAzAya smiddhaaddhvyvaahnaat||112 sarva saMchidya durdharSo gadAM khaDgamathApi ca // 127 sa dhanurjetramAdAya ghoraM jaladanisvanam / dhRSTadyumnaM tato'vidhyannavabhirnizitaiH zaraiH / / dRDhajyamajaraM divyaM zarAMzcAzIviSopamAn // 113 jIvitAntakaraiH kruddhaH kruddharUpaM paraMtapaH // 128 saMdadhe kArmuke tasmizaramAzIviSopamam / dhRSTadyumnarathasyAzvAnsvarathAzvairmahArathaH / droNaM jighAMsuH pAJcAlyo mahAjvAlamivAnalam // amizrayadameyAtmA brAhmamastramudIrayan // 129 tasya rUpaM zarasyAsIddhanurdhyAmaNDalAntare / te mizrA bahvazobhanta javanA vAtaraMhasaH / dyotato bhAskarasyeva ghanAnte parivezinaH // 115 pArAvatasavarNAzca zoNAzca bharatarSabha // 130 pArSatena parAmRSTaM jvalantamiva taddhanuH / yathA savidyuto meghA nadanto jaladAgame / antakAlamiva prAptaM menire vIkSya sainikaaH||116 tathA rejurmahArAja mizritA raNamUrdhani // 131 tamiSu saMhitaM tena bhAradvAjaH pratApavAn / ISAbandhaM cakrabandhaM rathabandhaM tathaiva ca / dRSTvAmanyata dehasya kAlaparyAyamAgatam // 117 praNAzayadameyAtmA dhRSTadyumnasya sa dvijaH // 132 tataH sa yatnamAtiSThadAcAryastasya vAraNe / sa chinnadhanvA viratho hatAzvo hatasArathiH / na cAsyAstrANi rAjendra praaduraasnmhaatmnH||118 - uttamAmApadaM prApya gadAM vIraH parAmRzat / / 133 tasya tvahAni catvAri kSapA caikAsyato gtaa| tAmasya vizikhairatIkSNaiH kSipyamANAM mahArathaH / - 1612 - Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 164. 134 ] droNaparva [7. 165.1 nijaghAna zaraioNaH kruddhaH satyaparAkramaH // 134 | khaDgaM carma ca saMbAdhe dhRSTadyumnasya sa dvijH||149 tAM dRSTvA tu naravyAghro droNena nihatAM shraiH| te tu vaitastikA nAma zarA hyAsannaghAtinaH / vimalaM khaDgamAdatta zatacandraM ca bhAnumat / / 135 nikRSTayuddhe droNasya nAnyeSAM santi te shraaH||150 asaMzayaM tathAbhUte pAzcAlyaH sAdhvamanyata / zAradvatasya pArthasya drauNevaikartanasya ca / vadhamAcAryamukhyasya prAptakAlaM mahAtmanaH // 136 pradyumnayuyudhAnAbhyAmabhimanyozca te zarAH // 151 tataH svarathanIDasthaH svarathasya ratheSayA / athAsyeSU samAdhatta dRDhaM paramasaMzitam / / agacchadasimudyamya zatacandraM ca bhAnumat // 137 antevAsinamAcAryo jighAMsuH putrasaMmitam // 152 cikIrSurduSkaraM karma dhRSTadyumno mahArathaH / taM zarairdazabhistIkSNaizciccheda zinipuMgavaH / iyeSa vakSo bhettuM ca bhAradvAjasya saMyuge // 138 pazyatastava putrasya karNasya ca mahAtmanaH / so'tiSThayugamadhye vai yugasanahaneSu ca / prastamAcAryamukhyena dhRSTadyumnamamocayat // 153 zoNAnAM jaghanArtheSu tatsainyAH samapUjayan // 139 carantaM rathamArgeSu sAtyakiM satyavikramam / tiSThato yugapAlISu zoNAnapyadhitiSThataH / droNakarNAntaragataM kRpasyApi ca bhArata / nApazyadantaraM droNastadadbhutamivAbhavat / / 140 apazyetAM mahAtmAnau viSvaksenadhanaMjayau // 154 kSipraM zyenasya carato ythaivaamissgRddhinH| apUjayetAM vArSNeyaM bruvANau sAdhu sAdhviti / tadvadAsIdabhIsAro droNaM prArthayato raNe // 141 divyAnyastrANi sarveSAM yudhi nighnantamacyutam / tasyAzvAnrathazaktyAsau tadA kruddhaH praakrmii| abhipatya tataH senAM viSvaksenadhanaMjayau / 155 sarvAnekaikazo droNaH kapotAbhAnajIghanat // 142 dhanaMjayastataH kRSNamabravItpazya kezava / te hatA nyapatanbhUmau dhRSTadyumnasya vAjinaH / AcAryavaramukhyAnAM madhye krIDanmadhUdvahaH // 156 zoNAzca paryamucyanta rathabandhAdvizAM pate // 143 Anandayati mAM bhUyaH sAtyakiH satyavikramaH / tAnhayAnnihatAndRSTvA dvijAgryeNa sa pArSataH / mAdrIputrau ca bhImaM ca rAjAnaM ca yudhisstthirm||157 nAmRSyata yudhAM zreSTho yAjJasenirmahArathaH // 144 yacchikSayAnuddhataH sanraNe carati sAtyakiH / virathaH sa gRhItvA tu khaDgaM khaDgabhRtAM varaH / mahArathAnupakrIDanvRSNInAM kIrtivardhanaH // 158 droNamabhyapatadrAjanvainateya ivoragam // 145 / tamete pratinandanti siddhAH sainyAzca vismitAH / sasya rUpaM babhau rAjanbhAradvAjaM jighaaNstH|| ajayyaM samare dRSTvA sAdhu sAdhviti sAtvatam / yathA rUpaM paraM viSNorhiraNyakaziporvadhe // 146 . yodhAzcobhayataH sarve karmabhiH samapUjayan // 159 so'caradvividhAnmArgAnprakArAnekaviMzatim / / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi bhrAntamuddhAntamAviddhamAplutaM prasRtaM sRtam // 147 ctuHssssttydhikshttmo'dhyaayH|| 164 // parivRttaM nivRttaM ca khaDgaM carma ca dhArayan / 165 saMpAtaM samudIrNaM ca darzayAmAsa pArSataH // 148 saMjaya uvAca / tataH zarasahasreNa zatacandramapAtayat / karamAyodhanaM jajJe tasminrAjasamAgame / - 1618. Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 165. 1] mahAbhArate . [7. 165. 29 rudrasyeva hi kruddhasya nighnatastu pazUnyathA // 1 hatvA viMzatisAhasrAnkSatriyAnarimardanaH / hastAnAmuttamAGgAnAM kArmukANAM ca bhArata / dazAyutAni tIkSNAauravadhIdvizikhaiH zitaiH // 15 chatrANAM cApaviddhAnAM cAmarANAM ca saMyuge // 2 so'tiSThadAhave yatto vidhUma iva pAvakaH / bhagnacakra rathaizcApi pAtitaizca mahAdhvajaiH / kSatriyANAmabhAvAya brAhmamAtmAnamAsthitaH // 16 sAdibhizca hataiH zUraiH saMkIrNA vasudhAbhavat // 3 pAzcAlyaM virathaM bhImo hatasarvAyudhaM vshii| bANapAtanikRttAstu yodhAste kurusattama / aviSaNNaM mahAtmAnaM tvaramANaH samabhyayAt // 17 ceSTanto vividhAzceSTA vyadRzyanta mahAhave // 4 tataH svarathamAropya pAzcAlyamarimardanaH / vartamAne tathA yuddhe ghore devAsuropame / abravIdabhisaMprekSya droNamasyantamantikAt // 18 abravItkSatriyAMstatra dharmarAjo yudhiSThiraH / na tvadanya ihAcArya yodbhumutsahate pumAn / abhidravata saMyattAH kumbhayoni mahArathAH // 5 tvarasva prAgvadhAyaiva tvayi bhAraH samAhitaH // 19 eSa vai pArSato vIro bhAradvAjena sNgtH|| sa tathokto mahAbAhuH sarvabhArasahaM navam / ghaTate ca yathAzakti bhAradvAjasya nAzane / / 6 abhipatyAdade kSipramAyudhapravaraM dRDham // 20 yAdRzAni hi rUpANi dRzyante no mhaarnne| saMrabdhazca zarAnasyandroNaM durvAraNaM rnne| adya droNaM raNe kruddhaH pAtayiSyati paarsstH| vivArayiSurAcArya zaravarSairavAkirat // 21 te yUyaM sahitA bhUtvA kumbhayoni parIpsata // 7 tau nyavArayatAM zreSThau saMrabdhau raNazobhinau / yudhiSThirasamAjJaptAH sRJjayAnAM mahArathAH / udIrayetAM brAhmANi divyAnyastrANyanekazaH // 22 abhyadravanta saMyattA bhAradvAjaM jighAMsavaH // 8 sa mahAstrairmahArAja droNamAcchAdayadraNe / tAnsamApatataH sarvAnbhAradvAjo mahArathaH / nihatya sarvANyatrANi bhAradvAjasya pArSataH // 23 abhyadravata vegena martavyamiti nizcitaH // 9 sa vasAtIzibIMzcaiva bAhrIkAnkauravAnapi / prayAte satyasaMdhe tu samakampata medinI / rakSiSyamANAnsaMgrAme droNaM vyadhamadacyutaH // 24 vavurvAtAH sanirghAtAstrAsayanto varUthinIm // 10 dhRSTadyumnastadA rAjangabhastibhirivAMzumAn / papAta mahatI colkA AdityAnnirgateva ha / babhau pracchAdayannAzAH zarajAlaiH samantataH / / 25 dIpayantIva tApena zaMsantIva mahadbhayam // 11 tasya droNo dhanuzchittvA viddhvA cainaM zilImukhaiH / jajvaluzcaiva zastrANi bhAradvAjasya mAriSa / marmANyabhyahanadbhUyaH sa vyathAM paramAmagAt // 26 rathAH svananti cAtyarthaM hayAzcAzrUNyavAsRjana // 12 tato bhImo dRDhakrodho droNasyAzliSya taM ratham / hataujA iva cApyAsIdbhAradvAjo mhaarthH| zanakairiva rAjendra droNaM vacanamabravIt // 27 RSINAM brahmavAdAnAM svargasya gamanaM prati / yadi nAma na yudhyerazikSitA brahmabandhavaH / suyuddhena tataH prANAnutsraSTumupacakrame // 13 svakarmabhirasaMtuSTA na sma kSatraM kSayaM vrajet // 28 tatazcaturdizaM sainyairdvapadasyAbhisaMvRtaH / ahiMsA sarvabhUteSu dharmaM jyAyastaraM viduH / nirdahankSatriyavrAtAndroNaH paryacaradraNe // 14 tasya ca brAhmaNo mUlaM bhavAMzca brahmavittamaH // 29 -1614 Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 165. 30] droNaparva [7. 165. 56 zvapAkavanmlecchagaNAnhatvA cAnyAnpRthagvidhAn / .. ahaM dhanaMjayaH pArthaH kRpaH zAradvato dvijH|| ajJAnAnmUDhavadbrahmanputradAradhanepsayA // 30 vAsudevazca vArSNeyo dharmarAjazca pANDavaH // 43 ekasyArthe bahUnhatvA putrasyAdharmavidyathA / anye tu sarve nApazyanbhAradvAjasya dhImataH / svakarmasthAnvikarmastho na vyapatrapase katham // 31 / mahimAnaM mahArAja yogamuktasya gacchataH // 44 sa cAdya patitaH zete pRSTenAveditastava / gatiM paramikAM prAptamajAnanto nRyonayaH / dharmarAjena tadvAkyaM nAtizaGkitumarhasi // 32 nApazyangacchamAnaM hi taM sArdhamRSipuMgavaiH / evamuktastato droNo bhImenotsRjya tddhnuH| . AcArya yogamAsthAya brahmalokamariMdamam // 45 sarvANyatrANi dharmAtmA hAtukAmo'bhyabhASata / vitunnAGgaM zarazataiyastAyudhamasRkkSaram / karNa karNa maheSvAsa kRpa duryodhaneti ca // 33 dhikRtaH pArSatastaM tu sarvabhUtaiH parAmRzat // 46 saMgrAme kriyatAM yatno bravImyeSa punaH punaH / tasya mUrdhAnamAlambya gatasattvasya dehinaH / pANDavebhyaH zivaM vo'stu zastramabhyutsRjAmyaham // kiMcidabruvataH kAyAdvicakartAsinA ziraH // 47 iti tatra mahArAja prAkrozadrauNimeva ca / harSeNa mahatA yukto bhAradvAje nipAtite / utsRjya ca raNe zastraM rathopasthe nivezya c| siMhanAdaravaM cakre bhrAmayankhaDgamAhave // 48 abhayaM sarvabhUtAnAM pradadau yogayuktavAn // 35 AkarNapalitaH zyAmo vysaashiitipnyckH|| tasya tacchidramAjJAya dhRSTadyumnaH samutthitaH / tvatkRte vyacaratsaMkhye sa tu SoDazavarSavat // 49 khaDgI rathAdavaplutya sahasA droNamabhyayAt // 36 uktavAMzca mahAbAhuH kuntIputro dhnNjyH| hAhAkRtAni bhUtAni mAnuSANItarANi ca / jIvantamAnayAcArya mA vadhI?padAtmaja // 50 droNaM tathAgataM dRSTvA dhRSTadyumnavazaM gatam // 37 na hantavyo na hantavya iti te sainikAzca h| : hAhAkAraM bhRzaM cakruraho dhigiti cAbruvan / utkrozanarjunazcaiva sAnukrozastamAdravat // 51 droNo'pi zastrANyutsaMjya paramaM saamymaasthitH||38 krozamAne'rjune caiva pArthiveSu ca sarvazaH / tathoktvA yogamAsthAya jyotirbhUto mahAtapAH / / dhRSTadyumno'vadhIdroNaM rathatalpe nararSabham // 52 divamAkrAmadAcAryaH sadbhiH saha durAkramam // 39 zoNitena pariklinno rathAdbhumimariMdamaH / dvau sUryAviti no buddhirAsIttasmiMstathA gte| lohitAGga ivAdityo durdarzaH samapadyata / ekAgramiva cAsIddhi jyotirbhiH pUritaM namaH / evaM taM nihataM saMkhye dadRze sainiko janaH // 53 samapadyata cArkAbhe bhAradvAjanizAkare // 40 dhRSTadyumnastu tadrAjanbhAradvAjaziro mahat / nimeSamAtreNa ca tajyotirantaradhIyata / tAvakAnAM maheSvAsaH pramukhe tatsamAkSipat // 54 AsIkilakilAzabdaH prahRSTAnAM divaukasAm / te tu dRSTvA ziro rAjanbhAradvAjasya tAvakAH / brahmalokaM gate droNe dhRSTadyumne ca mohite // 41 palAyanakRtotsAhA dudruvuH sarvato dizam // 55 vayameva tadAdrAkSma paJca maanussyonyH| droNastu divamAsthAya nakSatrapathamAvizat / yogayuktaM mahAtmAnaM gacchantaM paramAM gatim // 42 / ahameva tadAdrAkSaM droNasya nidhanaM nRpa // 56 -1615-- Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 165. 57] mahAbhArate [7. 165. 85 RSeH prasAdAkRSNasya satyavatyAH sutasya c|| sa taiH parivRto rAjA jastaiH kSudramRgairiva / vidhUmAmiva saMyAntImulkAM prajvalitAmiva / azaknuvannavasthAtumapAyAttanayastava // 71 . apazyAma divaM stabdhvA gacchantaM taM mahAdyutim // kSutpipAsAparizrAntAste yodhAstava bhArata / hate droNe nirutsaahaankuruunpaannddvsRnyjyaaH| Adityena ca saMtaptA bhRzaM vimanaso'bhavan // 72 abhyadravanmahAvegAstataH sainyaM vyadIryata / / 58 bhAskarasyeva patanaM samudrasyeva zoSaNam / nihatA hayabhUyiSThAH saMgrAme nizitaiH shraiH| viparyAsaM yathA merorvAsavasyeva nirjayam // 73 tAvakA nihate droNe gatAsava ivAbhavan // 59 amarSaNIyaM tadRSTvA bhAradvAjasya pAtanam / parAjayamathAvApya paratra ca mhdbhym| trastarUpatarA rAjankauravAH prAdravanbhayAt // 74 ubhayenaiva te hInA nAvindandhRtimAtmanaH // 60 gAndhArarAjaH zakunitrastastrastataraiH saha / anvicchantaH zarIraM tu bhAradvAjasya pArthivAH / / hataM rukmarathaM dRSTvA prAdravatsahito rathaiH / / 75 nAdhyagacchaMstadA rAjankabandhAyutasaMkule / / 61 varUthinI vegavatIM vidrutAM sapatAkinIm / pANDavAstu jayaM labdhvA paratra ca mahadyazaH / parigahya mahAsenAM sUtaputro'payAdbhayAt // 76 bANazabdaravAMzcakruH siMhanAdAMzca puSkalAn // 62 rathanAgAzvakalilAM puraskRtya tu vAhinIm / bhImasenastato rAjandhRSTadyumnazca pArSataH / madrANAmIzvaraH zalyo vIkSamANo'payAdbhayAt / / 77 varUthinyAmanRtyetAM pariSvajya parasparam // 63 hatapravIrairbhUyiSThaM dvipairbahupadAtibhiH / abravIcca tadA bhImaH pArSataM zatrutApanam / vRtaH zAradvato'gacchatkaSTaM kaSTamiti bruvan // 78 bhUyo'haM tvAM vijayinaM pariSvakSyAmi pArSata / bhojAnIkena ziSTena kaliGgAraTTabAhnikaiH / sUtaputre hate pApe dhArtarASTre ca saMyuge // 64 kRtavarmA vRto rAjanprAyAtsujavanairhayaiH / / 79 . . etAvaduktvA bhImastu harSeNa mahatA yutaH / padAtigaNasaMyuktastrasto rAjanbhayAditaH / bAhuzabdena pRthivIM kampayAmAsa pANDavaH // 65 ulUkaH prAdravattatra dRSTvA droNaM nipAtitam // 80 tasya zabdena vitrastAH prAdravaMstAvakA yudhi / / darzanIyo yuvA caiva zaurye ca kRtalakSaNaH / kSatradharma samutsRjya palAyanaparAyaNAH // 66 duHzAsano bhRzodvignaH prAdravadgajasaMvRtaH // 81 pANDavAstu jayaM labdhvA hRSTA hyAsanvizAM pate / gajAzvarathasaMyukto vRtazcaiva padAtibhiH / arikSayaM ca saMgrAme tena te sukhamApnuvan // 67 duryodhano mahArAja prAyAttatra mahArathaH // 82 tato droNe hate rAjankuravaH zastrapIDitAH / gajAnrathAnsamAruhya parasyApi hayAJjanAH / hatapravIrA vidhvastA bhRzaM zokaparAyaNAH // 68 prakIrNakezA vidhvastA na dvAvekatra dhAvataH // 83 vicetaso hatotsAhAH kazmalAbhihataujasaH / nedamastIti puruSA hatotsAhA htaujsH|| ArtasvareNa mahatA ghutraM te paryavArayan / / 69 utsRjya kavacAnanye prAdravaMstAvakA vibho // 84 rajasvalA vepamAnA vIkSamANA dizo daza / .. anyonyaM te samAkrozansainikA bharatarSabha / azrukaNThA yathA daityA hiraNyAkSe purA hate // 70 / tiSTha tiSTheti na ca te svayaM taavatasthire // 85 . - 1616 - Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 165. 86] droNaparva [7. 165. 115 dhuryAnpramucya tu rathAddhatasUtAnsvalaMkRtAn / ahanacchAtravAnbhallaiH zatazo'tha sahasrazaH // 100 adhiruhya hayAnyodhAH kSipraM padbhiracodayan // 86 pANDavAH kekayA matsyAH pAzcAlAzca vizeSataH / dravamANe tathA sainye trastarUpe hataujasi / saMkhye droNarathaM prApya vynshnkaalcoditaaH||101 pratisrota iva grAho droNaputraH parAniyAt // 87 sahasraM rathasiMhAnAM dvisAhasraM ca dantinAm / hattvA bahuvidhAM senAM pANDUnAM yuddhdurmdH| droNo brahmAstranirdagdhaM preSayAmAsa mRtyave // 102 kathaMcitsaMkaTAnmukto mattadviradavikramaH // 88 AkarNapalitaH zyAmo vayasAzItipaJcakaH / dravamANaM balaM dRSTvA palAyanakRtakSaNam / . raNe paryacaradroNo vRddhaH SoDazavarSavat // 103 duryodhanaM samAsAdya droNaputro'bravIdidam // 89 klizyamAneSu sainyeSu vadhyamAneSu rAjasu / kimiyaM dravate senA trastarUpeva bhaart| / amarSavazamApannAH pAzcAlA vimukhAbhavan // 104 dravamANAM ca rAjendra nAvasthApayase raNe // 90 teSu kiMcitprabhagneSu vimukheSu sapatnajit / vaM cApi na yathApUrva prakRtistho narAdhipa / divyamasraM vikurvANo babhUvArka ivoditaH // 105 karNaprabhRtayazceme nAvatiSThanti pArthivAH // 91 sa madhyaM prApya pANDUnAM zararazmiH pratApavAn / anyeSvapi ca yuddheSu naiva senAdravattadA / madhyaMgata ivAdityo duSprekSyaste pitAbhavat // 106 kaJcitkSemaM mahAbAho tava sainyasya bhArata / / 92 te dahyamAnA droNena sUryeNeva viraajtaa| kasminnidaM hate rAjarathasiMhe balaM tava / dagdhavIryA nirutsAhA babhUvurgatacetasaH // 107 etAmavasthAM saMprAptaM tanmamAcakSva kaurava // 93 . tAndRSTvA pIDitAnbANaioNena madhusUdanaH / tattu duryodhanaH zrutvA droNaputrasya bhASitam / jayaiSI pANDuputrANAmidaM vacanamabravIt // 108 ghoramapriyamAkhyAtuM nAzakatpArthivarSabhaH // 94 naiSa jAtu paraiH zakyo jetuM zastrabhRtAM vrH| bhinnA nauriva te putro nimagnaH shoksaagre| api vRtrahaNA saMkhye rathayUthapayUthapaH // 109 bASpeNa pihito dRSTvA droNaputraM rathe sthitam // 95 te yUyaM dharmamutsRjya jayaM rakSata pANDavAH / tataH zAradvataM rAjA savrIDamidamabravIt / yathA vaH saMyuge sarvAnna hnyaadrukmvaahnH||110 zaMseha sarva bhadraM te yathA sainyamidaM drutam // 96 azvatthAmni hate naiSa yudhyediti matirmama / atha zAradvato rAjannArtiM gacchanpunaH punaH / hataM taM saMyuge kazcidAkhyAtvasmai mRSA nrH||111 zazaMsa. droNaputrAya yathA droNo nipAtitaH 97 etannArocayadvAkyaM kuntIputro dhnNjyH| kRpa uvAca / arocayaMstu sarve'nye kRcchreNa tu yudhisstthirH||112 vayaM droNaM puraskRtya pRthivyAM pravaraM ratham / bhImasenastu sabrIDamabravItpitaraM tava / prAvartayAma saMgrAmaM pAJcAlaireva kevalaiH // 98 azvatthAmA hata iti taccAbudhyata te pitA // 113 tataH pravRtte saMgrAme vimizrAH kurusomakAH / sa zaGkamAnastanmithyA dharmarAjamapRcchata / anyonyamabhigarjantaH zastrairdehAnapAtayan // 99 / hataM vApyahataM vAjau tvAM pitA putravatsalaH // 114 tato droNo brAhmamatraM vikurvANo nararSabhaH / | tadatathyabhaye magno jaye sakto yudhiSThiraH / ma. bhA. 203 -1617 - Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 165. 115] mahAbhArate [7. 166. 15 - azvatthAmAnamAhedaM hataH kuJjara ityuta / brAhmaNaM pitaraM vRddhamazvatthAmA kimabravIt // 1 . bhImena girivarmANaM mAlavasyendravarmaNaH // 115 mAnuSaM vAruNAgneyaM brAhmamatraM ca vIryavAn / upasRtya tadA droNamuccairidamabhASata / aindra nArAyaNaM caiva yasminnityaM pratiSThitam // 2 yasyArthe zastramAdhatse yamavekSya ca jIvasi / tamadharmeNa dharmiSThaM dhRSTadyumnena saMjaya / putraste dayito nityaM so'zvatthAmA nipAtitaH / / zrutvA nihatamAcAryamazvatthAmA kimabravIt // 3 tacchrutvA vimanAstatra AcAryo mahadapriyam / yena rAmAdavApyeha dhanurvedaM mahAtmanA / niyamya divyAnyastrANi nAyudhyata yathA puraa||117 proktAnyastrANi divyAni putrAya gurukAGkiNe // 4 taM dRSTvA paramodvignaM zokopahatacetasam / ekameva hi loke'sminnAtmano guNavattaram / .. pAzcAlarAjasya sutaH krUrakarmA samAdravat // 118 icchanti putraM puruSA loke nAnyaM kathaMcana // 5 taM dRSTvA vihitaM mRtyu lokatattvavicakSaNaH / AcAryANAM bhavantyeva rahasyAni mahAtmanAm / divyAnyastrANyathotsRjya raNe prAya upAvizat // tAni putrAya vA dadyuH ziSyAyAnugatAya vA // 6 tato'sya kezAnsavyena gRhItvA pANinA tdaa| sa zilpaM prApya tatsarvaM savizeSaM ca saMjaya / pArSataH krozamAnAnAM viiraannaamcchincchirH||120 zUraH zAradvatIputraH saMkhye droNAdanantaraH // 7 na hantavyo na hantavya iti te sarvato'bruvan / rAmasyAnumataH zAstre puraMdarasamo yudhi| .. tathaiva cArjuno vAhAdavarudainamAdravat // 121 kArtavIryasamo vIrye bRhaspatisamo matau // 8 udyamya bAhU tvarito bruvANazca punaH punaH / mahIdharasamo dhRtyA tejasAgnisamo yuvaa|| jIvantamAnayAcArya mA vadhIriti dharmavit // 122 samudra iva gAmbhIrye krodhe sarpaviSopamaH // 9 tathApi vAryamANena kauravairarjunena ca / sa rathI prathamo loke dRDhadhanvA jitklmH| hata eva nRzaMsena pitA tava nararSabha // 123 zIghro'nila ivAkrande carankruddha ivAntakaH // 10 sainikAzca tataH sarve prAdravanta bhayArditAH / asyatA yena saMgrAme dharaNyabhinipIDitA / vayaM cApi nirutsAhA hate pitari te'nagha // 124 yo na vyathati saMgrAme vIraH satyaparAkramaH // 11 saMjaya uvAca / vedanAto vratasnAto dhanurvede ca pAragaH / tacchrutvA droNaputrastu nidhanaM piturAhave / krodhamAhArayattInaM padAhata ivoragaH // 125 mahodadhirivAkSobhyo rAmo dAzarathiryathA // 12 tamadharmeNa dharmiSThaM dhRSTadyumnena sNyuge| iti zrImahAbhArate droNaparvaNi pnycssssttydhikshttmo'dhyaayH|| 165 // zrutvA nihatamAcAryamazvatthAmA kimabravIt // 13 // samAptaM droNavadhaparva // dhRSTadyumnasya yo mRtyuH sRSTastena mahAtmanA / yathA droNasya pAJcAlyo yajJasenasuto'bhavat // 14 dhRtarASTra uvAca / taM nRzaMsena pApena krUreNAtyalpadarzinA / adharmeNa hataM zrutvA dhRSTadyumnena saMjaya / . zrutvA nihatamAcAryamazvatthAmA kimabravIt // 15 . -1618 - Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 166. 16 ] droNaparva [7. 166. 44 saMjaya uvAca / yadarthaM puruSavyAghra putramicchanti mAnavAH / chadmanA nihataM zrutvA pitaraM pApakarmaNA / pretya ceha ca saMprAptaM trANAya mahato bhayAt // 30 bASpeNApUryata drauNI roSeNa ca nararSabha // 16 pitrA tu mama sAvasthA prAptA nirbandhunA ythaa| tasya kruddhasya rAjendra vapurdivyamadRzyata / mayi zailapratIkAze putre ziSye ca jIvati // 31 antakasyeva bhUtAni jihIrSoH kAlaparyaye // 17 dhiGamamAstrANi divyAni dhigbAhU dhikparAkramam / azrupUrNe tato netre apamRjya punaH punaH / yanmAM droNaH sutaM prApya kezagrahaNamAptavAn // 32 uvAca kopAnniHzvasya duryodhanamidaM vacaH // 18 sa tathAhaM kariSyAmi yathA bharatasattama / pitA mama yathA kSudairvyastazasro nipAtitaH / paralokagatasyApi gamiSyAmyanRNaH pituH // 33 : dharmadhvajavatA pApaM kRtaM tadviditaM mama / AryeNa tu na vaktavyA kadAcitstutirAtmanaH / anArya sunRzaMsasya dharmaputrasya me zrutam // 19 piturvadhamamRdhyaMstu vakSyAmyadyeha pauruSam // 34 yuddheSvapi pravRttAnAM dhruvau jayaparAjayau / adya pazyantu me vIrya pANDavAH sjnaardnaaH| : dvayametadbhavedrAjanvadhastatra prazasyate // 20 mRdgataH sarvasainyAni yugAntamiva kurvataH // 35 : nyAyavRtto vadho yastu saMgrAme yudhyato bhavet / . | na hi devA na gandharvA nAsurA na ca raaksssaaH|: na sa duHkhAya bhavati tathA dRSTo hi sa dvijH|| adya zaktA raNe jetuM rathasthaM mAM nararSabha // 36 . gataH sa vIralokAya pitA mama na saMzayaH / madanyo nAsti loke'sminnarjunAdvAstravittamaH / na zocyaH puruSavyAghrastathA sa nidhanaM gataH // 22 ahaM hi jvalatAM madhye mayUkhAnAmivAMzumAn / yattu dharmapravRttaH sankezagrahaNamAptavAn / prayoktA devasRSTAnAmastrANAM pRtanAgataH // 37 pazyatAM sarvasainyAnAM tanme marmANi kRntati // 23 kRzAzvatanayA hyadya matprayuktA mahAmRdhe / kAmAtkrodhAdavajJAnAdarpAdvAlyena vA punaH / darzayanto''tmano vIryaM pramathiSyanti pANDavAn // vaidharmikAni kurvanti tathA paribhavena ca // 24 adya sarvA dizo rAjandhArAbhiriva saMkulAH / tadidaM pArSateneha mahadAdharmikaM kRtam / AvRtAH patribhistIkSNairdraSTAro mAmakairiha // 39 avajJAya ca mAM nUnaM nRzaMsena durAtmanA // 25 kiranhi zarajAlAni sarvato bhairavasvaram / tasyAnubandhaM sa draSTA dhRSTadyumnaH sudAruNam / zatrUnnipAtayiSyAmi mahAvAta iva drumAn // 40 anArya paramaM kRtvA mithyAvAdI ca pANDavaH // 26 na ca jAnAti bIbhatsustadatraM na janArdanaH / / yo hyasau chadmanAcArya zastraM saMnyAsayattadA / / na bhImaseno na yamau na ca rAjA yudhisstthirH||41 tasyAdya dharmarAjasya bhUmiH pAsyati zoNitam // 27 na pArSato durAtmAsau na zikhaNDI na sAtyakiH / sarvopAyairyatiSyAmi pAJcAlAnAmahaM vadhe / yadidaM mayi kauravya sakalyaM sanivartanam // 42 dhRSTadyumnaM ca samare hantAhaM pApakAriNam // 28 / nArAyaNAya me pitrA praNamya vidhipUrvakam / karmaNA yena teneha mRdunA dAruNena vaa| upahAraH purA datto brahmarUpa upasthite // 43 . pAJcAlAnAM vadhaM kRtvA zAnti labdhAsmi kaurava // taM svayaM pratigRhyAtha bhagavAnsa varaM dadau / . -1619 - Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 166. 44] mahAbhArate [7. 167.9 vatre pitA me paramamastraM nArAyaNaM tataH // 44 tathA nanAda vasudhA khuranemiprapIDitA / athainamabravIdrAjanbhagavAndevasattamaH / / sa zabdastumulaH khaM dyAM pRthivIM ca vyanAdayat // bhavitA tvatsamo nAnyaH kazcidyudhi naraH kvacit // taM zabdaM pANDavAH zrutvA parjanyaninadopamam / na tvidaM sahasA brahmanprayoktavyaM kathaMcana / sametya rathinAM zreSThAH sahitAH saMnyamantrayan // 59 na hyetadatramanyatra vadhAcchanonivartate // 46 tathoktvA droNaputro'pi tadopaspRzya bhaart| . na caitacchakyate jJAtuM ko na vayediti prabho / prAduzcakAra taddivyamasra nArAyaNaM tadA // 60 . avadhyamapi hanyAddhi tasmAnnaitatprayojayet // 47 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi vadhaH saMkhye dravazcaiva zastrANAM ca visarjanam / SaTpaSTayadhikazatatamo'dhyAyaH // 166 // prayAcanaM ca zatraNAM gamanaM zaraNasya ca // 48 167 ete prazamane yogA mahAstrasya paraMtapa / __ saMjaya uvAca / .. sarvathA pIDito hi syAdavadhyAnpIDayanraNe // 49 | prAdurbhUte tatastasminnastre nArAyaNe tdaa|| tajjagrAha pitA mahyamabravIccaiva sa prabhuH / prAvAtsapRSato vAyuranabhre stanayitnumAn // 1 tvaM varSiSyasi divyAni zastravarSANyanekazaH / cacAla pRthivI cApi cukSubhe ca mahodadhiH / anenAstreNa saMgrAme tejasA ca jvaliSyasi // 50 pratisrotaH pravRttAzca gantuM tatra samudragAH // 2 evamuktvA sa bhagavAndivamAcakrame prabhuH / zikharANi vyadIryanta girINAM tatra bhArata / etannArAyaNAdA tatprAptaM mama bandhunA // 51 apasavyaM mRgAzcaiva pANDuputrAnpracakrire // 3 tenAhaM pANDavAMzcaiva pAzcAlAnmatsyakekayAn / tamasA cAvakIryanta sUryazca kaluSo'bhavat / vidrAvayiSyAmi raNe zacIpatirivAsurAn // 52 saMpatanti ca bhUtAni kravyAdAni prahRSTavat // 4 yathA yathAhamiccheyaM tathA bhUtvA zarA mama / devadAnavagandharvAstrastA AsanvizAM pate / nipateyuH sapatneSu vikramatsvapi bhArata // 53 kathaM kathAbhavattIvA dRSTvA tadvayAkulaM mahat // 5 yatheSTamazmavarSeNa pravarSiSye raNe sthitaH / vyathitAH sarvarAjAnastadA hyAsanvicetasaH / ayomukhaizca vihagairdrAvayiSye mahArathAn / tadRSTvA ghorarUpaM tu. drauNerA bhayAvaham // 6 parazvadhAMzca vividhAnprasakSye'hamasaMzayam // 54 dhRtarASTra uvaac| so'haM nArAyaNAstreNa mahatA zatrutApana / nivartiteSu sainyeSu droNaputreNa sNyuge| zatrUnvidhvaMsayiSyAmi kada kRtya pANDavAn // 55 bhRzaM zokAbhitaptena piturvadhamamRSyatA // 7 mitrabrahmagurudveSI jAlmakaH suvigarhitaH / kurUnApatato dRSTvA dhRSTadyumnasya rakSaNe / pAJcAlApasadazcAdya na me jIvanvimokSyate // 56 / ko matraH pANDaveSvAsIttanmamAcakSva saMjaya // 8 tacchrutvA droNaputrasya paryavartata vAhinI / saMjaya uvAca / tataH sarve mahAzaGkhAndadhmuH puruSasattamAH / / 57 | prAgeva vidrutAndRSTvA dhArtarASTrAnyudhiSThiraH / bherIzcAbhyahananhRSTA DiNDimAMzca sahasrazaH / | punazca tumulaM zabdaM zrutvArjunamabhASata // 9 - 1620 - Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 167. 10] - droNaparva 67.38 AcArye nihate droNe dhRSTadyumnena sNyuge| nivartayati yuddhArtha mRdhe devezvaro yathA // 24 nihate vajrahastena yathA vRtre mahAsure // 10 - arjuna uvAca / nAzaMsanta jayaM yuddhe dInAtmAno dhanaMjaya / / udyamyAtmAnamupAya karmaNe dhairyamAsthitAH / AtmatrANe matiM kRtvA prAdravankuravo yathA // 11 dhamanti kauravAH zaGkhAnyasya vIryamupAzritAH // 25 keciddhAntai rathaistUrNa nihatapANiyantRbhiH / yatra te saMzayo rAjannyastazastre gurau hte| vipatAkadhvajacchatraiH pArthivAH zIrNakUbaraiH // 12 dhArtarASTrAnavasthApya ka eSa nadatIti ha // 26 bhanmanIDairAkulAzvairAruhyAnye vicetasaH / hImantaM taM mahAbAhuM mattadviradagAminam / bhItAH pAdaihayAnkecittvarayantaH svayaM rathaiH / / vyAkhyAsyAmyuakarmANaM kurUNAmabhayaMkaram // 27 yugacakrAkSabhanaizca drutAH kecidbhayAturAH // 13 . yasmiJjAte dadau droNo gavAM dazazataM dhanam / gajaskandheSu saMsyUtA nArAcaizcalitAsanAH / brAhmaNebhyo mahArhe bhyaH so'zvatthAmaiSa garjati // 28 zarAtairvidrutai gairhatAH keciddizo daza // 14 jAtamAtreNa vIreNa yenoccaiHzravasA iva / vizastrakavacAzcAnye vAhanebhyaH kSitiM gatAH / heSatA kampitA bhUmirlokAzca sakalAstrayaH // 29 saMchinnA nemiSu gatA mRditAzca hayadvipaiH // 15 tacchrutvAntarhitaM bhUtaM nAma caasyaakrottdaa|| krozantastAta putreti palAyanto'pare bhayAt / / azvatthAmeti so'dyaiSa zUro nadati pANDava / / 30 nAbhijAnanti cAnyonyaM kshmlaabhihtaujsH||16 yo'dyAnAtha ivAkramya pArSatena hatastathA / putrAnpitRRnsakhInbhrAtRRnsamAropya dRDhakSatAn / karmaNA sunRzaMsena tasya nAtho vyavasthitaH // 31 jalena kledayantyanye vimucya kavacAnyapi // 17 guruM me yatra pAzcAlyaH kezapakSe parAmRzat / / avasthAM tAdRzIM prApya hate droNe drutaM balam / tanna jAtu kSamedrauNirjAnanpauruSamAtmanaH // 32 punarAvartitaM kena yadi jAnAsi zaMsa me // 18 upacIrNo gururmithyA bhavatA rAjyakAraNAt / hayAnAM heSatAM zabdaH kuJjarANAM ca buMhatAm / dharmajJena satA nAma so'dharmaH sumahAnkRtaH // 33 rathanemiskhanazcAtra vimizraH zrUyate mahAn // 19 sarvadharmopapanno'yaM mama ziSyazca pANDavaH / ete zabdA bhRzaM tIvrAH pravRttAH kurusaagre| nAyaM vakSyati mithyeti pratyayaM kRtavAMstvayi // 34 muhurmuhurudIryantaH kampayanti hi mAmakAn // 20 sa satyakaJcukaM nAma praviSTena tato'nRtam / ya eSa tumulaH zabdaH zrUyate lomaharSaNaH / AcArya ukto bhavatA hataH kuJjara ityuta // 35 sendrAnapyeSa lokAMstrIbhaJyAditi matirmama // 21 tataH zastraM samutsRjya nirmamo gatacetanaH / manye vajradharasyaiSa ninAdo bhairavasvanaH / AsItsa vihvalo rAjanyathA dRSTastvayA vibhuH||36 droNe hate kauravArtha vyaktamabhyeti vAsavaH // 22 sa tu zokena cAviSTo vimukhaH putravatsalaH / prahRSTalomakUpAH sma saMvignarathakuJjarAH / zAzvataM dharmamutsRjya guruH ziSyeNa ghaatitH|| 37 dhanaMjaya guruM zrutvA tatra nAdaM subhISaNam / / 23 ' nyastazastramadharmeNa ghAtayitvA guruM bhavAn / / ka eSa kauravAndIrNAnavasthApya mahArathaH / rakSatvidAnI sAmAtyo yadi zaknoSi pArSatam // 38 - 1621 - Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 167. 39] mahAbhArate [7. 168. 16 prastamAcAryaputreNa kruddhena hatabandhunA / tataH kruddho mahAbAhurbhImaseno'bhyabhASata / sarve vayaM paritrAtuM na zakSyAmo'dya pArSatam // 39 utsmayanniva kaunteyamarjunaM bharatarSabha // 2 sauhArda sarvabhUteSu yaH karotyatimAtrazaH / muniryathAraNyagato bhASase dharmasaMhitam / so'dya kezagrahaM zrutvA piturdhakSyati no raNe // 40 nyastadaNDo yathA pArtha brAhmaNaH saMzitavrataH // 3 vikrozamAne hi mayi bhRzamAcAryagRddhini / kSatAtrAtA kSatAjjIvankSAntasriSvapi saadhussu| avakIrya svadharma hi ziSyeNa nihato guruH // 41 kSatriyaH kSitimApnoti kSipraM dharmaM yazaH zriyam // 4 yadA gataM vayo bhUyaH ziSTamalpataraM ca naH / sa bhavAnkSatriyaguNairyuktaH sarvaiH kulodvahaH / tasyedAnI vikAro'yamadharmo yatkRto mahAn // 42 avipazcidyathA vAkyaM vyAharannAdya zobhase // 5 piteva nityaM sauhArdApiteva sa hi dhrmtH| parAkramaste kaunteya zakrasyeva zacIpateH / so'lpakAlasya rAjyasya kAraNAnihato guruH||43 .na cAtivartase dharma velAmiva mahodadhiH // 6. dhRtarASTreNa bhISmAya droNAya ca vizAM pte| . na pUjayettvA ko nvadya yatrayodazavArSikam / visRSTA pRthivI sarvA saha putraizca tatparaiH // 44 amarSa pRSThataH kRtvA dharmamevAbhikAGkSase // 7 sa prApya tAdRzIM vRtti satkRtaH satataM praiH| diSTyA tAta manaste'dya svadharmamanuvartate / avRNIta sadA putrAnmAmevAbhyadhikaM guruH // 45 AnRzaMsye ca te diSTayA buddhiH satatamacyuta / / 8 akSIyamANo nyastAstrastvadvAkyenAhave hataH / yattu dharmapravRttasya hRtaM rAjyamadharmataH / na tvenaM yudhyamAnaM vai hanyAdapi zatakratuH // 46 draupadI ca parAmRSTA sabhAmAnIya zatrubhiH // 9 tasyAcAryasya vRddhasya droho nityopakAriNaH / / vanaM pravAjitAzcAsma vlklaajinvaassH| kRto hyanAryairasmAbhI rAjyArthe laghubuddhibhiH // 47 anarhamANAstaM bhAvaM trayodaza samAH paraiH // 10 putrAnbhrAtRpitRndArAJjIvitaM caiva vAsaviH / / etAnyamarSasthAnAni marSitAni tvayAnagha / tyajetsarvaM mama premNA jAnAtyetaddhi me guruH // 48 kSatradharmaprasaktena sarvametadanuSThitam // 11 sa mayA rAjyakAmena hnymaano'pyupekssitH|| tamadharmamapAkraSTumArabdhaH sahitastvayA / tasmAdavAkzirA rAjanprApto'smi narakaM vibho // 49 sAnubandhAnhaniSyAmi kSudrArAjyaharAnaham // 12 brAhmaNaM vRddhamAcAryaM nyastazastraM yathA munim| tvayA tu kathitaM pUrva yuddhAyAbhyAgatA vayam / ghAtayitvAdya rAjyArthe mRtaM zreyo na jiivitm||50 ghaTAmazca yathAzakti tvaM tu no'dya jugupsase // 13 ___ iti zrImahAbhArate droNaparvaNi svadharma necchase jJAtuM mithyA vacanameva te| 3 - saptaSaSTayadhikazatatamo'dhyAyaH // 167 // bhayArditAnAmasmAkaM vAcA marmANi kRntsi||14 vapanvraNe kSAramiva kSatAnAM zatrukarzana / saMjaya uvAca / vidIryate me hRdayaM tvayA vAkzalyapIDitam // 15 arjunasya vacaH zrutvA nocustatra mhaarthaaH| adharmametadvipulaM dhArmikaH sanna budhyase / apriyaM vA priyaM vApi mahArAja dhanaMjayam // 1 yattvamAtmAnamasmAMzca prazaMsyAnna prazaMsasi / - 1622 - 168 Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 168. 16] droNaparva [7. 169.5 yaH kalAM SoDazI tvatto nAhate taM prazaMsasi // 16 jAnandharmArthatattvajJaH kimarjuna vigarhase // 31 / svayamevAtmano vaktuM na yuktaM guNasaMstavam / nRzaMsaH sa mayAkramya ratha eva nipAtitaH / dArayeyaM mahIM krodhAdvikireyaM ca parvatAn // 17 tanmAbhinandyaM bIbhatso kimarthaM nAbhinandase // 32 Avidhya ca gadAM gu: bhImAM kAJcanamAlinIm / kRte raNe kathaM pArtha jvalanArkaviSopamam / giriprakAzAnkSitijAnbhaJjayamanilo yathA // 1.8 bhImaM droNazirazchede prazasyaM na prazaMsasi // 33 . sa tvamevaMvidhaM jAnanbhrAtaraM mAM nrrssbh| . yo'sau mamaiva nAnyasya bAndhavAnyudhi jannivAn / droNaputrAdbhayaM kartuM nAhasyamitavikrama // 19 chittvApi tasya mUrdhAnaM naivAsmi vigatajvaraH // 34 atha vA tiSTha bIbhatso saha sarvairnararSabhaiH / tacca me kRntate marma yanna tasya ziro myaa| : ahamenaM gadApANirjeSyAmyeko mahAhave // 20 . niSAdaviSaye kSiptaM jayadrathaziro yathA // 35 : tataH pAJcAlarAjasya putraH pArthamathAbravIt / / avadhazcApi zatrUNAmadharmaH shissyte'rjun| saMkruddhamiva nardantaM hiraNyakazipuM hariH // 21 kSatriyasya hyayaM dharmo hanyAddhanyeta vA punH|| 36 bIbhatso viprakarmANi viditAni manISiNAm / sa zatrunihataH saMkhye mayA dharmeNa pANDava / : yAjanAdhyApane dAnaM tathA yajJapratigrahau // 22 / yathA tvayA hataH zUro bhagadattaH pituH sakhA // 37 SaSThamadhyayanaM nAma teSAM ksminprtisstthitH| pitAmahaM raNe hatvA manyase dharmamAtmanaH / hato droNo mayA yattatki mAM pArtha vigarhase // 23 mayA zatrau hate kasmAtpApe dharma na manyase // 38 apakrAntaH svadharmAcca kSatradharmamupAzritaH / nAnRtaH pANDavo jyeSTho nAhaM vAdhArmiko'rjuna / . amAnuSeNa hantyasmAnastreNa kSudrakarmakRt // 24 / ziSyadhruGgihataH pApo yudhyasva vijayastava // 39 tathA mAyAM prayuJjAnamasahyaM brAhmaNamabruvam / iti zrImahAbhArate droNaparvaNi mAyayaiva nihanyAdyo na yuktaM pArtha tatra kim // 25 assttssssttydhikshttmo'dhyaayH|| 168 // tasmiMstathA mayA zaste yadi drauNAyanI russaa| kurute bhairavaM nAdaM tatra kiM mama hIyate // 26 / dhRtarASTra uvAca / na cAdbhutamidaM manye yadrauNiH shuddhgrjyaa| sAGgA vedA yathAnyAyaM yenAdhItA mhaatmnaa| ghAtayiSyati kauravyAnparitrAtumazaknuvan // 27 yasminsAkSAddhanurvedo hrIniSedhe pratiSThitaH // 1 yaJca mAM dhArmiko bhUtvA bravISi gurughAtinam / tasminnAkruzyati droNe maharSitanaye tdaa| tadarthamahamutpannaH pAJcAlyasya suto'nalAt / / 28 nIcAtmanA nRzaMsena kSudreNa gurughAtinA // 2 yasya kAryamakArya vA yudhyataH syAtsamaM rnne| yasya prasAdAtkarmANi kurvanti purussrssbhaaH| taM kathaM brAhmaNaM brUyAH kSatriyaM vA dhanaMjaya // 29 amAnuSANi saMgrAme devairasukarANi ca // 3 yo hyanastravido hanyAdbrahmAstraiH krodhamUrchitaH / tasminnAkruzyati droNe samakSaM pApakarmiNaH / .. sarvopAyairna sa kathaM vadhyaH puruSasattama / / 30 nAmarSaM tatra kurvanti dhikkSatraM dhigamarSitam // 4 vidharmiNaM dharmavidbhiH proktaM teSAM viSopamam / / pArthAH sarve ca rAjAnaH pRthivyAM ye dhanurdharAH / - 1623 - Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 169. 5] mahAmArate [7. 169.34 %3 zrutvA kimAhuH pAJcAlyaM tanmamAcakSva saMjaya // 5 sAtvatenaivamAkSiptaH pArSataH paruSAkSaram / saMjaya uvAca / saMrabdhaH sAtyakiM prAha saMkruddhaH prahasanniva // 20 : zrutvA drupadaputrasya tA vAcaH krUrakarmaNaH / zrUyate zrUyate ceti kSamyate ceti mAdhava / tUSNIMbabhUvU rAjAnaH sarva eva vizAM pate // 6 na cAnArya zubhaM sAdhu puruSaM kSeptumarhasi // 21. arjunastu kaTAkSeNa jilaM prekSya ca pArSatam / kSamA prazasyate loke na tu pApo'rhati kSamAm / sabASpamabhiniHzvasya dhigdhigdhigiti cAbravIt // kSamAvantaM hi pApAtmA jito'yamiti manyate // 22 yudhiSThirazca bhImazca yamau kRSNastathApare / sa tvaM kSudrasamAcAro nIcAtmA pApanizcayaH / AsansuvrIDitA rAjansAtyakiridamabravIt // 8 A kezAgrAnnakhAgrAJca vaktavyo vaktumicchasi // 23 nehAsti puruSaH kazcidya imaM pApapUruSam / yaH sa bhUrizravAzchinne bhuje praaygtstvyaa| bhASamANamakalyANaM zIghraM hanyAnnarAdhamam // 9 vAryamANena nihatastataH pApataraM nu kim // 24 kathaM ca zatadhA jihvA na te mUrdhA ca dIryate / vyUhamAno mayA droNo divyenAstreNa saMyuge / gurumAkrozataH kSudra na cAdharmeNa pAtyase // 10 visRSTazastro nihataH kiM tatra krUra duSkRtam // 25 yApyastvamasi pArthezca sarvaizvAndhakavRSNibhiH / ayudhyamAnaM yastvAjau tathA prAyagataM munim / yatkarma kaluSaM kRtvA zlAghase janasaMsadi // 11 chinnabAhuM parairhanyAtsAtyake sa kathaM bhavet // 26 akArya tAdRzaM kRtvA punareva guruM kSipan / nihatya tvAM yadA bhUmau sa vikrAmati vIryavAn / vadhyastvaM na tvayArtho'sti muhUrtamapi jIvatA // 12 kiM tadA na nihaMsyenaM bhUtvA puruSasattamaH // 27 kastvetadvayavasedAryastvadanyaH puruSAdhamaH / tvayA punaranAryeNa pUrva pArthena nirjitH| nigRhya kezeSu vadhaM gurodharmAtmanaH sataH // 13 yadA tadA hataH zUraH saumadattiH pratApavAn // 28 saptAvare tathA pUrva bAndhavAste nipAtitAH / yatra yatra tu pANDUnAM droNo drAvayate camUm / yazasA ca parityaktAstvAM prApya kulapAMsanam // 14 kirazarasahasrANi tatra tatra prayAmyaham // 29 uktavAMzcApi yatpArtha bhISma prati nararSabham / sa tvamevaMvidhaM kRtvA karma cANDAlavatsvayam / tathAnto vihitastena svayameva mahAtmanA / / 15 vaktumicchasi vaktavyaH kasmAnmAM paruSANyatha // 30 tasyApi tava sodaryo nihantA pApakRttamaH / kartA tvaM karmaNograsya nAhaM vRSNikulAdhama / nAnyaH pAJcAlaputrebhyo vidyate bhuvi paapkRt||16 pApAnAM ca tvamAvAsaH karmaNAM mA punarvada // 31 sa cApi sRSTaH pitrA te bhISmasyAntakaraH kila / joSamArasva na mAM bhUyo vaktumarhasyataH param / zikhaNDI razritastena sa ca mRtyurmahAtmanaH // 17 adharottarametaddhi yanmA tvaM vaktumicchasi // 32 pAzcAlAzcalitA dharmAtkSudrA mitragurudruhaH / atha vakSyasi mAM mAdbhUyaH paruSamIdRzam / tvAM prApya sahasodayaM dhikRtaM sarvasAdhubhiH // 18 / gamayiSyAmi bANaistvAM yudhi vaivasvatakSayam / / 33 punazcedIdRzIM vAcaM matsamIpe vdissysi| na caiva mUrkha dharmeNa kevalenaiva shkyte|| ziraste pAtayiSyAmi gadayA vajrakalpayA // 19 / teSAmapi hyadharmeNa ceSTitaM zRNu yAdRzam // 34 -1624 - Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7..169. 35 ] droNaparva [7. 169. 62 vaJcitaH pANDavaH pUrvamadharmeNa yudhiSThiraH / kRSNasya ca tathAsmatto mitramanyanna vidyate // 49 draupadI ca parikliSTA tathAdharmeNa sAtyake // 35 pAJcAlAnAM ca vArSNeya samudrAntAM vicinvatAm / pravrAjitA vanaM sarve pANDavAH saha kRssnnyaa| nAnyadasti paraM mitraM yathA pANDavavRSNayaH // 50 sarvasvamapakRSTaM ca tathAdharmeNa bAliza // 36 sa bhavAnIdRzaM mitraM manyate ca yathA bhavAn / adharmeNApakRSTazca madrarAjaH parairitaH / bhavantazca yathAsmAkaM bhavatAM ca tathA vayam // 51 ito'pyadharmeNa hato bhISmaH kurupitAmahaH / sa evaM sarvadharmajJo mitradharmamanusmaran / bhUrizravA hyadharmeNa tvayA dharmavidA hataH // 37 niyaccha manyuM pAzcAlyAtprazAmya zinipuMgava // 52 evaM parairAcaritaM pANDaveyaizca saMyuge / pArSatasya kSama tvaM vai kSamatAM tava pArSataH / rakSamANairjayaM vIrairdharmajJairapi sAtvata // 38 vayaM kSamayitArazca kimanyatra zamAdbhavet // 53 durjeyaH paramo dharmastathAdharmaH sudurvidaH / prazAmyamAne zaineye sahadevena mAriSa / yudhyasva kauravaiH sArdhaM mA gAH pitRniveshnm||39 pAzcAlarAjasya sutaH prahasannidamabravIt // 54 evamAdIni vAkyAni krUrANi paruSANi ca / muzca muzca zineH pautraM bhIma yuddhamadAnvitam / zrAvitaH sAtyakiH zrImAnAkampita ivaabhvt||40 AsAdayatu mAmeSa dharAdharamivAnilaH // 55 tacchrutvA krodhatAmrAkSaH sAtyakistvAdade gadAm / yAvadasya zitairbANaiH saMrambhaM vinayAmyaham / viniHzvasya yathA sarpaH praNidhAya rathe dhanuH / / 41 yuddhazraddhAM ca kaunteya jIvitasya ca saMyuge // 56 tato'bhipatya pAzcAlyaM saMrambheNedamabravIt / kiM nu zakyaM mayA kartuM kAryaM yadidamudyatam / na tvAM vakSyAmi paruSaM haniSye tvAM vadhakSamam // sumahatpANDuputrANAmAyAntyete hi kauravAH // 57 tamApatantaM sahasA mahAbalamamarSaNam / atha vA phalgunaH sarvAnvArayiSyati saMyuge / pAzcAlyAyAbhisaMkruddhamantakAyAntakopamam // 43 ahamapyasya mUrdhAnaM pAtayiSyAmi sAyakaiH // 58 codito vAsudevena bhImaseno mahAbalaH / manyate chinnabAhuM mAM bhUrizravasamAhave / avaplatya rathAttarNa bAhubhyAM samavArayat // 44 dravamANaM tathA kruddhaM sAtyakiM pANDavo balI / utsRjainamahaM vainameSa mAM vA haniSyati // 59 praskandamAnamAdAya jagAma balinaM balAt // 45 zRNvanpAzcAlavAkyAni sAtyakiH sarpavacchasan / sthitvA viSTabhya caraNau bhImena zinipuMgavaH / bhImabAhvantare sakto visphuratyanizaM balI // 60 nigRhItaH pade SaSThe balena balinAM varaH // 46 tvarayA vAsudevazca dharmarAjazva maariss| / avaruhya rathAttaM tu hriyamANaM balIyasA / yatnena mahatA vIrau vArayAmAsatustataH // 61 uvAca zlakSNayA vAcA sahadevo vizAM pate // 47 nivArya parameSvAsau krodhasaMraktalocanau / asmAkaM puruSavyAghra mitramanyanna vidyate / yuyutsavaH parAnsaMkhye pratIyuH kSatriyarSabhAH // 62 paramandhakavRSNibhyaH pAJcAlebhyazca mAdhava // 48 ___ iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tathaivAndhakavRSNInAM tava caiva vizeSataH / ekonasaptatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 169 // . ma. bhA. 204 -1625 Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 170. 1] mahAbhArate [7. 170. 29 II 170 prAduzcakre tato drauNiratraM nArAyaNaM tadA / saMjaya uvaac| abhisaMdhAya pANDUnAM pAJcAlAnAM ca vAhinIm // tataH sa kadanaM cakre ripUNAM droNanandanaH / prAdurAsaMstato bANA dIptAyAH khe sahasrazaH / yugAnte sarvabhUtAnAM kAlasRSTa ivAntakaH // 1 pANDavAnbhakSayiSyanto dIptAsyA iva pnngaaH||16 dhvajadrumaM zastrazRGgaM hatanAgamahAzilam / te dizaH khaM ca sainyaM ca smaavRnnvnmhaahve| azvakiMpuruSAkIrNaM zarAsanalatAvRtam // 2 muhUrtAdbhAskarasyeva rAjallokaM gabhastayaH // 17 zUlakravyAdasaMghuSTaM bhUtayakSagaNAkulam / tathApare dyotamAnA jyotISIvAmbare'male / nihatya zAtravAnbhallaiH so'cinodehaparvatam // 3 prAdurAsanmahIpAla kArNAyasamayA guDAH // 18 tato vegena mahatA vinadya sa nararSabhaH / caturdizaM vicitrAzca zataghnyo'tha hutAzadAH / pratijJAM zrAvayAmAsa punareva tavAtmajam // 4 cakrANi ca kSurAntAni maNDalAnIva bhaasvtH||19 yasmAdyudhyantamAcArya dharmakaJcakamAsthitaH / zastrAkRtibhirAkIrNamatIva bharatarSabha / muzca zastramiti prAha kuntIputro yudhiSThiraH // 5 dRSTvAntarikSamAvignAH pANDupAJcAlasRJjayAH // 20 . tasmAtsaMpazyatastasya drAvayiSyAmi vaahiniim| yathA yathA hyayudhyanta pANDavAnAM mahArathAH / vidrAvya satyaM hantAsmi pApaM pAJcAlyameva tu // 6 tathA tathA tadatraM vai vyavardhata janAdhipa // 21 sarvAnetAnhaniSyAmi yadi yotsyanti mAM raNe / vadhyamAnAstathAstreNa tena nArAyaNena vai / satyaM te pratijAnAmi parAvartaya vAhinIm // 7 dahyamAnAnaleneva sarvato'bhyarditA raNe // 22 tacchrutvA tava putrastu vAhinI paryavartayat / yathA hi zizirApAye dahekakSaM hutAzanaH / siMhanAdena mahatA vyapohya sumahadbhayam // 8 tathA tadatraM pANDUnAM dadAha dhvajinIM prabho // 23 tataH samAgamo rAjankurupANDavasenayoH / ApUryamANenAstreNa sainye kSIyati cAbhibho / punarevAbhavattIvraH pUrNasAgarayoriva // 9 jagAma paramaM trAsaM dharmaputro yudhiSThiraH // 24 saMrabdhA hi sthirIbhUtA droNaputreNa kauravAH / dravamANaM tu tatsainyaM dRSTvA vigatacetanam / udagrAH pANDupAJcAlA droNasya nidhanena ca // 10 madhyasthatAM ca pArthasya dharmaputro'bravIdidam // 25 teSAM paramahRSTAnAM jayamAtmani pazyatAm / dhRSTadyumna palAyasva saha pAzcAlasenayA / saMrabdhAnAM mahAvegaH prAdurAsIdraNAjire // 11 sAtyake tvaM ca gacchasva vRSNyandhakavRto gRhAn // yathA ziloccaye zailaH sAgare sAgaro ythaa| vAsudevo'pi dharmAtmA kariSyatyAtmanaH kSamam / pratihanyeta rAjendra tathAsankurupANDavAH // 12 upadeSTuM samartho'yaM lokasya kimutAtmanaH // 27 tataH zaGkhasahasrANi bherINAmayutAni ca / saMgrAmastu na kartavyaH sarvasainyAnbravImi vaH / avAdayanta saMhRSTAH kurupANDavasainikAH // 13 ahaM hi saha sodayaH pravekSye havyavAhanam // 28 tato nirmadhyamAnasya sAgarasyeva nisvanaH / bhISmadroNArNavaM tIrkhA saMgrAmaM bhIrudustaram / abhavattasya sainyasya sumahAnadbhutopamaH // 14 avasatsyAmyasalile sagaNo drauNigoSpade // 29 - 1626 - Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 170. 30] droNaparva [6. 170. 59 bhaat| kAmaH saMpadyatAmasya bIbhatsorAzu mAM prati / na kathaMcana zastrANi moktavyAnIha kenacit / kalyANavRtta AcAryo mayA yudhi nipAtitaH // 30. ahamAvArayiSyAmi droNaputrAstramAzugaiH // 45 yena bAlaH sa saubhadro yuddhaanaamvishaardH|| atha vApyanayA guA hemavigrahayA rnne| samathairbahubhiH kurairghAtito nAbhipAlitaH // 31 kAlavadvicariSyAmi drauNerakhaM vizAtayan // 46 yenAvibruvatA praznaM tathA kRSNA sabhAM gtaa|| na hi me vikrame tulyaH kazcidasti pumAniha / upekSitA saputreNa dAsabhAvaM niyacchatI // 32 / / yathaiva savitustulyaM jyotiranyanna vidyate // 47 jighAMsurdhArtarASTrazca zrAnteSvazveSu phalgunam / . pazyadhvaM me dRDhau bAhU naagraajkropmau|| kavacena tathA yukto rakSArthaM saindhavasya ca // 33 samarthau parvatasyApi zaizirasya nipAtane // 48 yena brahmAstraviduSA pAzcAlAH satyajinamukhAH / nAgAyutasamaprANo hyahameko nareSviha / kurvANA majaye yatnaM samUlA vinipAtitAH // 34 zakro yathApratidvaMdvo divi deveSu vizrutaH // 49 yena pravrAjyamAnAzca rAjyAdvayamadharmataH / adya pazyata me vIrya bAhvoH piinaaNsyoyudhi| . nivAryamANenAsmAbhiranugantuM tadeSitAH // 35 .. jvalamAnasya dIptasya drauNerastrasya vAraNe // 50 yo'sAvatyantamasmAsu kurvANaH sauhRdaM param / yadi nArAyaNAstrasya pratiyoddhA na vidyate / hatastadarthe maraNaM gamiSyAmi sabAndhavaH / / 36 adyainaM pratiyotsyAmi pazyatsu kurupANDuSu // 51 evaM bruvati kaunteye daashaarhstvritsttH| evamuktvA tato bhImo droNaputramariMdamaH / nivArya sainyaM bAhubhyAmidaM vacanamabravIt // 37 abhyayAnmeghaghoSeNa rathenAdityavarcasA // 52 zIghraM nyasyata zastrANi vAhebhyazcAvarohata / sa enamiSujAlena laghutvAcchIghravikramaH / eSa yogo'tra vihitaH pratighAto mahAtmanA // 38 nimeSamAtreNAsAdya kuntIputro'bhyavAkirat // 53 dvipAzvasyandanebhyazca kSitiM sarve'varohata / tato drauNiH prahasyainamudAsamabhibhASya c| evametannaM vo hanyAdA bhUmau nirAyudhAn // 39 avAkiratpradIptApraiH zaraistairabhimazritaiH // 54 yathA yathA hi yudhyante yodhA hyastrabalaM prati / pannagairiva dIptAsyairvamadbhiranalaM rnne| tathA tathA bhavantyete kauravA balavattarAH // 40 avakIrNo'bhavatpArthaH sphuliGgairiva kAJcanaiH // 55 nikSepsyanti ca zastrANi vAhanebhyo'varuhya ye| tasya rUpamabhUdrAjanbhImasenasya sNyuge| tAnnaitadatraM saMgrAme nihaniSyati mAnavAn // 41 khadyotairAvRtasyeva parvatasya dinakSaye // 56 ye tvetatpratiyotsyanti manasApIha kecn| tadatraM droNaputrasya tasminpratisamasyati / nihaniSyati tAnsarvArasAtalagatAnapi // 42 / avardhata mahArAja yathAgniraniloddhataH // 57 te vacastasya tacchrutvA vAsudevasya bhArata / vivardhamAnamAlakSya tadA bhImavikramam / ISuH sarve'stramutsraSTuM manobhiH karaNena ca // 43 / pANDusainyamRte bhImaM sumahadbhayamAvizat / / 58 tata utsraSTukAmAMstAnastrANyAlakSya pANDavaH / tataH zastrANi te sarve samutsRjya mahItale / bhImaseno'bravIdrAjannidaM saMharSayanvacaH // 44 | avAroharathebhyazca hatyazvebhyazca sarvazaH // 59 - 1627 - Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 170. 60] mahAbhArate [7. 171. 26 teSu nikSiptazastreSu vAlebhyazcyuteSu ca / nyastazastrau tatastau tu nAdahadasrajo'nalaH / tadasravIyaM vipulaM bhImamUrdhanyathApatat // 60 .. vAruNAstraprayogAcca vIryavattvAcca kRSNayoH // 12 hAhAkRtAni bhUtAni pANDavAzca vizeSataH / tatazcakRSaturbhImaM tasya sarvAyudhAni ca / bhImasenamapazyanta tejasA saMvRtaM tadA // 61 nArAyaNAstrazAntyarthaM naranArAyaNau balAt / / 13 . iti zrImahAbhArate droNaparvaNi apakRSyamANaH kaunteyo nadatyeva mhaarthH|| saptatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 170 // vardhate caiva tadboraM drauNerakhaM sudurjayam // 14 . 171 tamabravIdvAsudevaH kimidaM pANDunandana / saMjaya uvAca / vAryamANo'pi kaunteya yAddhAnna nivartase // 15 bhImasenaM samAkIrNaM dRSTvAstreNa dhanaMjayaH / / yadi yuddhena jeyAH syurime kauravanandanAH / tejasaH pratighAtArthaM vAruNena samAvRNot // 1 vayamapyatra yudhyema tathA ceme nararSabhAH // 16 . nAlakSayata taM kazcidvAruNAstreNa saMvRtam / rathebhyastvavatIrNAstu sarva eva sma tAvakAH / arjunasya laghutvAcca saMvRtatvAcca tejasaH // 2 tasmAttvamapi kaunteya rathAttUrNamapAkrama // 17 sAzvasUtaratho bhImo droNaputrAstrasaMvRtaH / evamuktvA tataH kRSNo rathAdbhUmimapAtayat / / agnAvagniriva nyasto jvAlAmAlI sudurdazaH // 3 niHzvasantaM yathA nAgaM krodhasaMraktalocanam / / 18 yathA rAtrikSaye rAjajyotISyastagiri prati / yadApakRSTaH sa rathAnnyAsitazcAyudhaM bhuvi / samApetustathA bANA bhImasenarathaM prati // 4 tato nArAyaNAstraM tatprazAntaM zatrutApanam // 19 sa hi bhImo rathazcAsya hayAH sUtazca mAriSa / tasminprazAnte vidhinA tadA tejasi duHshe| saMvRtA droNaputreNa pAvakAntargatAbhavan // 5 babhUvurvimalAH sarvA dizaH pradiza eva ca // 20 yathA dagdhvA jagatkRtsnaM samaye sacarAcaram / pravavuzca zivA vAtAH prazAntA mRgapakSiNaH / gacchedagnirvibhorAsyaM tathAstraM bhImamAvRNot // 6 vAhanAni ca hRSTAni yodhAzca manujezvara // 21 sUryamagniH praviSTaH syAdyathA cAgniM divAkaraH / vyapoDhe ca tato ghore tasmistejasi bhArata / tathA praviSTaM tattejo na prAjJAyata kiMcana // 7 babhau bhImo nizApAye dhImAnsUrya ivoditaH // 22 vikIrNamastraM tadRSTvA tathA bhImarathaM prati / hatazeSaM balaM tatra pANDavAnAmatiSThata / udIryamANaM drauNiM ca niSpratidvaMdvamAhave // 8 astravyuparamAddhRSTaM tava putrajighAMsayA // 23 sarvasainyAni pADUnAM nyastazastrANyacetasaH / vyavasthite bale tasminnasne pratihate tathA / yudhiSThirapurogAMzca vimukhAMstAnmahArathAn // 9 duryodhano mahArAja droNaputramathAbravIt // 24 arjuno vAsudevazca tvaramANau mahAyutI / azvatthAmanpunaH zIghramastrametatprayojaya / avaplutya rathAdvIrau bhImamAdravatAM tataH // 10 / vyavasthitA hi pAzcAlAH punareva jayaiSiNaH // 25 tatastadroNaputrasya tejo'strabalasaMbhavam / / azvatthAmA tathoktastu tava putreNa mAriSa / vigAhya tau subalinI mAyayAvizatAM tadA // 11 / sudInamabhiniHzvasya rAjAnamidamabravIt // 26 - 1628 - Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 171. 27] .. droNaparva [7. 171.54 naitadAvartate rAjannatraM dvitoppdyte / avAsRjadameyAtmA pAzcAlyo rathinAM varaH // 40 AvartayannihantyetatprayoktAraM na saMzayaH // 27 taM drauNiH samare kruddhazchAdayAmAsa patribhiH / / eSa cAstrapratIghAtaM vAsudevaH prayuktavAn / vivyAdha cainaM dazabhiH piturvadhamanusmaran // 41 anyathA vihitaH saMkhye vadhaH zatrorjanAdhipa // 28 dvAbhyAM ca suvikRSTAbhyAM kSurAbhyAM dhvjkaarmuke| parAjayo vA mRtyurvA zreyo mRtyuna nirjayaH / / chittvA pAJcAlarAjasya drauNiranyaiH smaardyt||42 nirjitAzcArayo hyete zastrotsargAnmRtopamAH // 29 vyazvasUtarathaM cainaM drauNizcakre mahAhave / duryodhana uvAca / tasya cAnucarAnsankruiddhaH prAcchAdayaccharaiH // 43 AcAryaputra yadyetahirakhaM na pryujyte| pradrudrAva tataH sainyaM pAJcAlAnAM vizAM pate / anyairgurunA vadhyantAmakhairanavidAM vara // 30 .. saMbhrAntarUpamArtaM ca zaravarSaparikSatam // 44 tvayi hyastrANi divyAni yathA syurUyambake tthaa| / dRSTvA ca vimukhAnyodhAndhRSTadyumnaM ca pIDitam / icchato na hi te mucyetkruddhasyApi puraMdaraH // 31 zaineyo'codayattUrNaM raNaM drauNirathaM prati / / 45 / / .. . dhRtarASTra uvAca / aSTabhirnizitaizcaiva so'zvatthAmAnamArdayat / tasminnasne pratihate droNe copadhinA hte| viMzatyA punarAhatya nAnArUpairamarSaNam / tathA duryodhanenokto drauNiH kimakarotpunaH // 32 vivyAdha ca tathA sUtaM caturbhizcaturo hayAn // 46 dRSTvA pArthAMzca saMgrAme yuddhAya samavasthitAn / so'tividdho maheSvAso nAnAliGgairamarSaNaH / nArAyaNAstranirmuktAMzcarataH pRtanAmukhe // 33 yuyudhAnena vai drauNiH prahasanvAkyamabravIt // 47 - saMjaya uvaac| zaineyAbhyavapattiM te jAnAmyAcAryaghAtinaH / jAnanpituH sa nidhanaM siMhalAGgalaketanaH / na tvenaM trAsyasi mayA grastamAtmAnameva ca // 48 . sakrodho bhayamutsRjya abhidudrAva pArSatam // 34 evamuktvArkarazmyAbhaM suparvANaM zarottamam / abhidrutya ca viMzatyA kSudrakANAM nararSabhaH / vyasRjatsAtvate drauNirvakaM vRtre yathA hariH // 49 pazcabhizcAtivegena vivyAdha puruSarSabham // 35 sa taM nirbhidya tenAstaH sAyakaH sazarAvaram / dhRSTadyumnastato rAjaJjavalantamiva pAvakam / / viveza vasudhAM bhittvA zvasanbilamivoragaH // 50 droNaputraM triSaSTyA tu rAjanvivyAdha ptrinnaam||36 sa bhinnakavacaH zUrastotrAdita iva dvipaH / sArathiM cAsya viMzatyA svarNapuGkhaH zilAzitaiH / vimucya sazaraM cApaM bhUrivraNaparisravaH // 51 hayAMzca caturo'vidhyaccaturbhinizitaiH zaraiH // 37 sIdanrudhirasiktazca rathopastha upAvizat / viddhA viddhAnadadrauNiH kampayanniva medinIm / sUtenApahRtastUrNaM droNaputrAdrathAntaram // 52 Adadatsarvalokasya prANAniva mahAraNe // 38 / athAnyena supuJjena zareNa nataparvaNA / pArSatastu balI rAjankRtAstraH kRtanizramaH / AjaghAna dhruvormadhye dhRSTadyumnaM paraMtapaH // 53 drauNimevAbhidudrAva kRtvA mRtyuM nivartanam // 39 / sa pUrvamatividdhazca bhRzaM pazcAcca pIDitaH / tato bANamayaM varSa droNaputrasya mUrdhani / . sasAda yudhi pAzcAlyo vyapAzrayata ca dhvajam // -1629 - Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 171. 55 ] - mahAbhArate [7. 172.6 saM mattamiva siMhena rAjankuJjaramarditam / bhallena kAyAcchira uccakarta // 64 javenAbhyadravazUrAH paJca pANDavato rathAH // 55 yuvAnamindIvaradAmavarNa kirITI bhImasenazca vRddhakSatrazca pauravaH / cedipriyaM yuvarAjaM prahasya / yuvarAjazca cedInAM mAlavazca sudarzanaH / bANaistvarAvAjvalitAgnikalpaipaJcabhiH paJcabhirbANairabhyannansarvataH samam // 56 / vidyA prAdAnmRtyave sAzvasUtam // 65 AzIviSAbhairviMzadbhiH paJcabhizcApi tAzaraiH / / tAnnihatya raNe vIro droNaputro yudhAM patiH / ciccheda yugapadrauNiH paJcaviMzatisAyakAn // 57 . dadhmau pramuditaH zaGkha bRhantamaparAjitaH // 66 saptabhizca zitairbANaiH pauravaM drauNirArdayat / tataH sarve ca pAJcAlA bhImasenazca pANDavaH / mAlavaM tribhirekena pArthaM SaDbhivRkodaram // 58 dhRSTadyumnarathaM bhItAstyaktvA saMprAdravandizaH // 67 tataste vivyadhuH sarve drauNiM rAjanmahArathAH / tAnprabhagnAMstathA drauNiH pRSThato vikirazaraiH / / / yugapaJca pRthakcaiva rukmapuGkhaiH zilAzitaiH // 59 abhyavartata vegena kAlavatpANDuvAhinIm // 68 yuvarAjastu viMzatyA drauNiM vivyAdha patriNAm / / te vadhyamAnAH samare droNaputreNa ksstriyaaH| pArthazca punaraSTAbhistathA sarve tribhitribhiH // 60 droNaputraM bhayAdrAjandikSu sarvAsu menire // 69 tato'rjunaM SaDbhirathAjaghAna iti zrImahAbhArate droNaparvaNi drauNAyanirdazabhirvAsudevam / ekspttydhikshttmo'dhyaayH||171|| bhImaM dazAdhairyuvarAjaM caturmi 172 bhyAM chittvA kArmukaM ca dhvajaM c| saMjaya uvaac| punaH pArthaM zaravarSeNa viddhA tatprabhagnaM balaM dRSTvA kuntIputro dhnNjyH| drauNioraM siMhanAdaM nanAda // 61 / nyavArayadameyAtmA droNaputravadhepsayA // 1 tasyAsyataH sunizitAnpItadhArA tataste sainikA rAjannaiva tatrAvatasthire / ndrauNeH zarAnpRSThatazcAgratazca / saMsthApyamAnA yatnena govindenArjunena ca // 2 dharA viyaddayauH pradizo dizazca eka eva tu bIbhatsuH somakAvayavaiH saha / channA bANairabhavanghorarUpaiH / / 62 matsyairanyaizca saMdhAya kauravaiH saMnyavartata // 3 AsInasya svarathaM tUgratejAH tato drutamatikramya siMhalAGgulaketanam / sudarzanasyendraketuprakAzau / savyasAcI maheSvAsamazvatthAmAnamabravIt // 4 bhujau zirazcendrasamAnavIrya yA zaktiryacca te vIryaM yajjJAnaM yacca pauruSam / tribhiH zaraiyugapatsaMcakarta // 63 dhArtarASTreSu yA prItiH pradveSo'smAsu yazca te / sa pauravaM rathazaktyA nihatya yacca bhUyo'sti tejastatparamaM mama darzaya // 5 chittvA rathaM tilazazcApi bANaiH / sa eva droNahantA te darpa bhetsyati pArSataH / chittvAsya bAhU varacandanAktau kAlAnalasamaprakhyo dviSatAmantako yudhi / - 1630 - Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 172. 6] .. droNaparva [7. 172. 33 samAsAdaya pAzcAlyaM mAM cApi sahakezavam // 6 trailokyamabhisaMtaptaM jvarAviSTamivAturam // 19 - dhRtarASTra uvAca / zaratejobhisaMtaptA nAgA bhUmizayAstathA / AcAryaputro mAnA: balavAMzcApi saMjaya / niHzvasantaH samutpetustejo ghoraM mumukSavaH // 20 prItirdhanaMjaye cAsya priyazcApi sa vAsavaH // 7 jalajAni ca sattvAni dahyamAnAni bhArata / , na bhUtapUrva bIbhatsorvAkyaM paruSamIdRzam / na zAntimupajagmurhi tapyamAnairjalAzayaiH // 21 : atha kasmAtsa kaunteyaH sakhAyaM rUkSamabravIt // 8 dizaH khaM pradizazcaiva bhuvaM ca zaravRSTayaH / saMjaya uvaac| uccAvacA nipeturvai garuDAnilaraMhasaH / / 22 yuvarAje hate caiva vRddhakSatre ca paurave / taiH zaraiNaputrasya vjrvegsmaahitaiH| iSvastravidhisaMpanne mAlave ca sudarzane // 9 . pradagdhAH zatravaH peturagnidagdhA iva drumAH // 23 dhRSTadyumne sAtyakau ca bhIme cApi parAjite / dahyamAnA mahAnAgAH peturu| samantataH / yudhiSThirasya tairvAkyairmarmaNyapi ca ghaTTite // 10 nadanto bhairavAnnAdAJjaladopamanisvanAn // 24 antarbhede ca saMjAte duHkhaM saMsmRtya ca prbho| apare pradrutAstatra dahyamAnA mahAgajAH / abhUtapUrvo bIbhatsorduHkhAnmanyurajAyata // 11 tresustathApare ghore vane dAvAgnisaMvRtAH // 25 tasmAdanahamazlIlamapriyaM drauNimuktavAn / drumANAM zikharANIva dAvadagdhAni maariss| mAnyamAcAryatanayaM rUkSaM kApuruSo yathA // 12 azvavRndAnyadRzyanta rathavRndAni cAbhibho / evamuktaH zvasankrodhAnmaheSvAsatamo nRpa / apatanta rathaughAzca tatra tatra sahasrazaH // 26 pArthena paruSaM vAkyaM sarvamarmaghnayA giraa| tatsainyaM bhagavAnagnidAha yudhi bhArata / drauNizcukopa pArthAya kRSNAya ca vizeSataH // 13 yugAnte sarvabhUtAni saMvartaka ivAnalaH // 27 sa tu yatto rathe sthitvA vAyupaspRzya vIryavAn / dRSTvA tu pANDavIM senAM dahyamAnAM mahAhave / devairapi sudurdharSamanamAneyamAdade // 14 prahRSTAstAvakA rAjansihanAdAnvinedire // 28 . dRzyAdRzyAnarigaNAnuddizyAcAryanandanaH / tatastUryasahasrANi nAnAliGgAni bhArata / so'bhimanya zaraM dIptaM vidhUmamiva pAvakam / tUrNamAjagnire hRSTAstAvakA jitakAzinaH // 29 sarvataH krodhamAvizya cikSepa paravIrahA // 15 kRtsnA hyakSauhiNI rAjansavyasAcI ca pANDavaH / tatastumulamAkAze zaravarSamajAyata / tamasA saMvRte loke nAdRzyata mahAhave // 30 vavuzca zizirA vAtAH sUryo naiva tatApa ca // 16 naiva nastAdRzaM rAjandRSTapUrva na ca zrutam / cukruzurdAnavAzcApi dikSu sarvAsu bhairavam / yAdRzaM droNaputreNa sRSTamastramamarSiNA / / 31 rudhiraM cApi varSanto vinedustoyadAmbare // 17 / arjunastu mahArAja brAhmamatramudairayat / pakSiNaH pazavo gAvo munayazcApi suvratAH / sarvAstrapratighAtAya vihitaM padmayoninA // 32 paramaM prayatAtmAno na zAntimupalebhire // 18 tato muhUrtAdiva tattamo vyupazazAma ha / bhrAntasarvamahAbhUtamAvarjitadivAkaram / / pravavau cAnilaH zIto dizazca vimlaabhvn||33 -1631 - Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 172. 34] mahAbhArate [7. 172. 60 tatrAdbhutamapazyAma kRtsnAmakSauhiNI hatAm / kenemo martyadharmANI nAvadhItkezavArjunau / anabhijJeyarUpAM ca pradagdhAmastramAyayA // 34 etatpravahi bhagavanmayA pRSTo yathAtatham // 49 tato vIrau maheSvAsau vimuktau kezavArjunau / vyAsa uvAca / sahitau saMpradRzyetAM nabhasIva tamonudau // 35 mahAntametamartha mAM yaM tvaM pRcchasi vismayAt / .. sapatAkadhvajahayaH sAnukarSavarAyudhaH / / tatpravakSyAmi te sargha samAdhAya manaH zRNu // 50 prababhau sa ratho muktastAvakAnAM bhayaMkaraH // 36 yo'sau nArAyaNo nAma pUrveSAmapi pUrvajaH / tataH kilakilAzabdaH zaGkhabherIravaiH sh| . ajAyata ca kAryArthaM putro dharmasya vizvakRt // 51 pANDavAnAM prahRSTAnAM kSaNena samajAyata // 37 sa tapastIvramAtasthe mainAkaM girimAsthitaH / hatAviti tayorAsItsenayorubhayormatiH / UrdhvabAhumahAtejA jvalanAdityasaMnibhaH // 52 tarasAbhyAgatau dRSTvA vimuktau kezavArjunau // 38 SaSTiM varSasahasrANi tAvantyeva zatAni c| .. tAvakSatau pramuditau dadhmaturijottamau / azoSayattadAtmAnaM vAyubhakSo'mbujekSaNaH // 53 dRSTvA pramuditAnpArthAMstvadIyA vyathitAbhavan // 39 athAparaM tapastaptvA dvistato'nyatpunarmahat / vimuktau ca mahAtmAnau dRSTvA drauNiH suduHkhitaH / dyAvApRthivyorvivaraM tejasA samapUrayat // 54 muhUrta cintayAmAsa kiM tvetaditi mAriSa // 40 sa tena tapasA tAta brahmabhUto yadAbhavat / cintayitvA tu rAjendra dhyAnazokaparAyaNaH / tato vizvezvaraM yoni vizvasya jagataH patim // 55 niHzvasandIrghamuSNaM ca vimanAzcAbhavattadA // 41 dadarza bhRzadurdarza sarvadevairapIzvaram / tato drauNirdhanuya'sya rathAtpraskandha vegitaH / / aNIyasAmaNIyAMsaM bRhadbhUyazca bRhattaram // 56 dhigdhiksarvamidaM mithyetyuktvA saMprAdravadraNAt // rudramIzAnamRSabhaM cekitAnamajaM param / tataH snigdhAmbudAbhAsaM vedavyAsamakalmaSam / gacchatastiSThato vApi sarvabhUtahRdi sthitam // 57 AvAsaM ca sarasvatyAH sa vai vyAsaM dadarza h||43 durvAraNaM durdRzaM tigmamanyu taM drauNiraprato dRSTvA sthitaM kurukulodvaha / ___ mahAtmAnaM sarvaharaM pracetasam / sannakaNTho'bravIdvAkyamabhivAdya sudInavat // 44 divyaM cApamiSudhI cAdadAnaM bho bho mAyA yadRcchA vA na vidmaH kimidaM bhavet / - hiraNyavarmANamanantavIryam // 58 astraM tvidaM kathaM mithyA mama kazca vytikrmH||45 pinAkinaM vaJiNaM dIptazUlaM adharottarametadvA lokAnAM vA parAbhavaH / parazvadhiM gadinaM svAyatAsim / yadimau jIvataH kRSNau kAlo hi durtikrmH||46 sudhaM jaTAmaNDalacandramauliM nAsurAmaragandharvA na pizAcA na rAkSasAH / __vyAghrAjinaM parighaM daNDapANim // 59 na sarpayakSapatagA na manuSyAH kathaMcana // 47 zubhAGgadaM nAgayajJopavIti utsahante'nyathA kartumetadatraM mayeritam / / vizvairgaNaiH zobhitaM bhUtasaMdhaiH / tadidaM kevalaM hatvA yuktAmakSauhiNI jvalat // 48 / ekIbhUtaM tapasAM saMnidhAnaM . .. - 1632 - Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 172. 60 ] droNaparva [7. 172.77 vayotigaiH suSTutamiSTavAgbhiH // 60 tvatsaMbhUtaM sthAsnu cariSNu cedam // 68 : jalaM divaM khaM kSitiM candrasUryo adbhayaH stokA yAnti yathA pRthaktvaM tathA vAyvanI pratimAnaM jagacca / ____tAbhizcaikyaM saMkSaye yAnti bhUyaH / nAlaM draSTuM yamajaM bhinnavRttA evaM vidvAnprabhavaM cApyayaM ca brahmadviSanamamRtasya yonim // 61 hitvA bhUtAnAM tatra sAyujyameti // 69 : yaM pazyanti brAhmaNAH sAdhuvRttAH divyAvRtau mAnasau dvau suparNAkSINe pApe manasA ye vizokAH / . - vavAkzAkhaH pippalaH sapta gopaaH| sa taniSThastapasA dharmamIDayaM dazApyanye ye puraM dhArayanti ... tadbhaktyA vai vizvarUpaM dadarza / ___ tvayA sRSTAste hi tebhyaH parastvam / dRSTvA cainaM vAGmanobuddhidehaiH .. bhUtaM bhavyaM bhavitA cApyadhRSyaM saMhRSTAtmA mumude devadevam // 62 tvatsaMbhUtA bhuvanAnIha vizvA // 70 . akSamAlAparikSiptaM jyotiSAM paramaM nidhim / bhaktaM ca mAM bhajamAnaM bhajasva tato nArAyaNo dRSTvA vavande vizvasaMbhavam // 63 mA rIriSo mAmahitAhitena / varadaM pRthucArvaGgathA pArvatyA sahitaM prabhum / AtmAnaM tvAmAtmano'nanyabhAvo ajamIzAnamavyayaM kAraNAtmAnamacyutam // 64 vidvAnevaM gacchati brahma zukram // 71 abhivAdyAtha rudrAya sadyo'ndhakanipAtine / astauSaM tvAM tava saMmAnamicchapadmAkSastaM virUpAkSamabhituSTAva bhaktimAn // 65 -vicinvanvai savRSaM devavarya / tvatsaMbhUtA bhUtakRto vareNya sudurlabhAndehi varAnmameSTAgoptAro'dya bhuvanaM pUrvadevAH / nabhiSTutaH pratikArSIzca mA mAm // 72 AvizyemAM dharaNIM ye'bhyarakSa tasmai varAnacintyAtmA nIlakaNThaH pinAkadhRk / . purA purANAM tava deva sRSTim // 66 / / arhate devamukhyAya prAyacchadRSisaMstutaH // 73 surAsurAnnAgarakSaHpizAcA nIlakaNTha uvaac| . narAnsuparNAnatha gandharvayakSAn / matprasAdAnmanuSyeSu devagandharvayoniSu / pRthagvidhAnbhUtasaMghAMzca vizvAM aprameyabalAtmA tvaM nArAyaNa bhaviSyasi // 74 . stvatsaMbhUtAnvidma sarvAMstathaiva / na ca tvA prasahiSyanti devAsuramahoragAH / / aindraM yAmyaM vAruNaM vaittapAlyaM na pizAcA na gandharvA na narA na ca rAkSasAH // maitraM tvASTraM karma saumyaM ca tubhyam // 67 na suparNAstathA nAgA na ca vizve viyonijAH / rUpaM jyotiH zabda AkAzavAyuH na kazcittvAM ca devo'pi samareSu vijeSyati // 76 sparzaH svAdyaM salilaM gandha urvI / / na zastreNa na vatreNa nAgninA na ca vaayunaa| kAmo brahmA brahma ca brAhmaNAzca nAdreNa na ca zuSkeNa trasena sthAvareNa vA // 77 ma. bhA. 205 - 1633 - Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 172. 78] mahAbhArate [7. 173.9 saMjaya uvAca / kazcittava rujaM kartA matprasAdAtkathaMcana / hRSTalomA ca vazyAtmA namaskRtya maharSaye / api cetsamaraM gatvA bhaviSyasi mamAdhikaH // 78 varUthinImabhipretya avahAramakArayat // 92 vyAsa uvaac| tataH pratyavahAro'bhUtpANDavAnAM vizAM pate / evamete varA labdhAH purastAdviddhi zauriNA / kauravANAM ca dInAnAM droNe yudhi nipAtite // 93 sa eSa devazcarati mAyayA mohayaJjagat // 79 yuddhaM kRtvA dinAnpazca droNo hatvA varUthinIm / tasyaiva tapasA jAtaM naraM nAma mahAmunim / brahmalokaM gato rAjanbrAhmaNo vedapAragaH // 94 tulyametena devena taM jAnIhyarjunaM sadA // 80 iti zrImahAbhArate droNaparvaNi tAvetau pUrvadevAnAM prmopcitaavRssii| dvisaptatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 172 // lokayAtrAvidhAnArthaM saMjAyete yuge yuge // 81 tathaiva karmaNaH kRtsnaM mahatastapaso'pi ca / dhRtarASTra uvaac| tejo manyuzca vidvaMstvaM jAto raudro mahAmate // 82 tasminnatirathe droNe nihate tatra saMjaya / sa bhavAndevavatprAjJo jJAtvA bhavamayaM jagat / mAmakAH pANDavAzcaiva kimakurvannataH param // 1 . avAkarSastvamAtmAnaM niyamaistatpriyepsayA // 83 zubhamaurvaM navaM kRtvA mahApuruSavigraham / tasminnatirathe droNe nihate pArSatena vai| IjivAMstvaM japaijhaimairupahAraizca mAnada // 84 kauraveSu ca bhaneSu kuntIputro dhanaMjayaH // 2 : sa tathA pUjyamAnaste pUrvadevo'pyatU tuSat / dRSTvA sumahadAzcaryamAtmano vijayAvaham / puSkalAMzca varAnprAdAttava vidvanhRdi sthitAn // 85 yahacchayAgataM vyAsaM papraccha bharatarSabha // 3 janmakarmatapoyogAstayostava ca puSkalAH / saMgrAme nighnataH zatrUzaucairvimalairaham / tAbhyAM liGge'rcito devastvayArcAyAM yuge yuge||86 agrato lakSaye yAntaM puruSaM pAvakaprabham // 4 sarvarUpaM bhavaM jJAtvA liGge yo'rcayati prabhum / / jvalantaM zUlamudyamya yAM dizaM pratipadyate / AtmayogAzca tasminvai zAstrayogAzca shaashvtaaH||87 tasyAM dizi vizIryante zatravo me mahAmune // 5 evaM devA yajanto hi siddhAzca paramarSayaH / na padbhayAM spRzate bhUmiM na ca zUlaM vimuJcati / prArthayanti paraM loke sthAnameva ca zAzvatam // 88 zUlAcchUlasahasrANi niSpetustasya tejasA // 6 sa eSa rudrabhaktazca kezavo rudrsNbhvH| tena bhagnAnarInsarvAnmadbhagnAnmanyate janaH / kRSNa eva hi yaSTavyo yajJaizcaiSa sanAtanaH // 89 tena dagdhAni sainyAni pRSThato'nudahAmyaham // 7 sarvabhUtabhavaM jJAtvA liGge'rcayati yaH prabhum / bhagavaMstanmamAcakSva ko vai sa puruSottamaH / tasminnabhyadhikAM prItiM karoti vRSabhadhvajaH // 90 zUlapANirmahAnkRSNa tejasA sUryasaMnibhaH // 8 saMjaya uvAca / vyAsa uvaac| tasya tadvacanaM zrutvA droNaputro mahArathaH / prajApatInAM prathamaM taijasaM puruSaM vibhum / namazcakAra rudrAya bahu mene ca kezavam // 91 . / bhuvanaM bhUrbhuvaM devaM sarvalokezvaraM prabhum // 9 - 1634 - Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 173. 10] droNaparva / . [7. 173. 37. IzAnaM varadaM pArtha dRSTavAnasi zaMkaram / bahurUpAya zarvAya priyAya priyavAsase / / 23 taM gaccha zaraNaM devaM sarvAdiM bhuvanezvaram // 10 / uSNISiNe suvaktrAya sahasrAkSAya mIDhuSe / mahAdevaM mahAtmAnamIzAnaM jaTilaM zivam / girizAya prazAntAya pataye cIravAsase // 24. tryakSaM mahAbhujaM rudraM zikhinaM cIravAsasam / hiraNyabAhave caiva upAya pataye dizAm / dAtAraM caiva bhaktAnAM prasAdavihitAnvarAn // 11 parjanyapataye caiva bhUtAnAM pataye namaH // 25 . tasya te pArSadA divyA ruupairnaanaavidhairvibhoH| vRkSANAM pataye caiva apAM ca pataye tthaa| vAmanA jaTilA muNDA hasvagrIvA mhodraaH|| 12 vRkSarAvRtakAyAya senAnye madhyamAya ca // 26 mahAkAyA mahotsAhA mhaakrnnaastthaapre| sruvahastAya devAya dhanvine bhArgavAya ca / AnanairvikRtaiH pAdaiH pArtha veSaizca vaikRtaiH // 13 bahurUpAya vizvasya pataye cIravAsase // 27 IdRzaiH sa mahAdevaH pUjyamAno mheshvrH|| sahasrazirase caiva sahasranayanAya ca / sa zivastAta tejasvI prasAdAdyAti te'grataH / sahasrabAhave caiva sahasracaraNAya ca // 28 tasmindhore tadA pArtha saMgrAme lomaharSaNe // 14 zaraNaM prApya kaunteya varadaM bhuvanezvaram / droNakarNakRpairguptAM maheSvAsaiH prahAribhiH / umApati virUpAkSaM dakSayajJanibarhaNam / kastAM senAM tadA pArtha manasApi pradharSayet / prajAnAM patimavyayaM bhUtAnAM patimavyayam // 29 Rte devAnmaheSvAsAdvahurUpAnmahezvarAt // 15 kapardinaM vRSAvarta vRSanAbhaM vRSadhvajam / sthAtumutsahate kazcinna tasminnagrataH sthite / vRSadarpa vRSapatiM vRSazRGgaM vRSarSabham // 30 na hi bhUtaM samaM tena triSu lokeSu vidyate // 16 / vRSAGkaM vRSAbhodAraM vRSabhaM vRSabhekSaNam / gandhenApi hi saMgrAme tasya kruddhasya zatravaH / vRSAyudhaM vRSazaraM vRSabhUtaM mahezvaram // 31 visaMjJA hatabhUyiSThA vepanti ca patanti ca // 17 mahodaraM mahAkAyaM dvIpicarmanivAsinam / tasmai namastu kurvanto devAstiSThanti vai divi / . lokezaM varadaM muNDaM brahmaNyaM brAhmaNapriyam // 32 ye cAnye mAnavA loke ye ca svargajito narAH // trizUlapANiM varadaM khaGgacarmadharaM prabhum / / ye bhaktA varadaM devaM zivaM rudramumApatim / pinAkinaM khaNDaparazuM lokAnAM patimIzvaram / iha loke sukhaM prApya te yAnti paramAM gatim // 19 prapadye zaraNaM devaM zaraNyaM cIravAsasam // 33 . namaskuruSva kaunteya tasmai zAntAya vai sdaa| namastasmai surezAya yasya vaizravaNaH sakhA / rudrAya zitikaNThAya kaniSThAya suvarcase / / 20 suvAsase namo nityaM suvratAya sudhanvine // 34 kapardine karAlAya haryakSNe varadAya ca / sruvahastAya devAya sukhadhanvAya dhnvine| . yAmyAyAvyaktakezAya sadvRtte zaMkarAya ca // 21 dhanvantarAya dhanuSe dhanvAcAryAya dhanvine // 35 kAmyAya harinetrAya sthANave puruSAya c|| upAyudhAya devAya namaH suravarAya ca / harikezAya muNDAya kRzAyottaraNAya ca // 22 namo'stu bahurUpAya namazca bahudhanvine // 36 bhAskarAya sutIrthAya devadevAya rNhse| namo'stu sthANave nityaM suvratAya sudhanvine / - 1635 - Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 173. 37] ' mahAbhArate. . [7. 173. 66 namo'stu tripuraghnAya bhaganAya ca vai namaH // 37 AyasaM rAjataM caiva sauvarNamaparaM mahat // 52 vanaspatInAM pataye narANAM pataye namaH / AyasaM tArakAkSasya kamalAkSasya rAjatam / apAM ca pataye nityaM yajJAnAM pataye namaH / / 38 sauvarNa paramaM hyAsIdvidyunmAlina eva ca // 53 puSNo dantavinAzAya vyakSAya varadAya ca / na zaktastAni maghavAnbhettuM sarvAyudhairapi / nIlakaNThAya piGgAya svarNakezAya vai namaH // 39 atha sarve'marA rudraM jagmuH zaraNamarditAH // 54 pharmANi caiva divyAni mahAdevasya dhiimtH|| te tamUcurmahAtmAnaM sarve devAH svaasvaaH| ... tAni te kIrtayiSyAmi yathAprajJaM yathAzrutam // 40 rudra raudrA bhaviSyanti pazavaH srvkrmsu| .. na surA nAsurA loke na gandharvA na rAkSasAH / nipAtayiSyase cainAnasurAnbhuvanezvara // 55 sukhamedhanti kupite tasminnapi guhAgatAH // 41 sa tathoktastathetyuktvA devAnAM hitkaamyyaa| vivyAdha kupito yajJaM nirbhayastu bhavastadA / atiSThatsthANubhUtaH sa sahasraM parivatsarAn // 56 dhanuSA bANamutsRjya saghoSaM vinanAda ca // 42 yadA trINi sametAni antarikSe purANi vai|| te na zarma kutaH zAnti lebhire sma suraastdaa| triparvaNA trizalyena tena tAni bibheda sH|| 57 vidrute sahasA yajJe kupite ca mahezvare // 43 purANi na ca taM zekurdAnavAH prativIkSitum / tena jyAtalaghoSeNa sarve lokAH samAkulAH / zaraM kAlAgnisaMyuktaM viSNusomasamAyutam // 58 babhUvurvazagAH pArtha nipetuzca surAsurAH // 44 / / bAlamaGkagataM kRtvA svayaM pazcazikhaM punaH / ApazcakSubhire sarvAzcakampe ca vasuMdharA / umA jijJAsamAnA vai ko'yamityabravItsurAn // 59 parvatAzca vyazIryanta dizo nAgAzca mohitaaH||45 bAhuM savanaM zakrasya kruddhasyAstambhayatprabhuH / andhAzca tamasA lokA na prakAzanta sNvRtaaH| sa eSa bhagavAndevaH sarvalokezvaraH prabhuH // 60 janivAnsaha sUryeNa sarveSAM jyotiSAM prabhAH // 46 na saMbubudhire cainaM devAstaM bhuvanezvaram / cukruzurbhayabhItAzca zAnti cakrustathaiva ca / saprajApatayaH sarve bAlArkasadRzaprabham // 61 : RSayaH sarvabhUtAnAmAtmanazca sukhaiSiNaH // 47 athAbhyetya tato brahmA dRSTvA ca sa mahezvaram / pUSANamabhyadravata zaMkaraH prahasanniva / ayaM zreSTha iti jJAtvA vavande taM pitAmahaH // 62 puroDAzaM bhakSayato dazanAnvai vyazAtayat // 48 tataH prasAdayAmAsurumAM rudraM ca te surAH / tato nizcakramurdevA vepamAnA natAH sma tam / abhavacca punarbAhuryathAprakRti vaJiNaH // 63 punazca saMdadhe dIptaM devAnAM nizitaM zaram // 49 / teSAM prasanno bhagavAnsapatnIko vRssdhvjH| rudrasya yajJabhAgaM ca viziSTaM te nvakalpayan / devAnAM tridazazreSTho dakSayajJavinAzanaH // 64 bhayena tridazA rAjazaraNaM ca prapedire // 50 / savai rudraH sa ca zivaH so'gniH zarvaH sa srvvit| tena caivAtikopena sa yajJaH saMdhitastadA / sa candrazcaiva vAyuzca so'zvinau sa ca vidyutH||65 yattAzcApi surA AsanyattAzcAdyApi taM prati // 51 / sa bhavaH sa ca parjanyo mahAdevaH sa cAnaghaH / asurANAM purANyAsaMstrINi vIryavatAM divi| . sa candramAH sa cezAnaH sa sUryo varuNazca sH||66 - 1636 - Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 173: 67 ] * droNaparva [7. 173.96 sa kAlaH so'ntako mRtyuH sa yamo rAjyahAni c|| sarvathA yatpazUnpAti taizca yadramate punaH / mAsArdhamAsA RtavaH saMdhye saMvatsarazca saH // 67 teSAmadhipatiryacca tasmAtpazupatiH smRtaH // 82 sa ca dhAtA vidhAtA ca vizvAtmA vizvakarmakRt / nityena brahmacaryeNa liGgamasya yadA sthitam / sarvAsAM devatAnAM ca dhArayatyavapurvapuH // 68 mahayanti ca lokAzca mahezvara iti smRtaH // 83 sarvairdevaiH stuto devaH saikadhA bahudhA ca sH| RSayazcaiva devAzca gandharvApsarasastathA / zatadhA sahasradhA caiva tathA zatasahasradhA / / 69 liGgamasyArcayanti sma taccApyUcaM samAsthitam // 84 IdRzaH sa mahAdevo bhUyazca bhagavAnajaH / pUjyamAne tatastasminmodate sa mahezvaraH / na hi sarve mayA zakyA vaktuM bhagavato guNAH // 70 sukhI prItazca bhavati prahRSTazcaiva zaMkaraH // 85 sarvairgrahairgRhItAnvai sarvapApasamanvitAn / yadasya bahudhA rUpaM bhUtabhavyabhavasthitam / / sa mocayati suprItaH zaraNyaH zaraNAgatAn // 71 sthAvaraM jaGgamaM caiva bahurUpastataH smRtaH // 86 AyurArogyamaizvaryaM vittaM kAmAMzca puSkalAn / ekAkSo jAjvalannAste sarvatokSimayo'pi vaa| sa dadAti manuSyebhyaH sa caivAkSipate punH||72 krodhAdyazcAvizallokAMstasmAccharva iti smRtaH / / 87 sendrAdiSu ca deveSu tasya traizvaryamucyate / dhUmraM rUpaM ca yattasya dhUrjaTistena ucyate / sa caiva vyAhRte loke manuSyANAM zubhAzubhe // 73 vizve devAzca yattasminvizvarUpastataH smRtaH // 88 aizvaryAccaiva kAmAnAmIzvaraH punrucyte|| tisro devIryadA caiva bhajate bhuvanezvaraH / mahezvarazca bhUtAnAM mahatAmIzvarazca saH // 74 dyAmapaH pRthivIM caiva tryambakazca tataH smRtaH // 89 bahubhirbahudhA rUpairvizvaM vyApnoti vai jagat / samedhayati yannityaM sarvArthAnsarvakarmasu / asya devasya yadvaktraM samudre tadatiSThata // 75 zivamicchanmanuSyANAM tasmAdeSa zivaH smRtH||90 eSa caiva zmazAneSu devo vasati nityazaH / sahasrAkSo'yutAkSo vA sarvatokSimayo'pi vaa| yajantyenaM janAstatra vIrasthAna itIzvaram // 76 yacca vizvaM mahatpAti mahAdevastataH smRtaH // 91 asya dIptAni rUpANi ghorANi ca bahUni ca / dahatyUcaM sthito yacca prANotpattisthitazca yat / loke yAnyasya kurvanti manuSyAH pravadanti ca // 77 sthitaliGgazca yannityaM tasmAtsthANuriti smRtH||92 nAmadheyAni lokeSu bahUnyatra yathArthavat / viSamasthaH zarIreSu samazca prANinAmiha / nirucyante mahattvAcca vibhutvAtkarmabhistathA // 78 sa vAyurviSamastheSu prANApAnazarIriSu / / 93 vede cAsya samAmnAtaM zatarudrIyamuttamam / pUjayedvigrahaM yastu liGgaM vApi samarcayet / nAnA cAnantarudreti upasthAnaM mahAtmanaH // 79 liGgaM pUjayitA nityaM mahatIM zriyamanute // 94 sa kAmAnAM prabhurdevo ye divyA ye ca mAnuSAH / UrubhyAmardhamAgneyaM somAdhaM ca zivA tanuH / sa vibhuH sa prabhurdevo vizvaM vyAmuvate mht||80 Atmano'dhaM ca tasyAgniH somo'rdhaM punrucyte||95 jyeSThaM bhUtaM vadantyenaM brAhmaNA munayastathA / taijasI mahatI dIptA devebhyazca zivA tanuH / / prathamo hyeSa devAnAM mukhAdasyAnalo'bhavat // 81 | bhAsvatI mAnuSeSvasya tanu|rAgnirucyate // 96 - 1637 - Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 178. 97] mahAbhArate [7. 178. 107 - brahmacarya caratyeSa zivA yAsya tanustayA / yAsya ghoratarA mUrtiH sarvAnatti tayezvaraH // 97 yannihati yattIkSNo yaduno yatpratApavAn / mAMsazoNitamajjAdo yattato rudra ucyate // 98 eSa devo mahAdevo yo'sau pArtha tavAgrataH / saMgrAme zAtravAnninaMstvayA dRSTaH pinAkadhRk // 99 eSa vai bhagavAndevaH saMgrAme yAti te'prataH / yena dattAni te'srANi yaistvayA dAnavA htaaH||100 dhanyaM yazasyamAyuSyaM puNyaM vedaizca saMjJitam / devadevasya te pArtha vyAkhyAtaM zatarudriyam // 101 sarvArthasAdhakaM puNyaM sarvakilbiSanAzanam / sarvapApaprazamanaM sarvaduHkhabhayApaham // 102 caturvidhamidaM stotraM yaH zRNoti naraH sdaa| vijitya sarvAzatrUnsa rudraloke mahIyate // 101 caritaM mahAtmano divyaM sAMprAmikamidaM zubham / paThanvai zatarudrIyaM zRNvaMzca satatosthitaH // 104 bhakto vizvezvaraM devaM mAnuSeSu tu yaH sdaa| varAnsa kAmAllabhate prasanne tryambake naraH // 105 gaccha yudhyaskha kaunteya na tavAsti parAjayaH / yasya mantrI ca goptA ca pArzvataste janArdanaH // 10 // ___. saMjaya uvAca / evamuktvArjunaM saMkhye parAzarasutastadA / jagAma bharatazreSTha yathAgatamariMdama // 107 . . iti zrImahAbhArate droNaparvaNi trisaptatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 13 // / // samAptaM nArAyaNAstramokSaparva .. // samAptaM droNaparva // -1638 -