Book Title: Karmagrantha Part 5
Author(s): Devendrasuri, Shreechand Surana, Devkumar Jain Shastri
Publisher: Marudharkesari Sahitya Prakashan Samiti Jodhpur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090243/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad devendrasUri viracita 2945 zataka nAmaka karma grantha [paMcama bhAga] [mUla, zabdArtha, gAthArtha, vizeSArtha,vivecana evaM TippaNa pAribhASika zabdakoSa Adi se yukta vyAkhyAkAra marudharakesarI, pravartaka sva. muni zrI mizrImalajI mahArAja sampAdaka zrIcanda surAmA 'sarasa' devakumAra jaina prakAzaka zrI marudharakesarI sAhitya prakAzana samiti jodhapura-gyAvara Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya thI marudhara kesarI sAhitya prakAzana samiti ke vibhinna uddezyoM meM se eka pramukha evaM racanAtmaka uddezya hai-jainadharma evaM darzana se sambandhita sAhitya kA prakAzana krnaa| saMsthA ke mArgadarzaka paramazraddhaya pravartaka sva. zrI marudharakesarIjI mahArAja svayaM eka mahAna vidvAna, Azukavi tathA : AgamA darzana ko garma aura sahI ke mArgadarzana meM saMsthA kI vibhinna lokopakArI pravRttiyAM Aja bhI cala rahI haiM / gurudeva zrI sAhitya ke marmajJa bhI the aura anurAgI bhI the| unakI preraNA se aba taka hamane pravacana, jIvana caritra, kAvya, Agama tathA gambhIra vivecanAtmaka anekoM granthoM kA prakAzana kiyA hai| aba vidvAnoM evaM tattvajijJAsu pAThakoM ke sAmane hama karmagnantha bhAga 5 kA dvitIya saMskaraNa prastuta kara rahe haiM / ____ karmagrantha jaina darzana kA eka mahAn grantha hai / isameM jana tattvajJAna kA sarvAMga vivecana samAyA huA hai| . ___ sva. pUjya gurudevazrI ke nirdezana meM jaina darzana evaM sAhitya ke suprasiddha vidvAna sampAdaka zrIyuta zrIcandajI surAnA evaM unake sahayogI zrI devakumArajI jaina ne milakara isa gahana grantha kA sundara sampAdana diyA hai| isakA prathama saMskaraNa san 1976 meM prakAzita huA, jo kava kA samApta ho cukA, aura pAThakoM kI mAMga nirantara Ado rhii| pAThakoM kI mAMga ke anusAra samiti ke kAryakartAoM ne pravartaka zrI rUpacandajI mahArAja evaM upapravartaka zrI sukanamunijI mahArAja se isake dvitIya saMskaraNa ke lie svIkRti mAMgI, tadanusAra gurudevazrI kI svIkRti evaM preraNA se aba yaha dvitIya saMskaraNa pAThakoM ke hAthoM meM prastuta hai / AzA hai, karma siddhAnta ke jijJAsu, vidyArthI Adi isase lAbhAnvita hoNge| vinIta : mantrIzrI marudhara kesarI sAhitya prakAsana samiti Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI bAta jaina darzana ko samajhane kI kujI hai-'karmasiddhAnta' / yaha nizcita hai ki samagra darzana evaM tattvajJAna kA AdhAra hai AtmA kI vividha dazAoM, svarUpoM kA vivecana evaM usake parivartanoM kA rahasya udghATita karatA hai 'karmasiddhAnta' / isalie jainadarzana ko samajhane ke lie 'karmasiddhAnta' ko samajhanA anivArya hai / ___ karmasiddhAnta kA vivecana karane vAle pramukha granthoM meM zrImad devendrasUri racita karmagrantha apanA viziSTa mahattva rakhate haiN| jaina sAhitya meM inakA atyanta mahattvapUrNa sthAna hai / tattvajijJAsu bhI karmaanthoM ko Agama kI taraha pratidina adhyayana evaM svAdhyAya ko vastu mAnate haiN| karmagranthoM kI saMskRta TIkAeM bar3I mahatvapUrNa haiN| inake kaI gujarAtI anuvAda bhI ho cuke haiN| hindI meM karmagranthoM kA sarvaprathama vivecana prastuta kiyA thA vidvadvareNya manISI pravara mahAprAjJa paM0 sukhalAlajI ne / unakI zailI tulanAtmaka evaM vidastA pradhAna hai| paM0 sukhalAlajI kA vivecana Aja prAyaH duSprApya sA hai| kucha samaya se Azukaviratna gurudeva zrI marudhara kesarIjI mahArAja kI preraNA mila rahI thI ki karmagranthoM kA Adhunika zailI meM vivecana prastuta karanA cAhie / unakI preraNA evaM nidezana se yaha sampAdana prArambha huA / vidyAvinodI zrI sukanamunijI kI preraNA se yaha kArya bar3I gati ke sAtha Age bar3hatA gyaa| zrI devakumArajI jana kA sahayoga milA aura kArya kucha samaya meM AkAra dhAraNa karane yogya bana gayA / isa sampAdana kArya meM jina prAcIna grantha lekhakoM, TIkAkAroM, . vivecanakartAoM sathA vizeSataH paM0 zrI sukhalAlajI ke granthoM kA sahyoga / / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) prApta huA aura itane gahuma grantha kA vivecana sahajagamya bana sakA / maiM ukta sabhI vidvAnoM kA asIma kRtajJatA ke sAtha AbhAra mAnatA hU~ / zraddheya zrI marudhara kesarIjI mahArAja kA samaya-samaya para mArga - darzana, zrI rajatamunijI evaM zrI sukanamunijI kI preraNA evaM sAhitya samiti ke adhikAriyoM kA sahayoga vizeSakara samiti ke vyavasthApaka zrI sujAnamalajI seThiyA kI sahRdayatA pUrNa preraNA va sahakAra se grantha ke sampAdana - prakAzana meM gatizIlatA AI hai, maiM hRdaya se AbhAra svIkAra karU - yaha sarvathA yogya hI hogA / vivecana meM kahIM truTi, saiddhAntika bhUla, aspaSTatA tathA mudraNa Adi meM azuddhi rahI ho to usake lie maiM kSamAprArthI hai aura haMsabuddhi pAThakoM se apekSA hai ki ve snehapUrvaka sUcita kara anugRhIta kreNge| bhUla sudhAraM evaM pramAda parihAra meM sahayogI banane vAle abhinandanIya hote haiN| basa isI anurodha ke sAtha dvitIyAvRtti "karmagrantha " bhAga 5 kA yaha dvitIya saMskaraNa chapa rahA hai| Aja sva. gurudeva hamAre bIca vidyamAna nahIM haiM, kintu unake dvArA pradatta jJAna nidhi, Aja bhI hama sabakA mArgadarzana kara rahI hai| gurudevadhI ke pradhAna ziSya upapravartaka zrI sukanamunijI usI jJAna jyoti ko prajvalita rakhate hue Aja hama sabako preraNA evaM protsAhana de rahe haiM, unhIM kI zubha preraNA se "karmagrantha " kA yaha dvitIya saMskaraNa pAThakoM ke hAthoM meM pahu~ca rahA hai / prasannatA / vinIta - zrIcanda surAnA 'sarasa' Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A mukha vivecana kA AdhAra / apane sukha-duHkha kA vAlA bhI vahI hai / jaina darzana ke sampUrNa cintana, manana aura AtmA hai / AtmA sarvatantra svatantra zakti hai nirmAtA bhI vahI hai aura usakA phala bhoga karane AtmA svayaM meM amUrta hai, parama vizuddha hai, kintu vaha zarIra ke sAtha mUrtimAna banakara azuddha dazA meM saMsAra meM paribhramaNa kara rahA hai| svayaM parama AnandasvarUpa hone para bhI sukha-duHkha ke satra meM pisa rahA hai| ajara-amara hokara bhI janma-mRtyu ke pravAha meM vaha rahA hai / Azcarya hai ki jo parama zaktisammata hai vahI dIna-hIna, duHkhI, daridra ke rUpa meM yAtanA aura kaSTa bhI bhoga rahA hai / isakA kAraNa kyA hai ? " jainadarzana isa kAraNa kI vivecanA karate hue kahatA hai- AtmA ko saMsAra meM bhaTakAne vAlA karma hai / karma hI janma-maraNa kA mUla hai kammaM ca AI maraNassa mUlaM - bhagavAna zrI mahAvIra kA yaha kathana akSaraza: satya hai, tathya hai| karma ke kAraNa ho yaha vizva vividha vicitra ghaTanAtroM meM pratipala parivartita ho rahA hai| IzvaravAdI darzanoM ne isa vizvavaicitrya evaM sukha-duHkha kA kAraNa jahAM Izvara ko mAnA hai, vaha jainadarzana ne samasta sukha-duHkha evaM vizvavaicitrya kA kAraNa mUlataH jIva evaM usakA mukhya sahAyaka karma mAnA hai / karma svatantra rUpa se koI zakti nahIM hai, vaha svayaM meM pudgala hai, jar3a hai / kintu rAga-dveSa vazavartI AtmA ke dvArA karma kiye jAne para ve itane balavAna aura zaktisampanna bana jAte haiM ki karttA ko bhI apane baMdhana meM bAMdha lete haiM | mAlika ko bhI naukara ko taraha nacAte haiM / yaha karma kI bar3I vicitra zakti hai / hamAre jIvana aura jagata ke samasta parivartanoM kA yaha mukhya vIja karma kyA hai, isakA svarUpa kyA hai ? isake vividha pariNAma kaise hote haiM ? yaha bar3A hI gambhIra viSaya hai| jainadarzana meM Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArma kA bahuta hI vistAra ke sAtha varNana diyA gayA hai| karma kA sUkSmAtisUkSma aura atyanta gahana vivecana jaina AgamoM meM aura uttaravartI granthoM meM prApta hotA hai / vaha prAkRta evaM saMskRta bhASA meM hone ke kAraNa vidvadbhogya to hai, para sAdhAraNa jijJAsu ke liye dubodha hai / thokar3oM meM karma siddhAnta ke vividha svarUpa kA varNana prAcIna AcAryoM ne gaMthA hai, kaNhastha bArane para sAdhAraNa tattva-jijJAsu ke liye acchA jJAnadAyaka siddha hotA hai / karmasiddhAnta ke prAcIna granthoM meM karmagrantha kA mahatvapUrNa sthAna hai / zrImad devendrasUri racita isa bAMdha bhAH apanA hI mahApUrNa haiN| inameM jainadarzanasammata samasta karmavAda, sthAna, mArgaNA, jIva, ajIva ke bheda-prabheda Adi samasta janadarzana kA vivecana prastuta kara diyA gayA hai / grantha jaTila prAkRta bhASA meM hai aura isakI saMskRta meM aneka TIkAe~ bhI prasiddha haiN| gujarAtI meM bhI isakA vivecana kAphI prasiddha hai| hindI bhASA meM isa para vivecana prasiddha vidvAna manISI paM0 zrI mukhalAlajI ne lagabhaga 40 varSa pUrva taiyAra kiyA thA / vartamAna meM karmagrantha kA hindI vivecana dupprApya ho rahA thA, phira isa samaya taka vivecana kI zailI meM bhI kAphI parivartana A gyaa| aneka tattva jijJAsu munivara evaM zraddhAlu zrAvaka parama zraddhaya gurudeva marudhara kesarIjI mahArAja sAhaba se kaI varSoM se prArthanA kara rahe the ki karmagrantha jaise vizAla aura gambhIra grantha yA naye DhaMga se vivecana evaM prakAzana honA caahie| Apa jaise samartha zAstrajJa vidvAna evaM mahAsthavira santa hI isa atyanta zramasAdhya eva vyaya sAdhya kArya ko sampanna karA sakate haiM | gurudevadhI kA bhI isa ora AvArSaNa huA aura isa kArya ko Age bar3hAne kA saMkalpa kiyaa| vivecana likhanA prArama kiyaa| vivecana ko bhASA-zailI Adi hadiyoM se sundara evaM sUcikara banAne tathA phuTanoTa, AgamoM ke uddharaNa saMkalana. bhUmikA, lekhana Adi kAryo kA dAyitva prasiddha vidvAna zrIyuta zrIcandajI surAnA ko Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sauMpA gyaa| zrI surAnAjI gurudeva zrI ke sAhitya evaM vicAroM se atinikaTa samparka meM rahe haiM / gurudeva ke nirdezana meM unhoMne atyadhika zrama karake yaha vidvattApUrNa tathA sarvasAdhAraNa jana ke lie upayogI lina taiyAra kiyA hai| eka dorghakAlIna abhAva kI pUrti ho rahI hai| sAtha hI samAja ko eka sAMskRtika evaM dArzanika nidhi naye rUpa meM mila rahI hai, yaha atyadhika prasannatA kI bAta hai / mujhe isa viSaya meM vizeSa ruci hai| maiM gurudeva kI tathA saMpAdaka bandhuoM ko isakI mampUrti ke lie samaya-samaya para prerita karatA rhaa| cAra bhAgoM ke pazcAt yaha pAMcavAM bhAga Aja janatA ke samakSa A rahA hai| isakI mujhe hArdika prasannatA hai / yaha pAMcavA bhAga pahale ke cAra bhAgoM se bhI adhika vistRta banA hai, viSaya gahana hai, gahana viSaya kI spaSTatA ke lie vistAra bhI bhAvazyaka ho jAtA hai| vidvAna sampAdaka baMdhuoM ne kAphI zrama aura aneka granthoM ke paryAlocana se viSaya kA talasparzI vivecana kiyA hai| AzA hai, yaha jijJAsu pAThakoM kI jJAnavRddhi kA hetubhUta banenA / dvitIya saMskaraNa Aja lagabhaga 13 varSa bAda "karmagrantha " ke paMcama bhAga kA yaha dvitIya saMskaraNa pAThakoM ke hAthoM meM pahu~ca rahA hai| ise aneka saMsthAoM ne apane pAThyakrama meM rakhA hai| yaha isa grantha kI upayogitA kA spaSTa pramANa hai| kAphI samaya se grantha anupalabdha thA, isa varSa pratrartaka zrI rUpacandajI mahArAja sAhaba ke sAtha madrAsa cAturmAsa meM isake dvitIya saMskaraNa kA nizcaya huA, tadanusAra grantha pAThakoM ke hAthoM meM hai / Aja pUjya gurudevazrI hamAre madhya vidyamAna nahIM haiM, kintu jahA~ bho haiM, unakI divya zakti hameM preraNA va mArgadarzana detI rahegI / isa zubhAzApUrvaka pUjya gurudevazrI kI puNya smRti ke sAtha """" - upapravartaka sukana muni Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - karma siddhAnta kA Azaya karmasiddhAnta bhAratIya cintakoM evaM RSiyoM ke cintana kA nabanIta hai / yathArtha meM Astika dAI bhavya sAmayihAna gara AdhArita hai / isako yoM bhI kaha sakate haiM ki Astika darzanoM kI nIMva hI kAma siddhAnta hai / bhale hI kAma ke svarUpa-nirNaya meM matakya na ho, para adhyAtmasiddhi karmamukti ke bindu para phalita hotI hai| isameM matabhinnatA nahIM hai| pratyeka darzana meM kisI na kisI rUpa meM karma kI mImAMsA kI gayI hai ! jainadarzana meM isakA cintana bahuta hI vistAra aura sUkSmatA se kiyA gayA hai / ___ saMsAra ke sabhI prANadhAriyoM meM aneka prakAra kI viSamatAyeM aura vividhatAyeM dikhalAI detI haiM / isake kAraNa ke rUpa meM sabhI Atma bAdI darzanoM ne karmasiddhAnta ko mAnA hai / anAtmavAdI bauddhadarzana meM / karmasiddhAnta ko mAnane ke sambandha meM spaSTa rUpa se kahA hai ki-- ___ sabhI jIva apane kamoM se hI phala kA bhoga karate haiM, sabhI jIva apane karmoM ke Apa mAlika haiM, apana kamoM ke anusAra hI nAnA yoniyoM meM utpanna hote haiM, apanA karma hI apanA bandhu hai, apanA karma hI apanA Azcaya hai, karma hI se UMce aura nIce hue haiN| (milinda prapana pR. 50.81) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya jayanta ne bhI yahI bAta batAI hai jagato yacca vaicitryaM sukhaduHzAvi bhedataH / kRSisevAvisAmpe'pi vilakSaNaphalodayaH // aphasmAnidhilAmazca vidyutpAtazca kasyacit / kacitphalamayatne'pi sne'pyaphalatA pavacit / / tadetad durghaTaM dRSTAtkAraNAd tyabhicAriNaH / senAdRSTamupetavyamasya kicana kAraNam / / (nyAyamaMjarI pR. 42--uttarabhAga) arthAt---saMsAra meM koI sukhI hai to koI duHsI hai / khetI, naukarI bagairaha karane para bhI kisI ko vizeSa lAbha hotA hai aura kisI ko nukasAna uThAnA par3atA hai / kisI ko akasmAta sampatti mila jAtI hai aura kisI para baiThe-biThAye bijalI gira par3atI hai| kisI ko binA prayatna ki ho tra-prApti ho jAtI hai gaura gilI kosA karane para bhI phala-prApti nahIM hotI hai| ye saba bAteM kisI dRSTa kAraNa kI vajaha se nahIM hotI / ataH inakA koI adRSTa kAraNa mAnanA cAhie | isI taraha IzvaravAdI bhI prAyaH isa meM eka mata haiM ki karama pradhAna vizva kari rAkhA / jo jasa karahi so sasa phala caakhaa| karma kA svarUpa uparyukta prakAra se karmasiddhAnta ke bAre meM IzvaravAdiyoM aura anIzvaravAdiyoM, AtmavAdiyoM aura anAtma vAdiyoM meM mataikya hone para bhI kama ke svarUpa aura usake phaladAna ke sambandha meM maulika matabheda hai| laukika bhASA meM to sAdhAraNa taura se jo kucha kiyA jAtA hai, use karma kahate haiM / jaise khAnA-pInA, calanA, phiranA, heMsanA, bolanA, socanA, citrA ranA ityAdi / lekina kama kA sirpha itanA hI artha nahoM Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| isIliye paralokavAdI dArzanikoM ne karma kA viziSTa artha grahaNa kiyA hai / unakA mata hai ki hamArA pratyeka acchA aura burA kArya apanA eka saMskAra chor3a jAtA hai| jise naiyAyika aura baizeSika dharmAdharma kahate haiM / yoga use Azaya aura bauddha anuzaya nAma se sambodhita karate hai / karma ke artha ko spaSTa karane vAle ukta nAmoM meM bhinnatA hai, lekina unakA tAtparya yaha hai ki janma-jarA-maraNa rUpa saMsAra ke cakra meM par3e hue prANI ajJAna, avicA, mithyAtva se Alipta haiM / jisake kAraNa ve saMsAra kA vAstavika svarUpa samajhane meM asamartha rahate haiM / ataH unakA jo bhI kArya hotA hai vaha ajJAnamUlaka hotA hai, usameM rAgaDheSa kA abhiniveza-durAgraha letA hai / isalie unakA pratyeka kArya AtmA ke bandhana kA kAraNa hotA hai / yadi una dArzanikoM ke mantavyoM kA sArAMza nikAlA jAya to yaha spaSTa ho jAtA hai ki unake abhimatAnusAra karma nAma kriyA yA pravRtti kA hai aura usa pravRtti ke mUla meM rAgadveSa rahate haiM / yadyapi yaha pravRtti kSaNika hotI hai kintu usakA saMrakAra phala-kAla taka sthAyI rahatA hai / jisakA pariNAma yaha hotA hai ki saMskAra se pravRtti aura prabatti se saMskAra kI paramparA calatI rahatI hai aura isI kA nAma saMsAra hai| kintu jaina darzana ke matAnusAra karma kA svarUpa kisI aMza meM ukta matoM se bhinna hai / jainadarzana meM karma kA svarUpa jainadarzana meM karma kevala saMskAramAtra hI nahIM hai kintu eka vastubhUta padArtha hai jo rAgI, haSI lIva kI kriyA se AkRSTa hokara jIva ke sAtha usI taraha ghula-mila jAtA hai jaise dUdha meM pAnI / yadyapi vaha padArtha hai to bhautika, kintu usakA kama nAma isaliye rUDha ho gayA hai ki jIva ke karma arthAt niyA ke kAraNa AkRSTa hokara vaha jIva ke sAtha baMdha jAtA hai / ye padArtha chaha dizAoM se gRhIta, jIva pradeza ke Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 14 / kSetra meM sthita, sUkSma, karmaprAyogya anantAnanta 'paramANuoM se bane hote haiN| AtmA apane saba pradezoM, sauMga se karmoM ko AkRSTa karatI hai| pratyeka karmaskandha vA sabhI AtmapradezoM ke sAtha bandhana hotA hai aura be karmaskandha jJAnAvaraNa Adi bhinna-bhinna prakRtiyoM meM nimitta hote haiN| pratyeka Atmapradeza para anantAnanta karma-pudgalaskandha cipake rahate haiN| ukta kathana kA Azaya yaha hai ki jahA~ anya darzana gAga aura dveSa se AviSTa jIva kI pratyeka kriyA ko karma kahate haiM aura usa karma ke kSaNika hone para bhI tajjanya saMskAroM ko sthAyI mAnate haiM, vahA~ jainadarzana kA mantavya hai ki rAga-drapa se AviSTa jIva kI pratyeka kriyA ke sAtha eka prakAra kA dravya' AtmA meM AtA hai, jo usake rAgadeSa rUpa pariNAmoM kA nimitta pAkara AtmA ke sAtha baMdha jAtA hai / kAlAntara meM vahI dravya AtmA ko zubha yA azubha phala detA hai / jainadarzana ne rAgadveSamaya AtmapariNati aura usake sambandha se AkRSTa saMzliSTa bhautika dravya ko kramazaH bhAvakarma aura dravyakarma nAma diyA hai / inameM se bhAvakama kI tulanA yogadarzana kI vRtti evaM nyAyadarzana kI pravRtti se kI jA sakatI hai parantu jainadarzana ke karma svarUpa meM tathA anya darzanoM ke karma svarUpa mAnane meM antara hai / jainadarzana meM dravyakarma ke bAre meM mAnA hai ki apane cAroM ora jo kucha bhI hama apane dharma-cakSuoM se dekhate haiM, vaha pudgala dravya hai / yaha pudgala dravya teIsa prakAra kI vargaNAoM meM vibhAjita hai aura una vargaNAoM meM eka kArmaNavargaNA hai, jo samasta saMsAra meM vyApta hai| yaha kArmaNavargaNA hI jova ke bhAvoM kA nimitta pAkara narma mapa pariNata ho jAtI hai pariNamadi jadA appA suhammi asuhammi rAgadosajudo | taM pavisadi kammarayaM gANAvaraNAvibhAvehi / arthAt-jaba rAgadveSa se yukta AtmA acche yA bure kAmoM meM / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 15 ] lagatI hai taba karma rUpI raja jJAnAvaraNAdi rUpa se usameM praveza karatA hai / jo jIva ke sAtha yaMtra ko prApta ho jAtA hai ' amUrta kA mUrta ke sAtha baMdha jIva amUrti hai aura karmadravya mUrtika hai / aisI dazA meM una donoM kA bandha hI sambhava nahIM hai| kyoMki mUrtika ke sAtha mUrtika kA bandha to ho sakatA hai, kintu amUrtika ke sAtha mUrtika kA bandha kaise sambhava hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki anya darzanoM kI taraha jainadarzana ne jIva aura karmapravAha ko anAdi mAnA hai / aisI mAnyatA nahIM hai ki jIva pUrva meM sarvana zuddha thA aura meM badha huA | kyoMki isa mAnyatA meM aneka prakAra kI visaMgatiyoM haiM aura zaMkAe~ paidA hotI haiN| jIva aura karma ke anAdi sambandha ko spaSTa karate 'hue AcAryoM ne sayuktika samAdhAna kiyA hai jo isa prakAra haijo khalu saMsArarathoM jIvo tatto va hoSi pariNAmo / pariNAmAko dhammaM kammAvo hodi gadisu gadi || arthAt - jo jIva saMsAra meM sthita hai yAni janma aura maraNa ke cakra meM par3A huA hai, usake rAga-dveSa rUpa pariNAma hote haiM / una pariNAmoM se naye karma bandhate haiM aura una karmoM ke baMdha se gatiyoM meM janma lenA par3atA hai / ukta kathana kA tAtparya yaha huA ki pratyeka saMsArI jIva anAdi kAla se rAga-dveSayukta hai| usa rAga-dveSayuktatA ke kAraNa karma baMdhate haiN| jisake phalasvarUpa vibhinna gatiyoM meM punaH punaH janma-maraNa hote rahane se navIna karmoM kA bandha aura usa baMdha se janma-maraNa, saMsAra kA cakra abAdhagati se calatA rahatA hai / jaba janma lene se navIna gati kI prApti hotI hai to usake bAda ke krama kA digdarzana karAte hue AcArya kahate haiM ki- Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadimadhigadassa deho dehAdI indriyANi jAyante / tehiM bu bisayagahaNaM tatto rAgo cha doso va // jAyadi jIvassevaM bhAvo saMsAracakkavAlammi / ipi jiNavarehi bhaNido agAdiNidhaNo saNidhaNo dhA / / janma lene para zarIra hotA hai, zarIra meM indriyAM hotI haiM, indriyoM me viSaya grahaNa karatA hai| viSayoM ke grahaNa karane se rAma vaSa rUpa pariNAma hote haiN| isa saMmAracakra meM par3e hue jIva ke bhAvoM se karma aura karma se bhAva hote rahate haiN| yaha pravAha abhavya jIva kI apekSA se anAdi-ananta aura bhavya jIva kI apekSA se anAdi-sAnta hai / ukta kathana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki saMsArI jIva anAdi kAla se mUrtika karmoM se baMdhA huA hai / jaba jIva mUrtika karmoM se baMdhA hai taba usake jo navIna karma baMdhate haiM ve karma jIva meM sthita mUrtika kamoM ke sAtha hI baMdhate haiM / kyoMki mUrtika kA mUrtika ke sAtha saMyoga hotA hai aura mUrtika kA mUrtika ke sAtha hI baMdha hotA hai / isaliye AtmA meM sthita purAtana karmoM ke sAtha hI naye karma vandha ko prApta hote rahate haiN| isa prakAra kathaMcit mUrtika AtmA ke sAtha mUrtika karmadravya kA sambandha jAnanA cAhiye / sArAMza yaha hai ki janadarzana meM jIva se sambaddha mUrtika dravya aura usake nimitta se hone vAle rAgar3he ghampa bhAvoM ko karma kahA gayA hai| karma kevala jIva dvArA kiye gaye acche bure karmoM kA nAma nahIM hai kintu jIba ke karmoM ke nimitta se jo pudgala paramANu AkRSTa hokara usake sAtha bandha ko prApta hote haiM. ve pudgala paramANu bhI karma kahalAte haiM aura una pudgala paramANuoM ke phalonmukha hone para unake nimitta se jIva meM jo kAmakrodhAdi bhAva hote haiM, ve bhI karma kahe jAte haiM / sambandha kI anAvitA jainadarzana meM vaidikadarzana ke brahmatattva ke samAna AtmA ko nirmala, Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) ha vizuddha tatva mAnA hai / samayaprAbhRta meM AtmA (jIva ) ke svarUpa kA nirdeza karate hue rasAhi paMvara avyakta aura cetanA guNa vAlA batalAyA hai| vardhApi tasvArtha sUtra meM jIva ko upayoga lakSaNa bAlA likhA hai parantu isase ukta kathana kA hI samarthana hotA hai| kyoMki jJAna aura darzana ye cetanA ke bheda haiM / upayoga zabda se inhIM kA bodha hotA hai / jIva ke sivAya anya jo padArtha haiM, jinameM jJAna darzana nahIM pAyA jAtA, unheM ajIba kahate haiN| jar3a, acetana yaha ajIva ke nAmAntara haiN| vaijJAnikoM ne aise jar3a padArthoM kI saMkhyA aneka batalAI hai / parantu jainadarzana meM vargIkaraNa karake aise padArtha pA~va batalAye haiN| jinake nAma haiM--- dharma, adharma, AkAza, kAla aura udgala / inameM vaijJAnikoM dvArA batalAye gaye saba padArtho itvoM kA samAveza ho jAtA hai| ukta pA~ca tatvoM ke sAtha jIva ko milAne se chaha tatva hote haiN| ina chaha tatvoM ko chaha dravya kahate haiN| - ukta chaha dravyoM meM se dharma, adharma, AkAza aura kAla ye cAra dravya sadA avikArI mAne gaye haiN| nimittavaza inake svabhAva meM kabhI bhI vipariNAma -- vikAra nahIM hotA hai kintu jova aura pudgala ye do dravya aise haiM jo vikAroM aura avikArI donoM prakAra ke hote haiM / jaba ye anya dravya se saMzliSTa rahate haiM taba vikArI hote haiM aura isake abhAva meM adhikArI hote haiN| isa hisAba se jIva aura pudgala ke dodo bheda ho jAte haiM / saMsArI aura mukta, ye jIva ke do bheda haiM tathA aNu aura skandha, ye pudgala ke do bheda haiN| jIva mukta avasthA meM avikArI hai aura saMsArI avasthA meM vikArI | pudgala aNu avasthA meM avikArI aura skandha avasthA meM vikArI / tAtparya yaha hai ki jIva aura pudgala jaba taka anya dravya se saMzliSTa rahate haiM taba taka usa saMzleSa ke kAraNa unake svabhAva meM vipariNati huA karatI hai / isa Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liye ve usa samaya vikArI rahate haiM aura saMzleSa ke haTate hI ve avikArI ho jAte haiN| jIva aura pudgaloM kA anya dravya se saMzliSTa honA inakI yogyatA para nirbhara hai / anya dravyoM meM yaha yogyatA nahIM hai / aisI yogyatA kA nirdeza karate hue jIva meM mithyAtva, avirati, pramAda, kApAya aura yoga rUpa tathA pudgala meM use snigdha aura rUkSa guNa rUpa batalAyA hai ! jIva mithyAtva zAdi ke nimitta se anya dravya me dhata' hai aura pudgala snigdha aura rUkSa guNa ke nimitta se anya dravya se baMdha ko prApta hotA hai / ___ jIva meM mithyAtvAdi rUpa yogyatA saMzleSapUrvaka hI hotI hai aura isase vaha karmavargaNAoM ko grahaNa karake malina banatA hai / parantu vaha karmavargaNAoM ko grahaNa kaba se kara rahA hai, ina donoM kA sambandha kabase jur3A ? to isakA samAdhAna anAdi zabda ke dvArA kiyA jA sakatA hai / kyoMki Adi mAnane para aneka visaMgatiyAM AtI haiM / jaise -- sambandha yadi sAdi hai to pahale AtmA hai yA karma haiM yA yugapad donoM kA sambandha hai / pahale prakAra meM zuddha AtmA karma karatI nahIM hai / dUgare bhaMga meM karma kartA ke abhAva meM banate nahIM haiN| tIsare bhaMga meM yugapad janma lene vAle koI bhI do padArtha paraspara kartA-karma nahIM bana sakate haiM / isaliye karma aura AtmA kA anAdi sambandha mAnanA yuktisaMgata hai| haribhadrasUri ne yogazataka zloka 55 meM AtmA aura karma ke anAditva ko samajhAne ke lie eka bar3A hI sundara udAharaNa diyA hai ki anubhava to vartamAna samaya kA karate haiM, phira bhI vartamAna anAdi hai kyoMki atIta ananta hai aura koI bhI atIta vartagana ke binA nahIM banA / yaha vartamAna kA pravAha kaba se calA A rahA hai, isa prazna kA uttara anAdi ke dvArA hI diyA jAtA hai / isI prakAra karma aura Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA sambandha pravAha kI dRSTi se anAdi hai| parantu yahA~ yaha jAnanA mAhie ki ka ra mAramA ta rAmrAdha svargA mRttikA kI taraha anAdi-sAnta hai / jaise agni ke tApa se mRttikA ko galAkara svarNa ko vizuddha kiyA jA sakatA hai, vaise hI zubha anuSThAnoM se karma ke anAdi sambandha ko tor3akara AtmA ko zuddha kiyA jA sakatA hai| karmabandha kI prakriyA AtmA ke sAtha karmavandha kI prakriyA cAra prakAra kI hai-1prakRti bandha, 2-sthitibandha, 3-anubhAgabandha, 4-pradezabandha / grahaNa ke samaya karmapudgala ekarUpa hote haiM / kintu indhakAla meM unameM AtmA ke jJAna, darzana Adi bhinna-bhinna guNoM ko rokane kA bhinnabhinna svabhAva ho jAtA hai / ise prakRtibandha phahate haiN| unameM samaya kI maryAdA kA nirdhAraNa honA sthitibandha hai | AtmapariNAmoM kI tIvratA aura maMdatA ke anurUpa karmabandhana meM tIna rasa aura maMda rasa kA honA anubhAga bandha kahalAtA hai aura karma pudgaloM kA AtmapradezoM ke sAtha ekIbhAva yA karmapradezoM kI saMkhyA kA nirdhAraNa honA pradezabandha hai / prathama karmagrantha meM modaka ke dRSTAnta dvArA karmabandha ke ina cAroM prakAroM ko bahuta hI sundara rIti se spaSTa kiyA gayA hai / jaise modaka pittanAzaka hai yA kaphanAzaka hai, yaha usake svabhAva para nirbhara hai, vaha modaka kitane kAla taka apane svabhAva rUpa meM banA rahegA, yaha usakI sthiti hai| usakI madhuratA yA kaTutA kA tAratamya rasa para avalambita hai aura modaka kA vajana kitanA hai, yaha usake paramANuoM para nirbhara hai / isa prakAra modaka kA yaha rUpaka karmabandhana kI prakriyA kA yayArtha nirdezana kara detA hai| ukta prakRtibandha Adi bandha ke cAra prakAroM meM se AtmA ko yoga zakti prakRti aura pradezabandha kI kAraNa hai aura sthiti evaM anubhAga bandha ke kAraNa kASAyika pariNAma haiN| karmabandhana do taraha kA hotA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai-1-sAMparAyika, evaM 2- Ipithika bandha / sakaSAyI kA bandha sAMparAyika hotA hai / yaha ananta saMsAra kA kAraNa hai aura akaSAyI kA bandha IpithikA hotA hai, jisameM prathama samaya meM karma paramANu AtmA ke sAtha baMdhate haiM aura dUsare samaya meM nirjIrNa ho jAte haiN| yaha bandha AtmA para apanA kucha bhI prabhAva nahIM dikhalAtA hai| bara ke nirUpaNa kI janadarzana meM do dRSTiyA~ haiM jinheM nizcayanaya aura vyavahAranaba kahate haiM / jo paranimitta ke binA vastusvarUpa kA kathana karatA hai use nizcayanaya kahate haiM aura paranimitta kI apekSA se jo vastu kA kathana karatA hai, vaha vyavahAranaya hai / jainadarzana meM jIva ke karma ke kartRtva aura bhoktRtva kA vicAra bhI ina donoM nayoM se kiyA gayA hai| karma kA svarUpa pahale batalAyA jA cukA hai aura yaha bhI saMketa kiyA gayA hai ki karma kA jIba ke sAtha anAdi sambandha hai / ina karmoM ke kartRtva aura bhovatRtva ke bAre meM jaba hama nizcaya vRSTi se vicAra karate haiM to jIva na to dravya karmoM kA kartA hI pramANita hotA hai aura na unake phala kA bhoktA hii| kyoMki dravyakarma pAMgalika haiM, pudgala dravya ke vikAra haiM, isIlie para haiM / unakA kartA cetana jIva nahIM ho sakatA hai / cetana kA karma caitanya rUpa hotA hai aura acetana kA karma acetana rUpa | yadi cetana kA karma bhI acetana rUpa hone lage to cetana aura acetana kA bheda naSTa hokara saMkara doSa upasthita ho jAyegA / isakA phalitArtha yaha huA ki pratyeka dravya svabhAva kA kartA hai, parabhAva kA karttA nahIM hai / jaise jala kA svabhAva zItala hai kintu agni kA sambandha hone se uSNa ho jAtA hai| kintu isa uSNatA kA kartA jala ko nahIM kahA jA sakatA hai, kyoMki uSNatA to agni kA dharma hai aura vaha jala meM agni ke sambandha se AI hai, ataH Aropita hai ! agni kA sambandha alaga hote hI calI jAtI hai| isI prakAra jIva ke azuddha bhAvoM kA nimitta pAkara jo pudgaladravya karma Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa pariNata hote haiM, unakA kartA svayaM pudgala hai, jIva unakA krtaa| nahIM ho sakatA hai, jIva to apane bhAnoM kA kartA hai / isI bAta ko samayaprAbhUta gAthA 86.8 meM spaSTa kiyA hai, jisakA sArAMza hai jIva to apane rAgadveSAdi rUpa bhAvoM ko karatA hai kintu una bhAvoM kA nimitta pAkara karma rUpa hone ke yogya pudgala karma rUpa pariNata ho jAte haiM tathA karma rUpa pariNata hue pudgala dravya jaba apanA phala dete haiM to unake nimitta ko pAkara jIva bhI rAgAdi rUpa pariNamana karatA hai / yadyapi jIva aura paudgalika kama donoM eka dUsare kA nimitta pAkara pariNamana karate haiM to bhI na to jIva pudgala karmoM ke guNoM kA kartA hai aura na pudgala karma jIva ke guNoM ke kA hai, kintu paraspara meM donoM eka dUsare kA nimitta pAkara pariNamana karate haiM / ataH AtmA apane bhAvoM kA hI kartA hai, pudgalakarmakRta samasta bhAvoM kA kartA nahIM hai| ukta vAthana para yaha zaMkA ho sakatI hai ki jainadarzana bhI sAMkhyadarzana ke puruSa kI taraha yAtmA ko sarvathA akartA aura prakRti kI taraha pudgala ko hI kartA mAnatA hai| kintu aisI bAta nahIM hai / sAMtyadarzana kA puruSa to sarvathA akatA hai kintu jainadarzana meM AtmA kAM sarvathA akartA nahIM mAnA hai / vaha apane svAbhAvika bhAva-jJAna, darzana, sukha zAdi tathA vaibhAvika bhAva-rAgadveSa, moha Adi kA kartA hai kintu unake nimitta se jo pudgaloM meM karma rUpa pariNamana hotA hai| usakA vaha kartA nahIM hai / ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki vAstava meM napAdAna-kAraNa ko hI kisI vastu kA karttA kahA jA sakatA hai tathA nimittakAraNa meM jo kartA kA vyavahAra kiyA jAtA hai, vaha vyAvahArika laukika dRSTi se kiyA jAlA hai / kartRtva ke bAre meM jo bAta kahI gaI hai, vahIM bhoktRtva ke bAre meM bhI jAnanI cAhie / jo jisakA kartA hotA hai vahI usakA bhoktA ho sakatA hai aura jo Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) jisakA kartA hI nahIM vaha usakA bhoktA kaise do sAtA ' hA prakAra kartRtva aura bhoktRtva ke bAre meM dRSTibheda se jainadarzana kI dvividha vyAkhyA hai ki vAstava meM to AtmA apane hI svAbhAvika aura baibhAvika bhAvoM kA kartA aura bhoktA hai lekina vyavahAra se use svakRta karmoM ke phalasvarUpa milane vAle sukha-duHkhAdi kA bhoktA vAhA jAtA hai| ___isI prasaMga meM yaha bhI spaSTa samajha lenA cAhie ki jainadarzana Izvara ko sRSTi kA niyantA nahIM mAnatA hai, ataH karmaphala dene meM bhI usakA hAtha nahIM hai, karma apanA phala svayaM dete haiN| unake lie anya nyAyAdhIzoM kI AvazyakatA nahIM hai / jaise zarAba nazA paidA karatI hai aura dUdha tAkata detA hai / jo manuSya zarAba pItA hai use behozI hotI hai aura jo dudha pItA hai usake zarIra meM puSTatA AtI hai| zarAba yA dUdha pIne ke bAda yaha AvazyakatA nahIM rahatI hai ki usakA phala dene ke lie dUsarI niyAmaka zakti ho / isI prakAra jIva ke pratyeka kAyika, vAcika aura mAnasika parispanda ke dvArA jo karma paramANu jIvAtmA kI ora AkRSTa hote haiM tathA rAgadveSa kA nimitta pAkara usameM baMdha jAte haiM, una karma paramANuoM meM bhI zarAba aura dUdha kI taraha zubha yA azubha karane kI zakti rahatI hai jo caitanya ke sambandha se vyakta hokara usa para apanA prabhAva dikhalAtI hai aura usake prabhAva se mugdha huA jIva aise kAma karatA hai jo use sukhadAyaka aura duHkhadAyaka hote haiM / yadi karma karate samaya jIva ke bhAva acche hote haiM to baMdhane vAle karma-paramANuoM para acchA prabhAva par3atA hai aura kAlAntara meM usase acchA phala milatA hai tathA yadi bhAva bure hoM to burA asara par3atA hai aura kAlAntara meM phala bhI burA hI milatA hai| yadi Izvara ko phaladAtA mAnA jAye to jahA~ eka manuSya dusare manuSya kA ghAta karatA hai, vahA~ ghAtaka ko doSa kA bhAgI nahIM honA cAhie, kyoMki usa manuSya ke dvArA Izvara bharane vAle ko mRtyu kA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) daNDa dilAtA hai / jaise rAjA jina puruSoM ke dvArA aparAdhiyoM ko daNDa dilAtA hai, ve puruSa aparAdhI nahIM kahe jAte, kyoMki ve rAjA kI AjJA kA pAlana karate haiN| isI taraha kisI kA ghAta karane vAlA ghAtaka bhI jisakA ghAta karatA hai, usake pUrvakRta karmoM kA phala bhugatavAtA hai, kyoMki Izvara ne usake pUrvakRta karmoM kI yahI sajA niyata kI hogI, tabhI to usakA vadha kiyA gayA hai / yadi kahA jAya ki manuSya karma karane meM svatantra hai ataH ghAtaka kA kArya Izvara prerita nahIM hai kintu usakI svatantra icchA kA pariNAma hai to kahanA hogA ki saMsAra dazA meM koI bhI prANI vastutaH svatantra nahIM, sabhI apaneapane karmoM se baMdhe hue haiM- "karmaNA badhyate jantu" (mahAbhArata) aura karma kI anAdi paramparA hai| aisI paristhiti meM 'buddhi karmAnusAriNI' arthAt karma ke anusAra prANI ko buddhi hotI hai, ke nyAyAnusAra kisI bhI kAma ko karane yA na karane ke lie manuSya svatantra nahIM hai / isa sthiti meM yaha kahA jAya ki aisI dazA meM to koI bhI vyakti mukti lAbha nahIM kara sakegA kyoMki jIva karma se baMdhA huA hai aura karma ke anusAra jIva kI buddhi hotI hai| kintu aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki karma acche bhI hote haiM aura bure bhI hote haiM ataH acche karma kA anusaraNa karane vAlI buddhi manuSya ko sanmArga kI ora aura bure karma kA anusaraNa karane vAlI buddhi manuSya ko kumArga para le jAtI hai | sanmArga para calane se mukti lAbha aura kumArga para calane se karmabaMdha hotA hai / aisI dazA meM buddhi ke karmAnusAriNI hone se muktilAbha meM koI bAdhA nahIM AtI hai / AtmA kA svAtantrya aura pArataMtrya sAdhAraNatayA kahA jAtA hai ki AtmA karmoM ke kartRtva kAla meM svatantra hai aura bhoktRtva kAla meM paratantra / jaise ki viSa khAne ke bAre Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 24 ) meM manuSya svatantra hai, vaha khAye yA na khAye, lekina viSa khA lene ke bAda mRtyu se bacanA usake hAtha kI bAta nahIM hai| yaha eka rathUla udAharaNa hai, kyoMki upacAra se nirviSa bhI huA jA sakatA hai, mRtyu se bacA jA sakatA hai| AtmA meM bhI karma ke kartRtva aura bhoktRtva ina donoM avasaroM para svAtaMtrya aura pArataMtrya phalita hote haiN| jinakA spaSTIkaraNa nIce karate haiM hA AnA karma kara meM svatantra hai / vaha cAhe jaise bhAgya kA nirmANa kara sakatI hai| karmoM para pUrNa vijaya prApta karake zuddha bana kara mukta ho sakatI hai| kintu kabhI-kabhI pUrvajanita karma aura bAhya nimitta ko pAkara aisI paratantra bana jAtI hai ki vaha jaisA cAhe vaisA kabhI bhI nahIM kara sakatI hai| jaise koI AtmA sanmArga para bar3hanA cAhatI hai, kintu karmodaya kI balavatA se usa mArga para bala nahIM pAtI hai, phisala jAtI hai| yaha hai AtmA kA kartRtva kAla meM svAtaMtrya aura pArataMtrya | karma karane ne vAda AtmA parAdhIna karmAdhIna ho vana jAtI hai, aisA nahIM hai| usa sthiti meM bhI AtmA kA svAtaMtrya surakSita hai| vaha cAhe to azubha ko zubha meM parivartita kara sakatI hai, sthiti aura rasa kA hAla kara sakatI hai, vipAka (phalodaya) kA anudaya kara sakatI hai, phalodaya ko anya rUpa meM parivartita kara sakatI hai| isameM AtmA kA svAtaMtrya mukhara hai| parataMtratA isa dRSTi se hai ki jina karmoM ko grahaNa kiyA hai, unheM binA bhoge mukti nahIM hotI hai| bhale hI sudIrgha kAla taka bhoge jAne vAle karma ghor3e samaya meM hI bhoge jAyeM, kintu sabako bhoganA hI par3atA hai / karmabhoga ke prakAra jIva dvArA karma phala ke bhoga ko karma kI udayAvasthA kahate haiM / udayAvasthA meM karma ke zubha yA azubha phala kA jIva dvArA vedana kiyA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 ) ( jAtA hai / yaha karmodaya do prakAra kA hai - ( 1 ) pradezodaya aura ( 2 ) vipAkodaya | jina karmoM kA bhoga sirpha pradezoM meM hotA hai, use pradezodaya kahate haiM aura jo karma zubha-azubha phala dekara naSTa hote haiM, vaha tripAkodaya hai / karmoM kA vipAkodaya hI AtmA ke guNoM ko rokatA hai aura navIna karmabandha meM yoga detA hai| jabaki pradezodaya meM navIna karmoM ke bandha karane kI kSamatA nahIM hai aura na vaha AtmaguNoM ko AvRta karatA hai / karmoM ke dvArA AtmaguNa prakaTa rUpa se AvRta hone para bhI kucha aMzoM meM sadA anAvuta hI rahate haiM, jisase AtmA ke astitva kA bodha hotA rahatA hai / karmAvaraNoM ke saghana hone para bhI una AvaraNoM meM aisI kSamatA nahIM hai jo AtmA ko anAtmA, cetana ko jar3a banA deN| karmakSaya kI prakriyA jainadarzana kI karma ke bandha, udaya kI taraha karmakSaya kI prakriyA bhI sayuktika aura gambhIratA lie hue hai| sthiti ke paripAka hone para karma udayakAla meM apanA badana karAne ke bAda jhar3a jAte haiM / yaha to karmoM kA sahaja kSaya hai / isameM karmoM kI paramparA kA pravAha naSTa nahIM hotA hai| pUrva karma naSTa ho jAte haiM lekina sAtha hI navIna karmoM kA kA bandha cAlU rahatA hai| yaha karmoM ke kSaya kI yathArtha prakriyA nahIM hai / karmoM kA vizeSa rUpa se kSaya karane ke lie jisase AtmA a-karma hokara mukta ho sake, vizeSa prayatna karanA par3atA hai| yaha prayatna saMyama, tapa, tyAga Adi sAdhanoM dvArA kie jAte haiN| apramattasaMyata nAmaka sAtaveM guNasthAna taka to ukta sAdhanoM dvArA karmakSaya vizeSa rUpa se hotA rahatA hai aura sAtaveM guNasthAna meM Atma-zakti meM praur3hatA Ane ke bAda jaba AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna kI prApti karatI hai to vizeSa rUpa se karmakSaya karane ke lie vizeSa prakAra kI prakriyA hotI hai / vaha isa prakAra hai - ( 1 ) apUrva sthitighAta (2) apUrva rasadhAta, (3) guNa zreNi, (4) saMkramaNa, (5) apUrva sthitibaMdha | Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukta pAMcoM kA sAmAnya vivecana isa taraha hai sarvaprathama AtmA aparvatanaHkaraNa ke dvArA phArmoM ko antarmuharta meM sthApita kara puNazreNi kA nirmANa karatI hai / sthApanA kA ama yaha hai ki-udayakAlIna samaya ko lekara antarmuhUtaM paryanta prathama udayA. smaka samaya ko chor3akara antarmuharta ke zeSa jitane samaya haiM, inameM karmadalikoM ko kramabaddha zreNI rUpa se sthApita kiyA jAtA hai / prathama samaya meM sthApita karmadalika sabase kama hote haiN| dUsare samaya meM sthApita karmadalika prathama samaya meM sthApita karmadalikoM se asaMkhyAta guNe adhika, tIsare samaya meM dvitIya samaya se bhI asaMkhyAta guNe adhika hote haiN| yaha krama antarmuhurta ke carama samaya taka jAnanA cAhie / isa prakAra pratyeka samaya karmadalikoM kI sthApanA asaMkhyAta guNI adhika hone ke kAraNa ise guNaveNi kahA jAtA hai / isa avasara para AtmA atIva svalpa sthiti ke karmoM kA bandhana karatI hai, jaisA usane pahale kabhI nahIM kiyA hai / ataH isa avasthA kA baMdha apUrva sthitibaMdha kahalAtA hai / sthitighAta aura rasaghAta bhI isa samaya meM apUrva hotA hai / guNa-saMprAmaNa meM azubha karmoM kI zubhakarma rUpa pariNati hotI jAtI hai / aSTama guNasthAna se lekara Age ke guNasthAnoM meM jyoM-jyoM AtmA var3hatI hai, tyoM-tyoM alpa samaya meM karmadalika adhika mAtrA meM kSaya hote jAte haiN| isa utkrAnti kI sthiti meM bar3hatI huI AtmA janna paramAtmazakti ko jAgRta karane ke lie sannaddha ho jAtI hai, Ayu alpa rahatA hai evaM karmadalita adhika rahate haiM taba ina adhika sthiti aura daliko bAle karmoM ko Ayu ke samaya ke barAbara karane ke lie kevalIsamudyAta hotA hai / isa samudghAta kAla meM adhika zaktizAlI mAne jAne vAle karmoM ko AtmA apane vIrya se parAjita kara durbala banA detI hai| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) unakI sthiti aura saMkhyA, pradeza utane hI raha jAte haiM jitane ki Ayukarma ke rahate haiN| aisA hone para zeSa rahe karmoM kA Ayukarma kI samayasthiti ke sAtha hI kSaya ho jAne se AtmA pUrNa niSkarma hokara siddha-buddha ho jAtI hai| yahI AtmA kA lakSya hai, jise prApta karane meM AtmA ke puruSArtha kI saphalatA hai / isa prakAra se jainadarzana meM karmasiddhAnta kA vaijJAnika rUpa se nirU paNa kiyA gayA hai| jisameM aneka ulajhI huI gutthiyoM ko sulajhAyA hai / vibhinna rahasyoM ko udghATita kiyA hai aura AtmA meM svatantratA prApti kA utsAha jagatA hai / svapuruSArtha para vizvAsa karane kI preraNA milatI hai / grantha paricaya prastuta zataka nAmaka karmagrantha zrI devendrasUri racita navIna karmagranthoM meM pA~cavA~ karmagrantha hai / isake pUrva ke cAra karmagrantha kramazaH (1) karma vipAka ( 2 ) karmastava, (3) baMdhasvAmitva ( 4 ) SaDazIti nAmaka isI granthamAlA meM prakAzita ho cuke haiM / una karmagranthoM kI prastAvanA meM unake bAre meM paricaya diyA gayA hai / yahA~ usI krama se isa paMcama karmagrantha kA saMkSipta paricaya prastuta kiyA jA rahA hai| isa paMcama karmagrantha meM prathama karmagrantha meM varNita prakRtiyoM meM se kauna-kauna prakRtiyA~ dhruvabandhinI, adhruvabandhinI, ababandhinI, dhavodayA, avodaya, sattAka, adhra ubasattAka, sarvadezaghAtI, aghAtI, puNya, pApa, parAvartamAna, aparAvartamAna haiM, yaha batalAyA hai / usake bAda unhIM prakRtiyoM meM kauna-kauna kSetravipAko, jIvavipAkI, bhavavipAkI aura pudgalavipAkI haiM, yaha batAyA gayA hai / anantara karma prakRtiyoM ke prakRtibandha, sthitibandha, rasabandha aura pradezavandha, ina cAra prakAra ke bandhoM kA svarUpa batalAyA hai / prakRtibandha ke kathana ke prasaMga meM bhUla tathA uttara prakRtiyoM meM bhUyaskAra, Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) alpatara, avasthita aura avaktavya bandhoM ko ginAyA hai| sthitibandha ko batalAte hue mUla tathA uttara prakRtiyoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti, ekendriya Adi jIvoM ke usakA pramANa nikAlane kI rIti aura utkRSTa tathA jaghanya sthitibandha ke svAmiyoM kA varNana kiyA hai | anubhAga (rasa) bandha ko batalAte hue zubhAzubha prakRtiyoM meM tIvra thA manda rasa par3ane ke kAraNa, zubhAzubha rasa kA vizeSa svarUpa, utkRSTa va jaghanya anubhAga baMdha ke svAmI Adi kA varNana kiyA hai / pradezabaMdha kA varNana karate hue vargaNAoM kA svarUpa, unakI avagAhanA, baddhakarmadaliyoM kA mUla evaM uttara prakRtiyoM meM baMTavArA, karmakSapaNa kI kAraNa gyAraha guNazreNiyA~, guNazra eNI racanA kA svarUpa guNasthAnoM kA aura utkRSTa antarAla, prasaMgavaza palyopama sAgaropama aura pulaparAvarta ke bhedoM kA svarUpa, utkRSTa va jaghanya pradezabaMdha ke svAmI, yogasthAna vagairaha kA alpabahutva aura prasaMgavaza loka vagairaha kA svarUpa batalAyA hai / anta meM upazamaNi aura kSaNakoNi kA kathana karate hue grantha ko samApta kiyA hai | paMcama karmagrantha kI racanA kA AdhAra jaisA ki pahale batalAyA jA cukA hai ki zrI devendrasUri ne apane ina navIna karmagranthoM ke nAma prAcIna karmagranthoM ke AdhAra para hI rakhe haiM tathA unake AdhAra parI inakI racanA huI hai / isakA pramANa yaha hai ki paMcama karmagrantha kI TIkA ke prArambha meM zrI devendrasUri ne prAcIna zataka ke praNetA zrI zivazamaMsUri kA smaraNa kiyA hai aura anta meM likhA hai ki karmaprakRti paMcasaMgraha, vRhattaka Adi granthoM ke AdhAra para isa zataka kI racanA kI hai| isake atirikta isakI racanA ke mukhya AdhAra karmaprakRti aura paMcasaMgraha pratIta hote haiN| kyoMki isakI TIkA meM aneka sthAnoM meM saMdarbha granthoM ke rUpa meM karmaprakRti cUNi, karmaprakRti TIkA, paMcasaMgraha Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) aura paMcasaMgraha TIkA kA ullekha kiyA gayA hai| ina granthoM ke alAvA anya granthoM kA ullekha vizeSarUpa se nahIM huA hai / zataka kI aneka gAthAoM para paMcasaMgraha kI spaSTa chApa hai, kahIM-kahIM to thor3A sA hI parivartana pAyA jAtA hai / zataka kI 36 vIM gAthA kA vivecana granthakAra ne pahale paMcasaMgraha ke abhiprAyAnusAra kiyA hai aura usake bAda karma prakRti ke abhiprAyAnusAra karma prakRti aura paMcasaMgraha meM kucha bAtoM ko lekara matabheda haiM / karmaprakRti kA mata prAcIna pratIta hotA hai phira bhI kahIM-kahIM karmagranthakAra kA jhukAva paMcasaMgraha ke mata kI ora vizeSa jAna par3atA hai / yadyapi unhoMne donoM maloM ko samAna bhAva se apane grantha meM sthAna diyA hai aura karmaprakRti ko sthAna-sthAna para pramANa rUpa meM upasthita kiyA hai to bhI paMcasaMgraha ke mata ko uddhRta karate hue kahIM-kahIM use agrasthAna dene se bhI ve nahIM cuke haiN| ataeva yaha kahanA hogA ki vizeSa inhIM donoM granthoM ke AdhAra para unhoMne zataka kI racanA kI hai / isa prakAra se prAkkathana ke rUpa meM karmasiddhAnta sambandhI kucha eka pahaluoM para saMkSipta prakAza DAlane ke sAtha grantha kI rUparekhA vanalAI hai| ina vicAroM ke prakAza meM karmasAhitya kA vizeSa adhyayana kiyA jAye to karmasiddhAnta kA acchA jJAna ho sakatA hai / yadyapi karmasAhitya apanI gaMbhIratA ke kAraNa abhyAsiyoM ko nIrasa pratIta hotA hai, lekina krama-krama se isake adhyayana ko bar3hAyA jAye to bahuta hI saralatA se samajha meM A jAtA hai| isake liye Avazyaka hai jijJAsAvRtti aura satata abhyAsa karate rahane kA adamya utsAha | pAThakagaNa ukta saMketa ko dhyAna meM rakhakara karmagrantha kA adhyayana kareMge, yahI AkAMkSA hai / sampAdaka zrIcanda surAnA devakumAra jaina Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA gAthA 1 maMgalAcaraNa grantha ke varNa-viSayoM kA saMketa katipaya agya-viSayoM kI paribhASAeM gAthA 2 dhra vabandhinI prakRtiyoM ke nAma mulakarma prakRtiyoM kI apekSA dhra 2bandhiI prakRtiyoM kA vargIkaraNa dhruvabandhinI prakRtiyoM ke dhra vabandhitva kA kAraNa gAthA 3, 4 14-22 adha vabandhinI prakRtiyoM ke nAma adhra babandhinI prakRtiyoM kA mUla karmoM kI apekSA vargIkaraNa adhra vavandhinI mAnane kA kAraNa karmabandha aura karmodaya dazA meM hone vAle bhaMgoM kA kAraNa 20 anAdi, ananta Adi cAra bhaMgoM kA svarUpa gAthA 5 22-26 dhra va aura adhra va baMdha, udaya prakRtiyoM meM ukta bhaMgoM ke vidhAna kA sopapattika varNana go karmakANDa meM pradarzita bhaMgoM ke sAtha tulanA gAthA 6 26-26 dhra vodaya prakRtiyoM ke nAma dhra vodaya prakRtiyoM kA mUla karma prakRtiyoM kI apekSA vargI 21 karaNa ukta prakRtiyoM ko dhra vodayA mAnane kA kAraNa / 30 ) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) 31 gAyA 7 26-36 adha vodaya prakRtiyoM ke nAma ukta prakRtiyoM ke ana vodaya hone kA kAraNa banna evaM udaya prakRtiyoM meM anAdi, ananta Adi bhaMgoM kA spaSTIkaraNa gAthA 8, 36-41 nava aura ana va sattA vAlo prakRtiyoM ke nAma dhrava aura anaba sattA prakRtiyoM ke kathana karane vAlI saMjJAoM kA vivaraNa dhava aura adhra va sattA prakRtiyoM kI saMkhyA alpAdhika hone kA kAraNa 130 prakRtiyoM ke dhra va sattA vAlI hone kA kAraNa 40 28 hatiyoM ke anasatA kAlI hone kA spaSTIkaraNa 41 gAthA 10, 11, 12 42-51 guNasthAnoM meM mithyAtva aura samyaktva prakRti kI sattA kA vicAra mitha mohanIya aura anantAnubaMdhI kaSAya kI sattA kA niyama AhAraka saptaka aura tIrthaMkara prakRti kI sattA kA niyama mithyAtva Adi pandraha prakRtiyoM kI sattA kA guNasthAnoM meM vicAra karane kA kAraNa gAthA 13, 14 52-62 sarvaghAtinI, dezaghAtinI aura adhAtinI prakRtiyA~ prakRtiyoM ke ghAti aura adhAti mAnane kA kAraNa sarvaghAtinI prakRtiyAM kauna-kaunasI aura kyoM ? dezaghAtinI prakRtiyAM kauna-kaunasI haiM aura kyoM ? sarvapAti aura dezaghAti prakRtiyoM kA vizeSa spaSTIkaraNa 48 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) 7-69 adhAti prakRtiyA~ kauna-kaunasI haiM gAthA 15, 16, 17 puNya aura pApa prakRtiyA~ kauna-sI haiM aura kyoM ? gAthA 18 aparAvartamAna prakRtiyA~ aparAvartamAna zabda kI vyAkhyA mithyAlna prakRti ko aparAvartamAna mAnane kA kAraNa gAthA 16 parAvartamAna kI vyAkhyA parAvartamAna prakRtiyA~ vipAka kA lakSaNa aura bheda karma prakRtiyoM ke dhra vabaMdhI Adi bhedoM kA vivaraNa kSetrAvapAkI prakRtiyAM AnupUrvI nAmavArma ko kSetravipAkI mAnane kA kAraNa gAthA 20 jIvaviSAkI aura bhababipAko prakRtiyA~ gAthA 21 pudgalavipAkI prakRtiyA~ kauna-kauna aura kyoM ? rati, arati mohanIya kA vipAka sambandhI spaSTIkaraNa gati nAmakarma bhavavipAkI kyoM nahIM AnupUrvI nAmakarma viSayaka spaSTIkaraNa karma prakRtiyoM ke kSetravipAkI Adi bhedoM kA yantra baMdha ke bheda aura unakA svarUpa gAthA 22 mUla prakRtibaMdha ke baMdhasthAna aura unameM bhUyaskara Adi baMdhoM kA vivecana mUla prakRtiyoM meM baMdhasthAnoM kI saMkhyA 74-76 7 88-64 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ U . . . . . RE-106 mUla prakRtiyoM meM bhUyaskara baMdha kI saMkhyA kA vivecana ....60 mUla prakRtiyoM meM alpanara baMdha kI saMkhyA mUla prakRtiyoM meM avasthita baMdha kI saMkhyA . . mUla prakRtiyoM meM avaktavya baMdha na hone kA kAraNa gAthA 23 14-66 bhuyaskAra Adi baMdhoM ke lakSaNa bhUyaskAra mAdi baMdhoM viSayaka vizeSa spaSTIkaraNa . . 66 gAthA 24 darzanAvaraNa karma ke baMdhasthAna Adi kI saMkhyAM ... ... ... .. mohanIya karma ke badhasthAna kI saMkhyA mohanIya karma ke bhUyaskAra Adi vandha gAthA 24 14-115 nAmakarma ke bandhasthAnoM kA vivecana nAmakarma ke bandhasthAnoM meM bhUyaskAra Adi bandha 111 nAmakarma ke bandhasthAnoM meM sAtaveM bhUyaskAra ke sambandha meM: spaSTIkaraNa ATha karmoM kI uttara prakRtiyoM ke bandhasthAma tathA bhUya- / skAra Adi baMdhoM kA koSTaka gAthA 26, 27 . 115-122 mUla karmoM kI utkRSTa sthiti mUla karmoM kI jaghanya sthiti va usakA spaSTIkaraNa . 117 gAthA 28 .. 122-124 jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya karma ko sabhI uttara : prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti asAtA vedanIya aura nAmakarma kI kUcha uttara prakRtiyoM - / . kI utkRSTa sthiti Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gApA 26 kaSAyoM kI utkRSTa sthiti varNacatuSka kI utkRSTa sthiti gApA 30 ( 34 ) dasa aura pandraha kor3A kor3I sAgaropama kI utkRSTa sthiti vAlI prakRtiyoM ke nAma prakRtiyoM ke nAma utkRSTa sthitibandha meM abAdhAkAla kA pramANa gAyA 33 124 - 125 125 125 126-127 gAyA 31, 32 baurA kor3A sodhI sAgaroda kI utkRSTa spiti vAlI 126 127-132 Ayukarma ke abAdhAkAla sambandhI vicAra 128 126 132-136 AhArakadvika aura tIrthakara nAma kI utkRSTa va jaghanya sthiti aura avAdhAkAla torthaMkara nAmakarma kA sthiti sambandhI zaMkA-samAdhAna manuSya aura tiryanca Ayu kI utkRSTa sthiti gAmA 34 ekendriya, vikalendriya aura asaMjJI jIva ke Ayukarma ke utkRSTa sthitibandha kA pramANa 137-142 137 136 143-144 143 144-146 143 gAmA 35 pandraha ghAti aura tIna aghAti prakRtiyoM kI jaghanyasthiti gAyA 36 132 133 136 saMjvalanatrika va puruSaveda ko jaghanya sthiti zeSa uttara prakRtiyoM kI jaghanya sthiti nikAlane ke liye sAmAnya niyama 146 146 - 154 gAthA 37, 38 ekendriya jIva ke uttara prakRtiyoM ke utkRSTa aura jaghanya Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 35 ) sthitibandha kA pramANa dvIndriya, zrIndriya, caturindriya aura asaMjJI paMcendriya jIva ke utkRSTa tathA jaghanya sthitibandha kA pramANa Ayukarma kI utara prakRtiyoM kI jaghanya sthiti gAthA 36 gAthA 40, jaghantha abAdhA kA pramANa tIrthaMkara aura AhArakAdveka nAmakarma kI jaghanya sthiti ke sambandha meM matAntara 41 kSullakabhava ke pramANa kA vivecana 153 154 155 - 156 155 gAthA 42 tIrthaMkara AhArakadvika aura devAyu ke utkRSTa sthitibaMdha ke svAmI va tatsambandhI zaMkA-samAdhAna zeSa prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibaMdha ke svAmI 156 157-160 158 160-168 gAthA 43, 44, 45 cAroM gati ke mithyAdRSTi jIva kina-kina prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibaMdha ke svAmI haiM ? jaghanya sthitibaMdha ke svAmiyoM kA kathana gAthA 48 guNasthAnoM kI apekSA sthitibaMdha kA vicAra 150 161 166 168-176 gAthA 46 bhUla karma prakRtiyoM ke sthitibaMdha ke utkRSTa Adi bhedoM meM sAdi vagairaha bhaMgoM kA vicAra 16 174 176-150 gAthA 47 uttara karma prakRtiyoM ke sthitibaMdha ke utkRSTa Adi bhedoM meM sAdi vagairaha bhaMgoM kA vicAra 177 180-183 181 164 - 187 184 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 46. 50, 51 ekendriyAdi jIvoM kI apekSA sthitibaMdha meM aspabahutva kA vicAra gAthA 52 ( 36 ) sthitibaMdha ke zubhatva aura azubhatva kA kAraNa sthitibaMdha aura anubhAgabaMdha sambandhI spaSTIkaraNa gAthA 53, 54 yoga aura sthitisthAna kA lakSaNa 187 - 165 186 166-166 166 167 166 - 206 200 jIvoM kI apekSA yoga ke alpabahutva aura sthitisthAna kA vicAra pramANa sthitibaMdha ke kAraNa adhyavasAyasthAnoM kA pramANa 202 206-200 gAMvA 55. aparyApta jIvoM ke pratisamaya hone vAlI yogavRddhi kA 206 207 208 - 213 gAthA 56, 57 paMcendriya jIva ke jina ikatAlIsa karma prakRtiyoM kA baMdha adhika se adhika jitane kAla taka nahIM hotA, una prakRtiyoM aura unake abandha kAla kA nirUpaNa mAthA 58 ukta ikatAlIsa prakRtiyoM ke utkRSTa abandhakAla kA spaSTIkaraNa gAyA 56, 60, 61, 62 adha baMdhinI tihattara prakRtiyoM ke nirantarabaMdha kAla kA nirUpaNa 206 214 - 215. 214 216-224 218 224-233 gAthA 63, 64 zubha aura azubha prakRtiyoM meM sIvra tathA manda anubhAga baMdha kA kAraNa 224 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna tathA manda anumH| paMca ke ( caraH vidAH unake hone kA kAraNa 127 gAthA 65 233-236 zubha aura azubha rasa kA vizeSa svarUpa 234 gAthA 66, 67, 68 236-243 saba karma prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAgabaMdha ke svAmiyoM kA vivecana 237 gAthA 66, 70,71, 72, 73 243-258 saba karma prakRtiyoM ke jaghanya anubhAgabaMdha ke svAmiyoM kA nirUpaNa 244 gAthA 74 258-265 mUla aura uttara prakRtiyoM ke anubhAga baMdha ke utkRSTa, anutkRSTa Adi vikalpoM meM sAdi vagairaha bhaMgoM kA vicAra 256 gAthA 75,76, 77 266-278 pradezabaMdha kA svarUpa vargaNA kA lakSaNa 267 grahaNayogya aura agrahaNayogya vargaNAoM kA svarUpa 268 vargaNAoM kI avagAhanA kA pramANa gAthA 78, 6 278-285 jIva ke grahaNa karane yogya karmadalikoM kA svarUpa 276 paramANu kA svarUpa 276 gurulaghu aura agurulaghu 281 rasANa kA svarUpa jIva kI karmadalikoM ko grahaNa karane kI prakriyA 284 gAthA 76, 80 25-286 jIva dvArA grahIta karmadalikoM kA mUla karmaprakRtiyoM meM 277 282 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga kA krama gAthA 81 mUla karmoM meM vibhakta karmadalikoM kA uttara prakRtiyoM vibhAga kA krama gAthA 82 guNazreNiyoM kI saMkhyA aura unakA varNana gAthA 83 ( 38 } guNazreNi kA svarUpa pratyeka guNazreNi meM hone vAlI nirjarA kA pramANa grAthaNa 84 guNasthAnoM ke jaghanya aura utkRSTa antarAla kA varNana gAthA 65 palyopama aura sAgaropama ke bhedoM kA vivecana aMgula ke bhedoM kI vyAkhyA gAthA 86 87 88 gAthA 56 pudgala parAvarta ke bheda bAdara aura sUkSma dravya, kSetra, kAla aura bhAva pudgala parAvartoM kA svarUpa utkRSTa aura jaghanya pradezabaMdha ke svAmI gAyA 60, 61, 62 mUla aura uttara prakRtiyoM kI apekSA utkRSTa pradezabaMdha ke svAmiyoM kA nirUpaNa gAyA 63 mUla aura uttara prakRtiyoM kI apekSA jaghanya pradezabaMdha ke svAmiyoM kA vivecana 286 286 - 266 256 267-301 267 301-306 302 305 386-313 306 313-323 314 321 123-333 324 327 334-336 335 336-344 337 344-348 * Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 gAthA 64 348-354 pradezabaMdha ke sAdi vagairaha bhaMga 346 gAthA 65, 66 354-362 yogasthAna, prakRti, sthitibaMdha, sthitibandhAdhyavasAyasthAna, anubhAga-dhaMdhAdhyAya cAla, kahA aura ramaccheda kA paraspara meM alpabahutva 355 prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga baMdha ke kAraNa gAthA 67 362-370 loka kA svarUpa 362 loka kA AdhAra va AkAra 364 adholoka kA samIkaraNa Urdhvaloka kA samIkaraNa zreNi aura pratara kA svarUpa 366 mAthA 18 371-386 upazamaNi kA varNana 371 anantAnubaMdhI kaSAya ke upazama kI vidhi rU72 darzanadhika kA upazama 375 cAritramohanIya kA upazama 376 upaza maNi se pasita hone para guNasthAnoM meM Ane kA krama upazamaNi se girakara kSapakaNi para car3hane viSayaka matabhinnatA 382 upazama aura kSayopazama meM antara 385 gAthA 69, 100 387-367 kSapakaNi kA svarUpa anantAnubaMdhI catuSka aura darzanatrika kA kSapaNakrama cAritramohanIya kA kSapaNakrama 361 382 386 386 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 40 ) zeSa ghAtika karmoM kA kSapaNakrama sayogi aura ayogikevalI sthAnoM meM hone vAle kArya grantha kA upasaMhAra pariziSTa 1. paMcama karmagrantha kI mUlagAthAyeM 2. karmoM kI bandha, udaya, sattA prakRtiyoM kI saMkhyA meM bhinnatA kA kAraNa 3. mohanIya karma kI uttara prakRtiyoM meM bhUyaskAra Adi baMdha 4. karma prakRtiyoM kA jaghanya sthitibandha 5. Ayukarma ke abAdhAkAla kA spaSTIkaraNa 6. yogasthAnoM kA vivecana 7. grahaNa kiye gaye, karmaskandhoM ko karma prakRtiyoM meM vibhAjita karane kI rIti 5. uttara prakRtiyoM meM pudgaladravya ke vitaraNa tathA hInAdhikatA kA vivecana 6. paltha ko bharane meM liye jAne vAle bAlAyoM ke bAre meM anuyogadvAra sUtra Adi kA kathana 10. digambara sAhitya meM patyopama kA varNana 11. digambara granthoM meM pudgala parAvartoM kA varNana 12. utkRSTa aura jaghanya pradezabandha ke svAmiyoM kA gommaTasAra karmakAMDa meM Agata varNana 13. guNazreNi kI racanA kA spaSTIkaraNa 14. kSapakazra Ni ke vidhAna kA spaSTIkaraNa 15. paMcama karmagrantha kI gAthAoM kI akArAdyanu kramaNikA 0 22 360 367 366 401 406 411 417 4 42 425 428 438 436 449 444 446 451 45.5 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI pArAya namaH zrImad devendrasUri viracita zataka paMcama karmagrantha iSTadeva ke namaskAra pUrvaka granthakAra grantha ke dhaNye viSaya kA nirdeza karate haiM namiya jiNaM avbNdhokysttaadhaaipunpriysaa| seyara barahaSibAgA buccha bandhaviha sAmI y||1|| zabdArtha-mamiya-namaskAra karake, jiNaM-jinendra deva ko, ghuvabaMdha-pra.vabaMdhI, udaya-ghra va udhyo, sattA- puSa sattA, cAraghAti (sarvaghAtI, dezaghAtI), puna-puNya prakRti, paripattA-parAvartamAna, seyara- pratipakSa sahita, pacaha-cAra prakAra se, nivAgAvipAka nikhAne vAlI, duI-kahU~gA, baMdhaviha-baMdha ke meva, sAmI- svAmI (maMdha ke svAmI) pa--upagama zreNi, kSapaka zreNi / gAthArSa-jinezvara bhagavAna kA namaskAra karake dhruvabandhI, dhruva udayI, dhruva sattA, ghAtI, puNya aura parAvartamAna tathA inakI pratipakSI prakRtiyoM sahita tathA cAra prakAra se vipAka dikhAne vAlI prakRtiyoM, baMdhabheda, unake svAmI aura upazama zreNi, kSapaka zroNi kA varNana karUgA / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mataka vizeSArya-gAthA ke tIna bhAga haiM-1. namaskArAtmaka pada, 2. grantha ke varNya viSayoM kA saMketa aura 3. unake kathana karane kI pratijJA / yAnI gAthA meM granthakAra ne maMgalAcaraNa ke sAtha isa karmagrantha meM nirUpaNa kiye jAne vAle viSayoM ke nAma nirdeza pUrvaka apane grantha ko sImA kA saMketa kiyA hai| ___ 'namiya jirNa' pada se jinezvara deva ko namaskAra kiyA hai / isakA kAraNa yaha hai ki jinezvara deva ne una samasta karmoM para vijaya prApta kara lI hai jinakA baMdha, udaya aura sattA mukti prApta karane ke pUrva taka saMsArI jIvoM meM vidyamAna rahatI hai| sAtha hI isa pada se yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki karma prakRtiyA~ cAhe kaisI bhI sthiti vAlI hoM, cAhe unake vipAkodaya kA kaisA bhI rUpa ho lekina unakI zakti jIva kI zakti, adhyAdamA ke samakSa hIna hai, aura de vikAsonmunI AtmA ke dvArA avazya hI vijita hotI haiN| ye prakRtiyA~ tabhI taka apane prabhAva ko pradarzita karatI haiM jaba taka jIva Atmopalabdhi ke lakSya kI ora agrasara nahIM hotA hai aura apanI zakti se ajJAta rahatA hai| lekina jaise hI antara meM unmeSa, sphUrti, utsAha aura svadarzana kI vRtti jAgrata hotI hai vaise hI balavAna mAne jAne vAle karma niHzeSa hone kI dhArA ke anugAmI bana jAte haiN| karmavijetA jinezvara deva baMdha, udaya aura sattA sthiti ko prApta hue karmoM ko jItate haiM / lekina jIva ke pariNAmoM kI vividhatA se karma prakRtiyoM ke baMdha Adi ke dhruva, adhruva, ghAtI, aghAtI Adi aneka rUpa ho jAte haiM , jo unakI avasthAyeM kahalAtI haiM / ina hone vAlI avasthAoM meM se 'dhuvabaMdhodayasattAdhAipunnapariyattA' pada dvArA dhruvabaMdha, dhruva udaya, dhruva sattA, ghAti, puNya, parAvartamAna ina chaha kA nAmollekha karake pratipakSI chaha nAmoM ko samajhane ke liye seyara setara' Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha pada diyA hai tathA 'cajaha vivAgA' pada se karmoM ko cAra prakAra se hone vAlI vipAka avasthAoM kA saMketa kiyA hai / arthAt karma prakRtiyoM kI nimnalikhita solaha avasthAyeM hotI haiM, jinheM jinezvara deva ne jIta kara jina pada kI prApti kI hai (1) dhruva baMdhinI, (2) adhruva bandhinI, (3) dhruvodayA, (4) adhru. vodayA, (5) dhruva sattAka, (6) adhruva sattAka, (7) ghAtinI, (8) adhAtinI, (6) puNya, (10) pApa, (11) parAvartamAnA, (12) aparAvartamAnA, (13) kSetra vipAkI, (14) jIva vidhAkA, (15) bhava vipAkI, (16) pudgala vipaakii| koM kI udaya aura sattA rUpa avasthA hone ke liye yaha Avazyaka hai ki unakA jIva ke sAtha baMdha ho / jaba taka jIva saMsAra meM sthita hai, yoga va kaSAya pariNati kA saMbandha jur3A huA hai taba taka karma kA baMdha hotA hai | yoga ke dvArA karma vargaNAoM kA grahaNa hotA aura AtmaguNoM ke AcchAdana karane kA una karma pudgaloM meM svabhAva par3atA hai tathA kaSAya ke dvArA AtmA ke sAtha karmoM ke saMbaddha rahane kI samaya maryAdA evaM unameM phalodaya ke tIna, maMda Adi rUpa aMgoM kA nirmANa hotA hai / isa prakAra se karmabaMdha ke cAra rUpa hote haiM-(1) prakRti baMdha (2) sthiti baMdha, (3) anubhAga bandha, (4) pradeza bandha / ukta cAra prakAra ke vaidha bhedoM kA svAmI jIva hai / jIva apane pariNAmoM dvArA karma vargaNAoM meM prakRti, sthiti Adi cAra aMzoM kA nirmANa karatA hai| ataeva prakRti, sthiti baMdha Adi cAra rUpa jaise karmabaMSa ke haiM vaise hI unake svAmiyoM ke bhI ho jAte haiM ki kauna jIva kisa prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza bandha kA svAmI hai| isa prakAra se 'namiya jiNaM' se lekara 'sAmI' taka ke gAyAMza dvArA karmavijetA jinezvara deva ke namaskAra pUrvaka yaha spaSTa kara diyA hai ki Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka jaba taka jIva sakarmA hai, saMsAra meM paribhramaNa kara rahA hai taba taka vaha dhruva bandha, aghuva baMdha Adi avasthA vAle karmoM se sahita hai| apane mana, vacana, kAya pravRtti evaM kASAyika pariNAmoM se unakA svAmI kahalAtA hai-yAnI karmagrahaNa karane kA adhikArI banA rahatA hai / lekina jaba karmoM ko niHzeSa karane liye sannaddha hotA hai taba vaha karma mala kI sattA ke udreka ko zAmita karane yA karmoM kI sattA ko niHzeSatayA kSaya karane rUpa donoM upAyoM meM se kisI eka ko apanAtA hai / karmoM kA upazama karanA upazama zreNi aura kSaya karanA / kSapaka zreNi kahalAtI hai / ina donoM zreNiyoM kA saMketa gAthA meM 'ya' zabda se kiyA hai| upazama yA kSapaka zreNi para ArohaNa kiye binA jIva apane AtmasvarUpa kA avalokana nahIM kara pAtA hai| yaha bAta dUsarI hai ki upazama aMNi meM avasthita jIva sattAgata karmoM ke udvelita hone para Atmadarzana ke mArga se bhraSTa hokara apanI pUrva dazA ko prApta ho jAtA hai kintu kSapaka zreNi vAlA sabhI prakAra kI vighnabAdhAoM kA kSaya karake Atmopalabdhi dvArA ananta saMsAra se mukta ho jAtA hai| isa prakAra se gAthA meM karmamukta AtmA, karmamukti ke upAya-mArga / aura saMsArI jIva ke hone vAlI karmoM kI baMdha, udaya Adi avasthAoM / kA saMketa kiyA gayA hai ki jaba taka jIva saMsAra meM hai taba taka karma prakRtiyoM kI aneka avasthAoM se saMyukta rhegaa| ina karmoM se mukti ke liye jIva ke upazama yA kSaya rUpa AtmapariNAma hI kAraNa haiM aura karmamukti ke bAda AtmA paramAtmA pada prApta kara letI hai / isIliye ina avasthAoM kA saMketa karane ke liye gAthA meM grantha ke varNya viSaya nimna prakAra haiM (1) dhruvabaMdhinI, (2) abruvabandhinI, (3) dhruvodayA, (4) adhru Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha vodayA (5) dhruva sattAka, (6) adhruva sattAka, (7) dhAtinI, (8) aghAtinI, (E) puNya, (10) pApa,(11) parAvartamAnA, (12) aparAvartamAnA (13) kSetravipAkI, (14) jIvavipAkI, (15) bhavavipAkI, (16) pudgalavipAkI', (17) prakRtibaMdha (18) sthitibandha, (1) anubhAgabaMdha, (20) pradezabaMdha, (21) prakRtibaMdha svAmI, (22) sthitibandha svAmI, (23) anubhAgabaMdha svAmI, (24) pradezabaMdha svAmI, (25) upazama zreNi, (26) kSapaka zroNi / gAthA meM nirdiSTa cha viSayoM kI paribhASAyeM nIce likhe anusAra hai (1) Sa vagvinI prakRti-apane kAraNa ke hone para jisa karma prakRti kA baMdha avazya hotA hai, use dhruvabandhinI prakRti kahate haiN| aisI prakRti apane baMdhavizcheda paryanta pratyeka jIva ko pratisamaya baMdhatI hai|' (2) bhabhUSa-vagvinI pratibaMdha ke kAraNoM ke hone para bhI jo prakRti baMdhatI bhI hai aura nahIM bhI baMdhatI hai, use aghra va-bandhinI prakRti kahate haiN| aisI prakRti apane bandha-viccheda paryanta baMdhatI bhI hai aura baMdhatI bhI nahIM hai| 1 karmagrantha se milatA-julatA nirdeza paMcamaMgraha meM nimna prakAra hai ghuvadhi dhruvodaya sambadhAi pariyattamANa asubhaaoN| pacavi saviskhA pagaI va vivAgao cahA / / 3 / 14 gAthA meM dhra vabandhI, dhra vodayA, sarvaghAti, parAvartamAna, mora azuma ina pAMca ke pratipakSI dvAroM tathA cAra prakAra ke vipAkoM kA saMketa kiyA hai| kula milAkara caudaha nAma hote haiN| 2 niyaheusaMbhavevi hu bhayaNikho jANa hoi payaThINaM / baco tA adhuvAo dhUSA abhaNibaMdhAo / -paMcasaMgraha 3.35 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka dhruvabandhinI prakRti kA bandhaviccheda kAla paryanta pratyeka samaya harAeka jIva ko baMdha hotA rahatA hai aura anubandhinI prakRti kA baMdhaviccheda kAla taka meM bhI sarvakAlAvasthAyI baMdha nahIM hotA hai / yahAM ghavabandhinI aura ababandhinI rUpatA meM sAmAnya baMdhahetu kI vivakSA hai vizeSa baMdhahetu kI nhiiN| kyoMki jisa prakRti ke jo khAsa baMdhahetu haiM ve hetu jaba jaba mileM taba taka usa prakRti kA baMdha avazya hotA hai, cAhe vaha adhruvabandhinI bhI kyoM na ho| isaliye apane sAmAnya bandhahetu ke hone para bhI jisa prakRti kA baMdha ho yA na ho vaha adhuvabandhinI hai aura avazya baMdha ho vaha dhruvabandhinI hai / (3) koSA prakRti - jisa prakRti kA udaya avicchinna ho arthAta apane udaya kAla paryanta pratyeka samaya jIva ko jisa prakRti kA udaya barAbara binA ruke hotA rahatA hai, use dhruvodayA kahate haiM / (4) anuvodA prakRti -- apane udaya kAla ke aMta taka jisa prakRti kA udaya barAbara nahIM rahatA hai, kabhI udaya hotA hai aura kabhI nahIM hotA hai, yAnI udayaviccheda kAla taka meM bhI jisake udaya kA niyama na ho use anuvodayA prakRti kahate haiM / " sAmAnya se saMpUrNa karma prakRtiyoM ke pAMca udaya hetu haiM- dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva aura pAMcoM ke samUha dvArA samasta karma prakRtiyoM kA udaya hotA hai / eka hI prakAra ke dravyAdi hetu samasta karma prakRtiyoM ke udaya meM kAraNa rUpa nahIM hote haiM, kintu bhinna-bhinna prakAra ke dravyAdi hetu kAraNa rUpa hote haiN| koI dravyAdi sAmagrI kisI prakRti ke udaya 1 abcokinno udao jANaM pagaINa tA dhuvodazyA / vonivi saMbhava jANa adhUvodayA mAo / / - paMcasaMgraha 3/37 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha meM kAraNa rUpa hotI hai aura koI sAmagrI kisI ke udaya meM hetu rUpa __ hotI hai / lekina yaha nizcita hai ki jahAM eka bhI udaya hetu hai, vahAM anya sabhI hetu samUha rUpa meM upasthita rahate haiN|' (5) pravasattAka prakRti-anAdi mithyAtvI jIva ko jo prakRti niraMtara sattA meM hotI hai, sarvadA vidyamAna rahatI hai, use dhruvasattAka kRti kahate haiM ! (6) adhruvasattAka prakRti--mithyAtva dazA meM jisa prakRti kI satA kA niyama nahIM yAnI kisI samaya sattA meM ho aura kisI samaya sattA meM na bhI ho, use adhruvasattAka prakRti kahate haiM / dhruvasattAka prakRtiyoM ko viccheda kAla taka pratyeka samaya pratyeka jIva ko sasA hotI hai aura adhruvasattAka prakRtiyoM ke liye yaha niyama nahIM hai ki viccheda kAla taka pratyeka samaya unakI sattA ho / (7) dhAsinI prakRti-jo karma prakRti Atmika guNoM-jJAnAdi kA ghAta karatI hai, use ghAtinI prakRti kahate haiN| yaha do prakAra kI hai sarvaghAtinI aura deshghaatinii| jo karma prakRti jJAnAdi rUpa apane viSaya ko sarvathA prakAra se ghAta kare use sarvaghAtinI aura jo prakRti apane viSaya ke ekadeza kA ghAta kare use dezaghAtinI prakRti kahate haiM / karmoM kI kucha prakRtiyAM sarvaghAti pratibhAga rUpa hotI haiM arthAt aghAtI hone se svayaM meM to jAnAdi AtmaguNoM ko dabAne kI zakti nahIM hai kintu sarvaghAtI prakRtiyoM ke saMsarga se apanA ati dAruNa vipAka batalAtI haiN| ve sarvaghAtI prakRtiyoM ke sAtha vedana kiye jAne 1 daba kheta kAlo bhavo ya bhAvo ya heyavo paMca / heu samAseNudao jAyai samvANa pagaIrNa / / --paMcasaMpAda 236 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAle dAruNa vipAka ko batalAne vAlI hone se unakI sadRzatA ko prApta karatI haiM, ataH unako sarvaghAtI pratibhAga prakRtiyAM kahate haiM / (8) aghAtinI prakRti--jo prakRti Atmika guNoM kA dhAta nahIM karatI hai, use aghAtinI prakRti kahate haiN| __(6) puSpa prakRti--jisa prakRti kA vipAka-phala zubha hotA hai use puNya prakRti kahate haiN| (10) pApa prakRti--jisakA phala azubha hotA hai vaha pApa prakRti hai| (11) parAvartamAnA prakRti-kisI dUsarI prakRti ke bandha, udaya athavA donoM ko rokakara jisa prakRti kA baMdha, udaya athavA donoM hote haiM, use parAvartamAnA prakRti kahate haiN| (12) aparAvartamAnA prakRti-kisI dUsarI prakRti ke baMdha, udaya athavA donoM ko roke binA jisa prakRti ke baMdha, udaya athavA donoM hote haiM, use aparAvartamAnA prakRti kahate haiN|' (13) kSetravipAko prakRti-eka gati kA zarIra chor3akara arthAt pUrva gati meM maraNa hone ke kAraNa usake zarIra ko chor3akara naI gati kA zArIra dhAraNa karane ke liye jaba jIva gamana karatA hai, usa samaya vigrahagati meM jo karma prakRti udaya meM AtI hai, apane phala kA anubhava karAtI hai use kSetravipAkI prakRti kahate haiM / isa prakRti kA udaya pUrva gati ko tyAgakara anya gati meM jAte samaya antarAlavartI kAla meM hI hotA hai, anya samaya meM nhiiN| isIliye isako kSetravipAkI prakRti kahate haiN| (14) jIvaSipAko prakRti-jo prakRti jIva meM hI apanA phala detI hai, use jIvavipAkI prakRti kahate haiN| isa prakRti kA vipAka jIva 1 viNivAriya jA garachA baMdha udayaM va anma pagae / sAhu pariyasamANI aNivAreMti apariyatA / / -paMcamaha 43 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bama kamenya ke nAnAdi svarUpa kA upaghAtAdi karate rUpa hotA hai / arthAt cAhe zarIra ho yA na ho tathA bhava yA kSetra cAhe jo ho lekina jo prakRti apane phala kA anubhava jJAnAdi guNoM ke upadhAtAdi karane ke dvArA sAkSAt jIva ko hI karAtI hai, use jIvavipAkI prakRti kahate haiN| (15) maka-vipAkI prakRti-jo prakRti nara nArakAdi bhava meM hI phala detI hai use bhavipAko prakRti kahate haiN| isakA kAraNa hai vi vartamAna Ayu ke do bhAga vyatIta hone ke bAda tIsare Adi bhAga meM Ayu kA bandha hone para bhI jaba taka pUrva bhava kA kSaya hone ke dvArA uttara svayogya bhava prApta nahIM hotA hai, taba taka yaha prakRti udaya meM nahIM AtI hai, isIliye isako bhavavipAkI prakRti kahate haiM / ___ (16) pudgalanipAko prakRti - jo karma prakRti pudgala meM phala pradAna karane ke sanmukha ho arthAt jisa prakRti kA phala AtmA pudgala dvArA anubhava kare, audArika Adi nAmakarma ke udaya se grahaNa kiye gaye pudgaloM meM jo karmaprakRti apanI zakti ko dikhAve, use pudgalavipAkI prakRti kahate haiN| yAnI jo prakRti zarIra rUpa pariNata hue pudgala paramANuoM meM apanA vipAka-phala detI hai, vaha pudgala viSAkI prakRti hai| ina solaha prakRti dvAroM kI paribhASAyeM yahAM batalAI haiN| zeSa prakRti, sthiti Adi dasa dvAroM kI vyAkhyA prathama, dvitIya karmagrantha meM yathAsthAna kI gaI hai / ataH aba Age kI gAthAoM meM grantha ke varNya viSayoM kA kramAnusAra kathana prArambha karate haiM 1 prabandhI prakRtiyAM sarvaprathama kramAnusAra dhrubabandhinI prakRtiyoM kI saMkhyA va nAma batalAte haiM vannacAuteyakammAgurulahu nimaNoSaghAya mayakucchA / micchakasAyAvaraNA vigdhaM Suvadhi samavattA // 2 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka zabdArtha-vApAra-vaNaMcatuSka, teya--taijasa garIra, kammA--kAmaMNa zarIra, agurulaha-- agurulaghu nAmakarma, nimiganirmANa nAmakarma, uvadhAya-- upaghAta nAmakarma, bhaya * bhaya mohanIya, kucchA-jugupsA mohanIya, misacha-mithyAtva' mohanIya, kasApA-- kaSAya, AvaraNA AvaraNa-mAnAvaraNa pAca va darzanAvaraNa ko kula caudaha, vigcha- pAMca anta rAya, dhuvabaMdhi--dhruvabaMdhI prakRtiyAM, spcttaa-sNtaaliis| gAthArtha-varNacatuSka, taMjasa kArmaNa zarIra, agurulaghu nAma, nirmANa nAma, upaghAta nAma, bhaya mohanIya, jugupsA mohanIya, mithyAtva, solaha kaSAya, pAMca jJAnAvaraNa, nau darzanAvaraNa, aura pAMca antarAya the saMtAlIsa prakRtiyA~ dhruvabandhinI haiN| vizeSArSa-gAthA meM dhruvabandhinI prakRtiyoM ke nAmoM kA nirdeza kiyA hai / apane yogya sAmAnya kAraNoM ke hone para jina prakRttiyoM kA | baMdha hotA hai ve dhruvabandhinI prakRtiyAM haiN| karma kI mUla prakRtiyAM ATha haiM--(1) jJAnAvaraNa, (2) darzanAvaraNa, (3) vedanIya, (4) mohanIya, (5) Ayu, (6) nAma, (7) gotra aura (8) antarAya / inakI baMghayogya uttara prakRtiyA~ kramazaH 5++2+ 26+4+67+2+5=120 hotI haiM / ina ekasau bIsa prakRtiyoM meM se saiMtAlIsa prakRtiyAM dhruvabandhinI haiM / jinake nAma isaprakAra haiM (1) pAnAbaraNa-mati, zrata, avadhi manaparyAya aura kevala jnyaanaavrnn| (2) darzanAvaraNa-cakSu, acakSu, avadhi, kevala darzanAvaraNa, nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalA-pracalA, styAnaddhi / (3) mohanIya-mithyAtva, anantAnubaMdhI kaSAya catuSka, apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka, pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka, saMjvalana kaSAya catuSka, bhaya, jugupsaa| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmapranya (4) mAmakarma-varNa, gaMdha, rasa, sparza, tejasa zarIra, kArmaNa zarIra, agurulaghu, nirmANa, upaghAta / ' (5) bhansarAya-dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya-aMtarAya / Upara batAyI gaI pratiyoM ke na yaha spaSTa hotA hai ki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAya karma kI sabhI uttara prakRtiyAM jinake kramazaH pAMca, nau aura pAMca uttara bheda haiM, dhra vabaMdhinI haiN| mohanIya karma ke bheda darzatamoha kI eka mithyAkha tathA cAritra moha kI aThAraha prakRtiyAM aura nAmakarma kI nau prakRtiyAM dhruvabandhinI hai| isa prakAra jJAnAvaraNa kI 5, darzanAvaraNa kI , mohanIya ko 16, nAma kI aura aMtarAya kI 5, kula milAkara saiMtAlIsa prakRtiyAM dhruvabandhinI haiN| ina prakRtiyoM ke dhruvabandhinI hone ke kAraNa ko gAthA meM kahe gaye krama ke anusAra spaSTa karate haiN| varNa, gaMdha, rasa, sparza, taMjasa, kArmaNa, agurulaghu, nirmANa, upaghAta, nAmakarma kI ina nau prakRtiyoM ko dhruvabandhinI mAnane kA kAraNa yaha hai ki tejasa aura kArmaNa zarIra to cAroM gatiyoM ke jIvoM ke avazya hote haiM, inakA anAdi se sambandha hai / ' eka bhava kA sthUla zarIra chor3akara bhavAMtara kA anya zarIra grahaNa karane kI antarAla gati (vigraha gati) meM bhI taijasa aura kArmaNa zarIra sadaiva banA rahatA hai| audArika yA vaikriya zarIroM meM se kisI eka kA baMdha hone para varNa, gaMdha, rasa, sparza nAmakarmoM kA avazya baMdha hotA hai tathA audArika, vaikriya pArIra kA baMdha hone para unake yogya pudgaloM se unakA nirmANa hotA hai / ataH nirmANa nAmakarma kA baMdha bhI avazyaMbhAvI hai | ina audArika aura vaitriya zarIra ke sthala hone se anya sthUla padArthoM se upaghAta hotA hI hai / audArika yA vaikriya pArIra apanI yogya vargaNAoM ko adhika 1 anAdi saMbaMdhe pa / sarvasya / -tatvApasUtra 2 / 42-43 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zanaka bhI grahaNa kareM lekina grahaNa karane vAloM ko na to vaha zarIra lohe ke samAna bhArI aura na Aka kI ruI ke samAna halake pratIta hote haiM / sadaiba agarulaghu rUpa bane rahate haiM / isalie nAmakarma ko nau prakRtiyA~ apane kAraNoM ke hone para avazya hI baMdhane se dhruvabaMdhinI kahalAto haiM / inakA baMdha apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAna ke carama samaya taka hotA hai| bhaya aura jugupsA yaha cAritna mohanIya kI prakRtiyoM haiM / inake baMdha kI koI viroSanI nahIM hai| isIlie ina donoM ko dhruvabandhinI prakRtiyoM meM mAnA hai, ye donoM prakRtiyAM AThaveM muNasthAna ke aMta samaya taka apane bandha kAraNoM ke rahane se baMdhatI hI rahatI haiM / mithyAtva, mithyAtva mohanIya ke udaya meM avazya baMdhatI hai / mithyAtva guNasthAna taka mithyAtva mohanIya kA niraMtara udaya hone se mithyAtva kA niraMtara baMdha hotA rahatA hai| mithyAtva guNasthAna se Age ke guNasthAnoM meM baMdha nahIM hotA hai / anantAnubaMdhI nodha, mAna, mAyA, lobha, apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha aura saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha ina solaha kaSAyoM kA apane-apane udaya rUpa kAraNa ke hone taka avazya hI baMdha hotA hai / isIlie ina solaha kaSAyoM ko dhruvabaMdhinI prakRtiyoM meM ginA hai / jJAnAvaraNa kI pAMca, darzanAvaraNa kI nau aura aMtarAya kI pAMca ye unnIsa prakRtiyAM apane apane baMdhaviccheda hone ke sthAna taka avazya baMdhatI haiM tathA inako virodhinI anya koI prakRtiyAM na hone se inako dhruvabaMdhinI prakRtiyAM mAnA hai / anaMtAnubaMdhI krodha, mAna Adi solaha kaSAyoM aura zAnAvaraNa, darzanAvaraNa va antarAya karma kI unnIsa prakRtiyoM ke dhruvabaMdhinI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamaH karmapranya mAnane kA vizeSa spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki karma prakRtiyoM ke baMdha ke lie yaha sAmAnya niyama hai ki jahAM taka mithyAtva, adhirata, kaSAya, yoga ina cAroM baMdhahetuoM meM se jisa kA sadbhAva hotA hai tathA 'je beei te baMdhaI' jisa prakRti kA jisa guNasthAna taka udaya rahatA hai, yahAM taka usa prakRti kA baMdha avazya hotA hai / isalie anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSka aura styAnaddhinika ina sAta prakRtiyoM ke baMdha meM anantAnubaMdhI kaSAya ke udayajanya AtmapariNAma kAraNa haiM aura inakA udaya dUsare sAsAdana guNasthAna taka hotA hai, usase Age ke guNasthAnoM meM anantAnubaMdhI kaSAya ke udayajanya AtmapariNAmoM kA abhAva hone se baMdha nahIM hotA hai / isI prakAra apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA cauthe avirati samyagdRSTi guNasthAna paryanta baMdha hotA hai, Age ke guNasthAnoM meM tathAvidha udayajanya AtmapariNAma nahIM hone se vaMdha nahIM hotA hai| prayApakAnAvara kAya catuSka kA dezavirati--pAMcaveM guNasthAna paryanta baMdha hotA hai| nidrA aura pracalA kA AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna ke prathama samaya taka baMdha hotA hai / Age unake baMdhayogya pariNAma asaMbhava hone se baMdha nahIM hotA hai| anivRttibAdara saMparAya guNasthAna taka saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha kA baMdha hotA hai / kyoMki bAdara kaSAya kA udaya unake baMdha kA hetu hai / jisakA udaya nauveM guNasthAna taka hI hotA hai, Age ke guNasthAnoM meM nahIM / pAMca jJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa tathA pAMca aMtarAya ina caudaha prakRtiyoM kA baidha dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna ke carama samaya taka hotA hai / isa guNasthAna taka hI inake baMdha meM hetubhUta kaSAya kA udaya hotA hai, Age ke guNasthAnoM meM nahIM hotA hai| isa prakAra se maiMtAlIsa prakRtiyAM jinameM jJAnAvaraNa kI pAMca, darzanAvaraNa kI nau, mohanIya kI unnIsa, nAmakarma kI nau aura aMta Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 sAtaka rAya ko pAMca prakRtiyAM sammilita hai, mithyAtva, avirati, kaSAya Adi kAraNoM ke hone para sabhI jIvoM ko avazya baMdhatI haiM, isIliye inako dhruvabandhinI prakRti mAnate haiN| Ara bhAgepI ko gamAgama maDAsiyoM ke nAma aura bandha va udaya kI apekSA se prakRtiyoM ke bhaMga batalAte haiN| ababaMdhI prakRtiyAM aura baMdha va svayaM ko apekSA se pratiyoM ke bhaga taNavaMgAgiisaMghayaNa jAigaikhagaipusvijiNasAsa / ujjoyAyavaparacA tasavIsA goya baNiya // hAsAijuyalAgavega Au tevasarI adhuvbNdhaa| maMgA aNAisAI aNaMtasaMstutarA cauro // 4 // zabdArtha-tagu-zarIra, (audArika, vaikriya, AhAraka), javaMgA-tIna aMgopAMga, mAgiha-chaha saMsthAna, saMghayaNa chaha saMhanana, Ai-pAMca jAti, gara-cAra gasi, agaha-do vihAyogati, pugvi-cAra AnupUrvI, jiNa -jina nAmakarma, usAsa - pravAsocchavAsa nAmakama, umsoya -udyota nAmakarma, AyaSa-Atapa nAmakarma, parathA-parAdhAta nAmakarma, tasabolA-sAdi bIsa (trasa dazaka aura syAvara sagaka), goya-do gotra, paNiyaM-do vedanIya / paMcasaMgraha aura go0 karmakAMDa meM pravadandhinI prakRtiyoM ko isa prakAra ginAyA hainANaMtarAyadasaNa dhuvanaMdhi kasAyamichabhayakunchA / aguruladhunimiNateyaM ubapAyaM vana caukamma / - paMcasaMgraha 35 dhAviti mi machakasAyA bhayatejaguruddhagaNimiNa vaNNapao / sattetAla vANaM............ -go0 karmakAMsa 124 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmapatya hAtAi- hAsyAdika, juyalaga-yo yugala, veya---tIna veda, AucAra Ayukarma, teSuttarI-tihattara, aghuvabaMdhA-adha vabaMdhI, bhaMgA-maMga, aNAisAI-anAdi aura sAdi, aNaMtasaMta tarAananta aura sAMta usara pada se sahita, cauro - cAra bhaMga / mAdArtha-tIna pArIra, dIna aMgopAMga, manha saMsthAna, chaha saMhanana, pAMca jAti, cAra gati, do vihAyogati, cAra AnupUrvI, tIrthaMkara nAmakarma, zvAsocchvAsa nAmakarma, udyota, Atapa, parAghAta, nasAdi bIsa, do gonna, do vedanIya, hAsyAdi do yugala, tIna veda, cAra Ayu, ye tihattara prakRtiyAM adhruvabaMdhinI haiN| inake anAdi aura sAdi ananta aura sAnta pada se sahita hone se cAra bhaMga hote haiN| vizeSArpa-bandhayogya 122 prakRtiyAM haiN| unameM se saiMtAlIsa prakRtiyAM dhruvabaMdhinI haiM aura zeSa raho tihattara prakRtiyAM adhruvabaMdhinI haiN| ina do gAthAoM meM adhruvabandhinI tihattara prakRtiyoM tathA inake banane vAloM bhaMgoM ke nAma batAye haiN| ___ ina adhruvabandhinI prakRtiyoM meM adhikatara nAmakarma kI tathA vedanIya, Ayu, gova karma kI sabhI uttara prakRtiyoM va kucha mohanIya karma kI uttara prakRtiyoM ke nAma haiM / jinakA apane-apane mUla karma ke nAma sahita vivaraNa isa prakAra hai (1) dekhanIya-sAtA vedanIya, asAtA vedanIya / (2) mohanIya hAsya, rati, arati, zoka, strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda / {3) Ayu-devAyu, manuSyAyu, tiryaMcAyu, narakAyu / (4) nAma-tIna zarIra-audArika kriya, AhAraka zarIra, tIna aMgopAMga--audArika, vaikriya, AhAraka aMgopAMga, chaha saMsthAna Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saka samacaturastra, nyagrodha, parimaMDala, svAti, kubjaka, vAmana, huNDaka, chaha saMhanana-vannaRSabhanArAca, RSabhanArAca, nArAca, arbhanArAca, kIlikA, sevArta, pAMca jAti - ekendriya, dvIndriya, lIndriya, caturindriya, paMcendriya, cAra gati-deva, manuSya, tiryaca nAraka, do vihAyogati---zubha vihAyogati. aAbha vihAyogati, cAra AnupUrvIdevAnupUrvI manuSyAnupUrvI tiryaMcAnupUrvI, narakAnupUrvI, tIrthakara, ucchavAsa, udyota, Atapa, parAtrAta, prasavozaka (basadapAka,sthAvaradazaka) / ' (5) gotra - ucca gotra, nIca gotra / upara adhruvabandhinI' tihattara prakRtiyoM ke nAma batalAye haiN| +1 tasa vApara pajjata paseya piraM sumaM va subhagaM ca / susarAima jasaM tasadasagaM yAvaraNasaM tu imaM / / thAvara muhama apajja sAhAraNa apira asubha dubhagANi / dussaraNAijjAjasamiya .. -karmagrantha prathama bhAga, gA0 26, 27. ---prasa dazaka-prasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya aura yaza kIrti / -spAvaravazaka- spAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, aspira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya aura ayazaHkIrti / digambara sAhitya meM adha vadhinI prakRtiyoM ke do meMda kiye hai-sapratipakSI aura aprtipkssii| inameM grahaNa kI gaI prakRtiyoM ke nAma isa prakAra hai sese tisthAhAraM paraghAdacaukka saba ANi / appatidakkhA sesA sappaDibakyA hai vAsaTThI / / -gora kamekAra 125 -- tIrthakara, AhArakAdvika, parAghAta, Atapa, udyota, ucchavAsa, cAra Ayu ye gyAraha prakRtiyAM apratipakSI haiM / arthAt inakI koI nirodhinI prakRti nahIM hai / phira bhI inakA baMdha kucha vizeSa avasthA meM hotA hai, ata: ana vayaMdhinI kahA jAtA hai aura zeSa bAsaTha prakRtiyoM ko sapratipakSI hone ke kAraNa mAtra madhinI mAnA hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama kama grantha inako adhruvabandhinI mAnane kA kAraNa yaha hai ki baMdha ke sAmAnya kAraNoM ke rahane para bhI inakA bandha niyamita rUpa se nahIM hotA hai arthAt kabhI baMdha hotA hai aura kabhI nahIM hotA hai / ina prakRtiyoM ke niyamita rUpa se bandha na hone kA kAraNa yaha hai ki inameM se kucha prakRtiyoM kA baMdha to isalie nahIM hotA hai ki unakI virodhinI prakRtiyAM unakA sthAna le letI haiM aura kucha prakRtiyAM apanI svabhAvagata vizeSatA ke kAraNa kabhI baMdhatI haiM aura kabhI nahIM baMdhatI haiN| ___ ina siharAra prakRtiyoM kA saMvandhinoM mAnane ko kAraNa sahita spaSTa karate haiN| zarIra nAmakarma ke pA~ca bhedoM meM se taMjasa, kAmaNa zarIra kA saMmArI jIvoM ke sAtha anAdi saMbandha hone se dhruvabandhinI prakRtiyoM meM ginA hai / zeSa audArika, baiMkriya aura AhAraka ye tIna zarIra aura inhIM nAma vAle aMgopAMga nAmakarma ke tIna bhedoM meM se eka jIva ko eka samaya meM eka zarIra aura eka aMgopAMga kA hI baMdha hotA hai; dUsare kA nahIM / kyoMki paraspara virodhI hone se eka ke baMdha ke samaya dUsare kA baMdha nahIM ho sakatA hai| imIlie inako adhruvabaMdhinI mAnA hai| samacaturasra Adi chaha saMsthAna bhI parampara meM virodhI haiN| samacaturasra saMsthAna karma se yadi zarIra kA saMsthAna--AkAra samacaturasra rUpa hai to usameM anya saMsthAna kA baMdha, udaya nahIM ho sakatA hai, ataH ve bhI adhruvabaMdhinI prakRtiyoM meM garbhita kiye gaye haiN| ____ manuSya aura tiryaMca prAyogya prakRtiyoM kA baMdha hone para hI vajraRSabhanAgaca Adi chaha saMhananoM meM se eka samaya meM eka hI kA baMdha hotA hai tathA deva va nAraka prAyogya prakRtiyoM kA baMdha hone para eka bhI saMhanana kA baMdha nahIM hotA hai / ataeva saMhanana nAmakarma adhruvabandhI hai| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka ekendriyaAdi paMcendriya jAti paryanta pA~ca jAtiyoM meM se eka samaya meM eka hI jAti kA, devagati Adi cAra gatiyoM meM se eka hI gati kA baMdha hone se jAti ba gati nAmakarma ke bhedoM ko adhruvabaMdhinI kahA hai| isI prakAra gubha yA azubha vihAyogati meM se eka samaya meM eka kA hI bandha hotA hai tathA devAnupUrvI Adi cAra AnupUrviyoM meM se eka samaya meM eka kA hI bandha hotA hai / ataH inako adhruvabandhinI prakRti kahA hai| audArika Adi zarIra se lekara AnupUrvI nAmakarma ke cAra bhedoM taka meM gabhita tetIsa prakRtiyAM apanI-apanI pratipakSiNI-virodhinI prakRtiyoM sahita hone ke kAraNa adhruvabaMdhinI haiN| tIrthakara nAmakarma kA vadha samyaktva sApekSa hai, lekina yaha Avazyaka nahIM hai ki samyaktva ke hone para isakA baMdha ho hI jAye / samyaktva ke hone para bhI kisI ke baMdha hotA hai aura kisI ke nahIM baMdhatA hai| isIliye adhruvabaMdhI hai| paryAptaka-prAyogya prakRtiyoM kA baMdha hone para ucchvAsa nAmakarma kA baMdha hotA hai, aparyAptakaprAyogya prakRtiyoM ke baMdha hone para nahIM baMdhatA hai| tiryaMcaprAyogya prakRtiyoM ke baMdha hone para bhI udyota nAmakarma kA baMdha kisI ko hotA hai aura kisI ko nahIM hotA hai, ataeva ucchvAsa aura udyota nAmakarma adhruvabaMdhI haiN| pRthvIkAyika prAyogya prakRtiyoM kA baMdha hote rahate kisI ko . Atapa nAmakarma kA baMdha hotA hai aura kisI ko nahIM hotA hai, ataH adhruvabandhI hai / parAghAta nAmakama paryAptaprAyogya prakRtiyoM kA baMdha hone para kisI-kisI ko baMdhatA hai tathA aparyAptaprAyogya prakRtiyoM kA baMdha hone para to kisI ko bhI nahIM baMdhatA hai, ataH vaha adhruvabandhI hai| .--. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacama karmagrantha basadazaka aura sthAvaradazaka ko kula bIsa prakRtiyAM paraspara virodhinI haiM tathA apane-apane prAyogya prakRtiyoM ke baMdha hone para baMdhatI haiM / isaliye inako adhruvabandhinI prakRtiyoM meM ginA hai| ucca gotra aura nIca gotra paraspara meM virodhinI prakRtiyAM haiN| ucca gotra kA baMdha hote hue nIca gotra kA aura nIca gotra kA baMdha hote hue ucca gotra kA baMdha nahIM hotA hai| ataeva ina donoM ko adhruvabaMdho kahA hai| sAtA vedanIya aura asAtA vedanIya bhI paraspara meM eka dUsare kI virodhI haiM, jisameM inakI adhruvabandhinI prakRti mAnA jAtA hai| gotra karma aura vedanIya karma kI prakRtiyoM ko adhruvabandhinI mAnane ke sAtha-sAtha unake bAre meM yaha vizeSatA bhI samajhanA cAhiye ki chaThe guNasthAna taka hI sAtA aura asAtA vedanIya adhruvabaMdhI haiM, lekina chaThe guNasthAna meM asAtA vedanIya kA baMdhaviccheda ho jAne para Age sAtaveM Adi guNasthAnoM meM sAtA vedanIya karma dhruvabaMdhI ho jAtA hai| isI prakAra dUsare guNasthAna taka ucca gotra aura nIca gotra adhruvabandhI haiM, kiMtu dUsare guNasthAna meM nIca gotra kA baMdhaviccheda' ho jAne se Age ke guNasthAnoM meM ucca gotra dhruvabandhI ho jAtA hai / mohanIya karma kI hAsAi juyaladuga' hAsyAdi do yumala arthAt hAsya-rati tathA zoka-arati yaha cAra prakRtiyAM adhruvabaMdhinI haiN| kyoMki ye donoM ghugala paraspara virodhI haiM / jaba hAsya-rati yugala kA baMdha hotA hai taba zoka arati yugala kA baMdha nahIM hotA hai tathA zoka 1 pratyeka guNasthAna meM baMdhayogya aura vicchinna hone vAlI prakRtiyoM ke liye dUsarA karmagrantha gAthA 4 se 12 dekhiye / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka arati yugala ke baMdha ke samaya hAsya-rati ghugala kA baMdha saMbhava nahIM hai| ina cAra prakRtiyoM kA sAntara baMdha hotA hai| lekina yaha bAta dhyAna meM rakhanA cAhiye ki hAsya, rati, arati, zoka, yaha cAroM prakaTiyAM paThe mRNasthAna nala hI avabandhinI haiN| chaThe gaNasthAna meM zoka aura arati kA bandhaviccheda ho jAne para Age hAsya aura rati kA niraMtara baMdha hotA hai, jisase ve dhruvabaMdhinI ho jAtI haiN| strI veda, puruSa beda aura napuMsaka veda meM se eka samaya meM kisI eka veda kA baMdha hotA hai / guNasthAna kI apekSA napusaka veda pahale guNasthAna meM, strI veda dUsare guNasthAna taka baMdhatA hai / usake bAda Age ke guNasthAnoM meM puruSaveda kA baMdha hotA hai| Ayukarma ke devAyu, manuSyAyu, tithaMcAyu aura narakAyu ina cAra bhedoM meM se eka bhava meM eka hI Ayu kA baMdha hotA hai / isIliye inako adhruvabandhI kahA hai| isa prakAra tihattara prakRtiyAM adhruvabandhinI samajhanA cAhiye / jinameM vedanIya kI do, mohanIya kI sAta, Amukarma kI cAra, nAma karma kI aTThAvana aura golakarma kI do prakRtiyAM zAmila haiN| bandhayogya 120 prakRtiyoM meM se 47 dhruvavandhinI aura 73 abhUvabandhinI haiM / 4773 kA kula jor3a 120 hotA hai| baMdha, ucaya prakRtiyoM ke anAvi-ananta Adi bhaMga granthalAghava kI dRSTi se kramaprApta dhruvodayA aura adhrubodayA prakRtiyoM ke nAmoM ko na batAkara karmabaMdha aura karmodaya kI kitanI dazAyeM hotI haiM, isa jijJAsA ke samAdhAna ke liye pahale bhaMgoM ko batalAte haiN| jo baMdha ke bhaMgoM ke nAma haiM, vahI udaya ke bhaMgoM ke bhI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 paMcama karmagrantha nAma hoMge / isakA kAraNa yaha hai ki karma prakRtiyoM ke dhruvabaMdhinI adhinI hone ke kAraNa jaise baMdha kI dazAyeM batAnA Avazyaka hai vaise hI Age dhruvodayA aura anuvodayA prakRtiyoM kI saMkhyA batalAne ke pazcAta unakI udaya dazAyeM bhI batalAnA hogii| ataeva madhyamakAradIpaka nyAya ke anusAra baMdha aura udaya avasthA meM banane vAle bhaMgoM ke yahAM nAma batalAte haiM / arthAt yahAM diye jAne vAle bhaMgoM ko baMdha meM bhI lagA lenA cAhiye aura udaya meM bhI bhaMgoM ke nAma isa prakAra haiM 1 anAdi anaMta 2 anAdi sAnta 3 sAdi-anaMta, 4 sAdi mAnna / ' yaha cAroM bhaMga baMdha meM bhI hote haiM aura udaya meM bhI ! na bhaMgoM ke lakSaNa kramaza: isa prakAra haiM- (1) anAvi - ananta - jisa baMdha yA udaya kI paramparA kA pravAha anAdi kAla se nirAbAdha gati se calA A rahA hai. madhya meM na kabhI vicchinna huA hai aura na Age bho hogA, aise baMdha yA udaya ko anAdi anaMta kahate haiN| aisA bandha yA udaya abhavya jIvoM ko hotA hai / (2) anAdi sAnta - jisa baMdha yA udaya kI paramparA kA pravAha anAdi kAla se binA vyavadhAna ke calA A rahA hai, lekina Age 1 sAdi-ananta bhaMga vikalpa saMbhava nahIM hone se paMcasaMgraha meM tIna maMga mAne hoI anAiato aNA-saMtoMya sAitI ya / baMdho abhavyabhabbo vasaMtajI besu iha tiviho || -baMdha tIna prakAra kA hotA hai - anAdi-anata, anAdi sAnta aura sAdisAnta / abhavyoM meM canAdi-ananta, bhavyoM meM anAdi- sAnta aura upazAntamoha guNasthAna se cyuta hue jIvoM meM sAdinsAnta baMdha hotA hai / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 vyucchinna ho jAyegA, use anAdi sAnta kahate haiM / yaha bhavya ko hotA hai / (3) sAbita- jo Adi sahita hokara anaMta ho| lekina yaha bhaMga kisI bhI baMdha yA udaya prakRti meM ghaTita nahIM hotA hai / kyoMki jo baMdha yA udaya Adi sahita hogA vaha kabhI bhI ananta nahIM ho sakatA hai / isIliye isa vikalpa ko grAhya nahIM mAnA jAtA hai / (4) sAvi santa- jo baMdha yA udaya bIca meM ruka kara punaH prArambha hotA hai aura santara na ho jAtA hai, usa baMdha yA udaya ko sAdi sAnta kahate haiM / yaha upazAMta moha guNasthAna se cyuta hue jIvoM meM pAyA jAtA hai / gataka isa prakAra se cAra bhaMgoM kA svarUpa batalAkara aba Age kI gAthA meM bandha aura udaya prakRtiyoM meM ukta bhaMgoM ko ghaTAte haiM / taiayajjabhaMgatigaM / paThamaviyA dhuvajavaisu buvabaMdhisu miSThammi timmi bhaMgA duhAvi aghuyA turiabhaMgA // 15 // zabdArtha - padamaviyA pahalA aura dUsarA bhaMga, dhubauvahasunavodayI prakRtiyoM meM dhuvabaMdhi- dhruvabandhinAM prakRtiyoM meM, tahaavajma- tIsare maMga ke sivAya, saMgatigaM- tIna bhaMga hote haiM, micchami - mithyAtva meM, timni-tIna, maMgA - maMga duhAvi--donoM prakAra kI adhvA adhruvabaMdhinI aura anuSodaya meM, turiraMgA -- cauthA bhaMga | - - - gAvArtha - dhruvodayI prakRtiyoM meM pahalA aura dUsarA bhaMga hotA hai / dhruva-bandhinI prakRtiyoM meM tIsare bhaMga ke alAvA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha tIna bhaMga tathA mithyAtva meM bhI tIna bhaMga hote haiN| donoM prakAra kI adhruva prakRtiyoM meM cauthA bhaMga hotA hai| vizeSArtha- pUrva meM anAdi-ananta, anAdi-sAnta, sAdi-ananta aura sAdi-sAnta ina cAra bhaMgoM kA sirpha nAma nirdeza kiyA hai| yahAM una bhaMgoM meM se kaunasA bhaMga dhruvabaMdhinI Adi prakRtiyoM meM hotA hai, yaha spaSTa karate haiN| ye bhaMga dhruva, adhruva baMdha aura udaya prakRtiyoM meM hote haiM / dhruvavandhinI aura adhruvabandhino prakRtiyoM ke nAmoM kA nirdeza kiyA jA cukA hai aura dhruvodayI aura adhruvodayI prakRtiyoM ke nAma Age kI gAthA meM batalAye jAyeMge / lekina yahAM sAmAnya se tathA punarAvRtti na hone dene kI dRSTi se baMdha prakRtiyoM ke sAtha udaya prakRtiyo me bhAbhI ko hone ke bAre meM nirdeza kara diyA hai / sarvaprathama 'par3hamaviyA dhruvaudaimu pada se batalAyA hai ki dhruvodayI prakRtiyoM meM pahalA anAdi-ananta aura dUsarA anAdi-sAnta yaha do bhaMga hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki abhabyoM ke dhruvodayI prakRtiyoM kA kabhI bhI anudaya nahIM hotA hai / ataeva pahalA anAdi-anaMta bhaMga mAnA gayA hai / 'bhavya ko udaya to anAdi se hotA hai, kintu bArahadeM, terahaveM guNasthAna meM unakA udaya nahIM ho pAtA yAnI udayaviccheda ho jAtA hai / isI kAraNa dhruvodayI prakRtiyoM meM dUsarA anAdi-sAMta bhaMga mAnA hai| dhruvodayI prakRtiyoM meM pahalA aura dUsarA bhaMga batalAyA hai| lekina unameM se mithyAtva mohanIya karma ko apanI vizeSatA hone se 'micchammi tinni bhaMgA'-mithyAtva meM tIna bhaMga hote haiM anAdi-ananta, anAdi-sAnta, mAdi-mAnta / ye bhaMga isa prakAra hote haiM ki abhabya ko mithyAtva kA udaya anAdi-anaMta hai| usake na to kabhI mithyAtva kA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sngg abhAva haA hai aura na hona vAlA hai| dUsarA anAdi-sAnta bhaMga anAdi mithyAdRSTi bhavya jIva kI apekSA ghaTita hotA hai| kyoMki pahale-pahale samyaktva kI prApti hone para usake mithyAtva ke udaya kA abhAva ho jAtA hai / lekina samyaktva ke chUTa jAne va punaH mithyAtva kA udaya hone para aura usake bAda punaH samyaktva kI prApti hone ke kAraNa mithyAtva ke udaya kA aMta hotA hai| isa prakAra samyaktva ke chUTane ke bAda puna: mithyAtva kA udaya honA sAdi hai aura punaH samyaktva kI prApti hone ke kAraNa usa mithyAtva kA udayaviccheda honA sAnta hai| isa sthiti meM cauthA bhaMga sAdisAnta mithyAtva meM ghaTita hotA hai| __lekina dhruvabandhinI prakRtiyoM meM tIsare bhaMga ko chor3a zeSa tIna bhaMga hote haiM--"dhuvabaMdhisu taiadhaja bhaMgatigaM / " yAnI dhruvabaMdhinI prakRtiyoM meM pahalA - anAdi-ananta, dUsarA anAdi sAnta aura cauthA sAdi-sAnta yaha tIna bhaMga hote haiM / ye tIna bhaMga isa prakAra haiM--abhavya ko dhruvabandhinI prakRtiyoM kA bandha anAdi kA hai aura kisI samaya bhI abandhaka nahIM hotA hai, ataH pahalA anAdi-ananta bhaMga hotA hai tathA bhavya ko bhI yadyapi dhruvabandhinI prakRtiyoM kA bandha anAdi kA hai, parantu guNasthAna kramArohaNa ke sAtha-sAtha prakRtiyoM kA viccheda hotA jAtA hai jisase dUsarA anAdi sAnta bhaMga hotA hai tathA usI guNasthAna se Age ke guNasthAna meM ArohaNa karate samaya abandhaka hokara avarohaNa ke samaya punaH bandhaka ho jAne se sAdibandha aura punaH kAlAntara meM guNasthAna kramArohaNa ke samaya abandhaka hogA, isIliye usako cauthA sAdi-sAnta bhaMga hotA hai| 'duhAvi aghuvA turiabhaMgA' yAnI donoM prakAra kI adhruva prakRtiyoM- adhruvabandhinI aura adhruvodayI prakRtiyoM meM cauthA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvarga tya sAdi sAnta bhaMga hotA hai| kyoMki unakA bandha, udaya adhruva hai, kabhI hotA hai aura kabhI nahIM hotA hai| adhruvatA ke kAraNa hI unake baMdha aura udaya kI Adi bhI hai aura anta bhI hai / 25 go0 karmakAMDa meM prakRtibaMdha kA nirUpaNa karate hue baMdha ke cAra prakAra batalAye haiM / sAdi, anAdi, dhruva aura adhruva / jinake lakSaNa isa prakAra haiM sAvI abandhabandhe se aiNAvage aNAdI hu / 1 abhayvasihi ghuSo marvAsa addha vo baMdho // 122 // jisa karma ke baMdha kA abhAva hokara punaH vahIM karma baMdhe, use sAdi baMdha kahate haiM / zraNi' para jisane paira nahIM rakhA hai, usa jIva ke usa prakRti kA anAdi baMdha hotA hai / abhavya jIvoM ko dhruva baMdha aura bhavya jIvoM ko adhruva baMdha hotA hai / yahAM dhruva aura adhruva zabda kA artha kramazaH anaMta aura sAnta grahaNa kiyA hai| kyoMki abhavya kA baMdha anaMta aura bhavya kA baMdha sAnta hotA hai| dhruvabandhinI 47 prakRtiyoM meM ukta nAroM prakAra ke baMdha hote haiM tathA zeSa adhruvabaMdhinI 73 prakRtiyoM meM sAdi aura atra yaha do baMdha haiM | karmagrantha meM dhruvabaMdhinI prakRtiyoM meM tIna bhaMga aura go0 karmakAMDa meM ukta cAra bhaMga batalAye haiM / lekina inameM matabhinnatA nahIM hai / kyoMki karmagrantha meM saMyogI bhaMgoM ko lekara kathana kiyA gayA hai aura go0 karmakAMDa meM asaMyogI pratyeka bhaMga kA, jaise anAdi, dhutra / isIliye 1 1 jisa guNasthAna taka jisa karma kA bandha hotA hai, usa guNasthAna se Age ke guNasthAna ko yahA~ zreNi kahA gayA hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sataka karmagrantha meM sAdi-ananta bhaMga na bana sakane ke kAraNa saMyogI tIna bhaMga mAne haiM aura go0 karmakAMDa meM pratyeka bhaMga bana sakate se cAra / isI prakAra karma grantha meM adhruvabaMdhinI prakRtiyoM meM eka sAdi-sAnta bhaMga batAyA hai aura go0 karmakAMDa meM sAdi aura adhruva-do bhaMga kahe haiN| lekina isameM bhI antara nahIM hai| kyoMki sAdi aura adhruva yAni sAnta ko milAne se saMyogI mAdisAnta bhaMga banatA hai aura donoM ko alaga-alaga ginane se ve do ho jAte haiN| prakRtibaMdha ke bhaMgoM ke bAre meM kArmagranthikoM meM ekarUpatA hai, lekina kathanazailI kI vividhatA se bhinnatA-sI pratIta hotI hai| isa prakAra se baMdha aura udaya prakRtiyoM meM anAdi-ananta Adi bhaMgoM kA krama jAnanA cAhiye / yaha sAmAnya se kathana kiyA hai / vizeSa kathana dhruvodayI aura adhruvodayI prakRtiyoM kA nAma nirdeza karane ke anantara yathAsthAna kiyA jA rahA hai| aba Age kI gAthA meM dhruvodaya prakRtiyoM ke nAmoM ko| batalAte haiN| bhravodaya prakRtiyA~ nimiNa thira athira aguruya suhAsuhaM teya kamma cvnnaa| nANaMtarAya desaNa miccha dhuva udaya sagosA // // zabdArtha - nimiNa-nirmANa nAmakarma, thira sthira nAmakarma, athira --masthira nAmakarma; aguruya aguruladhu nAmakarma, suha--zubha nAmakarma, asuhaM-~-azubha nAmakarma, teya - tejasa zarIra, kamma - phArmaNa zarIra, ca uvAnA-varNacatuSka, nANaMtarAma-jJAnAvaraNa aMtarAya karma ke meda, dasaNa * cAra darganAvaraNa, mischa - mithyAtva mohanIya, dhuvaudaya-5 nodanI, sagabIsA sattAIsa / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha gAyArpa-nirmANa, sthira, asthira, agurulaghu, zubha, azubha, taMjasa kArmaNa zarIra, varNacatuSka, pAMca jJAnAvaraNa, pAMca aMtarAya, cAra darzanAvaraNa aura mithyAtva mohanIya, ye dhruvodayI sattAIsa prakRtiyAM haiN|' vizeSArtha- isa gAthA meM dhrubodayI mattAIsa prakRtiyoM ke nAma batalAte haiM / inako dhruvodayI kahane kA kAraNa yaha hai ki apane udayaviccheda kAla taka inakA udaya banA rahatA hai| zAnAvaraNa Adi ATha karmoM kI udayayogya 122 prakRtiyAM haiM - jhAnAvaraNa 5, darzanAvaraNa, vedanIya 2, mohanIya 28, Ayu 4, nAma 67, gotra 2, antarAya 5 / isa prakAra me 5++2+2+4+6+2 +5=122 prakRtiyAM hotI haiM / inameM se 27 prakRtiyAM dhruvodayI haiN| jinakA vivaraNa kramazaH isa prakAra hai ---- (1) sAmAvaraNa-mati, zruta, avadhi, manaparyAya, kevala zAnAvaraNa / (2) vanAvaraNa-cakSa, acakSu, avadhi, kevala darzanAbaraNa / (3) mohanIya-mithyAtva | 1 (ka) nimmANadhirApirateyakammaraNAra agurumahamamuhaM / nANaMtarAyadasagaM saNacana miccha niccadayA / -paMkhasaMgraha 3 / 16 (kha) go0 karmakAMDa meM strodayazbandhinI prakRtiyoM ko ginane ke saMdarbha meM pra vodayI prakutiyoM kA nirdema ma prakAra kiyA hai .... misaLa sahamassa ghAdIyo / / nejagaM vaNacaOM thinmRgajugalaguruNimiNa dhuvaudayA / / - go0 karmakAMDa gA0 402, 403 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka (5) nAmakarma -- nirmANa, sthira, asthira, agurulaghu, zubha, azubha taijasa zarIra, kArmaNa zarIra, varNa, gaMdha, rasa, sparza / 15) aMtarAya-dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya antarAya | inakA vivecana gAthAgata krama ke anusAra karate haiN| nAmakarma kI nirmANa, sthira, asthira, agurulaghu, zubha, azubha, tejasa, kArmaNa tathA varNacatuSka yaha bAraha pratiyAM dhruvodakA, kyoMki pAze pati ke jIvoM meM inakA udaya sarvadA rahatA hai / jaba taka zarIra hai taba taka inakA udaya avazya banA rhegaa| terahaveM muNasthAna ke aMta meM ina vAraha prakRtiyoM kA udayaviccheda hotA hai kintu vahA~ taka sabhI jIvoM ke ina bAraha prakRtiyoM kA udaya banA rahatA hai| ___ yadyapi sthira, asthira tathA zubha, azubha ye cAra prakRtiyA~ paraspara virodhinI kahalAtI haiM / lekina inakA virodhitva baMdha kI apekSA hai, kyoMki sthira nAmakarma ke samaya asthira nAmakarma kA aura zubha nAma ke samaya azubha nAmakarma kA baMdha nahIM ho sakatA hai, kintu udayApekSA inameM virodha nahIM hai / sthira aura asthira kA udaya eka sAtha ho sakatA hai| kyoMki sthira nAmakarma ke udaya se hAr3a, dAMta Adi sthira hote haiM aura asthira nAmakarma ke udaya se rudhira Adi asthira hote haiM, isI prakAra zubha nAmakarma ke udaya se mastaka Adi zubha aMga hote haiM aura azubha nAmakarma ke udaya se paira Adi azubha aMga / ataeva ye cAroM prakRtiyAM baMdha kI apekSA birodhinI hone para bhI udayApekSA avirodhinI mAnI gaI haiN| pAMca jJAnAvaraNa, pAMca aMtarAya aura cAra darzanAvaraNa ina caudaha prakRtiyoM kA udaya apane kSaya hone vAle guNasthAna taka banA rahatA hai / inakA kSatra vArahave guNasthAna ke carama samaya meM hotA hai / ataeva inheM 1 nANaMtarApa dasaNa cala o sajogi vAyAlA / - dvitIya karmagrantha gA0 20 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karma grantha dhruvodaya kahA hai| mohanIya karma ko mithyAtva prakRti kA udayaviccheda pahale mithyAtva guNasthAna ke aMta meM hotA hai| ataH pahale mithyAtva guNasthAna taka mithyAtva kA udaya dhruva hotA hai| isIliye yaha dhrubodaya prakRti hai| isa prakAra gAthA kramAnusAra nAmakarma kI 12, jJAnAvaraNa ko 5. antarAya kI 5, darzanAvaraNa kI 4 aura mohanIya kI 1, kula sattAIsa prakRtiyAM dhruvodaya haiN| aba Age kI gAthA meM adhruvodaya prakRtiyoM ke nAma batalAte haiM / adhvocya pratiyAM thira-supriyara viNa adhuvabaMdhI miccha biNu mohadhuvabaMdho / niddovaghAya mIsaM samma paNanavada adhuvukyA // 7 // zabdArtha-ghira-mubhiyara-sthira, zubha tathA unase itara nAmakAma, SiNa-vinA, adhubabaMdhI-adha vabaMdhI prakRti, mikacha viNumithyAtva ke alAvA, mohadhRvabaMdho- mohanIna pharma kI zeSa dhra vabaMdhinI prakRtiyAM, nidA pAtra nidrAyeM. upaghAya upaprAta, mosaM - mizra mohanIya, samma- samyaktva mohanIya, paNanaSada---paMcAnave, madhuvRdayAabhra vodyaa| ____ gAyA--sthira, zubha aura unase itara asthira aura azubha ke sivAya zeSa adhruvabandhinI (66) prakRtiyAM, mithyAtva ke binA mohanIya karma kI dhruvabandhinI 18 prakRtiyAM, pAMca nidrA, upaghAta, mizra va samyaktva mohanIya kula ye 65 prakRtiyAM adhruvodayA haiN| vizeSArtha-pUrva gAthA meM 27 dhruvodayA prakRtiyoM ke nAma batalAye haiM ataH udayayogya 122 prakRtiyoM meM se ukta 27 prakRtiyoM ko kama Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka kara dene para zeSa 65 prakRtiyAM adhruvodayA haiN| jinakA saMketa isa gAthA meM kiyA gayA hai / ina paMcAnaveM prakRtiyoM ko adhruvodayA mAnane kA sAmAnya kAraNa to yaha hai ki bahuta sI prakRtiyAM paraspara virodhI haiM aura tIrthakara Adi kitanIka prakRtiyoM kA sadaiva udaya hotA nahIM hai tathA jisa guNasthAna taka jitanI prakRtiyoM kA guNapratyaya se viccheda nahIM batalAyA hai, vahAM taka una prakRtiyoM ke rahane para bhI usI guNasthAna meM vaha prakRti dravya Adi ko apekSA udaya meM Aye bhI aura na bhI Aye, isIliye unako anuvodaya, prakRtiyoM meM mAnA hai / inakA vizeSa spaSTIkaraNa nIceM kiyA jA rahA hai| pUrva meM adhruvabandhinI tihattara prakRtiyoM ke nAma batalAye jA cuke haiN| unameM se sthira, asthira, zubha, azubha ina cAra prakRtiyoM ke sivAya zeSa 66 prakRtiyAM adhruvodayA haiN| ina unahattara prakRtiyoM meM se tIrthakara, ucchvAsa, udyota, Atapa aura parAghAta ina pAMca prakRtiyoM kA udaya kisI jIva ko hotA hai aura kisI jIva ko nahIM hotA hai tathA zeSa 64 prakRtiyAM jaise bandhAvasthA meM virodhinI haiM, vaise hI udaya dazA meM virodhanI haiN| isIliye inako adhruvodayA kahA hai| ____mohanIya karma kI dhruvabaMdhinI unnIsa prakRtiyoM meM se mithyAtva ko chor3akara zeSa solaha kaSAya, bhaya aura jugupsA ye aThAraha dhruvabaMdhinI prakRtiyAM adhruvodayA haiM | kyoMki ye udaya meM paraspara virodhI haiM / krodha kA udaya hone para mAna Adi anya kaSAyoM kA udaya nahIM hotA hai, isI prakAra mAna Adi ke udaya ke samaya krodha Adi ke bAre meM bhI jAnanA cAhiye / isaliye baMdha kI apekSA virodhinI nahIM hone para bhI udaya kI apekSA krodhAdi kaSAyeM virodhinI haiN| isI virodharUpatA ke kAraNa kaSAyoM ko adhruvodayA kahA hai| bhava aura jugupsA kA udaya bhI kAdAcitka hai / kisI ke kisI samaya inakA udaya hotA hai aura Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha . kisI ke kisI samaya nahIM bhI hotA hai / ataeva ina donoM ko adhrubodayA mAnA hai| darzanAvaraNa karma ke bheda nidrA Adi pAMca nidrAyeM adhravodayA isaliye mAnI jAtI haiM ki inakA udaya kabhI hotA hai aura kabhI nahIM hotA hai tathA ye nidrAyeM paraspara meM virodhI haiN| yAnI eka samaya meM eka hI nidrA kA udaya hotA hai| upaghAta nAmakarma kA udaya kisI jIva ko kabhI-kabhI hotA hai / ataH vaha adhruvodayI hai 1 mizra prakRti ko adhruvodayI isaliye mAnA jAtA hai ki isakI udayavirodhinI samyaktva aura mithyAtva mohanIya hai, jinake kAla meM isakA udaya nahIM hotA hai / samyaktva mohanIya kA udaya vedaka (kSAyopazamika) samyagdRSTi ko hotA hai aura vedaka samyaktva kA udaya kAla jaghanya antamuhUrta aura utkRSTa 66 sAgara adhika cAra pUrva koTi hai / ataH yaha adhruvodayA hai / isa prakAra hai| prakRtiyAM adhruvodayA haiM / inake udaya kA viccheda hone para bhI punaH udaya ho sakatA hai / mithyAtva mohanIya ko adhruvodayA prakRti na mAnane kA kAraNa yaha hai ki mithyAtva kA udaya pahale mithyAtva guNasthAna meM satata rahatA hai, eka kSaNa ke liye bhI nahIM rukatA hai| jabaki adhruvodayA prakRtiyoM kA udayaviccheda na hone taka davya, kSetra, kAla Adi ke nimitta se kabhI udaya hotA hai aura kabhI nahIM hotA hai / isIliye unakI adhruvodayA saMjJA hai| baMdha evaM savaya prakRtiyoM meM anAvi-ananta Adi maMgoM kA spaSTIkaraNa baMdhayogya 120 prakRtiyoM meM se 47 dhruvabaMdhinI aura 73 adhruvabaMdhinI tathA udayayogya 122 prakRtiyoM meM se 27 dhruvodayA tathA 55 adhuvodayA haiN| isa prakAra se baMdha evaM udaya prakRtiyoM ke dhruva, adhruva do Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuku zataka rUpa hone se prazna hotA hai ki dhruva prakRtiyoM kA sadaiva anAdi se ananta kAla taka baMdha, udaya hotA rahegA aura adhruva prakRtiyoM kA sAdisAnta baMdha, udaya hotA hai| isaliye anAdi anaMta aura sAdi sAnta yaha do aMga mAnanA cAhiye / isakA samAdhAna yaha hai ki saMsArI jIva karmoM kA kartA aura bhoktA hai / anAdi se anantakAla taka yaha krama calatA hai / lekina jo jIva bhavya haiM- muktiprApti kI yogyatA vAle haiM tathA abhavya -muktiprApti kI yogyatA vAle nahIM haiM, unakI apekSA se anAdi anaMta Adi cAra bhaMga hote hai| jinakA baMdha aura udaya prakRtiyoM meM spaSTIkaraNa kiyA jA rahA hai / karma prakRtiyoM meM hone vAle cAra bhaMgoM ke nAma pUrva meM batalAye jA cuke haiN| unameM se dhruvabaMdhinI prakRtiyoM meM tIsare bhaMga ke sivAya zeSa anAdi anaMta anAdi sAnta, sAdi-sAMta yaha tIna bhaMga hote haiM-jo isa prakAra haiM-- pahalA anAdi anaMta bhaMga abhavya jIvoM kI apekSA se hotA hai / kyoMki abhavya jIvoM ke dhruvabaMdhinI prakRtiyoM kA baMdha anAdi anaMta hotA hai / anAdi- sAnta dUsarA bhaMga bhavya jIvoM kI apekSA ghaTita hotA hai| kyoMki pAMca jJAnAvaraNa, pAMca aMtarAya aura cAra darzanAvaraNa ina caudaha prakRtiyoM ke baMdha kI anAdi santAna jaba dasaveM guNasthAna meM vicchinna ho jAtI hai taba anAdi sAnta bhaMga hotA hai tathA gyArahaveM upazAntamoha guNasthAna meM ukta caudaha prakRtiyoM kA baMdhana karake maraNa ho jAne athavA gyArahaveM guNasthAna kA samaya pUrA ho jAne ke kAraNa koI jIva gyArahaveM guNasthAna se cyuta hokara jaba punaH ukta caudaha prakRtiyoM kA baMdha karatA hai aura dasaveM guNasthAna meM punaH unakA baidhaviccheda karatA hai taba sAdi sAnta nAmaka caturtha bhaMga ghaTita hotA hai / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacaya karma grantha saMcalana kaSAya ke baMdha kA nirodha jaba koI jIva nauveM guNasthAna meM karatA hai taba anAdi-sAnta bhaMga ghani hotA hai aura jaba vahI jIva nauveM guNasthAna se cyuta hokara punaH saMjvalana kaSAya kA baMdha karatA hai tathA punaH nauveM guNasthAna ko prApta karane para usakA nirodha karatA hai taba sAdi-sAnta cauthA bhaMga hotA hai| nidrA, pracalA, tejama, kArmaNa, varNacatuSka, agurulaghu, upaghAta, nirmANa, bhaya aura jugupsA ye teraha prakRtiyAM AThaveM guNasthAna meM vicchinna ho jAtI haiM taba inakA anAdi-sAnta bhaMga hotA hai aura AThaveM gUNasthAna se patana hone ke bAda jaba unakA baMdha hotA hai to vaha sAdi baMdha hai tathA punaH AThace guNasthAna meM pahu~cane para jaba unakA baMdhaviccheda ho jAtA hai to vaha baMdha sAnta kahalAtA hai / isa prakAra unameM sAdi sAnta yaha cauthA bhaMga ghaTita hotA hai / pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA baMdha pAMcaveM guNasthAna taka anAdi hai kintu chaThe guNasthAna meM usakA abhAva ho jAne se mAnta hotA hai| ataH anAdi-sAnta bhaMga hotA hai / chaThe guNasthAna se girane para jaba punaH baMdha hone lagatA hai aura chaThe guNasthAna ke prApta karane para usakA abhAva ho jAtA hai taba cauthA sAdi-sAnta bhaMga ghaTita hotA hai / apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA baMdha cauthe guNasthAna taka __ anAdi hai, lekina pAMcaveM guNasthAna meM usakA anta ho jAtA hai ataH dUsarA anAdi-sAnta bhaMga vanatA hai tathA pAMcaveM guNasthAna se girane para punaH bandha aura jaba pAMcaveM gaNasthAna ke prApta hone para abaMdha karane lagatA hai nava sAdi-sAnta cauthA bhaMga hotA hai / mithyAtva, styAnaddhitrika, anantAnubaMdhI kaSAya catuSka kA anAdi baMdhaka mithyAdRSTi jaba samyaktva ko prApti hone para unakA baMdha nahIM karatA hai taba dUsarA anAdi-sAnta bhaMga aura punaH mithyAtva meM gira Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khataka kara ukta prakRtiyoM kA baMdha karane aura punaH samyaktva kI prApti hone para baMdha nahIM karane para cauthA sAdi-sAnta bhaMga hotA hai| isa prakAra dhruvabaMdhinI prakRtiyoM meM tIsare sAdi-anaMta bhaMga ke sivAya zeSa anAdianaMta, anAdi sAnta aura sAdi-sAnta ye tIna bhaMga hote haiN| ___ ava dhruvodayA prakRtiyoM meM bhaMgoM ko ghaTita karate haiN| dhruvodayA prakRtiyoM meM pahalA anAdi-anaMta aura dUsarA anAdi-sAnta yaha do bhaMga hote haiN| dhruvodayA 27 prakRtiyoM ke nAma yathAsthAna batalAye jA cuke haiN| unameM se mithyAtva prakRti meM vizeSatA hai| isalie usake boM ke bAre meM alaga meM kATa liye jAne se zeSa chabbIsa prakRtiyoM ke bAre meM spaSTIkaraNa karate haiN| nirmANa, sthira, asthira, agurulaghu, zubha, azubha, tejasa, kArmaNa, varNacatuSka, pAMca jJAnAvaraNa, pAMca aMtarAya aura cAra darzanAvaraNa ina chabbIsa dhruvodayo prakRtiyoM meM pahalA anAdi-ananta bhaMga abhabdha jIvoM kI apekSA ghaTita hotA hai / kyoMki abhavya jIvoM ke dhruvodyaa| prakRtiyoM ke udaya kA na to Adi hai aura na aMta hI hotA hai| dUsarA anAdi-sAnta bhaMga bhavya jIvoM kI upekSA ghaTita hotA haiN| . pAMca jJAnAvaraNa, pAMtra aMtarAya aura cAra darzanAvaraNa ina caudaha / prakRtiyoM kA udaya bAraha guNasthAna taka to jIvoM ko anAdi kAla se hai, lekina bArahaveM guNasthAna ke aMta meM jaba inakA viccheda ho jAtA hai taba vaha udaya anAdi-sAnta kahA jAtA hai| isI prakAra nirmANa, sthira, asthira Adi zeSa bacI huI bAraha prakRtiyoM kA anAdi udaya terahaveM sayogikevalI guNasthAna ke aMta meM vicchinna ho jAtA hai taba unakA udaya anAdi-sAMta kahalAtA hai| ___ isa prakAra mithyAtva ke sivAya zeSa dhruvodayA prakRtiyoM meM kevala do hI bhaMga ghaTita hote haiM abhavya jIvoM kI apekSA anAdi-ananta Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pharmagrantha aura bhavya jIvoM ko apekSA anAdi-sAnta / zeSa do bhaMga-sAdi-anaMna aura sAdi-sAnta ghaTita nahIM hote haiN| kyoMki kiso prakRti ke udaya kA biccheda hone ke pazcAta punaH udaya hone lagatA ho to vaha udaya sAdi kahalAtA hai / lekina ukta dhruvodayI prakRtiyoM kA udayaviccheda bArahaveM, terahaveM guNasthAna ke aMta meM ho jAne para punaH unakA udaya nahIM hotA hai aura una guNasthAnoM ke prApta ho jAne ke bAda jIva nIce ke guNasthAnoM meM nahIM Akara mukti ko hI prApta karatA hai| ataH ukta prakRtiyoM kA sAdi udaya nahIM hotA hai / isalie zeSa do bhaMga bhI nahIM hote haiN| chabbIsa dhruvodayI prakRtiyoM meM Adi ke do bhaMga hote haiM, lekina mithyAtva meM anAdi-ananta, anAdi sAnta aura sAdi-sAnta yaha tIna bhaMga hote haiM / anAdi-anaMta bhaMga abhavya jIvoM kI apekSA se, anAdisAnta bhaMga anAdi mithyAiSTi bhavya jIvoM kI apekSA se ghaTita hotA hai / anAdi anaMta bhaMga abhavya jIvoM kI apekSA se mAnane kA kAraNa yaha hai ki unake mithyAtva ke udaya kA abhAva na to kabhI huA hai aura na hogA / bhavya jIvoM kI apekSA anAdi-sAMta bhaMga isalie mAnA jAtA hai ki pahale pahala samyaktva kI prApti ho jAne para unake anAdikAlIna mithyAtva kA abhAva ho jAtA hai / cauthA sAdi-sAnta bhaMga bhI usa bhavya jIva kI apekSA ghaTita hotA hai jo samyaktva ke chuTa jAne ke pazcAta punaH mithyAtva ko prApta karake bhI punaH samyaktva ko pAkara usakA abhAva kara detA hai / isa prakAra dhruvodayA mithyAtva prakRti meM tIna bhaMga ghaTita hote haiN| adhruvabandhinI aura adhruvodayI prakRtiyoM meM kevala sAdi-sAnta bhaMga hI ghaTita hotA hai / kyoMki unakA baMdha aura udaya adhruva hai, kabhI hotA hai aura kabhI nahIM hotA hai / isa prakAra baMdha aura udaya prakRtiyoM meM bhaMgoM kA krama samajhanA cAhie / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka __baMdha evaM upaka prajAtiyoM ke 35 cha, aba meghoM meM go ko ghaTita karane kA sArAMza yaha hai ki mithyAtva ko chor3akara zeSa udaya prakRtiyoM meM pahale do-anAdi-anaMta, anAdi-sAnta bhaMga tathA mithyAtva meM tIna-anAdi-anaMta, anAdi-sAnta tathA mAdi-sAnta bhaMga hote hai| dhrubabandhinI prakRtiyoM meM anAdi-ananta, anAdi-sAnta aura sAdisAnta yaha tIna bhaMga ghaTita hote haiN| adhruva baMdha va udaya prakRtiyoM meM sirpha sAdi-sAntu yaha eka bhaMga hotA hai| yaha bhaMga bhavya aura abhavya zrIvoM kI pAriNAmika sthiti ke kAraNa banate haiN| granthakAra ne sUtra rupa meM prakRtiyoM meM ghaTita hone vAle maMgoM kA saMketa gAthA 5 meM kara hI diyA hai ki padamabiyA dhUvajavasu dhavajaMdhisu taiavaja bhaMgaligaM / micchammi tigni bhaMgA dahAvi adhuvA turisa bhaMgA / / isa prakAra se dhruva-adhUtra baMdha, udaya prakRtiyoM ke nAma aura unameM ghaTita hone vAle bhaMgoM kI saMkhyA kA kAraNa sahita spaSTIkaraNa karane ke pazcAta aba do gAthAoM meM dhra ba, adhruva sattA prakRtiyoM ko ginAte haiN| dhruva-anuva sattA prakRtiyAM tamabannavIsa sagateya-kamma ghuyabaMdhi sesa vetigaM / Amitima veNiyaM bujuyala sagaurala sAsacaU / / 8 / / khagaitirima nIyaM dhuvasaMtA samma mosa maNuyadugaM / vivikakAra aiNAU hArasaguccA adhuvasaMtA // 6 / zamnArtha-tasavAmapIsa- trasa Adi bIsa va varNa Adi bIsa prakRtiyAM, sagaseyaphamma tajabha kAmaMNa saptaka, vadhi-dhra vabaMdhinI, sesa-bAkI ko, yatigaM-vedatrika, Agiitiga- AkRtitrika-chaha Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama kamagrama saMsthAna, chaha saMhanana aura pAMca jAti, veNiyaM - vedanIya, bujuyalado yugala, sagaurala-audArika-saptaka, sAsacaka pravAsacanuSka / khagaItiriga khatihika aura tiyaMcadvika, nIyaM-nIca gotra, dhRvasaMtA--bhra vasattA samma - samyaktva mohanIya, mosa - mizra mohanIya, maNuyabugaM manuSya dvika, vidhikkAra - vakiya ekAdaza. jiNa - jina nAmakarma, AU-cAra Ayu, hArasaga-AhArakasaptaka, ucA ucca gotra, adhva saMtA-abhra va sttaa| gAthAyaM-savIzaka aura varNavIzaka, taijasa kArmaNa saptaka, bAkI kI dhruvandhinI prakRtiyAM, tIna veda, AvRtitrika, vedanIya, do yugala, audArika saptaka, ucchvAsa catuSka tathA bihAyogati dvika, tiryaMcadvika, nIca gotra, ye saba dhruvasattA prakRtiyAM haiM / samyaktva, mizra, manuSyadvika, vaikriyaekAdaza, tIrthakara nAmakarma, cAra Ayu, AhAraka-saptaka aura ucca gola ye adhruva sattA prakRtiyAM jAnanA cAhiye / vizeSArtha-baMdha evaM udaya prakRtiyoM kA dhruva va adhruva ke bheda se vargIkaraNa karane ke pazcAt ina donoM gAthAoM meM dhruva sattA aura adhruva sattA bAlI prakRtiyoM kI saMkhyA batalAI hai / kucha prakRtiyoM ke to nAma batalAye haiM aura kucha prakRtiyoM kA saMjJAoM dvArA nirdeza kiyA hai| baMdha-yogya prakRtiyAM 120 haiM aura udayogya 122 prakRtiyAM haiM, lekina sattA prakRtiyoM kI saMkhyA 158 hai / ' jinake nAma prathama karma 1. badha kI apekSA udaya, sattA prakRtiyoM ke antara kA kAraNa pariziSTa meM dekhiye| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 Zuo antha meM spaSTa kiye gaye hai aura saMkhyA isa prakAra hai-- jJAnAvaraNa 5, darzanAvaraNa, vedanIya 2, mohanIya 28, Ayu 4, nAmakarma 103, gova 2, aMtarAya 5 / kula milAkara (5+2+28 + 4 + 103 : 2 + 5) 158 bheda ho jAte haiM / ina 158 prakRtiyoM kA dhruva aura adhruba sattA rUpa meM kathana karane ke liye nimnalikhita saMjJAoM kA upayoga kiyA gayA hai| saMjJAnoM aura unameM garbhita prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM sabaka - lasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya yazaH kIrti, sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, asthira, azubha, dubhaMga, duHsvara, anAdeya, ayazaHkIrti / " varNadhozaka- pAMca varNa, pAMca rasa, do gaMdha, ATha sparza | saMjasa kArmaNa saptaka- tejasa zarIra, kArmaNa zarIra, taijasataijasa baMdhana, taijasakArmaNa baMdhana, kArmaNa-kArmaNa bandhana, tejasa saMghAtana, kArmaNa saMghAtana / AkRtitrika - chaha saMsthAna - samacaturastra nyagrodhaparimaMDala, sAdi bubja, vAmana, haiMDa | chaha saMhanana - vajraRSabhanArAca RSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca kIlikA, sevArta / pAMca jAti - ( jAti nAmakarma ke bheda ) ekendriya dvIndriya vIndriya, caturindriya, paMcendriya / yugala Trika - hAsya aura rati kA yugala tathA zoka va arati kA yugala / audArikasaptaka-- audArika zarIra, audArika aMgopAMga, audA : sa se lekara yazaH kIrti taka kI prakRtiyAM sadazaka aura sthAvara se aza: kIrti taka kI prakRtiyAM sthApadezaka kahalAtI haiM / catuSka meM gamita nAmoM ko prathama karmagrantha meM dekhiye / 2. varNa , Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 paMcama karmagrantha rika saMghAta, audArika baMdhana, odArika- tejasa baMdhana, audArikakArmaNa baMdhana, audArika- tejasa - kArmaNa baMdhana / ucchvAsa catuSka-- ucchvAsa, Atapa, udyota, parAdhAta / khagatidvika- zubha vihAyogati, azubha vihAyogati / ticahnika-tiryaMcagati tiryacAnupUrvI / manuSyazcika- manuSyagati, manuSyAnupUrvI / vaikriyaekAdaza - devagati, devAnupUrvI, narakagati, narakAnupUrvI, kriya zarIra, kriya aMgopAMga, vaikriya saMghAta, vaikriyavaikriya baMdhana, vaikriyatejasa baMdhana, vaikriyakArmaNa baMdhana, vaikriya tejasa - kArmaNa baMdhana / AhAra kasaptaka---AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga, AhArakasaMghAtana, AhAraka AhAraka baMdhana, AhAraka- tejasa baMdhana, AhArakakArmaNa baMdhana, AhAraka - taMjasa - kArmaNa baMdhana | ina saMjJAoM meM gRhIta prakRtiyoM tathA kucha prakRtiyoM ke nAma nirdeza pUrvaka dhruva adhruva sattA vAlI prakRtiyoM kI alaga alaga saMkhyA vatalAI hai / tasvalavIsa se lekara nIyaM dhruvasaMtA pada taka bhuna sattA vAlI prakRtiyoM ke nAma haiM tathA sammamIsa maNuyadugaM se lekara hArasaguccA pada taka adhruvasattA vAlI prakRtiyoM ke nAma haiM / kula milAkara ye 158 prakRtiyAM ho jAtI haiM / baMdha aura udaya meM dhruvabaMdhinI aura dhruvodayA prakRtiyoM kI saMkhyA anubaMdhinI aura anuvodayA kI apekSA kama hai, lekina isake viparIta sattA meM dhruvasattA prakRtiyoM kI saMkhyA adhika aura adhruvasanA prakRtiyoM kI saMkhyA kama hai| isakA spaSTIkaraNa yaha hai ki baMdha ke samaya hI kisI prakRti kA udaya ho jAye aura kisI prakRti ke udaya ke samaya hI usa prakRti kA baMdha bhI ho jAye yaha Avazyaka nahIM Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka hai| kintu jo baMdhadazA meM hai aura jisakA udaya ho rahA hai, usakI sattA avazya hotI hai| isI kAraNa bhuvAdA vAlI darzakoM kI saMkhyA adhika aura adhruba sattA vAlI prakRtiyoM kI saMkhyA kama hai| basAdi bIsa se lekara mIca gotra paryanta kI prakRtiyoM ko dhruvasattA vAlI mAnane ke kAraNa ko spaSTa karate haiN| vasAdi bIsa, varNAdi bIsa aura taMjasa-kArmaNa saptaka kI sattA sabhI saMsArI jIvoM ke rahatI hai / samasta dhruvabaMdhinI prakRtiyAM dhruva sattA vAlI hotI haiN| kyoMki jinakA baMdha sarvadA ho rahA hai unakI avazya hI dhruva sattA hogii| lekina varNavIzaka meM varNacatuSka aura taijasakArmaNa saptaka meM taijasa, kArmaNa zarIra kA alaga se nirdeza kara diye jAne se saMtAlIsa dhruvabaMdhinI prakRtiyoM meM se ina chaha prakRtiyoM ko kama karake zeSa 41 prakRtiyoM kA saMketa kiyA hai| tInoM vedoM kA baMdha aura udaya adhruva batalAyA hai kintu unakI sattA dhruva hai / kyoMki vedoM kA baMdha krama-krama se hotA hai lekina unake eka sAtha rahane meM kisI prakAra kA virodha nahIM hai| paraspara daloM kI saMkrAMti hone kI apekSA vedanIyadvika ko dhruvasattA mAnA hai| hAsya-rati aura zokaarati ina donoM yugaloM kI sattA nauveM guNasthAna taka sadaiva rahatI hai ataH inakI sattA ko dhruva mAnA hai| audArika saptaka kI sanA bhI sadA rahatI hai| kyoMki manuSya va tiryaMca gati meM inakA udaya rahatA hai tathA deva ba naraka gati meM inakA baMdha hotA hai| isIliye inako dhruvasattA mAnA hai| isI prakAra ucchvAsa catuSka, vihAyogati yugala, tiryaMcadvika, nIca gotra kI sattA bhI sadaiva rahatI hai / samyaktva kI prApti hone se pahale sabhI jIvoM meM ye prakRtiyAM sadA rahatI haiM / isIlie inako dhruvasattA kahA jAtA hai / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMSama karmagranya dhruvasattA prakRtiyoM ke dhruvasattA vAlI mAnane ke kAraNa ko spaSTa karane ke bAda aba zeSa prakRtiyoM ko adhruvasattA vAlI mAnane ke kAraNa ko spaSTa karate haiN| samyaktva aura mizra mohanIya kI sattA abhavyoM ke to hotI hI nahIM hai kintu bhavyoM meM bhI bahutoM ko nahIM hotI hai| tejaskAya aura vAyukAya ke jIva jaba manuSya dvika kI udvalanA kara dete haiM taba manuSyadvika kI sattA nahIM hotI hai, isIliye manuSyadvika ko adhruvasattA mAnA hai / baiMkriya ekAdaza prakRtiyoM kI sattA anAdi nigodiyA jIva ke nahIM hotI hai tathA jisane trasa paryAya prApta nahIM kI do, usake baMdha kA abhAba hone se athavA baMdha karake sthAvara meM jAne para unakI sthiti kA kSaya hone se tathA ekendriya meM jAkara unakI udbalanA karane vAle jIva ke bhI sattA nahIM rahane se vaikriya' ekAdaza kI sattA adhruva mAnI hai| samyaktva ke hote hue bhI tIrthakara nAmakarma kisI ko hotA hai| aura kisI ko nahIM hotA hai tathA sthAvaroM ke devAyu aura narakAyu kA, ahamindroM (nava veyaka aura pAMca anuttara ke deva) ke tirthacAyu kA, tejaskAya va vAyukAya aura saptama naraka ke nArakoM ke manuSyAyu kA sarvathA baMdha na hone ke kAraNa unakI sattA nahIM rahatI hai| isIlie ina prakRtiyoM kI gaNanA adhruva sattA vAlI prakRtiyoM meM kI jAtI hai / ____ AhArakasaptaka kI sattA saMyama ke hone para bhI kisI ke hotI hai aura kisI ke nahIM hotI hai| sabhI saMyamadhAriyoM ko AhAraka zarIra honA hI cAhie, aisA niyama nahIM hai| ucca gotra bhI anAdi nigodiyA jIvoM ke nahIM hotA hai, udvalana ho jAne para tejaskAya aura vAyukAya ke jIvoM ke ucca gotra nahIM hotA hai / isIliye aTThAIsa prakRtiyAM adhruvasattA haiN| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pata isa prakAra se sattA prakRtiyoM ke 158 bhedoM meM se kitanI aura kauna kauna sI prakRtiyAM dhruvasattA aura adhruvasattA haiM, isakA kathana karane ke bAda aba Age kI tIna gAthAoM meM kucha prakRtiyoM kI guNasthAnoM kI apekSA dhruvasattA aura adhruvasattA kA nirUpaNa karate haiN| paDhamatiguNesu micchaM niyamA ajayAiaTTage bhajja / sAsANe khalu samma saMtaM micchAidasage vA // 10 // sAH gagIze dharma ra simAsu bhynnaae| Aiyuge aNa niyamA bhaiyA mIsAinavamammi // 11 // AhArasatagaM vA saJcaguNe vitiguNe viNA tityaM / nobhayasate miccho aMtamuhattaM bhave titthe // 12 // zabdArtha- paDhamatiguNesu- pahale tIna guNasthAnoM meM, micchemithyAtva, niyamA-nizcita rUpa se. ajayAi.-avirati Adi, aThage---ATha guNasthAnoM meM, bhoM-bhajanA se (vikalpa se, sAsANe-sAsAdana guNasthAna meM, sva-nizcaya se, sammaM samyaktva modanIya, saMtaM . vidyamAna hotI hai, micchAivasage-mithyAtva Adi dasa guNasthAnoM meM, vA-vikalpa se / sAsaNamosesu-mAsAdana aura mizra guNasthAna meM, dhuvaMnitya, mIsaM-~-mitra mohanIya, micchAinavasu-mithyAtva Adi no gaNarathAnoM meM, bhayaNAe--vikalpa se, Aiduge-Adi ke do guNasthAnoM meM, aga-anaMnAnubaMdhI. niyamA-nizcaya se, mayA-civalpa se, mIsAinavagammi -mizrAdi nau guNasthAnoM meM / AhArasatagaM--AhAraka mataka, samvaguNe--sabhI guNasthAnoM meM, vA--vikalpa meM, vitiguNe- dUsare tIsare guNasthAna meM, viNA - binA, tisthaM - tIrthakara nAmakarma, na-nahIM hotA hai, umayasate Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama donoM kI sattA, miTho-mithyAtvI, aMtamutaM - antarmuhU paryanta bhave-- hotI hai, tithe tIrthaMkara nAmakarma ke hone para bhI / - gAthA - pahale tIna guNasthAnoM meM midhyAtva mohanIya kI sattA avazya hotI hai aura avirati Adi ATha guNasthAnoM meM bhajanIya hai, sAsAdana guNasthAna meM samyaktva mohanIya kI sattA nizcita rUpa se hotI hai| aura mithyAtva Adi dasa guNasthAnoM meM vikalpa se hotI hai / sAsAdana aura mizra guNasthAna meM mizra prakRti kI sattA nizcita rUpa se rahatI hai| midhyAtva Adi nau guNasthAnoM meM bikalpa se hai / pahale do guNasthAnoM meM anantAnubaMdhI kaSAya kI sattA avazya hotI hai aura mizra Adi nau guNasthAnoM meM bhajanIya hai / AhAraka saptaka sabhI guNasthAnoM meM vikalpa se hai / dUsare aura tIsare guNasthAna ke sivAya zeSa guNasthAnoM meM tIrthaMkara nAmakarma vikalpa se hotA hai aura donoM (AhAraka saptaka va tIrthaMkara nAmakarma) kI sattA vAlA mithyAdRSTi guNasthAna meM nahIM AtA hai| yadi tIrthaMkara nAmakarma kI sattAvAlA koI jIva mithyAtva meM AtA hai to sirpha antamuhUrta taka ke liye AtA hai / Y vizeSArtha -- ina tIna gAthAoM dvArA guNasthAnoM meM kucha prakRtiyoM kI sattA viSayaka sthiti kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai ki kauna-sI prakRti kisa guNasthAna taka nizcita va vikalpa hotI hai / mithyAtva va samyaktva prakRti kI sattA kA niyama . mithyAtva prakRti kI sattA ke bAre meM batalAyA hai ki 'paThamatiguNesu micchaM niyamA' pahale tIna guNasthAnoM meM midhyAtva mohanIya Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRti ko sattA avazya hotI hai| sAtha hI yaha bhI kahA hai ki 'sAsANe khalu sammaM saMtaM' sAsAdana guNasthAna meM samyaktva mohanIya kRti nizcita rUpa se / bhAno simAtya mohAlI aura samyaktva mohanIya ke nizcita astitva kA kathana kiyA gayA hai / ___ isa prakAra se mithyAtva mohanIya aura samyaktva mohanIya kI guNasthAnoM meM nizcita sattA batalAne ke sAtha-sAtha ina donoM prakRtiyoM kI vikalpasattA vAle guNasthAnoM kA saMketa kramazaH 'ajayAiaTThage bhajja' va 'micchAidasage yA' padoM se kiyA hai ki mithyAtva prakRti kI sattA cauthe avirati samyagdRSTi Adi ATha guNasthAnoM meM bhajanIya hai tathA samyaktva prakRti sAsAdana ke sivAya pahale mithyAtva Adi dasa guNasthAnoM meM vikalpa se hotI hai / isake kAraNa ko spaSTa karate hai| pahale, dUsare aura tIsare guNasthAna meM mithyAtva prakRti kI sattA isaliye mAnI jAtI hai ki mithyAtva guNasthAna meM to mithyAtva kI sattA rahatI hI hai / upazama samyaktva ke kAla meM kama se kama eka samaya aura adhika se adhika chaha AvalikA kAla zeSa rahane para koI koI jIva sAsAdana guNasthAna ko prApta karate haiM, usa samaya una jIvoM ke mithyAtva aura samyaktva prakRti kI sattA avazya rahatI hai| isIliye dUsare guNasthAna meM mithyAtva kI sattA batalAne ke sAtha samyaktva kI bhI sattA batalAI hai| uvasamasammattAo cayao micchaM apAvamANassa / sAsAyaNasammattaM tayaMtarAlammi chAvaliya / / -vize0 bhAya 534 upazama samyaktva ke kAla meM adhika se adhika 6 AvalikA zeSa rahane para anaMtAnubaMdhI kaSAya ke udaya se upadhAma sabhyaktva se cyuta hokara jaba taka jIva mithyAtva meM nahIM AtA taba taka baha usa samayAvadhi ke liye sAsAdana' samyagdRSTi ho jAtA hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha jaba koI anAdi mithyAdRSTi jIva prathama bAra samyaktva prApta karane ke abhimukha hotA hai taba karaNalabdhi ke bala se prathamopazama samyaktva ke samaya mithyAtva mohanIya ke dAlako ke tIna rUpa ho jAte haiM-zuddha, ardhazuddha aura azuddha / zuddha dalika samyaktva, ardhazuddha mizra aura azuddha mithyAtva mohanIya kahalAte haiN| upazama samyaktva ke aMta meM ukta tIna puMjoM meM se yadi mithyAtva mohanIya kA udaya ho jAtA hai to pahalA guNasthAna, yadi mizra (samyaktva-mithyAtva) mohanIya kA udaya hotA hai to tIsarA bhizra guNasthAna ho jAtA hai / isa prakAra pahale aura tIsare guNasthAna meM mithyAtva kI sattA rahatI hai| isIliye pahale, dUsare aura tIsare guNasthAna meM mithyAtva kI sattA mAnI gaI hai| pahale, dusare aura tIsare guNasthAna ke sivAya cauthe avirati Adi ATha guNasthAnoM meM mithyAtva kI sattA hone aura na hone kA kAraNa yaha hai ki yadi una guNasthAnoM meM mithyAtva kA kSaya kara diyA jAtA hai yAnI kSAyika samyaktva kI prApti ho jAtI hai to mithyAtva kI sattA nahIM rahatI hai aura yadi mithyAtva kA upazama kiyA jAtA hai to mithyAtva kI sattA avazya rahatI hai| mithyAtva kI sattA rahane ke kAraNa hI upazama zreNi vAlA gyArahaveM guNasthAna se patita hotA hai| dusare sAsAdana guNasthAna ke sivAya mithyAtva Adi dasa guNasthAnoM meM samyaktva prakRti kI sattA vikalpa se mAnane yAnI hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai, kA kAraNa yaha hai ki mithyAtva guNasthAna meM anAdi mithyAiSTi jIva ke jisane kabhI bhI mithyAtva ke zuddha, arghazuddha, azuddha yaha nIna puMja nahIM kiye tathA jisa sAdi mithyAiSTi jIva ne samyaktva (zuddha puMja) kI uvalanA kara dI hai, usake samyaktva prakRti kI sattA nahIM hotI hai, zeSa mithyAdRSTi jIvoM ke usakI sattA hotI hai| isI taraha mithyAlva guNasthAna meM samyaktva kI ubalanA karake Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka 46 mizra guNasthAna meM Ane vAle jIva ke samyaktva kI sattA nahIM rahatI hai, zeSa jIboM ke rahatI hai| ___cauthe guNasthAna se lekara gyArahaveM guNasthAna taka kSAyika samyamahaSTi ke samyaktva mohanIya prakRti ko sattA nahIM hotI hai kintu kSAyopazamika aura aupazamika samyagdaSTi ko usakI sattA avazya rahatI hai| ___isa prakAra mohanIya karma kI prakRti mithyAtva aura samyaktva kI sattA kA vicAra Adi ke gyAraha guNasthAnoM meM kiyA gayA / anta ke tIna guNasthAnoM meM mohanIya karma kA kSaya ho jAtA hai ataH inakI sattA nahIM rahatI hai / aba Age mitha mohanIya aura anantAnubaMdhI kaSAya kI sattA kA vicAra karate haiM / mizra mohanIya aura anantAnubaMdho kI sattA kA niyama mizra mohanIya kI nizcita rUpa se kisa guNasthAna meM sattA hotI hai, isake liye kahA hai-'sAsaNamosesu dhurva mIsaM-sAsAdana aura mizra guNasthAna meM midha (samyamithyAtva) mohanIya kI sattA niyama se hotI hai / isakA kAraNa yaha hai ki 'prathamopazama samyaktva kI prApti ke samaya jo mithyAtva ke tIna puMja ho jAte haiM aura usa samyaktva ke kAla meM jaba kama se kama eka samaya aura adhika se adhika chaha AvalikA kAla zeSa raha jAtA hai taba sAsAdana guNasthAna kI prApti hotI hai| usa samaya usa jIva ke pariNAma nizcita rUpa se na to samyaktva rUpa hote haiM aura na mithyAtva rUpa kiMtu samyaktvAMza bhI hotA hai aura mithyAtvAMza bhii| isIliye mizra prakRti kI sattA rahatI hai / isIliye dUsare guNasthAna meM mizra prakRti kI sattA mAnane kA vidhAna kiyA hai| tIsarA mizra guNasthAna mizra mohanIya ke udaya ke binA hotA nahIM hai| isIliye tIsare guNasthAna meM mizna prakRti kI dhruvasattA kahIM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagranya hai aura vikalpa se pAye jAne vAle guNasthAnoM ke bAre meM kahA hai ki 'micchAinavasu bhayaNAe' yAnI dUsare aura tIsare guNasthAna ke sivAya pahale gamArata. vauthe pAMco, sAnoAThaveM nau. damadhe, gyArahaveM, ina nau guNasthAnoM meM adhruvasattA hai| kyoMki jisa mithyA dRSTi jIva ne mizra prakRti kI udvalanA kI hai, usake va anAdi mithyAtvI ke mizra prakRti kI sattA nahIM hai| cauthe Adi ATha guNasthAnoM meM kSAyika samyagdRSTi ke mizra prakRti kI sattA nahIM hotI hai, zeSa jIvoM ke isakI sattA hotI hai| mizra mohanIya prakRti kI sattA kA kathana karane ke pazcAta' aba anantAnubaMdhI kI sattA ke bAre meM batalAte haiM / anantAnubaMdhI ke nizcita guNasthAnoM ke bAre meM kahA hai-'Aiduge aNa niyamA' Adi ke do pahale, dUsare guNasthAnoM meM anantAnubaMdhI kI dhruvasattA hai / kyoMki dUsare guNasthAna taka anantAnubaMdhI kA baMdha hotA hai, isIliye usakI sattA avazya rhegii| zeSa tIsare Adi nau guNasthAnoM meM usakI sattA adhruva hai-'bhaiyA mIsAinavagammi / ' kyoMki anantAnubaMdhI kaSAya kA visaMyojana karane vAle ke anantAnubaMdhI ko sattA nahIM hotI hai| anaMtAnubaMdhI kI adhruvasattA ke viSaya meM Upara kAmagranthika,mata kA ullekha kiyA gayA hai ki tIsare Adi nau guNasthAnoM meM vikalpa se sattA hai 1 lekina karmaprakRti' aura paMca 1 saMjoyaNa| u nimamA dhusu paMcasu hoi bhaiyadhvaM / / ---karmaprakRti (satsAdhikAra) do guNasthAnoM meM anantAnubaMdhI niyama se hotI hai aura pAMca guNasthAnoM meM bhajanIya hai| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka. saMgraha meM tIsare se lekara sAtaveM taka pA~ca guNasthAnoM meM sattA mAnI hai| karmagrantha meM gyArahaveM guNasthAna taka aura kamaprakRti va paMcasaMgraha meM sAtaveM guNasthAna taka anaMtAnubaMdho kaSAya kI sattA mAnane ke antara kA kAraNa yaha hai ki karmaprakRti va paMcasaMgrahakAra upazamazroNi meM anaMdAnabaMdhI kA satva nahIM pAnate haiM aura gamagAra usakA satva svIkAra karate haiM / karmaprakRtikAra ke maMtavya kA sArAMza yaha hai ki cAritra mohanIya ke upazama kA prayAsa karane vAlA anaMtAnubaMdhI kA avazya visaMyojana karatA hai| AhAraka saptaka aura tIrthakara prakRti ko sattA kA niyama AhAraka saptaka kI guNasthAnoM meM sattA batalAne ke liye kahA haiAhArasattagaM vA savvaguNe / yAnI AhAraka saptaka kI sattA vikalpa se sabhI guNasthAnoM meM hai / aisA koI guNasthAna nahIM ki jisake bAre meM AhAraka saptaka kI sattA niyama se hone kA kathana kiyA jA sake arthAt sabhI guNasthAnoM meM isakI adhruva sattA hai| isakA kAraNa yaha hai ki AhAraka zarIra nAmakarma prazasta prakRti hai aura isakA baMdha kisI-kisI vizuddha cAritradhAraka apramatta saMyamI ko hotA hai| jaba koI apramatta saMyamI AhAraka zarIra kA baMdha 1 sAsAyaNaMta niyamA paMcasU bhajjA abhI pddhmH| -paMcasaMgraha 342 go0 karmakAMDa gAthA 391 meM ekna matabheda kA 'tthi aNaM upasamage' pada dvArA ullekha kiyA hai tathA dono matoM ko sthAna diyA hai / 2 (ka) zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhAraka caturdazA baMdha rasyava / -tattvArthasUtra 2 / 46 (cha) AhAraka zarIra aura tIrghakara prakRti ke baMdha ke kAraNa kA saMketa paMcasaMgraha meM kiyA hai tisthaya rAhArANaM baMdhe sammattasaMjamA heuu| saMgraha 204 tIrthakara prakRti ke bandha meM samyaktva aura AhAraka ke baMdha meM saMyama kAraNa hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha T karake zuddha pariNAmoM ke kAraNa Upara ke guNasthAnoM meM jAtA hai taba ayaMtrA azuddha pariNAmoM ke kAraNa Upara ke guNasthAnoM se nIce ke guNasthAnoM meM AtA hai taba usake AhAra saptaka kI sattA banI rahatI hai| lekina jo apramatta saMyamI muni AhAraka saptaka kA baMdha kiye binA hI Upara ke guNasthAnoM meM jAtA hai athavA nIce ke guNasthAnoM meM AtA hai, usake una guNasthAnoM meM AhAraka saptaka kI sattA nahIM pAyI jAtI hai / usI vibhinnatA ke kAraNa AhAraka saptaka kI sanA sabhI guNasthAnoM meM vikalpa se mAnI gaI hai| AhAraka saptaka ke samAna hI tIrthaMkara nAmakarma bhI prazasta prakRti hai| kyoMki usakA samaya ke sadbhAva meM hotA hai aura vaha bhI cauthe guNasthAna se lekara AThaveM guNasthAna ke chaThe bhAga taka kisI-kisI vizuddha samyagdRSTi ko hotA hai| lekina guNasthAnoM meM isakI sattA ke sambandha meM gAthA meM saMketa kiyA hai ki 'vitiguNe viNA titthaM' - dUsare aura tIsare guNasthAna ke sivAya zeSa guNasthAnoM meM sattA vikalpa se hotI hai| isakA kAraNa yaha hai ki kisI jIva ke cauthe se lekara AThavaM guNasthAna ke chaThe bhAga taka meM tIrthakara prakRti kA baMdha hone para jaba vaha zuddha pariNAmoM ke kAraNa Upara ke guNasthAnoM meM jAnA hai to unameM tIrthaMkara prakRti kI sattA pAI jAtI hai| lekina vaha jIva jisane tIrthaMkara prakRti kA baMdha kiyA hai, azuddha pariNAmoM ke kAraNa Upara se nIce ke guNasthAnoM meM bhI AtA hai to midhyAtva guNasthAna meM bhI AtA hai, lekina dUsare aura tIsare guNasthAna meM nahIM ho AtA hai, isIliye dUsare aura tIsare guNasthAna ko chor3akara zeSa bAraha guNasthAnoM meM tIrthaMkara nAmakarma kI sattA raha sakatI hai| kintu koI jIva vizuddha samyaktva ke hone para bhI tIrthakara prakRti kA baMdha nahIM Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnaka karatA hai to usake sabhI guNasthAnoM meM tIrthakara prakRti kI sattA nahIM pAI jAtI hai| ukta kathana kA phalitArtha yaha hai ki dUsare aura tIsare guNasthAna meM to tIrthakara prakRti ko sattA nahIM pAI jAtI hai aura zeSa guNasthAnoM meM usakA baMdha karane vAloM ke saMbhava hai lekina jisane baMdha hI nahIM kiyA usake sattA hotI hI nahIM / isIliye tIrthaMkara prakRti kI sattA adhruva mAnI hai| nIce meM mithyAtva mRNasthAna meM tIrthakara prakRti ke baMdhaka ko Ane kA kAraNa yaha hai ki kisI jIva ne pUrva meM narakAya bAMdhI ho aura usake bAda kSAyopazAmaka samyaktva ko prApta kara tathAvidha adhyavaH sAyoM ke phalasvarUpa tIrthaMkara prakRti kA banna kara liyA ho to aMta samaya meM mamyaktva kA vamana karake mithyAtva guNasthAna ko prApta kara naraka meM janma letA hai| ibhI kAraNa tIrthaMkara prakRti ke baMdhaka ko mithyAtva guNasthAna kI prApti kA kathana kiyA jAtA hai| tIrthaMkara prakRti vAla ko mithyAtva guNasthAna kI prApti hone para bhI vaha antamuhurta samaya taka hI vahAM ThaharatA hai-aMtamuhutta bhane titthe / isakA kAraNa yaha hai ki pahale jisa jIva ne narakAyu kA vadha kiyA ho aura bAda meM vedaka samyagdRSTi hokara tIrthakara prakRti kA baMdha kara le to vaha jIva maraNa kAla Ane para samyaktva se cyuta hokara mithyAdRSTi ho jAtA hai aura mizyAtva dazA meM naraka meM janma lekara annamuhUrta ke bAda samyagdRSTi ho jAtA hai| yaha kathana nikAcita tIrthakara nAmakarma kI apekSA se hai| kyoMki nikAcita tIrthaMkara nAmakarma kI sattA vAlA anta muharta se adhika mithyAtva guNasthAna meM nahIM ThaharatA hai aura paryApta hokara turanta samyaktva ko prApta kara letA hai| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmajanya isa prakAra sirpha AhAraka saptaka athavA sirpha tIrthakara prakRti ko sattA vAlA pahale mithyAtva guNasthAna ko bhI prApta kara sakatA hai| lokana jisake AhAraka saptaka aMtara pAlana kA hisAra hai, usake mithyAtva guNasthAna kI prApti nahIM hona ko spaSTa karate haiM ki 'mobhayasaMte mi ubhaya kI manA vAlA jIva mithyA dRSTi nahIM hotA hai| arthAt jisa jIva ke AhAraka va tIrthaMkara donoM prakRti kI sattA hai, usakA patana nahIM hone se mithyAtva guNasthAna meM nahIM AtA hai| ___ isa prakAra dhruvasattAka aura adhruvasattAka prakRtiyoM kA nirUpaNa karane ke sAtha mithyAtva, mizra, samyaktva mohanIya, anantAnubaMdhI catuSka tathA tIrthakara va AhAraka saptaka ina pandraha prakRtiyoM kI guNasthAnoM meM sattA kA vicAra kiyA gyaa| inameM se Adi kI mAta aprazasta aura zeSa ATha prazasta prakRtiyoM meM pradhAna haiN| mithyAtva Adi ukta pandraha prakRtiyoM kI guNasthAnoM meM sattA kA kathana vizeSa kAraNa se kiyA gayA hai| kyoMki mithyAtva, mizra, samyaktva mohanIya, anantAnubaMdhI catuSka ina sAta prakRtiyoM kA jIva ke utthAna-patana ke sAtha ghaniSTha sambandha hai / jaba taka,ina prakRtiyAM ko sattA rahatI hai taba taka jIva apane lakSya--mokSa ke kAraNa samyaktva ko prApti nahIM kara sakatA hai / inake sadbhAva meM jIva yathArtha lakSya ko nahIM samajhakara saMsAra meM paribhramaNa karatA rahatA hai| lekina jaba ina prakRtiyoM ko niSkriya, nissatva banA DAlatA hai to saMsAra ke baMdhanoM ko tor3akara ananta kAla ke liye AtmasvarUpa meM sthita ho jAtA hai / ___jaise mithyAtva Adi sAta prakRtiyoM aprazasta prakRtiyoM meM mukhya haiM vaise hI AhAraka saptaka aura tIrthakara nAmakarma ye ATha prakRtiyoM prazasta prakRtiyoM meM pradhAna haiM / kyoMki AhAraka saptaka kA baMdha virale hI tapasviyoM ko hotA hai aura tIrthakara prakRti to unakI apekSA bhI Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka kriso-kisI ko baMdhatI hai / isIliye aprazasta aura prazasta prakRtiyoM meM pradhAna prakRtiyoM ke guNasthAnoM kA vivecana kiyA hai| aba Age ghAti aura aghAti prakRtiyoM kI saMkhyA batalAte haiN| ghAti-adhAti prakRtiyA~ kevalajuyalAbaraNA panihA bArasAimakasAyA / miccha ti samvaghAi. cauNANativasaMNAvaraNA // 13 / / sajalaNa nokasAyA bigdhaM iya vesaghAiya aghaaii| pattaM yataNur3hAU sasayosA goyaduga banA // 14 // zabdArtha-- kevalajjuyala- kevala dvika - phevalajJAna, kevaladarzana, AvaraNA - AvaraNa, paNa - pAMca, nihA - nidrAya bArasa-bAraha, AimakasAyA- Adi kI kaSAyeM, miccha-mithyAtva, ti--isa prakAra, sambaghA-sArvaghAti, cau- cAra, pANa-jJAna, tivasaNatIna darzana, AvaraNA-AvaraNa / / saMjAlaNa saMjvalana, nokasAyA-no kaSAyeM, vigyaM - pAMca aMtarAya, iya .. ya, desaghATna dezavAti ya--aura, aghAi adhAti patta yasaNucha- pratyeka Adi ATha va za gaira Adi ATha prakRti AU Ayu, tasabIsA-jasapIzava, goyaduga-- go advika, vedanIyadvika, bannA - varNacatuka 1 gAdhArtha kevalahika AvaraNa, pAMca nidrAyeM, Adi kI bAraha kaSAya aura mithyAtva ye sarvaghAti prakRtiyAM haiN| cAra jJAnAvaraNa, tIna darzanAvaraNa tathA -- saMjvalana kaSAya catuSka, nau no kaSAyeM aura pAMca aMtarAya ye dezaghAtI prakRtimA jAnanA cAhiye / ATha pratyeka Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMSama karma grampa prakRtiyAM, zArIrAdi aSTaka, cAra Ayu, lasavIzaka, govaddhika, vedanIyadvika aura varNacatuSka ye prakRtiyA~ aghAtinI haiN| vizeSArSa - ina do gAthAoM meM karma prakRtiyoM kA dhAti aura adhAti kI apekSA vargIkaraNa kiyA gayA hai ki pAni patiyoM ko saMkhyA kitanI hai aura ve kauna-kauna haiM aura aghAti prakRtiyoM kI saMkhyA kitanI aura unameM kauna-kauna-sI prakRtiyoM ko grahaNa kiyA gayA hai| ___ yadyapi sAmAnya taura para to sabhI karma saMsAra ke kAraNa haiM aura jaba taka karma kA lezamAtra hai taba taka AtmA sva-svarUpa meM avasthita nahIM kahalAtI hai| AtmavikAsa kI pUrNatA meM kucha nyUnatA banI rahatI hai / lekina unameM se kucha karma aise hote haiM jo AtmaguNoM kI abhivyakti ko rokate haiM aura kucha aise hote haiM jo abhivyakti meM vyavadhAna nahIM DAlakara saMsAra meM banAye rakhate haiM / isI dRSTi se karmoM ke prati aura aghAti yaha do prakAra mAne jAte haiM / jJAnAvaraNa Adi ATha mUla karmoM meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAya ye cAra ghAtI aura vedanIya, Ayu, nAma, gotra ye cAra adhAtI haiN| prAtikarma kI uttara prakRtiyAM ghAtinI aura aghAtikarma kI uttara prakRtiyAM aghAtinI kahalAtI haiN| ____ jo prakRtiyAM AtmA ke mUlaguNoM kA ghAta karatI haiM, ve ghAtinI kahalAtI haiM aura jo unakA ghAta karane meM asamartha haiM, ve adhAtino haiM / ghAtti prakRtiyoM meM bhI do prakAra hai-sarvaghAtinI, dezaghAtinI / jo sarvaghAninI haiM ve AtmA ke guNoM ko pUrI taraha ghAtatI haiM arthAt jinake rahane para yathArtha rUpa meM Atmika guNa prakaTa nahIM ho pAte haiM aura dezaghAtinI pratiyAM yadyapi AtmaguNoM kI ghAtaka avazya haiM lekina unake astitva meM bhI alpAdhika rUpa meM AtmaguNoM kA prakAzana Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA rahatA hai| gAthAoM meM pAnI aura aghAtI ke rUpa meM prakRtiyoM ke nAma batalAne ke sAtha-sAtha vizaSa rUpa se ghAti karma prakRtiyoM ke dezaghAtI aura sarvaghAtI yaha do upabheda aura batalAye haiN| jisase do bAteM spaSTa ho jAtI haiM ki samasta ghAtI karma prakRtiyAM kitanI aura kauna-kauna sI haiM tathA unameM se amuka prakRtiyAM sarvaghAtinI aura amuka prakRtiyAM dezaghAtinI haiM | unake nAma isa prakAra haiM_ 'kevalajuyalAvaraNA paNa nidA bArasAimakasAyA micchaM ti savvaghAI' isa gAthAMza meM sarvaghAtinI prakRtiyoM ke nAma va saMkhyA kA nirdeza kiyA gayA hai ki (1) jJAnAvaraNa-kevalajJAnAbaraNa / (2) rarzanAvaraNa kebaladarzanAvaraNa, pAMca nidrAyeM-nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalA-pracalA, styAnaddhi / (3) mohanIya-anaMtAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, apratyAkhyAnAdharaNa krodha, mAna, mAyA lobha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha aura mithyAtva / ' kula milAkara ye 20 haiN| inameM jJAnAbaraNa kI 1, darzanAvaraNa kI 6 aura mohanIya kI 13 prakRtiyoM kA grahaNa kiyA gayA hai jo jIba ke mula guNoM ko sarvAza meM ghAta karane se sarvaghAtinI kahalAtI haiM | jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-kevalajJAnAvaraNa AtmA ke kevala jJAna gRNa ko AvRta karatA hai / jaba taka kevalajJAnAvaraNa dUra na ho taba taka kevalajAna utpanna nahIM hotA hai / isIliye kevalajJAnAvaraNa ko sarvaghAtI kahA jAtA hai / lekina yaha dhyAna meM rakhanA cAhiye ki 1. kevaliya nANa saNa AvaraNa baarmaaimksaayaa| michanaM nihAo iya bImaM sambadhAIo 11 -- paMcasaMgraha 3 / 17 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha jaise meghapaTala ke dvArA sUrya ke pUrI taraha AcchAdita hone para bhI usakI prabhA kA utanA aMza anAvRpta rahatA hai jisase dina-rAtri kA aMtara jJAta ho, vaise hI saba jIvoM ke kevala jJAna kA anantavAM bhAga anAvRta hI rahatA hai| kyoMki yadi kevalajJAnAbaraNa usa anaMta bhAga ko bhI AvRta kara le to jIva aura ajIva meM koI aMtara hI nahIM raha skegaa| isakA phalitArtha yaha huA ki kevalajJAnAvaraNa ke rahane taka kevalajJAna utpanna nahIM hotA hai, lekina unake saragA bhI zAna kA anaMtavAM bhAga anAvRta rahatA hai| jisako AcAdita karane kI zakti kevalajJAnAvaraNa taka meM bhI nahIM hai / jJAna ke anaMtaveM bhAga ke atirikta kevalajJAna kA sarvAtmanA Avaraka hone se kevalajJAnAvaraNa ko sarvaghAtI kahA jAtA hai| kevaladarzanAvaraNa kevaladarzana ko pUrI taraha AvRta karatA hai / phira bhI usakA anantavAM bhAga anAvRtta hI rahatA hai| kevalajJAna aura kevaladarzana sahabhAvI haiM, ataH AtmA ke darzanaguNa ke anaMta 'bhAga ke anAvRta rahane ke kAraNa ko kevalajJAnAvaraNa kI taraha samajha lenA caahie| nidrA paMcaka bhI jIva ko vastuoM ke sAmAnya pratibhAsa ko nahIM hone detI haiN| indriyoM ke avabodha meM rukAvaTa DAlatI haiN| isIliye unako sarvaghAtinI prakRtiyoM meM grahaNa kiyA hai / bAraha kaSAyoM meM se anantAnubandhI kaSAya jIva ke samyak jJAna prApti ke mula kAraNa samyaktva kA hI ghAta karatI hai aura binA samyaktva ke jIva ko siddhi prApta honA asaMbhava hai / apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyeM jIva ke svarUpalAbha ke hetu cAritra guNa kA ghAta karatI haiM / apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya dezacAritra kA aura pratyAkhyAnA. baraNa kaSAya sarvavirati cAritra kA prAna karatI hai| mithyAnva ke rahane Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka para samyaktva kI utpatti asaMbhava hI hai, vaha samyaktva guNa kA sarvAsmAnA dhAta karatI hai, isIliye use sarvaghAtI meM grahaNa kiyA hai| ___ sarvadhAtinI prakRtiyoM kA kathana karane ke bAda aba dezaghAtinI prakRttiyoM ke nAma batalAte haiM--'caTaNANatirdasaNAbaraNA maMjalaNa nokasAyA vigdhaM iya desaghAiyaM'-cAra jJAnAvaraNa, tIna darzanAvaraNa, saMjadalana kaSAya catuSka, no no kaSAya aura pAMca antarAya karma yaha . dezavAti prakRtiyAM haiM / jinake nAma kramazaH isa prakAra haiM (1 / jJAnAvaraNa - mati, zruta, avadhi, manaparyAya jJAnAvaraNa | (2) darzanAvaraNa cakSu, acA, avadhi darzanAvaraNa / (3 mohanI - saMcalana krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati. arati, zoka, bhaya, jugupsA, strI-puruSa napuMsaka veda / (4) aMtarAya--dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya antarAya / / inameM jJAnAvaraNa kI 4. darzanAvaraNa kI 3, mohanIya kI 13 aura antarAyakarma kI 5 prakRtiyAM haiN| jo kula milAkara 25 hotI haiN| ye prakRtiyAM AtmA ke guNoM kA ekadeza ghAta karane se dezaghAtinI kahalAtI haiN| inako dezaghAtI mAnane ke kAraNa ko spaSTa karate haiM ki matijJAnAvaraNa Adi cAroM jJAnAvaraNa kevala jJAnAvaraNa dvArA AcchAdita nahIM hue aise jJAnAMza kA AvaraNa karate haiM / yadi koI chadmastha joba matyAdi jJAnacatuSka ke viSayabhUta artha ko na jAne to vahI matijJAnAdi ke AvaraNa kA udaya samajhanA cAhie / kintu mati Adi cAroM jJAna ke aviSayabhUta (kevalajJAna ke nANAvaraNa cakka dasatiga nokasAya vigdhapaNaM / saMjAlaNa desaghAi, taipavigappo imo anno / / -paMcasaMgraha 3 / 16 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmapranya viSayabhUta) ananta gaNoM ko jAnane meM jo jskii| asamarthatA hai, use kevalaz2AnAvaraNa kA udaya samajhanA caahiye| __ cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa bhI kevaladarzanAvaraNa se anAvRta kevaladarzana ke ekadeza ko dhAtate haiN| inake udaya meM jItra cakSudarzana Adi ke viSayabhUta viSayoM ko pUrI taraha nahIM dekha sakatA hai, kintu unake aviSayabhUta anaMtaguNoM ko kevaladarzanAvaraNa ke udaya hone ke kAraNa hI dekhane meM asamartha hotA hai| saMjvalana kaSAya catupaka aura hAsyAdi nI no kaSAyeM cAritra guNa kA sarvAtmanA ghAta karane meM to sakSama nahIM haiM kintu mUla guNoM aura uttara guNoM meM aticAra lagAtI hai / isIliye inako dezadhAtinI mAnA hai / jabaki anya kaSAyoM kA udaya anAcAra kA janaka hai|' antarAya karma kI dAnAntarAya Adi pAMcoM prakRtiyAM dezaghAtinI isaliye mAnI jAtI haiM ki dAna, lAbha, bhoga aura upabhoga ke yogya jo pudgala haiM ve samasta pudgala dravya ke anaMtaveM bhAga haiN| yAnI sabhI pudgala dravya isa yogya nahIM haiM ki unakA lena-dena Adi kiyA jA sake, lena-dena aura bhogane meM Ane yogya pudgala bahuta thor3e haiN| sAtha hI yaha bhI jAnanA cAhiye ki bhogya pudgaloM meM bhI eka jIva sabhI pudgaloM kA dAna, lAbha, bhoga, upabhoga nahIM kara sakatA hai| sabhI jIva apane apane yogya pudagala aMza kA grahaNa karate rahate haiN| ataH dAnAntarAya, lAbhAnta rAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya dezaghAtI haiM / vIryAnta rAya sanveyi ya aiyArA majalaNANaM tu jadayo hoti / mUlanchejja pRNa hoi bAramAhaM kasAyANaM / -paMgasaka 44 saMjvalana kaSAya ke udaya se samamta aticAra hote haiM, kintu zeSa bAraha kaSAya ke udaya se bata ke mUla kA hI chedana ho jAtA hai / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 prati ko bhI dezaghAtI mAnane kA kAraNa yaha hai ki bIyantirAya kA udaya hote hue bhI sUkSma nigodiyA jIva ke itanA kSayopazama avazya rahatA hai jisase AhAra pariNamana, karma nokarma vargaNAoM kA grahaNa, gatyantara gamana rUpa boryalabdhi hotI hai / vIryAntarAya karma ke kSayopazama kI taratamatA ke kAraNa hI sUkSma nigodiyA se lekara bArahaveM guNasthAna taka ke jIvoM ke vIrya (zakti, sAmarthya) kI hInAdhikatA pAI jAtI hai / yaha saba kevalI ke vIrya kA ekadeza hai / yadi vIryAntarAya karma sarvaghAtI hotA to jIva ke samasta vIrya ko AvRta karake use jar3avat nizceSTa kara detaa| isIliye vIryAntarAya karma dezaghAtI hai| yahA~ sarvaghAtI ko 20 aura dezaghAtI kI 25 prakRtiyA~ batalAI haiM jo kula milAkara 45 haiM, so baMdha kI apekSA se samajhanA cAhiye / jaba udaya kI apekSA vicAra karate haiM to samyaktva aura mizra mohanIya ko milAne para 47 prakRtiyAM hotI haiN| ina donoM meM samyaktva mohanIya kA dezaghAtI meM aura mizra mohanIya kA sarvaghAtI prakRtiyoM meM samAveza hotA hai| taba sarvaghAtI 21 aura dezaghAtI 26 prakRtiyAM haiM / 1 go" karmakAMDa meM baMdha va udaya kI apekSA sarvaghAtI aura dezaghAtI prakRtiyoM ko ginAyA hai- kevalANAvaraNaM damaNachatrakaM kamAyayA rasyaM / micchana mavAdI sammAmicche abaMdhahi // 36 // kevalajJAnAvaraNa chaha darzanAvaraNa (kevaladarzanAvaraNa, pAMcanidrA) bAraha kaSAya (anantAnubaMdhI apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna, mAyA, lobha) mithyAtva mohanIya ye 20 prakRtiyAM madhAtI haiN| sabhya midhyAtva prati bhI udaya va sattA avasthA meM sabaMdhAtI hai| paraMtu yaha dhAtrI jUdI hI jAti kI hai| NANAcaraNaca ukkaM tidaMsaNaM sammarga meM saMjalaNaM / java NokasAya vigdhaM chanbIsA desavAdIo ||40|| jJAnAvaraNa catuSka, darzanAvaraNatrika, samyakla, maMjvalana koSAdi cAra, nau no kavAya, pAMca aMtarAya chatrIsa bheda dezaghAtI haiM / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha sarvaghAto aura dezaghAto prakRtiyoM kA vizeSa spaSTIkaraNa samyaktva, jJAna, darzana aura cAritra kA sarvathA ghAta karane vAlI hago se kevala vA svAda bIsa prakRtiyAM sarvaghAtI aura zeSa paccIsa prakRti yA jJAnAdi guNoM kA dezadhAta karane vAlI hone se dezaghAtI haiN| kevalajJAnAvaraNa Adi bIsa prakRtiyAM apane dvArA jJAna, darzana, samyaktva aura cAritra gaNa kA sarvathA ghAta karatI haiN| mithyAtva aura anantAnubaMdhI kaSAya catuSka samyaktva kA sarvathA ghAta karatI haiN| kyoMki unake udaya hone se koI bhI samyaktva prApta nahIM hotA hai| kevalajJAnAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa anukama se kevalajJAna aura kevaladarzana ko pUrNa rUpa se AvRta karate haiN| nidrA, nidrA-nidrA Adi pAMca nidrAyeM darzanAvaraNa karma ke kSayopazama se prApta darzanalabdhi ko sarvathA AcchAdita karatI haiM tathA apratyAkhyAnAdharaNa evaM pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka anukrama se dezacAritra aura sakalacAritra kA sarvathA ghAta karatI haiN| isa prakAra ukta sabhI prakRtiyAM samyaktva Adi guNoM kA sarvathA ghAta karane vAlI hone se sarvadhAtI kahalAtI haiM / ukta sarvadhAtI bIsa prakRtiyoM ke sivAya cAra dhAti karmoM kI matijJAnAbaraNa Adi paccIsa prakRtiyAM jJAnAdi mRNoM ke ekadeza kA ghAta karane vAlI hone se dezadhAtI haiM / jisakA spaSTIkaraNa yahAM kiyA jAtA hai| kevalajJAnAvaraNa karma jJAnasvarUpa AtmagRNa ko pUrNa rUpa se AvRta karane kI pravRtti kareM to bhI vaha jIva ke svabhAva ko sarvathA Dhakane meM sammattatANadaMbhaNa caritaghAittaNA ghaaiio| naslema demanAinaNAra pUrNa desaghAiyo / / - paMcasaMgraha 3 / 18 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka samartha nahIM hotA hai / yadi sarvathA sampUrNa rUpa meM Dhaka le to jIva ajIva ho jAye aura usase jar3a aura cetana ke bIca rahane vAle bheda kA abhAva ho jAyegA | yAnI jIva kA astitva hI samApta ho jaayegaa| jisa prakAra saghana bAdaloM ke dvArA surya, candra kA prakAza AcchAdita kiye jAne para bhI unake prakAza kA sarvathA abhAva nahIM ho jAtA hai| dhe unake prakAza ko pUrNarUpa se AcchAdita nahIM kara pAte haiN| yadi sampUrNatayA AcchAdita kara le to rAtri dina ke bheda kA bhI abhAva ho jAye / zAstroM meM kahA bhI hai ki gAr3a megha kA udaya hone para bhI candra, sUrya kA kucha prakAza hotA hai, vaise hI kevalajJAnAvaraNa karma ke dvArA pUrNatayA kevalajJAna ke AvRta hone para bhI jo kucha bhI tatsaMbadhI maMda, tIvra yA ati tIvra prakAza rUpa jJAna kA ekadeza jisako mati jJAnAdi kahA jAtA hai, usa ekadeza ko yathAyogya roti se mati, zru ta, avadhi aura manapayAMya jJAnAvaraNa ke dvArA AcchAdita kiya jAne se be dezaghAtI kahalAte haiN| isI prakAra kebaladarzanAvaraNa kama dvArA sampUrNa rUpa se kevaladarzana ke AcchAdita kiye jAne para bhI tatsambandhI maMda, ati maMda yA viziSTa Adi rUpa jo prabhA jisakI cakSudarzana Adi saMjJA hai, usa prabhA ko yathAyogya rIti se cakSu, acakSu yA avadhi darzanAvaraNa karma DhAMka lete haiN| ataeva ve bhI darzana ke ekadeza ko AvRta karane vAle hone se dezaghAtI haiM tathA nidrA Adi pAMca prakRtiyA~ yadyapi kevala darzanAvaraNa dvArA anAvRta kebaladarzana sambandhI prabhA rUpa darzana ke sirpha ekadeza kA ghAna karatI haiM to bhI darzanAvaraNa karma ke kSayopazama se utpanna hone vAlI darzanalabdhi kA sampUrNa rUpa se AcchAdana karane vAlI hone se sarvaghAtI kahI jAtI haiN| saMjvalana kaSAya catuSka aura hAsyAdi no no kaSAyeM Adi ko bAraha kaSAyoM ke kSayopazama se utpanna huI cAritralabdhi ko deza se AcchAdita karane vAlI haiN| kyoMki ve sirpha aticAra lagAtI haiM / jo Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama kamagrancha kaSAmeM anAcAra sthiti kI janaka haiM yAnI jinake udaya se samyaktva Adi guNoM kA vinAza hotA hai, ve sarvaghAtI kahalAtI haiM aura jo kapAyeM mAtra aticAra utpanna karatI hai ve dezaghAtI kahalAtI haiN| maMjvalana kaSAya ke radaya se sirpha aticAra lagate haiM aura Adi kI bAraha kaSAyoM ke udaya se mUla kA nAza hotA hai arthAt vratI se patana honA hai / lekina saMjvalana kaSAyoM ke rahane se vratoM meM aticAra to avazya laga jAte haiM, kintu vratoM kA samUloccheda nahIM hone se dezaghAtI haiM / grahaNa, dhAraNa yogya jisa vastu ko jIva de nahIM sake, prApta nahI kara sake athabA bhogopabhoga nahIM kara sake Adi yaha saba dAnAntarAya Adi karmoM kA viSaya hai aura grahaNa, dhAraNa Adi karane yogya vastuyeM jagata meM vidyamAna saba dravyoM ke anantaveM bhAga pramANa hI haiN| isaliye tathArUpa sarvadravyoM ke ekadeza ke dAnAdi kA vighAta karane vAlo hone se-dAnAntarAya Adi dezaghAtI haiM / jJAna ke eka deza ko AvANadina karane vAlI hone se jaise matijJAnAvaraNa Adi dezaghAtI haiM, vaise hI sarva dravyoM ke kadeza viSayaka dAnAdi kA vighAta karane vAlI hone meM dAnAntarAba Adi dazaghAtI haiN| ghAtI prakRtiyoM kI saMkhyA, nAma Adi batalAne ke bAda aba aghAtI prakRtiyoM kA kathana karate haiN| aghAtI prakRtiyA~ ___ baMdhayogya 120 aura udayayogya 122 prakRtiyoM meM se kramazaH 45 aura 17 ghAto prakRtimoM ko kama karane para zeSa 75 prakRtiyA~ aghAtI haiM / jinake nAmoM kA saMketa gAthA meM isa prakAra kiyA hai aghAi pataM yataNuDhAU tasavIsA goyaduga vannA-ATha pratyeka prakRtiyAM, zarIra Adi ATha piMDa prakRtiyoM ke bheda tathA trasavIzaka aura godvika, vedanIyavika, varNacatuSka-ye saba adhAtI prakRtiyA~ haiN| ye sabhI nAma, gotra, vedanIya aura Ayukarma ko uttaraprakRtiyAM haiN| ye apane astitva taka jIba ko saMsAra meM TikAye rakhane ke sivAya Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 kisI guNa kA ghAta karane vAlI nahIM hone se aghAto kahalAtI haiM / inake nAma kramazaH isa prakAra haiM (1) vedanIya karma - sAtA vedanoya, AsAnA vedanIya | (2) Ayu karma-naraka, tiryana, manuSya, deva Ayu | (6) nAma karma - parAghAta, ucchvAsa, Atapa, udyota, agurulaghu, tIrthaMkara, nirmANa, upaghAta, pAca zarIra audArika, vaikriya, AhAraka, tejasa, kArmaNa, tIna aMgopAMga - audArika aMgopAga, vAkraya aMgopAMga, AhAraka aMgopAMga, chaha saMsthAna - samacaturasra, nyagrodhaparimaMDala, svAti, vAmana, kubjaka, huNDaRR, chaha saMhanana va RSabha nArAca, RSabhanArAca, ardhanArAna, kIlikA, sevA pAMca vargaekendriya dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya, cAra gati naraka, tiryaMca, manuSya, deva, vihAyogatidvika zubha vihAyogati, azubha vihAyogati, AnupUrvI catuSka - narakAnupUrvI, tiryacAnupUrvI, manuSyAnupUrvI, devAnupUrvI, lasavIzaka ( sa dazaka va sthAvara dazaka), varNa, gaMdha, rasa, sparza / zataka (4) gotra - ucca gola, nIca gotra / ukta prakRtiyoM ke nAmollekha meM vedanIya kI 2, Ayu kI 4, nAma kI 67 aura gotra karma kI 2 prakRtiyAM haiN| kula milAkara 2+4+ 67 +2=75 hotI haiM / isa prakAra se ghAti aura adhAtI kI apekSA prakRtiyoM kA vargIkaraNa karane ke pazcAt aba puNya, pApa (zubha, azubha, prazasta, aprazasta) ke rUpa meM unakA vibhAjana karate haiM / puNya-pApa prakRtiyAM 1 savaMgavaraca uraMsa | suranaravigucca sAya tasadasa paradhAna tiriyA bamnacara panivi subaha // 15 // I 1 1 T Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha bAyAlapunnapAI apahamasaThANakhagaisaMghapaNA / tiriyaduga asAyanIyoSadhAya igavigala nirayattiga // 16 // thAyaravasa bannaghaukka ghAipaNa Alasahiya baasoii| pAtrapaDitti dosuvi. vannAigahA suhA asuhA // 17 // zabdArtha-suranaratiga devatrika, manuSyatrivA, ucca--ucca gotra, sAyaM sAtA vedanIya, tasadasa asaNa, taNu - pora zarIra, uvaMga--tIna argapAMga, paira-vanaRSabhanArAca sahanana, caurasaM-nama caturastra saMsthAna, paraSAsaga--parAdhAMta saptaka, ptiriAu-tiryaMcAya, jAnava-varNa catuka paNina.-nendira jAzi, sumakhagaha-zubha vihAmogAte / bAyAla-bayAlIsa, punnapagaI-puNya prakRti, apama - pahala ko chor3akara. saMkINa -saMsthAna, khagaha saMghayaNA-vihAyogAta aura sahanana, tiriyaduga - tirya cadvikaM, asAya asatA vedanIya, nIyanIca gotra, ubaghAyaH - upaghAta nAma, igavigata - ekendriya aura vikalendriya, nirapatiga-narakanika | cAvaradasa -sthAvara dazaka, balaya upaka - vaNaM catuSka ghAidhAtI, paNayAla - paiMtAlIsa; sAhiya - sahita, yukta, bAsIIbiyAsI, pAvapati-pApa prakRtiyAM, si - isa prakAra, komuSidonoM meM, vannAigahA-varNAdi kA grahaNa karane se, suhA- zuma, asuhaa-anubh| gAcArya- devatrika, manuSyatrika, ucca gotra, sAtA dedanIya, trasadazaka, pA~ca zarIra, tIna aMgopAMga, vana RSabhanArAca saMhanana, samacaturastra saMsthAna, parAghAta saptaka, tiyaMcAyu, varNa catuSka, paMcendriya jAti, gubha vihAyogati ye bayAlIsa puNya prakRtiyAM haiM / pahale chor3akara zeSa Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaka pA~ca saMsthAna, dUsarI vihAyogati aura pAMca maMhanana,tiryacadvika, amAnAvedanIya, nIca gotra, upadhAta, ekendriya vikalendriyantrika, narakavika tathA sthAvara dazaka, varNa catuSka, paiMtAlIsa ghAti prakRtiyAM, kula milAkara ye bavAsI pApa prakRtiyAM haiN| varNa catuSka ko puNya aura pApa prakRtiyoM donoM meM grahaNa kiyA hai / ataH puNya prakRtiyoM meM zubha aura pApa prakRtiyoM azubha samajhanA cAhiye / vizeSArtha-ina nona gAthAoM meM puNya prakRtiyoM ke bayAlIsa tathA pApa prakRtiyoM ke bayAsI nAma batalAye haiN| puNya aura pApa prakRtiyoM ke rUpa meM kiyA gayA yaha vargIkaraNa 120 baMdha prakRtiyoM kA hai / yadyapi bayAlIsa aura kyAsI kA kula jor3a 124 hotA hai aura jabaki baMdha prakRtiyAM 120 haiM to isakA kAraNa spaSTa karate hue granthakAra ne kahA hai ki 'dosuvi bannAigahA suhA asuhA' varNa catuSka varNa, gaMdha, gna, sparza prakRtiyAM zubha bhI haiM aura azubha rUpa bhI haiM, ataH ye cAra prakRtiyAM zubha rUpa puNya aura azubha rUpa pApa prakRtiyoM meM grahaNa kI jAtI haiM, isI kAraNa puNya aura pApa prakRtiyoM kI saMkhyA kramazaH 42 aura 82 batalAI gaI haiN| yadi varNa catuSka ko donoM vargoM meM na gireM taba puNya aura yAra prakRtiyoM kI saMkhyA kramazaH 38 aura 78 hogI aura jaba varNa canuSka prakRtiyoM ko kisI .eka varga meM milAyA jAyegA taba 42 aura 78 athavA 38 aura 82 hogI / isa sthiti meM kula jor3a 120 hogA jo baMdha prakRtiyoM kA hai| ____baMdha prakRtiyoM ke ghAtI aura aghAtI ke bheda se gaNanA karane ke pazcAta puNya aura 'pApa ke rUpa meM bheda gaNanA karane kA kAraNa yaha hai ki jisa prakRti kA rasa- anubhAga, vipAka AnandadAyaka hotA hai, use puNya aura jisa prakRti kA rasa dukhadAyaka hotA hai vaha pApa prakRti Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacama karmagranya hai / ' puNya prakRti ko zubha yA prazasta prakRti tathA pApa prakRti ko azubha yA aprazasta prakRti bhI kahate haiN| jina-jina karmoM kA baMdha hotA hai, una sabhI kA vipAka kevala zubha yA azubha hI nahIM hotA hai, lekina jIva ke adhyavasAya rUpa kAraNa ko zubhAzubhatA ke nimitta se zubha-azubha donoM prakAra ke vipAka nirmita hote haiN| zubha adhyavasAya se nirmita vipAka zubha aura azubha adhyavasAya se nirmita vipAka azubha hotA hai / adhyavasAyoM kI zubhAzubhatA kA kAraNa saMkleza kI nyUnAdhikatA hai arthAt jisa pariNAma meM saMkleza jitanA kama hogA vaha pariNAma utanA adhika zubha aura jisa pariNAma meM saMkleza jitanA adhika hogA vaha pariNAma utanA adhika azubha hogaa| koI bhI eka pariNAma aisA nahIM jise nizcita rUpa se zubha yA azubha kahA jA sake / phira bhI jo zubha aura azubha kA vyavahAra hotA hai, vaha gauNa aura mukhya bhAva kI apekSA se samajhanA cAhiye / ataH jisa zubha pariNAma se puNya prakRtiyoM meM zubha anubhAga baMdhatA hai, usI pariNAma se pApa prakRtiyoM meM azubha anubhAga bhI baMdhatA hai| isI prakAra jisa pariNAma se pApa prakRtiyoM meM azubha anubhAga baMdhatA hai, usI pariNAma 1 bauddhadarzana meM bhI karma ke do meda kiye haiM.-kuzala athavA puNyakarma aura akuzala athavA apuNyakarma / jisakA vipAka iSTa hotA hai, vaha kuzala karma aura jisakA vipAka aniSTa hotA hai, vaha akuzala karma hai / sukha kA vedana karAne vAlA puNya karma aura pApa kA vedana karAne vAlA apuNya karma hai-kuzala karma kSemam, iSTa vipAkatvAt, akuzala karma akSemam, aniSTa vipAkarabApta / puNyaM karma mukhavedanIyam, apuNyaM karma duHkhavedanIyam / -abhiSarma koSa yogadarzana meM bhI puNya aura pApa bheda kiyA hai.-karmAzayaH punnyaapussyruupaa| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka se puNya prakRtiyoM meM zubha anubhAga bhI baMdhatA hai| lekina isameM annara yaha hai ki zubha pariNAma se hone vAlA anubhAga prakRSTa hotA hai aura azubha anubhAga nikRSTa tathA azabha pariNAma se ba~dhane vAlA azA anubhAga prakRSTa aura zubha anubhAga nikRSTa hotA hai / kama prakRtiyoM ke puNya aura pApa rUpa bheda karane kA yahI kAraNa hai| pUNya aura pApa ke rUpa meM vargIkRta prakRtiyoM meM ghAtI aura aghAtI donoM prakAra kI kama prakRtiyAM haiN| unameM se 45 ghAto prakRtiyAM to AtmA ke mUla gRNA ko kSati pahuMcAne ke kAraNa pApa prakRtiyoM hI haiM lekina aghAtI * prakRtiyoM meM se bhI tetIsa prakRtiyAM pApa rUpa hai tathA varNAdi cAra prakRtiyAM acchI hone para puNya prakRtiyoM meM aura burI hone para pApa prakRtiyoM meM grahaNa kI jAtI haiN| ataH puNya rUpa se prasiddha 42 aura pApa rUpa se prasiddha 82 prakRtiyAM nimna prakAra haiM42 puNya prakRtiyA~--. ___ suratrika (devAti, devAnupUrvI, devAyu), manuSyantrika (manuSyagati, manuSyAnupUrvI, manupyAyu), ucca gotra, trama dazaka (nasa, yAdara, paryApta pratyaka, sthira, zubha, mubhaga, susbara, Adaya, yaza kIni), audArika Adi pAMca zarIra, aMgopAMgalika (audArika aMgopAMga, vaikriya aMgopAMga, AhAraka aMgopAMga), vanapabhanArAca saMhanana, samacaturasra saMsthAna, parAghAta saptaka (parAghAta,ucchvAsa, Atapa,udyota, agurulaghu, tIrthaMkara, nirmANa), tiryaMcAyu, varNacatuSka, paMcendriya jAti, zubhavihAyogati, sAtA vedanIya / 82 pApa prakRtiyAM-- 45 ghAjI prakRtiyAM (jJAnAvaraNa 5, darzanAvaraNa 6, mohanIya 26, antarAya' 5), pahale ko chor3akara pAMca saMsthAnana thA pAMca saMhanana, azubha vihAyogati, tiryaMcagati, tiryacAnupUrvI, asAtAvedanIya, nItra gotra, upadhAta, ekendriya, dvIndriya, vIndriya, caturindriya, narakagati, narakAnu Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmapratya pUrvI, narakAlu, sthAvara dazaka (sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, asthira, azubha, dubhaMga, duHsvara, anAdeya, ayazaHkIrti) varNa catuSka / 1 isa prakAra se puNya pApa prakRtiyoM kA kathana karane ke bAda krama prApta parAvartamAna aura aparAvartamAna prakRtiyoM ko batalAte haiM / lekina aparAvartamAna prakRtiyoM kI saMkhyA kama hone se pahale unakA vivecana kiyA jA rahA hai| aparAvartamAna prakRtiyA~ namadhuvabadhinavagaM daMsaNa paNanANadigdha paraghAyaM / bhayakuccha micchAsaM jiNa guNasIsA avariyatA ||18|| 6.7 1 paMcasaMgraha meM gubhya aura pApa prakRtiyoM ke bajAya prazasta aura aprazasta prakRtiyoM ke rUpa meM gaNanA kI haimaNumatigaM devaligaM tiriyA UsAsa aThataNubhagaM / vihagadda vaNNAi subhaM tasAi dasa titya nimANa cauraMsausabhabhAvava parASAya paNidi agurusA ucca | ujjIya R pasasthA sesA bAsIi apasattA / paMcasaMgraha 321, 22 LA 2 gare0 karmakA gA0 41, 42 meM puNya prakRtiyAM aura prakRtiyAM ginAI haiN| donoM granthoM kI gaNanA barAbara hai| meM itanI vizeSatA hai bheda vivakSA se 68 aura abheda vivakSA se 42 puNya prakRtiyoM tathA pApa prakRtiyA~ bandha dazA meM bheda vivakSA se 68 aura abheda vivakSA se 52 batalAI haiM / udaya dazA meM samyaktva aura samyagu midhyAtva ko milAkara bheda vivakSA se 100 aura abheda vivakSA se 84 batAI haiM. pAca baMdhana, pAMca saMghAta aura varNAdi 20 meM se 16 isa prakAra 26 prakRtiyoM ke bheda aura abheda se puNya prakRtiyoM meM tathA varNAdi 20 meM se 16 prakRtiyoM ke bheda aura abheda se pApa prakRtiyoM meM aMtara par3atA hai / 43, 44 meM pApa lekina karmakAMDa Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka zabdArtha-nAma- nAmakarma kI, dhruvabaMdhimanagaM- dhruvabaMdhinI no prakRtimA, damaNa-darzanAvaraNa, paNa-pA~ca, mAga-jJAnAvaraNa, vigdha-- antarAya, parayAya---parAghAta, bhayakumachamiccha--bhaya. bugupsA aura mithyAtva, sApta-ucchvAsa nAmakarma, jiNa tIrthakara nAmakarma, guNatIsA unatIsa, apariyatA-aparAvartamAna / ___gApAya - nAmakarma ko bhuvasaMdhinI, kRtiyAM bAra darzanAvaraNa, pAMca jJAnAvaraNa, pAMca aMtarAya, parAghAta, bhaya, jugupsA, mithyAtva, ucchvAsa aura tIrthaMkara ye unatIsa prakRtiyAM aparAvartamAna prakRtiyAM haiM / vizeSArtha- gAthA meM unatIsa prakRtiyoM ke nAma ginAye haiM, jo aparAvartamAna hai / ye unatIsa prakRtiyAM kisI dUsarI prakRti ke baMdha, udaya athavA baMdha-udaya donoM ko roka kara apanA bandha, udaya aura baMdha-udaya ko nahIM karane ke kAraNa aparAvartamAna kahalAtI haiM, jinake nAma isa prakAra haiM (1) mAmAraNa-mati, zrata, avadhi, manaparyAya, kevalajJAnAvaraNa (2) kazaMnAvaraga-cakSu, acakSu, avadhi, kevala darzanAvaraNa / (3) mohanIya-bhaya, jugupsA, mithyAtva / (4) nAmakarma - varNaM catuSka, tejasa, kArmaNa zarIra, agurulaghu, nirmANa, upadhAta, parAghAta, ucchvAsa, tIrthakara / (5) antarAya -- dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya antarAya / mithyAtva ko aparAvartamAna prakRti mAnane para jijJAsu kA prazna hai ki samyaktva mohanIya aura mizra mohanIya ke udaya meM mithyAtva kA udaya nahIM hotA hai / ye donoM hI mithyAtva ke udaya kI virodhinI prakRtiyAM haiM / ataH mithyAtva ko aparAvartamAna prakRti nahIM mAnanA cAhiye / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha isakA uttara yaha hai ki mithyAtva kA dhaMdha aura udaya pahale mithyAtva guNasthAna meM hotA hai, kintu vahAM mizra mohanIya va sabhyaktva mohanIya kA udaya va baMdha nahIM hotA hai| yadi ye donoM prakRtiyAM mithyAtva guNasthAna meM rahakara mithyAtva ke udaya ko rokatIM aura svayaM udaya meM AtI to avazya hI virodhinI kahI jA sakatI thiiN| lekina inakA udayasthAna alaga-alaga hai, yAnI mizra mohanIya kA udaya tIsare guNasthAna meM aura samyaktva mohanIya kA udaya cauthe guNasthAna meM aura mithyAtva kA udaya pahale guNasthAna meM hotA hai / ataH eka hI guNasthAna meM rahakara paraspara meM eka dUsare ke baMdha athavA udaya kA virodha nahIM karatI haiM | isIliye mithyAtva ko aparAvartamAna mAnA hai| isI prakAra anya prakRtiyoM ke bAre meM samajhanA cAhiye ki unakA baMdha, udaya sthAna yA baMdhodayasthAna bhinna-bhinna hai| aba Age kI gAthA meM parAvartamAna aura kSetravipAko prakRtiyAM batalAte haiN| parAvartamAna va kSetravipAkI prakRtiyAM taNuaTu beya vujuyala kasAya ujjoyagoyaduga niddA / tasakosAu parisA khitaSivAgA'NupuScoo // 16 // zabdArtha-taNabhaTa-zarIrAvi aSTaka kI tetIsa prakRtiyAM, vaMga - tIna veda, upala-do yugala, kaptApa-solaha kapAya, ujjoyagoyaduga-udyotatika, gotravika, vedanIyadvika, mihA--pAMca nidrAme, tasabIsa-tasavIzaka, pAu-cAra Ayu, parittAparAvartamAna, khitarivAgA-kSetravipAko mANupuSvIo-cAra Anuparcha / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HD zataka gAyArtha - zarIrAdi aSTaka, tIna veda, do yugala, solaha kaSAya, udyotadvika, govadvika, vedanIyaTika, pA~ca nidrAneM, usavIzaka aura cAra Ayu ye parAvartamAna prakRtiyAM haiN| cAra AnupUrvI kSetravipAkI hai| vizeSArtha- gAthA meM parAvartamAna aura kSetravipAkI prakRtiyoM kA kathana kiyA hai| parAvartamAna prakRtiyA~ dUsarI prakRtiyoM ke baMdha, udaya athavA baMdhodaya donoM ko roka kara apanA baMdha, udaya yA baMdhodaya karane ke kAraNa parAvartamAna kahalAtI haiN| inameM adhAtI-vedanIya, Ayu, nAma, gotra karmoM kI adhikAMza prakRtiyoM ke sAtha ghAtI karma darzanAvaraNa va mohanIya kI bhI prakRtiyA~ haiM / jinake nAma kramazaH isa prakAra haiM - (1) darzanAvaraNa--nidrA, nidvA-nidrA, pracalA, pracalA-pracalA, syAddhi / (2) vedanIya-sAtA vedanIya, asAtA vedanIya / (3) mohanIya-anantAnubaMdhI kaSAya catuSka, apratyAkhyAnAvaraNa kapAya catuSka, pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka, saMjvalana kaSAya catuSka, hAsya, rati,zoka, arati, strI, puruSa, napuMsaka veda / (4) Ayukarma-naraka, tiryaMca, manuSya, deva Ayu / (5) nAmakarma- zarIrASTaka kI 33 prakRtiyAM (audArika, va kriya, AhAraka zarIra, audArika aMgopAMga Adi tIna aMgopAMga, chaha saMsthAna, chaha saMhanana, ekendriya Adi pAMca jAti, narakagati Adi cAra gati, zubha-azubha bihAyogati, cAra AnupUrvI), Atapa, udyota, vasa dazaka, sthAvara dazaka / (6) gotrakarma-ucca gotra, nItra gotra / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha ___isa prakAra 5+2+23+4+55+2-1 prakRtiyAM parAvartamAna haiM / inameM se anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSka Adi solaha kaSAya aura pAMca nidrAyeM dhruvabaMdhinI hone se to baMdhadazA meM dUsarI pravRtiyoM kA uparodha nahIM karato haiM lekina udayakAla meM sajAtIya prakRti ko roka kara pravRtta hotI haiM, kyoMki krodha, mAna, mAyA, lobha meM se eka jIba ko eka samaya meM eka kaSAya kA udaya hotA hai / isI prakAra pAMca nidrAoM meM kisI eka kA udaya hone para zeSa cAra nidrAoM kA udaya nahIM hotA hai / ataH parAvartamAna haiN| sthira, zubha, asthira, azubha ye cAra prakRtiyAM udayadazA meM birodhinI nahIM haiM kintu bandhadazA meM virodhinI haiN| kyoMki sthira ke sAtha asthira kA aura zubha ke sAtha azubha kA baMdha nahIM hotA hai| isalie ye cAroM prakRtiyAM parAvartamAna haiN| zeSa 66 prakRtiyAM baMdha aura udaya donoM sthitiyoM meM paraspara virodhinI hone se parAvartamAna haiM / isa prakAra se parAvartamAna kama prakRtiyoM kA varNana karane ke mAtha granthakAra dvArA nirdiSTa dhruvabandhi Adi aparAvartamAna paryanta bAraha dvAroM kA vivecana kiyA jA cukA hai| jinakA vivaraNa pR0 72 para diye gaye koSTaka meM dekhiye| aba karma prakRtiyoM kA vipAka kI apekSA nirUpaNa karate haiM / vipAka me Azaya ramodaya kA hai / karmaprakRti meM viziSTa athavA vividha prakAra ke phala dene kI zakti ko aura phala dene ke abhimukha hone ko dipAka kahate haiN| jaise Ama Adi phala jaba paka kara taiyAra hote haiM, taba unakA vipAka hotA hai| vaise hI karma pratAniyAM bhI jatra apanA phala dene ke abhimukha hotI hai taba unakA vipAkakAla kahalAtA hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma prakRtiyoM ke pravabandhI Avimeva karma prakRti dha ya baMdhI adhra va baMdhI dhra vodaya adhayodaya cha va sattA a0 sattaH sarva prAti deza ghA. aghAtiparA va aparA mogha 15 / 20 / 25 | puNya pApa sAnA05 darzanA veda0 2 / moha0 280 Ayu4 nAma 103 gotra 2 aMta05 mohanIya karma meM samyaktva dezaghAnI aura mizra mohanIya sarvaghAtI haiM tathA ye donoM parAvartamAna aura pApa prakRtiyAM haiM, itanA vizeSa samajhanA caahiye| SPh Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagramya * yaha vipAka do prakAra kA hai - hetuvipAka aura rasavipAka / ' pudgalAdi rUpa hetu ke Azraya se jisa prakRti kA vipAka --- phalAnubhava hotA hai, vaha prakRti hetuvipAkI kahalAtI hai tathA rasa ke Azraya arthAt rasa kI mukhyatA se nidizyamAna vipAka jisa prakRti kA hotA hai, vaha prakRti rasavipAkI kahalAtI hai| ina donoM prakAra ke vipAkoM meM se bhI pratyeka ke punaH cAra-cAra bheda haiM / pudgala, kSetra, bhava aura jIva rUpa hetu ke bheda se hetuvipAkI ke cAra bheda haiM yAnI pudgalavipAkI, kSetravipAkI, bhavavipAkI aura jIvavipAkI / isI prakAra se rasavipAka ke bhI ekasthAnaka, dvisthAnaka, vIsthAnaka aura cArasthAnaka ye cAra bheda haiN| yahA~ karma prakRtiyoM ke rasodaya ke hetuoM' - sthAnoM ke AdhAra se hone vAle pudgalavipAkI, kSetravipAkI, bhavavipAkI aura jIvavipAkI bhedoM kA varNana karate haiM, yAnI kauna-sI karma prakRtiyAM pudgalavipAkI Adi haiN| kSetravipAkI prakRtiyAM ukta cAra prakAra ke vipAkoM meM se yahAM pahale kSetravipAkI prakRtiyoM ko batalAyA hai ki- 'khittavivAgA'NupuvIo' anupUrvI nAmakarma kSetravipAkI hai / yAnI AnupUrvI nAmakarma kI narakAnupUrvI, tiryacAnupUrvI, manuSyAnupUrvI aura devAnupUrvI -- ye cAroM prakRtiyAM kSetravipAkI haiN| 1 duvihA vivAgao puNa he vivAgAo rsvivaagaao| ekkekkAvi ya cauhA jao casado vigappeNaM // 2 jA jaM samecca he vibhAga udayaM uveMti pagaIo | tA tabbibAgasannA saMsabhihANAI mugamAi // paMcasaMgraha 3/44 -- paMcasaMgraha 3245 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 bataka AkAza ko kSetra kahate haiM / jina prakRtiyoM kA udaya kSetra meM hI hotA hai, ve kSetravipAkinI kahI jAtI haiM / yoM to sabhI prakRtiyoM kA udaya dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA ko lekara hotA hai| lekina jisako mukhyatA hotI hai, vahAM usakI mukhyatA se usakA nAmakaraNa kiyA jAtA / AnupUbiyoM ko kSetravipAkI mAnane kA kAraNa hai ki ina khela meM hI hotA hai| bho ijaba jIva parabhava *ke liye gamana karatA hai taba vigrahagati ke antarAla kSetra meM AnupUrvo apanA vipAka---udaya dikhAtI haiM 11 use utpattisthAna ke __ abhimukha rakhatI haiN| kSetravipAkI prakRtiyoM ko batalAne ke vAda aba jIva aura bhatravipAko prakRtiyoM kA kathana karate haiM / jIvavipAko aura mavipAko prakRtiyA ghaNaghAi dugoya jiNA tasiyarasiMga subhagadubharAu sAsaM | jAitiga jivivAgA AU cauro bhavavidhAgA // 20 // ... .1 benAmbara aura vigAkara donoM saMpradAyoM meM AnupUrvI ko kSetravipAkI mAnA hai / lekina svarUpa ko lekara matabheda hai| evetAmbara saMpradAya meM eka zarIra ko chor3akara maga sArIra dhAraNa karane ke liye jaba jIva jAtA hai taba AnupUrvI karma zreNi ke anusAra gamana karate hAra usa jIva ko usake vizreNi meM sthita utapatimdhAna taka le jAtA hai| AnupUrvI kA udaya jala pani ne mAnA hai --'puccI udao narake / ' -prathama karmagrantha, gAthA 42 lekina digambara pradAya meM AnapUrvI kama evaM zarIra ko chor3ane ke bAda aura nayA zarIra dhAraNa karane ke pahale arthAt vigrahagati meM jIva kA AkAra pUrva nagara ke samAna banAye rakhatA hai aura usakA padaya Rju gha yA donoM maniyoM meM hotA hai / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagranya 75 zabdArtha-ghaNaghAi-ghAtikarmoM kI prakRtiyAM, dugoya -- gobatika, vedanIya Thika, jiNA-tIrthakara nAmakarma, sasiyaratiga-- yamatrika aura itara-sthAvaratrika, subhagabhagavau- subhaga catuSka, durbhaga catuSka, sAsa- uccAvAsa, jAitiga - jAtitrika, jiyavivAgA-jIvipAvI, AU cauro- cAraH AyU, bhvdhiyaanaabhvvipaakii| ___gAdhAtha-saitAlIsa ghAti pratiyAM, gotra dvivA, vedanIyadvika, tIrthakara nAmakarma, vasatrika,sthAvaralika, subhaga catuSka, dubhaMga catuSka, ucchavAsa, jAtitrika, ye jIvavipAkI prakRtiyAM haiM aura cAra. Ayu bhavavipAkI haiN| vizeSArtha-gAthA meM jIvavipAkI aura bhavavipAko prakRtiyoM ke nAma batalAye haiN| jo prakRtiyAM jIva meM hI sAkSAt phala dikhAtI haiM arthAt jIva ke jJAna Adi svarUpa kA ghAta Adi karatI haiM ve jIvavipAko prakR. tiyAM kahalAtI haiM tathA bhavavipAkI prakRtiyAM ce haiM jinakA baMdha vartamAna bhava meM ho jAne para bhI vartamAna bhava kA tyAga karane ke pazcAt apane usa yogya bhava kI prApti hone para vipAka dikhalAtI haiM / gAthA meM jIvavipAkI prakRtiyoM ke nAma aura saMkhyA isa prakAra yatalAI hai 47 ghAti prakRtiyAM (jJAnAcaraNa 5, darzanAvaraNa , mohanIya 28, aMtarAya 5), do gona, do vedanIya, nIrthakara nAmakarma, vamatrika (trasa, bAdara, paryApta), sthAvaratrika (sthAvara, sUkSma, aparyApta), subhaga catuSka (subhaga, musvara, Adeya, yazaHkIrti), durbhaga catuSka (durbhaga, duHsvara, anAdeya, ayaza kIrti), ucchvAsa nAmakarma, jAtitrika (ekendriya Adi Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BE zataka pAMca jAti, naraka Adi cAra gati, zubha-azubha vihAyogati), kula milAkara ye 78 prakRtiyAM jIvavipAkI haiN| inako jIvavipAkI mAnane kA kAraNa yaha hai ki kSetra Adi kI apekSA ke binA hI jIva ko zAna, darzana Adi AtmaguNoM tathA indriya, ucchvAsa Adi meM anugraha, upaghAta rUpa sAkSAta phala detI haiM / jaise ki jJAnAvaraNa kI prakRtiyoM ke udaya se jIva ajJAnI hotA hai, darzanAvaraNa ke udaya se jIva ke darzanaguNa kA ghAta hotA hai, mohanIya karma kI prakRtiyoM ke udaya se jIva ke samyaktva aura cAritraguNa kA ghAta hotA hai tathA pAMca antarAyoM ke udaya se jIva dAna Adi de yA le nahIM sakatA hai / sAtA aura asAtA vedanIya ke udaya se jIva ho sukhI aura hI hotA hai ityAdi ! a: mAmA balAI gaI 78 prakRtiyAM jIvavipAkI haiN| ___"AU cauro bhavavivAgA' yAnI narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu, devAyu ye cAroM Ayu bhavavipAkI haiN| kyoMki parabhava kI Ayu kA baMdha ho jAne para bhI jaba taka jIva vartamAna bhava ko tyAga kara apane yogya bhava ko prApta nahIM karatA hai, taba taka Ayu karma kA udaya nahIM hotA hai| ataH parabhava meM udaya yogya hone se Ayukarma kI prakRtiyAM bhavavipAkI haiN| isa prakAra se jIvavipAko aura bhavavipAkI prakRtiyoM kA kathana karane ke bAda aba Age kI gAthA meM pudgalavipAkI prakRtiyoM ke nAma va baMdhadvAra kA varNana karane ke liye baMdha ke bhedoM ko batalAte haiM / pudagaladipAko prakRliyo aura baMdha ke bheva nAmadhurogya cautaNu baghAyasAhAraNiyara joyatigaM / puggala vivAgi baMdho pahirasapaesasi / / 2 / / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 7 . mAndA...modana--- mArakarmI roya vA prakRtiyA~, cautaNa : tanucatuSka upadhAya-upaghAta, sAhAraNasAdhAraNa, imara-itara.. pratyeka, joya sigaM- udyotatrika, pugalavivAgi---pudgala vipAkI, baMdho-dhaMdha, payAvaha - prakRti aura sthitibaMdha, rasapaesa -- rasabaMdha aura pradezamaMtra, si- isa prakAra / gAdhArtha-nAmakarma kI dhruvodayI bAraha prakRtiyAM, zarIra catuSka, upaghAta, sAdhAraNa, pratyeka, udyotavika ye chattIsa prakRtiyAM pudgala vipAkI haiN| prakRtibaMdha, sthitibaMdha, rasabaMdha aura pradezabaMdha ye baMgha ke cAra bheda haiN| vizeSApaM - gAthA meM pudgala vipAkI prakRtiyoM ko batAne ke alAvA baMdha ke cAra bhedoM ko batalAyA hai / jinameM Age kI gAthAoM meM bhUyaskAra baMdha Adi vizeSatAoM kA varNana kiyA jAne vAlA hai| sarvaprathama pudgalavipAkI prakRtiyoM ko ginAyA hai ki 'nAmadhuvodaya "puggala vivAgi' nAmakarma kI bAraha dhruvabaMdhinI prakRtiyAM (nirmANa, sthira, asthira, agurulaghu, zubha, azubha, tejasa, kArmaNa, varNacatuSka) tathA tanucatuSka (taMjasa, kArmaNa zarIra ko chor3a kara audArika Adi tIna zarIra, tIna aMgopAMga, chaha saMsthAna, chaha saMhanana), upaghAta, sAdhAraNa, pratyeka, udyotanika (udyota, Atapa, parAghAta) ye prakRtiyAM pudgalavipAkI haiM / jinakI kula saMkhyA chattIsa hai| ukta prakRtiyAM zarIra rUpa meM pariNata hue pudgala paramANuoM meM hI apanA phala detI haiM, ataH pudgalavipAkI haiM / jaise ki nirmANa nAmakarma ke udaya se zarIra rUpa pariNata pudgala paramANuoM meM aMga-upAMga kA niyamana hotA hai| sthira nAmakarma ke udaya se dAMta Adi sthira tathA asthira nAmakarma ke udaya se jIbha Adi asthira hote haiM / zubha Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka nAmakarma ke udaya sa mastaka Adi zubha aura azubha nAmakarma ke udaya se paira Adi azubha avayava kahalAte hai| zarIra nAmakarma ke udaya sa grahIta pudgala zarIra rUpa banate haiM aura aMgopAMga nAma-karma ke dvArA zarIra meM aMga-upAMga kA vibhAga hotA hai| saMsthAna nAmakarma ke udaya se zarIra kA AkAra banatA hai aura saMhanana nAmakarma ke udaya se haDDiyoM kA bandhanavizeSa hotA hai / isI prakAra upaghAta, sAdhAraNa, pratyeka Adi prakRtiyAM bhI zarIra rUpa pariNata pudgaloM meM apanA phala detI haiN| isIliye nirmANa Adi parAghAta paryanta chattIsa prakRtiyAM pudgala vipAkI haiN|' isa prakAra se kSetra, jIva, bhava, pudgala vipAkI prakRtiyoM ko batalAne ke bAda aba kucha prakRtiyoM ke viSAka bhedoM ke bAre meM vizeSa spaSTIkaraNa karate haiN| yadyapi sabhI karmaprakRtiyAM jIva meM kartRtva aura bhoktRtva zakti hone ke kAraNa kisI na kisI rUpa meM jIva meM hI apanA phala detI hai / jaise Ayukarma kA bhavadhAraNa rUpa vipAka jIva meM ho hotA hai, kyoMki Ayukarma kA udaya hone para jIva ko hI bhava dhAraNa karanA par3atA hai aura kSetravipAkI AnupUrvI karma bhI zreNi ke anusAra gamana 6 go0 karmakA gA0 47-46 meM bhI vipAkI prakRtiyoM ko ginAyA hai / donoM meM itanA aMtara hai ki karmakAMDa meM pudgala vipAkI prakRtiyoM kI saMkhyA 62 batalAI hai aura karmagrantha meM 26 / isa aMtara kA kAraNa yaha hai ki karmagrantha meM baMdhana aura saMghAta prakRtiyoM ko chor3a diyA hai aura varNacatuSka ke sirpha mUla 4 meda line haiM, uttara 20 bheda nahIM liye haiN| isa prakAra 10+16 -- 26 prakRtiyoM ko kama karane se 62--26-36 prakRtiyAM zeSa rahatI haiN| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama krarmagrantha karane rUpa jIva ke svabhAva ko sthira rakhatA hai| pudgalaviyAko prakR. tiyAM jIva meM aisI zakti paidA karatI hai ki jisase jIva amuka prakAra ke pudgaloM ko grahaNa karatA hai / tathApi kSavipAkI Adi prakRtiyAM kSenna Adi kI mukhyatA, vizeSatA se apanA phala dene ke kAraNa kSetravipAkI, jIvatripAkI Adi kahalAtI haiN| lekina kucha prakRtiyoM ke vargIkaraNa ko lekara jijJAsu ke praznoM kA samAdhAna prastuta kiyA jAtA hai| rati-ati mohanIya saMbadhI spaSTIkaraNa rati aura arati mohanIya karma jIvavipAkI hai| lekina isa para jijJAsu prazna karatA hai ki u dono prakRtiyoM kA udaya padgaloM ke Azraya se hone ke kAraNa pudgalavipAkI hai| kaMTakAdi aniSTa pudgalA ke saMsarga se arati kA vipAkodaya aura puSpamAlA, candana Adi iSTa padArthoM ke saMyoga sa rati mohanIya kA udaya hotA hai| isa prakAra pudgala ke saMbadha se donoM kA udaya hone se unako pudagalavipAko mAnanA cAhiye / jIvavipAkI kahanA yogya nahIM hai / isakA samAdhAna yaha hai ki pudgala ke saMbaMdha ke binA bhI inakA udaya hotA hai| kyoMki kaMTakAdi ke saMbaMdha ke binA bhI priya, apriya vastu ke darzana-smaraNa Adi ke dvArA rati-arati ke vipAkodaya kA anubhava hotA hai| pudgalavipAkI to use kahate haiM jisakA udaya pudgala ke saMbaMdha ke binA hotA hI nahIM hai| lekina rati aura arati kA udaya jaise pudgaloM ke saMsarga se hotA hai, vaise hI unake saMsarga ke binA bhI hotA hai / ataH rati aura ati ko pudgala ke saMyoga ke binA bhI 1 saMpappa jIyakAle udaya kAno na jaMti pgiio| evamiNamohahe bhAsajja vimemavaM nanthi / / -- paMcasaMgraha |46 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 zataka udaya meM Ane ke kAraNa jIvavipAkI mAnA gayA hai, na ki pudagalavipAkI | isI prakAra krodha Adi kaSAyoM ko bhI jIvavipAkI samajhanA cAhiye ki tiraskAra karane vAle zabdoM jo ki paudgalika haiM, ko sunakara jaise krodha Adi kA udaya hotA hai vaise hI pudgaloM kA saMbaMdha hue binA smaraNa Adi ke dvArA bhI unakA udaya hotA hai / ataH krodha Adi kaSAyeM pudgalavipAkI na hokara jIvavipAkI haiN| gati nAmakarma saMbaMdhI spaSTokaraNa gati nAmakarma jIva vipAkI hai| isa para jijAsa prazna karatA hai ki jaise Ayukarma jisa bhava kI Ayu kA baMdha kiyA ho, usI bhava meM usakA udaya hotA hai anyatra nhiiN| vaise hI gati nAmakarma kA bhI apane-apane bhaya meM udaya hotA hai| apane bhava ke sivAya anya bhava meM usakA udaya nahIM hotA hai| ataH Ayukarma kI taraha gati nAmakarma ko bhI bhAvavipAkI mAnanA yuktisaMgata hai / isakA uttara yaha hai ki Ayukarma aura gati nAmakarma ke vipAka meM antara hai| kyoMki jisa bhava kI Ayu kA baMdha kiyA ho, usake sivAya anya kisI bhI bhava meM vipAkodaya dvArA usakA udaya nahIM hotA hai| stibukasaMkrama dvArA bhI udaya nahIM hotA hai| jaise ki manuSyAyu kA udaya manuSya bhava meM hI hotA hai, itara bhava meM nahIM / ataH apane udaya ke liye sva-nizcita bhava ke sAtha avyabhicArI hone se Ayukarma bhavavipAkI mAnA jAtA hai yAnI kisI bhI bhava ke yogya Ayukarma kA baMdha ho jAne ke pazcAt jIva ko usI bhava meM avazya janma lenA par3atA hai / kintu gati nAmakarma ke udaya ke liye yaha bAta nahIM hai| kyoMki apane bhava ke binA bhI anya bhava meM stibukasaMkrama Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha dvArA udaya hotA hai / arthAt vibhinna parabhavoM ke yogya bAMdhI huI gatiyoM kA usa hI bhava meM saMkramaNa Adi dvArA udaya ho sakatA hai| jaise ki carama zarIrI jIva ke parabhava ke yogya bAMdhI huI gatiyAM usI bhava meM kSaya ho jAtI haiM / ataH gati nAmakarma bhava kA niyAmaka nahIM hone se bhavavipAkI nahIM hai / tAtparya yaha hai ki svabhaba meM hI udaya hone se Ayukarma bhavavipAkI hai aura gati nAmakarma apane bhava meM vipAkodaya dvArA aura parabhava meM stibukasaMkrama dvArA isa prakAra, sva aura para donoM bhavoM meM udaya maMbhava hone se bhavavipAkI nahIM hai| AnupUrvo karmasambandho spaSTIkaraNa ___ AnupUrvI karma kSetravipAkI hai / lekina yahAM jijJAsu prazna upasthita karatA hai ki vigrahAti ke vikA ko saMprama ke dvArA jAnupUrvI kA udaya hotA hai ataH use kSetravipAkI na mAnakara gati kI taraha jIvavipAkI mAnA jAnA cAhiye / isakA uttara yaha hai ki AnupUrthiyoM kA svayogya kSetra ke sivAya anyantra bhI saMkramaNa dvArA udaya hone para bhI jaise usakA kSetra kI pradhAnatA se bipAka hotA hai, vaisA anya kisI bhI prakRti kA nahIM hotA hai / isaliye AnupuviyoM ke rasodaya meM AkAza pradeza rUpa kSetra asAdhAraNa hetu hai / jisase usako kSetravipAkI mAnA gayA hai| prakRtiyoM ke kSetravipAkI Adi bhedoM kA pradarzaka yaMtra isa prakAra Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R karma prakRti mogha 122 jJAnA0 5 darzanA0 6 vedanIya 2 mohanIya 28 Ayu 4 nAma 67 gotra 2 aMtarAya 5 karma prakRtiyoM ke kSetravipAko Adi meva kSetravipAkI bhavavipAkI jIvavipAkI pudgala vipAkI 4 0 0 * * O 0 o Q 78 5 2 k 28 w' 2 zataka ' 36 de 0 36 baMdha ke bheda aura unake lakSaNa isa prakAra se dhruvabaMdhI Adi pudgalavipAkI paryanta solaha vargI meM prakRtiyoM kA vargIkaraNa karane ke pazcAta prakRtibaMdha Adi kA varNana karane ke liye sabase pahale baMdha ke bheda batalAte hai ki 'baMdho paiyaThiirasapaesa ni' prakRti, sthiti, rasa aura pradeza ye baMdha ke cAra bheda haiM / jinake lakSaNa nIce likhe anusAra haiM AtmA aura karma paramANuoM ke saMbaMdhavizeSa ko athavA AtmA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha aura karmapradezoM ke eka kSetrAvagAha hone ko baMdha kahate haiN| AtmA kI rAga pAtmaka kriyA se AkAza pradezoM meM vidyamAna anajAnanna karmaparamANu cumbaka kI taraha AkarSita hokara AtmapradezoM se saMzliSTa ho jAte haiM / ye karma paramANu rUpa, rasa, gaMdha aura mparza muNa vAle hone se paudgalika haiM / jo pudgala kama rUpa meM pariNata hote haiM, ve atyanta sUkSma raja-dhUli ke samAna haiM, jinako indriyAM nahIM jAna sakatI haiN| kintu kevalajJAnI athavA parama avadhijJAnI apane jJAna dvArA unako jAna sakate haiN| ___jaise koI vyakti zarIra meM tela lagAkara dhuli meM lauTe to baha dhUli usake sarvAMga zarIra meM cipaTa jAtI hai, vaise hI saMsArAvasthApana jItra ke AtmapradezoM meM parispandananhalanacalana hone se anantAnanta karmayogya pudgala paramANuoM kA AtmapradezA ke sAtha saMbaMdha hone lagatA hai| jisa prakAra agni se saMtapta lohe kA golA prati samaya apane savAMga se jala ko khoMcatA hai, usI prakAra saMsArI jIva apanI yogapravRti dvArA pratikSaNa karmapudgaloM ko grahaNa karatA rahatA hai aura dUdhapAnI ba agni tathA garma lohe ke gole kA jaisA sambandha hotA hai, vaisA hI jIva aura kama paramANuoM kA saMbaMdha ho jAtA hai| isa prakAra ke saMbaMdha ko hI baMdha kahate haiN| jIva dvArA karmapudgaloM ke grahaNa kiye jAne para yAnI baMdha hone para unameM cAra aMzoM kA nirmANa hotA hai, jo baMdha ke prakAra kahalAte haiM / jaise ki gAya-bhaisa Adi dvArA khAI gaI ghAsa Adi dUdha rUpa meM pariNata hotA hai, taba usameM madhuratA kA svabhAva nirmita hotA hai, usa strabhAva ke amuka samaya taka usI rUpa meM bane rahane kI kAlamaryAdA AtI hai, usa madhuratA meM tIvratA-maMdatA Adi vizeSatAyeM bho hotI hai aura usa dUdha kA kucha parimANa (vajana) bhI hotA hai| isI prakAra Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva dvArA grahaNa kiye gaye aura AtmapradezoM ke sAtha saMzliSTa karmapudgaloM meM bhI cAra aMzoM kA nirmANa hotA hai, jinako kramazaH prakRtibaMdha, sthitibandha, rasabandha aura pradezabaMdha kahate haiM / ' unake lakSaNa kramazaH isa prakAra haiM (1) prakRtimadha-jIva ke dvArA grahaNa kiye hue karma pudgaloM meM bhinna-bhinna zaktiyoM svabhAvoM ke utpanna hone ko prakRtibaMdha kahate haiM / yahAM prakRti zabda kA artha svabhAva hai / dUsarI paribhASA ke anusAra sthitibaMdha, rasabaMdha aura pradezabaMdha ke samudAya ko prakRtibaMdha kahate haiM / arthAt prakRtibaMdha koI svatantra baMdha nahIM hai kintu zeSa tIna baMdhoM ke samudAya kA hI nAma hai| 1 (ka) caDabihe baMdhe paNNate, taM jahA--pagabaMdhe, Thiivaghe, aNubhAvabanne, paesabaMdhe / -samavAyaryAga, samavAya 4 (kha) prakRti sthitpanRbhAgapradezAstadvidhayaH / -tatvArthamUtramA 2. digambara sAhitya meM prakRti zabda kA sirpha svabhAva artha mAnA haiprakRti svabhAvaH, prakRti svabhAva ityanarthAntaram / -- tatvArthasUtra 813 (sarvArthasiddhi, rAjavArtika TIkA) payaDI sIla sahAvo........ -gokarmakAra 3 3 ThiIbaMdho dalamsa sii paesabaMdho paesagahaNaM jN| nAma raso aNubhAgo tassamudAo pagaibaMdho / paMcasaMpaha 432 yahA~ yaha jJAtavya hai ki svabhAva artha meM anubhAga baMdha kA matalaba karma kI phalajanaka zasti ko zubhAzubhatA sapA tIvratA-madatA se hI hai, parantu mapudAya artha meM anubhAga baMdha se karma ko phalajanaka zakti aura usakI zubhAzubhatA tathA tIvratA-madatA itanA avivakSita hai| vetAmbara sAhitya meM prati para ke svapAva aura samudAya donoM artha grahaNa kiye gaye haiN| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 11 sthitimAna ... kIba ke dvArA mahala liye karma pudgaloM meM apane svabhAva ko na tyAgakara jIva ke sAtha rahane ke kAla kI maryAdA ko sthitibandha kahate hai / (3) rasabaMdha- jIva ke dvArA grahaNa kiye hue karma pudgaloM meM phala dene kI nyUnAdhika zakti ke hone ko rasabaMdha kahate haiN| rasabaMdha ko anubhAgabaMdha' yA anubhAvabaMdha bhI kahate haiN| (4) pradezasaMgha-jIva ke sAtha nyUnAdhika paramANu vAle karmaskandhoM kA saMbandha honA pradezabaMdha kahalAtA hai| sArAMza yaha hai ki jIva ke yoga aura kaSAya rUpa bhAvoM kA nimitta pAkara jaba kArmaNa vargaNAyeM karmarUpa pariNata hotI haiM to unameM cAra bAteM hotI haiM, eka unakA svabhAva, dUsarI sthiti, tIsarI phala dene kI zakti aura cauthI amuka parimANa meM unakA jIva ke sAtha sambandha honA | ina cAra bAtoM ko hI baMdha ke prakRti, sthiti, rasa, pradeza ye cAra prakAra kahate hai| ___ inameM se prakRtibaMdha aura pradeza baMdha jIva kI yogazakti para tathA sthiti aura phala dene kI zakti kaSAya bhAvoM para nirbhara hai|' arthAt yogazakti tIna yA manda jaisI hogI, baMdha ko prApta karma pudgaloM kA 1 digambara sAhitya meM anubhAga baMdha ho vizeSatayA pracalita hai| 2 svabhAvaH prakRti proktaH sthitiH phAsAvadhAraNam / anubhAgo raso zeyaH pradezo dalasaJcayaH / / -- svabhAva ko prakRti, kAla kI maryAdA ko sthiti, anubhAga ko rasa aura daloM kI saMkhyA ko pradeza kahate haiN| 3 paDipaesabaMdhA jogehi kamAyao iyare / -paMcasaMgraha 204 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 zataka svabhAva aura parimANa bhI vaisA hI tIvra yA maMtra hogaa| isI prakAra jIva ke kaSAya bhAva jaise tIvra yA maMda hoMge, baMdha ko prApta paramANuoM kI sthiti aura phaladAyaka zakti bhI vaisI hI tIvra yA maMda hogI / isako dRSTAnta dvArA spaSTa karate haiM jIva kI yogazakti ko havA, kaSAya ko cipakane vAlI goMda aura karma paramANuoM ko dhUli mAna leN| jaise havA ke calane para dhUli ke kaNa ur3a-ur3a kara una sthAnoM para jamA ho jAte haiM jahA~ koI cipakane vAlI vastu goMda Adi lagI hotI hai| isa prakAra jIva ke pratyeka zArIrika, vAcaka aura kriyA se karma pudgaloM kA AtmA meM Asrava hotA hai jo jIva ke saMkleza pariNAmoM kI sahAyatA pAkara AtmA se baMdha jAte haiN| havA maMda yA tIvra jaisI hotI hai, dhUli usI parimANa meM ur3atI hai aura goMda vagairaha jitanI cipakAne vAlI hotI hai, dhuli bhI utanI hI sthiratA ke sAtha vahA~ Thahara jAtI hai / isI taraha yogazakti jitanI tIvra hotI hai, Agata karma paramANuoM kI saMkhyA bhI utanI hI adhika hotI hai tathA kaSAya kI tIvratA ke anurUpa karma paramANuoM meM utanI hI adhika sthiti aura utanA hI adhika anubhAga kA baMdha hotA hai / prakRtibaMdha Adi cAroM baMdhoM ke svarUpa ko samajhAne ke liye prathama karmagrantha meM modaka (laDDuoM) kA dRSTAMta diyA gayA hai / " jisakA sArAMza isa prakAra hai jaise ki vAtanAzaka padArthoM se bane hue laDDuoM kA svabhAva vAyu ko nAza karane kA hai, pittanAzaka padArthoM se bane hue modaka kA svabhAva pitta ko zAnta karane kA aura kaphanAzaka padArthoM se bane modaka kA 1 paTiirasa esA taM cauhA moyagastha ditA / - prathama karmagrantha, gA0 2 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha svabhAva kapha ko naSTa karane kA hai / vaise hI AtmA ke dvArA grahaNa kiye gaye karma pudgaloM meM se kucha meM AtmA ke jJAna guNa ko ghAta karane kI, kucha meM darzana guNa ko AcchAdita karane kI, kucha meM AtmA ke ananta sAmarthya ko dabAne Adi kI zaktiyAM paidA hotI haiN| isa prakAra bhinna-bhinna karma pudgaloM meM bhinna-bhinna prakAra kI prakRtiyoM ke, zaktiyoM ke baMdha ko, svabhAvoM ke utpanna hone ko prakRtibaMdha kahate haiM / ukta laDDuoM meM se kucha kI eka saptAha, kucha ko pandraha dina Adi taka apanI zakti svabhAva rUpa meM bane rahane kI kAlamaryAdA hotI hai / isa kAlamaryAdA ko sthiti kahate haiN| sthiti ke pUrNa hone para laDDU apane svabhAva ko chor3a dete haiM, arthAt bigar3a jAte haiM. nIrasa ho jAte haiM / isI prakAra koI karmadalika AtmA ke sAtha sattara kor3Akor3I sAgaropama taka, koI bIsa koDAkor3I sAgaropama taka Adi rahate haiM / isa prakAra bhinna-bhinna karma paramANuoM meM pRthak-pRthak sthitiyoM kA yAnI apane svabhAva kA tyAga na kara AtmA ke sAtha bane rahane kI kAla maryAdAoM kA bandha honA sthitibaMdha kahalAtA hai / sthiti ke pUrNa hone para ve karma apane svabhAva kA parityAga kara dete haiM, yAnI AtmA se alaga ho jAte haiN| jaise kucha laDDuoM meM madhura rasa adhika, kucha meM kama, kucha meM kaTuka rasa adhika, kucha meM kama Adi isa prakAra madhura, kaTuka rasa Adi kI nyUnAdhikatA dekhI jAtI hai / isI prakAra kucha karma paramANuoM meM zubha yA azubha rasa adhika, kucha meM kama, isa taraha vividha prakAra ke tIvra, tIvratara, tIvatama, manda, mandatara, mandatama zubha-azubha rasoM kA karmapudagaloM meM utpanna honA rasabaMdha hai| kucha laDDuoM kA vajana do tolA, kucha kA chaTAMka Adi hotA hai / isI prakAra kinhI karmaskaMdhoM ke paramANuoM kI saMkhyA adhika aura Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 kinhI kI kama hotI hai| isa prakAra ke bhinna-bhinna karma paramANuoM kI saMkhyAoM se yukta karmadaloM kA AtmA ke sAtha sambandha honA pradezabandha hai / isa prakAra se prakRtibaMdha Adi cAroM baMdha prakAroM kA svarUpa samajhanA cAhie / aba Age kI gAthA meM pahale ekatibaMdha kA varNana karate huye mUla prakRtiyoM ke baMdha ke sthAna aura unameM sUyaskAra, alpatara, avasthita aura avaktavya baMdhoM ko batalAte haiM / mUla prakRtiyoM ke bhUyaskAra Adi baMdha I mUlapayaDINa aTTasasa MgabaMdhaMsu tithi bhUgArA / adhyatarA tiya cajaze avaTTiyA Na hU avattabbo ||22|| zabdArtha - mUlapayaDhINa mUla prakRtiyoM ke aTTasarAchega baMdhesu mATha, sAta, chaha aura eka ke baMdhasthAna meM, tini-tIna, bhUgArAbhUyaskAra baMdha adhpatarA1- alpatara baMdha, lipa- tIna, cauro cAra, aTTiyA - avasthita bagha, Na hu-nahIM, avattavyo - avaktavya badha / zataka - gAthArtha - mUla prakRtiyoM ke ATha prakRtika, sAta prakRtika, chaha prakRtika aura eka prakRtika baMdha sthAnoM meM tIna bhUyaskAra baMdha hote haiM / alpatara baMdha tIna aura avasthita baMdha cAra hote haiM / avaktavya baMdha nahIM hotA hai / vizevArtha - gAthA meM mUla karma prakRtiyoM ke baMdhasthAnoM ko batalAne ke sAtha-sAtha unake bhUyaskAra Adi baMdhoM kI saMkhyA kA kathana kiyA hai / karmoM kA baMdha hotA hai, unake baMghasthAna kA vicAra mUla kiyA jAtA hai| karma ke jJAnA varaNa, darzanAvaraNa Adi ATha mUla bheda haiM aura unakI baMdha prakRtiyA~ eka samaya meM eka jIva ke jitane samUha ko eka baMghasthAna kahate haiM aura unakI uttara prakRtiyoM donoM meM / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacapa karmagrantha eka sau bIsa hai| isa gAthA meM sirpha mUla prakRtiyoM meM baMdhasthAna asalAye haiN| __ sAmAnya taura para pratyeka jIva Ayukarma ke sivAya zeSa sAta karmoM kA pratyeka samaya baMdha karate haiN| kyoMki Ayukarma kA baMdha pratisamaya na hokara niyata samaya para hotA hai / ataH Ayu karma ke baMdha ke niyata samaya ke alAvA sAta karmoM kA baMdha hotA hI rahatA hai| jaba koI jIva Ayukarma kA bhI baMdha karatA hai taba usake ATha karmoM kA baMdha hotA hai / isa prakAra se sAta aura ATha do baMdhasthAnoM ko samajhanA caahiye| dasabai guNasthAna meM pahu~cane para Ayu aura mohanIya karmoM ke sivAya zeSa chaha kamoM kA hI baMdha hotA hai | kyoMki asyukarma kA baMdha sAtaveM guNasthAna taka hI hotA hai aura mohanIya kA baMdha nauve guNasthAna taka hii| dasaveM guNasthAna se Age gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAna meM sirpha eka sAtA vedanIya kA baMdha hotA hai / ' zeSa karmoM ke baMdha kA nirodha dasaveM guNasthAna meM ho jAtA hai| yaha chaha aura eka karmabaMdha ke sthAna ke bAre meM spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki mUla karma prakRtiyoM ke cAra baMdhasthAna haiM- ATha prakRti kA, sAta prakRti kA, chaha prakRti kA, eka prakRti jA apamatto sattaTabaMdhagA suhama chAhamegasta / uvasaMtakhINajogI sattaNha niyaTTI mosa aniyttttii| .-paMca paMcaha 206 - apramatta guNasthAna taka sAta yA ATha karmoM kA bandha hotA hai / sUmasaMparAya guNasthAna meM chaha karmoM kA aura upazAntamoha, kSINamoha evaM sayogi kevalI guNaspAna meM eka vedanIya karma kA baMdha hotA hai / lisikaraNa, mizra aura anivRttikaraNa guNasthAna meM Ayu ke binA sAta karmoM kA hI baMgha hotA hai| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 kA / arthAt koI jIva eka samaya meM AThoM karma kA koI sAta karmoM kA, koI chaha karmoM kA aura koI jIva eka samaya meM eka prakRti kA hI baMdha karatA hai| isake sivAya aisI koI sthiti nahIM jahAM eka sAtha do yA tIna yA cAra yA pAMca karmoM kA baMdha hotA ho / zataka ina cAra baMdhasthAnoM meM 'tinni bhUgArA' tIna bhUyaskAra, 'appatarA tiya' tIna alpatara aura 'cauro avaTTiyA' cAra avasthita baMdha hote haiM kintu 'Na hu avattanvo' avaktavya baMdha nahIM hotA hai / " inakA spaSTIkaraNa yahAM kiyA jA rahA hai| bhUyaskAra agha pahale samaya meM kama prakRtiyoM kA baMdha karake dUsare samaya meM usase adhika karma prakRtiyoM ke bandha ko bhUyaskAra baMdha kahate haiN| mUla prakRtiyoM meM isa prakAra ke baMdha tIna ho hote hai, jo isa prakAra haiM koI jIva gyArahaveM -- upazAntamoha guNasthAna meM eka sAtA vedanIya kA baMdha' karake vahAM se girakara jaba dasaveM guNasthAna meM AtA hai taba vahAM chaha kamoM kA baMdha karatA hai| yaha pahalA bhUyaskAra baMdha hai / vahI jIva dasaveM guNasthAna se cyuta hokara jaba nIce ke guNasthAnoM meM AtA hai taba vahAM sAta karmoM kA baMdha karatA hai / yaha dUsarA bhUyaskAra bandha 1 go0 karmakAMDa meM bhI mUla prakRtiyoM ke baMdhasthAna aura unameM bhUyaskAra jise vahA bhujAkAra kahA hai, Adi bandha isa prakAra batalAye haiM-calAri niNitiya caDa paryADiduNANi mUlapayaDINaM / bhRjagArapavarANi ya avadvivANivi kase hoMti || -go0 karmakAMDa 453 sthAna cAra hai, ina sthAnoM meM bhujAkAra, alpatara prakAra ke bandha hone haiM / 'ya' zabda se cauthA kintu yaha cauthA bandha mUla prakRtiyoM meM - mUla prakRtiyoM ke aura avasthita ye tIna avaktavya bandha samajhanA cAhiye nahIM hotA hai 1 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karma grantha hai| vahI jIva Ayukarma kA baMdha kAla Ane para jaba AThoM karmoM kA baMdha karatA hai taba tIsarA bhUyaskAra baMdha hotA hai| isa prakAra eka se chaha. chaha se sAta aura sAta se ATha karmoM kA baMdha hone ke kAraNa cAra baMdhasthAnoM meM bhUyaskAra baMdha tIna hote haiN| ukta cAra baMdhasthAnoM meM ina tIna bhUyaskAra baMdhoM ke sivAya vikalpa se anya tIna bhUyaskara baMdhoM kI kalpanA kI jAye so ve saMbhava nahIM haiM / vikalpa se anya tIna bhUyaskAra bandhoM kI kalpanA isa prakAra kI jAtI hai- pahalA eka ko bAMdha kara sAta karmoM kA baMdha karanA, dUsarA-eka ko bAMdha kara ATha kamAM kA baMdha karanA, tIsarA-chaha ko bAMdhakara ATha karmoM kA baMdha krnaa| ina tIna bhUyaskAra baMdhoM ke vikalpoM meM se Adi ke do bhUyaskAra baMdha do taraha se ho sakate haiM--1. girane kI apekSA se, 2. maraNa kI apekSA se| kintu girane kI apekSA se Adi ke do bhUyaskAra baMdha isaliye nahIM ho sakate haiM ki gyArahavaM guNasthAna se patana kramazaH hotA hai, akrama se nahIM hotA hai| arthAt gyArahaveM guNasthAna se girakara jIva dasaveM guNasthAna meM AtA hai aura dasaveM se nauveM meM AtA hai aadi| yadi jIva myArahaveM guNasthAna se girakara sIdhA naurve meM yA sAta guNasthAna meM AtA hai to eka ko bAMdha kara sAta kA yA ATha karmoM kA baMdha kara sakane se pahalA, dUsarA bhuyaskAra baMdha bana sakatA thA / kintu patanaH kramazaH hotA hai ataH ye do bhUyaskAra baMdha patana kI apekSA to bana nahIM sakate haiN| isI prakAra chaha ko bAMdhakara ATha karmoM kA bandha rUpa tIsarA bhUyaskAra baMdha bhI nahIM banatA hai kyoMki chaha karmoM kA baMdha dasaveM guNasthAna meM hotA hai aura ATha karmoM kA baMdha sAtaveM aura usake nIce ke guNasthAna meM hotA hai / yadi jIva dasaveM gaNasthAna se ekadama sAta guNasthAna meM A sakatA to vaha chaha ko bAMdha kara ATha kA bandha kara sakatA thA, kintu patana kramazaH hotA hai arthAt Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAnaka dasaveM guNasthAna se girakara jIva nauveM guNasthAna meM hI AtA hai, jisase tIsarA bhUyaskAra bandha bhI nahIM bana sakatA hai| ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki Upara ke guNasthAna se patana ekadama na hokara kramazaH gyArahaveM, dasaveM, nauve Adi meM hotA hai, ataH patana kI apekSA eka ko bAMdhakara sAta kA bandha karanA, eka ko bAMdha. kara ATha karmoM kA bandha karanA, chaha ko bAMdhakara ATha karmoM kA bandha karanA yaha tInoM bhUyaskAra baMdha nahIM banate haiN| aba rahA maraNa kI apekSA Adi ke do bhUyaskAra baMdhoM kA ho sakanA / so gyAraha sthAna meM jA karake bIca gati meM hai janma letA hai| aura vahAM baha sAta hI karmoM kA baMdha karatA hai, kyoMki devagati meM chaha mAsa kI Asu zeSa rahane para hI Ayu kA bandha hotA hai| ataH maraNa kI apekSA se eka kA bandha karake ATha kA bandha kara sakanA saMbhava nahIM hai| isaliye yaha bhUyaskAra baMdha nahIM ho sakatA hai| kintu eka ko bAMdhakara sAta kA baMdha rUpa bhUyaskAra saMbhava hai, lekina usake bAre meM yaha jJAtavya hai ki jo eka ko bAMdhakara sAta karmI kA bandha karatA hai to bandhasthAna sAta kA hI rahatA hai, isaliye usako judA nahIM ginA jAtA hai| yadi baMdhasthAna kA bheda hotA to 1 badAU paDivAno seTiMgao va pasaMtamoho bA / jaha kuNai koi kAlaM vaccai to'Nuttarasurasu / / -vizeSAvazyaka bhASya 1311 yadi koI baddhAsu jIva upazama zreNi bar3hatA hai aura zreNi ke madhya ke kisI guNasthAna meM athavA gyArahaveM guNasthAna meM yadi maraNa karatA hai to niyama se anuttaravAsI devoM meM utpanna hotA hai| 2 teno uttara kahe cha ke jo paNa eka baMdha thrI sAtakarma baMdha kare to paNa baMdhasthAnaka sAsanu ekaja che te maNI judo na leyo, bandhasthAmakano bheda hoya to juko bhUyaskAra mekhavAya / - paMcama karmaprabhya kA TamTA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pharmagrantha bhUyaskAra bhI alaga se mAnA jaataa| isakA Azaya yaha hai ki ukta tIna bhUyaskAroM meM chaha ko bAMdhakara sAta kA baMgharUpa eka bhUyaskAra batalA Aye haiM / eka ko baMdha kara sAta ke bandha rUpa sAta kA hI sthAna hotA hai ataH use pRthaka nahIM isa prakAra upazama zreNi se utarane para tIna hI bhUyaskAra bandha hote haiM / bhUyaskAra meM bhI ginAyA gayA hai / 63 alpatara bandha bhUyaskAra bandha se nitAnta ulaTA alpatara baMdha hotA hai| adhika karmoM kA baMdha karake kama karmoM ke baMdha karane ko alpatara baMdha kahate haiM / alpatara baMdha bhI bhUyaskAra baMdha kI taraha tIna hI hote haiN| ve isa prakAra haiM Ayu karma ke baMdha kAla meM ATha karmoM kA baMdha karake jaba jIva sAta karmoM kA baMdha karatA hai taba pahalA alpatara baMdha hotA hai| nauveM guNasthAna meM sAta karmoM kA baMdha karake dasaveM guNasthAna ke prathama samaya meM jaba jIva mohanIya ke binA zeSa chaha karmoM kA baMdha karatA hai taba dUsarA alpatara baMdha hotA hai tathA dasarve guNasthAna meM chaha karmoM kA baMdha karake gyArahaveM yA bArahaveM guNasthAna meM eka karma kA baMdha karatA hai taba tIsarA alpatara baMdha hotA hai / yahA~ bhI ATha kA baMdha karake chaha tathA eka kA baMdha rUpa tathA sAta kA baMdha karake eka kA baMdha rUpa alpatara baMdha nahIM ho sakate haiN| kyoMki apramatta aura anivRttikaraNa guNasthAna se jIva ekadama gyArahaveM guNasthAna meM nahIM jA sakatA hai aura na apramatta se ekadama dasaveM guNasthAna meM jAtA hai| ataH alpatara baMdha bhI tIna hI jAnanA cAhie / bhUyaskAra aura alpatara baMdhoM meM itanA antara hai ki guNasthAna meM patana ke samaya bhUyaskAra baMdha aura ArohaNa ke samaya alpatara bandha hote haiM / lekina guNasthAnoM meM ArohaNa aura avarohaNa krama-krama se Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtama . hotA hai, ekadama nahIM, ataH donoM baMdhoM ke tIna-tIna bheda hote haiM / anya vikalpoM kI hAra nahIM hai : mUla karmoM meM bhUyaskAra aura alpatara baMdhoM kA kathana karane ke pazcAta aba avasthita baMdha ko kahate haiM / avasthita bandha pahale samaya meM jitane karmoM kA baMdha kiyA hai, dUsare samaya meM bhI utane hI kamoM ke baMdha karane ko avasthita baMdha kahate haiN| arthAt ATha ko bAMdha kara ATha kA, sAta ko bAMdha kara sAta kA, chaha ko bAMdha kara chaha kA aura eka ko bAMdha kara eka kA baMdha karane ko avasthita baMdha kahate haiM | baMdhasthAna cAra haiM, ataH avasthita baMdha bhI cAra hote haiN| avaktavya bandha ___ eka bhI karma ko na bAMdhakara punaH karma baMdha ko avaktavya baMdha kahate haiM / yaha baMdha mUla karmoM ke baMdhasthAnoM meM nahIM hotA hai / kyoMki terahaveM guNasthAna taka to barAbara karmabaMdha hotA rahatA hai lekina caudahaveM guNasthAna meM hI kisI karma kA baMdha nahIM hotA hai aura caudahaveM muNasthAna meM pahu~cane ke bAda jIva lauTakara nIce ke guNasthAna meM nahIM AtA hai jisase eka bhI karma kA bandha nahIM karane se punaH karmabaMdha karane kA abasara hI nahIM AtA hai / isIliye mUla kama prakRtiyoM meM avaktavya baMdha bhI nahIM hotA hai|' isa prakAra se mUla karma prakRtiyoM meM baMdhasthAnoM aura unake bhayaskAra Adi bandhoM ko batalAne ke bAda aba Age kI gAthA meM bhUyaskAra Adi baMdhoM ke lakSaNoM ko kahate haiM / bhUyaskAra Adi baMdhoM ke lakSaNa egAdahige bhUo emAIgari appataro: tammattozvadvigao ahame samae abatako // 26 // 1 ambaMdhago na baMbaI ii azvatto ao nadidha / --paMcasaMgraha 220 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama kramaprantha zabdArtha--egAvalige - ekA di adhika prakRtiyoM kA baMdha hone se, mo-- bhUpaskAra baMdha, egAIUNammi --ekATi prakRla ke dvArA hIna badha hona se, appataro- alpata dha, tammaso - utanI prakRtiyoM kA baMdha hone se, avaTipao--avasthita badha, paDhamesamaeabandhaka hone ke bAda punarbandha ke pahale samaya meM, avattayoavaktavya bndh| gAthArtha-ekAdi adhika prakRtiyAM kA bandha hone se bhUyaskAra bandha hotA hai / ekAdi prakRtiyo ke dvArA hIna baMdha hone para alpatara bandha aura utanI hI prakRtiyoM kA bandha hoga se avasthita bandha hotA hai tathA nAka hone ke yA punaH baMdha ke pahale samaya meM bandha ho, use avaktavya baMdha kahate haiN| vizeSArga-gAthA meM bhayaskAra, alpatara, avasthita aura avaktavya baMdha ke lakSaNa batalAye haiN| bhavaskAra baMdha kA lakSaNa batalAte hue kahA hai ki--gAdahige bhUo'-eka, do Adi adhika prakRtiyoM ke bAMdhane para bhUvaskAra baMdha hotA hai / arthAt jaise eka ko vA~dhakara chaha ko bAMdhanA, chaha ko bAMdha. kara sAta ko bA~dhanA aura sAta ko bAMdhakara ATha ko bAMdhanA bhUyaskAra baMdha hai| lekina alpatara baMdha bhUvaskAra baMdha se ulaTA hai| yAnI 'egAIUNagammi appataro'-eka, do Adi hIna prakRtiyoM kA baMdha karane para alpatara baMdha hotA hai / arthAt jaise ATha ko bAMdhakara sAta ko bAMdhanA, sAta ko bAMdhakara chaha ko bAMdhanA aura chaha ko bAMdhakara eka ko bAMdhanA alpatara vandha kahalAtA hai / avasthita baMdha usa kahate hai .. tammato bAMdvayao-- jisama pratisamaya samAna prakRtiyoM kA baMdha ho adhauta pahale samaya meM jinane kamI kA bandha kiyA ho, Age ke samayoM meM bhI utane hI karmoM kA bandha Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zavaka ** karanA avasthita bandha kahalAtA hai / jaise ATha karma ko bAMdhakara ATha kA, sAta ko bAMdhakara sAta kA chaha ko bAMdhakara chaha kA, eka ko bAMdhakara eka kA bandha karanA avasthita bandha hai aura kisI bhI karma kA bandha na karake punaH karma bandha karane para pahale samaya meM avaktavya bandha hotA hai- 'paDhame samae avattavvo / ' bhUmaskAra ANi baMdhoM viSayaka vizeSa spaSTIkaraNa bhUyaskAra Adi ukta cAra prakAra ke baMdhoM ke saMbandha meM yaha vizeSa jAnanA cAhie ki bhuyaskAra, alpatara aura avaktavya bandha kevala pahale samaya meM hI hote haiM aura avasthita baMdha dvitIya Adi samayoM meM hotA hai / jaise koI chaha karmoM kA baMdha karake sAta kA baMdha karatA hai to yaha bhUyaskAra baMdha hai lekina dUsare samaya meM yahI bhUmaskAra nahIM ho sakatA hai kyoMki prathama samaya meM sAta kA baMdha karake yadi dUsare samaya meM ATha kA baMdha karatA hai to bhUyaskAra badala jAtA hai aura chaha karma kA baMdha karatA hai to alpatara ho jAtA hai tathA sAta kA karatA hai to avasthita ho jAtA hai / - ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki prakRtisaMkhyA meM parivartana hue binA adhika bA~dhakara kama bAMdhanA, kama bAMdhakara adhika bAMdhanA aura kucha bhI na bAMdhakara punaH bAMdhanA kevala eka bAra hI saMbhava hai, jabaki pahalI bAra bAMdhe hue karmoM ke barAbara punaH utane hI karmoM ko bAMdhanA punaH saMbhava hai / ataH eka hI avasthita bandha lagAtAra kaI samaya taka ho sakatA hai, kintu zeSa tIna baMdhoM meM yaha saMbhava nahIM hai / isa prakAra ke bhUyaskAra Adi baMdhoM ke lakSaNa aura mUla karmoM meM unakI hone vAlI saMkhyA batalAkara uttara prakRtiyoM meM vizeSa rUpa se kathana karane ke pUrva sAmAnya se uttara prakRtiyoM meM bhUyaskAra Adi cAroM baMdhoM ko spaSTa karate haiM / sAmAnya se uttara prakRtiyoM ke unatIsa baMdhasthAna hote haiM / jo Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagranya 63 isa prakAra haiM- eka, suvaha aThAraha unnIsa, bIsa, ikkIsa, bAIna, chabbIsa, tirepana, cIna, patapana chappana sunAvana adAvana, unasaTha. sATha, ikasaTha, tiresaTha, causaTha, paMsaTha, chiyAsaTha sar3asaTha, ar3asaTha, unahattara, sattara, ikahattara, bahattara, tihattara aura cauhattara / ye unatIsa baMdhasthAna haiM, jinameM bhUskAra bandha aTThAIsa hote haiN| jo isa prakAra haiM- upazAntamoha guNasthAna meM eka vedanIya kA baMdha kara girate samaya dasaveM guNasthAna meM jJAnAvaraNa pAMca, darzanAvaraNa cAra, aMtarAya yAMca ucca gola aura yazaH kIrti ke sAtha vedanIya kA bandha karane se sataha prakRti ke baMdha se prathama samaya meM pahalA bhUyaskAra baMdha hotA hai / dasaveM guNasthAna se patita hone para nauveM guNasthAna meM saMJcAlana lobha ke sAtha aThAraha prakRti kA baMdha karane para dUsarA bhUyaskAra baMdha hotA hai| saMjvalana mAyA ke sAtha unnIsa prakRtiyoM ko bAMdhane se tIsarA bhUyaskAra bandha aura saMjvalana mAna ke sAtha bIsa ko bAMdhane se cauthA bhUyaskAra bandha, saMjvalana krodha ke sAtha ikkIsa kA baMdha karane se pAMcavAM bhUyaskAra baMdha tathA puruSa veda ke sAtha bAIla kA baMdha karane se chaThA bhUyamkAra aura usake sAtha hAmya, rati, bhaya aura jugupsA ina cAra prakRtiyoM kA adhika bandha karane se apUrvakaraNa ke sAtaveM bhAga meM chabbIsa kA baMdha karane se sAtavAM bhUyaskAra bandha hotA hai| usake madhya AThaveM guNasthAna ke chaThe bhAga meM devaprAyogya nAmakarma kI sattAIsa prakRtiyoM kA baMdha karane se tirepana kA baMdha, yaha AThavAM bhUyaskAra, punaH tIrthaMkara nAmakarma sahita devaprAyogya unatIsa prakRtiyoM ko bAMdhane para cauvana ke vaMdha kA nauvAM bhUyaskAra bandha tathA AhArakanika sahita tIsa kA baMdha karane se pacapana kA baMdha karane para dasavAM bhUyaskAra aura ina pacapana ko tIrthaMkara nAmakarma sahita bAMdhane se chappana Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka kA baMdha hone se gyArahavAM bhUyaskAra, apUrvakaraNa ke prathama bhAga meM chappana ko jina nAmakarma rahita tathA nidrA aura pracalA sahita bAMdhane se sattAvana ke baMdha meM bArahavAM bhUyaskAra tathA jinanAma sahita aTThAvana kA baMdha hone para terahavAM bhUyaskAra, apramatta guNasthAna meM ukta aTTAvana ko davAyu sahita unasaTha kA baMdha karane para caudahavAM bhUyaskAra, dezavirati guNasthAna meM devaprAyogya aTThAIsa prakRtiyoM kA baMdha karane ke sAtha jJAnAvaraNa pAMca, darzanAvaraNa chaha, vedanIya eka, mohanIya teraha, devAyu eka, nAmakarma kI aTThAIsa prakRtiyAM, gonna kI eka aura aMtarAya kI pAMca, isa prakAra sATha prakRtiyoM ke bAMdhane se pandrahavAM bhUyaskAra, ina sATha ke sAtha tIrthakara, nAma kA bhI baMdha karane se ikasara ke baMdha kA solahavAM bhUyaskAra, (yahAM kisI bhI taraha eka jotra ko eka samaya meM bAsaTha prakRtiyoM kA baMdha saMbhava nahIM, ataH usakA bhUyaskAra bhI nahIM kahA hai |) cauthe guNasthAna meM AyU ke abandhakAla meM devaprAyogya nAmakarma kI aTThAIsa prakRtiyoM ko bAMdhane para jJAnAvaraNa kI pAMca, darzanAbaraNa kI chaha, vedanIya kI eka, mohanIya kI satraha, gotra kI eka, nAmakarma kI aTThAIsa aura aMtarAya kI pA~ca huna tiresaTha prakRtiyoM kA baMdha karane se matrahavA~ bhUyaskAra, devAyu ke baMdha ke sAtha causaTha prakRtiyoM ko bAMdhane se aThAharavAM bhUyaskAra, jina nAmakarma sahita peMsaTha ko bAMdhane para unnIsavA~ bhUyaskAra, cauthe gRNasthAna meM deva ho aura usake dvArA manuSyaprAyogya tIsa prakRtiyoM ke bAMdhane para ghyiAmaTha ke baMdha meM bIsavAM bhUyaskAra. mithyAtva guNasthAna meM jJAnAvaraNa kI pAMca, darzanAvaraNa kI nau, vedanIya kI eka, mohanIya kI bAIsa, Ayu kI eka, nAma kI teIsa, gotra kI eka aura aMtarAva. kI pAMca, ina sar3asaTha prakRtiyoM kA vaidha karane para ikkIsavAM bhayaskAra, inameM nAmakarma kI paccIsa aura Ayu rahita ar3asaTha ke bAMdhane para Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmapanya bAIsavAM bhUyaskAra, Ayu sahita unahattara kA baMdha karane se teIsavAM bhayaskAra tathA nAmakarma kI chabbIsa prakRtiyoM ke mAtha sattara prakRtiyoM ko bAMghane se caubIsavAM bhayaskAra tathA Ayu rahita aura nAmakarma kI aTThAIsa prakRtiyoM ke sAtha ikahattara ko bAMdhane para paccIsavAM bhUyaskAra, nAmakarma kI unatIsa prakRtiyoM ke sAtha bahattara ke baMdha meM chabbIsavAM bhUyaskAra, Ayu sahita tihattara kA baMdha karane para satAIsavAM bhUyaskAra aura nAmakarma kI tIsa bAMdhate jJAnAvaraNa kI pAMca, darzanAvaraNa kI nau, bedanIya kI eka, mohanIya kI bAIsa, Ayu kI eka, nAma ko tIsa, gona kI eka aura aMtarAya kI pAMca, isa prakAra cauhattara kA baMdha karane se aTThAIsavAM bhUyaskAra hotA hai| yahAM prakArAntara se aneka baMdhasthAnaka saMbhava haiM, jinakA svayaM vicAra kara lenA caahie| isI prakAra se aTThAIsa alpatara baMdha bhI viparItapane (ArohaNa) se hote haiM aura avasthita baMdha unatIsa samajhanA cAhie / avaktavya baMdha saMbhava nahIM hai| sarva uttara prakRtiyoM kA abandhaka ayogi guNasthAna meM jIva hotA hai, usa guNasthAna se patana nahIM hone ke kAraNa avaktavya baMdha nahIM hotA hai / sAmAnya se uttara prakRtiyoM meM bhUyaskAra Adi baMdhoM kA kathana karane ke bAda aba Age kI gAthAoM meM pratyeka karma ko uttara prakRtiyoM meM baMdhoM ko batalAte haiN| uttara prakRtiyoM ke bhUyaskAra Adi baMdha nava chacar3a dase dudu tidu mohe du igavIsa sattarasa / terasa nava paNa cau ti duiko nava aThTha dasa bunni // 24 // zabdArtha-nava-nau prakRti kA, cha-chaha prakRti kA, caucAra prakRti kA baMdhasthAna, vaMse -darzanAvaraNa ko uttara prakRtiyoM kA, du-do bhUmaskAra baMdha, ku-do alpatara baMdha, ti-tIna Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaka avasthita baMdha. du-do avaktavya baMdha, mohe..-mohanIya karma meM, cuigavIsa-bAIsa, ikkIsa prakRtiyoM kA badhasthAna, sattarasa - ma vaha prakRtiyoM kA janmalyA, serasa-nerada prakRtiyoM kA aba . no kA, paNa - pAMca kA, ca3 - bAra kA, ti-tIna kA, du-do kA, iko - eka prakRti kA baMdhrasthAna, nava --no bhUyaskAra vadha, aTTha-ATha arana ra bandha, vapta - dasa avasthita baMdha, budhi - do avaktavya baMna / gAthArtha - darzanAvaraNa karma kI uttara prakRtiyoM ke nau, chaha aura cAra prakRtiyoM ke tIna baMdhasthAna haiM aura unameM do bhUyaskAra, do alpatara, tIna avasthita aura do avaktavya baMdha hote haiM / mohanIya karma kI uttara prakRtiyoM ke bAIsa, ikkIsa, satraha, taraha, nau, pAMca, cAra, tIna, do aura eka prakRti rUpa dasa baMdhasthAna hote haiM tathA unameM no bhUyaskAra, ATha alpatara, dasa avasthita aura do avaktavya baMdha hote haiN| vizeSAyaM-mUla karmaprakRtiyoM ke baMdhasthAna aura unameM bhUyaskAra Adi bandhoM kI saMkhyA batalAne ke bAda isa gAthA se pratyeka karma ko uttara prakRtiyoM ke bandhasthAna aura bhUyaskAra Adi bandhoM kA kathana prArambha kiyA gayA hai| sabase pahale darzanAvaraNa aura mohanIya karma ke baMdhasthAnoM aura unameM 'bhUyaskAra Adi baMdhoM ko ginAyA hai| mUla karmaprakRtiyoM ke pAThakrama ke anusAra sabase pahale jJAnAvaraNa karma ke baMdhasthAnoM aura unameM bhUyaskAra Adi baMdhoM ko na batalAkara darzanAvaraNa aura mohanIya karma se isa prakaraNa ko prArambha karane kA kAraNa yaha hai ki bhUyaskAra Adi baMdha darzanAvaraNa, mohanIya aura nAma Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 101 kama ina tona kamoM ko uttara prakRtiyoM meM hote hai, zeSa pAMca mA~' meM unakI saMbhAvanA nahIM hai| kyoMki jJAnAvaraNa aura aMtarAga karma kI pAMcoM prakRtibAM eka sAtha ho baMdhatI haiM aura eka sAtha rukatI hai| jisase donoM karmoM kA paMca prakRti rUpa eka hI bandhasthAna hotA hai aura jaba eka hI bedhasthAna hai to usameM bhUyaskAra Adi baMdha saMbhava nahIM haiM / isa dazA meM to sarvadA avasthita bandha rahatA hai / isI prakAra vedanIya, Ayu aura gotrakarma kI eka samaya meM eka hI prakRti baMdhatI hai / ataH inameM bhI bhUyaskAra Adi baMdha nahIM hote haiM / darzanAvaraNa aura. mohanIya karma ke baMdhasthAnoM va unameM bhUyaskAra Adi baMdhoM kI saMkhyA nIce likhe anusAra samajhanA cAhiye / varzanAvaraNa karma ke baMdhasthAna Adi kI saMkhyA darzanAvaraNa karma kI cakSudarzanAvaraNa Adi nau prakRtiyAM haiM aura 1 jAnAvaraNa, ghedanIya, Aya, gotra, aMtarAya / 2 (ka) tigiNa dasa aTTha ThANANi saNAvaraNamA haNAmANaM / estheva ya mujagArA seseseya have ThANa 11 -go0 karmakAra 458 - darzanAvaraNa, mohanIya aura nAma karma meM kramazaH tIna, dasa aura ATha bandhasthAna hote haiM aura inhIM meM bhujAkAra baMdha Adi bhI hote haiN| zeSa karmoM meM kevala eka hI baMdhasthAna hotA hai| (kha) bandhaTThAgA tidasaTTha saNAvaraNamohanAmANaM / sesANegamayaTTiyabandho savatya ThANa smo|| -paMcasaMgraha 223 -darzanAvaraNa ke tIna bandhasthAna haiM, mohanIya ke dasa bandhasthAna aura nAmakarma ke ATha baMdhasthAna haiM tathA zeSa karmoM kA eka-eka hI bandhasthAna hai / jisane bandhasthAna hote haiM, utane hI avasthita bandha hote haiM / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka unameM nau, chaha aura cAra prakRtiyoM ke isa prakAra se tIna bandhasthAna hote haiM-nava cha cau daMse / darzanAvaraNa karma ke tIna bandhasthAna mAnane kA kAraNa yaha hai ki dUsare mAsAdana guNasthAna taka to sabhI prakRtiyoM kA baMdha hone se nau prakRtika baMdhasthAna hotA hai / sAsAdana mugasyAna ke aMta meM styAnAMtrika ke baMdha kI samApti ho jAtI hai ataH tIsare mizra guNasthAna se lekara AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna ke ke prathama bhAga taka zeSa chaha prakRtiyoM kA hI vandhasthAna hai aura apUrvakaraNa ke prathama bhAga ke anta meM nidrA aura pracalA ke baMdha kA nirodha ho jAne se Age dasaveM sUzmasaMparAya guNasthAna taka zeSa cAra prakRtiyoM kA hI bandhasthAna hotA hai| isa prakAra darzanAvaraNa ke nau prakRti rUpa, chaha prakRti rUpa aura cAra prakRti rUpa ye tIna baMdhasthAna haiM / ' inameM bhUyaskara Adi baMdha kramazaH 'dudu tidu' do, do, tIna, do haiM, yAnI do bhUyaskara, do alpatara, tIna avasthita aura do avaktavya bandha hote haiM / jo isa prakAra haiM___ AThaveM apUrvakaraNa gaNasthAna ke dUsare bhAga se lekara dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna taka meM se kisI eka guNasthAna meM cAra prakRtiyoM kA bandha karake jaba koI jIva apurvakaraNa guNasthAna ke dvitIya bhAga se nIce Akara chaha prakRtiyoM kA bandha karatA hai taba pahalA bhUyaskAra bandha hotA hai aura vahAM se bhI girakara jaba nau prakRtiyoM kA baMdha karatA 1 paMcasaMgraha ke saptatikA adhikAra meM bhI darzanAvaraNa ke tIna baMdhasthAna imI prakAra batalAye haiM navasvahA bajAI gaTha basameNa saNAvaraNaM // 10 darzanAvaraNa ke tIna vanyasthAna hai| unameM se pahale, dUsare guNasthAna meM nau kA, unameM Age AThaveM guNasthAna laka chaha prakRti kA aura Age dasaveM guNasthAna taka cAra prakRti kA bandhasthAna hotA hai| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha hai taba dUsarA bhUyaskAra baMdha hotA hai / isa prakAra se darzanAvaraNa karma kI uttara prakRtiyoM meM do bhUyaskAra bandha samajhanA cAhiye / bhUyaskAra baMdha kI taraha darzanAvaraNa karma kI unara prakRtiyoM meM alpatara baMdha bhI do samajhanA cAhiye / kyoM alpatara baMdha bhUyaskAra baMdha se viparIta hote haiM / isIliye jaba koI jIva noce ke gUNasthAnoM meM nau prakRtiyoM kA baMdha karake tIsare dimAsthAna meM vaha pAgoM kA bandha karatA hai taba pahalA alpatara bandha hotA hai aura jaba chaha kA bandha karake cAra kA bandha karatA hai taba dUsarA alpatara baMdha hotA hai / lekina avasthita bandha tIna hote haiN| kyoMki darzanAvaraNa karma ke bandhasthAna tIna hI haiM aura do avaktadhya bandha isa prakAra samajhanA cAhiye ki gyArahaveM guNasthAna meM darzanAvaraNa kA bilkula bandhana karake jaba koI jIva vahA~ se girakara dasaveM guNasthAna meM cAra prakRtiyoM kA bandha karatA hai taba pahalA avaktavya banca hotA hai aura jaba gyArahaveM guNasthAna meM maraNa karake anusAra devoM meM utpanna hotA hai taba vahA~ prathama samaya meM darzanAvaraNa kama kI chaha prakRtiyoM kA bandha karatA hai, jo dUsarA avaktavya bandha hai| ___ isa prakAra se darzanAvaraNa karma kI uttara prakRtiyoM ke baMdhasthAnoM aura unameM do bhUyaskAra, do alpatara, tIna avasthita aura do avaktavya baMdhoM kA kathana karane ke bAda aba mohanIya karma kI uttara prakRtiyoM ke bandhasthAnoM aura bhUyaskarAdi baMdhoM ko batalAte haiM / mohanIya karma ke baMdhasthAna Adi kI saMkhyA ___ mohanIya karma kI aTThAIsa uttara prakRtiyA~ haiM / lekina unameM se samyagamithyAtva aura samyaktta mohanIya kA baMdha na hone se baMdhayogya chabbIsa prakRtiyAM haiM / iname bAIsa, ikkIsa, satraha, teraha, no, pA~ca, cAra, lona, do aura eka prakRti kA, isa prakAra se kula dasa baMdhasthAna hote haiM / ve isa prakAra haiM Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 zataka strI, puruSa, napuMsaka ina tIna vedoM meM se eka samaya meM eka hI veda kA tathA hAsya-rati va zoka arati meM se eka samaya meM eka hI yugala kA baMdha hotA hai| ataH mohanIya karma kI aTThAIsa prakRtiyoM meM se samyagmithyAtva samyaktva tathA tIna vedoM meM se koI do veda aura hAsya- rati, arati zoka, ina donoM yugaloM meM se koI eka yugala ko kama karane se kula chaha prakRtiyoM ko kama kara dene para zeSa bAIsa prakRtiyAM hI eka samaya meM bandha ko prApta hotI haiN| yaha pahalA baMdhasthAna hai / isa baMdhasthAna kI bAIsa prakRtiyA~ isa prakAra haiM mithyAtva anantAnubaMdhI kapAya catuSka, apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka, pratyAkhyAnAvaraNa kaSAva catuSka, saMjbalana kaSAya catuSka, eka veda, eka yugala, bhaya aura jugupsA / isa bAIsa prakRti rUpa baMdhasthAna kA bandha kevala pahale guNasthAna meM hotA hai / " dUsare guNasthAna meM mithyAtva ke sivAya zeSa ikkIsa prakRtiyoM kA, tIsare, cauthe guNasthAna meM anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha ke sivAya zeSa satraha kA pAMcaveM guNasthAna meM apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA baMdha na hone se zeSa teraha prakRtiyoM kA baMdha hotA hai / ye kramazaH dUsare, tIsare aura cauthe baMdhasthAna haiN| isake anantara chaThe, sAtaveM aura AThaveM guNasthAna meM pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA bandha na hone ke kAraNa zeSa nau prakRtiyoM kA hI bandha hotA hai| AThaveM guNasthAna ke anta meM hAsya, rati, bhaya aura jugupsA kA bandhaviccheda ho jAne se nauveM guNasthAna ke prathama bhAga meM pAMca prakRtiyoM kA hI baMdhasthAna hotA hai| dUsare bhAga meM veda kA abhAva ho jAne se cAra kA, tIsare bhAga meM saMcalana krodha ke baMdha kA abhAva ho jAne ke kAraNa tIna hI prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| cauthe bhAga meM saMjvalana mAna kA bandha na hone se do prakRtiyoM kA bandhasthAna hai | pAMcaveM bhAga meM saMjvalana mAyA kA bhI bandha na hone se kevala eka saMjvalana lobha kA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 105 hI bandha hotA hai / isake Age bAdara kaSAya kA abhAva ho jAne se saMjvalana lobha prakRti kA bhI baMdha nahIM hotA hai| isa prakAra mohanIya karma ke dasa bandhasthAna jAnanA cAhiye / ina dasa baMdhasthAnoM meM nI bhUyaskAra, borDa alpatara, dasa avasthita aura do avakatavya baMdha hote haiN| jinakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jAtA hai / mohanIya karma ke bhUyaskAra Adi baMdha - eka ko bAMdha kara do kA baMdha karane para pahalA bhUyaskAra baMdha aura do ko bAMdhakara tIna kA baMdha karane para dUsarA bhUyaskAra baMdha hotA hai| isI prakAra tIna ko bAMdha kara cAra kA baMdha karane para tIsarA, cAra ko bAMdhakara pAMca kA bandha karane para cauthA, pAMca kA baMdha karake nau kA baMdha karane para pAMcavAM, nI kA baMdha karake teraha kA bandha karane para chaThA, teraha kA baMdha karake sannaha kA baMdha karane para sAtavAM satraha kA bandha karake ikkIsa kA bandha karane para AThavAM aura ikkIsa kA bandha karake bAIsa kA bandha karane para nauvAM bhUyaskAra bandha hotA hai / ATha alpatara baMdha isa prakAra haiM- bAIsa kA baMdha karake sataha 1 go0 karmakAMDa meM mohanIya karma ke bhUjAkArAdi vaMdhoM meM kucha antara hai, usameM adhika mAne gaye haiM, jinakA vivaraNa pariziSTa meM diyA gayA hai| 2 mohanIya karma ke ATha alpatara bandha hote haiN| bAIma kA bandha karake ikkIsa kA bandha rUpa alpatara bandha nahIM batAne kA kAraNa yaha hai ki bAIsa kA bandha pahale guNasthAna meM hotA hai aura ikkIsa kA bandha dUsare guNasthAna meM / lekina pahale guNasthAna se jIva dUsare guNasthAna meM nahIM jAtA hai| dUsarA guNasthAna akrAnti kI apekSA se hai, utkrAnti kI apekSA se nahIM / yadi jIva pahale guNasthAna se dUsare guNasthAna meM jA sakatA to ikkIsa kA alpatara bandha bana sakatA thaa| lekina mithyAdRSTi sAsA ( agale pRSTha para dekheM) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 zataka kA baMdha karane para bahalA alpatara aura satraha kA bandha karake teraha kA bandha karane para dusarA alpatara hotA hai / isI prakAra teraha kA bandha karake nau kA indha karane para tIsarA, nau kA bandha karake pAMca kA bandha karane para cauthA, pAMca kA bandha karake cAra kA baMdha karane para pAMcavAM, cAra kA bandhra karake tIna kA bandha karane para phaTA, tIna kA bandhra karake do kA bandha karane para sAtavAM aura do kA bandha karake eka kA bandha karane para AThavAM alpatara bandha hotA hai|| baMdhasthAna dama hone se avasthita baMzca bhI dasa hI hote haiM / do abaktavya bandha nimna prakAra haiM-gyArahaveM guNasthAna meM mohanIya karma kA bandha na karake jaba koI jIva vahAM se cyuta hokara nauveM guNasthAna meM AtA hai aura vahAM saMjvalana lobha kA bandha karatA hai taba pahalA avaktavya bandha hotA hai aura yadi gyArahaveM guNasthAna meM Ayu kA kSaya ho jAne ke kAraNa marakara ke koI jIva anuttaravAsI devoM meM janma letA hai aura vahAM satraha prakRtiyoM kA bandha karatA hai to dUsarA avaktavya banna hotA hai| dana samyandaSTi nahIM ho sakatA hai, upazama samyaSTi hI sAsAdana guNasthAna ko prApta hotA hai chAligamesA para AmANaM koI gacchajjA / 23 // svasaMmattaddhAto paDamANo chAvanigamesAe uvasamasaMmattaddhAte parati ukosAte, jahannaNa ekasamayase sAe unasamasaMmattaddhAe sAsApaNamammattaM koni gacchejjA, No samne gcchejaa| -karmaprakRti (upazama kA) cUNi - upazama samyaktva ke kAla meM kama-se-kama eka mamaya aura adhika-seadhika chaha ApalI zeSa rahane para koI-koI upazama samyagdRSTi sAsAdana mamyakSa ko prApta hotA hai| ataH bAIsa kA bandha karake ikkIsa kA bandha rUpa alpatara bandha saMbhava Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 107 isa prakAra se mohanIya karma ke dasa bandhasthAna aura nau bhUyaskAra, ATha alpatara dasa avasthita aura do avaktavya bandha batalAne ke bAda aba nAmakarma tathA jJAnAvaraNa Adi karmoM ke bandhasthAna va bhUyaskAra Adi bandhoM kA nirUpaNa karate haiM / tipaNachaanavahiyA vosA tosegatIsa iga nAme | aTTatibandhA sesesu ya zabdArtha -lipaNachaanavahiyA tIna pAMca chaha ATha aura no adhika, bIsA vIsa tIsa tIsa, ektIsa ikatIsa, iga eka nAme - nAmakarma cha chaha bhUmaskAra baMdha, ssaga - sAta alpatara 7 bandha, aTTha-ATha avasthita baMdha, tibaMdhA- tIna avaktavya bandha. sesesu - bAkI ke jJAnAvaraNa Adi pAMca karmoM meM, ThANa-vanprasthAna ikvika eka-eka ThANamikkavakaM // 2 // gAthArthanAmakarma meM tIna, pAMca chaha, bAU aura nau adhika bIsa tathA tIsa, ikatIsa, eka prakRti rUpa baMdhasthAna hote haiM tathA inameM chaha bhUyaskAra baMdha, sAta alpatara bandha, ATha avasthita bandha aura tIna avaktavya bandha haiM / darzanAvaraNa, mohanIya aura nAmakarma ke sivAya zeSa pAMca karmo meM ekaeka bandhasthAna hai / vizeSArtha - isa gAthA meM nAmakarma ke bandhasthAnoM aura unameM bhUyaskAra Adi bandhoM kI saMkhyA tathA zeSa pAMca karmoM ke bandhasthAnoM ko batalAyA hai / nAmakarma ke ATha bandhasthAna hai, unameM se kucha kI saMkhyA saMketa dvArA batalAI hai / jaise ki 'tipaNachaanavahiyA vIsA' tIna adhika bIsa, pAMca adhika bIsa, chaha adhika bIsa, ATha adhika bIsa, nau adhika bIsa, jinase kramaza: teIsa prakRti rUpa, paccIsa prakRti rUpa, chabbIsa prakRti Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 zataka rUpa, aTThAIsa prakRti rUpa aura unatIsa prakRti rUpa ye pAMca sthAna bana jAte haiM aura tIna baMdhasthAna kramazaH tIsa prakRti rUpa, ikatIsa prakRti rUpa aura eka prakRti rUpa haiM / jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- nAmakarma kI bandhayogya 67 prakRtiyAM haiN| eka mamaya meM eka jItra ko sabhI prakRtiyoM kA bandha nahIM hotA hai| kinna unameM se eka samaya meM eka jIva ke teIsa, paccIsa Adi prakRtiyAM hI bandha ko prApta hotI haiN| isIliye nAmakarma ke ATha bandhasthAna mAne gaye haiN| pUrva meM jina karmoM ke bandhasthAnoM ko batalAyA gayA hai ve karma jIvavipAko haiM--jIva ke Atmika guNA para hI unakA asara par3atA hai| kiMtu nAmakarma kA bahubhAga pudgalavipAkI hai aura usakA adhikatara upayoga jIvoM kI zArIrika racanA meM hI hotA hai| ataH bhinna-bhinna jIvoM kI apekSA se eka hI baMdhasthAna ko abAntara prakRtiyoM meM antara par3a jAtA hai| varNa catuSka, taMjasa, kArmaNa, agurulaghu, nirmANa aura upaghAta, nAmakarma kI ye nau prakRtiyAM dhruvabandhinI hai| cAroM gati ke sabhI jIvoM ke AThaveM guNasthAna ke chaThe bhAga taka inakA bandha avazya hotA hai / inake sAtha tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, ekendriya jAti, audArika zarIra, huNDa saMsthAna, sthAvara, aparyApta, asthira, azubha, durbhaga, anAdeya, ayazaHkIrti, sUkSma-bAdara meM se koI eka, sAdhAraNa pratyeka meM se koI eka, ina caudaha prakRtiyoM ko dhruvabandhinI nau prakRtiyoM ke sAtha milAne para (14+6) teIsa prakRti kA bandhasthAna hotA hai / ye teIsa prakRtiyAM aparyApta ekendriyaprayogya haiM, jinako ekendriya, vikalendriya aura paMcendriya mithyAtvI bAMdhatA hai / arthAt isa sthAna kA bandhaka jIba marakara ekendriya aparyApta meM hI janma letA hai| ina teIsa prakRtiyoM meM se aparyApta prakRti ko kama karake paryApta, Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha ucchvAsa aura parAghAta prakRtiyoM ko milAne se ekendriya paryApta sahita paccIsa kA bandhasthAna hotA hai| unameM se sthAvara, paryApta ekendriya jAti, ucchvAsa aura parAghAta ko ghaTAkara basa, aparyApta dvIndriya jAti, sevAta saMhanana aura audArika aMgopAMga ke milAne se dvIndriya aparyApta sahita paccIsa kA sthAna hotA hai| isI prakAra dvIndriya jAti ke sthAna meM trIndriya jAti ke milAne se vIndriya aparyApta sahita paccIsa kA sthAna, nIndriya jAti ke sthAna meM caturindriya jAti ke milAne se caturindriya aparyApta sahita paccIsa kA sthAna aura caturindriya jAti ke sthAna meM paMcendriya jAti ke milAne se paMcendriya aparyApta sahita paccIsa kA sthAna hotA hai / isameM tiryantramati ke sthAna meM manuSyagati ke milAne se manuSya aparyApta sahita paccIsa kA sthAna hotA hai / isa prakAra se paccIsa prakRti vAlA baMdhasthAna chaha prakAra kA hotA hai aura usako bAMdhane bAle jIva ekendriya paryAptakoM meM tathA dvIndriya ko Adi lekara sabhI aparyApta tiryaMca aura manuSyoM meM janma le sakate manuSyagati sahita paccIsa prakRtika baMdhasthAna meM se vasa, aparyApta, manuSyagati, paMcendriya jAti, sevAtaM saMhanana aura audArika aMgopAMga ko ghaTAkara sthAvara, paryApta, tiryancagati, ekendriya jAti, ucchvAsa, parAghAta aura Atapa tathA udyota meM se kisI eka ko milAne para ekendriya paryApta yukta chaccIsa kA bandhasthAna hotA hai| isa sthAna kA bandhaka jIva ekendriya paryAptaka meM janma letA hai / ___ nAmakarma kI nI dhruvabandhinI, vasa, vAdara, paryApta, pratyeka, sthira aura asthira meM se eka, zubha aura azubha meM se eka, subhaga, Adeya, yazaHkIrti aura ayaza kIti meM se eka, devagati, paMcendriya Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 jAti, vaikriya zarIra, pahalA saMsthAna, devAnupUrvI, vaikriya aMgopAMga, susvara, zubha vihAyogati, ucchvAsa aura parAghAta ina prakRti rUpa devagati sahita baTTAIsa kA vandhasthAna hotA hai / isa sthAna kA bandhaka marakara deva hotA hai / narakagati kI apekSA lAI kA sthAnI nasa, vAdara, paryApta, pratyeka, asthira, azubha, durbhaga, anAdeya, ayaza:kIrti, narakagati, paMcendriya jAti, vaikriya zarIra huNDasaMsthAna, narakAnupUrvI, vaikriya aMgopAMga, duHsvara, azubha vihAyogati, ucchvAsa aura parAghAta, ina prakRti rUpa narakagatiyogya aTThAIsa kA bandhasthAna hotA hai / 1 1 zataka no dhruvabaMdhinI tathA basa, bAdara, paryApta pratyeka, sthira' yA asthira, zubha athavA azubha, dubhaMga, anAdeya, yazaHkorti yA avazaH korti, tiryaMcagati, dvIndriya jAti, audArika zarIra, huNDa saMsthAna, tiryacAnupUrvI, sevA saMhanana, audArika aMgopAMga, duHsvara, azubha vihAyogati, uccha vAsa, parAghAta, ina prakRti rUpa dvIndriya paryAptayuta unatIsa prakRti kA baMdhasthAna hotA hai| isameM dvIndriya ke sthAna meM vIndriya, trIndriya ke sthAna meM caturindriya, caturindriya ke sthAna meM paMcendriya ko milAne se kramazaH nIndriyayukta, caturindriyata aura paMcendriyayuta unatIsa prakRti kA bandhasthAna hotA hai / isa sthAna meM yaha vizeSatA samajhanA cAhiye ki subhaga aura dubhaMga, Adeya aura anAdeya, susvara aura duHsvara, prazasta aura aprazasta bihAyogati, ina yugaloM meM se eka-eka prakRti kA tathA chaha saMsthAnoM aura chaha saMhananoM meM se kisI eka saMsthAna kA aura kisI eka saMhanana kA baMdha hotA hai / isameM tiryaMcagati aura tiryacAnupUrvI ko ghaTAkara manuSyagati, manuSyAnupUrvI ke milAne se paryApta manuSya sahita unatIsa kA baMdhasthAna hotA hai| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 111 nau dhruvabaMdhinI, basa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira. yA asthira, __ zubha yA azuma, Adeya. yaza-kIrti yA ayaza kIti, devagati, paMcendriya jAti, vaikriya' zarIra, prathama saMsthAna, devAnupUrvI, vaikriya aMgopAMga, susvara, prazasta bihAyogati, ucchvAsa, parAghAta, tIrthakara, ina prakRti rUpa devagati aura tIrthaMkara sahita unatIsa kA baMdhasthAna hotA hai| isa prakAra se unatIsa prakRtikA vadhasthAna chaha hote haiM / ina sthAnoM kA bandhaka dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya tiyaMcoM meM tathA manuSyagati aura devagati meM janma letA hai| dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya paryAptayuta unatIsa ke cAra bandhasthAnoM meM udyota prakRti ke milAne se dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya paryAptayuta tIsa ke bAra baMdhasthAna hote haiM / paryApta manuSya sahita unatIsa ke bandhasthAna meM tIrthaMkara prajAti ke milAne se manuSyagati sahita tIsa kA baMdhasthAna hotA hai| devagati sahita unatIsa ke bandhasthAna meM se tIrthaMkara prakRti ghaTAkara AhArakadvika ko milAne se devagatiyuta tIsa kA vadhasthAna honA hai| isa prakAra tIsa prakRtika baMdhasthAna chaha hote haiN| devagati sahita unatIsa ke baMdhasthAna meM AhArakaddhika ke milAne se devagati sahita ikatIsa kA vandhasthAna hotA hai| eka prakRtika baMdhasthAna meM kevala eka yazaHIti kA hI bandha hotA hai| isa prakAra nAmakarma ke ATha baMdhasthAnoM ko batalAkara aba inameM bhUyaskAra bandha Adi kI saMkhyA vatalAte haiN| bhUyaskArAdi badha nAmakarma ke baMdhasthAna ATha haiM aura unameM sUcaskAra Adi bandhoM kI saMkhyA batalAne ke liye saMketa diyA hai ki 'chalsagaati bandhA' thAnI chaha bhUyaskAra, mAta alpatara, ATha avasthita aura tIna abaktavya bandha hote haiM / jinakA vivaraNa isa prakAra hai Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 zataka teIsa kA bandha karake paccIsa kA bandha karanA pahalA bhUyaskAra bandha, paccIsa kA bandha karake chabbIsa kA bandha karanA dUsarA bhUyaskAra, chandasa kA bandha karake aTThAIsa kA baMdha karanA tIsarA bhUyaskAra, aTThAIsa kA baMdha karake unatIsa kA baMdha karanA cauthA bhUyaskAra, unatIsa kA bandha karake tIsa kA bandha karanA pAMcavA bhUyaskAra, AhArakadvika sahita tIsa kA baMdha karake ikatIsa kA bandha karanA chaThA bhUyaskAra bandha hotA hai / isa prakAra chaha bhUyaskAra bandha haiM / nauveM guNasthAna meM eka kA vadha karake vahA~ se cyuta hokara AThaveM guNasthAna meM jaba koI jIva toma athavA ikatIsa kA bandha karatA hai to vaha pRthak zrayaskAra nahIM ginA jAtA hai / kyoMki usameM bhI tIsa athavA ikatIsa kA hI bandha karatA hai aura yahI bandha pAMcaveM aura chaThe bhUyaskAra bandhoM meM bhI hotA hai, ataH use pRthaka nahIM ginA hai / yadyapi karmaprakRti ke satvAdhikAra gAthA 52 kI TIkA meM upAdhyAya yazovijayajI ne karmoM ke bandhasthAnoM aura unameM bhUyaskAra Adi bandhoM ke varNana ke prasaMga meM nAmakarma ke vandhasthAnoM meM chaha bhUyaskAra bandhoM ko batalAkara sAtaveM bhUvaskAra ke saMbandha meM eka mata kA ullekha kiyA hai ki eka prakRti kA bandha karake ikatIsa kA bandha karane para sAtavAM bhUyamkAra bandha hotA hai| jaisA ki zataka cUrNi meM likhA hai ekkA va ekatIsaM jAi ti bhuogArA satta-eka ko bAMdhakara ikatIsa kA bandha karatA hai, ataH nAmakarma kI uttara prakRtiyoM meM sAta vaskAra bandha hote haiM / isakA uttara yaha hai ki aTThAIsa Adi bansthAnoM ke bhUyaskAroM ko batalAte hue ikatosa ke vandha rUpa bhUyaskAra kA pahale hI grahaNa kara liyA hai | ataH eka ko apekSA se use alaga nahIM ginA jA sakatA 1 I Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha hai / yahA~ bhinna bhinna bandhasthAnoM kI apekSA se bhayaskAro ke bhedoM kI vivakSA nahIM kI hai, yadi vibhinna bandhasthAnoM kI apekSA vivakSA kI jAye to bahuta se bhUskAra ho jaayeNge| jaise kabhI aTThAIsa kA baMdha karake ikatIsa kA bandha karatA hai, kabhI unatIsa kA bandha karake ika tIsa kA bandha karatA hai aura kabhI eka kA bandha karake ikatIsa kA bandha karatA hai tathA kabhI teIsa kA bandha karake aTThAIsa kA bandha karatA hai aura kabhI paccIsa kA bandha karake aTThAIsa kA bandha karatA hai / isa prakAra sAta se bhI adhika bahuta se bhUyaskAra ho sakate haiM, jo yahA~ iSTa nahIM haiM / ataH bhinna-bhinna andhasthAnoM kI apekSA se bhUyaskAra ke bheda nahIM batAye haiM / isa prakAra se bhamaskAra bandha chaha hote haiN| aba sAta alpatara baMdha batalAte haiM / apUrvakaraNa guNasthAna meM deva - gati yogya 28, 2, 30 athavA 31 kA bandha karake 1 prakRtika baMdhasthAna kA bandha karane para pahalA alpatara baMdha hotA hai / AhArakadvika aura tIrthaMkara sahita ikatIsa kA baMdha karake jo jIva devaloka meM utpanna hotA hai, vaha prathama samaya meM hI manuSyagatiyuta tIsa prakRtiyoM kA bandha karatA hai, yaha dUsarA alpatara bandha hai / vahI jIva svarga se cyuta hokara manuSyagati meM janma lekara devagati yogya tIrthaMkara sahita unatIsa prakRtiyoM kA bandha karatA hai taba tIsarA alpavara baMdha hotA hai / jaba koI tithaMca yA manuSya, tiyaMcagati ke yogya pUrvokta unatIsa prakRtiyoM kA bandha karake vizuddha pariNAmoM ke kAraNa devagati yogya aTThAIsa prakRtiyoM kA baMdha karatA hai taba cauthA alpatara baMdha, aTThAIsa prakRtika bandhasthAna kA bandha karake saMkleza pariNAmoM ke kAraNa jaba koI jIva ekendriya ke yogya chabbIsa prakRtiyoM kA baMdha karatA hai taba pA~cavAM alpatara bandha hotA hai / chabbIsa kA bandha karake paccIsa kA bandha karane para chaThA alpatara bandha hotA hai tathA paccIsa kA bandha karake teIsa kA bandha karane para sAtavAM alpatara bagha hotA hai / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 zataka ATha bandhasthAnoM kI apekSA se ATha hI avasthita bandha hote haiM / gyArahaveM guNasthAna meM nAmakarma kI eka bhI prakRti ko na bA~dhakara vahA~ se cyuta hokara jaba koI jona eka prakRti kA baMdha karatA hai taba pahalA avaktavya bandha hotA hai tathA gyArahaveM guNasthAna meM maraNa karake koI jIva anuttara devoM meM janma lekara yadi manuSyagati yogya tIsa prakRti kA bandha karatA hai taba dUsarA avaktavya bandha hotA hai aura manuSyagati yogya unatIsa prakRti kA bandha karatA hai to tIsarA abaktavya bandha hotA hai / isa prakAra tIna avaktavya bandha hote haiM / " isa prakAra se gAyA ke tIna caraNoM meM nAmakarma ke baMdhasthAnoM aura unameM bhUyaskara Adi baMdhoM kA nirdeza karake zeSa karmoM ke baMdhasthAnoM ko batalAne hetu gAthA ke cauthe caraNa meM saMketa diyA hai ki 'sesesu ya ThANamikkiM zeSa pAMca karmoM - jJAnAvaraNa, vedanIya, Ayu, gotra, antarAya - meM eka-eka hI baMdhasthAna hotA hai| kyoMki zAnAvaraNa aura aMtarAya kI pAMca-pAMca prakRtiyAM eka sAtha hI baMdhatI haiM aura eka sAtha hI rukatI haiN| vedanIya, Ayu, gotra karma kI uttara prakRtiyoM meM bhI eka samaya meM eka-eka prakRti kA hI baMdha hotA hai / jisase ina karmoM meM bhUyaskAra Adi baMdha nahIM hote haiN| kyoMki jahAM eka hI prakRti kA baMdha hotA hai, vahAM thor3I prakRtiyoM ko bAMdha kara adhika prakRtiyoM ko bAMdhanA yA adhika prakRtiyoM ko bAMdhakara thor3I prakRtiyoM ko bAMdhanA saMbhava nahIM hotA hai / ------. 1 go0 karmakAMDa gA0 165 se 582 taka nAnakarma ke bhUvaskAra Adi bandhoM kI vistAra se carcA kI hai| usameM guNasthAnoM kI apekSA se bhUsaskAra AdibaMdha batalAye haiM aura jitane prakRtika sthAna ko rodhakara jitane prakRtika sthAnoM kI anya saMbhava hai aura una una sthAnoM meM jitane bhaMga ho sakate haiM, una sabako apekSA se sUskAra Adi ko batalAyA hai / " " Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmapanya 115 yaha eka sAmAnya niyama hai kintu vedanIya ke sivAya zeSa cAra karmoM meM avaktavya aura avasthita baMdha hote haiN| kyoMki gyArahaveM guNasthAna meM jJAnAvaraNa, aMtarAya aura gotra karma kA baMdha na karake jaba koI jIva vahAM se cyuta hotA hai aura nIce ke muNasthAna meM Akara punaH una karmoM kA baMdha karatA hai taba prathama samaya meM avaktavya baMdha hotA hai aura dvitIya Adi samayoM meM avasthita baMdha hotA hai tathA vibhAga meM jaba Ayu karma kA baMdha hotA hai taba prathama samaya meM avaktavya baMdha hotA hai aura dvitIya Adi samayoM meM avasthita baMdha hotA hai| kintu vedanIya karma meM kevala avasthita baMdha hI hotA hai, avaktavya baMdha nahIM / kyoMki vedanIya karma kA abandha ayogi kevalI guNasthAna meM hotA hai, kintu vahAM se girakara jIva ke nIce ke guNasthAna meM nahIM Ane ke kAraNa punaH vaMdha nahIM hotA hai| isa prakAra se karmoM kI baMdha-yogya 120 uttara prakRtiyoM meM baMdhasthAnoM aura unake bhUyaskara Adi baMdhoM ko batalAyA gayA hai / jinakA koSTaka pRSTha 116 para diyA gayA hai| prakRtibaMdha kA varNana karane ke bAda aba Age kI gAthAoM meM sthitibaMdha kA varNana karate haiN| mUla karmoM kA utkRSTa, jaghanya sthitibaMdha vosayarakoDikoDI nAme goe ya sattarI mohe| sosayara ghausu udahI nirayasurAu~mi tittIsA // 26 // muttuM aphasAyaThiI bAra muhattA jahA veyaNie / aTTa nAmagoesu sesaesu muhattato // 27 // zabdArtha-vIsa-bIsa, ayarako DikoDI-kor3A-kor3I sAgaropama, nAme-nAmakarma kI, goe-gotrakarma kI, ya--aura sattarI-sattara kor3A-bor3I sAgaropama, mohe-mohanIyakama kI, Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATha karmoM ko uttara prakRtiyoM ke baMdhasthAna tarA bhUyaskAra Adi bandhoM kA koSTaka bhATha karma jJAnAvaraNa | darzanAvaraNa vedanIya mohanIya Apu. nAma gotr| aMtarAya uttara prakRti kisane baMdhasthAna . kitanI prakRtiyoM kA / baMdhasthAna 22,21 | 17, 13, 6. 23, 25, 26, 28, 26, 30, bhUyaskAra baMdha alpatara baMdha abasthita baMdha avaktavya baMdha zataka Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha tosa tIsa kor3Aphor3I sAgaropama paracausu - zeSa cAra karmoM kI, ubahI - sAgaropama nirapasurAjaMminAraka aura devoM kI Ayu, tittosA tetIsa sAgara 17 muttaM chor3akara, akasAya - akaSAyI ko, Dii sthiti, bAra muhattA - bAraha muhUrta, jahala - jaghanya, beyaNie -- vedanIya karma kI, aDDaTTa - ATha-bATha muhUrta, nAmanoesunAma aura gotra karma kI, semaesa - zeSa pAca karmoM kI, muhuttato - antarmuhUrta / - - gAthArtha - nAma aura gotra karma kI utkRSTa sthiti bIsa koDAkor3I sAgaropama hotI hai| mohanIya karma kI sattara kor3AkoDI sAgaropama, bAkI ke cAra karmoM kI tIsa kor3AkoDI sAgaropama tathA nAraka aura devoM kI Ayu tetIsa sAgaropama hai / akaSAyI ko chor3akara ( sakaSAyI kI) vedanIya karma kI jaghanya sthiti bAraha muhUrta hai| nAma aura gotra karma kI AThaATha muhUrta tathA zeSa pAMca karmoM kI jaghanya sthiti antamuhUrta pramANa hotI hai / 117 vizeSArtha - ina donoM gAthAoM meM ATha mUla karmoM kI utkRSTa aura jaghanya sthiti batalAI hai / nAmakrama se karmoM kI sthiti na batalAkara eka jaisI sthiti vAle karmoM ko eka sAtha lekara unakI sthiti kA pramANa kahA hai| jaise ki nAma aura gotra karma kI sthiti barAbara hai to unako eka sAtha lekara kahA hai ki 'vIsayarakoDikoDI nAme 'goe' nAma aura gotra karma kI utkRSTa sthiti bIsa kor3Akor3I sAgaropama hai | 'tIsayara causu udahI' cAra karmoM kI sthiti tIsa kor3Akor3I sAgaropama hai| lekina ina cAra karmoM ke nAmoM kA gAyA meM saMketa nahIM hai / kyoMki nAma aura gotra kI sthiti alaga se batalA dI Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka gaI hai aura mohanIya karma kI sthiti 'sattarI mohe' pada se ki mohanIya karma kI utkRSTa sthiti sattara koDAkor3I sAgaropama kI hai tathA 'nirayasurAu~mi tittIsA pada dvArA Ayukarma kI utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama batalA dI hai| ataH ina nAma, gotra, mohanIya aura Ayukarma se zeSa rahe jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura aMtarAya, ina cAra karmoM kI sthiti tIsa koDAkor3I sAgaropama samajhanA cAhie / jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM kI utkRSTa sthiti batalAne ke bAda unakI jaghanya sthiti batalAne ke liye kahA hai 'bAra muhattA jahanna veyaNie' vedanIya karma kI jaghanya sthiti bAraha muhUrta hai, 'aTTa nAma goesu' nAma aura gotra karma kI Asa-bhAra. muharta tathA ina vetamIsa / nAma aura gotra karma se zeSa rahe jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, Ayu aura aMtarAya ina pAMca karmoM kI jaghanya sthiti antamuhUrta pramANa hai--sesaesuM muhttNto| ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki dhAtikarma jJAnAvaraNa, darzanA- . varaNa, aMtarAya kI utkRSTa sthiti tIsa koDAkor3I sAgaropama, mohanIya kI utkRSTa sthiti sattara koDAkor3I sAgaropama tathA aghAtIkarma vedanIya kI utkRSTa sthiti tIsa koDAkor3I sAgaropama, Ayu kI tetIsa sAgaropama aura nAma va gotra kI sthiti bosa koDAkor3I / sAgaropama hai 5 tathA jaghanya sthiti kramaza: isa prakAra hai ki 1 (ka) tIsa koTAkoDI tighAditadiyesu vIsa NAmaduge / sattari mohe suddha' uvahI Aussa tetIsaM / / -go0 karmakAMDa 127 (kha) AditastisaNAmanta rAyasya ca triMzatsAgaropama ko TikoTyaH parA sthitiH / saptatirmohanIyasya / nAmagotrayoviMzatiH / trayastrizatsAgaropamANyAyuSkasya / -tatvArthatantra 8 / 15, 16, 17, 18 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 111 jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAya kI aMtamuhUrta, vedanIya kI bAraha muhUrta, Ayu kI antarmuhUrta, nAma aura gotra kI ATha-ATha muhUrta hai / " sthitibandha kA mukhya kAraNa kaSAya hai / kaSAyodayajanya saMkliSTa pariNAmoM kI tIvratA hone para utkRSTa sthiti kA bandha hotA hai aura kaSAya pariNAmoM ke maMda hone para jaghanya sthiti kA bandha hotA hai tathA madhyama pariNAmoM dvArA ajaghanyotkRSTa ( madhyama ) sthiti kA bandha hotA hai / yadyapi prakRtibandha ke pazcAta usake svAmI kA varNana karanA cAhiye thA lekina vaMghasvAmitva kI TIkA meM usakA vistAra se varNana kiye jAne ke kAraNa punarAvRtti na karake yahAM sthitibandha ko batalAyA hai / bandha ho jAne para jo karma jitane samaya taka AtmA ke sAtha ThaharA rahatA hai, vaha usakA sthitibandha kahalAtA hai| karma baMdhane ke bAda hI tatkAla apanA phala denA prArambha nahIM kara dete haiM aura na eka sAtha hI eka samaya meM apanA pUrA phala de dete haiM / kintu yathAsamaya phala denA prArambha karake apanI zakti ko krama se naSTa karate haiM / isa baMdhane ke samaya se lekara nirjIrNa hone ke samaya taka karmoM kI AtmA ke sAtha saMbaddha rahane kI adhikatama aura nyUnatama kAlamaryAdA ko batalAne ke lie sthitibandha kA kathana kiyA jAtA hai| adhikatama 1 (ka) vArasa ya veyaNIye NAme gode ya bhaTTa ya muhuttA / bhiNNamuhata tu ThidI jahaNNayaM se paMcanhaM // (kha) aparA dvAdazamuhUrta vedanIyasya mahUrtam / - go0 karmakAMDa 136 / nAmagotrayoraSTo 1 zeSANAtaravArthasUtra 8 / 16, 20, 21 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 zataka kAlamaryAdA ko utkRSTa sthiti aura nyUnatama kAlamaryAdA ko jaghanya sthiti kahate haiN| Upara kahI gaI donoM gAthAoM meM jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM ko utkRSTa aura jaghanya sthiti batalAI hai| isa utkRSTa aura jaghanya sthiti ke bIca jIvoM kI adhyavasAyayogyatA se madhyama sthitiyoM ke aneka prakAra ho jAte haiM / ___jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM kI jo utkuSTa sthiti batalAI hai, vaha itanI adhika hai ki saMkhyA pramANa ke dvArA usakA batalAnA azakyasA hai, ataH use upamA pramANa ke eka bheda sAgaropama dvArA batalAyA gayA hai tathA eka karor3a ko eka karor3a se guNA karane para jo rAzi AtI hai use koDAkor3I kahate haiM / Ayukarma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI kor3Akor3I sAgaropamoM ke dvArA utkRSTa sthiti batalAI hai / ____ Ayukama hI eka aisA karma hai jisakI sthiti kor3Akor3I sAgarepama meM nahIM kintu mipha sAgaropama meM batAI hai / sAtha hI Adhukarma kI utkRSTa sthiti batalAne ke bAre meM yaha bhI vizeSatA rakhI hai ki usake do bhedoM--narakAya aura devAyu kI bhI utkaTa sthiti batalA dI gaI hai| isakA kAraNa yaha hai ki mUla Ayukarma kI jo utkRSTa sthiti hai, vahI utkRSTa sthiti narakAyu aura devAyu kI bhI hai / ataH granthalAdhava kI dRSTi se mUla Ayukarma ko utkRSTa sthiti ko alaga se na batalAkara do uttara prakRtiyoM ke dvArA usakI tathA usako do uttara prakRtiyoM kI bhI utkRSTa sthiti batalA dI hai| ___ kaSAyoM kA udaya dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna taka hI hotA hai, ataH vahA~ taka kamo ke sthitibandha kI sthiti hai aura dasaveM guNasthAna taka ke jIva sakaSAya aura gyArahaveM se caudahave-upazAntamoha, kSINamoha, saghomikevalI, ayogikevalI guNasthAna taka ke jIva akapAya kahe jAte haiM / ATha karmoM meM se eka vedanIya karma hI aisA hai jo Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 121 akaSAya jIvoM ko bhI baMdhatA hai aura zeSa sAta karma kevala sakaSAya jIvoM ko baMdhate haiM / akapAya jIvoM ko jo vedanIya karma kA bandha hotA hai, usakI kevala do samaya kI sthita hotI hai, pahale samaya meM usakA bandha hotA hai aura dUsare samaya meM usakA vedana hokara nirjarA ho jAtI hai / ataH karmoM kI jaghanya sthiti batalAne ke prasaMga meM vedanIya karma kI jo bAraha muhUrta kI jaghanya sthiti batalAI vaha 'mutta aphasAyaThiI' akaSAya jIvoM ko chor3akara sakaSAya jIvoM ko samajhanA cAhiye / arthAt sakaSAya vedanIya karma kI jaghanya sthiti bAraha muharta' hai aura akaSAya vedanIya kI do muMhata / Age uttara prakRtiyoM ke Azraya se karmoM ke abAdhAkAla (anudayakAla) kA kathana kiyA jAyegA | ataH usake anusAra mUla prakRtiyoM kA bhI abAdhAkAla samajhanA cAhiye / vAnI jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura antarAya kAmakA tIna hajAra varSa, mohanIya kA sAta hajAra varSa, nAma tathA gotra karma kA do hajAra varSa evaM Ayu karma kA antamuharta aura pUrva kor3I kA tIsarA bhAga / sthiti meM se abAdhAkAla ko kama karane para jo kAla bAkI rahe use niSekAkAla (bhogyakAla) jAnanA cAhiye / abAdhAkAla yAnI dalikoM kI racanA se rahita kAla / jisa samaya jitanI sthiti vAlA jo karma AtmA bAMdhatA hai aura usake bhAga meM jitanI karmavargaNAyeM AtI haiM, ve vargaNAyeM utane samaya paryanta niyata phala de sakane ke liye apanI racanA karatI haiN| prArambha ke kucha sthAnoM meM ve racanA nahIM karatI haiM | isI ko abAdhAkAla kahate haiM / abAdhAkAla ke bAda ke pahale sthAna meM adhika, dUsare meM usase kama, tIsare meM dUsare se kama, isa prakAra sthitibandha ke carama samaya taka bhogane ke liye kI gaI karmadalikoM kI racanA ko niSeka kahA jAtA hai| 1 uttarAdhyayana' meM antamuhUrta pramANa bhI kahI hai / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ghAtaka abAdhAkAla kA aisA niyama hai ki jaghanya sthiti bandha meM antamuhataM kA abAdhAkAla, samayAdhika jaghanya sthitibandha se lekara palyopama ke asaMkhya bhAgAdhika sthiti bAMdhane ke samaya taka samayAdhika antama hUrta tathA usakI apekSA samayAdhika bandha se lekara dUsare palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga pUrNa hone taka do samaya adhika antamuhUrta kA abAdhAkAla hotA hai| isa prakAra palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgAdhika baMdha meM samaya-samaya kA abAdhAkAla bar3hAte jAne para pUrNa kor3Akor3I sAgaropama ke baMdha meM mau varSa kA abAdhAkAla hotA hai| yAnI utane kAla ke jitane samaya hote haiM, utane sthAnoM meM dAlakoM kI racanA nahIM hotI hai| isa prakAra se mUla karmoM kI utkRSTa aura jaghanya sthiti batalAne ke pazcAta aba uttara prakRtiyoM kI utkRSTa spiti kA kathana karate haiN| uttara prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha vigyAvaraNaprasAe tIsaM aTThAra suhRmvigltige| paThamAgiisaMghayaNe basa surimesu dugavuDho // 28 // zabdArtha-vigdhAvaraNaasAe-pAMca antarAya, pAMca jJAnA. varaNa, nau darzanAvaraNa aura asAtAvedanIya karma kI, torsa - tIsa koDAkor3I sAgaropama, aThAra - aThAraha kor3Akor3I sAgaropama, sukhamavigalatige-sUkSmadhika aura vikalatrika meM, paramAgiisaMghayaNe--prathama saMsthAna aura prathama saMhanana meM, basa - dasa koDAkor3I sAgaropama, kusu-donoM meM, urimesu - uttara ke saMsthAna aura saMhananoM meM, bugaDDho -do-do koDAkor3I sAgaropama kI vRddhi / gAthArtha-pAMca antarAya, pAMca jJAnAvaraNa, nau darzanA varaNa aura asAtA bedanIya ko utkRSTa sthiti tIsa kor3Akor3I sAgaropama ko hai| nAmakarma ke bheda sUkSmatrika aura Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pharmagrantha 123 vikalatrika kI utkRSTa sthiti aThAraha kor3Akor3I sAgara pramANa hai / pahale saMsthAna aura pahale saMhanana kI dasa kor3Akor3I sAgaropama aura Age ke pratyeka saMsthAna aura saMhanana kI sthiti meM do-do sAgaropama kI vRddhi jAnanA cAhiye / vizeSArSa-gAthA meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma kI sabhI uttara prakRtiyoM kI evaM asAtA vedanIya aura nAmakarma kI kucha uttara prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti batalAI hai| karmoM kI uttara prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti ke sambandha meM yaha jAnanA cAhiye ki unakI sthiti mUla prakRtiyoM kI sthiti se alaga nahIM hai kintu uttara prakRtiyoM kI sthiti meM se jo sthiti sabase adhika hotI hai, vahI mUla prakRti kI utkRSTa sthiti mAna lI gaI hai / isIliye uttara prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti ko batalAte hue kahA hai ki 'vigdhAvaraNaasAe tIsa' jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aMtarAya kI kramazaH pAMca, nogaura pAMca tathA asAtA vedanIya, ina bIsa prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti mUla karma prakRtiyoM ke barAbara tIsa kor3Akor3I sAgaropama kI hai / lekina nAmakarma kI uttara prakRtiyoM ko utkRSTa sthiti meM adhika viSamatA hai, ataH usakI uttara prakRtiyoM kI nAmollekha sahita alaga-alaga sthiti batalAI hai| nAmakarma kI sUkSmatrika sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa tathA vikalatrikadvIndriya, slIndriya, caturindriya jAti nAmakarma ko utkRSTa sthiti aThAraha sAgara hai-aTThAra suhamabimala tige / saMsthAna aura saMhanana nAmakarma ke bhedoM meM se prathama saMsthAna samacaturasra saMsthAna aura prathama saMhanana-vanaRSabhanArAca saMhanana kI utkRSTa sthiti dasa kor3A 1 duskhatidhAdINoghaM / -go0 karmakAMDa 128 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 zataka kor3I sAgaropama hai-'paDhamAgiisaMghayaNe dasa' tathA inake sivAya dUsare se lekara chaThe saMsthAna aura dUsare se lekara chaThe saMhanana taka pratyeka kI utkRSTa sthiti pahale se dUsare, dUsare se tIsare isa prakAra do-do sAgaropama ko adhika hai-'dusuvarimesu dugavuDDhI' arthAt dUsare saMsthAna aura dUsare saMhanana kI utkRSTa sthiti bAraha kor3A-kor3I sAgaropama, tIsare saMsthAna aura tIsare saMhanana ko utkRSTa sthiti caudaha kor3A-kor3I sAgaropama, isI prakAra cauthe kI molaha, pAMcaveM kI aThAraha aura chaThe kI bIsa koDAkor3I sAgaropama utkRSTa thiti hai / jo nAmakarma kI utkRSTa sthiti hai / saMsthAna aura saMhanana ke bhedoM ko utkRSTa sthiti kI isa prakAra kI krama vRddhi hone kA kAraNa kaSAya kI hInAdhikatA hai| jaba jIva ke bhAva adhika saMkliSTa hote haiM taba sthitibaMdha bhI adhika hotA hai aura jaba kama maMkliSTa hote haiM taba sthitibaMdha bhI kama hotA hai isIliye prazasta prakRtiyoM kI sthiti kama aura aprazasta prakRtiyoM kI sthiti adhika hotI hai / kyoMki unakA baMdha prazasta pariNAma vAle jIva ke hI hotA hai| cAlIsa kasAesu miulahunicAhasurahisiyamahure / basa dosaddhasahiyA te hAlibilAINaM // 29 / / zabdArtha-cAlIsa-cAlosa koDAkor3I sAgaropama, kasAesu-kapAyoM ko, mijalahunikha-maTu, lagha, snigdha sparza, uSTa surahi - uSNa sparza, surabhigaMdha ko, siyamahare * vena varNa aura madhura rasa kI, dasa-dasa kosAkor3I sAgaropama, dosahasahiyA -- hAI kor3A-koDI sAgaropama adhika, te--ve (dasai kor3Akor3I sAgaropama), hAlikhilAINaM--pIta varNa, amla rasa Adi / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 125 gAthA-kaSAyoM kI utkRSTa sthiti cAlIsa kor3Akor3I sAgaropama hai| mRdu, laghu, snigdha, uSNa sparza, surabhi gaMdha, zveta varNa aura madhura rasa kI dasa kor3Akor3I sAgaropama kI hotI hai aura ina dasa jamAdAr3I hAra nagara meM kaI kor3akor3I sAgaropama sAdhika sthiti pIta varNa aura amla rasa Adi ko samajhanA cAhiye / vizeSArtha-gAthA meM cAritra mohanIya ke bheda solaha kaSAyoM aura nAmakarma kI kucha uttara prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti batalAI hai| jo isa prakAra hai ki 'cAlIsa kasAeK' yAnI anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha, apratyAkhyAnAvaraNa krodha,mAna, mAyA, lobha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha, saMjvalana, krodha, mAna, mAyA, lobha ina solaha kaSAyoM ko utkRSTa sthiti cAlIsa kor3Akor3I sAgaropama hai| ___ nAmakarma kI uttara prakRtiyoM meM se mRdu sparza, laghu sparza. snindha sparza, uSNa sparza, surabhi gaMdha, zveta varNa aura madhura rasa ina sAta prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti dasa koDAkor3I sAgaropama hai tathA zeSa rahe varNa catuSka ke meMdoM meM se pratyeka varNa aura pratyeka rasa kI sthiti isa dasa kor3IkoDA sAgaropama se DhAI kor3Akor3I sAgaropama adhika adhika hai / arthAt pota varNa aura amla rasa nAmakarma kI utkRSTa sthiti sADhe vAraha koDAkor3I sAgaropama hai| rakta varNa aura kaSAya rasa kii| sthiti pandraha kor3Akor3I sAgaropama, nIla varNa aura kaTuka rasa kI 1 carittamohe ya cattAla / -go0 karmakAu 128 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 pAtaka sADhe satraha koDAkor3I sAgaropama tathA kRSNa varNa aura tikta rasa kI bIsa kAmAkor3I sAgama hai| dasa suhavihagaI ucce suraduga thira chakka purisaraihAle / micche sattari maNuhugaitthosAesu pannarasa // 30 // zabdArtha-dasa-dasa kor3Akor3I sAgaropama, suhavihagaiucce - zubha vihAyogati aura uccago gra, suracuga-- - devadvika, thirachakka - sthiraSaTka, purisa -purupaveda, rahahAse --rani aura hAsya mohanIya, miccha --- mithyAtva kI, attari-- sattara koDAkor3I sAgaropama, maNapugaitthIsAesu--manuSyatika, strIveda aura sAtAvadanIya kI, parasa--pandraha koDAkor3I sAgaropama / gAbhArtha-zubha vihAyogati, uccagotra, devadvika, sthiraSaTka, puruSaveda, rati aura hAsya mohanIya kI utkRSTa sthiti dasa koDAkor3I sAgaropama kI hai| mithyAtva mohanIya kI sattara koDAkor3I sAgaropama tathA manuSyahika, strIveda, sAtAvedanIya kI utkRSTa sthiti pandraha koDAkor3I sAgaropama kI hai| vizeSArtha-gAthA meM vizeSakara dasa kor3Akor3I sAgaropama kI utkRSTa sthiti vAlI tathA pandraha kor3Akor3I sAgaropama kI sthiti 1 yadyapi varNa, gadha, rasa aura sparza ima varNacatuka ho usake bhedoM ke binA hI bandha meM grahaNa kiyA gayA hai, ataH karmaprakRti Adi meM varNacatuSka kI bIsa koDAkoDI sAgaropaga utkRSTa sthiti kahI hai| isIliye karmaprakRti meM varNacatuSka ke avAntara bhedoM kI sthiti nahIM batalAI hai kintu paMcasaMgraha meM ktalAI hai-- supikalasurabhImarANa dasa u taha subha cauNha phAsANa / aDDA ijjapatruDDhI aMbilahAlihapunvANa. // 240 / / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 127 bAlI karma prakRtiyoM ke nAma batalAne ke sAtha mithyAtva mohanIya karma kI bhI utkRSTa sthiti batalAI hai| dasa koDAkoDI sAgaropama kI utkRSTa sthiti vAlI karma prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM- (1) mohanIyakarma - puruSaveda, rati mohanIya, hAsya mohanIya / (2) nAmakarma - zubha vihAyogati, devadvika (devagati, devAnupUrvI) sthirapaTka (sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeva, yazaH kIrti / (3) gotrakarma-uccagotra | pandraha kor3Akor3I sAgaropama kI utkRSTa sthiti vAlI karma prakRtiyoM ke nAma yaha haiM (1) vedanIya - sAtA vedanIya / (2) mohanIya-strI veda / (3) nAmakarma - manuSyadvika (manuSyagati, manuSyAnupUrvI ) / ' mohanIya karma kI uttara prakRti midhyAtva mohanIya kI utkRSTa sthiti sattara kor3AkoTI sAgaropama hai / bhayakuccha praraisoe viuvvitiriurala nirayayuganIe / teyapaNa athirachakke tasacathAvaraigarpANavI // 31 // 0 napukula gai sAsa ugurukarukkhasIya gAMdhe vIsaM koDAkoDo evaiyAvAha vAsasayA // 32 // zavdArtha - mayakucchaaraisoe-bhaya, jugupsA, arati bhara zoka mohanIca kI, biuvyitiriurala niraya duganIe - kriyadvika, tica dvika, audArikadvika, narakavika aura noca gotra kI, teca paNa - 1 sAdicchI maNuduge tadaddha N tu / - karmakAMDa 128 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 zataka taMjasa paMcakra kI, athirachakke--asthirapaTka kI, tasacaja-sacatuka krI, thAvarahagaNivI-- sthAvara, ekendriya aura paMcendriya kI, napu-napusaka veda kI, phukhagaha - azubha vihAyogati kI, sAsaghAu -ucchavAsa catuSka ko, gurukaSakhaDakkhasIya-guru, karkaza, rUkSa aura zIta sparza kI, durgadhe - durabhigaMdha kI, bosaM-vIsa, koDAphoDI ...joDAkoDI sAgaropama, evaiyA -itanI, avAha-- abAdhA, vAsasayA-so varSa / ___gAthArya - bhaya, jugupsA, arati, zoka mohanIya kI, vainiyadvika, tiryancadvika, audArikadvika, narakadvika aura nIca gotra kI tathA tajasa paMcaka, asthiraSadka, basacatuSka, sthAvara, ekendriya aura paMcendriya jAti kI tathAnapuMsaka veda, azubha bihAyogati, ucchvAsa catuSka, guru, karkaza, rUkSa aura zIta sparza kI aura durabhigadha kI utkRSTa sthiti bIsa kor3Akor3I sAgaropama hai / jisa karma kI jitanI-jitanI utkRSTa sthiti batalAI hai, usa karma kI utane hI sau varSa pramANa abAdhA jAnanA caahiye| vizeSArtha--ina do gAthAoM meM bIma koDAkor3I sAgaropama kI utkRSTa sthiti vAlI bayAlIsa kama prakRtiyoM kI saMkhyA batalAte hue prakRtiyoM ke abAdhAkAla kA saMketa kiyA hai / bIsa kor3Akor3I sAgaropama kI utkRSTa sthiti vAlI adhikatara nAmakarma kI uttara prakRtiyAM haiN| mUla karma ke nAma pUrvaka una uttara prakRtiyoM ke nAma kramazaH isa prakAra haiM ((1) mohanIyakarma-bhaya, jugupsA, arati, zoka, napuMsaka veda / (2) mAmakarma-vainiya zarIra, vaikiya aMgopAMga, tithaMcagati, Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha tiryacAnupUrvI. audArika zarIra audArika aMgopAMga, narakagati, narakAnupUrvI, tejasa zarIra, kArmaNa zarIra, agurulaghu, nirmANa, upa dhAta, asthira, azubha, dubhaMga, duHsvara, anAdeya, ayazaH kIrti, nama. bAdara, paryApta, pratyeka sthAvara ekendriya jAti paMcendriya jAti, azubha vihAyogati, ucchvAsa, udyota Anapa, parAghAta, guru, kaThora rU zIta sparza durgandha / (3) gotrakarma-nIca gotra | * RE AhAraka baMdhana aura AhAraka saMghAtana ko choDakara zeSa audArika baMdhana aura saMghAtana Adi kI sthiti bho apane-apane zarIra kI sthiti jitanI hotI hai| ataH unakI bhI sthiti bIsa koDAphoDI sAgaropama kI samajhanA cAhie / isa prakAra se baMdhayogya eka sau bIsa prakRtiyoM meM se hAka dvika, tIrthaMkara aura Ayu karma kI cAra prakRtiyAM, kula sAta prakRtiyoM ko chor3akara eka sau teraha prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti batalAI gaI hai / granthalAghava kI dRSTi se gAyA meM eka so teraha prakRtiyoM ke abAkAla kA bhI saMketa kiyA hai ki jisa karma kI jitane kor3Akor3I sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai, usa prakRti kA utane sau varSa kA abAdhAkAla hotA hai| jaise ki pA~ca aMtarAya, pAMca jJAnAvaraNa, nau darzanAvaraNa aura asAtA bedanIya ina bIsa prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha tIsa koDAkor3I sAgaropama hai to unakA utkRSTa avAdhAkAla bhI tIsa sau arthAt tIna hajAra varSa samajhanA cAhie / baMdhane ke bAda jaba taka karma udaya meM nahIM AtA hai taba taka ke kAla ko abAdhAkAla kahate haiM / karmoM kI upamA mAdaka dravya se dI jAtI hai / madirA ke samAna AtmA para asara DAlane vAle karma kI jitanI adhika sthiti hotI hai, utane hI adhika samaya taka vaha karma baMdhane ke bAda binA phala diye hI AtmA / sAtha saMbaddha rahatA hai, Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka 130 jo usakA abAnAkAla kahalAtA hai / isa abAdhAkAla meM karma vipAka ke unmukha hotA hai aura abAdhAkAla bItane para apanA phala denA prArambha kara usa samaya taka phala detA rahatA hai jaba taka usakI sthiti kA bandha hai / isIliye panthakAra ne avadhAkAla kA anupAta vatalAyA hai ki jisa karma kI jitane koDAkor3I sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai. usa karma kI utane hI sau varSa pramANa utkRSTa abAdhAkAla samajhanA cAhiye / isakA sArAMza yaha hai ki eka kor3Akor3I sAgaropama kI sthiti meM sau varSa kA abAdhAkAla hotA hai / arthAt Aja kisI jIva ne eka koTAkor3I sAgaropama kI sthiti vAlA karma bAMdhA hai to vaha Aja se sau varSa bAda udaya meM AyegA aura taba taka udaya meM AtA rahegA jaba taka eka kor3Aphor3I sAgaropama kAla samApta nahIM ho jAtA hai / abhI taka jina karma prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti batalAI hai aura zeSa rahI jina prakRtiyoM kI Age sthiti batalAne vAle hai, usameM akAla bhI sammilita hai| isaliye sthiti ke do bheda ho jAte hai-- karmarUpatAvasthAnalakSaNA aura anubhavayogyA / baMdhane ke bAda jaba taka karma AtmA ke sAtha ThaharatA hai, utane kAla kA parimANa karmarUpatAvasthAnalakSaNA sthiti hai aura abAdhAkAla rahita sthiti kA nAma anubhavayogyA sthiti kahalAtA hai / yahA~ jo karmoM kI utkRSTa sthiti batalAI hai, vaha karmarUpatAvasthAnalakSaNA sthiti sahita hai aura anubhavayogyA sthiti ko jAnane ke liye pahalI karmarUpatAvasthAnalakSaNA sthiti meM se abAdhAkAla kama kara denA cAhiye, ' jo isa prakAra hai tatra 1 9 vaha dvidhA sthitiH - saMrUpatA va sthAna lakSaNA, anubhavayogyAce karmarUpatAvasthAnalakSaNAmeva sthitimadhikRtya jaghanyotkRSTa pramANamidamrAdhAkAla honA / agantavyam / anubhavayogyA - karmaprakRti malayagiri TokA, pR0 163 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pharmagrantha 121 ! pAMca antarAya, pAMca jJAnAvaraNa aura no darzanAvaraNa karmoM meM se pratyeka kI utkRSTa sthiti tIsa kor3Akor3I sAgaropama kI tathA eka kor3Akor3I sAgaropama kI sthiti meM eka sau varSa kA abAdhAkAla hone kA saMketa pahale kara Aye haiM / ataH unakA abAdhAkAla 30x100 tIna hara varSa hotA hai isakA anupAta se anya prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti ke anusAra una-unakA utkRSTa abAdhAkAla samajhanA cAhiye ki sUkSmatrika aura vikalanika kA abAdhAkAla aThAraha so varSa, samacaturasra saMsthAna aura vajraRSabhanArAca saMhanana kA abAdhAkAla eka hajAra varSa nyagrodhaparimaMDala saMsthAna aura RSabhanArAca saMhanana kA abAdhAkAla bAraha sau varSa, svAti saMsthAna aura nArAca saMhanana kA abAdhAkAla caudaha sau varSa, kubja saMsthAna aura ardhanArAca saMhanana kA abAdhAkAla solaha sau varSa, vAmana saMsthAna aura kIlika saMhanana kA avAdhAkAla aThAraha sau varSa, huNDa saMsthAna aura sevArta saMhanana kA abAdhAkAla do hajAra varSa, anaMtAnubandhI krodha Adi solaha kapAyoM kA abAdhAkAla cAra hajAra varSa, mRdu, laghu, snigdha, uSNa sparza, sugandha, zvetavarNa aura madhura rasa kA eka hajAra varSa, pota varNa aura amla rasa kA abAdhAkAla sAr3he bAraha sau varSa, rakta varNa aura kaSAya rasa kA pandraha sau varSa, nIla varNa aura kaTuka rasa kA sAr3he sataha sau varSa kRSNa varNa aura tikta rasa kA do hajAra varSa, zubha vihAyogatiucca gotra, devadvika, sthiraSaTka, puruSa veda, hAsya aura rati kA eka hajAra varSa, mithyAtva kA sAta hajAra varSa, manuSyadvika, strIveda, sAtA vedanIya kA abAdhAkAla pandraha sau varSa, bhaya, jugupsA, arati, zoka, vaikriyadvika, tiyaM dvika, odArikadvika, narakadvika, nIca gotra, taijasapaMcaka, asthirapaka, tasacatuSka, sthAvara, ekendriya, paMcendriya, napuMsaka veda, azubha vihAyogati, ucchvAsacatuSka, guru, karkaza, rUkSa, zItasparza aura durgandha kA avAdhAkAla do hajAra varSa kA jAnanA cAhie / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mataka ___ isa prakAra se eka sau teraha prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha aura usa sthiti ke anupAta se unakA avAdhAkAla batalAne ke pazcAta aba Age nAmakarma kI AhArakadvika, tIrthakara ina tIna prakRtiyoM tathA Ayu karma kI uttara prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibandha va abAdhAkAla kA kathana karate haiN| guva koSikoDiaMso tisthAhArANa mitramuha bAhA / lahaThii saMkhaguNaNA narasiriyANAu pallatigaM // 33 // zabdArtha-gutha-utkRSTa sthiti, koDikoDiaMto--aMtaH koDa'kor3I sAgaropama, tisthAhArANa-nIrthakara aura AhAraka. dvika nAmakarma kI, minnamuha-anta meM hUtaM, pAhA-abAdhAkAla, lahudina-manyammita. saMthagatA-- -bigamuga hoga. -ratiriyANa-manuSya aura tiryama, bhAja- Abhu, palsatigaM-tIna palyopama / ___ gApArtha-tIrthakara aura AhArakadvika nAmakarma kI utkRSTa sthiti antaHkoDAkor3I sAgaropama aura abAdhAkAla antamuhUrta hai / jaghanya sthiti saMkhyAta guNahIna aMtaHkoDAkor3I sAgaropama hotI hai| manuSya aura tiryaMca Ayu kI utkRSTa sthiti tIna palyopama hai| vizeSArtha-isa gAthA meM tIrthakara aura AhArakadvika AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga kI utkRSTa va jaghanya sthiti tathA abAdhAkAla batalAne ke sAtha Ayukarma ke manuSya va tiryaMca Ayu ina do bhedoM kI utkRSTa sthiti batalAI hai| tIrthakara aura AhArakaddhika kI utkRSTa aura jaghanya sthiti kA kayana granthalAghava kI dRSTi meM eka sAtha kara diyA hai ki ina tInoM Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMSama karmagrantha prakutiyoM kI donoM sthitiyAM sAmAnya se antaHkoDAkor3I' mAgaropama haiN| lekina itanI vizeSatA hai ki utkRSTa sthiti se jaghanya sthiti kA parimANa saMkhyAta guNahIna yAnI saMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / isI prakAra unakA utkRSTa aura jaghanya abAdhAkAla bhI anta huta hI hai aura sthiti kI taraha utkRSTa abAdhA se jaghanya abAdhAkAla bhI saMkhyAta guNahIna hai| isa prakAra ina tIna karmoM kI sthiti (utkRSTa va jaghanya) antaHkoDAkor3I sAgaropama aura abAdhAkAla antamuhUrta pramANa samajhanA caahie| yahAM jo tIrthakara aura AhArakadvika kI utkRSTa sthiti antaHkoDAkor3I sAgaropama batalAI, vaha sthiti anikAcita tIrthakara aura AhArakadvika kI batalAI hai| nikAcita tIrthakara nAma aura AhArakadvika kI sthiti antaHkor3Akor3I sAgara ke saMkhyAtaveM bhAga se lekara tIrthakara nAmakarma kI sthiti to kucha kama do pUrva koTi adhika tetIsa sAgara hai aura AhArakadvika kI palya ke asaMkhyAta bhAga hai| tIrthaMkara nAmakarma kI jaghanya sthiti bhI antaHkor3Akor3I sAgaropama batAye jAne para jijJAsu prazna prastuta karatA hai ki jaba tIrthakara nAmakarma kI jaghanya sthiti bhI antaHkoDAkor3I sAgaropama 1 kucha kama koDAkor3I ko antaHkor3Akor3I kahate haiN| jisakA artha yaha huA ki tIno karmoM kI utkRSTa aura baghanya sthiti koDAkoDI sAgaro pama se kucha kama hai| 2. aMto koDAkoDI titthayarAhAra tIe sakhAo / tetIsa paliya saMkhaM nikAiyANaM su ukkosA / -paMcasaMgraha 5 / 42 3. go karmakAMDa gApA 157 kI bhASA TIkA meM antaHkor3AkoDI kA pramANa isa prakAra batAyA hai ki eka kor3Aphor3I sAgara kI sthiti kI abAdhA sau varSa batAI hai| isa sau varSa ke syUla rUpa se dasa lAkha assI (zeSa agase pRSTha para) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaar hai laba tIrthaMkara prakRti kI sattAvAlA jIva tiyaMcagati meM jAye binA nahIM raha sakatA hai / tiyaMcagati meM bhramaNa kiye binA itanI lambI sthiti pUrNa nahIM hotI hai| kyoMki paMcendriya paryAya kA kAla kucha adhika eka hajAra sAgara aura vasakAya kA kAla kucha adhika do hajAra sAgara batalAyA hai / ' ataH isase adhika samaya taka na koI jIva lagAtAra paMcendriya paryAya meM janma le sakatA hai aura na trasakAya meM hI aura anta kor3Akor3I sAgaropama sthiti kA baMdha karake jIva itane lambe kAla ko kevala nAraka, manuSya aura deva paryAya meM janma lekara pUrA nahIM kara sakatA hai, isaliye use tiryaMcati meM avazya jAnA pdd'egaa| dUsarI bAta yaha hai ki tiryacagati meM jIvoM ke tIrthakara nAmakarma kI sattA kA niSedha kiyA hai, ataH itane kAla ko kahA~ pUrNa karegA aura tIrthaMkara ke bhava se pUrva ke tIsare bhantra meM tIrthaMkara prakRti kA baMdha hajAra muhUrta hote haiN| jaba isane muhUrta avAMdhA eka koDAphor3I lAgara ko hai taba eka muhUrta abAdhA kitanI sthiti kI hogI? isa prakAra rAzika karane para eka koDAkor3I meM dasa lAkha assI hajAra muhUrta kA bhAga dene para 625623624 labdha AtA he / itane sAgara pramANa sthiti kI eka mahataM abAdhA hotI hai. yAnI eka muhUtaM abAdhA itane sAgara pramANa sthiti kI hai| isI hisAba se antamuharta pramANa abAdhA dAle karma kI sthiti jAnanA cAhiye / 1. egidiyANa NatA doNi sahassA tasANa kAya ThiI 1 ayarANa iga paNidisU naratiriyANaM sagaThTha bhavA / / -paMcasaMgraha 2 / 46 2. aMto koDAkoDI ThiIe vi kahaM na hoi nisthapare / nane kiliyakAla niribho Apa hoi ra viroho / / -paMcasaMgraha 1143 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcana karmapranya 135 honA batAyA hai| jisase antaHkor3Akor3I sAmaropama kI sthiti meM yaha bhI kaise saMbhava hai ? ukta jijJAsA kA samAdhAna yaha hai ki tiryaMcagati meM jo tIrthakara nAmakarma kA niSedha kiyA hai, vaha nikAcita tIrthaMkara nAmakarma kI apekSA se kiyA hai arthAt jo tIrthaMkara nAmakama aghazya anubhava meM AtA hai, usI kA tiyaMtragati meM abhAva batalAyA hai, kiMtu jisameM udavartana, apavartana ho sakatA hai, usa tIrthaMkara prakRti ke astitva kA niSedha tiyaMtragati meM nahIM kiyA hai| isI prakAra tIrthakara ke bhada se pUrva ke tIsare bhava meM jo tIrthakara prakRti ke bandha kA kathana hai, vaha bhI nikAcita tIrthaMkara prakRti kI apekSA se kiyA gayA hai| jo tIrthakara prakRti nikAtrita nahIM hai yAnI udvartana apavartana ho sakatA hai, vaha tIna bhava se bhI pahale bAMdhI jA sakatI hai| siddhAnta meM jo tIrthakara nAmakarma kI sattA kA tiryaMcagati meM niSedha kiyA hai, vaha tIsare bhava meM hone vAlI sunikAcita tIrthakara 1. jaM, bajmaI ta ta bhagavao taiyabhavosakkaittANaM / / -AvAyaka niyukti 180 2, amiha nikAiyatitthaM tiriyabhave saM nisehiyaM ste| iyarami natyi doso ubaTTaNuvaTuNAsa / -paMcasaMgraha 144 3. jaM vajmaiti maNiya tattha nikAija itti NiyamoyaM 1 nadabaMjhaphanaM nimamA bhayaNA aNikA imAvatyai / / -jinamadaNi kSamAzramaNa, vizeSaNavatI TIkA 4. jima karma kI udIraNA, saMkramaNa, udvartana, apavartana, ye cAroM ho avasthAyeM na ho sakeM, use nikAcita kahate haiN| 5. karmoM kI sthiti aura anubhAga ke vada jAne ko udatana kahate haiN| .. bar3a ko kI sthiti nathA anubhAga meM adhyanamAya vizeSa meM kamI kA denA apavartana hai| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaka mAmakarma kI sattA kI apekSA se kahA hai, na ki sAmAnya sattA kI apekSA se / isalie anikAcita tIrthaMkara nAmakarma kI sattA rahane para bhI jIva kA cAra mazinoM meM jAne se kisI gAya kA misevakahI hai| ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki tIthaMkara nAmakarma kI sthiti aMtaHkoDAkor3I sAgaropama aura tIrthakara ke bhava sa pahale ke tIsare bhava meM jo usakA baMdha honA kahA hai, vaha isa prakAra samajhanA cAhie ki tIsare bhava meM udvartana, apavartana ke dvArA usa sthiti ko tIna bhavoM ke yogya kara liyA jAtA hai| yadyapi tIna bhavoM meM to kor3Akor3I sAgaropama kI sthiti pUrNa nahIM ho sakatI hai ataH apavartanakaraNa ke dvArA usa sthiti kA hAsa kara diyA jAtA hai / zAstroM meM jo tIsare bhaya meM tIrthakara prakRti ke baMdha kA vidhAna kiyA hai, vaha nikAcita tIrthakara prakRti ke liye samajhanA cAhiye yAnI nikAcita prakRti apanA phala avazya de detI hai, kintu anikAcita tIrthaMkara prakRti ke liye koI niyama nahI hai| vaha tIsare bhava se pahale bhI baMdha sakatI hai| narakAyu aura devAyu kI utkRSTa sthiti pahale batalA Aye haiM, ataH yahAM manuSyAyu aura tiryaMcAyu ko utkRSTa sthita batAI hai ki 'naratiriyANAu pallatiga' manuSya aura tiryaMcAyu tIna palya kI hai|' Ayukarma kI sthiti ke bAre meM yaha vizeSa jAnanA cAhiye ki bhavaH sthiti kI apekSA se utkRSTa aura jaghanya Ayu kA pramANa batalAyA jAtA hai ki koI bhI jIva janma pAkara usameM jaghanya athavA utkRSTa kitane kAla taka jI sakatA hai / - 1. nasthitI parApare tripalyopamAntarmuhUrta / tiryagyonInAM ca / -taravArSasUtra 3 / 17.10 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 137 aba Ayukarma kI utkRSTa sthiti ke bAre meM kucha vizeSa spaSTIkaraNa karate hue abAdhAkAla calate haiM / igavigalapuvyakoDi paliyAsaMkhasa Aucau amanA / freekamANa hamAsA abAha sesANa bhavaso ||34|| zabdArtha - vigala - ekendriya aura vikalendriya puruSako DipUrva koDI varSa ko Ayu. paliyAsakhaMsa - popa kA asakhyA mAga, Auca cAroM Ayu, amanA asazI paMcendriya paryApta, freekamANa - nirupakrama Ayu vAle ke chamAsA chaha mAha abAha - abAdhAkAla, sesANa bAkI ke ( saMkhyAta varSa kI tathA sopakrama Ayu vAle ke) avataMso bhava kA tIsarA bhAga | * gAthA - ekendriya aura vikalendriya pUrva koTi varSa kI Ayu aura asaMjJI paMcendriya paryApta cAroM AyuyoM ko palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanI Ayu bAMdhate haiM / nirupakrama Ayu vAle ko chaha mAha kA tathA zeSa jIvoM (saMkhyAta varSa kI va sopakrama Ayu vAle) ke bhava kA tIsarA bhAga jitanA abAdhAkAla hotA hai / SLA - vizeSArtha- -manuSya aura tiryaMcoM kI utkRSTa Ayu sAmAnya se tIna palya kI batalAI hai, lekina vizeSa kI apekSA unameM se kucha tiryacagati ke jIvoM kI utkRSTa Ayu tathA Ayukarma kI sthiti kA abAdhAkAla gAthA meM spaSTa kiyA gayA hai / ekendriya aura vikalendriya aura asaMjJI paryAptaka jIvoM kA alaga se utkRSTa Ayu sthitibaMdha batalAne kA kAraNa yaha hai ki pUrvokta utkRSTa sthitibaMdha kevala paryApta saMjJI jIva hI kara sakate haiM, ataH vaha sthiti paryApta saMjJI jIvoM kI apekSA se samajhanA cAhie / lekina ekendriya, vikalendriya aura asaMzI ukta utkRSTa sthiti meM se kitanA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka sthiti meM haiM bhora sAdhA:]; kAliyA vakSA : ko yahA~ spaSTa kiyA jA rahA hai ki "igadhigalapRthvakoDi' ekendriya aura vikalendriya jIva Ayukrama kI utkRSTa sthiti eka pUrva' koTi pramANa bAMdhate hai tathA asaMjJo paryAptaka jIva cAroM hI Ayu karmoM kI utkRSTa sthiti palya ke asaMkhyAta bhAgapramANa-paliyAsaMkhsa Aucau amaNA / __ekendriya Adi jIvoM ke Ayukarma ke ukta utkRSTa sthitibaMdha hone kA kAraNa yaha ki ekendriya aura vikalendriya jItra maraNa karake tiryaMcagati yA manuSyagati meM hI janma lete haiN| ve mara kara deva yA nAraka nahIM ho sakate haiM tathA tiryaMca aura manuSyoM meM bhI karmabhUmijoM meM hI janma lete haiM, bhogabhUmijoM meM nahIM / jisase ve Ayukarma kI utkRSTa sthiti eka pUrva koTi pramANa vA~dhate haiN| asaMjJI paMcendriya jIva maraNa karake cAroM hI gatiyoM meM utpanna ho sakatA hai, jisase vaha cAroM meM se kisI bhI Ayu kA baMdha kara sakatA hai / lekina yaha niyama hai ki manuSyoM meM karmabhUmija manuSya hI hotA hai, tiryaMcoM meM karmabhUmija tirvaca hI hotA hai. devoM meM bhavanavAsI aura vyaMtara ho hotA hai tathA nArakoM meM pahale naraka ke tIna pAthar3oM taka hI janma letA hai| ataH usake palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hI Ayukarma kA baMdha hotA hai / 1 pUrva kA pramANa isa prakAra batalAyA hai pRthvasma u parimANaM samarI khala hoti sayamahassAI / ppaNaM ca sahassA bauddhadhavA bAsakoTINaM / - sarvArthasiddhi se uddhRta - manara lAla, chappana hajAra karor3a varSa kA eka pUrva hotA hai / 2 go0 karmakANDa mA0 538 se 543 taka meM kisa gati ke jIva maraNa karake {agale pRSTha para dene) / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacama karmagrantha 136 Amukarma ke sivAya zeSa sAta karmoM kI abAdhA kA saMketa pUrva meM kiyA jA cukA hai ki eka kor3Akor3I sAgara kI sthiti meM sau varSa abAdhAkAla hotA hai| lekina yaha anupAta Ayukarma kI abAdhA sthiti para lAgU nahIM hotA hai / isakA kAraNa yaha hai ki anya karmoM kA baMdhato sadA hotA rahatA hai| kintu Ayukarma kA baMdha amukaamuka kAla meM hI hotA hai| isalie Ayukarma ke abAdhAkAla kA alaga se saMketa kiyA gayA hai ki - niruvakamANa chamAsA - nirupakrama Ayu vAle arthAt jinakI Ayu kA apavartana, ghAta nahIM hotA aise deva, nAraka aura bhogabhUmija manuSya, tiryaMcoM ke Ayukarma kI abAdhA chaha mAsa hotI hai tathA zeSa manuSya aura tiryaMcoM ke Ayukarma kI abAdhA apanI-apanI Ayu ke tIsare bhAga pramANa hai- abAha sesANa bhavataMso / | gati ke anusAra AyubaMdha ke amuka-amuka kAla nimna prakAra haiMmanuSyagati aura tiryaMcagati meM jaba bhujyamAna Ayu ke do bhAga bIta jAte haiM taba parabhava kI AyubaMdha kA kAla upasthita hotA hai / kisa-kisa gati meM janma lete haiM, kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| tiyaMcoM ke sambandha meM likhA hai tejadugaM tericche se apuSyaviyalagAyatahA / lilyUNagarIvi tahA'saNNI ghamme ya devaduge || 549 / / tejaskAdhika aura vAyukAdhika jIva maraNa karake niyaMca gati meM aura manuSya gati meM ho janma lete haiN| kintu tIrthakara vagairaha nahIM ho sakate haiM tathA asaMjI paMcendriya jIva pUrvokna tiryaSa aura manuSya gati meM tathA dharmA nAma ke pahale naraka meM aura devadrika yAnI bhavanavAsI aura vyaMtara devoM meM utpanna hote haiM / 1 Ausa ya AvAhA Na DipiDimA | --go0 karmakAMDa 158 jaise anya karmoM meM sthiti ke pratibhAga ke anusAra abAdhA kA pramANa nikAlA jAtA hai, vaise Asukarma meM nahIM nikAlA jAtA hai / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka jaise ki yadi kisI manuSya ko Ayu 6 varSa hai to usameM se 66 varSa bItane para vaha manuSya parabhava kI Ayu bA~dha sakatA hai, usase pahale usake Ayukarma kA baMdha nahIM ho sakatA hai| isaliye manuSyoM aura tiryacoM ke badhyamAna Ayukarma kA abAdhAkAla eka pUrva koTi kA tIsarA bhAga batalAyA hai, kyoMki karmabhUmija manuSya aura tiyaMtra kI utkRSTa Ayu eka pUrva koTi kI hotI hai aura usake vibhAga meM parabhava kI Ayu baMdhatI hai| karmabhUmija manuSya aura tithaMcoM kI apekSA se Ayukarma ko abAdhA kI ukta vyavasthA hai, lekina bhogabhUmija manuSya aura tithaMcoM tathA deva aura nAraka apanI-apanI Ayu ke chaha mAm zeSa rahane para parabhava kI Ayu bAMdhate haiM / kyoMki ye anapavartya Ayu vAle hai. inakA akAla maraNa nahIM hotA hai|' isI se nirupakrama Ayu vAloM ke vadhya mAna Ayu kA abAdhAkAla chaha mAsa batalAyA hai| Ayukarma kI abAdhA ke saMbaMdha meM eka bAna aura dhyAna meM rakhane yogya hai ki pUrva meM jo sAta karmoM kI sthiti batalAI hai usameM unakA abAdhAkAla bhI saMmilita hai| jaise ki mithyAtva mohanIya kI utkRSTa sthiti sattara kor3Akor3I sAgaropama ko batalAI hai aura usakA abAdhAkAla sAta hajAra varSa hai, to ye mAta hajAra varSa usa sattara koDAkor3I sAgaropama kI sthiti meM saMmilita haiM / ataH jaba mithyAtva mohanIya kI abAdhArahita sthiti (anubhavayogyA) ko jAnanA cAheM to usakI abAdhA ke sAta hajAra varSa kama kara denA cAhie / kintu 1 opapAtikanaramadehottamapuruSA'saMkhyeyavarSAyuSo'napavAyuSaH / - tasvArthasUtra 2052 -- aupapAtika (nAraka aura deva, nAma zarIrI, uttama puruSa aura asaMkhyAta varSa jIvI, ye anapavartanIya Ayu vAle hote haiM / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmapratya 141 Ayukarma kI sthiti meM yaha bAta nahIM hai / Ayukarma kI tetIsa sAgara, tIna palya, palya kA asaMkhyAtavAM bhAga Adi jo sthiti batalAI hai, vaha zuddha sthiti hai, usameM adAdhAkAla saMmilita nahIM hai / isa antara kA kAraNa yaha hai ki anya karmoM kI abAdhA sthiti ke anu pAta para avalaMbita hai jisase vaha sunizcita hai kintu Ayukarma kI abAdhA sunizcita nahIM hai| kyoMki Ayu ke vibhAga meM bhI Ayukarma kA baMdha avazyaMbhAvI nahIM hai| vibhAga ke bhI vibhAga karate karate ATha vibhAga par3ate haiM / unameM bhI yadi Ayu kA baMdha na ho to maraNa me antarmuhUrta pahale avazya ho Ayu ko baMdha ho jAtA hai| isI anizcitatA ke kAraNa Ayukarma kI sthiti meM usakA abAdhAkAla saMmilita nahIM kiyA gayA hai / parabhava saMbaMdhI AyubaMdha ke saMbaMdha meM saMgrahaNI sUtra meM bhI isI bAta ko spaSTa kiyA hai vardhati devanArAya asaMkhanaratiri mAsa sAU / parabhaviyAMka sesA nizvarakama vibhAgamesAU // 301 // sokhakamAyA puNe sesatimAge ava navamabhAge satAvIsa imeSA aMtamuttatimevAdi // 302 // 1 deva, nAraka aura asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSya aura tiryaca chaha mAsa kI Ayu bAkI rahane para aura zeSa nirupakrama Ayu vAle jova apanI Ayu kA vibhAga bAkI rahane para parabhava kI Ayu bAMdhate haiM / sopakrama Ayu vAle jIva apanI Ayu ke tribhAga meM athavA nauveM bhAga meM athavA sattAIsaveM bhAga meM parabhava kI Ayu bAMdhate haiN| yadi ina tribhAgoM meM bhI Ayu baMdha nahIM kara pAte haiM to antima antarmuhUrta meM Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 zataka parabhava kI Ayu kA baMdha karate haiN|' 1 gola karmakAMDa meM bhI AyubaMdha ke saMbaMdha meM sAmAnyatayA yahI vicAra pragaTa kiye haiM kintu deva nAraka aura bhAgabhUmijoM kI chaha mAha pramANa abAdhA ko lekara usameM matamaMda hai ki chaha mAsa ma Ayu kA baMdha nahI hotA kintu usake vibhAga meM AyubaMdha hotA hai aura nata vibhAga meM bhI yadi Ayu na baMdhe to chaha mAsa ke nauveM bhAga meM Aya baMdha hotA hai / isakA sArA yaha hai ki jaise kamabhUmija manuSya aura niyaMtroM meM apanIapanI pUrI Ayu ke vibhAga meM parabhava ko Ayu kA baMdha hotA hai, ye meM hI deva. nAraka aura bhogabhUmija manuSya, tiryacoM ke chaha mAha ke tribhAga meM AyubaMdha hotA hai : digamdAra meM nAmAbara nahIM * ta / bhogabhUmijjoM ko lekara matabheda hai / kinhIM kA mata hai ki unameM no mAsa Ayu zeSa rahane para usake vibhAga meM parabhava kI Ayu kA badha hotA hai / isake sivAya eka matabheda yaha bhI hai ki yadi AThoM vibhAgoM meM Ayu baMdha na ho to anubhUyamAna Ayu kA eka antarmuhata kAla bAkI raha jAne para rabhava kI AmU niyama se bana jAtI hai / yaha sarvamAnya mana hai kintu kinhI-kinhI be. mana se anubhayamAna Ayu kA kAlA AvalikA ke asaMkhyAta bhAga pramANa vAyI rahane para paramava kI Ayu kA nA niyama se hotA hai| go. karmakAMDa meM gA0 128 se 133 taka karmagrantha ke samAna hI uttara prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibaMdha cA kathana vidhA hai| lekina eka bAta ullekhanIya hai ki usameM varNAdi catuSka kI sthiti bIsakoDAkor3I sAgaropama' kI batalAI hai aura karmagraMtha meM usake avAnnara bhedoM ko lekara dasa koDAkor3I sAgaropama se lekara bIsa kor3Ako DI mAmaroSama taka batAI hai / ima antara kA kAraNa yaha hai ki karmagraMtha meM casaMgraha ke AdhAra se varNa, gaMdha, rasa, rUparza ke avAntara medoM kI utkRSTa sthiti kA kathana kiyA hai / vaise to baMdha kI apekSA se varNAdi cAra hI haiM / snopajJa TIkA meM graMthakAra ne svayaM isakA spaSTIkaraNa kiyA hai| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama kamagnanya isa prakAra se uttara prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti aura abAdhAkAla ko batalAkara aba Age unakI jaghanya sthiti batalAte haiM / lahuThibaMdha majalaNalohapavigghanANadaMsesu / minamuhutta te aTTa asucne bArama | sAe // 35 // zabdArtha - lahaTiibaMdho-jaghanya sthitibandha, saMjalaNaloha - maMtra - jana lobha, paNavigdha --pAMca anna gaya, nAgasesu-jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa kA, bhinnamuhusaM-antarmuhUtaM, te ... vaha, aTTha-ATha guhUrta, jamumce-paza kI ti aura ucca gotra kA, pArasa -bAraha muhUrta, yaaura, sAe-sAtA vedanIya kaa| gAthArya-saMjvalana lobha, pAMca aMtarAya, pAMca jJAnAvaraNa aura cAra darzanAvaraNa kA jaghanya sthitibaMdha antamuharta hai / yazaHkIrti nAmakarma aura ucca gotra kA ATha muhUrta tathA sAtA vedanIya kA bAraha muhUrna jaghanya sthitibaMdha hai / vizeSArtha- pUrva meM karma prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha batalAyA jA cukA hai / isa gAthA se unake jaghanya sthitibaMdha kA kathana prAraMbha karate haiM / isa gAthA meM jina prakRtiyoM ke jaghanya sthitibaMdha ke pramANa kA nirdeza kiyA hai, unameM dhAtI karmoM kI pandraha aura aghAtI karmoM kI tIna prakRtiyAM haiM / vibhAgAnusAra unake nAma isa prakAra hai____ghAtI--matijJAnAvaraNa Adi pAMca jJAnAbaraNa, cakSudarzanAvaraNa Adi cAra darzanAvaraNa, saMjvalana lobha, dAnAntarAya Adi pAMca antarAya / aghAptI-yazaHauti nAmakarma, uccagotra, sAtA vedanIya / jaghanyasthitibaMdha ke sambandha meM yaha sAmAnya niyama hai ki yaha sthitibaMdha apane-apane baMdhaviccheda ke samaya hotA hai / arthAt jaba una prakR. tiyoM kA anta AtA hai, tabhI ukta jaghanya sthitibaMdha hotA hai| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 zataka saMjvalana lobha kA jaghanya sthitibaMdha nauveM guNasthAna meM aura pAMca aMtarAya, pAMca jJAnAvaraNa aura cAra darzanAvaraNa kA baMdhaviccheda dasarve guNasthAna ke antima samaya meM hotA hai tathA yazaHkIrti nAmakarma va unlona kA bhI dAnitamona hArne guNasthAna ke antima samaya meM hotA hai| tabhI unakA jaghanya sthitibaMdha samajhanA cAhiye / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma kI jaghanya sthiti antamuharta pramANa tathA nAma, gotra kA jaghanyasthiti ATha muharna pramANa hai | sAtA vedanIya kI jaghanya sthiti jo bAraha muhUtaM batAI hai baha jaghanya sthiti sakapAya jIvoM kI apekSA meM samajhanA cAhie / kyoMki yaha pahale batalAyA jA cukA hai ki akapAya jIvoM ko apekSA se to upazAntamoha Adi guNasthAnoM meM usako jaghanya sthiti do mamaya hai| sAtA vedanIya kI bAraha muhUrta kI jaghanya sthiti dasa guNasthAna ke aMtima samaya meM hotI hai| do igamAso pakkho saMjalaNatige ghumaTUvarisANi / sesANUnakosAo micachattaThiIi jaM laddhaM // 36 // zabdArtha--yogamAso - do mAsa aura eka mAma. pakkho-pakSa (pakhavAr3A), saMjalaNatige --sajvalanadhika kI pu-purupaveda, aTTa-ATha, parimANi varSa, sesANa-poSa prakRtiyA kI, ukkosAbhI-apanI utkRSTa sthiti paM, micchasaliIDa- mithyAtva kI sthiti kA bhAga dene se, jaM - jo, saI-nandha prApta ho / gAyArtha--saMjvalanatrika kI jaghanya sthiti krama se do mAsa, eka mAsa aura eka pakSa hai / puruSa veda kI ATha barSa tathA zeSa prakRtiyoM kI jaghanya sthiti unako utkRSTa sthiti meM mithyAtva mohanIya kI utkRSTa sthiti ke dvArA bhAga dene para prApta labdha ke barAbara hai| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha {t vizeSa - isa gAyA meM cAra prakRtiyoM kI to nizcita jaghanya sthiti va zeSa kI jaghanya sthiti jAnane ke liye sUtra kA saMketa kiyA hai| gAthA meM cAra prakRtiyoM ke nAma isa prakAra batAye haiM-saMjvalana krodha, saMJcAlana mAna, saMjvalana mAyA aura puruSa veda, inakA jaghanya sthitibaMdha kramazaH do mAsa eka mAsa, eka pakSa (pandraha dina) aura ATha varSa hai| yaha jaghanya sthitibaMdha apanI-apanI baMdhavyucchitti ke kAla meM hotA hai aura inakA baMdhaviccheda nIce guNasthAna meM hotA hai / zeSa prakRtiyoM ko jaghanya sthiti jAnane ke liye granthakAra ne eka niyama batalAyA hai ki una una prakRtiyoM kA utkRSTa sthiti meM mithyAtva mohanIya kI utkRSTa sthiti jo sattara kor3Akor3I sAgaropana hai, kA bhAga dene para prApta labdha unako jaghanya sthiti hai / jaghanya sthiti ko batalAne vAlA yaha niyama 85 prakRtiyoM para lAgU hotA hai / kyoMki tIrthaMkara aura AhArakadvika tathA pUrva gAthA meM nirdiSTa aThAraha prakRtiyoM va isa gAthA meM batAI cAra prakRtiyoM kI jaghanya sthiti kA kathana kiyA jA cukA hai tathA cAra Ayu va kriyaSaTka kI jaghanya sthiti kA kathana Age kiyA jA rahA hai / ataH baMdhayogya 120 prakRtiyoM meM meM 3, 18, 4, 4, 6 35 prakRtiyoM ko kama karane para 85 prakRtiyAM zeSa rahatI haiN| jinakI jadhanya sthiti isa prakAra hai C nidrApaMcaka aura asAtAvedanIya kI jaghanya sthiti sAgara, mithyAtva kI eka sAgara, anaMtAnubaMdhI krodha Adi bAraha kaSAyoM kI sAgara, svIveda aura manuSya dvikakI 24 sAgara ( ke Upara nIce ke aMkoM ko 5 se kATane se ), sUkSmatrika, vikalanikako 2 ke aMka se kATane se ), sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, hAsya, rati, zubha vihAyogati, vajraRSabhanArAca saMhanana, samacaturasra saMsthAna, sugandha, zuklavarNa, madhurarasa, mRdu, laghu, snigdha aura uSNa sparza kI sAgara tathA Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 zeSa zubha aura azubha varNAdi catuSka kI De sAgara, dUsare saMsthAna aura saMhatana kI sAgara, tIsare saMsthAna aura saMhanana kI sAgara, ate saMsthAna aura saMhanana kI sAgara, pAMcaveM saMsthAna aura saMhanana kI sAgara aura zeSa prakRtiyoM kI sAgara jaghanya sthiti samajhanA cAhiye | TY ina 85 prakRtiyoM kA jaghanya sthitibaMdha bAdara paryApta ekendriya jIva hI kara sakate haiN| ina jaghanya sthitiyoM meM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga bar3hA dene para ekendriya jIva kI apekSA se ina prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibaMdha kA pramANa. jAnanA cAhiye / " gAthA ke uttarArdhaM - memAkkosAo mata liI jaM laddhaM kA ukta vivecana paMcasaMgraha ke anusAra kiyA gayA haiM / lekina karmaprakRti grantha ke anusAra isakA vivecana nimna prakAra se hogA 'ukkosAo' kA artha usa usa prakRti kI utkRSTa sthiti na lekara varga' kI utkRSTa sthiti grahaNa karanA caahiye| jaise matijJAnAvaraNa Adi prakRtiyoM kA samudAya jJAnAvaraNa varga kahA jAtA hai| cakSudarzanAvaraNa Adi prakRtiyoM kA samudAya darzanAvaraNa varga hai| sAtA vedanIya Adi prakRtiyoM kA varga bedanIya varga hai| darzanamohanIya kI uttara prakRtiyoM kA samudAya darzanamohanIya varga hai / kaSAya mohanIya kI prakRtiyoM kA samudAya kaSAya mohanIya varga, nokaSAya mohanIya zataka 1 vadha avasthA meM varNAdi bAra liye jAte haiM, unake meda nahIM, tathA unakI utkRSTa sthiti jIsa kor3A kor3I sAgaropama hotI hai / mata: cAroM kI jaghanya sthiti sAmAnya se 3 sAgara ko samajhanA cAhiye / varNacatuSka ke avAntara bhedoM kI sthiti paMcasaMgraha ke anusAra batAI hai| jA egidi jahannA pahalA saMsa saMjuyA sA u / tesa jeTThA 2 ------LLANTI--------- | paMcasaMgraha 5 / 54 3 sajAtIya prakRtiyoM ke samudAya ko varga kahate haiM / 1 | * Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagranya 147 kI prakRttiyoM kA samudrAya nokaSAya mohanIya varga, nAmakarma ko prakRtiyoM kA samudAya nAmakarma kA varga, gotrakarma ko prakRtiyoM kA samRdrAya gotrakarma barga aura antarAyakarma kI prakRniyoM kA samudAya antarAyakarma varga kahalAyegA ! isa prakAra ke pratyeka varga ko jo utkRSTa sthiti hai, use varga kI utkRSTa sthiti kahate haiM aura usa sthiti meM mithyAtva kI utkRSTa sthiAna sanara kor3A r3I bAromaga ru bhAga lekara jo labdha AtA hai, usameM se palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kama kara dene para usa varga ke aMtargata Ane vAlI prakRtiyoM kI jaghanya sthiti jJAta ho jAtI hai / aisA karane kA kAraNa yaha hai ki eka hI varga kI vibhinna prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti meM bahuta antara dekhA jAtA hai / jaise ki vedanIya karma kI utkRSTa sthiti tIsa kor3Akor3I sAgaropama hai lekina usake hI bheda sAtAvedanIya kI utkRSTa sthiti usase AdhI arthAt pandraha koDAkor3I sAgaropama kI btaaii| paMcasaMgraha ke vivecanAnusAra sAtA - vedanIya kI jaghanya sthiti mAlUma karane ke liye usakI utkRSTa sthiti pandraha kor3Akor3I sAgaropama meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga denA cAhiye aura karmaprakRti ke anusAra sAtA vedanIya ke varga kI utkRSTa sthiti tIsa kor3Akor3I sAgaropama meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dekara labdha meM palya ke asaMkhyAta bhAga ko kama karanA cAhiye / ' 1. baggukkosaThiINa mittakosagaMNa maM lakha / sesANaM tu jahannA pllaaskhijjmaagnnaa| -karmaprakRti 79 apane-apane varga kI utkRSTa sthiti meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dene para jo labdha AtA hai, usameM palya ke amarUmApta bhAga ko kama kara dene para zeSa prAtiyoM kI jaghanya sthiti jJAta hotI hai| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 taka isake anusAra darzanAvaraNa aura vedanIya varga ko utkRSTa sthiti tIsa kor3Akor3I sAgara meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti sattara kor3a: kor3I sAgara kA bhAga dene para jo labdha AtA hai usameM patya ke asaMkhyAtaveM bhAga ko kama kara dene para nidrApaMcaka aura asAtA vedanIya kI jaghanya sthiti jJAta hotI hai| darzanamohanIya varga kI utkRSTa sthiti sattara kor3Akor3I sAgara meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dene para prApta labdha eka sAgara meM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kama karane para mithyAtva kI jaghanya sthiti hotI hai| kaSAyamohanIya varga kI utkRSTa sthiti cAlIsa koDAkoDI sAgara meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dekara labdha ke sAgara meM se palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kama karane para anantAnubaMdhI krodhAdi bAraha kaSAyoM kI jaghanya sthiti jJAta hotI hai| nokaSAyamohanIya varga kI utkRSTa sthiti bIsa kor3Akor3I sAgara meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dekara labdha sAgara meM se palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kama karane para puruSa veda ke sivAya zeSa ATha nokapAyoM kI jaghanya sthiti AtI hai| nAmavarga aura govavarga kI utkRSTa sthiti bIsa koDAkor3I sAgara meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dekara labdha meM se palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kama kara dene para vaikriyaSaTka, AhArakadvika, tIrthaMkara, yaza:kIrti ko chor3akara nAmakarma kI zeSa sattAvana prakRtiyoM aura nIcagotra kI jaghanya sthiti jJAta hotI hai| yahAM para jo 85 prakRtiyoM kI javanya sthiti batalAI hai, usameM karmaprakRti kI vivecanA ke anurUpa palya ke asaMkhyAtaveM bhAga ko kama karane kA saMketa isa gAthA meM nahIM kiyA gayA hai, lekina Age kI gAthA meM 'paliyAsaMkhaM sahINa lahubaMdhoM pada diyA hai| jisakA artha hai palya ke asaMkhyAtaveM bhAga ko kama kara dene para ekendriya jIva ko unauna prakRtiyoM kI aghanya sthiti hotI hai / ataH karmaprakRti ke anusAra paMca ka ra kA 1 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karma grantha PFC karma prakRtiyoM kI jaghanya sthiti kI vivecanA karane meM Age kI gAthA ke ukta pada kI anuvRtti kara lene para kisI prakAra kI vibhinnatA nahIM rahatI hai| kyoMki yaha pahale saMketa kara Aye haiM ki jaghanya sthiti ' kA baMdha ekendriya jIva karate haiN| kucha eka prakRtiyoM ko chor3akara zeSa prakRtiyoM kI sAmAnya se jaghanya sthiti batalAkara aba ekendriya Adi jIvoM ke yogya prakRtiyoM kI utkRSTa aura jaghanya sthiti tathA Ayu karma kI uttara prakRtiyoM kI jaghanya sthiti batalAte haiM / ayamukhoso gidisu paliyAsaMkhasahoNa lahubaMdho / kamaso paNavIsAe pannAsaprasahassasaMguNio ||37|| vigalisanvisu jiTTho kamija pallasaMkhabhAgUgo / suranarapAu samAvasa sahassa sesAu khuDDabhayaM // 38 // zabdArtha - ayaM yaha (pUrvokta rIti meM banAyA gayA), unakoso - utkRSTa sthitibandha, gibisu ekendriya kA, paliyAsahINa - palyogama ke asaMkhyAtaveM bhAga hona, laghubaMdho jaghanyasthitivadha, kamaso - anukrama se, paNavIsAe hajAra se, saMguNio pascIsa se pannA pacAsa guNA karane para --- se, saba mau se, sahasa vigalisagni vikalendriya aura asaMjJI paMcendriya kA jiDo- utkRSTa sthitibaMdha, kaNiTThau-jaghanya sthitibaMdha, palla saMbhAgo palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga ko kama karane se, suranarapAca devAyu aura narakAyu kI, samA varSa, isasahassa- dasa hajAra, sesA bAkI kI Ayu kI, khuTTama - kSudrabhava | gAthAyeM ekendriya jIvoM ke pUrvokta sthitibaMdha utkRSTa aura jaghanya patyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama samajhanA 1. jaghanya sthitibaMdha ke saMbaMdha meM vizeSa spaSTokaraNa pariziSTa meM dekhiye / - - - " -- Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAhie tathA anukrama se paccIsa, pacAsa, so, hajAra meM guNA karane para - vikalendriyoM aura asaMjJI paMcendriya kA utkRSTa sthiti bandha hotA hai tathA jaghanya sthitibaMdha palyopama kA saMkhyAtavAM bhAga nyUna hai| devAbu aura narakAyu kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa tathA ze| AyuoM kI kSudrabhava pramANa hai| vizeSAdha-cUrva kI gAthAoM meM uttara prakRtiyo ko utkRSTa aura jadhanya sthiti sAmAnya se batalAI hai| lekina ina do gAthAoM meM ekendriya, dvIndriya, naundriya, caturindriya aura asaMjJI paMcendriya ko apekSA uttara prakRtiyoM kI utkRSTa aura jaghanya sthiti batalAne ke / sAtha-sAtha Ayukarma ke cAroM bhedoM kI jaghanya sthiti bhI batalAI hai| / pUrva gAthA meM zeSa 85 prakRtiyoM ke jaghanya sthitibaMdha ko batalAne ke liye una prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti yA unake varga kI utkRSTa / sthiti meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti se bhAga dene kA jo vidhAna kiyA gayA hai, usI ko ekendriya jIvoM ke uttara prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibaMdha ko nikAlane ke liye bhI kAma meM lAyA jAtA hai| tadanusAra vivakSita prakRtiyoM kI pUrva meM batAI gaI utkRSTaH sthitiyoM meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dene para jitanA labdha AtA hai, utanA hI ekendriya jIva ke usa prakRti kA utkRSTa sthitibaMdha hotA hai / jaise ki pAMca jJAnAvaraNa, nau darzanAvaraNa, pA~ca aMtarAya aura amAtAvedanIya, ina bIsa prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti tIsa kor3Akor3I sAgara pramANa hai to isako mithyAtva mohanIya kI utkRSTa sthiti sattara koDAkor3I sAgaropama kA bhAga dene para prApta labdha , sAgara pramANa kA utkRSTa sthitibaMdha ekendriya jIva kA hogaa| karmaprakRti ke maMtavyAnusAra inake vargoM kI utkRSTa sthiti meM mithyAstra mohanIya Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha kI utkRSTa sthiti kA bhAga dene se prApta labdha ke barAbara samajhanA cAhie ! jaise ki pAMca jJAnAvaraNa, nau darzanAvaraNa, do bedanIya aura pA~ca aMtarAya ke vargoM kI utkRSTa sthiti tIsa kor3Akor3I sAgara pramANa hai / usameM mithyAtva mohanIya kI utkRSTa sthiti sattara kor3Akor3I sAgaropama kA bhAma dene para prApta labdha ekendriya jIva ke utkRSTa sthitibaMdha kA pramANa hogA / isa prakAra se donoM kI kathana zailI meM bhinnatA hone para bhI mUla Azaya samAna hai| __ isI krama se anya prakRtiyoM kI sthiti nikAlane para mithyAtva kI eka sAgara, solaha kaSAyoM ko sAgara, nau nokaSAyoM kI sAgara, vakriyaSaTka', AhArakadvika aura tIrthakara nAma ko chor3akara ekendriya 1 ekendriyAdika jIda ke kAmiyapaTaka hoM yA . usa ca utkRSTa sthiti nahIM batalAI hai kintu asaMjJI paMcendriya ko usakA badha hotA hai / ataH usakI apekSA pacasagraha meM baiMkriyaSaTka kI nimna prakAra se jaghanya va utkRSTa sthiti batalAI hai vazvikki taM sahasatAhiyaM jaM agniNo tesi / paliyAsakhaMsUNaM ThiI abAhUNiyanisego // --paMcasaMgraha 146 vaikriyapadaka kI utkRSTa sthiti ko midhyAtva kI sthiti dvArA bhAga dene para. jo labdha Aye usako hajAra se guNA karane para prApta guNanaphala meM se palpopama kA asaMkhyAtavAM bhAga nyUna paMkriyaSaTka kI jaghanma sthiti hai| atrAdhAkAla nyUna niSeka kAla hai| vaMkriyaSaTka kI utkRSTa sthiti vIsa kor3Akor3I sAgara pramANa hai| yahAM sanA vizeSa jAnanA cAhiye ki narakadika, kriyanika kI utkRSTa sthiti vIsa kor3Akor3I sAgaropama kI aura devaddhika kI utkRSTa sthiti dasa kor3AkoDI sAgaropama batta lAI hai, tathApi yaha usakI jaghanya sthiti batalAne ke lie bIsa koDAkoDI mAgara pramANa liyA gayA hai / yaha spaSTIkaraNa TIkA meM kiyA gayA hai| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ghAtaka ke baMdha yogya nAmakarma kI 58 prakRtiyoM aura donoM gotroM kI sAgara pramANa utkRSTa sthiti AtI hai| ___ ekendriya ke isa utkRSTa sthitibaMdha meM se patya kA asaMkhyAtavAM bhAga kama kara dete. para ekendriya jova ke jaghanya sthitibaMdha kA pramANa hogA paliyAsaMkhasahINa lhubNdho| arthAt jo vibhinna prakR. tiyoM kI : sAgara Adi utkRSTa sthitiyAM batalAI haiM, unameM se palya kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama kara dene para ekendriya jIva ke lie vahI usa prakRti ko jaghanya sthiti ho jAtI hai| ___ isa prakAra se ekendriya kI apekSA se sthitibaMdha kA parimANa batalAne ke pazcAta aba vikalendriya aura asaMjJI paMcendriya jIvoM ke liye usakA parimANa batalAte haiN| ekendriya jIva ke jo sAgara Adi utkRSTa sthitibaMdha batalAyA hai, usako paccIsa se guNA karane para dvIndriya kA,pacAsa se guNA karane para trIndriya kA, sau se guNA karane para caturindriya kA aura hajAra se guNA karane para asaMjJI paMcendriya jIvoM kA utkRSTa sthitibaMdha kA parimANa hotA hai / isakA artha yaha hai ki dvIndriya Adi jIvoM kA sthitibaMdha ekendriya jIva ke sthitibaMdha kI apekSA paccIsa, pacAsa guNA Adi adhika hai / jaise ekendriya jIva ke mithyAtva kI utkRSTa sthiti eka sAgara hai to hIndriya jIva ke usakI utkRSTa sthiti paccIsa sAgara baMdhatI hai / anya prakRtiyoM ke liye bhI isI apekSA ko samajha lenA cAhiye / isI prakAra zrIndriya ke lie jAnanA cAhiye ki ekendriya jIva kI mithyAtva kI utkRSTa sthiti eka sAgara pramANa hai to usase pacAsa guNI yAnI pacAsa sAgara pramANa baMdhatI hai / anya prakRtiyoM ke sthitibaMdha ke bAre meM bhI isI niyaya kA upayoga karanA caahie| caturindriya jIva ke lie ekendriya jIva kI utkRSTa sthiti meM sau kA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama phArmagranya 153 guNA tathA asaMzI paMcendriya ke liye hajAra kA guNA karanA cAhie / isakA jo guNanaphala prApta ho vaha una-una jIvoM kI usa-usa prakRti kI utkRSTa sthiti hogii| dvIndriya se lekara asaMzI paMcendriya paryanta jo unakA utkRSTa sthitibaMdha batalAyA hai, usameM se palya' kA saMkhyAtavAM bhAga kama kara dene para unakA apanA-apanA jaghanya sthitibaMdha hotA hai| isa prakAra ekendriya se lekara asaMJI paMcendriya paryanta jIvoM ke sthitibaMdha kA pramANa samajhanA caahiye| 1 karmagrantha kI taraha go0 karmakAMDa meM bhI ekendriya Adi jIvoM ke sthitibaMdha kA pramANa batalAyA hai / usakI kathana praNAlo isa prakAra hai evaM pagadi pANaM sapaM sahassaM ca mimvrvNdho| igavigalANaM avaraM pallAsaMgNasaMkhaNa // 144 // ekendriya aura vikalendrima catuSka (dvIndriya, zrIndriya, paturindriya, asaMgI pacendriya) jIvoM ke mithyAtva kA utkRSTa sthitibaMdha kramazaH eka sAgara, paccIsa sAmara, pacAsa sAgara, so mAgara aura eka hajAra sAgara pramANa hai tathA usakA jaghanya sthitibaMdha ekendriya ke pasya ke asaMkhyAta bhAgahIna eka sAgara pramANa hai tathA vikanendriya jIvoM ke palya ke saMkhyAtaveM bhAga hIna apanI-apanI utkRSTa sthiti pramANa hotA hai| Adi saptarissa ettipametaM ki hodi tIsiyAbogaM / hari saMpAte sesANaM igivigale ubhayaThinI // 14 // yadi sattara koDAkor3I sAgara kI sthiti vAlA midhyAtma karma ekendriya jIva eka sAgara pramANa bAMdhatA hai to sIsa koDAkor3I sAgara Adi kI sthiti vAle bAkI karmoM ko ekendriya jIva kisanI sthiti pramANa bAMdha sakatA hai ? isa prakAra rAzika vidhi karane se kendriya jIva kI utkRSTa sthiti va sAgara pramANa hotI hai, isa prakAra donoM sthitiyAM rAzipha ke dvArA nikala AtI haiN| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zamaka Ayukama kI uttara prakRtiyoM kA jaghanya sthitibaMdha isa prakAra samajhanA cAhiye ki 'sUranarayAu samAdasasahassa' devAyu aura narakAyu kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa hai tathA devAyu va narakAyu ke sivAya zeSa do AyuoM -tiryaMcAyu, manuSyAyu kI jaghanya sthiti kSudrabhava pramANa hai / AgamoM meM jo manupyAyu aura tiryaMcAyu kI jaghanya sthiti antamu hurta pramANa banalAI hai, usakA yahAM batalAye gaye bhudrabhava pramANa se koI virodha nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki antamuhUrta ke bahuta se bheda hai, unameM se yahAM kSudrabhava pramANa antamuhUrta lenA cAhiye / antamuha likhakara usake dhokA auka parimAna kA mUnaka kSudrabhava likhA hai / kSudabhava kA nirUpaNa Age kiyA jA rahA hai| ina prakAra se unara prakRtiyoM ke jaghanya sthitibaMdha kA kathana karake aba jaghanya abAdhA tathA tIrthakara va AhArakadvika ke jaghanya sthitibaMdha saMbaMdhI matAntara ko batalAte haiM / savANavi lahubaMdhe bhinnamuhU avAha AujiThe thi / ke i . surAusamaM jiNamaMtamUra diti bhAhAraM // 36 // zabdArtha-sanmANa- saba prakRtiyoM kI.vi-tathA, samaMdhe --- jayanya sthitibaMdha kI, bhinnamutra- antarmuhUrta, abAha abAdhAkAla, Aujinche thi- Ayu ke utkRSTa sthitibaMdha kI bhI, ke-kucha eka, murAumAma devAyu ke samAna, jiNaM tIryavara nAmakarma kI, aMtamuha .anta mahataM, viti - kahate haiM, AhAraM AhAraddhika kro / ___ gAdhArya-samasta prakRtiyoM ke jaghanya sthitibaMdha kI antama hurna kI abAdhA hotI hai| Ayukarma ke utkRSTa sthitibaMdha kI jaghanya abAdhA antamuhurta pramANa hai| kinhI Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 155 AcAryoM ke mata se tIrthakara nAmakarma kI jaghanya sthiti devAyu kI jaghanya sthiti ke mamAna dasa hajAra varSa kI hai aura AhArakadvika kI antamuharta pramANa hai / zizeSArtha- gAthA meM do bAtoM kA kathana kiyA gayA hai / gAthA ke pUrvArdha meM sabhI uttara prakRtiyoM kA jaghanya abAdhAkAla aura uttarArdha meM tIrthaMkara va AhArakAdvika kI jaghanya sthiti kA matAntara batalAyA jaghanya sthitibaMdha meM jo avAdhAkAla hotA hai, use jaghanya abAdhA aura utkRSTa sthitibaMdha meM jo abAdhAkAla hotA hai use utkRSTa abAdhA kahate haiN| ataH jaghanya sthitibaMdha meM sabhI uttara prakRti ke jaghanya sthitibaMdha kA abAdhAkAla antamuhUrta pramANa batalAyA hai-"savvANavi lahubaMdhe bhinnamUha abAha / " lekina yaha niyama Ayukarma ko chor3akara zeSa sAta karmoM ke avAdhAkAla ko batalAne ke lie lAgU hotA hai / kyoMki unakI abAdhA sthiti ke pratibhAga ke anusAra hotI hai| lekina Ayukarma ke bAre meM pratibhAga kI nizcita nirNayAtmaka sthiti nahIM hai| Ayukarma kI to utkRSTa sthiti meM bhI jaghanya abAdhA ho sakatI hai aura jaghanya sthiti meM bhI utkRSTa abAdhA ho sakatI hai| imIliye Ayukarma kI abAdhA meM cAra vikalpa mAne jAte haiM-(1) utkRSTa sthitibaMdha meM utkRSTa abAdhA, (2) utkRSTa sthitibaMdha meM jaghanya abAdhA, (3) jaghanya sthitibaMdha meM utkRSTa abAdhA aura (4) jaghanya sthitibaMdha meM jaghanya abAdhA / inakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai ki jaba koI manuSya apanI pUrva koTi kI Ayu meM tIsarA bhAga zeSa rahane para tetIsa sAgara kI Ayu bAMdhatA hai taba utkRSTa sthiti meM utkRSTa avAdhA hotI hai aura yadi antamuhUrta pramANa Ayu zeSa rahane para tetIsa sAgara kI Ayu bAMdhatA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 sAtaka hai taba utkRSTa sthiti meM jaghanya abAdhA hotI hai| jaba koI manuSya eka pUrva koTi kA tIsarA bhAga zeSa rahate parabhava ko jaghanya sthiti bAMdhatA hai jo antamuhUrta pramANa ho sakatI hai, taba jaghanya sthiti meM utkRSTa abAdhA hotI hai aura jaba koI antamuhUrta pramANa sthiti zeSa rahane para parabhava kI antamuhUrta pramANa sthiti bAMdhatA hai taba jaghanya sthiti meM jaghanya abAdhA hotI hai| ata: Ayukarbha kI utkRSTa sthiti meM bhI jaghanya abAdhA ho sakatI hai aura jaghanya sthiti meM bhI utkRSTa abAdhA ho sakatI hai| vizeSa spaSTIkaraNa pariziSTa meM kiyA gayA hai| isa prakAra se karmoM kI sthiti kI abAdhA kA spaSTIkaraNa samajhanA cAhiye / aba dUsarI bAta tIrthaMkara nAmakarma va AhArakadvika ko jaghanya sthitibaMdha ke matAntara para vicAra karate haiN| __ andhakAra ne pUrva meM tIrthakara aura AhArakadvika ina tIna prakRtiyoM ko jaghanya sthiti antaHkor3Akor3I sAgaropama batalAI hai| lekina koI-koI AcArya ina tInoM kI jaghanya sthiti batalAte haiM muranArayAuyANaM rasavAsasahassa laghu satittvANaM / ' tIrthaMkara nAmakarma sahita devAyu, narakAyu kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa hai / yAnI tIrthaMkara nAmakarma kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa pramANa hai 1 tathA sAe bArasa hAragavigyAvaraNANa kiMvRNa / ' sAtA vedanIya kI bAraha muhUrta aura AhAraka, aMtarAya, jJAnAvaraNa va darzanAvaraNa ko kucha kama muhUrta pramANa jaghanya sthiti hai| 1. paMcasaMgraha 5 / 46 2. paMcasagraha 5147 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 157 matAntara kA ullekha karake isakA spaSTIkaraNa nahIM kiyA hai / saMbhavataH tathAvidha paraMparA kA abhAva ho jAne se vizeSa spaSTIkaraNa nahIM kiyA jA sakA hai / " pahale tiryacAyu aura manuSyAyu kI jaghanya sthiti kSudrabhava ke barAbara batalAI hai, ataH aba do gAthAoM meM kSudrabhava kA nirUpaNa karate haiM / igamuhurttAmi ||40|| sattarasasamahiyA phira igAnupAmi ti khaDaGabhavA / sagatIsa sayatihattara pANU puNa paNasaTThisa hastapaNasaya chattIsA AbaliyANaM Dhosaya chapannA igamuttakhu bhavA / egakhuDDabhave // 41 // zabdArtha - sattarasa - satraha samahiyA kucha adhika, kira-- pravAsocchvAsa meM hRti--hote nizcaya se igANupANu mi - eka haiM, khubhavA kSullaka bhava sagalIsasayatihattara - saMtIsa sau F tihattara, pANu - prANa, zvAsocchvAsa igamuttami eka muhUrta meM / 1 - -- paNa sihassa paiMsaTha hajAra, paNasaya- pAMca sau chattIsa --- 1 khuDA - - chattIsa igamuhutta eka muhUrta meM drava mAvaliyANaM - AvalikA, dosaya-do sau, chappana chappana, emakhuDave eka kSudrabhava meM / T Muda gAbhArya eka zvAsocchvAsa meM nizcita rUpa se kucha adhika satraha kSudrabhava aura eka muhUrta meM saMtIsa sau tihattara zvAsocchvAsa hote haiM / tathA 1. paMcasaMgraha meM bhI ukta gAthAoM kI TIkA meM matAntara kA ullekha karake vizada vivecana nahIM kiyA hai| tIrthakara nAmakarma kA dasa hajAra varSa pramANa jaghanya sthitibaMdha pahale naraka meM dasa hajAra varSa kI AyubaMdha sahita jAne vAle jIva kI apekSA ghaTatA hai / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 zataka eka muhUrta meM paiMsaTha hajAra pAMca sau chattIsa kSudrabhava hote haiM aura eka kSudrabhava meM do sau chappana AvalI hotI haiM / vizeSArtha - gAthA meM kSudra ( kSullaka) bhava kA svarUpa batalAyA hai 1 sampUrNa bhavoM meM saba se choTe bhava ko kSullaka bhava' kahate haiM / yaha bhava nigodiyA jIva ke hotA hai| kyoMki nigodiyA jIva kI sthiti saba bhavoM kI apekSA alpa hotI hai aura vaha bhava manuSya va tiyaMtra paryAya meM hI hotA hai| jisase manuSya aura titheca Ayu kI jaghanya sthiti kSullaka bhava pramANa batalAI hai| kSullaka bhava kA parimANa isa prakAra samajhanA cAhie ki jaina kAlagaNanA ke anusAra asaMkhyAta samaya kI eka AvalI hotI hai / saMkhyAta AvalI kA eka ucchvAsa nizvAsa hotA hai| eka niroga, svastha, nizcinta, taruNa puruSa ke eka bAra zvAsa lene aura tyAgane ke kAla ko eka ucchvAsa kAla yA zvAsocchvAsa kAla kahate haiM / sAta zvAsocchvAsa kAla kA eka stoka hotA hai| sAta stoka kA eka laba tathA sAr3he ar3atIsa lava kI eka nAlI yA ghaTikA hotI hai| do ghaTikA kA eka muhUrta hotA hai / " tu 1 1 kAlo paramaniruddho avibhAjjo laM tu jANa samayaM samayA va asaMkhejjA havai hu ussAsanislAso // ussAso nissAso yado'vi pAtti bhannae ekko / pANA va satta yovA yovAviya matta jabamAhu || adbhuttamaM tu vA alavo deva nAliyA ho / jyotiSkaraNDaka, 6, 10 samaya kahate hai / asaMgata kAla ke atyanta sUkSma avibhAgI aza ko samaya kA eka ucchvAsa nivAsa hotA hai, use prANa bhI kahate haiM / sAsa prANa kA eka stoka, sAta stoka kA eka laya, sAr3he ar3atIsa lava kI eka nAlI hotI hai| do nAlI kA eka muhUrta hotA hai ye nAliyA muhutto / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacama karmagrantha 156 isIliye eka muhUrta meM zvAsocchvAsoM kI saMkhyA mAlUma karane ke lie 1 muharta x 2 ghaTikA 4 37 lava 7 stoka 47 ucchvAsa, isa prakAra sabako guNA karane para 3773 saMkhyA AtI hai tathA eka muhUrta meM eka nigodiyA jIva 65536 vAra. janma letA hai, jisase 65536 meM 3773 se bhAga dene para 171labdha AtA hai, ataH eka zvAsocchvAsa kAla meM satraha se kucha adhika kSudra bhavAM kA pramANa jAnanA cAhiye / ' arthAt eka kSullaka bhava kA kAla eka ucchvAsa-nizvAsa kAla ke kucha adhika satrahaveM bhAga pramANa hotA hai aura utane hI samaya meM do sau chappana AvalI hotI haiN| Adhunika kAlagaNanA ke anusAra kSullaka bhava ke samaya kA pramANa isa prakAra nikAlA jAyegA ki eka muhUrta meM ar3atAlIsa minaTa hote haiM 1 digambara sAhitya meM eka zvAsocchavAsa kAla meM 18 kSullaka matra mAne haiM / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai tiNisayA chattIsA chAvaTi sahassagANi maraNANi / aMtomuhusakAle tAvadiyA cava khudbhavA / -go0 jIvakAMDa 123 lamadhyaparyAptaka jova eka anta muhUrta meM 66336 vAra maraNa kara usane hI bhavoM -- janmo ko bhI dhAraNa karatA hai, ata: eka anta hUta meM utane hI arthAta 66336 kSudrabhAva hote haiM / ina bhavoM ko kSudrabhava isalie kahate haiM ki isase alpasthiti vAlA anya koI bhI bhava nahIM pAyA jAtA haiM / ina bhavoM meM se pratyeka kA kAlapramANa zvAsa kA aThArahavAM bhAga hai| phalata: trairANika ke anusAra 66336 bhavoM ke prayAsoM kA pramANa 36856 hotA hai / itane ucchvAsoM ke samUha pramANa antarmuhUrta meM pRthvI. kAyika meM lekara paMcendriya taka layaparyAptaka jIvoM ke kSudra bhava 66336 ho jAte haiM / 3773 ucchvAsoM kA eka muhUrta hotA hai tathA ina 66336 bhavoM meM se dvIndriya ke 80, zrIndriya ke 60 caturindriya ke 40, paMcendriya ke 24 aura ekendriya ke 66132 kSudrabhava hote hai| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 yAnI eka muhUrta 48 minaTa ke barAbara hotA hai aura eka muhUrta meM 3773 zvAsocchvAsa hote haiN| ataH 3773 meM 48 se bhAga dene para eka minaTa meM sAr3he aThahattara ke lagabhaga zvAsocchvAsa Ate haiM, arthAt eka zvAsocchvAsa kA kAla eka sekiNDa se bho kama hotA hai aura utane kAla meM nigodiyA jIva satraha se bhI kucha adhika bAra janma dhAraNa karatA hai / isase kSullaka bhaba kI kSudratA kA saralatA se anumAna kiyA jA sakatA hai / kSullaka bhava kI isa sUkSmatA ko gAyA meM spaSTa kiyA gayA hai ki kSullaka bhava kA samaya eka zvAsocchvAsa ke satraha se bhI kucha adhika aMzoM meM se eka aMza hai| isa prakAra se ke sivAya zeSa kRtiyoM ke sthitibaMdha aura sabhI prakRtiyoM ke jaghanya sthitibaMdha kA nirUpaNa karake aba Age unake utkRSTa sthitibaMdha ke svAmiyAM ko batalAte haiM / avirasamma tithaM AhArayugAmarAu ya pamatto / micchaddiTThI baMghai jiTThaThiI sesapaghaDINaM // 42 // zabdArtha -- ariyasamma avirata - kreN| - samyaSTi manuSya, AhAragaM bAhArakadvika, amarAu - devAyu ko, ya-- aura pamatto - pramattavirati micchadiDDI - midhyAdRSTi, badhadda bAMdhatA hai, niTTakiI--utkRSTa sthiti, sesa paDaNaM-doSa prakRtiyoM kI / tithaM tIrthaMkara nAmakarma zataka -- ' gAthArtha - avirata samyagdRSTi manuSya tIrthaMkara nAmakarma ke, pramattavirati AhArakadvika aura devAyu ke aura mithyAdRSTi doSa prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibaMdha ko karatA hai / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha re vizeSArtha gAthA meM utkRSTa sthitibaMdha ke svAmiyoM kA kathana kiyA gayA hai ki baMdhayogya 120 prakRtiyoM meM se kisa prakRti kA kauna utkRSTa sthitibaMdha karatA hai / sarvaprathama tIrthaMkara prakRti ke utkRSTa sthitibaMdha ke svAmI kA saMketa karate hue kahA hai ki- 'avirayasammo titthaM' avirata samyagdRSTi manuSya tIrthaMkara prakRti ke utkRSTa sthitibaMdha kA svAmI hai / isakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai tIrthaMkara prakRti ke utkRSTa sthitibaMdha kA svAmI manuSya hai / isakA kAraNa yaha hai, ki yadyapi tIrthaMkara prakRti kA baMdha cauthe guNasthAna se lekara AThaveM guNasthAna taka hotA hai kintu utkRSTa sthiti utkRSTa saMkleza se hI baMdhatI hai aura vaha utkRSTa saMkleza tIrthaMkara prakRti ke baMdhakoM meM se usa avirata sambanha manuSya ke hotA hai jo avirata samyagdRSTi samyaktva grahaNa karane se pahale mithyAtva guNasthAna meM narakAyu kA baMdha kara letA hai aura bAda meM kSAyopazamika samyaktva grahaNa karake tIrthakara prakRti kA baMdha karatA hai, vaha manuSya jaba naraka meM jAne kA samaya AtA hai to samyaktva kA vamana karake mithyAtva ko aMgIkAra karatA hai / jisa samaya meM vaha samyaktva ko tyAga kara mithyAtva ko aMgIkAra karatA hai, usase pahale samaya meM usa avirata samyagdRSTi manuSya ke tIrthaMkara prakRti kA utkRSTa sthitibaMdha hotA hai / devagati aura narakagati meM tIrthaMkara prakRti kA baMdha to hotA hai kintu vahAM tIrthaMkara prakRti kA baMdhaka cauthe guNasthAna se cyuta hokara mithyAtva ke abhimukha nahIM hotA hai aura aisA hue binA tIrthaMkara prakRti ke utkRSTa sthitibaMdha kA kAraNa utkRSTa saMkleza nahIM sakatA / isIlie tIrthaMkara prakRti ke utkRSTa sthitibandha 8 ko TokA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka bhanuSya kA grahaNa kiyA tathA tIrthakara prakRti kA baMdha karane se pahale jo manuSya narakAyu kA baMdha nahIM karatA hai vaha tIrthakara prakRti kA baMdha karane ke vAda naraka meM utpanna nahIM hotA hai / ataH vaise manuSya kA grahaNa kiyA gayA jo tIrthakara prakRti kA baMdha karane se pahale narakAyu bAMdha letA hai| koI-koI samika samAti, jIda rAjANita jaise) samyaktva dazA meM marakara naraka meM jA sakate haiM kintu vizuddha pariNAmoM ke kAraNa ve jIva tIrthaMkara prakRti kA utkRSTa sthitibaMdha nahIM kara sakate haiN| ataH tIrthaMkara prakRti ke utkRSTa sthitibaMdha ke prakaraNa meM mithyAtva ke abhimukha avirata samyAiSTi manuSya kA hI grahaNa kiyA hai| tIrthakara prakRti ke utkRSTa sthitibaMdha ke saMbandha meM ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki yadyapi cauthe se lekara AThaveM guNasthAna taka tIrthaMkara prakRti kA baMdha ho sakatA hai kintu utkRSTa sthitibaMdha ke lie utkRSTa saMkleza kI AvazyakatA hai aura tIrthakara prakRti ke baMdhaka manuSya ko utkRSTa saMkleza usI dazA meM ho sakatA hai jaba vaha mithyAtva ke abhimukha ho aura aisA manuSya mithyAtva ke abhimukha tabhI hotA hai jaba usane tIrthakara prakRti kA vaMdha karane ke pahale narakAyu kA baMdha kara liyA hai| baddhanarakAyu avirata samyagdRSTi manuSya jaba mithyAtva ke abhimukha hotA hai, usI samaya meM usake tIrthakara prakRti kA utkRSTa sthitibaMdha hotA hai / kSAyika samyaktva sahita jo naraka meM jAtA hai vaha usase vizuddhatara hai ataH usakA yahAM grahaNa nahIM kiyA gayA hai| 1 tathA coktaM takacUrNI - 'tityayaranAmassa upakosaThiI maNuko ararAja bho veyagasammaddiThI puccaM naragabahAnago naragAbhimuho micchattaM pazdhijjihI iti aMtime ThiI bandhe vaTTamANo badhai, tabaMdhagesu aisakiliTTho tti kAuM / .. jo sammatteNaM khAigeNaM naragaM baccaI so tao visuddhaparotti kA u' tammi prANakoso na habai ti / ' -paMcasaMgraha pra. mAga, masathagiri TIkA eka nA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 163 tIrthaMkara prakRti ke utkRSTa sthitibaMdha ke svAmI kA kathana karane ke bAda aba AhArakadvika aura devAyu ke baMdhasvAmI ke bAre meM kahate haiM ki- 'AhAradugAmarAu ya pamatto' - AhArakadvika aura devAyu ke utkRSTa sthitibaMdha kA svAmI pramattasaMyata muni hai| yahAM pramattasaMyata zabda dvyarthaka hai / AhArakadvika AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga ke utkRSTa sthitibaMdha ke prasaMga meM isakA artha yaha hai ki apramatta guNasthAna se cyuta huA pramattasaMyata muni / kyoMki ina donoM prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibaMdha ke lie utkRSTa saMkleza honA Avazyaka haiM aura unake baMdhaka pramatta muni ke usI samaya utkRSTa saMkleza hotA hai jaba vaha apramatta guNasthAna se cyuta hokara chaThe guNasthAna meM AtA hai / ataH usake hI ina do prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha jAnanA cAhiye / " devAyu ke utkRSTa sthitibaMdha ke liye AhArakadvika ke utkRSTa sthitibaMdha se viparIta sthiti hai / AhArakadvika ke utkRSTa sthitibaMdha ke liye utkRSTa saMkleza kI AvazyakatA hai| yaha utkRSTa saMkleza pramatta muni ke usI samaya hotA hai jaba vaha apramatta guNasthAna se cyuta 1 (ka) tayAra AhArakadvika' AhArakazarIra AhArakAGa, gopA galakSaNaM 'pamuttu' tti pramattasaMyato apramattabhAvAnnivartamAna iti vizeSo dRzyaH, utkRSTasthitikaM badhnAti / azubhA hIyaM sthitirityutkRSTasaM klezenaM vAtkuSTA badhyate tadbandhakAca pramattayatirapramattabhAvAnnivartamAna evotkRSTasaMkleyukta labhyate itItthaM viziSyate / * - karmagrantha TIkA - (kha) AhArakadvikasyApramattayatiH pramattatAbhimukhaH / - karmaprakRti yazovijayajI kRta TIkA (ga) AhArakahikasyApi yo'pramattasaMyataH pramattabhAvAbhimukhaH sa tabaMdhakeSu sarva saMlipTaH ityutkRSTaM sthitibaMdhaM karoti / -paMcasaMgraha 5/64 ko TIkA Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka hokara chaThe pramatta guNasthAna meM AtA hai,lekina devAyu kA utkRSTa sthitibaMdha apramattasaMyata guNasthAna ke abhimukha pramattasaMyata muni ke hI hotA hai / kyoMki yaha sthiti zubha hai / ataH isakA baMdha vizuddha dazA meM hI hotA hai aura yaha vizuddha dazA apramatta bhAva ke Abhabhu pramasasaMpata muni ke hI hotI hai| AhArakadvika aura devAyu ke utkRSTa sthitibaMdha hone ke ukta kathanoM kA sArAMza yaha hai ki AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga ina do prakutiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha pramatta guNasthAna ke abhimukha hue apramattasaMyata ko hotA hai| isake baMdhayogya ati saMkliSTa pariNAma usI samaya hote haiM tathA devAyu ke utkRSTa sthitibaMdha kA svAmI bhI apramatta guNasthAnavartI hai kintu itanI vizeSatA hai ki pramatta guNasthAna meM AyubaMdha ko prAraMbha karake apramattasaMyata guNasthAna kA ArohaNa kara rahA ho / yAnI AhArakadvika kA baMdha sAtaveM guNasthAna se chaThe guNasthAna kI ora avarohaNa karane vAle apramattasaMyata muni ko aura devAyu kA baMgha chaThe guNasthAna meM prArambha karake sAtaveM guNasthAna kI ora ArohaNa karane vAle muni ko hotA hai| savvANa sii asubhA umkosukkosasaMphiseseNa / iyarA u visohIe suranaratiriAue mottu| .. paMcasaMgraha 55 5 2 (ka) AhArakazarIra tathA AhArakaraMgopAMga, e ve prakRtino utkRSTa sthitibaMdha pramasaguNaThANAne sanmukha thayelo evo apramatta yati te apramana guNaThANAne caramabaMdhe bAMdhe / enA baMdhaka mAhe pahija ati makliSTa cha / tathA devatAnA Ayuno utkRSTa sthitibaMdhasvAmI apramatta guNasthAnakavartI mAdhu jANavo / paNa eTalu vizeSa je pramatta guNasthAnake AyubaMdha AraMbhIne apramatte bahato sAdhu bodhe / -paMcama karmaprAya rakhA (magale pRSTha para dekheM) Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 165 devAyu kA utkRSTa sthitibaMdha vizuddha bhAvoM se hone para jijJAsu prazna karatA hai ki pramatta guNasthAna kI bajAya apramattasaMyata guNasthAna ne hI usakA utkRSTa sthiti batalAe thaa| kyoMki pramattasaMyata muni se, bhale hI vaha apramatta bhAva ke abhimukha ho, apramatta muni ke bhAva vizuddha hote haiM / isakA samAdhAna yaha hai ki apramattasyata guNasthAna meM devAyu ke baMdha kA prArambha nahIM hotA hai kintu pramatta guNasthAna meM prArambha huA devAyu kA baMdha kabhI-kabhI apramatta guNasthAna meM pUrNa hotA hai / isIlie pramattasaMyata guNasthAnavartI kintu apramatta saMyata guNasthAna kI ora abhimukha muni ko devAyu kA baMdhaka kahA hai| dvitIya karmagrantha meM chaThe, sAtaveM guNasthAna meM jo baMdha prakRtiyoM kI saMkhyA batalAI hai, usase bhI yahI Azaya nikalatA hai| chaThe, sAtaveM guNasthAna kI baMdha prakRtiyoM kI saMkhyA batalAne vAlI dvitIya karmagrantha kI gAthAyeM isa prakAra haiM teSaTThi pamataM soga araha apirayuga ajasa massAyaM / bucchina chamca sarAva ne rAjapA niT // 7 // guNasaTThi adhyamatte surAubaMdha su jada ihAna / aTThAvaNNaH jaM AhAragaDuMga annaha baMdha ||5|| (kha) devAgaM pamato AhArathamapamattavirado du / tityaraM ca maNusso aviradasamma samajje || na0 karmakAMDa 136 devAyu kA utkRSTa sthitibaMdha apramata bhAva ke abhimukha pramatta yati karatA hai aura AhArakadvikakA utkRSTa sthitibaMdha pramatta bhAva ke abhimukha apramatta pati karatA hai / (ga) karmaprakRti sthitibaMdhAdhikAra gA0 102, upAdhyAya yazovijayajI kRta TIkA meM bhI isI prakAra kA saMketa hai / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAsaka -zeSa 63 prakRtiyoM kA baMdha pramattasaMyatta guNasthAna meM hotA hai / zoka, arati, asthiradvika, ayazaHkIrti aura asAtAdanIya -ina chaha prakRtiyoM kA baMdhaviccheda chaThe guNasthAna ke antima samaya meM ho jAne se aura AhArakadvika kA baMdha hone se apramatta saMyata guNasthAna meM 5 prakRtiyoM kA aura yadi koI jIva chaThe guNasthAna meM devAyu ke bandha kA prArambha karake use usI guNasthAna meM pUrA kara letA hai to usakI apekSA arati Adi chaha prakRtiyoM kA tathA devAyu kula sAta prakRtiyoM kA baMdhaviccheda kara dene se 58 prakRtiyoM kA baMdha mAnA jAtA hai| pramatta muni jo devAyu ke baMdha kA prArambha karate haiM, unakI do avasthAyeM hotI haiM 1- usI guNasthAna meM devAyu ke baMdha kA prArambha karake usI guNasthAna meM usakI samApti kara dete haiM, 2- chaThe guNasthAna meM devAyu ke baMdha kA prArambha karake sAtaveM muNasthAna meM usakI pUrti karate haiN| isakA. phalitArtha yaha nikalatA hai ki apramatta avasthA meM devAyu ke baMdha kI samApti to ho sakatI hai, kintu usakA prArambha nahIM hotI hai| isaliye devAyu ke utkRSTa sthitibaMdha kA svAmI apramatta muni na hokara apramatta bhAva ke abhimukha pramasa saMyamI ko batalAyA hai|' __AhArakadvika, tIrthaMkara aura devAyu ke sivAya zeSa 116 prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha mithyA dRSTi hI karatA hai|-micchtttthiii 6 sarvArthasiddhi meM bhI devAyu ke zradha kA prAraMbha chaThe guNasthAna meM batalAyA devA baMdhArambhasya pramAda eva heturapramAdo'pi tatpatyAmantraH / 2 mumbu kammaTidINaM micchAiTTI du baMdhayo bhaNido / AhAraM nitthayaraM devA vA vimottaNa / / -- go0 karmakAMDa 135 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmaprAtha baMdhai jiThiI sesapayaDINaM / ina zeSa 116 prakRtiyoM kA baMdhaka mithyAdRSTi ko mAnane kA kAraNa yaha hai ki utkRSTa sthitibaMdha prAyaH saMkleza pariNAmoM se hI hotA hai tathA jaghanya sthitibaMdha utkRSTa vizuddha pariNAmoM se' aura saba baMdhakoM meM mithyAvRSTi ke ho vizeSa saMkleza pAyA jAtA hai| kintu yahAM itanA vizeSa jAnanA cAhie ki ina 116 prakRtiyoM meM se manuSyAyu aura tiyaMcAyu kA utkRSTa sthitibaMdha vizuddhi se hotA hai ataH ina donoM kA baMdhaka saMkliSTa pariNAmI mithyA dRSTi na hokara vizuddha pariNAmI mithyAdRSTi jIva hotA hai / prazna--manuSyAyu kA baMdha cauthe guNasthAna taka aura tithaMcAyu kA baMdha dUsare guNasthAna taka hotA hai / ataH manuSyAyu kA utkRSTa sthitibaMdha avirata samyagdRSTi ko aura tithaMcAyu kA utkRSTa sthitibaMdha sAsAdana samyagdRSTi ko honA cAhie, kyoMki mithyA dRSTi kI apekSA avirata samyagdRSTi aura sAsAdana samyagdRSTi ke pariNAma vizeSa zuddha hote haiM aura tiryaMcAyu ba manuSyAyu ke utkRSTa sthitibaMdha ke liye vizuddha pariNAmoM kI AvazyakatA hai / uttara-avirata samyA dRSTi ke pariNAma mithyAdRSTi kI apekSA vizuddha hote haiM, kintu unase manuSyAyu kA utkRSTa sthitibaMdha nahIM ho sakatA hai / kyoMki manuSyAyu aura tiryaMcAyu kI utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hai| yaha utkRSTa sthiti bhogabhUmija manuSyoM aura tiryaMcoM kI hotI hai| lekina cauthe guNasthAnavartI deva aura nAraka manuSyAyu kA baMdha karake bhI karmabhUmi meM hI janma lete haiM aura manuSya 1 saccaTThiINamukkasmao du umpasakleiseNa / bivarI deNa jahaSNo AuMganiyabjiyANaM tu / / / --go karmakAMDa 134 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 tathA tiryaca yadi avirata samyagdRSTi hoM to devAyu kA baMdha karate haiM / jisase cauthe guNasthAna kI vizuddhi utkRSTa manuSyAyu ke baMdha kA kAraNa nahIM ho sakatI hai / zataka aba dUsare sAsAdana guNasthAna meM tiryaMcAyu ke utkRTa sthitibaMdha ke bAre meM vicAra karate haiN| dUsarA sAsAdana guNasthAna usI samaya hotA hai jaba jIva samyaktva kA vamana karake mithyAtva ke abhimukha hotA hai / ataH samyaktva guNa ke abhimukha mithyAdRSTi kI apekSA samyaktva guNa se vimukha sAsAdana samyagdRSTi ke adhika vizuddhi nahIM hotI haiM, jisase tiryaMcAyu kA utkRSTa sthitibaMdha sAsAdana samyagdRSTi ko nahIM ho sakatA hai / isa prakAra se tIrthaMkara AhArakadvika, devAyu ke utkRSTa sthitibaMdha kA tathA midhyAdRSTi ko zeSa 116 prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha hone kA sAmAnya se spaSTIkaraNa karane ke bAda aba Age kI gAthA meM cAra gatiyoM ke mithyAdRSTi jIva kina-kina prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha karate haiM, yaha vistAra se batalAte haiM / bigalasukumAugatigaM tirimaNuyA suravijambimirayaduga / egidibhAva rAyava AIsANA suruko ||43|| zabdArtha - bigalasamAcapatigaM - vikalanika, sUkSmatrika aura Amutrika tirimaNupAtiryaca aura manuSya surakSiubvinirayadurga - devadvika, kriyadvika, narakaTika ko, eviyAvarAbhava ekendriya sthAvara aura Atapa nAmakarma, AIsANA - IzAna taka ke, sura-deva, unakosaM utkRSTa sthitibaMdha gAthArtha midhyAtvI tiryaMca aura manuSya vikalendriyatrika, sUkSmatrika, Ayunika tathA devadvika, vaikriyadvika aura narakadvika kI utkRSTa sthiti ko bAMdhate haiM / IzAna devaloka Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / paMcama karmaprAya 166 taka ke deva ekAliya jAti, pAvara aura amAna nAma kA utkRSTa sthitibaMdha karate haiN| vizeSArtha-isa gAthA meM pandraha prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha mithyAtdhI tiryacoM aura manuSyoM ko tathA tIna prakRttiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSka aura saudharma, IzAna svarga ke devoM ko batalAyA hai| tiryaMca aura manuSyoM dvArA utkRSTa sthiti kA baMdha kI jAne vAlI pandraha prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM___ vikalanika (dvIndriya, trIndriya, caturindriya jAti), sUkSmatrika (sUkSma, sAdhAraNa, aparyApta), Ayutrika (narakAyu, tithaMcAyu, manuSyAghu), devaddhika (devagati, devAnupUrvI), vaikriyaTika (vaM kriyazarIra, vaikriyaaMgopAMga), narakadvika (narakagati, nrkaanupuurvii)| ukta pandraha prakRtiyoM meM se tiryaMcAyu aura manuSyAyu ke sivAya zeSa teraha prakRtiyoM kA baMdha devagati aura narakagati meM janma se hI nahIM hotA hai tathA manuSyAyu aura tiryaMcAyu ko utkRSTa sthiti jo tIna palya kI hai, vaha bhogabhUmijoM kI hotI hai aura nAraka, deva marakara bhogabhUmijoM meM janma le nahIM sakate haiM / isIliye ina pandraha prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha manuSya aura tiyacoM ko batalAyA hai / IzAna svarga taka ke devoM dvArA nimnalikhita tIna prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha hotA hai-ekendriya, sthAvara, Atapa nAmakarma / kyoMki IzAna svarga se Upara ke deva to ekendiya jAti meM janma hI nahIM lete haiN| jisase ekendriya ke yogya ukta tIna prakRtiyoM kA baMdha unake nahIM hotA hai| manuSyoM aura tiryaMcoM ke yadi isa prakAra ke saMkliSTa pariNAma hoM to ve narakagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karate haiM, jisase unake ekendriya jAti Adi tIna prakRtiyoM kA utkRSTa Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 sthitibaMdha nahIM ho sakatA hai| kintu bhavanapati, vyaMtara, jyotiSka aura IzAna svarga taka ke vaimAnika devoM ke yadi isa prakAra ke saMkliSTa pariNAma hote haiM to ve ekendriya ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karate haiM / kyoMki deva marakara naraka meM jansa nahIM lete haiM / isIliye vikalatrika Adi kRtiyoM kA kRS dr manuSya aura niyaMtra gati meM tathA ekendriya Adi tIna prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha IzAna svarga taka ke vaimAnika devoM ke batalAyA hai| ina aThAraha prakRtiyoM ke sivAya zeSa 68 prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibaMdha ke svAmiyoM tathA sabhI baMdhayogya 120 prakRtiyoM ke jaghanya sthitibaMdha ke svAmiyoM kA kathana Age kiyA jA rahA hai / tiriuraladugujjoya chiTTha suraniraya sesa cajagaiyA / AhArajiNamapuruSo'niTThi saMjalaNa purisa lahaM // 45 // sAyaja surucAdharaNA vigdha sumo viucicha asannI / sannAvi Au bAyarapajjegidiu sANaM // 45 // zabdArtha - tiriuralayuga tiryavadvika aura audArikadvika, umzoghaM udyota nAmakarma, liTa-sevArta saMhanana suraniraya- deva aura nAraka, sesa-vAko kI cagaiyA -jAroM gati ke mithyAdRSTi, AhArajiNaM AhArakadvika aura tIrthaMkara nAmakarma ko, aputhvI - apUrvakaraNa guNasthAnavartI, ani anivRtti bAdara saMperAya cAlA saMjalaNa purisa sajvalana kaSAya aura puruSa - -- veda kA lahaM-- jaghanya sthitibaMdha | - zataka sAyanasukha - mAtA vedanIya, yazaHkIti nAmakarma, ucca gotra, ghAvaraNA vizyaM jJAtAbaraNa pAMca darzanAvaraNa cAra aura aMtarAya pAMca sumo sutramaparAya guNasthAna nAlA, vidhikiyaSaka, asannI asaMjhI paMcendriya paryApta sabhI-saMzI, vi 7 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha bhI, Au-cAra Ayu ko, pAparapajegidi-bAdara paryApta ekendriya, .-aura, mesANaM--zeSa pravRtiyoM ko| gAthArtha-tiryaMcadvika, audArikadvika, udyota nAma, saMvAta saMhanana kA utkRSTa sthitibaMdha mithyAtvI deva aura nAraka aura bAkI kI 62 prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha cAroM gati vAle mithyAdRSTi jIva karate haiN| AhArakadvika aura tIrthaMkara nAmakarma kA jaghanya sthitibaMdha apUrvakaraNa nAmaka AThaveM gaNasthAna meM tathA saMcalana kaSAya aura puruSaveda kA jaghanya sthitibaMdha anivRtti bAdara nAmaka nauveM guNasthAna meM hotA hai| sAtA vedanIya, yazaHkIrti, ucca gotra, pAMca jJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa, pAMca aMtarAya ina prakRtiyoM kA jaghanya sthitibaMdha sUkSmasaMparAya guNasthAna ke aMta meM hotA hai| vaikriyaSaTka kA jaghanya sthitibaMdha asaMjJI paMcendriya tiryaMca karatA hai , cAra AyuoM kA jaghanya sthitibaMdha saMjhI aura asaMjhI donoM hI karate haiM tathA zeSa prakRtiyoM kA jaghanya sthitibaMdha bAdara paryApta ekendriya jIva karatA hai| vizeSArthAthA 44 ke pUrvArdha meM prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibaMdha ke svAmiyoM kA tathA uttarArdha va gAthA 15 maiM jaghanya sthitibaMdha ke svAmiyoM kA kathana kiyA gayA hai / pUrva gAthA meM 18 prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibaMdha ke svAmiyoM ko batalAyA thA aura aba zeSa rahI 8 prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibaMdha ke svAmiyoM ko batalAte hue kahate haiM ki tiryaMcaddhika (tiyaMcagati, tiryaMcAnupUvI), audArikadvika (audArika zarIra, audArika aMgopAMga), udyota nAma aura sevA saMhanana, ina chaha prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha deva aura nAraka karate haiM / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 zataka deva aura nArakoM ke ukta chaha prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibaMdha hone kA kAraNa yaha hai ki ukta prakRtiyoM ke baMdhayogya saMkliSTa pari NAma hone para manuSya aura tica ina chaha prakRtiyoM ko adhika-seadhika aThAraha sAgara pramANa hI sthiti kA baMdha karate haiN| yadi usase adhika saMkleza pariNAma hote haiM to ina prakRtiyoM ke baMdha kA atikramaNa karake ve narakagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karate haiM / kintu deva aura nAraka to utkRSTa se utkRSTa saMkleza pariNAmoM ke hone para bhI tiyaMcagati ke yogya hI prakRtiyoM kA baMdha karate haiM, narakagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha nahIM kara sakate haiN| kyoMki deva aura nAraka bharakara naraka meM utpanna nahIM hote haiM / isIlie utkRSTa saMkleza pariNAmoM se yukta deva aura nAraka hI ina chaha prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti bIsa kor3Akor3I sAgara pramANa kA baMdha karate haiM / ukta chaha prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibaMdha ke prasaMga meM itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki IzAna svarga se Upara ke sanatkumAra Adi svargo ke deva hI sevArta saMhanana aura audArika aMgopAMga kA utkRSTa sthitibaMdha karate haiM, IzAna svarga ke deva nahIM karate haiN| kyoMki IzAna svarga taka ke deva unake yogya saMkleza pariNAmoM ke hone para bhI donoM prakRtiyoM kI adhika se adhika aThAraha sAgara pramANa madhyama sthiti kA baMdha karate haiM aura yadi unake utkRSTa saMkleza pariNAma hote haiM to ekendriya ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karate haiM / sanatkumAra Adi ke deva' utkRSTa saMkleza hone para bhI paMcendriya tiryaMca ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karate haiM, ekendriya meM unakA janma nahIM hone se ekendriya yogya prakRtiyoM kA baMdha nahIM karate haiM / ataH sevArta saMhanana aura odArika aMgopAMga ina do prakRtiyoM kI bosa kor3Akor3I sAgara pramANa utkRSTa sthiti kA baMdha utkRSTa saMkleza pariNAma vAle sanatkumAra Adi svargoM Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pharmagranya ke deva hI kara sakate haiM, nIce ke deva nahIM karate haiN| kyoMki ekendriya ke saMhanana aura aMgopAMga nahIM hone se ye do prakRtiyAM ekendriya yogya nahIM haiN| sArAMza yaha hai ki eka sarIkhe pariNAma hone para bhI gati Adi ke bheda se unameM bheda ho jAtA hai| jaise ki IzAna svarga taka ke deva jina pariNAmoM se ekendriya ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karate haiM, vaise hI pariNAma hone para manuSya aura tiryaMca narakagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karate haiN| isa prakAra se mithyA dRSTi ke baMdhane yogya 116 prakRtiyoM meM se pUrvokta vikalatrika Adi seyAta saMhanana paryanta 24 prakRti ke sivAya zeSa 62 prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha cAroM gatiyoM ke mithyAdRSTi jIva karate haiM--sesa caugaiyA / ' 1 go0 karmakAMDa meM bhI 116 prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibaMdha ke svAmiyoM ko batalAte hue likhA hai NaratiriyA mesAu' vegubbiyachakkaviyalasuTsamatiyaM / suraNirayA oraliyatiriyadugujjovasaMpattaM / / 137 / / devA puNa iMdimAdAya thAparaM ca samANaM / upakassasaMki liTThA cadurgAdayA IsimajhimayA / / 138|| devAyu ke vinA zeSa tIna Ayu, yakriyaSaTka, vikalatrika, mUkSmatrika kA utkRSTa sthitibaMdha mi pATi manuSya, tiryaca karate haiM / audArikadvika, tiryaMcadvika, udya:, asaMprAptAmRpA TakA (sevAta) saMhanana kA utkRSTa sthitibadha mithyASTi, deva aura nAraka karate haiN| ekendriya, Atapa aura sthAvara kA utkRSTa sthitibaMdha midhyAhRSTi deva karate haiM / zeSa prakRtiyoM kA utkRSTa sthiti maMdha utkRSTa saMpaleza vAle mithyASTaSTi jIva apadA ISat madhyama pariNAma vAle mithyA STi jIva karate haiN| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka aghanya sthitibaMdha kA svAmitva utkRSTa sthitibaMdha ke svAmiyoM ko batalAkara aba jaghanya sthitibaMdha ke svAmiyoM ko batalAte haiN| jaghanya sthitibaMdha ke svAmitva ke bAre meM vicAra karane se pUrva do bAtoM kA jAnanA jarUrI hai / eka to jaise utkRSTa sthitibaMdha ke lie utkRSTa saMkleza honA Avazyaka hai, vaise hI jaghanya sthitibaMdha ke lie utkRSTa vizuddhi honA cAhiye / dUsarI yaha hai ki jisa guNasthAna taka yathAyogya kaSAyoM kA sadbhAva rahane se jina-jina prakRtiyoM kA bandha hotA hai aura usake Age ke guNasthAna meM baMdhaviccheda ho jAne se baMdha kI saMbhAvanA hI nahIM hai, usa guNasthAna meM una karma prakRtiyoM kA jaghanya sthitibaMdha hotA hai / ataeva jaghanya sthitibaMdha kA kathana prAraMbha karate hue sarvaprathama tIrthakara nAma aura AhAradvika ke jaghanya sthitibaMdha ke liye kahate haiM ki 'AhArajiNamapubyo' AhArakaTika aura tIrthaMkara nAmakarma ina prakRtiyoM kA jaghanya sthitibaMdha apUrvakaraNa nAmaka AThaveM gaNasthAna meM hotA hai| kyoMki inake baMdhakoM meM ukta guNasthAna vAle jIva hI ati vizuddha pariNAma vAle hote haiM aura 'aniyadi saMjalaNa purisa lahu' anivRttibAdara nAmaka nauveM guNasthAna taka saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha aura puruSa veda ina pAMca prakRtiyoM kA jaghanya sthitibaMdha hotA hai|' AhArakadvika Adi puruSa veda paryanta ATha prakRtiyoM ke jaghanya sthitibaMdha ke svAmI ke saMbaMdha meM itanA vizeSa jAnanA cAhiye ki AThavAM aura nauvAM yaha donoM guNasthAna kSapaka zroNi ke hI lenA cAhie, kyoMki upazama zreNi se kSapaka zroNi meM vizeSa vizuddhi hotI hai / 1 AThaveM, nauveM, dasaveM guNasthAna meM badhavicchinna hone vAlI prakRtiyoM ke nAma dvitIya karmagrantha gA.6,10,11 meM dekhiye / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha sAtA vedanIya, yaza kIti, uccagotra, matijJAnAvaraNa Adi jJAnAvaraNa karma kI pAMca prakRtiyAM, cakSudarzanAvaraNa Adi cAra darzanAvaraNa karma kI prakRtiyAM tathA dAnAntarAya Adi pAMca antarAya karma kI prakRtiyAM, kula satraha prakRtiyoM ke jaghanya sthitibaMdha kA svAmI sUkSmasaMparAya nAmaka dasaveM guNasthAnavartI kSapaka hai-sAyajasuccAvaraNA vigdhaM suhumo / kyoMki sAtAvedanIya ke sivAya solaha prakRtiyAM isI guNasthAna taka baMdhatI haiM, ataH unake baMdhakoM meM yahI guNasthAna vizeSa vizuddha hai / yadyapi sAtA vedanIya kA baMdha terahaveM guNasthAna taka hotA hai, tathApi sthitibaMdha dasaveM guNasthAna taka hI hotA hai, kyoMki sthiti baMdha kA kAraNa kaSAya hai| saMjvalana lobha kaSAya kA udaya dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna taka rahatA hai, jisase sAtA vedanIya kA jaghanya sthitibaMdha bhI dasaveM guNasthAna meM hI batalAyA hai| ___ Ayukarma kI cAroM prakRtiyoM kA jaghanya sthitibaMdha asaMjJI jIva bhI karate haiM aura saMjJI jIva bhI karate haiM-sannI vi Au / unameM se devAyu aura narakAyu kA jaghanya sthitibaMdha paMcendriya tiryaMca aura manuSya karate haiM tathA manuSyAyu aura tirtha cAyu kA jaghanya sthitibaMdha ekendriya Adi / isa prakAra se AhArakadvika Adi AyucatuSka taka meM antarbhUta 35 prakRtiyoM ko baMdhayogya 120 prakRtiyoM meM se kama kara dene para zeSa rahI 85 prakRtiyoM kA jaMghanya sthitibaMdha-bAyarapajjegidiu sesANaM -- bAdara paryApta ekendriya jIva karate haiN| kyoMki prakRtiyoM ke sthitibaMdha ko batalAne ke prasaMga meM yaha saMketa kara Aye haiM ki ina prakRtiyoM kA jaghanya sthitibaMdha bAdara paryApta ekendriya jIva ko hI hotA hai| ina prakRtiyoM ke baMdhakoM meM vahI vizeSa vizuddhi vAlA hotA hai aura anya ekendriya jIva utanI vizuddhi na hone ke kAraNa ukta prakRtiyoM Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka ko adhika sthiti bAMdhate hai / yacApa ekAndraya se vikAsandriyoM meM adhikaM vizuddhi hotI hai kintu ve svabhAva se hI ina prakRtiyoM kI adhika sthiti bAMdhate haiM, jisase zeSa prakRtiyoM ke jaghanya sthitibaMdha kA svAmI bAdara paryApta ekendriya jIvoM ko hI batalAyA hai| prakRtiyoM ke utkuSTa aura jaghanya sthitibaMdha ke svAmiyoM kA kathana karane ke pazcAt aba sthitibaMdha meM mUla prakRtiyoM ke utkRSTa, anuskRSTa Adi bhedoM ko batalAte haiN| ukkosamahatnegarabhaMgA sAI aNAi dhuSa adhuvA / cauhA saga ajahano sesatige AucAusu duhA // 46 // zabdArtha - ukkosajahanna - uskRSTa aura janya baMdha, iyara - pratipakSI (anuskRSTa, anancha baMdha), magA - bhaMga, sAisAdi, maNAI-anAdi, dhuva - dhruva, madhuvA - adhruva, ghauhA - pAra prakAra, maga -sAta mUla prakRtiyoM ke, ajahanno ajadhanya baMdha, sesa sige - bAkI ke tIna, Aunajasu - cAra Ayu meM, buhA..ho prakAra / gApArya-utkRSTa, jaghanya, anutkRSTa, ajadhanya, yaha baMdha ke cAra bheda haiM athavA dUsarI prakAra se sAdi, anAdi, dhruva, adhruva ye baMdha ke cAra bheda haiM | sAta karmoM kA ajaghanya baMdha 1 (ka) sattarasapaMcatitthAhArANaM suhumbaadraapunyvo|| chadhve guruvamasaNI ahaNNamANa saraNI vA / / -go0 karmakAMDa 151 (ba) karmaprakRti baMdhanakaraNa tathA paMtrasaMgraha mA. 270 meM jaghanya sthiti baMdha ke svAmiyoM ko batalAyA hai| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama kamenya 177 cAra prakAra kA hotA hai| bAkI ke tIna baMdha aura Ayukarma ke cAroM baMdha sAdi aura adhruva, isa taraha do hI prakAra ke hote haiN| vizeSArtha-gAthA meM mula prakRtiyoM ke sthitibaMdha ke utkRSTa, anuskRSTa, jaghanya, ajaghanya bheda batalAkara yathAsaMbhava unameM sAdi, anAdi Adi bheda batalAye haiN| adhikatama sthitibaMdha hone ko utkRSTa baMdha kahate haiM arthAt usase adhika sthiti vAlA baMdha ho hI nahIM sakatA, vaha utkRSTa baMdha hai| sabase kama sthiti bAle baMdha ko jaghanya baMdha kahate haiM / eka samaya kama utkRSTa sthitibaMdha se lekara jaghanya sthitibaMdha taka ke sabhI baMdha anutkRSTa baMdha kahalAte haiN| yAnI sazastra saMgha ke amAlA se pUrva taka ke zeSa baMdha anutkRSTa baMdha kahalAte haiN| eka samaya adhika jadhanya baMdha se lekara utkRSTa baMdha se pUrva taka ke sabhI baMdha ajaghanya baMdha kahe jAte haiM / isa prakAra se utkRSTa aura anutkRSTa bheda meM sthiti ke sabhI bhedoM kA grahaNa ho jAtA hai aura jaghanya va ajaghanya baMdhabheda meM bhI sthiti ke sabhI bheda garbhita ho jAte haiM / ___ ina cAroM hI baMdha meM sAdi, anAdi, dhruva, adhruva bhaMga yathAyogya hote haiM / jo baMdha ruka kara punaH hone lagatA hai, vaha sAdibaMdha kahalAtA hai aura jo baMdha anAdikAla se satata ho rahA hai, vaha anAdibaMdha hai | yaha baMdha bIca meM eka samaya ko bhI nahIM rukatA hai| jo baMdha na kabhI vicchinna huA aura na hogA, vaha dhruvabaMdha hai aura jo baMdha Age jAkara vicchinna ho jAtA hai, use adhruvabaMdha kahate haiN| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya, karmoM kI ye ATha mUla prakRtiyAM haiM / inameM utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya, ajaghanya, yaha cAroM hI baMdha hote haiM / inameM se Ayu Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 zataka karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kA ajaghanya baMdha sAdi, anAdi, dhruva, adhruva ina cAroM prakAra kA hotA hai, kyoMki mohanIya karma kA jaghanya baMdha kSapakanaNi ke anivRttibAdara saMparAya nAmaka nauveM guNasthAna ke anta meM hotA hai aura zeSa chaha karmoM kA jaghanya sthitibaMdha kSapakazroNi vAle dasaveM sUkSmasaMparAya' guNasthAna ke anta meM hotA hai| ___ anya guNasthAnoM va upazamaNi meM bhI ina sAtoM karmoM kA ajaghanya baMdha hotA hai / ataH gyArahaveM guNasthAna meM ajaghanya baMdha na karake vahA~ se nA hokara java jIva sAta varSoM kA agalAdeza karatA hai taba vaha baMdha sAdi kahA jAtA hai / nauveM, dasarve Adi guNasthAnoM meM Ane se pahale ukta sAta karmoM kA jo ajadhanya baMdha hotA hai, vaha anAdikAla se niraMtara hote rahane ke kAraNa anAdi kahalAtA hai / abhavya ke baMdha kA aMta nahIM hotA hai, ataH usako hone vAlA ajaghanya baMdha dhruva aura bhavya ke baMdha kA aMta hone se usako hone vAlA ajaghanya baMdha adhruva kahalAtA hai / isa prakAra sAta karmoM ke ajaghanya baMdha meM cAroM bhaMga hote haiN| ___ ajaghanya baMdha ke sibAya zeSa tIna baMdhabhedoM meM sAdi aura adhruva, yaha do prakAra hote haiM / kyoMki mohanIya karma kA nauveM guNasthAna ke aMta meM aura zeSa chaha karmoM kA dasaveM guNasthAna ke aMta meM jaghanya sthitibaMdha hotA hai, usase pUrva nahIM, ataH vaha baMdha sAdi hai aura bArahaveM Adi guNasthAnoM meM usakA sarvathA abhAva ho jAtA hai ataH vaha adhruva hai| isa prakAra jaghanya baMdha meM sAdi aura adhruva yaha do hI vikalpa hote haiN| utkRSTa sthitibaMdha saMkliSTa pariNAmI saMjJI paMcendriya paryApta mithyA dRSTi ko hotA hai / vaha baMdha kabhI-kabhI hotA hai, sarvadA nahIM, jisase vaha sAdi hai tathA annamuhUrta ke bAda niyama se usakA sthAna badala jAne se anutkRSTabaMdha sthAna le letA hai, ataH vaha adhruva Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pharmagranpa 176 hai| jisase utkRSTa sthitibaMdha meM bhI sAdi aura adhruva yaha do vikalpa hote haiN| utkRSTa baMdha ke bAda anutkRSTa baMdha hotA hai / isIliye vaha sAdi hai aura kama se kama antamuhUrta ke bAda aura adhika se adhika ananta utsarpiNI ba avasarpiNI kAla ke bAda utkRSTa baMdha hone se anutkRSTa baMdha ruka jAtA hai, jisase use adhruva kahA jAtA hai| yAnI utkRSTa baMdha yadi ho to lagAtAra adhika-se-adhika antamuharta taka hotA hai aura anutkRSTa baMdha lagAtAra adhika-se-adhika ananta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla taka hotA hai aura usake bAda donoM eka dUsare kA sthAna le lete haiM, ataH donoM sAdi aura adhruva haiM / isa prakAra sAta karmoM ke utkRSTa, anutkRSTa aura jaghanya ina tInoM baMdhoM meM sAdi aura adhruva yaha do hI bhaMga hote haiM / ____ Ayukarma ke utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya, ajaghanya me cAroM baMdha hote haiN| lekina ina cAroM meM sAdi aura adhruva yahI do vikalpa haiMAucausu duhA / kyoMki Ayukarma kA baMdha anya sAta karmoM kI taraha nirantara nahIM hotA rahatA hai kintu niyata samaya para hotA hai / jisase vaha sAdi hai aura usakA baMdhakAla bhI antamuhUrta pramANa hai, antamuhUrta ke bAda vaha niyama se ruka jAtA hai, jisase vaha adhruva hai / isa prakAra se AThoM karmoM ke utkRSTa Adi cAroM baMdhoM meM sAdi Adi vikalpa jAnanA caahie|' 1 (ka) sataNhaM ajahanno cauhA ThibaMdha mUlapagaINaM / sesA u sAiadhruvA casAri vi Aue evaM // -paMcasaMgraha 5 / 59 (kha) ajahaNNa TThidibaMdho camviho sattamulapayaDINaM / sesatiye dubiyappo bhAuca uSake vi duviyappo / -go0 karmakAMDa 152 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $50 isa prakAra se Ayukarma ke sivAya zeSa jJAnAvaraNa Adi sAta kamI ke utkRSTa Adi cAroM baMdhatrakAroM ke sAdi, anAdi Adi cAra baMdhabhedoM kI apekSA se pratyeka ke dasa-dasa aura Ayukarma ke ATha bhaMga hone se kula 78 bhaMga hote haiM, jo isa prakAra haiM jJAnAvaraNa ke utkRSTa, anutkRSTa aura jaghanya baMdha meM se pratyeka ke sAdi aura adhruva yaha do vikalpa hote haiM, ataH tInoM ke kula milAkara chaha bhaMga hue tathA ajaghanya baMdha ke sAdi, anAdi, dhruva, adhruva ye cAroM vikalpa hone se pUrva ke chaha bhedoM ko ina cAra ke sAtha milAne se kula dasa bhaMga ho jAte haiN| isI prakAra se darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, nAma, gotra aura aMtarAya ke baMdhabhedoM meM pratyeka ke dasa-dasa bhaMga jAnanA caahiye| kAmukarma ke nI utkRSTa anutkRSTa, jaghanya aura ajaghanya ye cAroM prakAra ke baMdha hote haiM, lekina ye cAroM pratyeka sAdi aura adhruba vikalpa vAle hone se pratyeka ke do-do bhaMga haiM aura kula milAkara ATha bhaMga hote haiN| isa prakAra 10+10+10+10+10 +10+10+8=78 bhaMga jJAnAvaraNa Adi ATha mUla karmoM ke hote haiM / zataka mula karmoM ke ajaghanya Adi baMdhoM meM sAdi Adi bhaMgoM kA nirUpaNa karane ke bAda aba uttara prakRtiyoM meM unakA kathana karate haiM / labheo ajahato saMjalaNAvaraNa navagavidhANaM / sesatigi sAiadhuvo taha cauhA sesapayaDIrNa // 47 // zabdArtha - caubhebho cAra bheda, ajasro- ajaghanya baMdha meM. saMjaNAvaraNa navaga vigdhANaM saMjvalana kapAya, no vAvaraNa aura antarAya ke sesatimi zeSa tIna baMdhoM meM, sAiamRSo sAdi aura aghuma, taha- se hI kahA-- cAroM baMdha prakAroM meM, sesapayajINaM bAkI kI prakRtiyoM ke / P Al - Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha gAthArtha saMjvalana kaSAya catuSka, nau AvaraNa (pAMca jJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa) aura pAMca aMtarAya ke ajaghanya baMdha meM cAroM bheda hote haiN| zeSa tona baMdhoM ke sAdi aura adhruva yaha do vikalpa tathA zeSa prakRtiyoM ke cAroM baMboM ke bhI sAdi aura adhruva ye do hI vikalpa hote haiN| *** vizeSArya - isa gAthA meM uttara prakRtiyoM ke utkRSTa Adi baMdhoM ke sAdi Adi bheda batalAye haiM / jaisA mUla prakRtiyoM meM sabase pahale ajaghanya baMdha ke vikalpoM kA kathana kiyA gayA hai, vaise hI uttara prakratiyoM bhI ajaghanya baMdha ke vikalpoM kA yahAM vivecana kiyA jA rahA hai / 120 prakRtiyoM meM se ajadhanya baMdha vAlI pratiyAM sipha hai / jinake nAma kramaza: isa prakAra haiM-- saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha, matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaparyAyajJAnAvaraNa, kevalajJAnAvaraNa, cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa tathA dAna, lobha, bhoga, upayoga, vIrya antarAya -- saMjalaNAvaraNanavagavindhANaM / ina aThAraha prakRtiyoM kI ajaghanya sthiti kI zurUAta upazama zroNi se patita hone vAle ke hotI hai / ina aThAraha prakRtiyoM ke ajaghanya baMdha ke sAdi, anAdi, dhruva, adhruva ye cAroM hI vikalpa hote haiM, jo mUla karmoM ke ajayamya baMdha kI taraha hI jAnanA caahiye| upazama zreNi meM ina aThAraha prakRtiyoM kA baMdhaviccheda karake jaba vahAM se cyuta hokara punaH unakA ajaghanya baMdha karate haiM to vaha baMdha sAdi aura upazama zra eNi meM ArohaNa karane se pahale vaha baMdha anAdi hotA hai| abhavya kI apekSA vahI baMdha dhruva aura bhavya kI apekSA adhruva hai| isIliye ina prakRtiyoM ke ajaghanya Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1=2 baMdha ke sAdi Adi cAra vikalpa mAne haiN|' ukta aThAraha prakRtiyoM ke ajaghanya baMdha ke sivAya zeSa tIna baMdhoM meM pratyeka ke sAdi aura adhruva yaha do vikalpa hote haiN| kyoMki norve guNasthAna meM apanI-apanI baMdhavyucchitti ke samaya saMjvalana - catuSyaH kAmaya hotA hai aura zeSa kAnAvaraNapaMcaka Adi caudaha prakRtiyoM kA jaghanya baMdha dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAnavartI kSapaka ko hotA hai / vaha baMdha ina guNasthAnoM meM Ane se pUrva nahIM hotA hai, ataH sAdi hai aura Age ke guNasthAnoM meM bilkula ruka jAne se adhruva hai / isI prakAra se utkRSTa va anutkRSTa baMdha meM bhI samajhanA cAhie / kyoMki ye donoM baMdha parivartita hote rahate haiN| jIva kabhI utkRSTa aura kabhI anutkRSTa baMdha karatA hai / zataka zeSa eka do sau prakRtiyoM ke utkRSTa Adi cAroM hI prakAra ke baMdhoM meM sAdi aura adhruva yaha do bhaMga hote haiN| kyoMki pAMca nidrA, mithyAtva Adi kI bAraha kaSasya, bhaya, jugupsA, tejasa, kArmaNa, varNacatuSka, agurulaghu, upaghAta aura nirmANa ina unatIsa prakRtiyoM kA jaghanya sthitibaMdha vizuddhiyukta bAdara ekendriya paryAptaka karatA hai| > tamuhUrta ke bAda vahI jIva saMkliSTa pariNAmI hone para unakA ajaghanya baMdha karatA hai| usake bAda usI bhava meM athavA dUsare bhava meM vizuddha pariNAmI hone para vahI jIva punaH unakA jaghanya baMdha karatA hai / isa prakAra se jaghanya aura ajaghanya baMdha ke badalate rahane se donoM sAdi aura adhruva hote haiM / 1 aTThArANajatro uvasamameThIe parivatasa | mAI se savigappA sugamA adhuvA vANaM pi // saMgraha 5/63 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 183 isI prakAra ina unatIsa prakRtiyoM kA utkRSTa baMdha saMkliSTa pariNAmI paMcendriya jIva karatA hai aura antarmuhUrta ke bAda anutkRSTa baMdha karatA hai aura bAda meM punaH utkRSTa baMdha karatA hai / isa prakAra badalate rahane se ye donoM baMdha bhI sAdi aura ava hote haiN| zeSa 73 prakRtiyAM adhruvabaMdhinI haiM aura unake anuvabaMdhinI hone ke kAraNa hI unake jaghanya, ajadhanya, utkRSTa, anutkRSTa ye cAroM hI sthitibaMdha sAdi aura adhruva hote haiN|' saMjvalana catuSka Adi aThAraha prakRtiyoM meM se pratyeka ke ajaghanya baMdha ke sAdi Adi cAra vikalpa tathA zeSa utkRSTa baMdha Adi tIna sthitibaMdhoM meM se pratyeka ke zAti aura adhA gilA hone roka prakRti ke dasa-dasa bhaMga hone se 180 tathA eka sau do prakRtiyoM meM se pratyeka ke utkRSTa Adi cAra-cAra sthitibaMdha aura ina cAroM ke bhI sAdi va adhruva do-do vikalpa hone se ATha-ATha bhaMga hote haiN| kula milAkara ye bhaMga 10244840842816 hote haiM / uttara prakRtiyoM ke kUla milAkara 10+-16 =6 bhaMga hote haiM aura inameM mUla prakRtiyoM ke 78 bhaMgoM ko milAne se saba milAkara 1074 sthitibaMdha ke bhaMga hote haiM / nANaMta rAyadasaNa cakkasaMjasaNa ThiI ajahannA / cauhA mAI adhruSA sesA iyarANa samvAo / / -paMcasaMgraha za60 isa gAthA kI TIkA meM uttara prakRtiyoM ke sthitibaMdha ke bhaMgoM kA vivecana kiyA gayA hai / isI prakAra se mo0 karmakAMDa mA. 153 meM bhI bhaMgoM kA kathana kiyA hai maMjalaNasUhumaghosa ghAINaM baduvidho du ajhnno| sematiyA puNa duvihA sesANaM ghavidhAvi dudhA / / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 zataka isa prakAra se mula evaM utara prakRtiyoM ke sthitibaMdha meM mAdi Adi bhaMgoM kA nirUpaNa karane ke bAda aba guNasthAnoM meM sthitibaMdha kA nirUpaNa karate haiN| guNasthAnoM meM sthitibaMdha sANAiapuravate aparato koDikoDino na higo / baMdho na huhoNo na ya micche bhaviyarasannimi // 4 // zabdArtha-sApAiapurvate-sAsAdana se lekara apUrvakaraNa guNasthAna taka, aparaMto koDikolio-aMta:koDAkor3I sAmaropama se, na hiMgo-adhika (baMdha) nahIM hotA hai, baMdho - baMdha, na hUnahIM hotA hai, hIko-hIna, na ya-tathA nahIM hotA hai, minchamithyASTi, bhazviyarasanimi-bhavya saMzI va itara amanya saMjI meM / gAthAtha-sAsAdana se lekara apUrvakaraNa guNasthAna taka antaHkoDAkor3I sAgaropama se adhika sthitibaMdha nahIM hotA hai aura na hIna baMdha hotA hai| mithyAdRSTi bhavya saMjJI aura abhavya saMjJI ke bhI hIna baMdha nahIM hotA hai| vizeSArtha-pahale sAmAnya se aura ekendriya Adi jIvoM kI apekSA se sthitibaMdha kA pramANa batalAyA gayA hai| aba isa gAthA meM guNasthAnoM kI apekSA se usakA pramANa kA kathana kiyA jA rahA hai ki kisa guNasthAna meM kitanA sthitibaMdha hotA hai| pUrva meM karmoM kI sattara, tIsa, bIsa kor3Akor3I sAgaropama kI utkRSTa sthiti batalAI hai| usameM se sANAiapulaMto-yAnI dUsare sAsAdana guNasthAna se lekara apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAna taka antaHkor3Akor3I sAgara se adhika sthitibaMdha nahIM hotA hai / yAnI dUsare se lekara AThaveM guNasthAna taka hone vAlA baMdha antaHkor3A Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 185 kor3I sAgara pramANa hotA hai aura jo sattara Adi koDAkor3o sAgaropama uskRSTa sthitibaMdha batalAyA hai, vaha mithyAtva guNasthAna meM hI hotA hai / sAsAdana se lekara apUrvakaraNa guNasthAna paryanta antaHkor3Akor3I sAgara pramANa sthitibaMdha hona kA kAraNa yaha hai ki ina guNasthAnoM vAle jIva mithyAtvagranthi kA bhedana kara dete haiM, jisase unake antaHkor3Akor3I sAgara pramANa se adhika sthitibaMdha nahIM hotA hai| prazna- ukta kathana para jijJAsu prazna karatA hai ki karmaprakRti Adi granthoM meM mithyAtvagranthi kA bhedana karane vAloM ko bhI mithyAtva kA utkRSTa sthitibaMdha sattara kor3Akor3I sAgaropama batalAyA hai / ataH yaha kaise mAnA jAya ki sAsAdana se lekara apUrvakaraNa guNasthAna taka jIva mithyAtvagranthi kA bhedana kara dete haiM, ataH antaHkoDAkor3I sAgara pramANa se adhika sthiti kA baMdha nahIM karate haiN| uttara yaha ThIka hai ki granthi kA bhedana karane vAloM ko bhI utkRSTa sthitibaMdha hotA hai, kintu samyaktva kA damana karake jo punaH mithyAtva muNasthAna meM Ate haiM, unake hI yaha utkRSTa sthitibaMdha hotA hai / yahAM to granthi kA bhedana kara dene vAle sAsAdana Adi guNasthAna vAloM ke hI utkRSTa sthitibaMdha kA niSedha kiyA hai| Avazyaka Adi meM to saiddhAntika mata kA saMketa karake pranthi kA bhedana kara dene vAle mithyAiSTi ko bhI utkRSTa baMdha kA pratiSedha kiyA hai / ' kArmapranthika mata se sAdi mithyAiSTi ko bhI mithyAtva kI utkRSTa sthiti baMdhatI hai lekina usameM tIvra anubhAga zakti nahIM hotI hai 1 ataH sAsAdana se 5 yato'yAptasamyaktvasta parityAge'pi na bhUmo granthimullaGghamotkRSTa sthitI: karmaprakRtIbaMdhnAti, 'bagheNa na bolai kayAi' iti vacanAt / eSa: siddhAntikAbhiprAyaH / kArmagraMthikAstu bhinnagranthairapyuskRSTasthitibaMdhoM bhavatIti pratipatrAH / -bApa. ni. dIkA pR0 111 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 apUrvakaraNa guNasthAna taka antaHkor3Akor3I sAgara se adhika sthiti kA baMdha nahIM hotA hai aura na usase kama bhI hotA hai| yAnI dUsare se AThaveM guNasthAna taka antaHkor3Akor3I sAgara pramANa sthiti baMdhatI hai, na kama aura na adhika / zAsaka isa para punaH prazna hotA hai ki jaba ekendriya Adi jIca sAsAdana guNasthAna meM hote haiM, usa samaya unako hai sAgara Adi kI sthiti baMdhatI hai | ataH sAsAdana Adi guNasthAnoM meM antaH kor3Akor3o sAgara se kama sthitibaMdha nahIM hotA, yaha kathana ucita pratIta nahIM hotA hai / 1 yaha AzaMkA upayukta nahIM hai, kyoMki isa prakAra kI ghaTanAyeM kAdAcitka haiM, jinakI yahAM vivakSA nahIM kI gaI hai tathA yahAM ekendriya Adi kI vivakSA nahIM, saMjJI paMcendriya kI vivakSA hai| isalie saMjJI paMcendriya sAsAdana se apUrvakaraNa paryanta antaHkor3Akor3I sAgaropama se nyUna sthiti kA baMdha nahIM karatA hai / sAsAdana se apUrvakaraNa guNasthAna taka antaH koDAkor3I sAgara se kama sthitibaMdha kA bhI niSedha kiyA hai| isa para jijJAsA hotI hai ki kyA koI aisA mithyAdRSTi jIva bhI hotA hai jise antaHkor3Akor3I sAgara se bhI kama sthitibaMdha nahIM hotA hai| isakA samAdhAna karate hue gAthA meM kahA hai bhavya saMjJI mithyAdRSTi ke aura abhavya saMjJI midhyAdRSTi ke bhI antaH kor3Akor3I sAgara se kama sthitibaMdha nahIM hotA hai / bhavya saMjJI ke sAtha mithyAdRSTi vizeSaNa lagAne se yaha Azaya nikalatA hai ki bhavya saMjJI ko anivRttibAdara Adi guNasthAnoM meM hIna baMdha bhI hotA hai aura saMjJI vizeSaNa se yaha artha nikalatA hai ki bhavya asaMjJI ke hona sthitibaMdha hotA hai| amavya saMzI ke to 1 satyametat kebala, kAdAcitkojyau na sArvedika iti na tasya vivakSA kRtA, iti sambhAvayAmi / - paMcama karmapraztha svopajJa TIkA Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 paMcama karmagrantha antaHkoDAkor3I sAgara se hIna sthitibaMdha hotA hI nahIM hai, kyoMki pranthibhedana karane para hI hIna baMdha honA saMbhava hai lekina abhavya saMjI granthideza taka pahu~catA hai parantu usakA bhedana karane meM asamartha hone se punaH nIce A jAtA hai| ___ sAsAdana se apUrvakaraNa gRNasthAna taka ke sthitibaMdha meM janma.koDAkor3o sAgara pramANa se nyUnAdhikatA nahIM hone para jijJAsu prazna pUchatA hai ki yadi nyUnAdhikatA nahIM hai to Age sthitibaMdha ke alpabahutva meM jo yaha kahA gayA ki virati ke utkRSTa sthitibaMdha se dezavirati kA jaghanya sthitibaMdha saMkhyAta guNA, usase avirata samyagdRSTi aparyApta kA jaghanya, utkRSTa sthitibaMdha saMkhyAta guNA hotA hai, kaise mAnA jAyegA ?. isakA uttara yaha hai ki jaise nau samaya se lekara samayanyUna muhUrta taka antamuhUrta ke asaMkhyAta bheda hote haiM vaise hI sAdhu ke utkRSTa sthitibaMdha se lekara samayAdhika paryApta saMjJI paMcendriya ke utkRSTa sthitibaMdha taka asaMkhyAta ke sthitibaMdha bheda hote haiM jo antaHkoDAkor3I pramANa haiM / ataH saMkhyAtaguNe mAnane para kisI prakAra kA virodha nahIM hai| ___ isa prakAra se guNasthAnoM meM sthitibaMdha kA nirUpaNa karake aba Age kI gAthAoM meM ekendriya Adi jIvoM kI apekSA se sthitibandha kA alpabahutva batalAte haiN| jailahabaMdho bAyara pajja asaMkhaguNa suTumapahigo / esiM apajANa lA suhamearaapalapajja gurU // 4 // lahU biya pajjaapane apajeyara biya gurU himo evaM / ti ghaja asannisu navaraM saMkhaguNo biyapramaNapaNje // 50 // to jaijiTTho baMdho saMkhaguNo desaviraya hssiyro| sammabau sanicauro liiSANukama saMsaguNA // 4 // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 yAdara zabdArtha ---jahabaMdhI - sAdhu kA jaghanya sthitibaMdha, vAyara paryApta ekendriya asaMkhaguNa - asaMkhyAta guNA, sumapajja- sUkSma paryApta ekendriya kA, hiMgo - vizeSAdhika, esi - inake (bAdara sUkSma ekendriya ke), ajANa --- aparyApta kA lahU - jaghanya sthitibaMdha, suhUme azmapajapaja gurU -- sUkSma ekendriya aparyApta, bAdara ekendriya aparyApta sUkSma ekendriya paryApta aura bAdara ekendriya paryApta kA utkRSTa sthiti aMdha / biyabIndriya pajJjaapajjeaparyApta aura itara paryApta, biyagurU -- dvIndriya kA utkRSTa, hiMgo adhika, evaM isa prakAra se, tica asanmitrIndriya, caturindriya aura asaMjI paMcendriya meM, navaraM -- itanA vizeSa, saMtaguNo- sakhyAta guNA, viyakramaNapajjeDIdriya paryApta aura asaMjI paryApta meM / lahU - jadhanya sthitibandha, paryApta aparyApta meM apajeyara 1 P 1 - to - usako apekSA, jadrajidvogho sAdhU kA utkRSTa sthiti 1 deza virati kA jaghanya, samyagdRSTi ke cAra prakAra baMdha saMkhaguNa - saMkhyAta guNA besabiramahala iyaro utkRSTa sthitibaMdha, sampaca ke sthitibaMdha, samnicauro sabhI paMcendriya mithyAdRSTi ke cAra, baMdhA sthitibandha, aNukama anukrama se saMjaguNA saMkhyAta guNA / zataka -- gAbhArtha - sAdhu kA jaghanya sthitibaMdha sabase alpa hotA hai / bAdara ekendriya paryApta kA jaghanya sthitibaMdha usase asaMkhyAta guNA aura sUkSma ekendriya paryApta kA usase vizeSAdhika hotA hai / inake (bAdara, sUkSma ekendriya ke ) aparyApta kA jaghanya sthitibaMdha usase adhika hotA hai / usakI apekSA sUkSma ekendriya aparyApta, bAdara ekendriya aparyApta, sUkSma ekendriya paryApta kA utkRSTa sthitibaMdha anukrama se vizeSAdhika hotA hai / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacama karmagrantha 11 hIndriya yo aura apati kA jAya sthiti unako apekSA saMkhyAta guNA aura vizeSAdhika aura usakI apekSA dvIndriya aparyApta aura paryApta kA utkRSTa sthitibaMdha vizeSAdhika, vIndriya, caturindriya aura asaMjJI paMcendriya meM bhI isI prakAra (dvIndriya meM kahe gaye anusAra) jAnanA cAhiye, kintu itanA vizeSa hai ki dvIndriya paryApta aura asaMtrI aparyApta meM saMkhyAta guNA samajhanA caahie| usakI apekSA sAdhu. kA utkRSTa sthitibaMdha saMkhyAta guNA aura usakI apekSA dezavirati kA jaghanya aura utkRSTa sthitibaMdha, samyagdRSTi ke cAroM sthitibaMdha aura saMjJI paMce. ndriya mithyAiSTi ke cAroM sthitibandha anukrama se saMkhyAta guNa hote haiN| vizeSArtha-- ina tIna gAthAoM meM sthitibaMdha kA alpabahutva batalAyA gayA hai ki kisa jIva ko adhika sthitibaMdha hotA hai aura kisa jIva ko kama sthitibaMdha / baMdha kI isa hInAdhikatA ko sthitibaMdha kA alpabahutva kahate haiN| sthitibaMdha ke isa alpabahutva ke pramANa kA kathana prAraMbha karate hue kahA hai ki 'jailahubaMdho' yAnI sAghu ko sabase kama sthitibaMdha hotA hai aura vaha bhI sUkSmasaMparAya nAmaka dasaveM guNasthAna meN| isakA kAraNa yaha hai ki dasaveM guNasthAna taka sUkSma kaSAya kA sadbhAva pAyA jAtA hai aura kaSAya ke dvArA sthitibaMdha hotA hai| dasave guNasthAna se hIna sthitibaMdha kisI bhI jIva ko nahIM hotA hai / yadyapi gyArahaveM Adi Age ke guNasthAnoM meM eka samaya kA sthitibaMdha hotA hai, kintu ve guNasthAna kaSAyarahita haiM, ataH vahAM sthitibaMdha kI vivakSA nahIM hai| isaliye dasaveM guNasthAna se hI sthitibaMdha ke alpa Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 bahutva kA kathana prAraMbha hotA hai aura saMjJI paMcendriya paryApta mithyAdRSTi ko sabase utkRSTa sthitibaMdha hotA hai| jisase alpabahutva kA varNana vahAM Akara samApta ho jAtA hai / arthAt sthitibaMdha kA aspabahutva batalAne ke prasaMga meM sUkSmasaMparAya guNasthAna eka chora hai aura saMjJI paMcendriya paryApta mithyAdRSTi dUsarA chora / sUkSmasaMparAya guNasthAna jaghanya sthitibaMdha kA caramabindu hai aura saMjJI paMcendriya paryApta mithyAdRSTi utkRSTa sthitibaMdha kA caramabindu aura ina donoM ke bIca alpabahutva kA kathana kiyA jAtA hai / carama jaghanya sthitibaMdha se prAraMbha hokara carama utkRSTa sthitibaMdha taka ke alpabahutva kA krama isa prakAra hai 1. sabase jaghanya sthitibaMdha sUkSmasaMparAya guNasthAnavartI sAdhuvirati ko hotA hai / 2. usase yAnI sUkSmasaMparAya guNasthAnavartI sAdhu se bAdara ekendriya paryApta kA jaghanya sthitibaMdha asaMkhyAta guNA hai / 3. bAdara ekendriya paryApta se sUkSma ekendriya paryApta ke hone vAlA jaghanya sthitibaMdha kucha adhika hai / 4. sUkSma ekendriya paryApta kI apekSA bAdara ekendriya aparyApta ke honevAlA jaghanya sthitibaMdha kucha adhika hai / 5. bAdara ekendriya aparyApta se sUkSma ekendriya aparyApta ke hone vAlA jaghanya sthitibaMdha kucha adhika hai / 6. usase sUkSma ekendriya aparyApta kA utkRSTa sthitibaMdha kucha adhika hai / 7. usase bAdara ekendriya aparyApta kA utkRSTa sthitibaMdha kucha adhika hai / 8. usase sUkSma ekendriya paryApta kA utkRSTa sthitibaMdha kucha adhika hai / aka Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacama karmagrantha #. usase bAdara ekendriya paryApta kA utkRSTa sthitibaMdha kucha adhika hai| 10. usase dvIndriya paryApta kA jaghanya sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai| 11. usase dvIndriya' aparyApta kA jaghanya sthitibaMdha kucha adhika 12. usase dvIndriya aparyApta kA utkRSTa sthitibaMdha kucha adhika hai| 13. usase tIndriya paryApta kA utkRSTa sthitibaMdha kucha adhika hai| 14. usase trIndriya paryApta kA jAyansa sthitibaMdha kA adhika hai| 15. usase vIndriya aparyApta kA javanya sthitibaMdha kucha adhika hai| 16. usase trondriya aparyApta kA utkRSTa sthitibaMdha kucha adhika hai| 17. usase lIndriya paryApta kA utkRSTa sthitibaMdha kucha adhika hai| 18. usase caturindriya paryApta kA jaghanya sthitibaMdha kucha adhika hai| 16. usase caturindriya aparyApta kA jaghanya sthitibaMdha kucha adhika hai| 20. usase caturindriya aparyApta kA utkRSTa sthitibaMdha kucha adhika hai| 21. usase caturindriya paryApta kA utkRSTa sthitibaMdha kucha adhika hai| 22. usase asaMjJI paMcendriya paryApta kA jaghanya sthitibaMdha saMkhyAta gaNA hai| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 prazAsaka 23. usase asaMjJI paMcendriya aparyApta kA jaghanya sthitibaMdha kucha adhika hai| 24. usase asaMhI paMcendriya aparyApta kA utkRSTa sthitibaMdha kucha adhika hai| 25. usase asaMjI paMcendriya paryApta kA utkRSTa sthitibaMdha kucha adhika hai| 26. usase mayata kA utkRSTa sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai| 27. usase dezasaMyata kA jaghanya sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai| 28. usase dezasaMyata kA utkRSTa sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai / 26. usase paryApta sampaSi manya simaga saMkhyAta gRNA hai| 30. usase aparyApta samyagdRSTi kA jaghanya sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai| 31. usase aparyApta samyAdRSTi kA utkRSTa sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai| __32, usase paryApta samyagdRSTi kA utkRSTa sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai| 33. usase saMjJI paMcendriya aparyApta mithyAiSTi kA utkRSTa sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai / 34. usase saMjJI paMcendriya paryApta mithyAdRSTi kA jaghanya sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai| 35. usase saMzI paMcendriya aparyApta mithyAdRSTi kA utkRSTa sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai| 36. usase saMbhI paMcendriya paryApta mithyAdRSTi kA utkRSTa sthitibaMdha saMkhyAta guNA hai| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karma grantha 163 sthinibaMdha ke alpabahutva darzaka ina sthAnoM kI saMkhyA 36 hai| yadyapi jIvamamAsa ke 14 bheda haiM aura loka jIvasamAma kI jayanTara aura utkRSTa ke bheda se do-do sthitiyAM hotI haiN| jisase jovasamAsoM kI apekSA 28 sthAna hote haiM, kintu sthitibaMdha ke alpabahutva ke nirUpaNa meM avirata samyagdRSTi ke cAra sthAna, dezabirati ke do sthAna, saMyata kA eka sthAna aura sUkSmasaMparAya kA eka sthAna aura milAne se kula chattIsa sthAna ho jAte haiM / ina chattIsa sthAnoM meM Age Age kA pratyeka sthAna pUrvavartI sthAna se yA to guNita hai yA adhika hai|' ukta sthitisthAnoM ko yadi Upara se nIce kI ora dekhA jAye to sthiti adhikAdhika hotI jAtI hai, aura nIce se Upara kI ora dekhane para sthiti ghaTatI jAtI hai| isase yaha saralatA se samajha meM A jAtA hai ki kauna-sA jIva adhika sthiti bAMdhatA hai aura kauna-sA kama / ekendriya se hondriya, dvIndriya satrIndriya, vIndriya se caturindriya, caturindriya se asaMjhI paMcendriya beH adhika sthitibaMdha hotA hai aura asaMjI paMcendriya se saMyamI ke, saMyamo se dezavirati ke, dezaviti se avirata samyagdRSTi ke aura avirata sambagdRSTi se saMjJI paMcendriya mithyAiSTi ke sthitibaMdha adhika hotA hai| unameM bhI paryApta ke jaghanya sthitibaMdha se aparyApta kA jaghanya sthitibaMdha adhika hotA hai| isI prakAra ekendriya se kisI rAzi meM guNA karane se utpanna hone vAlI rAzi guNita rAzi kahalAtI hai, jaise 4 se 2 kA guNA karane para ATha labdha AtA hai, yaha ATha apane pUrvavartI 4 se do guNita hai| kintu 4 meM 2 kA bhAga dekara labdha 2 ko 4 meM jor3A jAye to 6 saMkhyA hogI / use vizeSAdhika yA kucha adhika kahA jAyegA / kyoMki yaha rAzi guNAdhika nahIM hai kintu bhAgAdhika hai / muNita aura vizeSAdhika meM yahI antara hai| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ re lekara asaMjJI paMcendriya paryanta aura asaMjJI paMcendriya se saMyamI ke hone vAle uttarottara adhika sthitibaMdha se yahI spaSTa hotA hai ki caitanyazakti ke vikAsa ke sAtha maMkleza kI saMbhAvanA bhI adhika adhika hotI hai / ekendriya se lekara amaMjJI paMcendriya paryanta sabhI jIva prAyaH hitAhita ke viveka se rahita midhyAdRSTi hote haiM aura unameM itanI zakti nahIM hotI ki ve apanI vikasita caitanya zakti kA upayoga saMkleza pariNAmoM ke rokane meM kareM / isalie unako uttarottara adhika hI sthitibaMdha hotA hai, kintu saMjJI paMcendriya hone ke kAraNa saMyamI manuSya kI zakti vikasita hotI hai| jisase saMyamI hone ke kAraNa saMjJI paMcendriya mithyAdRSTi kI apekSA unakA sthitibaMdha bahuta kama hotA hai kintu asaMjI paMcendriya kI apekSA se vaha adhika hI hai / " zataka 1 go0 karmakADa meM sthitibaMdha kA apabahutva to nahIM batAyA hai kintu ekedriya Adi jIvoM ke avAntara bhedoM meM sthitibaMdha kA nirUpaNa kiyA hai / jisase alpabahutva kA jJAna ho jAtA hai, ekendriya Adi jIvoM ke avAntara bhedoM ke sthitibaMdha kA nirUpaNa nimna krama se kiyA hai vAsUpa bAsU varaTThidIo subAa sUbApa jahaNakAlo / vIvadhI vijaSNakAlo sesANameva vacaNIyamadaM // 148 // bApa - vAdara sUkSma paryApta aura vAsUtra - vAdara sUkSma aparyApta donoM milAkara kAra taraha ke jIvoM ke karmoM kI utkRSTa sthiti tathA mubA -- sUkSma bAdara aparyApta subA - sUkSma bAdara paryApta jIvoM ke karmoM kI jaghanya sthiti, isa taraha ekendriya jIva kI karmasthiti ke ATha bheda haiN| bIbIbara: hIndriya paryApta aura dvIndriya aparyApta ina donoM kI utkRSTa karmasthiti tathA hIndriya aparyApta aura dvIndriya paryApta dhana donoM kA jaghanya kAla, isa taraha dIndriya kI sthiti ke cAra bheda haiM / (zeSa pRSTha 115 para) Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karma grantha yahAM yaha vizeSa samajhanA cAhiye ki saMyata ke utkRSTa sthitibaMdha se lekara saMjJI paMcendriya aparyApta ke utkRSTa sthitibaMdha taka ke batAye po sthitibaMna sthAnoM kA pramANa ataHkoDAkor3I sAgara hI hai| arthAt sabhI sthitibaMdhoM kA pramANa anta koDAkor3I sAgara pramANa hI hogA 1' saMjI paMcendriya paryApta ke utkRSTa sthitibaMdha kA pramANa sAmAnya se batAye gaye utkRSTa sthitibaMdha ke pramANa ke samAna samajhanA cAhiye / isI tarasa Adima se lekara sajI paMcendriya taka ko sthiti ke bhI cAracAra bheda jAnanA cAhie / arthAt bAdara paryApta kI utkRSTa sthiti, mukSma paryApta kI utkRSTa sthiti, bAdara aparyApna kI utkRSTa sthiti, sUkSma aparyApta kI utkRSTa sthiti, sUkSma aparyApta kI jaghanya sthiti, bAdara aparyApta kI jaghanya sthiti, mukSma paryApta kI jaghanya sthiti, bAdara paryApta kI jaghanya sthiti, ye ekendriya ke bhedoM kA krama hai / hIndriya paryApta aura dondriya aparyApta kI utkRSTa sthiti, hIndriya aparyApta aura dvIndriya paryApta kI jaghanya sthiti, isI prakAra zrIndriya Adi meM jAnanA cAhiye / ekendriya vIndriya Adi ke ina abAntara meMdoM meM jo sthiti batalAI hai, vaha attarotara kama hai / unake isa krama ko nIce se Upara kI ora pahane para karma grantha ke pratipAdana ke anukUla ho jAtA hai / 'okoso sanisma hoI pajjanagaraseva ||saa' / 'abhitArato 3 koDAkoDI e' ti evaM maMjasamma nakosAto ADhattaM koDAkoDIe amitarato bhavati / ' .....karmaprakRti varNi saMyata ke utkRSTa sthitibaMdha se lekara aparyApta suMjI pacendriya ke utkRSTa piyatibadha taka jitanA bhI dhiniyaMdha hai, vaha koDAkor3I sAgara ke andara hI AnanA cAhiye / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 isa prakAra ke sthitibaMdha ke alpabahutva ko apekSA se utkRSTa, jaghanya sthitibaMdha ke svAmiyoM ko batalAkara aba sthiti ko zubhAzubhatA aura usake kAraNa ko batalAte haiN| sthitibaMdha ko zubhAzubhatA savvANa vijiTThaThiI asutrA jaM sAikile se NaM / mutaM naraamaratiriya uM // 52 // iyarA visohio puNa zabdArtha savvANa vi utkRSTa sthiti asubhA - azubha, sthiti), aisaphile seNa iyarA jaghanyasthiti, visohi * tIvra - tara ka - sabhI karma prakRtiyoM kI jiTThaThidda * aM- inaliye, sA- vaha (utkRSTa saMkleNa (kathAya) ke udaya hone se, vizuddhi dvArA, puNa-tathA, * -- sutuM -- chor3akara naraamaratiriyA - manuSya, deva aura tica Ayu ko / gAthArtha manuSya, deva aura niryaMca Ayu ke sivAya mabhI prakRtiyoM ko utkRSTa sthiti ati maMtrale pariNAmoM se baMdhane ke kAraNa azubha kahI jAtI hai / jaghanya sthiti kA baMdha vidyuddhi dvArA hotA hai| vizeSArtha gAthA meM devAvu manuSyAyu aura niryatrAyu ko chor3akara zeSa sabhI prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti ko azubha aura jaghanya sthiti ko zubha batalAyA hai / isakA kAraNa jana sAdhAraNa kI usa bhrAMti kA nirAkaraNa karatA hai ki vaha zubha prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti ko adhika samaya taka zubha phala dene ke kAraNa acchA aura azubha prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti ko adhika samaya taka azubha phala dene ke kAraNa burA mAnatA hai| lekina zAstrakAroM kA kahanA hai ki adhika sthiti kA baMdhanA acchA nahIM hai / kyoMki sthitibaMdha kA mUla kAraNa kapAya hai aura kaSAya kI zra eNI ke anusAra sthitibaMdha bhI usI zra eNI Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama kramagranya 167 kA hotA hai / utkRSTa sthitibaMdha utkRSTa kaSAya se hotA hai isIliye use acchA nahIM kahA jAtA hai / utkRSTa anubhAgabaMdha zubha kyoM ? utkRSTa sthitibaMdha ko jo azubha mAnA gayA hai, usakA kAraNa utkRSTa kaSAya hai / isa para jijJAsU kA prazna hai ki sthitibaMdha kI taraha anubhAgabaMdha bhI kaSAya se hotA hai--Thii aNubhAgaM kasAyao' iti bacanAt / ataH utkRSTa sthitibaMdha kI taraha utkRSTa anubhAga ko bhI azubha mAnanA cAhiye / kyoMki donoM kA kAraNa kapAya hai / kintu zAstroM meM zubha prakRtiyoM ke anubhAga ko zubha aura azubha prakRtiyoM ke anubhAga ko azubha batalAyA hai| __isakA samAdhAna yaha hai ki sthiti aura anubhAga baMdha kA kAraNa kapAya avazya hai / kintu donoM meM bar3A antara hai| kyoMki kaSAya kI tInatA hone para azubha prakRtiyoM meM anubhAga baMdha adhika hotA hai aura zubha prakRtiyoM meM kama tathA kaSAya ko maMdatA hone para zubha prakRtiyoM ke anubhAga meM adhikatA aura azubha prakRtiyoM ke anubhAga meM hInatA hotI hai / isa prakAra pratyeka prakRti ke anubhAga baMdha kI honAdhikatA kapAya kI honAdhikatA para nirbhara nahIM hai| kintu zubha prakRtiyoM ke anubhAga baMdha kI hInAdhikatA kaSAya kI tIvratA aura maMdatA para avanaMbita hai aura azubha prakRtiyoM ke anubhAga baMdha kI hInatA aura adhikatA kApAya kI maMdatA aura tIvratA pr| kintu sthitibaMdha meM yaha bAta nahIM hai| kyoMki kaSAya kI tInatA ke samaya zubha athavA azabha jo bhI prakRtiyAM baMdhatI haiM, una maba meM sthitibaMdha adhika hotA hai / anaH sthitibaMdha kI apekSA se kapAya kI nIvratA aura maMdatA kA prabhAva sabhI prakRtiyoM para eka-sA par3atA hai kintu anubhAga baMdha meM yaha bAta nahIM hai / anubhAga meM zubha aura azubha prakRtiyoM para pAya kA alaga-alaga prabhAva par3atA hai| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gata da isI bAta ko yoM bhI kaha sakate haiM ki jaba-jaba zubha prakRtiyoM meM utkRSTa anubhAga hotA hai taba-taba jaghanya sthitibaMdha hotA hai aura jaba-jaba unameM jadhanya anubhAgabaMdha hotA hai taba-taba unameM utkRSTa sthitibaMdha hotA hai| kyoMki zubha prakRtiyoM meM utkRSTa anubhAgabaMdha kA kAraNa kaSAya kI maMdatA aura jaghanya anubhAgabaMdha kA kAraNa kaSAya kI tIvra hai! lekina sthitibaMdha meM kaSTAya kI maMdatA jaghanya sthitibaMdha kA kAraNa aura kaSAya kI tIvratA utkRSTa sthitibaMdha kA kAraNa hai| yaha to huI zubha prakRtiyoM kI bAta / azubha prakRtiyoM meM to anubhAga adhika hone para sthiti bhI adhika hotI hai aura anubhAga kama hone para sthitibaMdha kama hotA hai| kyoMki donoM kA kAraNa kapAya kI tIvratA hai / ataH utkRSTa sthitibaMdha ho azubha hai kyoMki usakA kAraNa kaSAyoM kI tIvratA hai aura zubha prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAgabaMdha zubha hai, kyoMki usakA kAraNa kaSAyoM kI maMdatA hai / isIliye utkRSTa sthitibaMdha kI taraha utkRSTa anubhAga baMdha ko sarvathA azubha nahIM mAnA jA makatA hai / isa prakAra utkRSTa saMkleza se utkRSTa sthitibaMdha aura vizuddhi se jaghanya sthitibaMdha hotA hai, kintu devAyu, manuSyAyu aura tiryaMcAyu ina tIna prakRtiyoM ke bAre meM yaha niyama lAgU nahIM hotA hai / kyoMki ina tIna prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti zubha mAnI jAtI hai aura usakA baMdha vizuddhi se hotA hai aura jaghanya sthiti azubha, kyoMki usakA baMdha saMkleza se hotA hai / sArAMza yaha hai ki ina prakRtiyoM ke sivAya zeSa prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti tIvra kaSAya se baMdhatI hai aura jaghanya sthiti maMda kaSAya se / kintu ina tIna prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti maMda kaSAya se aura jaghanya sthiti tIvra kaSAya se baMdhatI hai / isIliye ina tIna prakRtiyoM ko grahaNa nahIM kiyA gayA hai / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karma grantha 196 ___ yadyapi utkRSTa sthitibaMdha tIvra kaSAya se hotA hai, lekina kaSAya kI abhivyagni yoga dvArA hotI hai / anaH kevala kavAya se hI sthitibaMdha nahIM hotA hai, kintu usake sAtha yoga bhI rahatA hai| isaliye atra saba jIvoM meM yoga ke alpabahutva aura usakI sthiti para yahAM vicAra kiyA jA rahA hai| yoga kA aspabahutva suhamanimobAikhaNapajoga bAyaraviAla prmnnmgaa| apajja laha paDhamaduguru pajahaspiro asaMkhaguNo // 53 // apajatta'sasudhakosI pajjAhanniyara eva ThiThANA / apajevara saMkhaguNA paramapajAbie asaMca guNA // 54 // zabdArtha-suhamanigoya--sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka, AipaNa ... prathama samaya meM (utpatti ke), appajoga - alpayoga, bAyara -vAdara ekendriya, ya-aura, siMgalaamaNamaNA vikatrika, asajI paMcendriya, saMjJI paMcandriya, apana-aparyApta ke, lahajaghanya yoga, paDhamaku-prayaTika (apayAta muzma, bAdara) kA, mugautkRSTa yoga, pajassiyaro-paryApta kA jaghanya aura utkRSTa yoga, asaMkhaguNo - asaMkhyAta guNA / apajasta- aparyApta, tasa -prasa kA, ukkoso -. utkRSTa yoga, parajajahAna - paryApta sa vA jaghanya yoga, para aura itara (utkRSTa yoga), eva .. isa prakAra, ThiThANA -sthiti ke dhAna, apajeyara - aparyApta kI apekSA paryApta ke, saMkhaguNA=sakhyAta guNA, paraM-. parantu. apajabie -aparyApta dvaundiya meM. asaMkhagagA asaMdhyAna guNA / 1 asamasta' iti pAThAntare / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 pAtaka gAthAyaM-sUkSma nigodiyA lakSyaparyApta jIva ko pahale mamaya meM alpa yoga hotA hai, usakI apekSA bAdara ekendriya, vikalatrika, asaMjJI aura saMjJI paMcendriya labdhyapaptika ke pahale samaya meM krama se asaMkhyAta guNA hotA hai| usake anantara prAraMbha ke do labdhyaparyApta arthAt mUkSma aura vAdara ekendriya kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai| usase donoM hI paryApta kA jaghanya va utkRSTa yoga anukrama se asaMkhyAta guNA hai| usakI apekSA aparyApta asa kA utkRSTa yoga, paryApta trasa kA jaghanya aura latkRSTa yoga anukrama se asaMkhyAta guNA hai| isI prakAra sthitisthAna bhI aparyApta aura paryApta ke saMkhyAta guNe hote haiM kintu aparyApta dvIndriya ke sthitisthAna asaMkhyAta guNe haiN| vizeSAya-- ina do gAthAoM meM yoga ke alpabahutva kA kathana kiyA gayA hai / yoga kA artha hai sakarmA jIva kI zaktivizeSa jo karmoM ke grahaNa karane meM kAraNa hai | yoga ke dvArA karma raja ko AtmA taka lAyA jAtA hai| karmaprakRti (baMdhanakaraNa) meM yoga kI paribhASA isa prakAra dI gaI hai pariNAmA laMbaNa gahaNa sAhaNaM seNa lavanAmasigaM / / arthAt pudgaloM kA pariNamana, Alambana aura grahaNa ke sAdhana yAnI kAraNa ko yoga kahate haiN|' AtmA meM vIrya-zakti hai aura 1 go. jIvakAMDa gA. 215 meM yoga kA svarUpa isa prakAra batalAyA hai... puggalavinAidehodayeNa maNamaNakAyajuttasma / jIvarama jA hu mani kammAgamakAraNaM jogI / / pudgala vipAkI zarIra nAmakarma ke udaya se mana, vacana aura kAya meM yukta jIva ko jo gati karmoM ke grahaNa karane meM kAraNa hai, ume yoga kahate haiN| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha saMsArI jIva meM vaha zakti dhIryAntarAya karma ke kSaya yA kSayopazama se pragaTa hotI hai / usa vIrya ke dvArA jIva pahale audArika Adi zarIroM ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai aura grahaNa karake unheM audArika Adi zarIra 25 :riNamA : sabA bAvA, yA mana ke yogya pudgaloM ko grahaNa karake unheM zvAsocchdAsa Adi rUpa pariNamAtA hai aura pariNamA kara unakA avalaMbana yAnI sahAyatA letA hai / yaha krama satata calatA rahatA hai / padgaloM ko grahaNa karane ke tIna nimitta hai--mana, vacana aura kAya | isIliye yoga ke bhI tIna nAma ho jAte haiM--manoyoga, vacanayoga, kAyayoga / ' mana ke avalaMbana se hone vAle yoga-vyApAra ko manoyoga, vacana ke avalaMbana se hone vAle yoga vyApAra ko bacanayoga aura zvAsocchvAsa Adi ke avalambana se hone vAle yoga vyApAra ko kAyayoga kahate haiM / sArAMza yaha hai ki jIva meM vidyamAna yoga nAmaka zakti se vaha mana, vacana, kAya Adi kA nirmANa karatA hai aura ye mana, vacana aura kAya usakI yoga nAmaka zakti ke avalaMbana hote haiN| isa prakAra se yoga pudgaloM ko grahaNa karane kA, grahaNa kiye hae pudgaloM ko zarIgAni rUpa pariNamAne kA aura unakA avalaMbana lene kA sAdhana hai| yoga, vIrya, sthAma, utsAha, parAkrama, ceSTA, zakti, mAmarthya, ye yoga ke nAmAntara haiN| 1 kAyavAGmana: karmayogaH / -satvAyatra 61 2 yogoM kI vizada vyAkhyA aura bhedoM ke nAma prAdhi ke liye catartha karmagrantha meM yogamArgaNA ko dekhiye / 3 jogave vigyiM grAmoM kA pAkamo tahA biTTA / manI sAmatthaM diya jogarama havanti pajAyA / / - paMcasaMgraha 366 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.2 zataka yaha yoga ekendriya se lekara paMcendriya taka sabhI jIvoM meM yathAyogya nAyA jAtA hai / isakI do avasthAyeM hai jaghanya aura utkRSTa / yAnoM sabase kama yogazakti kA dhAraka kauna-sA jIva hai aura adhika tama yogazakti kA dhAraka koTamA joda / imIta ko upahAra ina do gAthAoM meM spaSTa kiyA hai| jo isa prakAra hai1. sabase jaghanya yoga sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka jIva ko prathama samaya meM hotA hai-muhuma nigoyaaikhnn| isake bAda anya jIvoM kI yogazakti meM kramazaH vRddhi hotI jAtI hai| 2. bAdara nigodiyA ekendriya labdhyaparyAptaka jIva ke prathama samaya meM jo yoga hotA hai, vaha usase asaMkhyAta guNA hai / 3. usase dvIndriya labdhyaparyApta kA jaghanya yoga asaMkhyAta gRNA hai / 4. usase zrIndriya labdhyaparyApta kA jaghanya yoga asaMkhyAta guNA hai| 5. usase caturindriya labdhyaparyApta kA jaghanya yoga asaMkhyAta gRNA hai / 6. usase asaMjJI paMcendriya labdhyaparyApta kA jaghanya yoga asaMkhyAta guNA hai| 7. usase saMzI paMcendriya labdhya kA jaghanya yoga asaMkhyAta guNA hai| 8. usase sUkSma nigodiyA labdhyaparyApta kA utkRSTa yoga asaMkhyAta gaNA hai| 6. usase bAdara ekendriya labdhyaparyApta kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai| 10. usase sUkSma nigodiyA paryApta kA jaghanyayoga asaMkhyAta guNA hai| 11, usase bAdara ekendriya paryApta kA jaghanya yoga asaMkhyAta gRNA hai / 12. usase sUkSma nigodiyA paryApta kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai / 13. usase bAdara ekendriya paryApta kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai | 14. usase dvIndriya labdhyaparyApta kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai / 15. usase zrIndriya labdhyaparyApta kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 16. usase caturindriya lakSya kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai| 17. usase asaMjJI paMcendriya labhyaparyApta kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai| 18. usase saMjJI paMcendriya labdhyaparyApta kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai| 16, usase dvIndriya' paryApta kA jaghanya yoga asaMkhyAta guNA hai / 20. usase zrIndriya paryApta kA jaghanya yoga asaMkhyAta guNA hai / 21. usase caturindriya paryApta kA jaghanya yoga asaMkhyAta guNA hai| 22. usase asaMjJI paMcendriya paryApta kA jaghanya yoga asaMkhyAta gaNA hai| 23. usase saMjJI paMcendriya paryApta kA jaghanya yoga asaMkhyAta guNa hai / 24. usase Tondriya paryApta kA utkRSTa yoga asaMkhyAta gRNA hai / 25. usase zrIndriya paryApta kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai| 26. usase caturindriya paryApta kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai / 27. usase asaMjJI paMce0 paryApta kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai| 28. usase saMzI paMcendriya paryApta kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai| isa prakAra se caudaha jIdhasamAsoM meM jaghanya aura utkRSTa ke bheda se yogoM ke 28 sthAna hote haiN| saMjJI paMcendriya paryApta meM kucha aura sthAna dUsare granthoM meM kahe haiN| jo isa prakAra haiM-- 26. saMjJI paMcendriya paryApta ke utkRSTa yoga se anuttaravAsI devoM kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai / 30. usase aMveyakavAsI devoM kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai| 31. usase bhogabhUmija tiyaMca aura manuSyoM kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai| 32. usase AhAraka zarIra vAloM kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hai / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 zataka 33. zeSa deva, nAraka, tiryaMca aura manuSyoM kA utkRSTa yoga uttarottara asaMkhyAta guNA hai / isa prakAra meM saba jIvoM ke yoga kA alyabahutva jAnanA cAhiye / 2 mabatra guNAkAra kA pramANa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga jAnanA arthAt pahale-pahale yogasthAna meM palya ke asaMkhyAtaveM bhAga kA guNA karane para Age ke yogasthAna kA pramANa AtA hai| isakA yaha artha huA ki jyoM-jyoM uttarottara jIva ko zakti kA vikAsa hotA jAtA hai, tyoM-tyoM yogasthAna meM bhI vRddhi hotI jAtI hai / jaghanya yoga se jIva jaghanya pradezabaMdha aura utkRSTa yoga se utkRSTa pradezabaMdha karatA hai| isa prakAra ma bogasthAnoM ke alpabadbhutva kA kathana karane ke pazcAt aba sthitisthAnoM meM kathana karane meM - zikANA apajeyara saMkhaguNA- aparyApta se paryApta ke sthitisyAna saMkhyAta guNe haiM kintu __ kapaMprakRti (baMdhanakaraNa) meM amajI paMcendriya paripta ke utkRSTa yoga se anutaravAmI devoM kA utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA batalAyA hai ... amaNANuttaragevina bhogabhUmigayataiyataNugesu / phamaso asaMkhaguNio sesemu ma joga ukkoso / / 16 // jaba amaMjJo paMcendriya paryApta ke uskRSTa yoga ko kahane ke bAda anuttaravAsI devoM Adi ke utkRSTa proga kA kathana kareMge to 28 vA sthAna 27 dhA hogA aura kula milAkara maba sthAna 32 hoMge / karmaprakRti meM isI prakAra hai| saba jIvoM ke yoga kA alpayatva bhagavatI 25 / 1 meM batalAyA hai / usameM paryApla ke jaghanya yoga se aparyApta kA utkRSTa yoga adhika kahA hai / bola bhI Age pIche hai| isakA kAraNa to bahubhutagamya hai| 3 go. karmakAMDa nA0 218 meM 242 naka yogasyAnoM kA vistRta varNana kiyA hai / isakA upayogI aMdhA pariziSTa meM dekhiye / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacama karma grantha 205 itanI vizeSatA hai ki 'apajavie asaMkhagaNA' dvondriya aparyApta ke sthitisthAna anaMkhyAta gRNaM hai| isakA pATIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai| ___ kisI karmaprakRti ko javanya sthiti se lekara eka-eka samaya bar3hatebar3hate utkRSTa sthiti paryanta sthiti ke jo bheda hote haiM, ve sthitisthAna' kahalAte haiN| jaise kisI karmaprakRti kI jaghanyasthiA 1 samaya aura utkRSTa sthiti 18 samaya hai to dasa se lekara aThAraha taka sthiti ke nau bheda hote haiM, jinheM sthitisthAna kahate haiM / ye sthitisthAna bhI uttarottara saMkhyAta guNe haiM kintu dvIndriya aparyApta ke sthitisthAna asaMkhyAta guNe hote haiM / unakA krama isa prakAra hai1 sUkSma ekendriya labdhyaparyApta ke sthitisthAna sabase kama haiN| 2 usase bAdara ekendriya aparyApta ke sthitisthAna saMkhyAtaguNe haiM / 3 usase sUkSma ekendriya paryApta ke sthitisthAna saMkhyAta guNe hai / 4 usasa bAdara ekendriya paryAsta ke sthitisthAna saMkhyAta guNe haiN| 5 usasa dvIndriya aparyApta ke sthitisthAna asaMkhyAta guNe haiM / 6 usase dvIndriya paryApta ke sthitisthAna saMkhyAta guNe hai / 7 usase trIndriya aparyApta ke sthitisthAna saMkhyAta guNe haiN| - usase trIndriya paryApta ke sthitisthAna saMkhyAta puNe hai| meM usase caturindriya aparyApta ke sthitisthAna saMkhyAta guNe haiN| 10 usase caturindriya paryApta ke sthitisthAna saMkhyAta guNe haiN| 11 usase asaMjI paMcendriya aparyApta ke sthitisthAna saMkhyAta gRNe haiM / 12 usase amaMtrI paMcendriya paryApta ke sthitisthAna saMkhyAta gaNe haiN| 1 tatra janya sthite rArabhya ekasamayavRddha,gA garnotkRSTa nimthitiparyavasAnA ye sthitibhedAste sthitisthAnAnyucyante / -paMcama karmapratya TIkA, pR0 55 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka 13 usase saMjJI paMcendriya apayAMpta ke sthAtasthAna saMkhyAta guNe haiN| 14 usase saMjI paMcendriya paryApta ke sthitisthAna saMkhyAta guNe haiN| isa prakAra sthiti ke pramANa meM vRddhi ke sAtha sthitisthAnI kI bhI saMkhyA bar3hatI jAtI hai / yoga ke prasaMga meM yogoM ke alpAbahutva, sthitisthAnoM kA nirUpaNa karane ke bAda aba apamAna jovoM ke prati samaya jitane yoga kI vRddhi hotI hai, usakA kathana karate haiN| par3AvaNa pasaMkha gaNaciriya apaja paThihamasaMkhalogasamA / ajanasAyA ahiyA sattasu Ausu asaMkhaguNA // 55 // zabdArya - paikhaNaM- pratyeka samaya meM, asaMkhapuNaviriya - asaMnyAta guNA vIrya vAle, apaja-aparyApta jIva, paiThiIpratyeka sthitibaMdha meM, asaMkhalogasamA -asaMkhyAta lokAkAza ke pradeza pramANa, amavasAyA -adhyatra sAya, ahiyA adhika, sattasu -- sAta karmoM meM, Ajasu -Aghukarma meM, asaMlaguNA - asaMkhyAta guNA / ___gAthArya-aparyApta jIva pratyeka samaya asaMkhyAta guNe vIrya vAle hote haiM aura pratyeka sthitibaMdha meM asaMkhyAta lokAkAza ke pradeza pramANa adhyavasAya hote haiM / sAta karmoM meM to sthitibaMdha ke adhyavasAya vizeSAdhika aura Ayukarma meM asaMkhyAta guNa hote haiN| vizeSArtha - pUrva gAthA meM sthitisthAnoM kA pramANa batalAyA hai / aba yahAM batalAte haiM ki aparyApta jovoM ke yogamthAnoM meM prati samaya asaMkhyAta guNI vRddhi hotI hai kintu paryApta jIvoM meM aisA nahIM hotA hai / yaha asaMkhyAta guNI vRddhi utkRSTa sthiti paryanta samajhanA cAhie Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha sabvodi apajjatto paskhaNaM asaMkhaguNAe jogavuDkIe baDDhaIti / eka-eka sthitisthAna ke kAraNa asaMkhyAta adhyavasAyasthAna hote haiM / 207 sthitibaMdha ke kAraNa kaSAyajanya AtmapariNAmoM ko adhyabasa sthAna kahate haiN| kaSAyoM ke tIvra, tIvratara, tIvratama maMda, maMdatara, maMdatama rUpa meM udaya hone se adhyavasAyasthAnoM ke aneka bheda ho jAte hai / eka sthitibaMdha kA kAraNa eka hI adhyavasAyasthAna nahIM hai kintu aneka adhyavasAyasthAna haiM / arthAt eka hI sthiti nAnA jIvoM ko nAnA adhyavasAyasthAnoM se baMdhatI hai| jaise kucha vyaktiyoM ne do sAgara pramANa kI devAyu kA baMdha kiyA ho, lekina yaha Avazyaka nahIM ki una sabake sarvathA eka jaise pariNAma hoM / isIlie eka-eka sthitisthAna ke kAraNa adhyavasAyasthAna asaMkhyAta lokapramANa kahe jAte haiM / Ayukarma ke sivAya jJAnAvaraNa Adi sAta karmoM ke adhyavasAyasthAna vizeSAdhika haiN| jaise jJAnAvaraNa karma kI jaghanya sthiti ke kAraNa adhyavasAyasthAna sabase kama haiM, usase dvitIya sthitisthAna ke kAraNa adhyavasAya adhika haiM, usase tRtIya sthitisthAna ke kAraNa adhyavasAyasthAna adhika haiM / isI prakAra cauthe, pAMcaveM yAvat utkRSTa sthitisthAna taka samajhanA caahie| lekina ina sabakA sAmAnya se pramANa asaMkhyAta lokapramANa hI hai / jJAnAvaraNa kI taraha darzanAvaraNa, bedanIya, mohanIya nAma, gotra aura aMtarAya karma kI dvitIya Adi sthiti se lekara apane-apane utkRSTa sthitibaMdha paryanta adhyavasAyasthAnoM kI saMkhyA adhika adhika jAnanA caahie| lekina Ayukarma ke adhyavasAyasthAna uttarottara asaMkhyAta guNe haiM / arthAt cAroM ho AyukamoM ke jaghanya sthitibaMdha ke kAraNa adhyavasAyasthAna asaMkhyAta loka pramANa haiM aura usake bAda unake dUsare sthitibaMdha ke kAraNa adhyavasAyasthAna usase asaMkhyAta guNe haiM, Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 zataka tRtIya sthitibaMdha ke kAraNa zyavasAyasthAna usase bhI asaMkhyAta gRNe hai / isa prakAra utkRSTa mitibaMdha paryanta adhyavasAyasthAnoM kI saMkhyA asaMkhyAta gRNI, asaMkhyAta gRNo samajhanA cAhiye / isa prakAra se sthitibaMdha kI apekSA saba karmoM ke adhyavasAya sthAnoM ko batalAkara aba una prakRtiyoM ke nAma aura unakA abandhakAla batalAte haiM, jinako paMcendriya jIva adhika-se-adhika kitane kAla taka nahIM bAMdhate haiN| tirinaratijoyANaM narabhavajuya saca : palla tesar3ha / yAvaraghauhavigalAyavesu paNasIisayamayarA / / 56 // apaDhamasaMghayaNAgidakhagaI amicchadubhagathItigaM / niya naSu ithi dutosa paNivisu abadhAMTha paramA // 5 // ___ zabdArtha-- tirinarayati tiryarkatraka aura narakanika, joyANaM yAta nAmakama kA, narabhavajuya / manuSya bhava sahita, saghaupalla- kAra yApama mahita tesa-- saTha (adhika nau sAgamana, thAvaracau - sthAvara catuSka. ivigalAyace-ekAndraya, vikanendriya aura Atapa nAmakarma meM, paNasIisaye- eka nau pacAsI, ayr| ---sAgaropama / ___ apadamasaMghayaNAgiikhagava--pahale ke sivAya zeSa saMinana aura saMsthAna aura vihAyogati, aNa--anaMtAnubaMdhI kaSAya, micchamithyAtva mohanIca, bhagayoNa tirga-dubhaMgaNika styAnaditrika, niya-nIca gotra, naputthi = nasakaveda, strIveda, butI-basIma (narabhavasahita ekasau battIsa sAgaropama), paNivisu-paMcendriya meM, abandhandhi-avandha sthiti, paramA--utkRSTa / ___ gAyArtha -tiyaMtratrika, narakatrika aura udyota nAmakarma kA manuSya bhava sahita cAra palyopama adhika ekasau nesaTha Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 201 sAgaropama utkRSTa abandhakAla hai / sthAvaracatuSka, ekendriya jAti, vikalendriya aura Atapa nAmakarma kA manuSya bhatra sahita cAra palyopama adhika ekasau pacAsI sAgaropama utkRSTa avandhakAla jAnanA caahie| pahale saMhanana aura saMsthAna va bihAyogati ke sivAya zeSa pAMca saMhanana, pAMca saMsthAna, vihAyogati, anaMtAnubaMdhI kaSAya, mithyAtva mohanIya, durbhagatrika, nIca gotra, napuMsaka veda aura strI veda kI abaMdhasthiti manuSya bhava sahita ekaso battIsa sAgaropama hai| ina prakRtiyoM kI abaMdhasthiti paMce. ndriya meM jAnanA caahiye| vizeSArtha-ina do gAmAoM meM una utAra kRtiyoM ke nAma - lAye haiM jinakA utkRSTa abandhakAla paMcendriyoM meM hai| ina prakRtiyoM kI kula saMkhyA 41 hai jo pahale aura dUsare guNasthAna meM baMdhayogya hai / pahale guNasthAna meM baMdhayogya solaha aura dUsare guNasthAna meM baMdhayogya paccIsa prakRtiyAM haiM / sArAMza yaha hai ki ina ikatAlIsa prakRtiyoM kA baMdha unhIM jIvoM ko hotA hai jo pahale athavA dUsare guNasthAna meM hote haiM / jo jIva ina guNasthAnoM ko chor3akara Age bar3ha jAte haiM, unake ukta ikatAlIsa prakRtiyoM kA baMdha taba taka nahIM hotA hai jaba taka ve punaH una guNasthAnoM meM nahIM Ate haiN| dUsare guNasthAna se Age paMcendriya jIva hI bar3hate haiM / ekendriya aura vikalendriyoM ke pahale, dUsare ke sivAya Age ke guNasthAna nahIM hote haiN| isIlie gAthA meM batAI gaI ikatAlIsa prakRtiyoM ke abandhakAla ko paMcendriya jIvoM kI apekSA batalAyA hai| lekina yaha dhyAna meM rakhanA cAhiye ki jo paMcendriya jIva samyagdRSTi ho jAte haiM, unake to ukta ikatAlIsa prakRtiyoM kA baMdha Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka taba naka nahIM ho sakatA jaba taka ve samyaktva se cyuta hokara pahale athavA dUsare guNasthAna meM nahIM Ate. kintu pahale athavA dUsare guNasthAna me Ane para bhI kabhI-kabhI ukta prakRtiyAM nahIM baMdhatI haiM / ina saba bAtoM ko dhyAna meM rakhakara ukta prakRtiyoM ke utkRSTa abandhakAla ko ina do gAthAoM meM batalAyA hai| ina ikatAlIsa prakRtiyoM ko tIna bhAgoM meM vibhAjita kara abaMdhakAla batalAyA hai / pahale bhAga meM sAta, dUsare bhAga meM nau aura tIsare bhAga meM paccIsa prakRtiyoM kA grahaNa kiyA hai / pahale bhAga meM grahaNa kI gaI nAta prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM-tiryaMcantrika (tiryaMcati, tiryaMcAnupUrvI niyaMtrAyu), narakanika (narakagati, narakAnupUrvI, narakAyu) aura udyotu / TanakA utkRSTa abandhakAla-narabhavajuyaM sacauparala tesajheMmanuSya bhava mahita cAra palya adhika eka sau besaTha sAgaropama batalAyA hai / jimakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai - koI jIva tIna palya kI Ayu bAMdhakara devakuru bhogabhUmi meM utpanna huaa| vahAM usake ukta sAta prakRtiyoM kA baMdha nahIM hotA hai| kyoMki ye sAta prakRtiyAM naraka, tiryaMca gati bocca , ataH ina prakRtiyoM kA baMdha vahI karatA hai jo narakagati yA tiyaMcagati meM janma le sakatA hai / kintu bhogabhUmija jIva marakara niyama ma deva hI hote haiN| ataH ina naraka, tiryatra gati yogya prakRtiyoM kA baMdha nahIM karate haiN| isake bAda bhogabhUmi meM samyaktva ko prApta karake vaha eka. palya kI sthiti vAle devoM meM utpana huA, ataH mamyaktva hone ke kAraNa vahAM bhI usane ukta sAta prakRtiyoM kA baMdha nahIM kiyaa| isake bAda devagati meM samyaktva mahita maraNa karake manupyati meM janma lekara aura dIkSA dhAraNa kara nauveM gna veyaka meM 31 sAgarApama ko jiyota bAlA deva huA / utpanna hone ke antamuhUrta ke yAda samyaktva kA vamana karake mithyA dRSTi ho gayA / mithyAiSTi ho jAne para bhI maveyaka devoM ke ukta sAta prakRtiyAM janma se ho na baMdhane Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ panama karmagrantha ke kAraNa unakA baMdha nahIM huA / vahAM marate samaya kSayopazama samyaktva ko prApta karake manAyagati meM janma lekara mahAvana dhAraNa karake do bAra vijayAdika meM janma lekara punaH manuSya huaa| vahAM antamuhUrta ke liye samyakatva se cyuta hokara tIsare mizra guNasthAna' meM calA gayA / punaH kSayopazama samyaktva ko prApta karake tIna bAra acyuta svarga meM janma liyaa| isa prakAra veyaka ke 31 sAgara, bijayAdika meM do bAra janma lene ke 66 mAgara aura tIna bAra acyuta svarga meM janma lene se vahAM ke 66 sAgara milAne se 163 sAgara hote haiN| isameM devakuru bhogabhumija kI Ayu tIna palla, devagati ko Ayu eka palya isa prakAra cAra palya aura milA denA cAhie / bIca meM jo manuSyabhava dhAraNa kiye unheM bhI usameM jor3akara manuSyabhava sahita cAra palpa adhika eka sau saTha sAgaropama ukta sAta prakRtiyoM kA abaMdhakAla hotA hai / 1 kA prathika mata se cautha guNasthAna se dhuta hokara jIva tIsare guNasthAna meM pA sakatA hai / lekina maiddhAMtika mala isake viruddha haimicchatA maMkatI aviruddhA hoI sammamI se mu / mIsAi vA do sammA minchana uNa mIsa || -hatka- bhASya 114 - jIva mithyAtva guNasthAna me vIga aura coye guNasthAna meM jA sakatA hai, isameM koI virodha nahIM haiM tathA mizra gRNasthAna se bhI pahale aura cauthe guNasthAna meM jA sakatA hai, kiMtu samyamAna ne cyusa hokara mithyAtva meM jA sakatA hai. mizra guNasthAna meM nahIM jA sakatA hai| paliyAI tini bhogANimmi mamapaccayaM paliya megaM / sohamme mammaNa narabhave saba viraINa // micchI bhavapaccapano neviuje sAgarAiM igatosa / aMzamukhnuNAI sammattaM tammi lihiNaM // virayanarapavanarimo aguttagmage 7 ayara chAtraTTI / misa mahattamegaM kAmiya maNulo puNo vigoM // chAuTuI ayANaM accuyae virayana rabhavaMtarito / tirinaravatigujjoyANa esa kAlo abaMdhami / / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 mataka isa abandhakAla ko batalAne meM jo veyaka meM samyaktva se patana batalAyA hai, vaha kSAyopamika samyaktvakA utkRSTa kAla 66 sAgara pUrA ho jAne ke kAraNa batalAyA, hai / isI prakAra vijayAdika meM 66 sAgara pUrNa kara lene ke bAda manuSya bhava meM jo antamuhUrta ke lie tIsare guNasthAna meM gamana batalAyA hai, vaha bhI samyaktva ke 66 sAgara pUre ho jAne ke kAraNa hI batalAyA hai| kSAyopazamika samyaktva kI utkRSTa sthiti 66 sAgara hai| dUsare bhAga meM sthAvaracatuSka (sthAvara, sUkSma, aparyApta aura sAdhAraNa), ekendriya, vikalatrika manonimA mAturingi) aura Atapa ina nau prakRtiyoM ko grahaNa kiyA hai| ye nau prakRtiyAM ekendriya yA vikalendriya prAyogya haiN| inakA utkRSTa abandhakAla manuSya bhava sahita cAra palya adhika eka sau pacAsI sAgara batalAyA hai | jo isa prakAra hai-koI jIva 22 sAgara kI sthiti ko lekara chaThe naraka meM utpanna huA / vahA~ ina prakRttiyoM kA baMdha nahIM hotA hai| kyoMki naraka se nikalakara jIva saMzI paMcendriya paryAptaka hotA hai, ekendriya yA vikalendriya nhiiN| vahAM marate samaya samyaktva ko prApta karake manuSyagati meM janma huA aura aNuvratI hokara maraNa karake cAra palya kI Ayu vAle devoM meM utpanna huaa| vahAM se cyuta hokara manuSya paryAya meM janma lekara mahAvata dhAraNa karake nauveM maveyaka meM ikatIsa sAgara kI sthiti vAlA deva huaa| vahAM antamuhUrta ke bAda mithyAiSTi ho gyaa| anta samaya meM samyAdRSTi hokara manuSya paryAya meM janma lekara mahAbata pAlana karake do bAra vijayAdika meM utpanna huA aura isa prakAra 66 sAgara pUre kiye | pahale kI taraha manuSya paryAya meM antamuhUrta ke liye sambagmithyAiSTi hokara punaH samyaktva ko prApta karake tIna bAra acyuta svarga meM utpanna huA aura isa prakAra dUsarI bAra 66 sAgara pUrNa Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha kiye| ina saba kAloM ko jor3ane se manuSya bhava sahita cAra palya adhika 22 + 31 +66/66= 185 sAgara utkRSTa abandhakAla hotA hai / " tIsare bhAga meM grahaNa kI gaI 25 prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM - RSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca kIlikA, sevArta saMhanana, nyagrodha, sAdi, vAmana, kubja, huNDa saMsthAna, azubha vihAyogati, anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtva, dubhaMga, duHsvara, anAdeya, nidrAnidrA, pracala rahayAnaki, nIca, napuM strIveda | ina paccIsa prakRtiyoM kA abandhakAla manuSyabhava sahita 132 sAgara hai / jo isa prakAra jAnanA cAhie ki koI jIva mahAvrata dhAraNa kara marakara do bAra vijayAdika meM utpanna huA aura isa prakAra samyaktva kA utkRSTa kAla 66 sAgara pUrNa kiyA / punaH manuSyabhava meM antarmuhUrta ke liye mizra guNasthAna meM Akara aura punaH samyaktva prApta karake tIna bAra acyuta svarga meM janma lekara dUsarI bAra samyaktva kA kAla 66 sAgara pUrNa kiyA | isa prakAra 66 + 66 - 132 hue / isIliye ukta paccIsa prakRtiyoM kA utkRSTa abandhakAla manuSyabhava sahita 132 sAgara hotA hai / isa prakAra se ukta ikatAlIsa prakRtiyoM kA utkRSTa abandhakAla batalAkara aba Age yaha batalAte haiM ki ukta prakRtiyoM kA utkRSTa bAvIsa | 1 chaTTIe neraio bhavapaccayao u apara defao ya bhaviDaM paliyacakkaM paDhamakappe | pubvatakAlajogo paMcAtIya sayaM sacaupalkSaM / AyadathAvaracauvigalatiya gae giMdiya abaMdho 2 paNavIsAe abaMdho ukkoso hoi sammasIsajue / basI sayamayarA, do vijae abue tibhavA / / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 abandhakAla 193 sAgara Adi kyoM hai ? aura anubaMdhinI prakRtiyoM ke nirantara baMdhakAla kA jaghanya aura utkRSTa pramANa kyA hai ? vijayAi vijje tamAi dahisaya butosa tesaraM / paNasI sayayabaMdhI pallatigaM suravidviduge // 58 // zabdArtha bilama meM meM, namAI tamaHprabhA naraka meM dahisaya eka sau sAgaropama dutIsa paNasI - pacAmI sAmanema, tIna palpa, suravivi P battIsa tesa tresaTha sAgaropama, samayabaMdhI nirantara baMdha pallatigaM suradvika aura vaikriyadvika meM | zatakra - 115 gAthArtha - vijayAdika meM bevaka aura vijayAdika meM tathA tamaH prabhA aura graiveyaka meM gaye jIva kI utkRSTa abandhasthiti anukrama se eka so battIsa, eka sau va saTha aura eka sau pacAsI sAgaropama manuSyabhava sahita hotI hai| devadvika aura vaikriryAdaka kA nirantara baMdhakAla tIna palya hai / vizeSArtha - isase pUrva kI do gAthAoM meM jo 41 prakRtiyoM kA utkRSTa abandhakAla batalAyA vaha kisa prakAra ghaTita hotA hai, isakA.. saMketa yahAM kiyA gayA hai tathA adhruvabaMdhinI tihattara prakRtiyoM meM se kucha prakRtiyoM ke nirantara baMdhakAla ko batalAyA hai / yadyapi akAla kA spaSTIkaraNa pUrva ko do gAthAoM ke bhAvArtha meM kara diyA gayA hai, tathApi prasaMgavazAt punaH yahAM bhI karate haiM / eka sau battIsa sAgara isa prakAra hote haiM ki vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita vimAnoM meM se kisI eka vimAna meM do bAra janma lene para eka bAra ke 66 sAgara pUrNa hote haiM / phira antarmuhUrta ke liye tIsare guNasthAna meM Akara punaH acyuta svarga meM tIna bAra Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karma grantha 215 janma lene meM dUsarI bAra ke 66 sAgara pUrNa hote haiN| hama prakAra vijayAdika meM janma lene se 132 sAgara pUrNa hote haiN| eka sau saTha sAgara isa prakAra hote haiM ki nauveM graM vebaka meM ikatIsa sAgara kI Ayu bhogakara vahAM se cyuta hokara manuSyagati meM janma lekara pUrva kI taraha bijayAdika meM do bAra jAne se do bAra chiyAsaTha mAgara pUrNa karane para eka sau vesaTha sAgara pUrNa hote haiN| eka sau pacAsI sAgara hone ke liye isa prakAra samajhanA cAhie ki tamaHprabhA nAmaka chaThe naraka meM bAIsa sAgara kI sthiti pUrNa kara usake bAda naubeM praveyaka meM ikatIsa sAgara kI Ayu bhogakara usake bAda vijayAdika meM do bAra chiyAsaTha sAgara pUre karane se eka mau pacAsI sAgara kA antarAla hotA hai / / isa prakAra ikatAlIsa prakRtiyAM adhika-se-adhika itane kAla taka paMcendriya jIva ke baMdha ko prApta nahIM hotI haiN| adhruvabaMdhinI prakRtiyoM ke nirantara baMdhakAla ke jaghanya va utkRSTa pramANa kA vivecana prAraMbha karate hue sarvaprathama utkRSTa baMdhakAla batalAte ki :-pallatigaM suraviundhiduge yAnI devadvika (devagati aura devAnupUrvI) tathA vaikriyAdrika (vaikriya' zarIra, vaikriya aMgopAMga) ina cAra prakRtiyoM kA baMdha yadi barAbara hotA rahe to adhika-se-adhika tIna palya' taka ho sakatA hai| __isakA kAraNa yaha hai ki bhogabhUmija jIva janma se hI devati ke yogya ina cAra prakRtiyoM ko tIna palyopama kAla taka barAbara bAMdhate haiN| kyoMki bhogabhumija jIvoM ke narakA, tiyaMtra aura manavagati ke yogya nAmakarma kI prakRtiyoM kA baMdha nahIM hotA hai| isalie pariNAmoM meM antara par3ane para bhI ina cAra prakRtiyoM kI kisI virodhinI prakRti kA baMdha nahIM hotA hai| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 aba Age kI cAra gAthAoM meM zeSa prakRtiyoM ke nAma ginAkara unake nirantara baMdha ke samaya ko batalAte haiM / samayAdasaMkhakAla tiriduganIesu Au aMtamuha / urali asaMkhaparaTTA sAryAThaI puruSa koNA // 563 jalahilayaM paNasIya paraghussA se paNivitasaca uge / battosa suvihagamasubhagAMta guccacarase // 60 // asukhagaijA ANi saMghayaNAhAranazyaoyagaM / thira subhajasthAvara dasara puhatthoyalamasAyaM // 61 // samayAdatamuhusaM maNudurga jiNavahara uralavaMgesu / tittosayarA paramA aMtamUha lahU vi AujiNe // 66 // zabdArtha - samayAdasaMkhakAlaM - eka samaya se lekara asaMkhya kAla taka, tiriyuganoesa tiyaMtradvika aura nIcagotra kA Aja Ayukarma kA aMtamuha-mantarmuhUrta taka, uli - audArika zarIra kA asaMkha paraTTA - asaMkhyAta pudgala parAvarta, sAyaThiI -- sAtAvedanIya kA baMdha, puruSakogA- pUrva koTi varSa se nyUna | -- r jalahilayaM - eka sau sAgaroyama, paNasIyaM pacAsI paraghussA se parAghAta aura ucchavAsa nAmakarma kA paNidi paMcendriya jAti kA, tasaca camacatuSka kA battIsaM - battIsa, mu~havihagaDha zubha vihAyogati, puma-puruSa veda, subhagaliMga - subhagatrika, ucca - uccagotra, cauraMse samacaturasrasaMsthAna kA / - asukhagadda - azubha vihAyogati, jAi ekedriya Adi caturindriya taka jAti, Agi saMghayaNa - pahale ke sivAya pAMca saMsthAna aura pAMca maMhanana, AhAranarayajayadurga- AhArakadvika, narakaki, udyotaThika thirasubhagasa sthira, zubha, yazaH kaurti nAma, zataka -- Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha thAyarasa -- sthAvara vaNaka, naputthI - napuMsaka veda, strI veda, bujuyala - do yugala, asApa -- asAtA vedanIya kaa| ___ samayAdatamuhasaM-eka samaya se lekara antarmuhUrta paryanta, maNukuga- manuSyatipha, jiNa-tIrthaMkara nAmakarma. badara-inaRSabhanArAca saMhanana, uraluvaMge --audArika aMgopAMga kA, tittIsayarA-tetIsa sAgaropama, paramo-utkRSTa baMdha, aMtamuha -- antamuMhataM, lahuHvi .. jaghanya baMdha bhI, mAjiNe-Ayukarma aura tIrthakara nAma kaa| gApArtha--tiyaMcadvika aura nIca gotra kA eka samaya se lekara asaMkhyAta kAla taka niraMtara baMdha hotA hai / Ayukarma kA antamuhUrta, audArika zarIra kA asaMkhyAta pudgala parAvarta aura sAtA vedanIya kA kucha kama pUrva kor3I taka niraMtara baMdha hotA hai| parAghAta, ucchvAsa, paMcendriya jAti aura asacatuSka kA ekasau pacAsI sAgaropama niraMtara baMdha hotA hai / zubha vihAyogati, puruSa veda, subhagatrika, ucca gotra aura samacaturasra saMsthAna kA utkRSTa niraMtara baMdha eka sau battIsa sAgaropama hotA hai| azubha vihAyogati, ekendriya se caturindriya taka azubha jAticatuSka, pahale ke sivAya pAMca saMsthAna, pAMca saMhanana, AhArakadvika, narakadvika, udyotadvika, sthira, zubha, yaza:kIrti nAmakarma, sthAbara dazaka, napuMsakaveda, strIveda, do yugala aura asAtA vedanIya kA eka samaya se lekara antamuhRtaM paryanta niraMtara baMdha hotA hai / manuSyadvika, tIrthakara nAmakarma, vaccaRSabhanArAca Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 zataka saMhanana aura audArika aMgopAMga nAmakarma kA tetIsa sAgaropama utkRSTa satata baMdha hotA hai / cAra Ayu aura tIrthakara nAmakarma kA jaghanya niraMtara baMdha bhI antamuhUrta hotA hai / vizeSAdha- - ina cAra gAthAoM meM adhruvabaMdhinI prakRtiyoM ke nAma tathA unake niraMtara bandha hone ke utkRSTa samaya ko batalAyA hai / ina prakRtiyoM ke niraMtara bandha hone ke jaghanya samaya kA saMketa isaliye nahIM kiyA hai kyoMki adhruvabandhinI hone se eka samaya ke bAda bhI inakA banA la mktaa| sabhI prakRtiyoM kA niraMtara bandhakAla samAna nahIM hone se samAna samaya bAlI prakRtiyoM ke varga banAkara una-una ke bandha kA samaya batalAyA hai / jinakA spaSTIkaraNa nIce kiye jA rahA hai / tiryaMcadrika (tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI) aura nIca gona kA bandhakAla eka samaya se lekara asaMkhyAta kAla ho sakatA hai - samayAdasaMkhakAlaM tiriduganIesa / isakA kAraNa yaha hai ki ukta tIna prakRta tiyAM jaghanya se eka samaya taka baMdhatI haiM, kyoMki dUsare samaya meM inakI vipakSI prakutiyoM kA bandha ho sakatA hai / kintu jaba koI jIva tejaskAya aura vAyukAva meM janma letA hai to usake tiyaMcadvika va nIca gotra kA niraMtara bandha hotA rahatA hai,jaba taka vaha usa kArya meM banA rahatA hai / tejaskAya aura vAyukAya ke jIvoM meM tiryacadvika ke sivAya anya kisI gati aura AnupUrvI kA bandha nahIM hotA aura na ucca gotra kA hI / tejaskAya ba vAyukAya meM janma lene vAlA jIva lokAkAza ke asaMkhyAta pradeza hote haiM, adhika-se-adhika ulane samaya taka barAbara tejasvAya va bAyukAya meM janma letA rahatA hai | isIlie ina tIna prakRtiyoM kA utkRSTa nirantara bandhakAla asaMkhyAta samaya arthAt Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama kamagrantha 216 arsakhyAta utsarpiNI, avasapiNI vatalAyA hai| sAtaveM naraka meM bhI ina tIna prakRtiyoM kA nirantara bandha hotA rahatA hai| Ayukarma kI cAroM prakRtiyoM- naraka, tiryaMca, manuSya aura devAyu kA jaghanya aura saTa bAla tana hai... unAnhU / kyoMki Ayukarma kA eka bhava meM eka hI bAra baMdha hotA hai aura vaha bhI adhika-se-adhika antarmuhUrta taka hotA rahatA hai / audArika zarIra nAmakarma kA eka samatra se lekara utkRSTa bandha kAla asaMkhyAta pudgala parAvarta hai / kyoMki jIva eka samaya taka audA. rika zarIra kA bandha karake dusare samaya meM usake vipakSI baikriya zarIra Adi kA bhI bandha kara sakatA hai tathA asaMkhyAta pudagala parAvarta kA samaya isalie mAnA jAtA hai ki sthAvarakAya meM janma lene vAlA jIva asaMkhyAta pudgala parAvarta kAla taka sthAvarakAya meM par3A raha sakatA hai / taba usake audArika ke sivAya anya kisI bhI zarIra kA bandha nahIM hotA hai| 'sAyaThiI pubbakoDUNA' sAtA vedanIya kA utkRSTa bandhakAla kucha kama eka pUrva kodi hai| jaba koI jIva eka samaya taka sAtA bedanIya kA bandha karake dUsare samaya meM usakI pratipakSI asAtA bedanIya kA bandha karatA hai taba to usakA kAla eka samaya ThaharatA hai aura jaba koI karmabhUmija manuSya ATha varSa kI umra ke pazcAta jina dIkSA dhAraNa karake kevalajJAna prApta kara letA hai taba usake kucha adhika ATha varSa kama eka pUrva koTi kAla taka nirantara sAtA bedanIya kA baMdha hotA rahatA hai| kyoMki chaThe guNasthAna ke bAda sAtA vedanIya kI virodhinI asAtA vedanIya prakRti kA bandha nahIM hotA hai tathA karmabhUmija manuSya kI utkRSTa Ayu eka pUrva koTi ko hotI hai, ataH Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 zataka sAtA vedanIya kA nirantara utkRSTa bandhakAla kucha adhika ATha varSa kama eka pUrva koTi batalAyA hai|' eka sau pacAsI sAgara taka nirantara bandhane vAlI prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM - 'paraghussAse paNidi tasacauge-parAghAta, ucchvAsa, paMcendriya jAti aura trasacatuSka, kula ye sAta prakRtiyAM haiM / ina prakRtiyoM ke adhruvabandhinI hone se kama-se-kama inakA nirantara bandhakAla eka samaya hai / kyoMki eka samaya ke bAda inako vipakSI prakRtiyAM inakA sthAna le letI haiM tathA utkRSTa nirantara bandhakAla ekasau pacAsI sAgara hai| yadyapi gAthA meM ukta sAta prakRtiyoM ke nirantara bandha ke utkRSTa samaya ko eka sau pacAsI sAgara batAyA hai aura paMcasaMgraha meM bhI isI prakAra kahA hai / lekina isake sAtha cAra palya adhika aura jor3anA cAhiye / kyoMki inakI pratipakSI prakRtiyoM kA jitanA abanyakAla hotA hai utanA hI inakA bandhakAla hai| gAthA 56 meM inakI pratipakSI sthAvaracatuSka Adi prakRtiyoM kA utkRSTa abandhakAla cAra palya adhika ekasau pacAsI sAgaropama batalAyA hai, ataH inakA bandha 1 dezotapUrvakoTibhAvanAtveSA iha kila ko'pi pUrvakoTyAyuko garbhastho / na va mAmAna sAtirekAn gamayati, jAto'pyaSTI varSANi pAvat dezavirati parvavini vA na pratipadyate, varSASTakAdadho vartamAnasya sarvasyApi tathAsvA. bhAvyAt dezataH marvato vA viratipratipattarabhAvAt / -paMcasaMgraha malayagiridhIkA, pR. 76 2 ina ca pacanu.patyam' iti anideze'pi 'sacatulyam' iti byAkhyAnaM kAryam / yato yAvAnatehipakSasyAbandhakAlastAvAne yAsAM bandhakAla iti / patrasaMgrahAdI ca upalanaNAdinA kenacit kAraNena yannoptaM tadabhiprAya na vima iti / -paMcama kampapa spIpA TIkA, pR060 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama kamagrantha 221 kAla utanA hI samajhanA cAhiye / kyoMki unake avandhakAla meM hI inakA bandha ho sakatA hai| isa samayapramANa ko isa prakAra samajhanA cAhie ki koI jIva bAIsa sAgara pramANa sthitibaMdha karake chaThe naraka meM utpanna huA. vahAM parAdhAta Adi ina sAta prakRtiyoM kI pratipakSI prakRtiyoM kA bandha na hone se ina sA prakRtiyoM kA nirantara baca kiyA aura aMtima samaya meM samyaktva ko prApta karake manuSyagati meM janma liyA / yahA~ aNuvratoM kA pAlana karake cAra palya kI sthiti vAle devoM meM janma liyA aura samyaktva sahita maraNa karake punaH manuSya huA aura mahAvata dhAraNa karake marakara nauveM veyaka meM ikatIsa sAgara kI Ayu vAlA deva huaa| vahAM mithyAiSTi hokara marate samaya punaH samyaktva ko prApta karake manuSya huA / vahAM se tIna bAra maramarakara acyuta svarga meM janma liyA aura isa prakAra chiyAsaTha sAgara pUrNa kiya / antamuhUrta ke lie tIsare mina guNasthAna meM AyA aura usake bAda punaH samyaktva prApta kiyA aura do bAra vijayAdika meM janma lekara chiyAsaTha sAgara pUrNa kiye / isa prakAra chaThe naraka vagairaha meM bhramaNa karate hue jIva ko kahIM 'bhavasvabhAva se aura kahIM samyaktva ke kAraNa parAdhAta Adi prakRtiyoM kA bandha hotA rahatA hai| zubha vihAyogati, puruSaveda, subhagatrika, uccagotra aura samacaturastra saMsthAna ina sAta prakRtiyoM kA utkRSTa niraMtara bandhakAla ekasau balIsa' 1 paMcasaMgraha ko TIkA meM ina prakRtiyoM kA nirantara bandhakAla tIna palya adhika eka sau battIsa sAgara batalAyA hai / yahAM kahA hai ki tIna patya kI Ayu bAlA niryaca azayA manuSya bhava ke aMta meM samyaktva' ko prApta karake pahale vatAra ne Rma se 132 sAgara taka saMsAra meM bhramaNa karatA hai| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ddyr zanaka mAgara hai| anubandhino prakRtiyAM hone se unakA jaghanya bandhakAla eka samaya hai lekina utkRSTa bandhakAla ekasau battIsa sAgara hone kA kAraNa yaha hai ki gAthA 57 meM inakI vipakSI prakRtiyoM kA utkRSTa akAla ekasa battIsa sAgara bAlAyA hai, ataH inakA bandhakAla usI krama se utanA hI samajhanA cAhiye 1 eka samaya se lekara antarmuhUrta taka bandhane vAlI ikatAlIsa prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM azubha vihAyogati, azubha jAticatuSka (ekendriya dvIndriya, bIndriya, caturindriya) vajraRSabhanArAca saMhanana ko chor3akara zeSa RSabhanArAva Adi pAMca azubha saMhanana, nyagrodhaparimaNDala Adi pAMca azubha saMsthAna, AhArakalika, narakadrika, udyotavika, sthira, zubha, yazaH kIrti, sthAvara dazaka, napuMsakaveda, strIveda, yugaladvika, (hAsya rati aura zoka - arati) aura asAtA vedanIya | ukta ikatAlIsa prakRtiyoM kA nirantara vandhakAla kama-se-kama eka samaya aura adhika se adhika antamuhUrta batalAyA hai| ye prakRtiyA~ adhdhruvabandhinI haiM ataH apanI-apanI virodhI prakRtiyoM kI bandhayogya sAmagrI ke hone para inakA antarmuhUrta ke pazcAt bandha ruka jAtA hai / ina ikatAlIsa prakRtiyoM ke nirantara bandha hone ke utkRSTa kAla ko antarmuhUrta mAnane kA kAraNa yaha hai ki sAtA vedanIya, rati, hAsya, sthira, zubha aura yaza kIrti kI virodhinI prakRtiyAM asAtA vedanIya, arati zoka, asthira, azubha aura ayazaH kIrti kA bandha chaThe guNasthAna taka hotA hai, ataH vahA~ taka to inakA nirantara bandha antamuhUrta taka hotA hai kintu usake bAda ke guNasthAnoM meM bhI inakA bandhakAla antarmuhUrta hai, kyoMki una guNasthAnA kA kAla bhI antamuhUrta pramANa hai / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha ___ manuSyaddhika (manuSyagati, manuSyAnupUrvI), tIrthakara nAma, vanaRSabhanArAja saMhanana, A~tArita gogAMka mA nirantara kAla utkRSTa se tetIsa sAgara hai| kyoMki anuttaravAsI devoM ke manuSyagati ke yogya prakRtiyoM kA ho baMdha hotA hai| jisase ve apane janma-samaya se lekara tetIsa sAgara kI Ayu taka ukta prakRttiyoM kI birodhinI narakadvika, tiryaMcadvika, deva dvika, vaikriyadvika, pAMca azubha saMhanana RSabhanArAca Adi kA baMdha nahIM karate haiN| tIrthaMkara prakRti kI koI virodhinI prakRti nahIM hai, ataH usakA bhI tetIsa sAgara taka barAbara baMdha hotA hai| manuSyadrika Adi ukta pAMca prakRtiyoM meM se tIrthakara prakRti ke sibAya cAra prakRtiyoM kA jaghanya baMdhakAla eka samaya hai, kyoMki unakI virodhinI prakRtiyA~ haiN| sAmAnyataH yaha batAyA gayA hai ki adhruvabaMdhinI prakRtiyoM kA jadhanya baMdhakAla eka samaya hai / lekina kucha prakRtiyoM ke jaghanya baMdhakAla meM vizeSatA hone se granthakAra ne saMketa kiyA hai ki 'lahU vi Au. jiNe' cAra AyukarmoM aura tIrthakara nAmakarma kA jaghanya baMdhakAla bhI antamuhUrta hai / arthAt tIrthakara nAmakama aura narakAyu Adi cAra AyU, kula pAMca prakRtiyoM kA utkRSTa aura jaghanya baMdhakAla annamuhUrta hI hai| na ki jaghanya baMdhakAla eka samaya aura utkRSTa baMdhakAla antamuhUta hai| Ayukarma ke baMdhakAna ke bAre meM pahale batA cuke haiM ki eka bhava meM eka bAra hI Ayu kA baMdha hotA hai aura vaha bho antamuharna ke liye hI hotA hai / tIrthakara prakRti kA jaghanya baMdha antamuharta pramANa isa prakAra samajhanA cAhie ki koI jIva tIrtha kara prakRti kA baMdha karake upazama zreNi car3hA, bahAM nIce se lekara gyArahaveM guNasthAna taka tIrthakara prakRti kA baMdha nahIM kiyA kyoMki tIrthakara prakRti ke baMdha kA nirodha Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka AThaveM guNasthAna ke chaThe bhAga meM hI ho jAtA hai| punaH upazama zroNi se girakara antamuhUrta taka tIrthakara prakRti kA baMna karake baha jIva upazama zrINi car3hA aura vahAM usakA abandhaka huaa| usa samaya tIrtha kara prakRti kA jaghanya aMdhakAla antamuhUrta ghaTita hotA hai / ___ isa prakAra se adhruvabaMdhinI prakRtiyoM ke nirantara' baizvakAla ke kathana ke sAtha sthitibaMdha kA vivecana pUrNa hotA hai| aba Age rasabaMdha (anubhAga baMdha) kA vivecana karate haiN| rasabaMdha ___baMdha ke prakRti, pradeza, sthiti aura rasa ina cAra bhedoM meM se prakRtibaMdha aura sthitibaMdha kA varNana karane ke bAda aba rasabaMdha athavA anubhAga baMdha kA varNana karate haiM / sabase pahale granthakAra zubha aura azubha prakRtiyoM ke tIbra aura maMda anubhAga baMdha ke kAraNoM ko batalAte haiN| timro asuhasuhANaM saMkesavilohio vivajjayau / mabaraso girimahirayajalarehAsarisakasAehi // 6 // cauThANAI asuhA sunahA vigghadesaghAiAvaraNA / pumasaMjalaNigabuticauThANarasA sesa dugamAI // 4 // zabdArtha-simbo-tIvarasa, bhasuhasuhANaM - azubha aura zubha prakRttiyoM kA, saMkesavisohio-saMkleza aura vizuddhi dvArA, vibajma mo0 karmakAMDa meM adhruvayaMninI prakRtiyoM kA sirpha jaghanya bandhakAla hI batalAyA hai avaro bhiSaNa muhatto tityAhArANa saTanaAUNaM / samao chAvaTThINaM baMdho tamhA dRdhA sesA / / 126 tIrthakara, aAhArakanika aura cAra AyuoM ke nirantara badha hone kA jaghanya kAla anta muhUrta hai aura zeSa chiyAsaha prakRtiyoM ke nirantara bandha kA jaghanya kAla eka samaya hai| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha yaja viparItatA se, maMdaraso-maMdarasa girimahirapajalarehA - parvata, pRthvI, retI aura jala kI rekhA ke sari-mamAna kasAhi- kaSAya dvArA - cauThANAI -- catuH sthAnAdi, asuhA-- azubha prakRtiyoM meM, suha mahA- zubha prakRtiyoM meM viparItatA se, vindhavesadhAiAvaraNAantarAya aura dezavAtI AvaraNa prakatiyA pumasaMjalana - puruSaveda aura saMjvalana kaSAya, igadusicauThANarasA eka, do, tIna, cAra sthAnika rasayukta sesA - bAkI kI prakRtiyA, sugamAI-do Adi I sthAnika rasayukta | - 225 gAvArtha - azubha aura zubha prakRtiyoM kA tIvra rasa anukrama se saMkleza aura vizuddhi ke dvArA baMdhatA hai / parvata, pRthvI, retI aura pAnI meM kI gaI rekhA ke samAna kaSAya dvArA azubha prakRtiyoM meM catuHsthAnika Adi rasa hotA hai aura zubha prakRtiyoM meM viparItatA dvArA catuHsthAnika Adi rasa hotA hai| pAMca antarAya, dezaghAtI AvaraNa karane vAlI prakRtiyAM, puruSaveda aura saMjvalana kaSAya catuSka, ye prakRtiyAM ekasthAnika, dvisthAnika, nisthAnaka aura cArasthAnika rasayukta aura bAkI kI prakRtiyAM dvisthAnika Adi tIna prakAra ke rasayukta baMdhatI haiM / vizeSArtha - loka meM kArmaNa vargaNAyeM vyApta haiN| ina karma paramANuoM meM jIva ke sAtha baMdhane se pahale kisI prakAra kA rasa - phalajanana zakti nahIM rahatI haiM / kintu jaba ve jIva ke dvArA grahaNa kiye jAte haiM taba grahaNa karane ke samaya meM hI jIva ke kaSAya rUpa pariNAmoM kA nimitta pAkara unameM anaMtaguNA rasa par3a jAtA hai jo apane vipAkodaya meM usausa rUpa meM apanA-apanA phala dekara jIva ke guNoM kA ghAta karate haiM / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka 226 isIlie baMdha ko prApta karma pudgaloM meM phala dene kI jo zakti hotI haiM, use rasabaMdha athavA anubhAga baMdha kahate haiN| isako aba udAharaNa dvArA spaSTa karate haiM-- jaise sukhA ghAma nIrasa hotA hai, lekina UMTanI, bhaiMsa, gAya aura bakarI ke peTa meM pahu~cakara vaha dUdha ke rUpa meM pariNata hotA hai tathA usake rasa meM cikanAI kI hInAdhikatA dekhI jAtI hai| arthAt usI sUkhe ghAsa ko khAkara UMTanI khUba gAr3hA dUdha detI hai aura usame cikanAI bhI bahuta adhika hotI hai| bhaiMsa ke dUdha meM usase kama gAr3hApana aura cikanAI rahatI hai| gAya ke dUdha meM usase bhI kama gAr3hApana aura nikatAI hai tathA bakarI ke dUdha meM gAya ke dUdha se bhI kama gADhApana va cikanAI hotI hai| jaise hI kAra bhinna-bhinna pazuoM ke peTa meM jAkara bhinna-bhinna rasa rUpa pariNata hotA hai, usI prakAra eka hI prakAra ke karma paramANu mitra- bhinna jIvoM ke bhinna-bhinna kapAya rUpa pariNAmoM kA nimita pAkara bhinna-bhinna rasa vAle ho jAte haiM / jo yathAsamaya apanA phala dete haiM / !.. jaise UMTanI ke dUdha meM adhika zakti hotI hai aura bakarI ke dudha meM kama 1 jaise hI zubha aura azubha donoM hI prakAra kI prakRtiyoM kA anubhAga tIvra bhI hotA hai aura maMda bhI / arthAt anubhAga baMdha ke do prakAra haiM--tIya anubhAga baMdha aura maMda anubhAga baMdha | ye donoM prakAra ke anubhAga baMdha zubha prakRtiyoM meM bhI hote haiM aura azubha prakRtiyoM meM bhI / isIliye granthakAra te anubhAga baMdha kA varNana zubha aura azubha prakRtiyoM ke tIvra aura maMda anubhAga baMdha ke kAraNoM ko batalAte hue prAraMbha kiyA hai / azubha aura zubha prakRtiyoM ke tIvra aura maMda anubhAga baMdha hone ke kAraNoM ko batalAte hue kahA hai ki saMkleza pariNAmoM se azubha prakRtiyoM meM tIvra anubhAga baMdha hotA hai aura vizuddha bhAvoM se zubha Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pharmagrantha prakRtiyoM meM tIna anubhAga baMdha hotA hai tathA isase viparIta bhAvoM se maMda anubhAga baMna hotA hai arthAt vizuddha bhAvoM se azubha prakRtiyoM meM maMda anubhAga baMdha tathA saMkleza bhAvoM se zubha prakRtiyoM meM maMda anubhAga azubha prakRtiyoM ke anubhAga ko nIma vagairaha ke kaGa ve rasa ko upamA aura zubha prakRtiyoM ke anubhAga ko Ikha ke rasa ko upamA dI jAtI hai| isakA spaSTIkaraNa yaha hai ki jaise nIma kA rasa kaTuka hotA hai, vaise hI azubha prakRtiyoM ko azubha phala dene ke kAraNa unakA rasa burA samajhA jAtA hai / Ikha kA rasa moThA aura svAdiSTa hotA hai, vaise hI zubha prakRtiyoM kA rasa sukhadAyaka hotA hai / azubha aura zubha donoM hI prakAra kI prakRtiyoM ke tIva aura maMda rasa ko cAra-cAra avasthAyeM hotI haiN| jinakA prathama karmagrantha kI gAthA 2 kI vyAkhyA meM saMketa mAtra kiyA gayA hai| yahAM kucha vizeSa rUpa meM kathana karate haiN| tIna aura saMda rasa kI avasthAoM ke cAracAra prakAra isa taraha haiM-1-totra, 2 tIvratara, 3 tIvratama, 4 atyanta tIvra aura 1 maMda, 2 maMdatara, 3 maMdatama aura atyanta maMda / yadyapi isake asaMkhya prakAra haiM vAnI eka-eka ke asaMkhya prakAra jAnanA cAhiye lekina una sabakA samAveza ina cAra sthAnoM meM ho jAtA hai / ina cAra prakAroM ko kramazaH ekasthAnika, dvisthAnika, tristhAnika aura catuHsthAnika kahA jAtA hai / arthAt ekasthAnika se tIna yA maMda, dvisthAnika se tIvratara yA maMdatara, tristhAnika se tIvatama yA maMdatama aura catuHsthAnika se atyanta tIvra yA atyanta maMda kA grahaNa karanA caahiye| inako isa taraha samajhanA cAhiye ki jaise nIma kA turanta nikalA huA rasa svabhAva se hI kATukra hotA hai jo usakI tIna avasthA hai / jaba usa tasA Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka 228 ko agni para pakAne se sara kA AdhA sera raha jAtA hai to vaha kaTukatara ho jAtA hai, yaha avasthA tIvratara hai| seMra kA tihAI rahane para kaTukatama ho jAtA hai| yaha tIvratama avasthA hai aura jaba sara kA pAva bhara raha jAtA hai jo atyanta kaTuka hai, yaha atyanta tIvra avasthA hotI hai / yaha azubha prakRtiyoM ke tIvra rasa (anubhAga ) ko cAra avasthAoM kA dRSTAnta hai / zubha prakRtiyoM ke tIvra rata kI cAra avasthAoM kA hRSTAnta isa prakAra hai-jaise Ikha ke perane para jo svAbhAvika rasa nikalatA hai, vaha svabhAva se madhura hotA hai / usa rasa ko Aga para pakA kara sera kA AdhA sera kara liyA jAtA hai to vaha madhuratara ho jAtA hai aura sera kA eka tihAI rahane para madhuratama aura sera kA pAva bhara rahane para atyanta madhura ho jAtA hai / isa prakAra totra rasa ko cAra avasthAoM ko samajhanA cAhiye / aba maMda rasa kI cAra avasthAoM ko spaSTa karate haiN| jaise noma ke kaTuka rasa yA Ikha ke madhura rasa meM eka cullU pAnI DAla dene para baha maMda ho jAtA hai / eka gilAsa pAnI DAlane para maMdatara, eka loTA pAnI DAlane para mandatama tathA eka ghar3A pAnI DAlane para atyanta maMda ho jAtA hai| isI prakAra azubha aura zubha prakRtiyoM ke maMda rasa kI maMda, maMdatara, mandatama aura atyanta maMda avasthAyeM samajhanA cAhiye / isa tIvratA aura maMdatA kA kAraNa kaSAya kI tIvratA aura maMdatA hai / tIvra kaSAya se azubha prakRtiyoM meM totra aura zubha prakRtiyoM meM maMtra anubhAga baMdha hotA hai aura maMda kaSAya se azubha prakRtiyoM meM maMda aura zubha prakRtiyoM meM tIvra anubhAga baMdha hotA hai| arthAt saMdeza pari NAmoM kI vRddhi aura vizuddha pariNAmoM kI hAni se azubha prakRtiyoM kA tIvra, tIvratara, tIvratama aura atyanta tIna tathA zubha prakRtiyoM kA maMda, maMdatara, maMdatama aura atyanta maMda anubhAga baMdha hotA hai aura vizuddha pariNAmoM kI vRddhi tathA sakleza pariNAmoM kI hAni se zubha prakRtiyoM Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 226 kA tIvra, tItara, tIvatama aura atyanta tIna anubhAga baMdha hotA hai tathA azubha prakRtiyoM kA maMda, maMdatara. maMdatama aura atyanta-maMda anubhAga baMdha hotA hai| aba tIna aura maMda anubhAga vaMdha ke ukta cAra-cAra bhedoM ke kAraNoM kA nirdeza karate haiM ki 'girimahirayaMjalarehAsarisakasAhiM'-parvata kI rekhA ke samAna, pRthvI kA rekhA ke samAna, phule kI rekhA ke samAna aura jala kI rekhA ke samAna kapAya pariNAmoM se kramazaH atyanta tIva (catuHsthAnika), tIvatama (visthAnika), tIvratara (dvisthAnika) aura tIvra (ekasyAnika) anubhAga baMdha hotA hai / yaha saMketa azubha prakRtiyoM kI apekSA se kiyA gayA hai aura zubha prakRtiyoM meM isake viparIta samajhanA cAhiye / arthAt jala va dhUli rekhA ke samAna pariNAmoM se atyanta tIna (catuHsthAnika), pRthvI ko rekhA ke samAna pariNAmoM se tIvratama (tristhAnika) aura parvata kI rekhA ke samAna pariNAmoM se tIvratara (visthAnika) anubhAga baMdha hotA hai / zubha prakRtiyoM meM tIna (ekasthAnika) rama baMdha nahIM hotA hai, jisakA vizeSa spaSTIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai| pUrva meM yaha batAyA gayA hai ki anubhAga baMdha kA kAraNa kaSAya hai aura tIvra, tIvratara Adi va maMda, maMdatara Adi cAra-cAra bheda anubhAga vaMdha ke hI haiN| inakA kAraNa hetu kASAyika pariNAmoM kI avasthAyeM haiN| kapAya ke cAra bheda haiM krodha, mAna, mAyA aura lobha aura inameM se pratyeka kI cAra-cAra avasthAyeM hotI hai / arthAt krodha kapAya kI cAra avasthAyeM hotI haiM / isI prakAra mAna kI, mAyA ko aura lobha kI cAra-cAra avasthAyeM hotI haiM / jinake nAma kramazaH anantAnubaMdhI kaSAya, apratyAkhyAnAvaraNa kapAya, pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya aura saMjvalana kaSAya haiM / zAstrakAroM ne ina cAroM kaSAyoM ke liye cAra upamAyeM dI haiN| jinakA saMketa gApA meM kiyA gayA hai| anantAnubaMdhI ruSAya Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 mataka kI upamA parvata kI rekhA se dI jAtI hai| jaise parvata meM par3I darAra saikar3oM varSa bItane para bhI nahIM miTatI hai, vaise hI anantAnubaMdhI kaSAya ko vAsanA bhI asaMkhya bhAgo taka banI rahatI hai / inAya ne sapA se jIva ke pariNAma atyanta saMkliSTa hote haiM aura pApa prakRtiyoM kA atyanta tIna rUpa catuHsthAnika anubhAga baMdha karatA hai / kintu zubha prakRtiyoM meM kevala madhuratara rUpa dvisthAnika hI rasabaMdha karatA hai, kyoMki zubha prakRtiyoM meM ekasthAnika rasabaMdha nahIM hotA hai / apratyAkhyAnAvaraNa kapAya ko pRthvI kI rekhA kI upamA dI jAtI hai / arthAt jaise tAlAba meM pAnI sUkha jAne para jamIna meM darAreM par3a jAtI haiM aura ve darAreM samaya pAkara pura jAtI haiM / isI prakAra apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya hotI hai ki isa kaSAya ko vAsanA bhI apane samaya para zAMta ho jAtI hai| isa kaSAya kA udaya hone para azubha prakRtiyoM meM bhI visthAnika rasabaMdha hotA hai aura zubha prakRtiyAM meM bhI visthAnika rasabaMdha hotA hai / arthAt kaTukkatama aura madhuratama anubhAga baMdha hotA hai| pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ko bAlU yA dhUli kI rekhA kI upamA dI jAtI hai | jaise bAlU meM khIMcI gaI rekhA sthAyI nahIM hotI hai, jaldI hI pura jAtI hai| usI taraha pratyAsthAnAvaraNa kaSAya kI vAsanA ko samajhanA cAhie ki vaha bhI adhika samaya taka nahIM rahatI hai| usa kaSAya kA udaya hone para pApa prakRtiyoM meM dvisthAnika arthAt kaTukatara tathA puNya praRtiyoM se catuHsthAnika rasabaMdha hotA hai| saMjvalana kaSAya kI upamA jala rekhA se dI jAtI hai / jaise jala meM khIMcI gaI rekhA khIMcane ke sAtha hI tatkAla miTatI jAtI hai, vaise hI saMjvalana kapAya kI vAsanA bhI antamuhUrta meM hI naSTa ho jAtI hai / isa kaSAya kA udaya hone para puNya prakRtiyoM meM catuHsthAnika rasabaMdha Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacama karmapatya 21 hotA hai aura pApa prakRtiyoM meM kevala ekasthAnika arthAt kaTuka rUpa hI rasabaMdha hotA hai| ___ isa prakAra anaMtAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kapAya se azubha prakRtiyoM meM kramazaH catuHsthAnika, tristhAnika, dvisthAnika aura ekasthAnika rasabaMdha hotA hai tathA zubha prakRtiyoM meM dvisthAnika, tristhAnika aura catuHsthAnika rasabandha hotA hai| anubhAga baMdha ke cAroM prakAroM ke kAraNa cAroM kapAyoM ko batalAkara aba kisa prakRti meM kitane prakAra kA rasabandha hotA hai, yaha spaSTa karate haiN| ___ baMdhayogya 120 prakRtiyoM meM 82 azubha prakRtiyAM aura 42 zubha prakRtiyAM haiN|' ina 12 pApa prakRtiyoM meM se antarAya karma ko 5. jJAnAvaraNa ko kevalajJAnAvaraNa ko chor3akara zeSa 4, darzanAvaraNa kI kevaladarzanAvaraNa ko chor3akara cakSu darzanAvaraNa Adi 3, saMjvalana kapAya catuSka aura puruSaveda ina satraha prakRtiyoM meM ekasthAnika, dvisthAnika, visthAnika aura catuHsthAnika, isa prakAra cAroM ho prakAra kA rasabaMdha hotA hai| kyoMki ye satraha prakRtiyAM dezaghAtinI haiN| ghAti kau ko jo sarvaghAtinI prakRtiyAM haiM unake to sabhI spardhaka sarvaghAtI hI hai kintu dezaghAti prakRtiyoM ke kucha spardhaka sarvaghAtI hote haiM aura kucha spardhaka dezaghAtI / jo spardhaka tristhAnika aura catuHsthAnika rasa vAle hote haiM 1 vaNacatuSka ko puSya aura pApa dono rUpa hona se donoM meM brahaNa kiyA jAtA hai / jaba unheM pugna prakRtiyoM meM grahaNa kara taba para prakRti yo meM aura pAga prakRtiyoM meM grahaNa kareM taba puNya prakRtiyoM meM grahaNa nahIM karanA cAhiye / AvaraNadesavAdatarAyasaja laNapurisa sattaramaM / / caduvidhabhAvapariNadA tibidhA bhAvA tu se sANaM / -go0 karmakAMDa 182 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 > ve to niyama se sarvaghAtI hI hote haiM aura jo spardhaka dvisthAnika rasa vAle hote haiM, ve dezaghAtI bhI hote haiM aura sarvaghAtI bhI, kintu ekasthAnika rasa vAle spardhaka dezaghAtI hI hote haiM / isIliye ina sabaha prakRtiyoM kA eka, Di vi aura catuHsthAnika, cAroM prakAra kA rasabaMdha mAnA jAtA hai| inakA ekasthAnika rasabandha to nauveM guNasthAna ke saMkhyAta bhAga bIta jAne para baMdhatA hai aura nauveM anivRttivAdara guNasthAna se nIce ke guNasthAnoM meM dvisthAnika, tisthAnika aura catuHspanika rasabaMdha hotA hai kintu ekasthAnika rasabandha nahIM hotA hai| kyoMki zeSa prakRtiyoM meM 65 pApa prakRtiyA~ haiM aura nauveM guNasthAna ke saMkhyAta bhAga bIta jAne para unakA bandha nahIM hotA hai / arthAt azubha prakRtiyoM kA ekasthAnika rasabandha nauveM anivRttibAdara guNasthAna ke saMkhyAta bhAga ke bIta jAne ke bAda hI hotA hai aura vahAM antarAya Adi kI ukta 17 prakRtiyoM ko chor3akara zeSa azubha prakRtiyoM kA bandha hI nahIM hotA hai / isIliye zepa 65 prakRtiyoM kA ekasthAnika rasabandha nahIM hotA hai / ina 65 prakRtiyoM meM kevalajJAnAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa kA bhI samAveza hai / lekina ina donoM prakRtiyoM ke bAre meM yaha samajhanA cAhiye ki inakA bandha dasave guNasthAna taka hotA hai, kintu inake sarvaghAtinI hone se inameM ekasthAnika rasabandha nahIM hotA hai / zepa 42 puNya prakRtiyoM meM bhI ekasthAnika rasabaMdha nahIM hotA hai / isakA kAraNa yaha hai ki jaise Upara car3hane ke liye jitanI sIr3hiyA~ car3hanI par3atI haiM, utArane ke liye utanI hI sIDhiyAM utaranI hotI haiN| vaise hI saMkliSTa pariNAmI jIva jitane saMkleza ke sthAnoM para car3hatA 1 la itidvArA savitrANi hoti phaDDAI dRTThANiyANimIsANi desadhAINi sANi || -saMgraha 146 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha hai, vizuddha bhAvoM ke hone para uttane ho sthAnA se uttaratA hai tathA upazama zreNi bar3hate samaya jitane vizuddhisthAnoM para car3hatA hai, girate samaya utane hI saMklezasthAnoM para utaratA hai| isa prakAra se to jitane makleza ke sthAna, utane hI vizuddhi ke sthAna haiN| kintu jaba kSapaka zreNi kI dRSTi se vicAra karate haiM to vizuddhi ke sthAna praveza ke sthAnoM se adhika hai | kyoMki kSapaka dhaNi trane bAlA jIva jina vizuddhisthAnoM para car3hatA hai, una se nIce nahIM utaratA hai, yadi una vizuddhi ke sthAnoM ke barAbara saMklezasthAna bhI hote to upazama zreNi ke samAna kSapaka thaNi meM jIva kA patana avazya hotA, kiMtu aisA hotA nahIM hai, kSapaka zroNi para ArohaNa karane ke bAda jIva nIce nahIM AtA hai| isakA phalitArtha yaha huA ki kSapaka zrINi meM vizuddhi ke sthAnoM kI saMkhyA adhika hai aura saMklezasthAnoM kI saMkhyA vizuddhi ke sthAnoM kI apekSA kama / vizuddhisthAnoM ke rahate hue zubha prakRtiyoM kA kevala catuHsthAnika hI rasabaMdha hotA hai tathA atyanta maMkleza sthAnoM ke rahane para zubha praRtiyoM kA baMdha hI nahIM hotA hai| koI jIva atyanta saMklezA ke samaya narakagati yogya vaikriya zarIra Adi zubha prakRtiyoM kA baMdha karate haiM, kiMtu unake bhI bhavasvabhAva ke kAraNa usa samaya dvisthAnika hI ramabaMdha hotA hai tathA madhyama pariNAmoM se baMdhane vAlI zubha prakRtiyoM meM bhI visthAnika ramabaMdha hotA hai / ataeva zubha prakRtiyoM meM kahIM bhI ekasthAnika rasabaMdha nahIM hotA hai| ima prakAra se anubhAga baMdha ke sthAnoM aura unake kAraNa kapAyasthAnoM ko tathA kitanI prakRtiyoM kA cAroM sthAnika vAlA baMdha hotA hai, Adi ko batalAkara punaH zubha aura azubha rasa kA vizeSa svarUpa kahate haiN| nibuccharaso sahajo ticaubhAga phkkimaagto| gaThANA anuho asuhAga muho suhANaM tu // 15 // Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-miTTaraso-nIma aura Ikha kA rasa, sahajosvAbhAvika tivA '-do, tIna aura cAra bhAga meM uvAla jAne para, ikkamAgaMto-eka bhAga zeSa rahe bala, igaThANAI -- ephasthAnika Adi, anuho-azuma rasa, asuhANaM-azubha prakRtiyoM kA, muho-zubha rasa, suhAga-zuma prakRtiyoM kA, su--aura ! gAthArtha-nIma aura Ikha kA svAbhAvika rasa tathA usako do. tIna, cAra bhAga meM ubAle jAne para eka bhAga zepa rahe, use azubha prakRtiyoM kA ekasthAnika Adi azubha rasa aura zubha prakRtiyoM kA zubha rasa jAnanA cAhiye / / vizeSArtha-pUrva gAthA meM anubhAga baMdha ke ekasthAnika, visthAnika Adi cAra bheda batalAye haiN| unakA vizeSa spaSTIkaraNa karane ke sAthasAtha zubha aura azubha prakRtiyoM ke svabhAva kA bhI saMketa yahAM kiyA gayA hai| azubha prakRtiyoM ko nIma aura unake rasa ko noma ke rasa kI tathA zubha prakRtiyoM ko Ikha tathA unake rasa ko Ikha ke rasa kI upamA do hai / jaise nIma kA rasa svabhAva se hI kaDa A hone se pIne vAle ke mukha ko kar3avAhaTa se bhara detA hai, vaise hI azubha prakRtiyoM kA rasa bhI aniSTakAraka aura duHkhadAyaka hai tathA jaise Ikha svabhAvataH moThA aura usakA rasa madhura, AnandadAyaka hotA hai, vaise hI zubha prakRtiyoM kA rasa bhI jIvoM ko AnandadAyaka hotA hai| ___ yaha to sAmAnyatayA batalAyA gayA hai ki nIma aura Ikha ke perane para unameM se nikalane vAlA svAbhAvika rasa svabhAvataH kar3abA aura mIThA hotA hai| isa kaDa bepana aura mIThepana ko ekasthAnika rasa jAnanA cAhie / isa svAbhAvika ekasthAnika rasa ke dvisthAnika, nisthAnika aura catuHsthAnika prakAroM ko kramazaH isa prakAra samajhanA Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcaya karmagrantha cAhiye ki nIma aura Ikha kA eka-eka sera rasa lekara unheM bhAga para ubAlA jAye aura jalakara AdhA sera raha jAye to vaha dvisthAnika rasa kahA jAyegA, kyoMki pahale ke svAbhAvika rasa se usa pake hue rasa meM dUnI kar3avAhaTa aura dunI madhuratA A gii| vahI rasa ubalane para sera kA nihAI raha jAtA hai to visthAnika rasa samajhanA cAhie, kyoMki usameM pahale ke svAbhAvika rasa se tigunI kaDa bAhaTa yA tiganI madhuratA A gaI hai / vahI rasa jaba ubalane para eka sera kA pAva bhara raha jAtA hai to vaha catuHsthAnika rasa hai, kyoMki pahale ke svAbhAvika rasa se usameM caugunI kar3avAhaTa aura caugunA mIThApana pAyA jAtA hai| aba ukta udAharaNa ke AdhAra se azubha aura zubha prakRtiyoM meM ekasthAnika Adi ko ghaTAte haiM / jaise nIma ke ekasthAnika rasa se visthAnika rasa meM duganI kar3avAhaTa hotI hai, visthAnika meM tigunI kar3avAhaTa aura catuHsthAnika meM caugunI kar3avAhaTa hotI hai, vaise hI azubha prakRtiyoM ke jo spardhaka sabase jayanya rasa vAle hote haiM, ve ekasthAnika rasa bAle kahe jAte haiM, unase visthAnika spardhakoM meM anaMtaguNA rasa hotA hai, unase visthAnika spardhakA meM anantaguNA rasa aura unase catuHsthAnika spardhakoM meM anantaguNA rasa hotA hai / isI prakAra zubha prakRtiyoM meM bhI samajha lenA cAhiye ki ekasthAnika se dvitIya, tRtIya aura caturtha sthAnoM meM anantaguNA zubha rasa hotA hai| ukta cAroM sthAna azubha prakRtiyoM meM kaSAyoM kI tIvratA bar3hane se aura zubha prakRtiyoM meM kapAyoM kI gaMdatA bar3hane se hote haiM / kapAyoM kI tIvratA ke bar3hane se azubha prakRtiyoM meM ekasthAnika se lekara catuHsthAnika paryanta rasa pAyA jAtA hai aura kaSAyoM kI maMdatA ke bar3hane se zubha prakRtiyoM meM dvisthAnika se lekara catuHsthAnika paryanta rasa pAyA Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanaka jAtA hai / zubha prakRtiyoM meM ekasthAnika rasabaMdha nahIM hotA hai|' isa prakAra ne anubhAga baMdha kA svarUpa, usake kAraNa aura bhedoM kA varNana karake aba anubhAga bandha ke svAmiyoM ko batalAte haiN| pahale utkRSTa anubhAga baMdha ke svAmiyoM kA kathana karate haiN| timvabhigavAvarAyava sumicchA viglsuhmnirytigN| tirimaNuyAu tirinarA tiridugavaTTha suraniramA // 66 / / sAmArtha-ti-- mI mara jA, gAgA stra - ekendriya jAti, sthAvara aura Atapa nAmakarma kA, suramicchAmithyAraSTi deva, vigalasusamanirapatigaM -vikalatrika, sUkSmazrima aura narakatrika kA, tirimaNuyAu-tiyaM cAyu aura manuSyAyu kA, tirinarAtirmaca aura manuSya, tirinugacheSacha -tiryapAtika aura sevAtaM saMhanana kA, muraniriyA .. deva aura nAraka | --.- ..- - 1 go0 karmakAMDa meM bhI anubhASa baMdha kA varNana karmagrantha ke varNana se milanA julatA hai, lekina kayana pAlI bhinna hai / umameM ghAtikarmoM kI zakti ke cAra vibhAga kiye haiM-lAnA, dAha, asthi aura patthara (gA0-180) / jaise ye cAroM padArtha uttarotara adhika kaThora hote haiM, usI prakAra karmoM kI zakti samajhanA caahie| ina cAroM vibhAgoM ke kramazaH eka, dvi, tri aura catuH sthAnika nAma diye jA sakate haiN| inameM latA bhAga dezaghAtI haiM aura bAru bhAga kA anaMtavAM bhAga dezaghAtI aura zeSa bahabhAga sarvaghAtI hai / asthi aura prasthara bhAga to sarpaghAtI hI haiM / apAtIkoM ke puNya aura pApa rUpa do vibhAga karake puNya prakRtiyoM ke gur3a. khAMDa, zakara aura amRta rUpa cAra vibhAga kiye haiM aura pApa prakRtiyoM meM nIma, kaMjIra, viSa aura halAhala isa taraha cAra vibhAga kiye haiM (gA0 184) / ina vibhAgoM ko bhI kramazaH eka, Di, tri aura catuHsthAnika nAma diyA jA sakatA hai| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha gAthArtha - ekendriya jAti, sthAvara aura Atapa nAmakarma kA utkRSTa anubhAga baMdha midhyAdRSTi deva karate haiN| vikalendriyatrika, sUkSmatrika, narakatrika, tiryacAyu aura manuSyAyu kA utkRSTa anubhAga baMdha mithyAdRSTi tiryaca aura manuSya karate haiM aura tiyaMcadvika aura sevArta saMhanana kA utkRSTa anubhAga baMdha mithyAdRSTi deva aura nAraka karate haiN| 237 - vizevArtha anubhAga baMdha ke do prakAra haiM- utkRSTa aura jaghanya ! anubhAga baMdha kA svarUpa samajhAkara isa gAthA se utkRSTa anubhAga baMdha ke svAmiyoM kA kathana prArambha kiyA gayA hai| cAroM gati ke jIva karmabaMdha ke sAtha hI apanI-apanI kApAyika pariNati ke anusAra karmoM meM yathAyogya phaladAna zakti kA nirmANa karate haiN| baMdhayogya 120 prakRtiyoM meM se kisa gati aura guNasthAna vAle jIva utkRSTa anubhAga baMdha karate haiM ko batalAte hue sarvaprathama kahA hai ki 'tibvamigathAvarAyava suramicchA kendriya jAti, sthAvara nAma aura Apa nAma ina tIna prakRtiyoM kA mithyAdRSTi deva' utkRSTa anubhAga baMdha karate haiN| mithyAdRSTi devoM ko ukta tIna prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga baMdha hone kA kAraNa yaha hai ki nAraka to marakara ekendriya paryAya meM janma nahI lete haiM, ataH ukta prakRti kA baMdha hI nahIM hotA tathA Atapa prakRti ke utkRSTa anubhAga baMdha ke liye jitanI vizuddhi kI AvazyakatA hai, utanI vizuddhi ke hone para manuSya aura tiryaMca paMcendriya tiryaMca meM janma lene ke yogya anya zubha prakRtiyoM kA baMdha - 1 IzAna svarga taka ke devoM kA yahAM grahaNa karanA caahiye| kyoMki IzAna svarga taka ke deva hI marakara ekendriya paryAya meM janma le sakate haiM usase Upara ke deva ekendriya paryAya dhAraNa nahIM karate haiM / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pharmaprastha karate haiM aura ekendriya tathA sthAvara prakRti ke utkRSTa anubhAga baMdha ke liye jitane saMkleza bhAvoM kI AvazyakatA hai, utanA saMkleza hone para ve narakagati ke yogya azubha prakRtiyoM kA vadha karate haiM / kintu devagati meM utkRSTa saMkleza ke hone para bhI narakagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha bhavasvabhAva se hI nahIM hotA hai / ataH nAraka. manAma aura niyana ukta tIna prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga baMdha nahIM karate haiM, lekina IzAna svarga taka ke deva hI unakA utkRSTa anubhAga baMdha karate haiM / vikalanika (hIndriya, bIndriya, caturindriya), sukSmatrika (sUkSma, sAdhAraNa, aparyApta), narakatrika (narakagati, narakAnupUrvI, narakAyu), tithaMcAyu aura manuSyAyu ina gyAraha prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga baMdha mithyA dRSTi tiryaMca aura manuSya karate haiM-bigalasahamanirayatigaM tirimaNuyAu tirinarA / isakA kAraNa yaha hai ki tiryaMcAyu aura manupyAyu ke sivAya zeSa nau prakRtiyoM ko nAraka aura deva janma se hI nahIM bAMdhate haiM tathA tiryaca aura manujya Ayu kA utkRSTa anubhAga baMdha ve hI jIva karate haiM jo marakara bhogabhUmi meM janma lete haiM, jisase deva aura nAraka ina do prakRtiyoM kA bhI utkRSTa anubhAga bandha nahIM kara sakate haiN| kintu unakA utkRSTa anubhAga baMdha mithyAdRSTi manuSya aura tithaMca hI karate haiM / isI prakAra zeSa prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga bhI apane-apane yogya saMkleza pariNAmoM ke dhAraka mithyAdRSTi manuSya aura tiryaMna hI karate haiN| ataH ukta gyAraha prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga baMdha mithyAiSTi manuSya aura tiyaMtroM ko hotA hai / ___'tiridugachevaTa suraniriyA-tiyaMcadvika aura sevAta nahanana ina tIna prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga baMdha mithyA dRSTi deva aura nAraka karate haiN| kyoMki yadi tiryaMca aura manuSyoM meM utane saMkliSTa pariNAma ho to unako narakati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha hotA hai kintu deva Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagranya 236 aura nAraka ati saMkliSTa pariNAma hone para tiryaMcagati ke yogya prakRtiyoM kA hI baMdha karate haiM / isIliye ukta tIna prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga baMdha kA svAmI devoM aura nArakoM ko batalAyA hai / ukta prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga baMdha hone ke bAre meM itanA vizeSa jAnanA cAhiye ki devagati meM sevArta saMhanana kA utkRSTa anubhAga baMdha IzAna svarga se Upara ke sAnatkumAra Adi kI karate haiN| eka ke dedi saMkliSTa pariNAmoM ke hone para ekendriya bhogya prakRtiyoM kA hI baMdha karate haiM, kintu sevA saMhanana ekendriya yogya nahIM hai, kyoMki ekendriyoM ke saMhanana nahIM hotA hai / biuvisurAhAradugaM sukhagaDa bannacauteya jiNasAyaM / samaca uparaghAtasa sa paNivisAsucca babagAu // 67 // tamatamagA ujjoyaM sammasurA maNuyauraladugadhairaM / apamato amarAjaM caugaimichA u semANaM // 68 // zabdArtha - viubvisurAhAnugaM - vaikriyadvika devanika aura AhArakavi kA sukhagaI- zubha vihAyogati bannacaDateya - varNacatuSka aura lejasacatuSka, jiNa - tIrthaMkara nAmakarma, sAyaM-- sAtA vedanIya kA samAja - samacaturasra saMsthAna, paradhA--parAdhAta, tasabasa - sadazaka, paNivisAsuca -- paMcendriya jAti, ucchavAsa nAmakarma aura una yAM kA, khatragAu -paka zreNi vAle ko / tamatamagA - - tamatamamA ke nAraka, ujjoyaM-- udyota nAmakarma kA sammasurA - samyagdRSTi deva, mamUya uralaDuga - manuSyadvika, audArikadvika, varaM vajraRSabhanArAca saMhanana kA apamatoapramatta saMyata, amarAuM devAyu kA, cajagaimicchA - cAroM gati ke mithyAdRSTi jIva, ja - aura, velAnaM zeSa prakRtiyoM kA - - -- Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra40 taka gAthArtha-vaikriyadvika, devadvika, AhArakadvika, zubha vihAyogati, varNacatuSka, taijasacatuSka, tIrthaMkara nAmakarma, sAtA vedanIya, samacaturasra saMsthAna, parAghAta, sadagaka, paMcendriya jAti, ucchvAsa aura ucca gotra kA utkRSTa anubhAga baMdha kSapaka zrINi car3ane vAle karate haiM / tamAtamaprabhA ke nAraka jIva udyota nAmakarma kA utkRSTa anubhAga bAMdhate haiM tathA sambagdRSTi deva manuSyadvika, audArikadvika aura vajrapabhanArAca saMhanana kA utkRSTa anubhAga bAMdhate haiN| doSa prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga baMdha cAroM gati ke mithyAdRSTi jIva karate haiM / vizeSArtha-- ina do gAthAoM meM pUrva gAthA meM batAI gaI satraha prakRAtiyoM ke alAvA zeSa rahI prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga baMdha ke svAmiyoM kA kathana kiyA hai| jinameM kucha prakRtiyoM kA nAmollekha karake zeSa prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga baMdha kA svAmI cAroM gati ke mithyAdRSTi jIvoM ko batalAyA hai| jisakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jAtA hai| ___'viuvvisurA"sAsucca' pada meM vaikriyaddhika se lekara ucchvAsa, uccagola taka battIsa prakRtiyoM ko grahaNa kiyA gayA hai| jinakA utkRSTa anubhAga baMdha kSapaka zroNi ArohaNa karane vAle manuSyoM ko batalAyA hai / unameM se sAtA vedanIya, ucca gotra aura sadazaka meM gabhita yazaHkIrti nAmakarma kA utkRSTa anubhAga baMdha dasaveM sukSmasaMparAya guNasthAna ke anta meM hotA hai| kyoMki ina tIna prakRtiyoM ke baMdhakoM meM bahI sabase vizuddha hai aura puNya prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga baMdha vizuddha pariNAmoM se hotA hai| ukta tIna prakRtiyoM ke sivAya zeSa unatIsa prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga baMdha AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna ke chaThe bhAga meM devagati ke Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 241 yogya prakRtiyoM kI baMdhanyuchitti ke samaya hotA hai| ina umatIsa prakRtiyoM ke baMdhakoM meM apUrvakaraNa kSapaka hI ati vizuddha hotA hai| ukta vatIsa prakRtiyoM ke nAma guNasthAnoM ke krama se isa prakAra haiM baikriyadvika, devadvika, AhArakadvika, zubha vihAyogati, varNacatuSka, tejamacatuSka (taMjasa, kArmaNaagRhalaghu, nirmANa), tIrthaMkara, samacaturasra saMsthAna, parAghAta, yaza kIrti nAmakarma ko chor3akara sadazaka meM gabhita prasa, bAdara, paryApta Adi nau prakRtiyAM, paMcendriya jAti, ucchvAsa, ina unatIsa prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga kA baMdha AThaveM apUrvakaraNa gaNasthAna ke chaThe bhAga meM devagati yogya prakRtiyoM ke baMdhaviccheda ke samaya hotA hai| sAtA vedanIya, yazaHkIrti nAmakarma aura ucca gotra ina tIna prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga baMdha dasaveM mUkSmasaMparAya guNasthAna ke aMta meM hotA hai| isa prakAra se abhI taka 17 aura 32 prakRtiyoM ke utkRSTa anu. bhAga baMdha ke svAmiyoM kA kathana karane ke bAda aba zeSa prakRtiyoM ke bAre meM vicAra karate haiM____ 'tamatamagA ujjoyaM' yAnI tamatamaprabhA nAmaka sAtaveM naraka ke nAraka udyota nAmakarma kA utkRSTa anubhAga baMdha karate haiN| isakA kAraNa yaha hai ki sAtaveM naraka kA nAraka samyaktvaprApti ke liye yathApravRtta Adi tIna karaNa karate samaya anivRttikaraNa meM mithyAtva kA aMtarakaraNa karatA hai / usake karane para mithyAtva kI sthiti ke do bhAga ho jAte haiM-eka antarakaraNa se nIce kI sthiti kA, jise prathama sthiti kahate haiM aura isakA kAla annamuhUrta mAtra hai tathA dUsarA usase Upara kI sthiti kA, jise dvitIya sthiti kahate haiM / mithyAtva kI antamuharta pramANa nIce kI sthiti ke aMtima samaya meM yAnI jisase Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka 242 Age ke samaya meM samyaktva kI prApti hotI hai, usa samaya meM usa jIva ke udyota prakRti kA utkRSTa anubhAga baMdha hotA hai / kyoMki yaha udyota prakRti zubha hai aura vizuddha pariNAmoM se hI usakA utkRSTa anubhAga baMdha hotA hai tathA usake bAMdhane vAloM meM sAtaveM naraka kA ukA nAraka hI ati vizuddha pariNAma vAlA hai / kyoMki anya gatiyoM meM itanI vizuddhi hone para manuSyagati athavA devagati ke yogya prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga baMdha hotA hai | udyota prakRti tiryaMcagati ke yogya prakRtiyoM meM se hai aura sAtaveM naraka kA nAraka marakara niyama se tiyaMca meM janma letA hai, jisase sAtaveM naraka kA nAraka mithyAtva meM pratisamaya tiryaMcagati yogya karmoM kA baMdha karatA hai| manuSyadvika, audArikadvika aura vajaRSabhanArAca saMhanana, ina pAMca prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga bandha kA svAmI samyagdRSTi devoM ko batalAyA hai--sammasurA magu urldugdhaair| yadyapi ina pAMca prakatiyoM kA utkRSTa anubhAgabaMdha vizuddha pariNAma vAle nAraka bhI kara sakate haiM, lekina ve naraka ke duHkhoM se pIr3ita rahane ke kAraNa utanI vizuddhi prApta nahIM kara pAte haiM tathA unako devoM kI taraha tIrthaMkaroM kI vibhUti ke darzana, upadezazravaNa, vaMdana Adi pariNAmoM ko vizuddha karane vAlI sAmagrI bhI nahIM milatI hai, jisase nArakoM kA grahaNa nahIM kiyA gayA hai / tiryaMca aura manuSya to ati vizuddhi pariNAma vAle hone para devagati ke yogya prakRtiyoM kA hI bandha karate haiM / isIliye ina prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga bandha kA svAmI samyagdRSTi devoM ko batalAyA hai| devAyu ke utkRSTa anubhAga vaMdha kA svAmI apramatta muni ko batalAyA hai / kyoMki yahAM utkRSTa anubhAga baMdha ke svAmiyoM ko batalAyA jA rahA hai, ataH devAyu kA bandha karane vAle mithyA dRSTi, avirata samyagdRSTi, dezavirati Adi se vahI ati vizuddha hote haiM / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 243 isa prakAra se 42 puNya prakRtiyoM aura 14 pApa prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga baMdha ke svAmiyoM ko to alaga-alaga battalA diyA hai / inase zeSa rahI 68 prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga baMdha kA svAmI cAroM gati ke saMzliSTa pariNAmI mithyASTi jIvoM ko batalAyA hai-caugaimicchA u sesANaM / ' samasta baMdhayogya prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga baMzva ke svAmiyoM ko batalAkara aba unake jaghanya anubhAga baMdha ke svAmiyoM ko batalAte haiN| thIti amiccha madarasaM saMjamummuho mincho| vitiyakasAya aviraya vesa pamalo araisoe // 66 // zabdArtha-thotirga-styAnaddhitrika, amilcha -anaMtAnutraMdhI kaSAya aura mithyAtva modanIya kA, pasara-naghanya anubhAga baMdha saMjabhummuho- samyaktva caritra ke abhimukha, micyomithyAdRSTi, vipatiyakatAya-dUsarI aura tIsarI kapAya kA, aviraya - avirata samyagdRSTi, desa-dezavirati, pamato-pramattavirata, araisoe-arati aura zoka mohanIya kaa| 1 yahA~ sAmAnya se 68 prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga bandhaka yAroM gati ke tIna kaSAyavaMta mithyAiSTi jIva batalAye haiN| isameM utanA vizeSa samajhanA cAhie ki hAsya, rali, strIveda, puruSaveda, pahale aura antima ko chor3akara zeSa saMhanana aura saMsthAna ke sivAya 56 prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga bandha tIna kaSAyI cAroM gati ke mithyA dRSTi karate haiM aura ukta bAraha prakRtiyoM kA usa-usa prakRti ke bandha yogya saMvaleza meM vartamAna jIva utkRSTa anubhAganandhra karate haiN| jaise ki napusakaveda ke rasabaMdha meM tIvra saMkleza cAhie, usakI apekSA strIveda ko rasabaMdha meM kama aura usakI apekSA bhI puruSaveda ke utkRSTa rasabaMdha meM hIna saMklega cAhiye / so prakAra sarvatra samajhanA cAhie / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 zataka gAthArtha - styAnaddhitrika, anaMtAnubaMdhI kaSAya aura mithyAtva samaya kA samyaktva sahita cAritra prApta karane ke abhimukha mithyAdRSTi jaghanya anubhAga baMdha karate haiN| dezavirati cAritra ke sammukha huA avirata samyagdRSTi dUsarI kaSAya kA aura sarvavirati cAritra ke sanmukha hone vAlA deza - virati tIsarI kaSAya kA aura pramattasaMyata arati va zoka mohanIya kA jaghanya anubhAga baMdha karatA hai / vizeSArtha - utkRSTa anubhAga baMdha ke svAmiyoM ko batalAkara isa gAthA se jaghanya anubhAga baMdha ke svAmiyoM kA kathana prArambha karate haiM / pUrva meM yaha batalAyA gayA hai ki vizuddha pariNAmoM se azubha prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha aura saMkleza pariNAmoM se zubha prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha hotA hai| isa gAthA meM jina prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha lAyA hai, ve saba azubha prakRtiyAM hai| ataH unakA anubhAga baMdha karane vAle svAmiyoM ke liye vizeSaNa diyA hai'ho' saMyama ke abhimukha manuSya, jo gAyA meM batAI gaI azubha prakRtiyoM ke jaghanya anubhAga baMdha kA svAmI hai / gAthA meM Aye isa 'saMjamummuha' pada ko pratyeka ke sAtha lagAyA jAtA hai arthAt jo saMyama dhAraNa karane ke abhimukha hai - jo jIva tatkAla dUsare samaya meM hI saMyama dhAraNa kara legA, usake apane-apane usa guNasthAna ke aMtima samaya meM usa prakRti kA jaghanya anubhAga baMdha hotA hai| yahAM saMyama ke abhimukha pada ko pratyeka guNasthAna ke sAtha jor3akara Azaya samajhanA caahiye| jo isa prakAra hai - styAnaddhitrika, anubaMdhI kapAcaka aura mithyAtva mohanIya ina ATha prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha samyaktva saMyama ke abhimukha midhyAdRSTi jIva apane guNasthAna ke aMtima samaya meM karatA hai| apratyAkhyAnAvaraNa Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karma grantha 245 kapAyacatuSka kA jaghanya anubhAga baMdha saMyama-dezasaMyama ke abhimukha avirata samyagdRSTi jIva apane guNasthAna ke anta samaya meM karatA hai| pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyacatuSka kA jaghanya anubhAga baMdha saMyama arthAt sarvavirati-mahAvatoM ko dhAraNa karane ke sanmukha dezavirati guNasthAna vAlA joba apane guNasthAna ke aMta samaya meM karatA hai tathA arati va zoka kA jaghanya anubhAga baMdha saMyama arthAt apramatta saMyama ke abhibhukha pramatta muni apane guNasthAna ke anta meM karatA hai / ' sArAMza yaha hai ki styAnaddhitrika Adi ATha prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha pahale guNasthAna vAlA jaba samyaktva ke abhimukha hokara cauthe guNasthAna meM jAtA hai taba pahale guNasthAna ke antima samaya meM karatA hai / apratyAkhyAnAdharaNa kaSAyacatuSka kA jaghanya anubhAga baMdha pAMcaveM gaNasthAna-deviti 'sajamummuhati samma kasvasaMkamAmimukhaH samyaktvasAmAyika pratipitsaH" / apratyAsthAnAvaraNa lakSaNastra " avirata sabhyamhaSTi saMpagAmimukha:-dezaviratisAmAyika pratipitlumandarasaM vaghnAti / tathA tRtIyakaSAyacatuSTayasya deza virati: " saMyamonmukhaH""sarvaviratisAmAyika praninsuimandarasaM baghnAti / tathA pramattamatiH saMyamonpuna:-apramattasaMyama prati pityH-| -paMcama karmagramya TIkA, pR071 lekina karmamakRti pR0 160 tathA paMcasaMgraha prathama bhAga meM mayama kA artha saMyama hI kiyA gayA hai| yathA - aSTAnAM karmaNA samyaktvaM saMyamaM ca yugapattipasukAmo mithyASTripacaramasamaya jaghanyAnubhAgabaMdhayAmI, apratyAkhyAnAvaraNakaSAyANAmaviratasampaSTiH saMyamaM pratipattakAma: pratyAkhyAnAvaraNAnAM deza virataH sarvaviratipratipizsRjaghanyAnubhAgabandhaM karoti / go0 karmakAMDa gAthA 171 meM 'saMjamummuho' pada kA ApAya batalAne ke liye 'saMjamaguNapacchide' para AyA hai| TIkAkAra ne saMyama kA artha - saMyama hI kiyA hai| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka kI ora unmukha cauthA guNasthAnavI jIva cauthe guNasthAna ke antima samaya meM karatA hai / pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyacatuSka kA jaghanya anubhAga baMdha pAMcaveM guNasthAna se chaThe guNasthAna meM jAtA hai taba pAMcaveM guNasthAna ke antima samaya meM tathA arati aura zoka ina do prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha chaThe guNasthAna se sAtaveM guNasthAna meM jAne dAlA chaThe guNasthAna ke aMtima samaya meM karatA hai| yAnI Age-Age kA guNasthAna prApta karane se pahale samaya meM styAnaddhivika Adi prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha hotA hai| ukta prakRtiyoM ke jaghanya anubhAga baMdha hone ke prasaMga meM itanA aura samajha lenA cAhiye ki yadi pahale guNasthAna se cauthe guNasthAna meM na jAkara pAMcaveM yA chaThe yA sAta guNasthAna meM jAye, isI taraha cauthe guNasthAna se pAMcaveM meM na jAkara chaThe yA sAtaveM guNasthAna meM jAye to bhI unakA jaghanya anubhAga baMdha hogaa| kyoMki ukta prakRtiyoM ke jaghanya anubhAga baMdha ke liye vizuddha pariNAmoM kI AvazyakatA hai aura usa dazA meM to pahale se bhI adhika vizuddha pariNAma hote haiN| isI se gAthA meM 'saMjamummuho' pada diyA gayA hai| jisakA yaha artha hai ki amukaamuka guNasthAna vAle saMyama ke medoM meM se kisI bhI saMyama kI ora abhimukha hote haiM to unako ukta prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha hotA hai| aba Age anya prakRtiyoM ke jaghanya anubhAga baMdha ke svAmiyoM ko batalAte haiN| apamAi hAragadugaM duniasuvamahAsarahakucchA / bhayamuvadhAyamapuskho aniyaTTI purisasaMjalaNe // 7 // zabdArtha-apamAi---apramatta muni, hAragabugaM--AhArakadvika, dunie-do nidrA, asughala-aprazasta varNacasuSka, hAsarai. kucchA-hAsya, rati aura jugupsA, paya--bhaya, ubaghAya-upadhAta Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cama karma grantha 247 nAmakarma kA, apuSyo--apUrvakaraNa guNasthAna vAlA, aniyaTTIanivRttivAdara guNasthAna bAlA, purisa .. puruSa veda, saMjalaNesaMjvalana kaSAya kaa| gAyA -AhArakaddhika kA jaghanya anubhAga baMdha apramatta muni karate haiN| do nidrA, aprazasta varNacatuSka, hAsya, rati, jugupsA, bhaya aura upaghAta nAmakarma kA apUrvakaraNa guNasthAna vAle jaghanya anubhAga baMdha karate haiM aura anivRttibAdara guNasthAnavartI puruSa veda, saMjvalana kaSAya kA jaghanya anubhAga baMdha karate haiN| vizeSArtha - isa gAthA meM AhArakadvika Adi prakRtiyoM ke jaghanya anubhAga baMdha ke svAmiyoM ko batalAte haiN| sarvaprathama AhArakadvika ke bAre meM kahate haiM ki 'apamAi hAragadurga' AhArakadvika (AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga) kA jaghanya anubhAga baMdha apramatta muni-sAta apramatta saMyaMta guNasthAnavartI muni karate haiM / lekina kaba karate haiM, isakA spaSTIkaraNa yaha hai ki AhArakadvika yaha prazasta prakRtiyAM haiM ataH inakA jaghanya anubhAga baMdha apramattamuni usa samaya karate haiM jaba ve chaThe pramatta saMyata guNasthAna ke abhimukha hote haiM / yAni sAtaveM guNasthAna meM chaThe guNasthAna kI ora avarohaNa karane kI sthiti meM hote haiM taba unake pariNAma saMkliSTa hote haiM aura usa sthiti meM AhArakadvika kA jaghanya anubhAga baMdha karate haiN| nidrAdvika (nidrA aura pracalA), azubha varNacatuSka, (azubha varNa, azubha gaMdha, azubha rasa, azubha sparsa) tathA hAsya, rati, jugupsA, bhaya aura upaghAta, ina gyAraha prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha apUrvakaraNa guNasthAnavAle tathA puruSa veda aura saMjvalana kaSAya kA jaghanya anubhAga baMdha anivRttibAdarasaMparAya guNasthAna vAle karate haiN| yahA~ ye donoM Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 guNasthAna kSapaka zroNi ke lenA caahiye| kyoMki nidrA Adi azubha prakRtiyAM haiM aura azubha prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha vizuddha pariNAmoM se hotA hai aura unake baMdhakoM meM kSapaka apUrvakaraNa tathA kSapaka anivRttibAdarasaM parAya guNasthAna vAle jIva hI vizeSa vizuddha hote haiN| ina prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha apanI-apanI vyucchitti ke samaya hotA hai / vigdhAvaraNe sumo maNutiriyA suDumavigalatigaAU / vekkimamarA tizyA ujjoya uraladugaM // 71 // zabdArtha - vigghAvaraNa pAMca aMtarAya aura nau AvaraNa ( jJAna darzana ke) kA sumo sUkSmasaMparAya vAlA, maNutiriyA manuSya aura titheca suhamavigalatigasUkSmatrika, viphalatrika, ALa cAra Ayu kA, begusvichakkaM kriyaTka kA amarA - deva, niraya - nAraka, ujjIya udyota nAmakarma kA uraladurga - audArikadvikakA / - -- zakSaka -- gAthAyeM - pAMca aMtarAya tathA pAMca jJAnAvaraNa aura cAra darzanAvaraNa kA jaghanya anubhAga baMdha sUkSmasaMparAya guNasthAna vAlA karatA hai| manuSya aura tithaMca sUkSmatrika, vikalatrika, cAra Ayu aura vaikriyaSaTka kA jadhanya anubhAga baMdha tathA udyota nAmakarma evaM audArikadvika kA jaghanya anubhAga baMdha deva tathA nAraka karate haiM / vizeSArthavigvAvaraNe suhamo' aMtarAya karma kI pAMca prakRtiyoM (dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya antarAya), matijJAnAvaraNa Adi jJAnAvaraNa kI pAMca prakRtiyoM tathA cakSudarzanAvaraNa Adi darzanAvaraNa ko cAra prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha sUkSmasaMparAya nAmaka Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacama karmagrantha 249 dasaveM guNasthAnavartI kSapaka usa guNasthAna ke caramasamaya meM karatA hai| kyoMki inake baMdhakoM meM vahI sabase vizuddha hai| mUkSmatrika (sUkSma, sAdhAraNa, aparyApta nAmakama), vikalatrika, cAra Ayu aura vaikriyaSaTaka (bakriya zarIra, traikiya aMgopAMga, devagati, devAnupUrvI, narakagati, narakAnupUrvI), ina solaha prakRtiyoM ke jaghanya anubhAga ke svAmI manuSya aura tiryaMca haiM / ina solaha prakRtiyoM meM te manuSyAyu aura tiryaMcAyu ke sivAya caudaha prakRtiyoM ko to deva va nAraka janma se hI nahIM bAMdhate haiM tathA manuSya aura tiryaMca Ayu kA jaghanya anubhAga baMdha jaghanya sthitibaMdha ke sAtha hI hotA hai| kyoMki ye donoM prazasta prakRtiyAM haiM ataH inakA jaghanya anubhAga baMdha to saMkleza pariNAmoM se hotA hI hai kintu jaghanya sthitibaMdha bhI saMkleza pariNAmoM se hotA hai / deva aura nAraka jaghanya sthiti vAle manuSya aura tiryacoM meM utpanna nahIM hote haiM, ataH ve inakA jaghanya baMdha nahIM karate haiM / arthAt ina do prakRtiyoM kA jo jaghanya sthitibaMdha karatA hai vahI unakA jaghanya anubhAga baMdha bhI karatA hai| isaliye sUkSmatrika Adi solaha prakRtiyoM ke jaghanya anubhAga baMdha kA svAmI manuSya aura tiryaMca ko batalAyA hai| udyota aura audArikaTTika ina tIna prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha deva aura nAraka karate haiN| isameM itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki audArika aMgopAMga kA jaghanya anubhAga baMdha IzAna svarga se Upara ke vaimAnika deva karate haiM | kyoMki IzAna svarga taka ke deva utkRSTa saMkleza ke hone para ekendriyayogya prakRtiyoM kA baMdha karate haiM aura ekendriyoM ko aMgopAMga nahIM hote haiM / ataH IzAna svarga taka ke devoM ke audArika aMgopAMga nAmakarma kA jaghanya anubhAga baMdha nahIM hotA hai| manuSya aura tiyaMcoM ke ukta tIna prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 zakSaka vandha na hone kA kAraNa yaha hai ki jo jIva tiryaMcati ke yogya prakatiyoM kA bandha karatA hai, vahI inakA bhI jaghanya anubhAga bandha karatA hai / kintu manuSya aura tiryaMcoM ke utane saMkliSTa pariNAma hoM jitane ki ina tIna prakRtiyoM ke jaghanya anubhAgabaMdha ke liye Avazyaka haiM to be narakagati ke yogya prakRtiyoM kA ho bandha karate haiM / isIliye manuSya aura tiryaMcoM ko ina prakRtiyoM kA jaghanya anubhAgabaMdha nahIM batAyA hai / tiriduganiaM tamatamA jimaviraya nirayaviNigathAvarayaM / AsuhamAyaba sammo va sAthirasubhajasA siarA // 72 // zabdArtha tiriduga-tiyaMcadvika, niraM--nIcagotra kA, tamatamA - tamaHtamaprabhA ke cAraka jiNaM-tIrthakara nAmakarma kA, aniraya-avirata samyagdRSTi manuSya, niraviNa - naraka ke sivAya tIna gati vAle jIva, igAvarayaM-ekendriya Ati aura sthAvara nAmakarma kA, AmuhamA saudharma IzAna svarga taka ke deva, Ayava Atapa nAmakarma kA, sammo va- samyagdRSTi athavA mithyASTi, sAyadhirasubhajasAmAnAvedanIya, sthira nAma, zubha nAma aura zakIpti nAmakoM kA, siarA-inako pratipakSI prakRtiyoM sahita / gAthArtha - tiyaMcadvika aura nocagotra kA jaghanya anubhAga baMdha tamaHtamaprabhA nAmaka sAtaveM naraka ke nAraka karate haiM / tIrthakara nAmakarma kA jaghanya anubhAgabandha avirata samyagdRSTi jIva karatA hai| narakagati ke sivAya zeSa tIna gati vAle jIva ekendriya jAti aura sthAvara nAmakarma kA jaghanya anubhAgabandha karate haiM / saudharma aura IzAna svarga taka ke deva Atapa nAmakarma kA jaghanya anubhAgabaMdha karate haiM / sAtAvedanIya, sthira, zubha, yazaHkIrti aura ina cAroM ko pratipakSI prakRtiyoM kA jaghanya anubhAgabaMdha samyagdRSTi athavA mithyAdRSTi jIva karate haiN| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 251 vizeSArtha-'tiridugani tamatamA' tiryaMcagati, tiyaMcAnapUrvI aura nIcagotra ina tIna prakRtiyoM kA jaghanya anubhAgabaMdha sAta naraka meM batalAyA hai / jisakA spaSTIkaraNa yaha hai ki sAtaveM naraka kA koI nAraka samyaktva kI prApti ke liye jaba yathApravRtta Adi tIna karaNoM ko karatA huA anta ke anivRtikaraNa ko karatA haiM taba vahAM anivRttikaraNa ke antima samaya meM ina tIna prakRtiyoM kA jaghanya anubhAgabaMdha hotA hai| ye tInoM prakRtiyAM azubha haiM aura sarvavizuddha jIva hI unakA jaghanya anubhAgabaMdha karatA hai / ataH inake baMdhakoM meM sAtave naraka kA ukta nAraka hI vizeSa vizuddha hai / kyoMki isa sarIkhI vizuddhi hone para to dUsare jIva manuSyadvika aura ucca gotra kA bandha karate haiM / jisase tiyaMcadvika aura nIca gotra ina tIna prakRtiyoM ke liye sAtaveM naraka ke nAraka kA grahaNa kiyA hai| tIrthakara prakRti kA jaghanya anubhAgabaMdha sAmAnya se avirata samyagadRSTi jIva ko batalAyA hai-jiNamaviraya / lekina yaha vizeSa samajhanA cAhiye ki yaha zubha prakRti hai aura zubha prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga bandha saMkleza se hotA hai ataH baddhanarakAyu avirata samyagdRSTi manuSya naraka meM utpanna hone ke liye jaba mithyAtva ke abhimukha hotA hai taba vaha tIrthakara nAmakarma kA jaghanya anubhAga baMdha karatA hai / yadyapi tIrthakara prakRti kA bandha cauthe se lekara AThaveM guNasthAna taka hotA hai lekina zubha prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha saMkleza se hotA hai aura vaha saMkleza tIrthakara prakRti ke baMdhakoM meM mithyAtva ke abhimukha avirata samyagdRSTi ke hI hotA hai | isIlie tIrthaMkara prakRti ke jaghanya anubhAga baMdha ke liye avirata samyagdRSTi manuSya kA grahaNa kiyA hai / tiryaMcagati meM tIrthakara prakRti kA baMdha nahIM hotA hai jisase yahAM manuSya ko batalAyA hai aura jisa manuSya ne tIrthakara prakRti kA bandha karane se pahale Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zanaka 25.2 narakAyu nahIM bAMdhI hai vaha naraka meM nahIM jAtA hai, ataH baddhanarakAyu kA grahaNa kiyA hai / kSAyika samyagdRSTi jIva samyaktva sahita mara kara naraka meM utpanna ho sakate haiM, kintu unake vizuddha hone se ve tIrthaMkara prakRti kA jaghanya anubhAga baMdha nahIM kara sakate haiM / isIliye unakA yahAM grahaNa nahIM kiyA hai| ekendriya jAti aura sthAvara nAmakarma kA jaghanya anubhAga bandha narakagati ke sivAya zeSa tiryaca, manuSya aura deva ina tona gatiyoM ke jIva karate haiN| lekina ina tIna gatiyoM vAle jIvoM ke saMbandha meM yaha vizeSa jAnanA ki parAvartamAna madhyama pariNAma vAle jIva karate haiM / kyoMki ye donoM prakRtiyAM azubha haiM, ataH ati saMkliSTa pariNAma vAle jIva unakA utkRSTa anubhAga bandha karate haiM aura ati vizuddha jIva paMcendriya jAti aura tasa nAmakarma kA bandha karate haiN| isIliye madhyama pariNAma kA grahaNa kiyA hai| sArAMza yaha hai ki jaba koI jIva ekendriya jAti aura sthAvara nAmakarma kA bandha karake paMcendriya jAti aura asa nAmakarma kA baMdha karatA hai aura unakA baMdha karake punaH ekendriya va sthAvara nAmakarma kA baMdha karatA hai taba isa prakAra kA parivartana karake baMdha karane vAlA parAvartamAna madhyama pariNAma vAlA apane yogya vizuddhi ke hone para ukta do prakRtiyoM kA jaghanya anubhAgabaMdha karatA hai| Atapa prakRti kA jaghanya anubhAga baMdha IzAna kalpa taka ke detroM ko batalAyA hai / yadyapi gAthA meM 'Asuma' pada haiM, jisakA artha 'saudharma svarga taka' hotA hai / lekina saudharma aura IzAna svarga eka hI zraMNI meM vidyamAna hone se donoM ko grahaNa kara lenA cAhiye / isakA artha yaha huA ki bhavanapati, vyaMtara, jyotiSka aura sodharma, IzAna svarga taka ke vaimAnika deva Apa prakRti kA jaghanya anubhAMga baMdha karate haiM / ukta devoM ke hI Atapa prakRti kA jaghanya anubhAga baMdha karane kA Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karma grantha 253 kAraNa yaha hai ki Atapa zubha prakRti hai aura zubha prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha vizeSa makliSTa pariNAmoM se hotA hai / ataH una devoM ke ekendriya ke yogya prakRtiyoM ke baMdha ke samaya Atapa prakRti kA jaghanya anubhAga baMdha hotA hai / yadi Atapa prakRti ke jaghanya anubhAga baMdha karane yogya saMklipTa pariNAma manuSya aura tiryaMcoM ke hoM to ve narakagati ke yogya prakRtiyoM kA hI bandha karate haiM tathA nAraka aura sAnatkumAra Adi kalpoM ke deva janma se hI isa prakRti kA bandha nahIM karate haiN| isIliye IzAna svarga taka jo devoM ko hI isakA vandhaka batalAyA hai / lAtAvedanIya, sthira, zubha, yazaHkoti aura inakI pratipakSI asAtAvedanIya, asthira, abha aura ayazI ina ArAziyoM ke cha anubhAga bandha ke svAmI sambADhaSTi athavA mithyAdRSTi haiM / ina baMdhakoM ke liye yaha vizeSa samajhanA cAhiye ki ve parAvartamAna madhyama pariNAma vAle hoM / isakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jAtA hai / pramatta muni antamuharta paryanta asAtAvedanIya kI antaHkoTAkoTi sAgara pramANa jaghanya sthiti bAMdhatA hai aura antamuhata ke bAda sAtAvedanIya kA bandha karatA hai, punaH asAtAvedanIya kA bandha karatA hai / isI taraha dezavirata, avirata samyagdRSTi, samyagamithyAdRSTi, sAsAdana samyagdRSTi aura mithyAiSTi jIva sAtA ke bAda asAtA kA aura asAtA ke bAda sAtA vedanIya kA bandha karate haiN| inameM se mithyAdRSTi jIva sAtA ke bAda asAtA kA aura amAtA ke bAda sAtA kA baMdha taba taka karatA hai jaba taka sAtA vedanIya kI sthiti pandraha kor3Akor3I sAgaropamAdI hai / usake bAda aura saMkliSTa pariNAma hone para kebala amAtA kA hI taba taka bandha karatA hai jaba taka usakI tIsa kor3Akor3I sAgara pramANa utkRSTa sthiti hotI hai / pramatta saMvata se Age apramana naMyata Adi guNasthAnoM meM jIva kevala sAtAvedanIya kA hI bandha karatA hai| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isakA sArAMza yaha hai ki sAtA vedanIya ke jaghanya anubhAga bandha ke yogya parAvartamAna madhyama pariNAma sAtA vedanIya kI pandraha koDAkor3I sAgara sthitibaMdha se lekara chaThe guNasthAna meM asAtAvedanIya ke antaHkoDAkor3I sAgara pramANa jaghanya sthinibaMdha taka pAye jAte haiM / parAvartamAna pariNAma labhI taka ho sakate haiM jaba taka pratipakSI prakRti kA baMdha hotA hai / yAnI taba taka sAtA ke sAtha asAtA vedanIya kA bhI baMdha saMbhava hai jaba taka parAvartamAna pariNAma hote haiM / lekina sAtA vedanIya ke utkRSTa sthitibaMdha se lekara Age jo pariNAma hote haiM ve itane saMkliSTa hote haiM ki unase asAtA vedanIya kA hI baMdha ho sakatA hai / isIliye sAtA aura asAtA vedanIya ke jaghanya anubhAgavata kA svAmI parAvartamAna madhyama pariNAma vAle samyagdRSTi aura mithyAiSTi jIvoM ko batalAyA hai / ___ asthira, azubha, ayazaHkIti kI utkRSTa sthiti bIsa koDAkor3I sAgara aura sthira, zubha, yazaHkorti kI utkRSTa sthiti dasa kor3Akor3I sAgara batalAI hai / pramatta muni asthira, azubha, ayazaHkIti kI antAkor3Akor3I sAgara pramANa jaghanya sthiti bAMdhatA hai aura vizuddhi ke kAraNa phira inakI pratipakSI sthira, zubha, yazakIrti kA baMdha karatA hai, usake bAda punaH asthira Adika kA baMdha karatA hai| isI prakAra dezavirati, avirata samyagdRSTi, minadRSTi, sAsAdana, mithyAdRSTi sthirAdika ke bAda asthirAdika kA aura asthirAdika ke bAda sthirAdika kA baMdha karate haiN| unameM se mithyAdRSTi ina prakRtiyoM kA ukta prakAra se taba taka baMdha karatA hai jaba taka sthirAdika kA utkRSTa sthitibaMdha nahIM hotA hai| samyagdRSTi aura mithyAiSTi ke yogya ina' sthitibaMdhoM meM hI ukta prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha hotA hai / spoMki mithyAdRSTa guNasthAna meM sthirAvika ke utkRSTa sthitibaMdha ke Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 255 pazcAta to asthirAdika kA hI baMdha hotA hai aura apramatta Adi guNasthAnoM meM sthirAdika kA hI / mithyA dRSTi meM saMkleza pariNAmoM kI adhikatA hai aura apramatta meM vizuddha pariNAmoM ko adhikatA, ataH donoM meM hI anubhAga baMdha adhika mAtrA meM hotA hai / isIlie ina donoM ke sivAya zeSa batAye gaye sthAnoM meM hI asthira Adi chaha prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha hotA hai| tasabanna leyacaumaNukhagaiduga paNivisAsaparaghuccaM / saMghayaNAgiinaputthIsabhAgArati micchA ugaigA / / 5 / / zabdArtha-tasavannateyaghau- savatuSka, varNacatuSka, taMjasacatuSka, maNukhagaiduga--manuSya nika, vihAyogati dvika, paNivi-paMcendriya jAti, sAsa-ucchvAsa nAmakamaM, paraghucca-parAghAta nAma aura ucca gotra kA, saMghayaNAgiha-chaha saMhanana aura chaha esthAna, maputthI-napusakaveda, strIveva, sumagiyarati-subhagatrika aura itara durmagatrika kA, minTa - mithyA dRSTi, ghajagaiyA-cAroM gati vAle / gAcArya-vasacatuSka, varNacatuSka, taMjasatratuSka, manuSyadvika, vihAyogatidvika, paMcendriya jAti, ucchvAsa, parAghAta, unnagotra, chaha saMhanana, chaha saMsthAna, napuMsaka veda, strI veda, subhagatrika, durbhagatrika kA cAroM gati vAle mithyA dRSTi jIva jaghanya anubhAga baMdha karate haiN| vizeSArtha- gAthA meM cAlIsa prakRtiyoM kA nAmollekha kara unake jaghanya anubhAga baMdha kA svAmI cAroM gatiyoM ke mithyA dRSTi jIva ko batalAyA hai| inameM se kucha prazasta aura kucha aprazasta prakRtiyAM haiN| sacatuSka (basa, bAdara, paryApta, pratyeka), varNacatuSka (zubha varNa, gaMdha, rasa, sparza), tejasacatuSka (taMjasa,kArmaNa, aguruladhu, nirmANa), paMce. ndriya jAti, ucchvAsa aura parAghAta ye pandraha prakRtiyAM prazasta haiM ataH Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ztaka inakA jaghanya anubhAga saMca mahASTa saMkagAotA hai| pidhyApiTa manuSya aura tiyaMtra apane utkRSTa saMkleza pariNAmoM se jaba narakagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karate haiM usa samaya ina pandraha prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha karate haiM tathA nAraka aura IzAna svarga meM Upara ke deva saMkleza ke hone para paMcendriya nirgatra paryAya ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane ke samaya meM aura izAna svarga taka ke deva paMcendriya jAti aura basa ko chor3akara zepa teraha prakRtiyoM ko ekendriya jIva ke yogya prakRtiyoM ko bAMdhane samaya inakA jaghanya anubhAga baMdha karate haiM / ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki mithyASTi manuSya aura tircaca to asacatuSka Adi pandraha prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha narakagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane ke mAtha karate haiM / IzAna svarga se Upara ke deva tathA nAraka paMcendriya tiryaMcoM meM janma lene yogya prakR. tiyoM kA baMdha karate hue tathA IzAna svarga taka ke deva ekendriya paryAya meM janma lene yogya prakRtiyoM kA baMdha karate hue paMcendriya jAti aura vasa ko chor3a usake yogya ukta prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga bandha karate haiN| IzAna svarga taka ke devoM meM paMcendriya jAti aura asa nAmakarma ko chor3ane kA kAraNa yaha hai ki ina donoM kA baMdha IzAna svarga taka ke devoM ko vizuddha dazA meM hI hotA hai| ataH inake ukta donoM prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha nahIM hotA hai / strI veda aura napuMsaka veda ye donoM prakRtiyAM aprazasta haiM, inakA jaghanya anubhAMga baMdha vizuddha pariNAma bAle mithyADaSTi jIna karate haiM / manuSyaddhika, bajra RSabhanArAja saMhanana Adi chaha saMhanana aura samacaturasra saMsthAna Adi chaha saMsthAna, zubha aura azubha vihAyogati, subhagatrika (subhaga, musvara, Adeya) aura durbhagatrika (durbhaga, duHsvara, Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 manama karmagrabhya anAdeya) aura ucca gotra kA jadhanya anubhAga baMdha cAroM gati ke mithyAdRSTi jIva karate haiM, lekina ve madhyama pariNAma vAle hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki samyagdRSTi tiryaMca aura samyagdRSTi manuSya devahika kA ndha karate haiM, manuSyadvika kA nahIM / saMsthAnoM meM se samacaturasra saMsthAna kA baMdha karate haiN| saMhanana kA baMdha nahIM karate haiM / zubha vihAyogati, subhaga, susvara, Aya aura ucca gotra kA hI bandha karate haiM aura mithyAdRSTi dubhaMga Adi kA baMdha karate haiM / samyagdRSTi deva aura samyagdRSTi nAraka manuSyadvika kA hI baMdha karate haiM - tiryacadvika kA nhiiN| saMsthAnoM meM samacaturasra saMsthAna kA aura maMDaloM meM bajraRSabhanArAca saMhanana kA baMdha karate haiN| zubha vihAyogati, subhaga Adi ho bAMdhate haiM aura unakI pratipakSI prakRtiyoM ko nahIM bAMdhate haiN| jisase unake pratipakSI prakRtiyoM kA baMdha nahIM hotA hai aura unakA baMdha na hone se pariNAmoM meM parivartana nahIM hotA hai tathA parivartana na hone se pariNAma vizuddha bane rahate haiM jisase pramasta prakRtiyoM kA jadhanya anubhAga baMdha nahIM hotA hai| isI kAraNa se samyagdRSTi kA grahaNa na karake mithyAdRSTi kA grahaNa kiyA hai / manuSyadvika ko utkRSTa sthiti pandraha kor3Akor3I sAgaropama kI hai aura zubha vihAyogati subhaga, susvara, Adeya, ucca gotra, prathama saMhanana aura prathama saMsthAna kI utkRSTa sthiti dasa koDAkor3I sAgarIyama kI hai 1 ina zubha prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha apanI-apanI utkRSTa sthiti se prAraMbha hokara pratipakSI prakRtiyoM ke sAtha unakI jaghanya sthiti antaHkor3Akor3I sAgaropama ke sthitibaMdha ke adhyavasAya taka parAvartamAna madhyama pariNAmoM se hotA hai / vaha antarmuhUrta antarmuhUrta ke parAvarta se baMdhatA hai / huNDa saMsthAna aura sevArta saMhanana kI anukrama se vAmana saMsthAna aura kolikA saMhanana ke sAtha apanI-apanI jaghanya 7 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 zataka sthiti taka parAvRtti hone para / isI prakAra zeSa saMhanana, saMsthAna kI sambhavita zeSa saMhanana aura saMsthAna ke sAtha apanI-apanI jaghanya sthiti taka parAvRtti ke hone para jAnanA cAhiye / ina sthitisthAnoM meM mithyAdRSTi parAvartamAna madhyama pariNAma se jaghanya anubhAga baMdha ko karatA hai / isI taraha anya prakRtiyoM ke lie bhI samajhanA caahiye| ____ isa prakAra se baMdhayogya prakRtiyoM ke utkRSTa aura jaghanya anubhAga baMgha ke svAmiyoM kA kathana karane ke pazcAt aba Age mUla aura uttara prakRtiyoM meM anubhAga baMdha ke bhaMgoM kA vicAra karate haiM / cauteyavannaveyaNiya nAmaNukkosa sesaghuvabaMdhI / ghAINaM ajahanno goe duviho imo cajahA // 74 / / sesaMmi buhA'"" zabdArtha-cautekvAna--saMjasacatuSka aura varNacatuSka, yaNiya - vedanIya karma, nAma-nAma karma kA, aNukkosa-anutkRSTa anubhAga baMdha, sesanabaMdhI- bAkI kI ghra dhabaMdhinI prakRtiyoM kA, ghAigaM-dhAti prakRtiyoM kA, ajahanno-ajaghanya anubhAga baMdha, goe-gotra karma kA, duviho-do prakAra ke anubhAga bandha (anutkRSTa aura ajaghanya bandha) imo-ye, cahA--cAra prakAra ke, (sAdi, anAdi, dhava, adhruv)| sesami--bAkI ke tIna prakAra ke anubhAga dhaMdha ke, duhAdo prkaar| 1. go0 karnayAI gA0 165-166 taka meM utkRSTa anubhAga baMdha ke aura gAthA 170-177 taka meM jaghanya anubhAga baMdha ke svAmiyoM kA kathana kiyA gayA hai| donoM ko bhAmagranya se samAnatA hai / tulanA ke liye ukta aMza pariziSTa meM diyA hai| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagranya 256 gAthA-taMjasa catujA, catuSka, dedI: kAI aura. nAmakarma kA anutkRSTa anubhAga baMdha tathA bAkI kI dhruvabaMdhinI aura ghAtI prakRtiyoM kA ajaghanya anubhAga baMdha aura gotrakarma ke donoM bandha (anuskRSTa aura ajaghanya) cAroM prakAra ke haiN| ukta prakRtiyoM ke zeSa anubhAga bandha aura bAko kI anya zeSa prakRtiyoM ke sabhI baMdha do hI prakAra ke haiN| vizeSArya-isa gAthA meM mUla aura uttara prakRtiyoM meM anubhAga baMdha ke bhaMgoM kA vicAra kiyA gayA hai / ___baMdha ke cAra prakAra haiM-utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya aura ajaghanya / inameM se karmoM kI sabase kama anubhAga zakti ko jaghanya aura jaghanya anubhAga zakti se Upara ke eka avibhAgI aMza ko Adi lekara sabase utkRSTa anubhAga taka ke bhedoM ko ajaghanya kahate haiN| ina jaghanya aura ajaghanya bhedoM meM anubhAga ke ananta bheda gabhita ho jAte haiM / sabase adhika anubhAga zakti ko utkRSTa aura usameM se eka avibhAgI aMza kama zakti se lekara sarvajaghanya anubhAga taka ke bhedoM ko anuskRSTa kahate haiN| isa prakAra utkRSTa aura anutkRSTa bheda meM bhI anubhAga zakti ke samasta bheda garbhita ho jAte haiM / isako udAharaNa se isa prakAra samajha sakate haiM ki kalpanA se sarvajaghanya kA pramANa hai aura utkRSTa kA pramANa 16 | to isameM 8 ko jaghanya kaheMge aura ATha se Upara nau se lekara solaha taka ke bhedoM ko ajaghanya tathA solaha ko utkRSTa aura solaha se eka kama pandraha se lekara ATha taka ke medoM ko anutkRSTa kaheMge / mUla aura uttara prakRtiyoM meM ina medoM kA vicAra sAdi, anAdi, dhruva aura adhruva bhaMgoM ke sAtha kiyA gayA hai| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gataka gAthA meM batAye gaye khedoM kA vivaraNa isa prakAra hai ki tejasacatuSka (taMjasa, kArmaNa, agurulaghu, nirmANa) tathA varNacatuSka-varNa, gaMdha, rasa aura sparza (yahAM zubha varNacatuSka samajhanA cAhiye), bedanIya karma aura nAmakarma kA anutkRSTa anubhAga baMdha sAdi, anAdi, dhruva, adhruva isa prakAra bAra naraha kA hotA hai / jo isa prakAra hai - __ tejasacatuSka aura zubha varNacatuSka ina ATha prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga baMdha kSapaka apUrvakaraNa guNasyAna meM avagati yogya tIsa prakR. tiyoM ke bandhaviccheda ke samaya hotA hai / isake sivAya upazama aMNi Adi anya sthAnoM meM ukta prakRtiyoM kA anutkRSTa badha ho hotA hai / kintu gyAraha gRNasthAna meM bilkula baMdha nahIM hotA hai kora gyArahaveM guNasthAna se girakara koI jAMca ukta prakRtiyoM kA punaH anutkRSTa anu. bhAga bandha karatA hai taba vaha sAdi kahalAtA hai aura isa avasthA ko prApta hone se pahale unakA baMdha anAdi kahalAtA hai, kyoMki usake vaha baidha anAdi se hotA calA A rahA hai / bhavya jIva kA baMdha adhruva aura abhavya jIva kA baMdha dhruva hotA hai| isa prakAra ukta ATha prakRtiyoM kA anutkRSTa anubhAga baMdha sAdi Adi cAra prakAra kA hotA hai| kintu inake zeSa utkRSTa, jaghanya aura ajaghanya anubhAga baMdha ke sAdi aura adhruva yaha do hI bhaMga hote haiN| kyoMki pUrva meM batAyA hai ki tejasacatuSka aura varNacatuSka kA utkRSTa anubhAga baMdha kSapaka apUrvakaraNa gRNasthAna vAlA karatA hai jo isase pahale nahIM hotA hai / isIliye sAdi hai aura eka samaya taka hokara Age nahIM hotA hai, ataH adhruva hai / ye prakRtiyAM zubha haiM jisase inakA jaghanya anubhAga baMdha utkRSTa saMklezabAlA paryApta saMzI paMcendriya mithyAdRSTi jIda karatA hai aura kama-se-kama eka samaya aura adhika se adhika do samaya ke bAda vahI jIva sanakA ajadhanya baMdha karatA hai / kAlAntara meM utkRSTa saMkleza hone para Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 261 vaha punaH unakA jaghanya anubhAga baMdha karatA hai / isa prakAra jaghanya aura ajaghanya anubhAga baMdha sAtha aura adhruva hai vedanIya aura nAmakarma kA bhI anutkRSTa anubhAga baMdha sAdi Adi cAra prakAra kA hai| kyoMki sAtA vedanIya aura yazaHkoti nAmakarma kI apekSA bedanIya aura nAmakarma kA utkRSTa anubhAga baMdha kSapaka sUkSmasaMparAya nAmaka dasaveM guNasthAna meM hI hotA hai aura zeSa sthAnoM meM anutkRSTa baMdha hotA hai| gyArahaveM guNasthAna meM unakA baMdha nahIM hotA hai / jisase gyArahaveM guNasthAna se cyuta hokara jo anutkRSTa anubhAga baMdha hotA hai vaha sAdi aura usase pahale anAdi / bhavya jIva kA baMdha dhruva aura abhavya kA adhruva hai| isa prakAra vedanIya aura nAmakarma ke anutkRSTa anubhAga baMdha ke sAdi Adi cAra bhaMga hote haiN| vedanIya aura nAmakarma ke anutkRSTa baMdha ke sivAya zeSa utkRSTa, jaghanya aura ajaghanya baMdha ke sAdi aura adhruva bhaMga ho hote haiM / utkRSTa baMdha to kSapaka sUkSmasaMparAya guNasthAna meM hI hotA hai, anya guNasthAna meM nahIM, ataH sAdi hai aura bArahaveM Adi guNasthAnoM meM nahIM hone se atra hai / jaghanya anubhAga baMdha madhyama pariNAma vAlA samyagdRSTi athavA mithyAdRSTi jIva karatA hai| yaha jadhanya anubhAga baMdha ajaghanya anubhAga baMdha ke bAda hone se sAdi hai aura kama se kama eka samaya aura adhika se adhika cAra samaya taka jaghanya baMdha hone ke pazcAta punaH ajaghanya baMdha hotA hai, jisase jaghanya baMdha adhruva aura ajaghanya baMdha | sAdi hai / usake bAda usI bhava meM yA dUsare kisI bhava meM punaH jaghanya baMdha ke hone para ajaghanya baMdha adhruva hotA hai| isa prakAra zeSa utkRSTa, jaghanya aura ajaghanya baMdhU sAdi aura aghuva hote haiM / aba dhavabaMdhinI aura adhruvabaMdhinI prakRtiyoM ke baMdhoM ke bAre meM Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 zataka vicAra karate haiM / tejasa catuSka ke sivAya zeSa dhruvabaMdhinI prakRtiyoM kA ajaghanya anubhAga baMdha cAra prakAra kA hotA hai| pAMca jJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa aura pAMca aMtarAya, ye caudaha prakRtiyAM azubha haiM aura inakA jaghanya anubhAga baMdha sUkSmasaMparAya guNasthAna ke aMta meM hotA hai aura gyArahaveM meM inakA baMdha nahIM hotA hai| ataH gyArahaveM guNasthAna se cyuta hokara jo anubhAga baMdha hotA hai vaha sAdi hai aura usase pahale kA baMdha anAdi hai| bhavya kA baMdha adhruva aura abhavya kA baMdha dhruva hai| __saMjvalana catuSka kA jaghanya anubhAga baMdha kSapaka anivRttibAdara guNasthAna meM apane baMdhaviccheda ke samaya meM hotA hai| isake sivAya anya saba jagaha ajadhanya bandha hotA hai| gyArahaveM guNasthAna meM baMdha nahIM hotA hai, ataH vahAM se cyuta hokara jo baMdha hotA hai vaha sAdi hai, usase pahale kA anAdi, bhavya kA baMdha adhruva aura abhavya kA bandha dhruva hai| ___ nidrA, pracalA, azubha varNacatuSka, upadhAta, bhaya aura jugupsA kA kSapaka apUrvakaraNa meM apane-apane baMdhaviccheda ke samaya meM eka samaya taka jaghanya anubhAga baMdha aura anya saba sthAnoM para ajaghanya anubhAga baMdha hotA hai | upazama zreNi meM girane para punaH unakA ajaghanyabaMdha hotA hai jo sAdi hai / baMdhaviccheda se pahale unakA baMdha anAdi, abhavya kA baMdha dhruva aura bhavya kA baMdha adhruva hai| pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA jaghanya anubhAga baMdha dezavirati guNasthAna ke aMta meM saMyamAbhimukha karatA hai aura usase pahale hone vAlA baMdha ajaghanya baMdha hai| apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA jaghanya anubhAga baMdha kSAyika samyaktva aura saMyama prApta karane kA icchuka avirata samyagdRSTi jIva apane guNasthAna ke aMta meM karatA hai| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagranya 263 isake sivAya sarvatra usakA ajaghanya anubhAga baMdha hotA hai| styAnaddhi, nidrA-nidrA aura pratralA-pracalA, mithyAtva aura anantAnabaMdhI kaSAya kA jaghanya anubhAga baMdha vizuddha pariNAmI mithyAdaSTi apane guNasthAna ke aMtima samaya meM karatA hai aura zeSa sarvatra unakA ajaghanya anubhAga baMdha hotA hai| usake bAda saMyama vagairaha ko prApta karake vahAM se girakara punaH unakA ajaghanya anubhAga baMdha karatA hai to vaha sAdi aura usake pahale kA anAdi, abhavya kA baMdha dhruva aura bhavya kA baMdha adhruva hotA hai| isa prakAra 43 dhruvaprakRtiyoM kA ajaghanya anubhAga baMdha cAra prakAra kA hotA hai| ____ aba unake jaghanya, utkRSTa aura anutkRSTa anubhAga baMdha ke do-do prakAroM ko spaSTa karate haiM / ukta 43 prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha sUkSmasaMparAya Adi guNasthAnoM meM hotA hai jo una-una guNasthAnoM meM pahalI bAra hone se sAdi hai| bArahaveM Adi Upara ke guNasthAnoM meM nahIM hone se adhruva hai| utkRSTa anubhAga baMdha utkRSTa saMkleza vAlA paryApta saMjJI paMcendriya mithyA dRSTi jIva karatA hai jo eka yA do samaya taka hotA hai / usake bAda anutkRSTa anubhAga baMdha karatA hai| kAlAntara meM utkRSTa saMkleza ke hone para punaH unakA utkRSTa anubhAga baMdha hotA hai| isa prakAra utkRSTa aura anutkRSTa anubhAga baMdha meM sAdi aura adhruva do hI bikalpa hote haiN| ____ aba adhruvabaMdhinI prakRtiyoM ke utkRSTa Adi cAroM anubhAga baMdhoM ko batalAte haiM / adhruvabaMdhinI hone se ina prakRtiyoM ke utkRSTa, anu skRSTa, jaghanya aura ajaghanya anubhAga baMdha ke sAdi aura adhruva yaha do prakAra hote haiN| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAya ye cAroM ghAti karma azubha haiM / inakA ajaghanya anubhAga baMdha cAra prakAra kA hotA Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 zataka hai / azubha prakRtiyoM kA jaghanya anubhAga baMdha aura zubha prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga baMdha vizuda pariNAmI baMdhaka karanA hai / jAnAvaraNa. darzanAvaraNa aura aMtarAya azubha haiM ataH inakA jaghanya anubhAga vaMtra apaka sUkSmasaMparAya' mRNasthAna ke aMta samaya meM hotA hai aura mohanIya kA baMdha nauveM gaNasthAna taka hotA hai / jisase nauveM guNasthAna ke aMta meM usakA jaghanya anubhAga baMdha hotA hai / ina guNasthAnoM ke sivAya zeSa sabhI sthAnoM meM ukta cAroM karmoM kA ajaghanya anubhAga baMdha hotA hai / gyArahaveM aura dasaveM guNasthAna meM ukta cAroM karmoM kA baMdha na karake vahAM se girane ke bAda jaba punaH unakA ajaghanya anubhAga baMdha hotA hai taba vaha sAdi hai aura jo jIva nauveM, dasaveM Adi guNasthAnoM meM kabhI nahIM Aye, unako apekSA vaha ajaghanya baMdha anAdi hai / abhavya kA baMdha dhruva hai aura bhavya kA baMdha adhruva hai / aba ghAtikarmoM ke zeSa tona-jaghanya, utkRSTa aura anutkRSTa anubhAga baMdhoM meM hone vAle sAdi aura adhruva prakAroM ko spaSTa karate haiN| mohanIya karma kA jaghanya anubhAga baMdha kSapaka anivRttibAdara ke aMtima samaya meM aura zeSa jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAya kA kSapaka sUkSmasaMparAya guNasthAna ke anta meM / yaha baMdha pahalI bAra hI hotA hai ataH sAdi hai aura bArahaveM guNasthAna meM jAne para hotA hI nahIM ataH adhruva hai| yaha anAdi nahIM hai / kyoMki ukta guNasthAnoM meM Ane se pahale kabhI nahIM hotA hai aura abhavya ke nahIM hone se dhruva bhI nahIM hai / anutkRSTa ke bAda utkRSTa baMdha hotA hai ataH sAdi hai aura usake eka yA do samaya bAda punaH anutkuSTa baMdha hotA hai ataH utkRSTa baMdha adhruva hai aura anutkRSTa baMdha sAdi hai / kama-se-kama antamuhUrta aura adhika-se-adhika anantAnanta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke bAda utkRSTa saMkleza hone para punaH utkRSTa baMdha hotA hai Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 265 jisase anutkRSTa baMdha adhruva hai / isa prakAra utkRSTa aura anutkRSTa baMdha badalate rahane ke kAraNa mAdi aura adhruva haiN| gotra karma meM ajaghanya aura anutkRSTa baMdha cAra prakAra kA aura jaghanya aura utkRSTa baMdha do prakAra kA hotA hai / salkA aura anutkRSTa anubhAga baMdha ke prakAra vedanIya aura nAma kama ke samAna samajhanA cAhiye / aba javanya aura ajaghanya baMdha ke bAre meM vicAra karate haiM ki sAtaveM naraka kA nAraka samyaktva ke abhimukha hotA huA yathApravRtta Adi tIna karaNoM ko karatA hai taba anivRttikaraNa meM mithyAtva kA antarakaraNa karatA hai, jisase mithyAtva kI sthiti ke ho bhA ho bhAle / eka noje kI antamuhUrta pramANa sthiti aura dUsaro zeSa para kI sthiti / nIce kI sthiti kA anubhava karate hae antumuharta pramANa sthiti ke antima samaya meM nIca gotra kI apekSA se gotra karma kA jaghanya anubhAga baMdha hotA hai| anya sthAna meM yadi itano vizuddhi ho to usase ucca gotra kA ajaghanya anubhAga baMdha hotA hai / sAtaveM naraka meM mithyAtva dazA meM nIca gotra kA hI baMdha hone se usakA grahaNa kiyA hai tathA jo nAraka mithyA dRSTi samyaktva ke abhimukha nahI, usake noca gotra kA ajaghanya anubhAga baMdha aura samyaktva prApti hone para ucca gotra kA ajaghanya anubhAga baMdha hotA hai| nIca gotra kA yaha jaghanya anubhAga baMdha anyatra sambhava nahIM hai aura usI avasthA meM pahalI bAra hone se sAdi hai / samyaktva kI prApti hone para bahI jova ucca gotra kI apekSA se nIca gotra kA ajaghanya anubhAga baMdha karatA hai ataH jaghanya anubhAga baMdha adhruva hai aura ajaghanya anubhAga baMdha sAdi hai / isase pahale honevAlA ajaghanya anubhAga baMdha anAdi hai / abhavya kA ajaghanya baMdha dhruva aura bhavya kA adhruva hai| isa prakAra gotra karma ke jaghanya anubhAga baMdha ke do aura ajaghanya anubhAga baMdha ke cAra vikalpa jAnanA caahie| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 ghAtaka ___ Ayukarma ke jaghanya, ulkaSTa aura anuhaTa anubhAga meM zAdi aura adhruva ye do hI vikalpa hote haiM / kyoMki bhupayamAna Ayu ke vibhAga meM hI Ayu karma kA baMdha hotA hai jisase usakA jaghanyAdi rUpa anubhAga baMdha sAdi hai aura antamuharta ke bAda usa baMdha ke avazya ruka jAne se adhruva hai / isa prakAra Ayukarma ke jaghanya Adi anubhAga baMdhoM ke sAdi aura adhruva prakAra samajhanA caahiye| isa prakAra se mUla evaM uttara prakRtiyoM meM utkRSTa Adi anubhAga baMdhoM ke sAdi Adi bhaMgoM ko jAnanA cAhiye / ' aba anubhAga baMdha kA varNana karane ke pazcAta Age pradezabaMdha kA vivecana prArambha karate haiN| pradezabaMdha ke prArambha meM sarvaprathama vargaNAoM kA nirUpaNa karate haiM / pravezabaMdha ...igadugaNugAI jA abhavaNaMtaguNiyAnU / khaMghA uralodhiyavaggaNA u taha agahaNatariyA // 75 // zabdArtha--igaDugaNugAha-ekANuka, hamaNuka nAdi, jA--yAvat, gaka anavaNatANiyA - abhadhya meM anaMta guNe paramANu vAlA khaMdhA-pha, urasAniyavaggaNA---audArika ke yogya vargaNA, taha...-tathA, agahaNaMtariyA-praNayogya vargaNA ke bIca agrahaNayogya vargaNA / gAthArSa- ekANuka, yaNaka Adi se lekara abhavya jIvoM se bhI anantaguNe paramANu vAle skaMdhoM taka hI audArika kI go0 karmakAMDa meM anubhAga baMdhna ke jaghanya, ajaghanya Avi prakAroM meM sAdi Adi kA vivAra do gAthAoM meM kiyA gayA hai| eka meM mUla prakRtiyoM kI apekSA, dUsarI meM uttara prakRtiyoM kI apekSA / ukta vicAra karmagraMtha ke samAna hai| gAthAyeM pariziSTa meM dekhiye / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pharma grantha grahaNayogya vargaNA hotI hai tathA epha-eka paramANu kI vRddhi se grahaNayogya vargaNA se antarita agrahaNayogya vargaNA hotI hai| vizeSArya-yaha loka paramANu aura skaMdha rUpa pudgaloM se ThasAThasa bharA huA hai aura pudgalakAya aneka vargaNAoM meM vibhAjita hai, jinameM eka karmavarga bhI hai| ye narmamA jIma ke yoga aura kaSAya kA nimitta pAkara karma rUpa pariNata ho jAtI haiM / pudgala ke eka paramANu ke avagAhasthAna ko pradeza kahate haiN| ataH karma rUpa pariNata hue pudgala skaMdhoM kA parimANa paramANu dvArA AMkA jAtA hai ki amuka samaya meM itane paramANu vAle pudgalaskandha amuka jIva ko karma rUpa meM pariNata hue haiM, isI ko pradezabaMdha kahate hai / ataH pradezabaMdha kA svarUpa samajhane ke pUrva karmavargaNA kA jJAna honA jarUrI hai| karmavargaNA kA svarUpa samajhane ke lie bhI usake pUrva kI audArika Adi vargaNAoM kA svarUpa jAna liyA jaaye| isIliye una-una vargaNAoM kA bhI svarUpa samajhanA cAhiye / isa kAraNa audArika Adi vargaNAoM kA yahAM svarUpa kahate haiN| ye audArika Adi vargaNAyeM do prakAra kI hotI haiM-grahaNayogya, agrahaNayogya / agrahaNavargaNA ko Adi lekara karmavargaNA taka vargaNAoM kA svarUpa gAthA meM spaSTa kiyA jA rahA hai| samAna jAtIya pudgaloM ke samUha ko vargaNA' kahate haiM / ye vargaNArya 1 karmagrantha kI dIkA meM svajAtIya skaMdhoM ke samUha kA nAma vargaNA kahA hai| jabaki karmaprakRti kI TokA meM skaMdha aura vargaNA ko ekArthaka kahA hai| kyoMki skaMdha - vargaNA kI avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga phahI hai / yadi jAtIya skaMdhoM ke samUha ko vargaNA kahI jAye to usake loka (zeSa agale pRSTha para) Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 zatakaM anaMta hotI hai| jaise samasaloka kAmo kucha kApI paramANu pAye jAte haiM, unheM pahalI vargaNA kahate haiN| do pradezoM ke mela se banane vAle skaMdhoM ko dUsarI vargaNA, nIna pradezoM ke mela se banane vAle skaMdhoM kI tIsarI vargaNA kahalAtI hai| isI prakAra eka-eka paramANu bar3hate. bar3hate saMkhyAta pradezI skaMdhoM ko saMkhyAtANu vargaNA, asaMkhyAta pradezI skaMdhoM ko asaMkhyAtANu vargaNA, anaMta pradezo skaMdhoM ko anantANu vargaNA aura anaMtAnanta pradezI sradhA kI anantAnantANu vargaNA samajhanA caahiye| ye vargaNAyeM agrahaNayogya aura grahaNayogya, do prakAra kI hai / jo vargaNAyeM alpa paramANu bAlo hone ke kAraNa jIva dvArA grahaNa nahIM ko jAtI, unheM agrahaNavargaNA kahate haiM / abhabya jIvoM ko rAzi se anaMtaguNe aura siddha jIvoM kI rAzi ke anantaveM bhAga pramANa paramANuoM se bane skaMdha yAnI itane paramANu vAle skaMdha joba ke dvArA grahaNa karane yogya hote haiM aura jIva unheM grahaNa karake audArika zarIra rUpa pariNamAtA hai / isaliye unheM audArika vargaNA kahate haiM / kintu audArika zarIra kI grahaNayogya vargaNAoM meM yaha vagaMNA sabase jaghanya hoto hai, usake Upara eka-eka paramANu bar3hate skaMdhoM ko pahalI, dUsarI, tIsarI Adi ananta vargaNAyeM audArika zarIra ke grahaNa yogya hotI haiM / jisase audArika zarIra kI grahaNayogya jaghanya vargaNA se annt| dhyApI hone se usakI avagAhanA lokapramANa hogI / vargaNA aura skaMdha ko jahA~ ekArthaka kahA gayA ho vahA~ to avagahanA maMbadhI Apatti nahIM / kintu jahAM svajAtIya skaMdhoM ke samUha kA nAma vargaNA kahA jAye vahAM avagAinA skandha kI lI jAye to barAbara ekarUpalA vanatI hai / ataH karmagrantha kI TIkA ke anusAra rakaMgha kI avamAhanA lenA cAhiye kintu vargaNA ko nhiiN| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 266 bhAga adhika paramANu bAlI audArika zarIra kI grahaNayogya utkRSTa vargaNA hotI hai / isa anantaveM bhAga meM ananta paramANu hote haiM / ataH jaghanya vargaNA se lekara utkRSTa vargaNA paryanta ananta vargaNAyeM audArika zarIra kI grahaNayogya jAnanA cAhiye / audArika zarIra kI utkRSTa vargaNA se Upara eka-eka paramANu barate skandhoM se banane vAlI vargaNArye audArika kI apekSA se adhika pradeza vAlI aura sUkSma hotI haiM, jisase audArika ke grahaNa-yogya nahIM hotI haiM aura jina skandhoM se vaikriya zarIra banatA hai. unakI apekSA se alpa pradeza bAlI aura sthUla hotI haiM jisase ve vaikriya zarIra ke grahaNayogya nahIM hotI haiM / isa prakAra audArika zarIra kI utkRSTa vargaNA ke Upara eka-eka paramANu bar3hate skaMdhoM kI ananta agrahaNayogya bargaNA hotI haiM / jaise audArika zarIra kI grahaNayogya jaghanya vargaNA se usI kI utkRSTa vargaNA anaMta bhAga adhika hai, vaise hI agrahaNayogya jatranya vargaNA se usako utkRSTa vargaNA anaMtagRNI hai / isa guNAkAra kA pramANa abhatrya rAzi se anaMtagaNA aura siddharAzi kA anaMtavAM bhAga hai| isa agrahaNayogya vargaNA ke Upara punaH grahaNayogya vargaNA AtI hai aura grahaNayogya vargaNA ke Upara agrahaNayogya vargaNA ! isa prakAra ye donoM eka dUsare se antarita haiN| isa prakAra se audArika zarIra kI prahaNayogya aura agrahaNayogya vargaNAoM kA kathana karane ke bAda baiMkriya Adi kI mahaNayogya, agrahaNayogya vargaNAoM kA spaSTIkaraNa karate haiN| emeSa vivAhArateyabhAsANupANamaNakamme / suhamA kamAvagAho UNUNaMgulaasaMkheso / / 76 // zabdArtha-emeva-pUrvokta ke sarAna, viuvyAhArateyabhAsANapANamaNahamme-kriya, AhAraka, tejasa, mASA, svAsocchvAsa, mana Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saard pAyAcaM - zarIrAdi aSTaka, nIna veda, do yugala, solaha karAya, udyotaddhika, govatika, vedanIyadvika, pA~ca nidrA, vamavIzaka aura cAra Ama ye parAvartamAna prakRtiyA~ haiN| cAra AnupUrvI kSetravipAkI haiN| vizeSArtha-gAthA meM parAvatamAna aura kSetravipAkI prakRtiyoM kA kathana kiyA hai| ___parAvartamAna prakRtiyAM dUmarI prakRtiyoM ke baMdha, udaya athavA baMdhodaya donoM ko roka kara apanA baMgha, udaya yA baMdhodaya karane ke kAraNa parAvartamAna kahalAtI haiN| inameM aghAtI- vedanIya, Ayu, nAma, gona kamoM kI adhikAMza prakRtiyoM ke sAtha ghAtI karma darzanAvaraNa va mohanIya ko bhI prakRtiyoM haiM / jinake nAma kramazaH isa prakAra haiM - (1) darzanAvaraNa-nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalA-pracalA, snyAnaddhi / (2) varanoya-sAtA vedanIya, asAtA vedanIya / (3) mohanIya-anantAnubaMdhI kapAya catuSka, apratyAkhyAnAvaraNa kapAya catuSka, pratyAkhyAnAvaraNa kapAya catuSka, maMgvalana kapAya catuSka, hAsya, rati, zoka, arati, strI, puruSa, napuMsaka veda / (4) Ayakama-naraka, tithaMca, manuSya, deva Adhu / (5) nAmakarma-zarIgaSTaka kI 33 prakRtiyAM (audArika, vaikriya, AhAraka zarIra, audArika aMgopAMga Adi nIna aMgopAMga, chaha saMsthAna, chaha mahanana, ekendriya Adi raca jAti, narakagani Adi cAra gani, zubha-azubha bihAyogati, cAra AnupUrvI), Atapa, udyona, nama dazaka, sthAvara dazaka / ' (E) gotrakarma-ucna gotra, nIca gotra / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha isa prakAra 5+2+23+4+5+2-1 prakRtiyAM parAvartamAna haiM / inameM se anaMtAnubaMdhI kapAya catuSka Adi solaha kapAya aura pAMca nidrAyeM dhruvabaMdhinI hone se no baMdhadazA meM dumarI prakRniyoM kA uparodha nahIM karatI haiM lekina udayakAla meM majAnIya prakRti ko roka kara pravRtta hotI haiM, kyoMki krodha, mAna, mAyA, lobha meM ma eka jIva ko eka mamaya meM eka pAya kA udaya honA hai| isI prakAra pAMca nidrAoM meM kisI eka kA udaya hone para doSa cAra nidrAoM kA udaya nahIM hotA hai. 1 anaH parAvarnamAna haiN| sthira, zubha, agthira, azubha ye cAra prakRtiyAM udayadazA meM virodhinI nahIM haiM kintu bananadazA meM virodhinI haiN| kyoMki sthira ke sAtha asthira kA aura zubha ke sAtha azubha kA baMdha nahIM hotA hai| isalie ye cAroM prakRtiyAM parAvatamAna haiN| zeSa 66 prakRtiyAM vaMgha aura udaya donoM sthiniyoM meM parampara virodhinI hone meM parAvartamAna haiM / / uma prakAra meM parAvarnamAna karma prakRtiyoM kA varNana karane ke mAtha granthakAra dvArA nirdiSTa dhutravandhri Adi aparAvartamAna paryanta bAraha hAroM kA vivecana kiyA jA cukA hai| jinakA vivaraNa pR072 para diye gaya koSTaka meM dekhiye / aba karma prakRtiyoM kA vipAka kI apekSA nirUpaNa karate haiN| vipAka meM Azaya ramodaya kA hai| karmaprakRti meM viziSTa athavA vividha prakAra ke phAna dene kI zakti ko aura phala dene ke abhimukha hone ko vipAka kahate haiM | jaise Ama Adi phana jaba paka kara taiyAra hone haiM, natra unakA vipAka hotA hai| baime hI kama prakRtiyAM bhI jaba apanA phala dene ke abhimukha honI haiM natra unakA vipAkAkAla kahAlAnA hai| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka 22 mANuoM kA saMjAta hotA hai tyoM-tyoM unakA sUkSma, sUkSmatara rUpa pari mANa hotA hai| audArika Adi bargaNAoM ko avagAhanA jo uttarottara hona-hona aMgula ke asaMkhyAta bhAga pAho hai vaha purva ko apekSA krama se eka ke bAda dumarI uttaronara asaMkhyAtavAM bhAga hona samajhanA cAhiye / isa nyulatara kI vajaha se hI alpa paramANu vAle audArika zarIra ke dikhane para bhI usake mAtra vidyamAna rahane vAle taijasa aura kAmaNa zarIra usase kaI gane paramANu vAle hone para bhI dikhAI nahIM dete haiN| tejasa bargaNA ke bAda bhASA, zvAsozvAsa aura manovargaNA kA ullekha karake manase aMta meM kArmaNa vargaNA ko rakhA hai, isakA kAraNa yaha hai ki ta jamma vargaNA se bhI bhASA Adi vargaNAyeM adhika sukSma haiM / athAt taijasa zarIra ko grahaNayogya vargaNAA se ve barmaNAyeM adhika sUkSma haiM jo bAtacIta karate samaya zabda rUpa pariNata hotI haiM, unase bhI ye vargaNAyeM sUkSma haiM jo zvAsocchvAsa rUpa pariNata hotI hai / zvAsocchabAsa vargaNA se bhI mAnasika cintana kA AdhAra banane vAlA manovargaNAyeM aura adhika sUkSma haiN| karmavargaNA manovargaNA se bhI sUkSma haiN| isase yaha anumAna ho jAe ki ve kitanI adhika sUkSma hai kintu unameM paramANuoM kI saMkhyA kitanI adhika hotI hai| ___ audArika zarIra kI grahaNayogya aura agrahaNayogya vargaNAoM kA vivavecana pUrva gAthA meM kiyA jA cukA hai / zeSa rahI vaikriya Adi kI grahaNayogya aura agrahaNayogya vargaNAoM ko yahAM spaSTa karate haiN| ___audArika zarIra kI agrahaNayogya' utkRSTa bargaNA ke skaMdhoM ke paramANuoM se eka adhika paramANu jina skaMdhoM meM pAye jAte haiM una skaMdhoM kI samUha rUpa vargaNA vainiya zarIra ko grahaNayogya jaghanya vargaNA hotI hai / isa jaghanya vargaNA ke skaMdha ke pradezoM se eka adhika pradeza jisa-jisa skaMdha meM pAyA jAtA hai unakA samUha rUpa dUsarI Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama pAmagranya vargaNA vaikriya zarIra kI grahaNayogya vargaNA hotI hai| isI prakAra eka-eka pradeza adhika skaMdhoM kI ananta vargaNAyeM vaikriya zarIra kI grahaNayogya hotI haiM / baiMkriya zarIra kI grahaNayogya jaghanya vargaNA se usake anantaveM bhAga adhika vaikriya zarIra ko grahaNayogya utkRSTa vargaNA hotI hai| vakriya zarIra ko grahaNayogya utkRSTa vargaNA se eka pradeza adhika skaMdhoM ko jo vargaNA hai vaha vaikriya zarIra kI apekSA sa bahuta pradeza bAlI aura sUkSma hotI hai tathA AhAraka zarIra kI apekSA se kama pradeza bAlI aura nthUla hotI hai / ataH baMkriya aura AhAraka zarIra ke lAyaka na hone se use agrahaNavargaNA kahate haiN| yaha jaghanya agrahaNa vagaNA hai / usake Upara eka-eka pradeza bar3ate skandhoM kI ananta vargaNAyeM agrahaNayogya haiN| agrahaNayogya utkRSTa vargaNA se eka pradeza adhika skandhoM kI jo vargaNA hotI hai vaha AhAraka zarIra kI grahaNayogya jaghanya bagaNA hotI hai aura isa jaghanya vargaNA se anantaveM bhAga adhika pradeza vAle smAndhoM kI AhAraka zarIra ko grahaNayogya utkRSTa vargaNA hotI hai| AhAraka zarIra kI isa grahaNayogya utkRSTa vargaNA se eka pradeza adhika skandhoM ko agrahaNayogya jaghanya vargaNA hotI hai aura usake Upara 7ka-eka pradeza bar3hate-bar3hate jaghanya vargaNA se anantagRNe pradezoM kI vRddhi hone para agrahaNayogya utkRSTa vargaNA hotI hai| ye vargaNAyeM AhAraka zarIra kI apekSA bahupradeza vAlI aura sUkSma haiM aura taMjasa zarIra ko apekSA se alpa pradeza vAlI aura sthUla haiM, ataH grahaNayogya nahIM haiN| ukta utkRSTa agrahaNayogya vargaNA se eka pradeza adhika skandhoM kI vargaNA tejasa zarIra ko grahaNayogya jaghanya vargaNA hotI hai| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 zakSaka usake Upara eka-eka pradeza bar3hate-bar3hate tejasazarIraprAyogya jaghanya vargaNA ke anantaveM bhAga adhika pradeza vAle skandhoM ko utkRSTa vargaNA hotI haiM / jama zarIra kI grahaNayogya utkRSTa vargaNA ke skandha se eka pradeza adhika skandhoM ko jaghanya agrahaNayogya vargaNA hotI hai aura usake Upara eka eka pradeza var3hate-banate jaghanya agrahaNa yogya vargaNA meM anantagRNe adhika pradeza vAla skandhoM ko utkRSTa agrahaNayogya vargaNA hotI hai| yaM ananta agrahaNayogya bargaNAyeM tejasa zarIra ko apekSA se bahuta pradeza vAlo aura sUkSma hone nadhA bhASA kI apekSA sthUla aura alpa pradeza vAlI hone se agrahaNayogya haiN| __ukta utkRSTa agrahaNayogya vagaMNA se eka pradeza adhika skandhoM kI jo vargaNA hotI hai vaha bhASAprAyogya jaghanya vargaNA hai aura usake Upara eka-eka pradeza bar3hate bar3hate jaghanya vargaNA ke anantaveM bhAga adhika pradeza vAle skandhoM kI bhASAprAyogya utkRSTa vargaNA hotI hai / isa prakAra ananna vargaNAyeM bhASA kI grahaNayogya hotI haiM / bhASA kI grahaNayogya utkRSTa vagaNA ke skandhoM se eka pradeza adhika skandhoM kI agrahaNayogya jaghanya vargaNA hotI hai aura usake Upara eka eka pradeza bar3hate-bar3hane jaghanya vagaNA se anantagaNe pradeza vAle skandhoM kI agrahaNayogya utkRSTa vagaNA hotI hai| isa vargaNA ke skandhroM meM eka pradeza adhika skandhoM ko vargaNA zvAsocchvAma ko grahaNayogya jaghanya vargaNA hotI hai aura usake Upara eka eka pradeza bar3hate bar3hata jaghanya vargaNA ke skandhra pradezoM ke anannaveM bhAga adhika pradeza bAle skandhoM kI zvAsocchvAsa ko brahaNayogya utkRSTa vargaNA hotI hai| zvAsocchvAga ko grahaNayogya utkRSTa vargaNA ke skandhoM se eka pradeza adhika kaMdhoM kI agrahaNayogya jaghanya vargaNA hotI hai aura Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacama kamagrantha 235 usake Upara eka-eka pradeza bar3hate bar3hate anantaguNe pradeza vAle kaMdhoM ko utkRSTa agrahaNayogya vargamA hotI hai / isa bagaNA ke skaMdhoM se eka pradeza adhika skaMdhoM kI manodaya ko grahaNayogya jaghanya vargaNA hoto hai / jaghanya vargaNA ke Upara eka-eka pradeza bar3hate-bar3hate jaghanya vargaNA ke skaMdhoM ke pramo.he. anan gaganazibAle kI nodravya kI grahaNayogya utkRSTa bargaNA hotI hai| __manodravya kI grahaNayogya utkRSTa vargaNA se eka pradeza adhika skaMdhoM kI agnAzayogya jaghanya vargaNA hotI hai| usake Upara eka-eka pradeza bar3hate-bar3ate jaghanya vargaNA ke skaMdha pradezoM se anantaguNe pradeza vAle skaMdhoM kI agrahaNayogya utkRSTa vargaNA hotI hai / isa utkRSTa bargaNA ke skandha ke pradezoM se eka pradeza adhika skandhoM kI vargaNA karma ko grahaNa yogya jaghanya vargaNA hotI hai aura usake Upara eka-eka pradeza bar3hatebar3hate jaghanya vargaNA ke ananta bhAga adhika pradeza bAle skandhoM kI karma kI yogya utkRSTa vargaNA hoto hai| isa prakAra se ATha bargaNA grahaNayogya aura ATha vargaNA agrahaNayogya hotI haiM / agrahaNa vargaNArya grahaNa vargaNAoM ke madhya meM hotI haiN| arthAt agrahaNa bargaNA, audArika vargaNA, agrahaNa vargaNA, vakiya vargaNA ityAdi / jaghanya agrahaNayogya dhargaNA ke eka skandha meM jitane paramANu hote haiM, unase anantaguNe paramANu utkRSTa agrahaNayogya vargaNA ke ekA-eka skandhra meM hote haiM aura jaghanya grahaNayogya vargaNA ke eka skandha meM jitane paramANu hote haiM usake anantaveM bhAga adhika paramANu utkRSTa grahaNayogya vargaNA ke skandhoM meM hote haiN| isa samasta kathana kA sArAMza yaha hai ki pUrva-pUrva ko utkRSTa varmaNA ke skandhoM meM eka-eka pradeza bar3hane para Age-Age kI jaghanya vargaNA kA pramANa AtA hai / agrAhya vargaNA kI utkRSTa vargaNA apanI Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jaghanya vargaNA se siddha rAzi ke anantaveM bhAga guNita hai aura grAhya aNA kI utkRSTa vargaNA apanI jaghanya vargaNA se anantaveM bhAga adhika hai / yahAM para vargaNAoM ke solaha bheda' batAne aura unake kathana karane kA uddezya yahI hai ki jo cIja karma rUpa pariNata hotI hai, usake svarUpa kI rUparekhA dRSTi meM A jAye / grahaNayogya vargaNAoM kA svarUpa aura unakI avagAhanA kA pramANa batalAkara aba Age kI gAthA meM agrahaNa varmaNAoM ke paramANa kA kathana karate haiM / ikkikakahiyA siddhANaMtasA aMtaresu ahaNA / satya jahannuciyA niyataM pahiyA jiTTA // 77 // zataka .. zabdArtha iSikapakahiyA eka eka paramANu dvArA adhika siddhANaMsA mitroM ke anaMta bhAga aMtaretu - antarAla meM aggahaNAgrahaNayogya vargaNA satvattha sarva vargaNAoM meM, jahAnaciyA jaghanya grahaNa carmaNA se niyaNasaM sAhiyA apane anantameM bhAga adhika, jir3A utkRSTa vargaNA / -- - * -- 1 paMcasaMgraha meM bhI karmagrantha ke samAna hI vargaNAoM kA nirUpaNa kiyA hai / 16 vargaNAoM se Age kI gaMNAoM ko isa prakAra batAyA haikammara dhuverasuNNa pattaMvasRSNavAmariyA | suNA sahamA suSNA mahabaMdhI saguNanAbhAo / -- -karaNa 16 karmaNA he kapara vargaNA abhUtatraNA zunyavargaNA pratyekaarIzvargaMNA, zunyatrargaNA, bAdara nigodavargaNA zUnyavagaMNA sUkSmaniyodavarga zUnyaNA aura mahAsvadha vagaMNA hotI haiM / F karma prakRti aura go0 jIvakAMDa meM bhI kucha sAmAnya se nAmabheda ke sAtha yahI gaMNAyeM kahI haiN| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacama karmagrantha 277 gAthArtha -audArika Adi vargaNAoM ke madhya meM eka-eka paramANu dvArA adhika siddhoM ke anaMta bhAga parimANa vAlI agrahaNayogya vargaNA hotI haiN| audArika Adi mabhI varga: NAoM kA utkRSTa apane-apane yogya jaghanya se anaMtaveM bhAga adhika hotA hai| vizeSArtha pUrva kI do gAthAoM meM graNahayogya vargaNAoM ke nAma aura unakI avagAhanA kA pramANa batalAyA hai aura yaha bhI kahA hai vimaraNayogae nArINAamahAyomya bargaNAoM meM antarita hotI haiM / isa gAthA meM agrahaNayogya vargaNAoM kA pramANa aura grahaNayogya vargaNAoM ke jaghanya aura utkRSTa bhedoM kA annara batalAyA hai| yadyapi pUrva meM grahaNayogya vargaNAoM kA vicAra karate samaya agrahaNayogya vargaNAoM ke pramANa kA bhI saMketa kara Aye haiM, tathApi saMkSepa meM punaH yahAM spaSTa kara dete haiM ki utkRSTa grahaNayogya vargaNA ke pratyeka skandha meM jitane paramANu hote haiM, unameM eka adhika paramANu vAle skandhoM ke samUha kI agrahaNayogya jaghanya vargaNA hotI hai / isake bAda do adhika paramANa vAle skandhoM ke samUha kI dUsarI agrahaNayogya vargaNA jAnanA cAhie / isI prakAra tIna adhika, cAra adhika, Adi nosarI, cauthI Adi agrahaNayogya vargaNAyeM samajha nenA cAhie / ____ agrahaNayogya jaghanya vargaNA ke eka skandha meM jitane paramANu ho unako siddharAzi ke anantaveM bhAga se guNA karane para jo pramANa AtA hai, utane paramANu vAle skandhoM ke samUha ko agrahaNayogya utkRSTa vargaNA hotI hai / isIliye pratyeka agrahaNayogya vargaNA ko saMkhyA siddha rAzi ke anantaveM bhAga batalAI hai| kyoMki jaghanya agrahaNa vargaNA ke eka skandha meM jitane paramANu hote haiM ve siddharAzi ke anantaveM bhAga se guNA karane para Ate haiN| isIliye jaghanya se lekara utkRSTa taka Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rogo zataka vargaNA ke utane hI vikalpa hote haiM yAnI agrahaNA vargaNA ke jo ananta bheda hote haiM, ve bheda pratyeka agrahaNa vargaNA ke jAnanA cAhiye / na ki kula agrahaNa vargaNAyeM simI ke anantanAH prama: / __agrahaNa vargaNAoM ke bAre meM dUsarI bAta yaha bhI jAnanA cAhiye ki ye grahaNa vargaNAoM ke antarAla meM grahaNa vargagA ke bAda agrahaNa vargaNA aura agrahaNa vargaNA ke bAda grahaNa vargaNA, isa krama se hotI haiN| aisA nahIM hai ki unameM se kucha vargaNAyeM audArika vargaNA se pahale hotI haiM aura kucha bAda meM / isI prakAra vaikriya Adi kI grahaNayogya vargaNAoM ke bAre meM samajhanA cAhiye / agrahaNa vargaNAoM kA utkRSTa apane-apane jaghanya se siddha rAzi ke anantabai bhAga guNita hai aura grahaNayogya bargaNAoM kA utkRSTa apaneapane jaghanya se anantaveM bhAga adhika hai| yAnI jaghanya grahaNayogya skandha se ananta bhAga adhika paramANu utkRSTa grahaNayogya skandha meM hote haiN| isa prakAra se vargaNAoM kA grAhya-agrAhya, utkRSTa-jaghanya Adi sabhI prakAroM se vivecana kiye jAne ke pazcAt aba Age kI gAthA meM jIba jisa prakAra ke karmaskandha ko grahaNa karatA hai, use batalAte haiM / aMtimaca uphAsabugaMdhapaMcavannarasammabaMdhavalaM / samvajiyaNaMtaguNarasamajuttamaNatayapaesa // 7 // egapaesogAvaM niyasambapaesaja gaheDa jiU / zabdArtha antimaghauphAsa - anta meM cAra sparNa, durgadha -- do gadha, paMcakalarasa -- pAMca varNa aura pAMca gma pAne, kammarNadhavalaMkarmaskandha balikoM ko. samvajiyaNataguNarasaM- maya jIvoM meM bhI ananta guNe rama vAle. aNuyukta-aNuoM se yukta. amaMtapapaesaMananta pradeza bAne, egapaesogAvaM-eka kSetra meM abamAda rUpa me vidya Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 259 pAna, niyasavapaesau - apane samasta pradezoM dvArA, gahecha - grahaNa karatA hai, jiu-jIva / gAthArtha - anta ke cAra sparza, do gaMdha, pAMca varNa aura pani rasa dAle mAnIko hebhI ananta puNe rasa vAle aNuoM se yukta ananta pradeza vAle aura eka kSetra meM avagAr3a rUpa se vidyamAna karmaskandhoM ko jIva apane sarva pradezoM dvArA grahaNa karatA hai| vizeSArtha - gAthA meM jIva dvArA grahaNa kiye jAne vAle karmaskandhoM kA svarUpa vatalAte hue yaha spaSTa kiyA hai ki jIva krisa kSetra meM rahane vAle karmaskandhoM ko grahaNa karatA hai aura unake grahaNa kI kyA prakriyA hai| jIva dvArA jo karmaskandha grahaNa kiye jAte haiM ve paudgalika hai arthAt pudgala paramANuoM kA samUhavigeSa haiN| isIlie unameM bho pudagala ke guNa - sparza. rasa, gandha aura varNa pAye jAte haiM / arthAt jaise pUdgala rUpa, rasa, gaMdha, sparza vAlA hai vaise hI karmaskandha bhI rUpa Adi vAle hone se pudagala jAtIya haiN| eka paramANu meM pAMca prakAra ke rasoM meM se koI eka rasa, pAMca prakAra ke rUpoM meM sa koI eka rUpa, do prakAra kI gaMdhoM meM se koI eka gaMdha aura ATha prakAra ke spo . guru-laghu, komala-kaThora, zIta-uSNa, snigdha aura rUkSa meM se do aviruddha sparza hote haiN|' 1 kAraNameva tadananya sukSmI nityapanna bhayati paramANaH / ekarasagazvarNI dvisparzaH kAryaniGgazca / / -nattvArthabhASya meM uddhRta paramANu kisI se utpanna nahIM hotA hai kintu dUsarI vastuoM ko (zeSa agale pRSTha para dekheM) Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 zataka isa prakAra se eka paramANu meM eka rUpa, eka rasa, eka gaMdha aura aMta ke cAra sparzo meM se do sparza hote haiM kintu ina paramANuoM ke samUha se jo skandha taiyAra hote haiM, pAMcoM gaMga aura cAra sparza ho sakate haiN| kyoMki usa skandha meM bahuta se paramANu hote haiM aura una paramANuoM meM se koI kisI rUpa vAlA, koI kiso rasa vAlA koI kisI gaMdha vAlA hotA hai tathA kisI paramANu meM aMta ke cAra sparzo zIta-uSNa aura snigdha-rUkSa meM se snigdha aura uSNa sparza pAyA jAtA hai aura kisI meM rUkSa aura zIta sparza pAyA jAtA hai / isIliye karmaskandhoM ko paMca varNa, paMca rasa, do gaMdha aura cAra sparzaM vAlA kahA jAtA hai| isI kAraNa granthakAra ne karmaskandha ko aMta ke cAra sparza' do gaMdha, pAMca varNa aura pAMca rasa vAlA batalAyA hai| 1 karmaskandhoM ko catuHsparzI kahane kA kAraNa yaha hai ki sparza ke jo ATha bheda batalAye gaye haiM unameM se AhAraka zarIra ke yogya grahaNa vargaNA taka ke skandhoM meM to AThoM sparza pAye jAte haiM kintu usase utpanna karane vAlA hone se kAraNa hai| usase choTI kumarI koI vastu nahIM hai, ata: vaha antya hai| sUkSma hai. nitya hai tathA eka rasa, eka gaMdha, eka varNa aura do sparza vAlA hai| usake kArya ko dekhakara usakA anumAna hI kiyA jA sakatA hai kintu pratyakSa nahIM hotA hai / paramANu meM zIta aura uSNa meM se eka tathA snigdha aura rUkSa meM se eka, isa prakAra do sparza hote haiM / 1 karmagrantha ko svopaja TIkA meM likhA hai ki bRhatzataka kI TIkA meM batalAyA hai ki karma skandha meM mRdu aura laghu sparza to avazya rahate haiM / inake sivAya snigdha, uSNa athavA snigdha, zIta athacA rUkSa, uSNa athavA kSa, zIva meM se do svarNa aura rahate haiN| isIliye eka karmaskandha meM cAra sparza batalAye jAte haiM / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmaprastha 281 Upara taijasazarIra Adi prAyogya vargaNAoM ke skandhoM meM kevala cAra hI sparza hote haiM paJcarasapaJcavaNahi pariNamA aTThaphAsa vo gaMdhA / jIyAhAraganoggA cauphAsathilesiyA jari / / arthAt jIva ke grahaNa yogya audArika Adi vargaNAyeM pAMca rasa, pAMca varNa. ATha sparza aura do gaMdha vAlI hotI haiM, kintu Upara kI taMjasa zarIra Adi ke yogya grahaNa vargaNAyeM cAra spaza vAlo hotI haiM / dravyoM ke do bheda haiM - guruladhuM aura agurulghu| ina do bhedoM meM vargaNAoM kA baTavArA karate hA Avazyaka niyukti meM likhA hai orAlayadamviyAhArayatema gurulahUvaranA / kammagapaNabhAsAI eyAI agurulAI // 41 // audArika, vaikriya, AhAraka aura tejasa dravya gRhalaghu haiM aura kArmaNa, bhASA aura manogavya agrulaghu haiN| ina gurulaghu aura agurulaghu kI pahicAna ke liye dradhyalokaprakAza sarga 11 zloka caubIsa' meM likhA hai ki ATha sparzavAlA bAdara rUpI dravya gRhalaghu hotA hai aura cAra sparza vAle sUkSma rUpI dravya tathA amurta AkAzAdika bhI agurulaghu hote haiN| isake anusAra taMjasa vagaMNA ke gurulaghu hone se usameM to ATha sparza siddha hote haiM aura usake bAda kI bhApA, karma Adi vargaoM ke agurulaghu hone se unameM cAra sparza mAne jAte haiM / isa prakAra se abhI taka jIva dvArA grahaNa kiye jAne vAle karmaskandhoM ke svarUpa kI eka vizeSatA batalAI hai ki 'antima cauphAsa --- - - 1 paMcasaMgraha 410 2 dhAdaramaSThasparza dravyaM pyaba bhavati gurulaghukan / agurulaghu catuHsparza sUkSma viyadAyamUrtamapi / / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 mataka dugaMdhapalabannaramajhammanadhadalaM' ve karmaskandha antima cAra sparza, do gaMdha, pAMca varNa aura pAMca rasa vAle hote hai| aba Age unakI dUsarI vigapanA kA varNana karate haiM ki ve karmaskandha * majiyaNaMtaguNaranaM matra jobarAzi se anantagRNe rasa ke dhAraka hote haiN| yahAM gsa kA artha khaTTe, mIThe Adi pAMca prakAra ke rama nahIM kintu una karmaskandhoM meM zubhAzubha phala dene ko zakti hai | yaha rasa pratyeka pudagala meM pAyA jAtA hai / jisa taraha pudgala dravya ke sabase choTe aMza ko paramANu kahate haiM, usI taraha zakti ke sabase choTe aMza ko rasANa kahate haiM / ye ramANa buddhi ke dvArA khaNDa kiMtra jAne se banate haiN| kyoMki jaise pudgala dvandha ke skanyA ke Tukar3e kiye jA sakate hai vaise usake andara rahane vAle guNoM ke Tukar3e nahIM kiye jA sakate hai| phira bhI hama dRzyamAna bastuoM meM gaNo ko honAdhikatA ko yuddha ke dvArA mahaja meM hI jAna lete haiM | jasa ki maiMsa, gAya aura bakarI kA dudha hamAre sAmane rastrA jAye to usakI parIkSA kara kaha dete haiM ki bhaisa ke dUdha meM cikrAlAI adhika hai aura gAya ke dUdha meM usame kama tathA bakarI ke dUdha meM no cikanAI nahI-jaiso hai| isa prakAra se badyapi cikanAI guNa hone se usake alaga-alaga khaNDa to nahIM kiye jA sakate haiM kintu usakI taratamatA kA jJAna kiyA jAtA hai | yaha taratamatA hI isa bAta ko siddha karatI 1 ramANu ko guNANa yA bhAvANu bhI kahate haiM aura ye buddhi ke dvArA vaNDa kiye jAne para banate haiN| jamA ki pacamagraha meM likhA hai..... pazcaNDa sarIrANaM paramANaNa maIe animaago| kariSyamANaM gaso guNANa bhAvANu yA hAni / / 417 // pAMca zarIroM ke yogya paramANuoM kI isa. zakti kA buddhi ke hAga khaNDa karane para jo avibhAgI eka aMza hotA hai, use guNANu yA bhAvANu kahate haiN| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 283 hai ki buddhi dvArA guNA ke bhI aMga ho sakane aura unake taratama bhAva kA jJAna kiyA jAtA hai| ina guNoM ke aMzoM ko ralANa kahate hai| ye rasANu bhI sabase jaghanya rama vAle pudgala dravya meM marva jovarAzi se anantagaNaM hota hai|' isIlie karmaskandha ko marva jotrarAzi se anantagRNaM rasANuoM se yukta kahA hai-aNujutta' / ghe rasANu hI jIva ke 'bhAtroM kA nimitta pAkara kaTuka yA madhura (azubha yA zubha) rUpa phala dete haiN| ___ karmaskandhoM kI tIsarI vizeSatA hai ki arNatayapAsa eka-eka kramaskandha ananta pradezI hotA hai| aisA nahIM hai ki karmaskandhoM ke pradezoM kI saMkhyA nizcita ho / kintu pratyeka karmaskandha anannAnanta pradeza vAlA hai. yAnI vaha ananna paramANu vAlA hotA hai / pUrvokta kathana kA sArAMza yaha hai ki jIva dvArA grahaNa kiye jAne vAle kamaskandha paudgalika haiM aura paudagalika hone se unameM pa, rasa Adi podgalika guNa pAye jAte haiN| unameM sarva jIvarAzi se bhI anantagaNI phaladAna zakti hotI hai tathA ananta pradezI hai / isa prakAra jIva dvArA grahaNa karake yogya karmaskandhoM kA svarUpa jAnanA caahie| isa prakAra karmaskandhoM ke svarUpa kA spaSTIkaraNa karane ke bAda jIvammajvamAyA mubhAmumAsa loyArimANA / salvajiyANataguNA ekatrako hoti mAvANa / / - vacasAha 136 anubhAga ke kAraNa jIva ke kaSAyodaya rUpa pariNAma do taraha ke hote haiM - zubha aura agRbha / zubha pariNAma amanyAta lokAkAza ke pradezoM ke barAbara hote haiM aura azubha pariNAma bhI utane hI hote haiN| eka eka pariNAma dvArA gahIta karma pudgaloM me sarva jIvoM meM ananta guNe bhAvANu { rasANa) hote haiN| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka aba yaha batalAte haiM ki jIvoM dvArA kisa kSetra meM rahane vAle karmaskandhoM ko grahaNa kiyA jAtA hai aura grahaNa karane kI prakriyA kyA hai| prArambha meM yaha spaSTa kiyA jA cukA hai ki samasta loka pudgala. dravya se ThasAThasa bharA huA hai aura vaha pudgala dravya audArika Adi aneka vargaNAoM meM vibhAjita hai aura pudgalAtmaka hone se ye samasta loka meM pAI jAtI hai| ukta vargaNAoM meM hI karmavargaNA bhI eka hai, ataH karmavargaNA bhI lokavyApI hai / ina lokavyApI kamavargaNAoM meM se pratyeka jona unhoM karmavargaNAoM ko grahaNa karatA hai jo usake atyanta nikaTa hotI haiM . egapaesogADhaM-yAnI jIva ke atyanta nikaTatama pradeza meM vyApta karmabargaNAyeM jIva dvArA grahaNa kI jAtI haiN| jaise Aga meM tapAye lohe ke gole ko pAnI meM DAla dene para vaha apane nikaTastha jala ko grahaNa karatA hai kintu dUra ke jala ko grahaNa nahIM karatA hai, vaise hI jIva bhI jina AkAza pradezoM meM sthita hotA haiM, unhIM AkAza pradezoM meM rahane vAlI kamaMtragaMNAoM ko grahaNa karatA hai tathA jIva dvArA karmoM ke grahaNa karane kI prakriyA yaha hai ki jaise tapAyA huA lohe kA golA jala meM girane para cAroM ora se pAnI ko khIMcatA hai vaise hI jIva bhI sarva AtmapradezoM se karmoM ko grahaNa karatA hai| 1 (ka) eyakhettogADha sabya padesehi kammaNI jogga / baMdhAma magahehi ya aNAdiyaM zAdiya ubhaya 11 go0 karmakAMDa 185 eka abhinna kSetra meM sthina karmarUpa hone ke yogya anAdi, mAdi aura ubhama rUpa dravya ko yaha jIva saba pradezo meM kAraNa milane para bAMdhatA hai| (kha) rAgapaesogAve sabapae mehi maNo joge| jIvo pomAladace gipahaI mAI aNAI dA -paMcamagraha 284 eka kSetra meM sthita kamarUpa hone ke yogya mAdi athavA anAdi pudgala drazya ko gova apane samasta pradezoM se grahaNa karatA hai / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 285 aisA nahIM hotA hai ki AtmA ke amuka hisse se hI karmoM kA grahaNa kiyA jAtA ho| isI bAta ko batalAne ke lie gAthA meM kahA hainiyasa esa gai jiu-bAnI jIva apane amuka hisse dvArA hI kisI nizcita kSetra meM sthiti karmaskandhoM kA grahaNa nahIM karake samasta Atma-pradezoM dvArA karmoM kA grahaNa karatA hai / isa prakAra se jIva ke dvArA grahaNa kiye jAne vAle karmaskandhoM kA svarUpa aura unake grahaNa karane kI prakriyA Adi kA kathana karane ke pazcAta aba Age yaha spaSTa karate haiM ki jIva dvArA grahaNa kiye gaye atra kA kisa krama se vibhAga hotA hai / thevo Aja tadaso nAme goe samo ahiu // 76 // vigdhAvaraNaM mohe sadhvovari vevazodha jeNappe tassa phuDanaM na hababa TiIbiseseNa sesANaM ||80|| zabdArtha... bebI - sabase Aja Ayukarma kA alpa, 1 tadaso - usakA aMza nAme nAmakarma kA goe- gotrakarma kA so samAna ahiu vizeSAdhika, bigyAvaraNa antarAyeM aura kA mohe moha kA sahayovari sabase adhika, veya gauya vedanIya karma kA, jeNa jisa kAraNa me appe alpadalika lassa hone para anubhatra laba naM. sANaM hoe --- -- - usakA ( vedanIya kA) phuData nahIM hotA hai, siviseseNa karmoM kA / -- - - - spaSTa rIti se sthiti kI apekSA thor3A hai| nAma kintu Ayukarma Ayukarma kA hissA sabase aura gAMva karma kA bhAga Apasa meM samAna hai ke bhAga se adhika hai, antarAya, jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa kA hissA Apasa meM samAna hai kintu nAma aura gotra ke hisse se adhika hai| mohanIya kA hissA usase adhika hai aura Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 sabase adhika vedanIya karma kA bhAga hai| kyoMki thor3e dravya ke hone para vedanIya karma kA anubhava spaSTa rIti sa nahIM ho sakatA hai / vedIya kI alAvA pa mAtA kamAM ko apanIapanI sthiti ke anusAra bhAga milatA hai| vizeSArya isa nAyA meM jIva dvArA grahaNa kiye game kamaskandhoM kA jJAnAvaraNa Adi prakRtiyoM meM vibhAjita hone ko batalAyA hai / jima prakAra bhojana ke peTa meM jAne ke bAda kAlakrama se baha rasa, rudhira Adi rUpa ho jAtA hai, usI prakAra jIva dvArA prati samaya grahaNa kI jA rahI karmavargaNAyeM bhI usI samaya utane hissoM meM baMTa jAtI haiM jitane karmo kA baMdha uma mamaya usa jova ne kiyA hai / pUrva meM yaha batalAyA jA cukA hai ki prati samaya jIva dvArA karmaskandhoM kA grahaNa hotA rahatA hai, lekina yaha bhI spaSTa kiyA hai ki AvRkama kA baMdha sarvadA na hokara bhunyamAna Ayu ke vibhAga meM hotA hai tathA vaha bhI antamuhurta taka hotA hai / ina vibhAgoM meM bhI vaidha na ho to antamuhUrta Ayu meSa rahane para avazya bhI para bhava kI Ayu kA baMdha ho jAtA hai / ataH jisa samaya jIva Ayukarma kA baMdha karatA hai usa samaya to grahaNa kiye jAne vAle karmaskandha Ayukarma sahita jJAnAvaraNa Adi AThoM karmoM meM vibhAjita ho jAte haiM yAnI unake ATha bhAga ho jAte hai aura jisa samaya Ayu kA vaidha nahIM hotA hai, usa samaya grahaNa kiye gaye kamara kandha Ayukarma ko chor3akara zeSa jhAnAvaraNa Adi sAta karmoM meM vibhAjita hone hai / yaha to huA eka sAmAnya niyama / lekina guNasthAnakamArohaNa ke samaya jaba jIva dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna ko prApta kara letA hai taba Ayu aura mohanIya karma ke sivAya zeSa chaha karmoM kA baMdha karatA hai / ataH usa samaya gRhIta karmamkandha sirpha chaha karmoM meM hI vibhAjita Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacama barmagransa 287 hote haiM aura gyArahaveM Adi guNasthAnoM se eka sAtAvedanoya karma kA baMdha hotA hai / ataH usa samaya grahaNa kiye hae karmaskandha usa eka karma rUpa hI ho jAte haiN| isa prakAra grahaNa kiye hue karmaskandhoM kA AThoM karmoM meM vibhAjita hone kA krama samajhanA caahiye| aba pratyeka karma ko milane vAle hisse kA spaSTokaraNa karate haiM ki apanI-apanI kAlasthiti ke anusAra pratyeka karma ko grahaNa kiye hAe karmaskandhA kA hissA minatA hai| yAnI jisa karma kI sthiti kama hai to use kama aura adhika sthiti hai to use adhika himsA milegA / lakina yaha mAmAnya niyama vedanIya karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM para lAgU hotA hai| vedanIya karma ko adhika hissA milane ke kAraNa ko Age spaSTa kiyA jA rahA hai| sabase kama sthiti Ayukarma kI hone se sarvaprathama Ayukama se karmamkandhoM ke vibhAjana ko spaSTa kiyA jA rahA hai ki 'thevo Au' Ayukarma kA bhAga sabasa thor3A hai| isakA kAraNa yaha hai ki Ayukarma kI sthiti sirpha tetIsa sAgara hai jabaki nAma, gotra Adi zeSa sAta karmoM meM se kisI kI bIsa kor3Akor3I sAgara, kisI ko nIma kor3Akor3I sAgara aura kisI kI sattara kor3Akor3I sAgara kI utkRSTa sthiti hai / ataH anya karmoM kI sthiti kI apekSA Ayukama kI sthiti sabase kama hone se Ayukarma ko grahaNa kiye gaye karmaskandhoM kA sabasa kama bhAga milatA hai| Ayukrama se nAma aura gotra karma kA hissA adhika hai| kyoMki Ayukarna kI sthiti to sirpha tetIsa sAgara ho hai, jabaki nAma aura gotra karma kI sthiti bosa koDAkor3I sAgara pramANa hai / nAma aura gotra karma kI sthiti samAna hai ataH unheM hissA bhI barAbara-barAbara milanA hai-nAme goe smo| antarAya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa karmoM ko nAma Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svaya chAla ke aura gotra karma se adhika hissA milatA hai | kyoMki nAma aura gotra karma kI sthiti to bIsa-bIsa kor3Akor3I sAgara hai jabaki antarAya Adi tIna karmoM meM se pratyeka kI sthiti tIsa-tIsa kor3Akor3I sAgara hai / lekina ina tInoM karmoM kI sthiti samAna hone se unakA bhAga Apasa meM barAbara-barAbara hai / ina tInoM karmoM se mohanIya karma kA bhAga adhika hai, kyoMki usakI sthiti sattara kor3Akor3I sAgara kI haiM / . isa prakAra vedanIya karma ke sivAya zeSa sAta karmoM ko unakI sthiti ke anusAra kramazaH adhika pudgalaskandhoM ke prApta hone ko batalAyA | aba vedanIya karma ko adhika dravya milane ke kAraNa ko spaSTa karate haiM manvovara veyaNIya / kyoMki bahuta dravya ke binA vedanIya karma ke sukha-duHkha Adi kA anubhava spaSTa nahIM hotA hai / alpa dravya milane para bedanIya karma apane sukha-duHkha kA vedana karAne rUpa kArya karane meM samartha nahIM hotA hai-- jeNappe tassa phuDatta na havaI / kintu adhika dravya milane para hI vaha apanA kArya karane meM samartha hai|' bedanIya karma ko adhika dravya milane kA kAraNa yaha hai ki sukha-duHkha ke nimitta se vedanIya karma kI nirjarA adhika hotI hai / arthAt pratyeka jIva pratisamaya sukha-duHkha kA vedana karatA hai, jisase vedanIya karma kA udaya pratikSaNa hone se usakI nirjarA bhI adhika hotI hai / isI 1 kramamo buDDhaThiNaM bhAgo daligassa hoDa sarviso / taiyamya maccajaTTo lasma phuDataM // - paMcasaMgraha 205 adhika sthiti vAle karmo kA bhAga kama se adhika hotA hai kintu vedanIya kA bhAga sabase jyeSTha hotA hai kyoMki alpa dasa hone para usakA vyakta anubhava nahIM ho sakatA hai| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacama krbhg| 286 lie usakA dravya sabase adhika hotA hai| isI se vedanIya karma kI sthiti bIsa kor3Akor3I sAgara hone para bhI use sabase adhika bhAga milatA hai| isa prakAra se mUla prakRtiyoM meM karmaskandhoM ke vibhAga ko batalA. kara aba Age kI gAthA meM uttara prakRtiyoM meM usakA krama batalAte haiM / niyajAiladdhavaliyAgaMtaso hoi samvaghAINa / bajmatINa vimajjaI sesaM sesANa paisamayaM // 1 // zabdArtha --niyajAilabadaliya --apanI mUla prakRti rUpa jAti dvArA prApta kiye gaye kama dalikoM kA, azaMsaMso-anantavA bhAga, hoI--honA hai, savvaghAI-sarvaghAtI prakRtiyo kA, bajjhatINabaMdhane vAlA, vimAna-vibhAjita hotA hai. sesa zeSa bhAga, sesANa- bAkI kI prakRtiyoM meM, paisamayaM-pratyeka samaya meM / __ gAthArya--apanI-apanI mUla prakRti dvArA prApta kiye gaye karmadalikoM kA anantavAM bhAga sarvaghAti prakRtiyoM ko prApta hotA hai aura zeSa banA huA hissA pratisamaya baMdhane vAlI prakRtiyoM meM vibhAjita ho jAtA hai| vizeSArtha-gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki mUla karmaprakRtiyoM ko prApta hone vAlA pudgala dravya hI una-una karmoM kI uttara prakRtiyoM meM vibhAjita hokara unheM prApta hotA hai| kyoMki uttara prakRtiyoM ke 1 sahakaNimittAdo bahuNijjara gotti dheraNIyamma / navedito vahaga dala hoditti NiSTuiM / / go0 karmakAMDa 163 3 sthiti ke anumAra kanoM ko alpa va adhika bhAga milane kI rIti ko gora karmakAra meM spaSTa kiyA gayA hai| umako jAnakArI pariziSTa meM do gaI hai| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sivAya mUla prakRti nAma kI koI svatantra vastu nahIM hai| lekina yaha dhyAna meM rakhanA cAhiye ki jisa prakAra gRhIta pudgala dravya unhIM karmoM meM vibhAjita hotA hai jina karmoM kA usa samaya baMdha hotA hai, usI prakAra pratyeka mUla prakRti ko jo bhAga milatA hai, vaha bhAga bhI usako unhIM uttara prakRtiyoM meM vibhAjita hotA hai, jinakA usa samaya baMdha hotA hai aura jo prakRtiyAM usa samaya nahIM baMdhato haiM, unako usa samaya bhAga bhI nahIM milatA hai| sAnAvaraNa Adi ATha mUla karmoM meM se pAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra dhAtikarma hai aura vedanIya, Ayu, nAma aura gotra yaha cAra aghAtikarma haiM / ghAtikamoM ko kucha uttara prakRtiyAM sarvaghAtinI hotI haiM aura kucha dezaghAtinI / gAthA meM sarvaghAtinI aura dezadhAtinI prakRtiyoM ko lakSya meM rakhakara prApta dravya ke dimAga ko batalAyA hai ki-aNaMtaso hoI savvaghAINaM-ghAtikoM ko jo bhAga prApta hotA hai, usakA anantavAM bhAga sarvaghAtinI prakRtiyoM meM aura zeSa bahubhAva baMdhane vAlI dezavAti prakRtiyoM meM vibhAjita ho jAtA hai'-bajhaMtINa vibhajjai sesaM sesANa paisamayaM / ja samaya mAvazyAI kaMdhae tANa erisa bihiie| pattaya patteyaM bhAge nimbasae jIvo / / -paMcasaMgraha 286 2 (ka) jaM sacaghAtipatta sagakammapaesaNaMtamo bhAgo / AvaraNANa cuch| tihA ya aha paMcahA vigdhe / / -karmaprakRti, baMdhanakaraNa, pA0 25 jo karmadalika sarvaghAti prakRtiyoM ko milatA hai, vaha apanIapanI mUla prakRti ko milane vAle bhAga kA anantanA bhAga hotA hai aura zeSa inya kA baTavArA dezaghAtinI prakRtiyoM meM ho jAtA hai / ataH jJAnAva raNa kA zeSa dadhya cAra bhAgo meM vibhAjita hokara usakI bAra deza (meSa agale pRSTha para dekheM) Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacama karmagrantha 265 isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki jJAnAvaraNa ko uttara prakRtiyAM pAMca haiM / unameM se kevalajJAnAvaraNa prakRti sarvaghAtinI hai aura zeSa cAra dezaghAtinI haiM / ataH jo pudgala dravya jJAnAvaraNa rUpa pariNata hotA hai| usakA anantavA bhAga sarvaghAtI hai ataH vaha kevalajJAnAvaraNa ko milatA hai aura zeSa dezaghAtI dravya cAra dezaghAtI prakRtiyoM meM vibhAjita ho jAtA hai / darzanAvaraNa kI uttara prakRtiyAM nau haiN| unameM kevaladarzanAvaraNa aura nidrA Adi styAddhi paryanta pAMca nidrAyeM sarvaghAtinI haiM aura zeSa tIna prakRtiyAM dezaghAtinI haiN| ataH jo dravya darzanAvaraNa rUpa pariNata hotA hai usakA anantavAM bhAga sarvadhAti hone se vaha chaha sarvaghAtinI prakRtiyoM meM baMTa jAtA hai aura zeSa dravya tIna dezaghAtinI prakRtiyoM meM vibhAjita ho jAtA hai / ___mohanIya karma ko jo bhAga milatA hai, usameM anantavA bhAga sarvaghAtI hai aura zeSa dezaghAtI dravya hai| mohanIya karma ke do bheda haiM--darzanamohanIya aura cAritramohanIya, ataH prApta sarvanAtI dravya ke bhI do bhAga ho jAte haiM / usameM se eka bhAga darzanamohanIya ko mila jAtA ghAtinI prakRtiyoM ko aura darzanAvaraNa kA zeSa dravya tIna bhAgoM meM vibhAjita hokara usakI tIna dezathatinI prakRtiyoM ko mila jAtA hai kintu antarAya pharma ko milane vAlA bhAga pUrA kA pUrA pAMca bhAgoM meM vibhAjita hokara usakI pAMcoM dezaghAtinI prakRtiyoM ko milatA hai, kyoMki antarAya kI koI bhI prakRti sarvaghAninI nahIM hai / (kha) sabukkosarato jo mulavibhAgassaNaM timo bhAgo / sambadhAINa dijA mo iyaro desaghANaM / / -paMcasaMgraha 434 mla prakRti ko mile hue bhAga kA anantavA bhAga pramANa jo utkRSTa rasa vAsA damya hai, vaha sarvazAsinI prakRtiyoM ko milatA hai aura zeSa mayurakaSTa rasabAsA samAtinI mahatiyoM ko diyA jAtA hai| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 zataka aura dUsarA bhAga cAritramohanIya ko / darzanamohanIya ko prApta pUrA bhAga usakI uttara prakRti mithyAtva ko ho milatA hai, kyoMki vaha sarvaghAtinI hai| kintu cAritramohanIya ke prApta bhAga ke bAraha bheda hokara anantAnubaMdhI kaSAya catuSka, apratyAkhyAnAdharaNa kaSAya catuSka aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catupka, ina bAraha bhAgoM meM baMTa jAtA hai / mohanIya karma ke dezaghAtI dravya ke do bhAga hote haiN| unameM se eka bhAga kaSAyamohanIya kA aura dUsarA nokaSAya mohanIya kA hotA hai / kaSAyamohanIya ke dravya ke cAra bhAga hokara saMcalana krodha, mAna, mAyA aura lobha ko mila jAte haiM aura nokaSAya mohanIya ke pAMca bhAga hokara kramazaH tIna vedoM meM se kisI eka badhyamAna veda ko, hAsya aura rati ke yugala tathA zoka aura arati ke yugala meM se kisI eka yugala ko (yugala meM se pratyeka ko eka bhAga) tathA bhaya aura jugupsA ko milate haiN|' 1 (ka) ukkosa rasassada mincha addha tu iyaraghAIgaM / saMjalaNa nokasAyA sesaM adaddhayaM leti / / -patrasaMgraha 435 mohanIya karma ke sarvaghAti dravya kA AdhA bhAga misAtya ko milatA hai aura AdhA bhAga bAraha kaSAyoM ko| zeSa dezaghAti draSya kA AdhA bhAga saMjvalana kaSAya ko aura mAdhA bhAga nokaSAya ko milatA hai| (kha) mohe duhA cauddhA ya paMcahA vAvi bajmamANINaM / / -karmaprakRti, baMdhanakaraNa 26 sthiti ke pratibhAga ke anusAra mohanIya ko jo bhAga milatA hai usake anantaveM bhAga sarvadhAti dravya ke do bhAga kriye Ate haiN| AdhA bhAga darzana mohanIya ko aura AdhA bhAga cAritramohanIya ko milatA hai| zeSa mUla bhAga ke bhI do mAga kiye jAte haiM, usameM se bhASA bhAga kaSAya (oSa magale pRSTha para dekheM) Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacama karmagranya antarAya karma ko prApta bhAga pAMca vibhAgoM meM vibhAjita hokara usakI dAna-antarAya Adi pAMcoM uttara prakRtiyoM ko milatA hai| kyoMki antarAya karma dezaghAtI hai aura dhruvabaMdhI hone ke kAraNa dAnAntarAya Adi pAMcoM prakRtiyAM sadA baMdhatI haiN| dhAtikarmoM kI uttara prakRtiyoM meM prApta dravya ke vibhAjana ko batalAne ke pazcAta aba vedanIya, Ayu, nAma aura gotra karmoM ko prApta bhAga ke vibhAga ko spaSTa karate haiN| vedanIya karma kI do uttara prakRtiyAM haiM, kintu unameM se prati samaya eka hI gAdi mA baMdha hotA hai, ataH vedageya karma ko jo davya milatA hai vaha usa samaya baMdhane vAlI eka prakRti ko milatA hai| isI prakAra Ayukarma ke bAre meM bhI samajhanA cAhie ki Ayukarma kI eka samaya meM eka hI uttara prakRti baMdhatI hai tathA Ayukarma ko jo bhAga milatA hai vaha usa samaya baMdhane vAlI eka prakRti ko hI mila jAtA hai| nAmakarma ko jo mUla bhAga milatA hai vaha usakI baMdhane vAlI uttara prakRtiyoM meM vibhAjita ho jAtA hai / arthAt gati, jAti, zarIra, upAMga, baMdhana, saMghAta, saMhanana, saMsthAna AnupUrvI, varNacatuSka, agurulaghu, parAghAta, udyota, upaghAta, ucchvAsa, nirmANa, tIrthakara, Atapa, vihAyogati aura sadazaka athavA sthAvaradazaka meM se jitanI prakR mohanIya ko aura AdhA bhAga nokapAya mohanIya ko milatA hai| kaSAyamohanIya ko milane vAle bhAga ke punaH cAra bhAga hote hai aura ve cAroM bhAga saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha ko diye jAte haiM / nokaSAya mohanIya ke pAMca bhAga hote haiM / jo tIna vedoM meM se kisI eka veda ko, hAsya-rani aura zoka-arati ke yugaloM meM se kisI eka yugala ko, praya aura jugupsA ko diye jAte haiN| kyoMki eka samaya meM pAMcoM hI nokaSAya kAM badha hotA hai| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 224 tiyoM kA eka samaya meM baMdha hotA hai, utane bhAgoM meM vaha prApta dravya baMTa jAtA hai / zata ukta prakRtiyoM meM se kucha eka ke bAre meM vizeSatA yaha hai ki varNacatuSka ko jignA jitanA bhAga milatA hai vaha unake avAntara bhedoM meM baMTa jAtA hai / jaise varNa nAma ko milane vAlA bhAga usake pAMca bhAgoM meM vibhAjita hokara zukla Adi bhedoM meM baMTa jAtA hai| isI taraha gaMdha, rasa aura sparza ke avAntara bhedoM ke bAre meM bhI samajhanA cAhie ki una unako prApta bhAga unake avAntara bhedoM meM vibhAjita hotA hai / saMghAta aura zarIra nAmakarma ko jo bhAma milatA hai vaha tIna yA cAra bhAgoM meM vibhAjita hokara saMghAta aura zarIra nAma kI tIna yA cAra prakRtiyoM ko milatA hai / saMghAta aura zarIra nAma ke tIna yA cAra bhAgoM meM vibhAjita hone kA kAraNa yaha hai ki yadi saudArika, taijasa aura kArmaNa athavA vaikriya, tejasa aura kArmaNa ina tIna zarIroM aura saMghAtoM kA eka sAtha baMdha hotA hai to tIna bhAga hote haiM aura yadi vaikiya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIra tathA saMghAta kA baMdha hotA hai to cAra vibhAga ho jAte haiM / baMdhana nAma ko prApta hone vAle bhAga ke yadi tIna zarIroM kA baMdha ho to sAta bhAga hote haiM aura yadi cAra zarIroM kA baMdha ho to gyAraha bhAga hote haiN| sAta aura gyAraha bhAga isa prakAra jAnanA cAhie ki odArika audArika, audArika-taijasa, audArikaM kArmaNa, audArikataijasa- kArmaNa, tejasa tejasa, taijasa- kArmaNa aura kArmaNa-kArmaNa ina sAta baMdhanoM kA baMdha hone para sAta bhAga athavA vaikriya- vaikriya, vaikriyatejasa, vaikriya - kArmaNa, vaikriya taijasa- kArmaNa, tejasa tejasa, tejasa - kArmaNa aura kArmaNa kArmaNa, ina sAta baMdhanoM kA baMdha hone para sAta bhAga hote haiM aura vaikriyacatuSka, AhArakacatuSka tathA tejasa aura kArmaNa ke tIna isa prakAra gyAraha baMdhanoM kA baMdha hone para vyAraha bhAga hote haiM / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 215 isake sivAya nAmakarma kI anya prakRtiyoM meM koI avAntara vibhAga nahIM hone se jo bhAga milatA hai vaha pUrA baMdhane vAlI usa eka prakRti ko hI mila jAtA hai| kyoMki anya prakRtiyAM Apasa meM virodhinI haiM ataH eka kA baMdha hone para dUsarI kA baMdha nahIM hotA hai / jaise ki eka gati kA baMdha hone para dUsarI gati kA baMdha nahIM hotA hai / isI taraha jAti, saMsthAna aura saMha kI eka meM eka sI aura sadazaka kA baMgha hone para sthAvaradazaka kA baMdha nahIM hotA hai| gotrakarma ko jo bhAga milatA hai, vaha sabakA saba usakI baMdhane bAlI eka hI prakRti ko milatA hai, kyoMki gotrakarma kI eka samaya meM eka hI prakRti baMdhatI hai / " ina baMdhane vAlI prakRtiyoM ke vibhAga krama meM se jaba apane-apane guNasthAnoM meM kisI prakRti kA baMdhaviccheda ho jAtA hai to usakA bhAga sajAtIya prakRtiyoM meM vibhAjita ho jAtA hai aura yadi sajAtIya 1 1 vedanIya, Ayu, gotra aura nAma pharma ke dravya kA baTavArA unakI utara prakRtiyoM meM karane kA krama karmaprakRti meM isa prakAra batalAyA haiveNimagotsu bajjhamANINa bhAgo si || pipagatIsu bajjhatigANa vanarasagaMdhaphAsANaM | samvAsi saMghAta tazummi ya tige caukke vA // baMdhanakaraNa ga0 26, 27 vedanIya, Ayu aura gotra karma ko jo mUla bhAga milatA hai, vaha unakI baMdhane vAlI eka-eka prakRti ko hI mila jAtA hai, kyoMki ina kama kI eka samaya meM eka hI prakRti baMdhatI hai| nAmakarma ko jo bhAga milatA hai, vaha usakI banate bAlo prakRtiyoM kA hotA hai| varNa, gaMdha, rasa aura spardhA ko jo bhAga milatA hai, vaha unako saba avAntara prakRtiyoM ko milatA hai | saMghAsa aura zarIra ko jo bhAga milatA hai, vaha tIna mA cAra bAnoM meM baMTa jAtA hai| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 zataka prakRti kA bhI baMdhaviccheda ho jAye to unake hisse kA dravya unakI sUla prakRti ke antargata vijAtIya prakRtiyoM ko milatA hai / yadi una vijAtIya prakRtiyoM kA bhI baMdha ruka jAtA hai to usa mUla prakRti ko dravya na milakara anya mUla prakRtiyoM ko dravya mila jAtA hai / jaise ki styAnaddhitrika kA baMdhaviccheda hone para unake hisse kA dravya unakI sajAtIya prakRti nidrA aura pratralA ko milatA hai aura nidrA va pracalA kA bhI baMdhaviccheda hone para unakA drazya apanI hI mUla prakRti ke antargata cakSudarzanAvaraNa Adi vijAtIya prakRtiyoM ko milatA hai| unakA bhI baMdhaviccheda hone para gyArahaveM Adi gRNasthAnoM meM saba dravya sAtAvedanIya ko hI milatA hai / isI prakAra anya prakRtiyoM ke bAre meM bhI samajhanA cAhie / sArAMza yaha hai ki kisI prakRti kA baMdha. viccheda hone para usakA bhAga samAna jAtIya prakRti ko mila jAtA hai aura usa samAna jAtIya prakRti kA bhI baMdhaviccheda hone para mUla prakRti ke antargata sanakI vijAtIya prakRtiyoM kA milatA hai| yadi usa mUla prakRti kA hI viccheda ho jAye to vidyamAna anya mUla prakRtiyoM ko yaha dravya prApta hone lagatA hai| isa prakAra batAI gaI rIti ke anusAra mUla aura uttara prakatiyoM ko karmalika milate haiM' aura guNoNi racanA ke dvArA hI jIva una karmadalikoM ke bahubhAga kA kSapaNa karatA hai / ataH aba Age guNazreNi kA svarUpa, usakI saMkhyA aura nAma batalAte haiM / sarvaprathama guNazroNi kI saMkhyA aura nAmoM ko kahate haiM ki-- 1 go. karmakAMDa gA. 196 se 206 taka uttara prakRtiyoM meM pudgala dravya ke baTavAre kA varNana kiyA hai tathA karmaprakRti (pradezabana gA 28) meM dalikoM ke vibhAga kA pUrA-pUrA vivaraNa to nahI diyA hai| kintu uttara prakRtiyoM meM kamalikoM ke vibhAga kI honAdhikatA batalAI hai| ukta donoM bandhoM kA maMtavya pariziSTa meM diyA gayA hai / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha sammadarasamvaviraI avisaMjoyasakhavage haiN| mohasamasaMtakhabage khINasajogiyara guNaseDho 11 zabdArtha -sammadarasamvaviraI - samyaktva, dezavirati, sarvaviti, avisajoya --anantAnubandhI kA visayojana, dasakhayo.... darzanamohanIya kA kSapaNa, mohasama-mohanIya kA upazamana, saMtaupazAmtamoha, kharage maraNa, khINa - kSINamoha sajogiyara-- sayogikevalI aura ayogikevalI, guNaseThI-- guNazreNi / gAthArtha - samyaktva, dezavirati, sarvavirati, anantAnubaMdhI kA visaMyojana, darzanamohanIya kA kSapaNa, cAritramohanIya kA upazamana, upazAntamoha, kSapaNa, kSINamoha, sayogikevalI aura ayogikevalI ye guNaneNiyAM haiN| vizeSArtha -- yadyapi baddha karmoM kI sthiti aura rasa kA ghAta to binA vedana kiye hI zubha pariNAmoM ke dvArA kiyA jA sakatA hai kintu nirjarA ke liye unakA bedana honA jarUrI hai yAnI karmoM ke dalikoM kA vedana kiye binA unakI nirjarA nahIM ho sakatI hai| yoM to jIva pratisamaya karmadalikoM kA anubhavana karatA rahatA hai aura usase nirjarA hotI hai / karmoM kI isa bhogajanya nirjarA ko aupakramika nirjarA athavA savipAka nirjarA kahate haiM / kintu isa taraha se eka to parimita karmadalikoM ko hI nirjarA hotI hai aura dUsare isa bhogajanya nirjarA ke sAtha navIna karmoM ke baMdha kA krama bhI calatA rahatA hai / arthAt isa bhogajanya nirjarA ke dvArA navIna karmoM kA baMdha hotA rahatA hai, jisake karmanirjarA kA vAstavika rUpa meM phala nahIM nikalatA hai, jova karmabandhana se mukta nahIM ho pAtA hai| ataH karmabandhana se mukta hone ke lie kama-se-kama samaya meM adhika-se-adhika karmaparamANuoM kA kSaya honA Avazyaka hai aura uttarottara unakI saMkhyA bar3hatI hI Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 pAtaka jAnI cAhiye / alpasamaya meM uttarottara karmaparamANuoM kI adhikase-adhika saMkhyA meM nirjarA hone ko guNadhoNi nirjarA kahate haiM / isa prakAra kI nirjarA tabhI ho sakatI hai jaba AtmA ke bhAvoM meM uttarottara vizuddhi kI vRddhi hotI hai| uttarottara vizuddhi sthAnoM para ArohaNa karane se hI adhika-se-adhika saMkhyA meM nirjarA hotI hai| ___ gAthA meM vizuddhisthAnoM ke krama se nAma kahe haiN| jinameM uttarottara adhika adhika nirjarA hotI hai| ye sthAna guNaNi nirjarA athavA guNaNi racanA kA kAraNa hone se guNadhoNi kahe jAte haiN| jinake nAma isa prakAra haiM 1 samyaktva (samyaktva kI prApti honA), 2 dezavirati, 3 sarvavirati, 4 anaMtAnubaMdhI kaSAya kA visaMyojana, 5 darzanamohanIya kA kSapaNa, 6 cAritramoha kA upazamana, 7 upazAMtamoha, 8 kSapaNa, kSINamoha, 10 sayogikevalI aura 11 ayogikevlii|' inakA saMkSepa meM artha isa prakAra hai ki jIva prathama samyaktva kI prApti ke liye apUrvakaraNa Adi karaNa karate samaya asaMkhyAtaguNo. saMmattadesa unnajhirapatimaNa ghisaMjoge / daMpaNakhavaNe mohasma samaNe upamaMta khabage y|| khINAinige asaMkhaguNiyaguNase dvidaliya jhmso| mamatAhaNekkArasaha kAlo u saMbaMse / / -paMjasapAha 14,115 mamyasa dezavirati aura saMmpUrNa virati kI utpatti meM, anantAnubandho ke visaMyojana meM, varzanamohanIya ke kSapaNa meM, mohanIya ke upagamana meM, upazAntabhoha meM, Apaka zreNi meM aura mINakaSAya Adi tIna guNasthAno meM asaMcyAta guNe. asaMkhyAtaguNe dalikoM kI guNazreNi racanA hotI hai tathA mAyA Adi myAraha guNazreNiyoM kA kAlakramaNa: prakhyAta mAga,salyAce Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcakarmapatha REE asaMkhyAtaguNI nirjarA karatA hai tathA samyaktva prApti ke bAda bhI usakA krama cAlU rahatA hai| yaha pahalI samyaktva nAma kI guNazreNi hai| Age kI anya guNazra eNiyoM kI apekSA isa zra eNi meM samyaktvaprApti ke samaya meM - maMda vizuddhi rahatI haiM ataH unakI apekSA se isameM kama karmadalikoM kI guNazra eNi racanA hotI hai kintu unake vedana karane kA kAla adhika hotA hai / parantu samyaktva prApti ke pUrva kI sthiti kI apekSA karmadalikoM kI saMkhyA adhika aura samaya kama samajhanA cAhiye / isa sabhyaktva nAma kI prathama guNazroNi ko karmanirjarA kA bIja kaha sakate haiM / samyaktva prApti ke pazcAt jIva jaba virati kA ekadeza pAlana karatA hai taba dezavita nAma kI dUsarI guNa Ni hotI hai| isameM prathama zra eNi kI apekSA asaMkhyAta guNe adhika karmadalikoM kI guNaNi racanA hotI hai aura vedana karane kA samaya usase saMkhyAta guNA kama hotA hai / sampUrNa virati kA pAlana karane para tIsarI guNazra eNi hotI hai / dezavirati se isameM ananta guNI vizuddha hotI hai jisase / isameM pUrva kI apekSA asaMkhyAta guNe adhika karmadazikoM kI guNazra eNi racanA hotI hai kintu usake vedana karane kA samaya usase saMkhyAta guNA hIna hotA hai| jaba jIva anantAnubaMdhI kaSAya kA visaMyojana karatA hai arthAt anantAnubaMdhI kaSAya ke samasta karmadalikoM ko anya kaSAya rUpa pariNamAtA hai taba cauthI guNazreNi hotI hai| darzanamohanIya kI tInoM prakRtiyoM - samyaktva, samyagmithyAtva aura mithyAtva - kA vinAza karate samaya pAMcavI darzanamohanIya kA kSapaNa guNazreNi hotI hai| AThaveM nauveM aura dasaveM guNasthAna meM cAritramohanIya kA upazamana karate samaya cAritramohanIya kA upazamana nAmaka chaThI guNazra Ni Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 hotI hai| upazAntamoha nAmaka gyArahaveM guNasthAna meM sAtavIM guNazra eNi aura kSapakazreNi meM cAritramohanIya kA kSapaNa karate hue AThavIM guNa Si hotI hai| kSINamoha nAmaka bArahaveM guNasthAna meM nauvIM guNa Ni, sayogikevalI nAmaka terahaveM guNasthAna meM dasavIM guNazreNi aura ayogikevalI nAmaka caudahaveM guNasthAna meM gyArahavIM guNazra eNi hotI hai / " zataka ina sabhI guNadhaNiyoM meM krama se uttarottara asaMkhyAtaguNe, asaM khyAtaguNe karma dalikoM kI guNazra eNi nirjarA hotI hai kintu usake bedana karane kA kAla uttarotara maMtryAvaruNA saMga lagatA hai arthAt kama samaya meM adhika-adhika karmadalikoM kA kSaya hotA hai / isIliye ina gyAraha sthAnoM kI guNa NisthAna kahate haiM / 1 * + 1 go0 jIvakAMDa meM bhI guNazreNiyoM kI gaNanA isa prakAra kI hai-- sammattuSvatIya sAvayavira de anaMta kase ! daMsaNamohakkhavage kaSAyajavasAmAge ma uyate // 66 // khavage ya khINamohe jiNesu daccA asaMkhaguNidakramA / tavivarIyA kAlA sakhejjaguNakkamA hoti ||67 || samyaktva kI utpatti hone para zrAvaka ke muni ke anantAnubandhI kaSAya kA visayojana karane kI avasthA meM darzanamoha kA apaNa karane vAle ke kaSAya kA upazama karane vAle ke, upazAnta moha ke, apaka zreNi ke tIna guNasthAnoM me, zrINamoha guNasthAna meM tathA svasthAna kevaloM ke aura samudghAta karane vAle kevalI ke guNazreNi nirjarA kA dravya uttarottara asakhyAtaguNA, asakhyAtaguNA hai aura kAla usake viparIta hai arthAt utarotara saMkhyAtaguNA, saMkhyAtaguNA kAla lagatA hai - kAla uttarottara sakhyAta guNahIna hai / . karmagraMtha se isameM kevala itanA hI antara hai ki ayogikevalI ke sthAna para samudAta ke valI ko ginAyA hai| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama karmaranya ina guNazreNiyoM' kA yadi guNasthAna ke krama se vibhAga kiyA __ jAye to unameM cauthe guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna taka ke sabhI gRNasthAna tathA samyaktvaprApti ke abhibhukha mithyAdRSTi bhI saMmilita ho jAte haiM / vizuddhi kI vRddhi hone para hI cauthe, pAMcaveM Adi guNasthAna hote haiM / ataH Age-Age ke guNasthAnoM meM jo ukta guNazreNiyAM hotI haiM, unameM adhika-adhika vizaddhi honA svAbhAvika hai / ___isa prakAra guNazreNiyoM ke gyAraha sthAnoM ko batalAkara aba Age kI mAthA meM guNazreNI kA svarUpa tathA guNazraNiyoM meM hone vAlI nirjarA kA kathana karate haiN| guNasehI blrynnaa'nnusmymushyaarsNkhgunnnnaae| eyagRNA puNa kamaso asaMkhaguNanijarA jIvA / / 3 / / zabdArtha-guNasetI-guNAkArapradezoM kI racanA, balarapaNAUpara kI sthiti se utarate hue pradezAgra kI racanA, agasamaya.... pratyeka samaya kI, udayAda-udama kSaNa se, asaMkhaguNaNAe---asakhya guNanA se, emaguNA--ye pUrvokta guNa bAle, puNa-punaH, samaso 1 (ka) tatvArthasUtra 6 / 45 meM guNaNiyoM ke nAma isa prakAra batalAye haiM -- sambAhaSTinAvakaviratAnantaviyojakadarzana mohanapakopazamakopazAntamodRkSapakakSINamohajinAH kramazo'saMkhyeya guNanirAH / isameM mayogi. ayogi kevalI ke sthAna para sirpha 'jina' ko rakhA aura TIkAkAgaM ne use eka hI sthAna ginA hai| (kha) svAmI kAtikeyAnRprekSA meM sayogi aura aogiko ginAyA avago ya khINamoho soiNAho tahA ajoIyA | ede uri umari asaMkhaguNakammaNijjarayA / / 10 / / kintu isako saMskRta TIkA meM kevalI aura samRdghAta kevalo ko ginAmA hai aura 'aSoImA' ko unhoMne chor3a diyA hai| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama se, asaMkhaguNanijamarA asaMkhyAta guNa nirA vAle, jIpA-jIva / gApArSa-Upara kI sthiti se udaya kSaNa se lekara pratisamaya asaMkhyAtaguNe, asaMkhyAtaguNe karmadalikoM kI racanA ko guNazroNi kahate haiM tathA pUrvokta samyaktva, dezavirati, sarvavirati Adi guNa vAle jIva anukama se asaMkhyAtaguNI, asaMkhyAtaguNI nirjarA karate hai / vizeSArtha--gAthA ke pahale caraNa meM guNazrINi kA svarUpa aura dUsare caraNa meM pUrva gAthA meM batalAye gaye guNadhINi vAle jIvoM ke karmanirjarA kA pramANa batalAyA hai| pUrva meM jo samyaktva, dezavirati Adi gyAraha nAma batalAye haiM ve / to svayaM guNaNi nahIM haiM kintu una unameM krama se asaMkhyAtaguNI, asaMkhyAtaguNI nirjarA hone se guNazroNi ke kAraNa haiM / ataH karaNa meM kArya kA upacAra karake unheM guNaNi kahA jAtA hai| guNazroNi to eka kriyAvizeSa hai jo isa gAthA meM batalAI gaI hai-guNaseDhI dalarayaNA .." / ___ isa kriyA kA prArambha samyaktva prApti se hotA hai| ataH sarvaprathama samyaktva kI utpatti ke bAre meM vicAra karate haiN| pahale yaha batAyA jA cukA hai ki samyaktva kI prApti ke lie jova yathApravRttakaraNa apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa nAmaka tIna karaNoM ko karatA hai| apUrvakaraNa meM praveza karate hI nimnalikhita cAra kAma prArambha ho jAte haiM eka sthitighAta, dUsarA rasaghAta, tIsarA navIna sthitibaMdha aura cauthA guNaNi / sthitighAta ke dvArA pahale bAMdhe hue karmoM kI sthiti ko kama kara diyA jAtA hai| arthAt sthitighAta ke dvArA unhIM dalikoM kI sthiti kAmAta kiyA jAtA hai jinakI sthiti eka anta Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcakarmagrantha bai03 muhUrta se adhika hotI hai| ataH sthiti kA ghAta kara dene se jo karmadalika bahuta samaya bAda udaya meM Ate haiM ve turanta hI udaya meM Ane yogya ho jAte haiN| jina karmadalikoM kI sthiti kama ho jAtI hai unameM se prati samaya asaMkhyAtaguNe, asaMkhyAtaguNe dalika grahaNa karake udaya samaya se lekara Upara kI ora sthApita kara diye jAte haiN| karmadalikoM ke nikSepa karane kA krama isa prakAra hotA hai ki Upara kI sthiti se karmadalikoM ko grahaNa karake unameM se udaya samaya meM thor3e dalikoM kA nikSepa hotA hai, dUsare samaya meM usase asaMkhyAtaguNe dalikoM kA dalikoM kA nikSepaNa hotA hai| isI prakAra antarmuhUrta kAla ke antima samaya taka pratisamaya asaMkhyAtaguNe, asaMkhyAtaguNe dalikoM kA nikSepaNa kiyA jAtA hai|' arthAt pahale samaya meM jo dalika grahaNa kiye jAte . 1 karmaprakRti ( upazamanAkaraNa) kI 15vIM gAthA, usakI prAcIna cUrNa tathA paMcasaMgraha meM bhI isI prakAra guNazreNi kA svarUpa Adi batalAyA hai| jo isa prakAra hai - guNaseThI nivakheva samaye mamaye asaMkhaguNaNAe / asAdugAIrisI sesa sese ya niklevo // - karmaprakRti upazamanAkaraNa, gA0 15 pratisamaya asaMkhyAtaguNe, asaMkhyAtaguNe dalikoM ke nikSepaNa karane ko guNazreNi kahate haiN| usakA kAla bapUrvakaraNa aura anivalikaraNa ke kAla se kucha adhika hai / isa kAla meM se jyoM-jyoM samaya bItatA jAtA hai tyoM-tyoM Upara ke zeSa samayoM meM hI dalikoM kA nikSepaNa kiyA jAtA hai / uvarillAo dvitiu poggale ghesUNa udayasamaye covA paciti mitisamaye asaMkhejjaguNA evaM jAva antomuhRtta / - karmaprakRti cUrNi thAi daliye ghettu ghettu asaMkhaNaguNAe / sAhiyadukaraNakA upamA sya guNaseTha | paMcasaMgraha 746 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 haiM, unameM se thor3e dalika udaya samaya meM dAkhila kara diye jAte hai, usase asaMkhyAtaguNe dalika udaya samaya se Upara ke dvitIya samaya meM dAkhila kara diye jAte haiM, usase asaMkhyAtaguNe dalika tIsare samaya meM, usase asaMkhyAtaguNe dalika kramazaH cauthe, pAMcaveM Adi samayoM meM dAkhila kara diye jAte haiM / isI krama se antarmuhUrta kAla ke aMtima samaya taka asaMkhyAtaguNe, asaMkhyAtaguNe dalikoM kI sthApanA kI jAtI hai| yaha to huI prathama samaya meM gRhIta dalikoM ke sthApana karane kI vidhi / isI prakAra zeSa dUsare, tIsare, cauthe Adi samayoM meM gRhIta dalikoM ke nikSepaNa kI vidhi jAnanA cAhiye / yaha kriyA antarmuhUrta kAla ke samayoM taka hI hotI rahatI hai| zataka sArAMza yaha hai ki guNazra eNi kA kAla antarmuhUrta hai, ataH antarmuhUrta taka Upara kI sthiti meM se karmadalikoM kA prati samaya grahaNa kiyA jAtA hai aura prati samaya jo karmadalika grahaNa kiye jAte hai, unakA sthApana asaMkhyAta guNita krama se udaya kSaNa se lekara antamuhUrta kAla ke antima samaya taka meM kara diyA jAtA hai| jaise kalpanA se antarmuhUrta kA pramANa 16 samaya mAna liyA jAye to guNazreNi ke prathama samaya meM jo karmadalika grahaNa kiye gaye unakA sthApana pUrvokta prakAra se 16 samayoM meM kiyA jaayegaa| dUsare samaya meM jo karmadalika grahaNa kiye gaye, unakA sthApana bAkI ke 15 samayoM meM hI hogA, kyoMki pahale kSaNa kA vedana ho cukA hai| tIsare samaya meM jo karmadalika grahaNa kiye gaye unakA sthApana zeSa caudaha samayoM meM hI hogA | isI prakAra se cauthe, pA~caveM Adi samayoM ke krama ke bAre meM samajhanA cAhiye, kintu aisA nahIM samajhanA cAhiye ki pratyeka samaya meM grahIta dalikoM kA sthApana solaha hI samayoM meM hotA hai aura isa taraha guNazra eNi kA kAla Upara kI ora bar3hatA jAtA hai / isa prakAra antarmuhUrta Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 paMcama karmagranya kAla taka asaMkhyAta guNita krama se jo dalikoM ko sthApanA kI jAtI hai, use guNazroNi kahate haiM / samyaktva kI prApti ke samaya jIva isa prakAra kI guNaNi racanA karatA hai / guNaNi udaya samaya se hotI hai aura Upara-Upara asaMkhyAta guNaM dalikasthApita kiye jAte haiM / ataH guNaNi karane vAlA jIva jyoM-jyoM Upara kI ora car3hatA hai tyoM-tyoM prati samaya asaMkhyAtaguNI, asaMkhyAtaguNI nijarA karatA jAtA hai / isakA kAraNa yaha hai ki jisa kAma se dalika sthApita hote haiM usI krama se ve pratisamaya udaya meM Ate haiM, ve asaMkhyAta guNita krama se sthApita kiye jAte haiM aura usI krama se udaya meM Ate haiM, jisase samyaktva meM asaMkhyAtaguNo nirjarA hotI hai / ___ samyaktva kI prApti ke bAda dezapirati aura sarvavirati kI prApti ke liye jIva yathApravRtta aura apUrvakaraNa hI karatA hai, tIsarA ani vRttikaraNa nahIM karatA aura apUrvakaraNa meM yahAM guNazreNi racanA bhI nahIM hotI hai aura apUrvakaraNa kA kAla samApta hone para nizcita hI dezavirati yA sarvavirati kI prApti ho jAtI hai / jisase anivRttikaraNa kI AvazyakatA nahIM rahatI hai| ukta donoM karaNa- yathApravRtta, apUrvakaraNa yadi avirata dazA meM kiye jAte haiM taba to dezavirati yA sarvavirati kI prApti hotI hai aura yadi dezavirati dazA meM kiye jAte haiM to sarvavirati hI prApta hotI hai / dezavirati athavA sarvavirati kI prApti hone para jIva udayAvali ke Upara guNazvaNi kI racanA karatA hai / jo prakRtiyA~ udayavatI hotI haiM, unameM to udaya kSaNa se lekara hI guNazreNi hotI hai kintu anudayavatI prakRtiyoM meM udayAvalikA ke Upara ke samaya se lekara guNazroNi hotI hai / pA~caveM guNasthAna meM apratyAkhyAmAraraNa aura chaThe guNa Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka 306 sthAna meM pratyAkhyAnAvaraNa kavAya anudayavatI haiM ataH unameM udayAvalikA ko chor3akara Upara ke samaya se guNazra eNi hotI hai / dezavirati aura sarvavirati ko prApti ke pazcAta eka antarmuhUrta kAla taka jIva ke pariNAma vardhamAna hI rahate haiM, lekina usake bAda koI niyama nahIM hai| kisI ke pariNAma vardhamAna bhI rahate haiM, kisI ke tadavastha rahate haiM aura kisI ke hIyamAna ho jAte haiM tathA jaba taka dezavirati yA sarvavirati rahatI hai taba taka pratisamaya guNazreNi bhI hotI hai / hAM yahAM itanI vizeSatA jarUra hai ki dezacAritra athavA sakalacArina ke sAtha udayAvali ke Upara eka antarmuhUrta kAla taka pariNAmoM kI niyata vRddhi kA kAla utanA hI hone se asaMkhyAta guNita krama se guNazroNi kI racanA karatA hai| usake bAda yadi pariNAma vardhamAna rahate haiM to pariNAmoM ke anusAra kabhI asaMkhyAtaveM bhAga adhika kabhI saMkhyAtaveM bhAga adhika aura kabhI saMkhyAta guNI aura kabhI asaMkhyAta guNI guNazra eNi karatA hai| yadi hIyamAna pariNAma hue to usa samaya ukta prakAra se hI hIyamAna guNa Ni karatA hai aura avasthita dazA meM avasthita guNazreNi ko karatA hai / isakA tAtparya yaha hai ki vardhamAna pariNAmoM kI dazA meM dalikoM kI saMkhyA bar3hatI huI hotI hai| hIyamAna dazA meM ghaTatI huI hotI hai aura avasthita dazA meM avasthita rahatI hai / isa prakAra deza virati aura sarvavirati meM pratisamaya asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai| 3 cauthI guNazreNi kA nAma hai anantAnubaMdhI kI bisaMyojanA | anantAnuvandhI kaSAya kA visaMyojana avirataM samyagdRSTi, dezavizeta udyAvalie upiM guNaseDhi kuNa saha cariteNa 1 saMto asaMkhaguNaNAe tasiyaM vaDDae kAlaM // -- paMcasaMgraha 793 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagranya 307 aura sarvavirati jIva karate haiN|' avirata samyagdRSTi joba lo cAroM gati ke lenA cAhiye aura dezavirati manuNya va tiryaca hote haiM tathA sarvavirati manuSya hI hote haiN| jo jIva anantAnubandhI kaSAya kA visayojana karane ke liye udyata hotA hai vaha yathApravRtta Adi tInoM karaNoM ko karatA hai / yahAM itanI vizeSatA hai ki apUrvakaraNa ke prathama samaya se hI guNasaMkramaNa bhI hone lagatA hai yAnI apUrvakaraNa ke prathama samaya meM anantAnubandhI kaSAya ke thor3e dalikoM kA zeSa kaSAyoM meM saMkramaNa karatA hai, dusare samaya meM usase asaMkhyAtaguNe, tIsare samaya meM usase asaMkhyAtaraNe dalikoM kA para kaSAya rUpa saMkramaNa karatA hai| yaha kriyA apUrvakaraNa ke aMtima samaya taka hotI hai aura usake bAda anivRttikaraNa meM guNasaMkramaNa aura ubalana saMkramaNa ke dvArA dalikoM kA vinAza kara detA hai| isa prakAra anantAnubandhI ke visaMyojana meM prati samaya asaMkhyAta. guNI nirjarA jAnanI cAhiye / darzanamohanIya kA kSapaNa jina kAla meM (kevalajJAnI ke vidyamAna rahane ke samaya meM) utpanna hone vAlA bacaSabhanArAca saMhanana kA dhAraka manuSya ATha varSa kI umra ke bAda karatA hai| arthAt darzanamohanIya kI kSapaNA ke liye samaya to kevalajJAna prApta AtmA kI vidyamAnatA kA hai aura kSapaNA karane vAlA manuSya vana RSabhanArAca saMhanana kA dhAraka ho tathA kama-se-kama avasthA ATha varSa se Upara caugaimA pajjatA tinnivi saMyoyaNA vijoyati / karaNehiM tIhi sahiyA naMtarakaraNaM usamo vA / / karmaprati upazamanAkaraNa 31 daMsa Namohe di tahA krayakaraNaddhA ya pacchima hoi / jiNakAlago masso paTuvago aTThavAsupi // -karmaprakRti upanamanAkaraNa, 32 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtaka ho| darzanamohanIya kI kSapaNA kA krama bhI anantAnubandhI kaSAya kI visaMyojanA jaisA hai / yahAM bhI pUrvavat tIna karaNa hote haiM aura apUrva karaNa meM guNauNi Adi kArya hote haiM / upazama dheNi kA ArohaNa karane vAlA jIva bhI yathApravRtta Adi tIna karaNoM ko karatA hai, lekina itanA aMtara hai ki yathApravRttakaraNa sAtaveM guNasthAna meM karatA hai, apUrvakaraNa-apUrvakaraNa nAmaka guNasthAna meM aura anivRttikaraNa anivRttikaraNa nAmaka guNasthAna meM karatA hai| yahAM bhI pUrvavat sthitighAta guNazreNi Adi kArya hote haiM / ataH upazamaka bhI krama se asaMkhyAtaguNI, asaMkhyAtaguNI nirjarA karatA hai| cAritramohanIya kA upazama karane ke bAda upazAMtamoha nAmaka gyArahave guNasthAna meM pahu~cakara bhI jIva guNazreNi racanA karatA hai| upazAntamoha kA kAla anta muhUrta hai, aura usake saMkhyAtaveM bhAga kAla meM guNazreNi kI racanA hotI hai, jisase yahAM para bhI jIva pratisamaya asaMkhyAtaguNI, asaMkhyAtagRNI nirjarA karatA hai / __gyArahaveM gaNasthAna se cyuta "hokara jaba jIva chaThe guNasthAna taka Akara kSapaka zreNi car3hatA hai athavA upazamaNi para ArUr3ha hue binA hI sIdhA kSapaka zreNi para car3hanA hai to vahAM bhI yathApravRttakaraNa, apUrvakaraNa aura anivRtikaraNa, ina tInoM karaNoM ko karatA hai aura unameM upazamaka aura upazAntamoha guNasthAna se bhI asaMkhyAptaguNI nirjarA karatA hai / isI prakAra kSINamoha, sayogikevalI aura ayogikevalI nAmaka guNazreNiyoM bhI uttarottara asaMkhyAtaguNI, asaMkhyAtagaNI nirjarA samajhanA caahie| ___ ina gyAraha guNazreNiyoM meM se pratyeka kA kAla antamuhata-antamuhUrta hone para bhI pratyeka ke antamuhUrta kA kAla uttarottara hIna hotA hai tathA nirjarA draSya kA parimANa sAmAnya se asaMkhyAtaguNA, asaMkhyAta Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha guNA hone para bhI uttarottara bar3hatA huA hotA hai / yAnI pariNAmoM ke uttarottara vizuddha hone se uttarottara kama-kama samaya meM adhikaadhika dravya kI nirjarA hotI hai| isa prakAra guNoNi kA vidhAna jAnanA cAhiye | guNazroNi ke ukta vivecana se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki jIva jyoM-jyoM Age ke guNasthAnoM meM bar3hatA jAtA hai, tyo tyoM usake asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai aura kramazaH :saMkleza kI hAni tathA vizuddhi kA prakarSa hone para Age-Age ke guNasthAna kahalAte haiM / ataH aba Age kI gAthA meM guNasthAnoM kA jaghanya aura utkRSTa antarAla batalAte haiM / paliyAsaMbaMsamuhU sAsaNaiyaraguNa aMtaraM hasta / guru micacho me chasaTTI iyaraguNe pugglddhNto||4|| zabdArtha--paliyAsaMkhasamUha-palya kA asaMkhyAtavAM bhAga aura antarmuhUrta, sAsaNaiyaraguNa-sAsAdana aura dUsare guNasthAnoM kA, aMtaraM antara. hasaM -jadhanya, guru -utkRSTa, minchImithyAtva meM, chasaTThI-do chiyAsaTha sAgaropama, iparaguNe-dUsare guNasthAnoM meM, puggalabaMto - kucha nyUna ardhapudgala parAvarta / / gAcArSa-sAsAdana aura dUsare guNasthAnoM kA jaghanya antara anukrama se palyopama kA asaMkhyAtavA bhAga aura antamuhUrta hai / mithyAtva guNasthAna kA utkRSTa antara do bAra ke chiyAsaTha sAgara arthAt 132 sAgara hai aura anya guNasthAnoM kA utkRSTa antara kucha kama ardhapudgala parAkrta hai| vizeSArtha-pUrva kathana se yaha spaSTa ho cukA hai ki guNazreNiyoM ke jo samyaktva, deza virati Adi nAma haiM, ve prAyaH guNasthAna hI haiN| jaise ki samyaktva guNa kA jisa sthAna meM prAdurbhAva hotA hai vaha samyaktva guNasthAna, jisa sthAna meM dezavirati guNa prakhara hotA hai vaha dezavirati Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 zataka guNasthAna kahA jAtA hai aadi| isI prakAra Age bhI samajhanA cAhiye | ataH ukta guNazra NiyoM kA saMbaMdha guNasthAnoM ke sAtha hone ke kAraNa gAthA meM guNasthAnoM kA jaghanya aura utkRSTa antarAla batalAyA hai / koI jIva kisI guNasthAna se cyuta hokara punaH jitane samaya ke bAda usa guNasthAna ko prApta karatA hai, vaha samaya usa guNasthAna kA antarakAla kahalAtA hai | sarvaprathama guNasthAnoM kA jaghanya antarAla batalAte hue kahA haipaliyAsaMkhasamuha sAsaNaiyaraguNa aMtaraM hassaM sAsAdanaM nAmaka dUsare suNasthAna kA jaghanya antarakAla palya ke asaMkhyAtaveM bhAga aura zeSa guNasthAnoM kA antara antamuhUrta haiM / jisako yahAM spaSTa karate haiM / sAsAdana guNasthAna ke jaghanya antarakAla ko palya ke asaMkhyAta bhAga isa prakAra samajhanA cAhie ki koI anAdi mithyAdRSTi jIva athavA samyaktva mohanIya aura mithyAtva mohanIya kI udavalanA kara dene vAlA sAdi mithyAdRSTi jIva aupazamika samyaktva ko prApta karake anantAnubandhI kaSAya ke udaya se sAsAdana samyagdRSTi hokara midhyAtva guNasthAna meM AtA hai| yadi vahI jIva usI krama se punaH sAsAdana guNasthAna ko prApta kare to kama-se-kama palya ke asaMkhyAtaveM bhAga kAla ke bAda hI prApta karatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki sAsAdana guNasthAna se mithyAtva guNasthAna meM Ane para samyaktva mohanIya aura mithyAtva mohanIya kI sattA avazya rahatI hai| ina donoM prakRtiyoM kI sattA hote hue punaH aupazamika samyaktva prApta nahIM ho sakatA hai aura aupazamika samyaktva prApta kiye binA sAsAdana guNasthAna nahIM ho sakatA / ataH mithyAtva meM jAne ke bAda jIva samyaktva aura mithyAtva ina donoM mohanIya karma kI prakRtiyoM kI pratisamaya .. 1 yathApravRtta Adi tIna karaNoM ke binA hI kisI prakRti ko anya prakRti rUpa pariNamAne ko uvalana kahate haiN| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha ubalanA karatA hai yAnI donoM prakRtiyoM ke dalikoM ko mithyAtva mohanIya rUpa pariNamAtA rahatA hai / isa prakAra udghalana karate-karate palya ke asaMkhyAtaveM bhAga kAla meM ukta donoM prakRtiyoM kA abhAva ho jAtA hai aura abhAva hone para vahI jIva punaH aupazamiyA sampayatva ko prAza kara samApana guNasthAna meM A jAtA hai| isIlie sAsAdana guNasthAna kA aMtarAla kAla palya ke asaMkhyAtaveM bhAga mAnA gayA hai / ___ sAsAdana guNasthAna kA jaghanya antara patya ke asaMkhyAtaveM bhAma pramANa batalAne kA kAraNa yaha hai ki koI jIva upazama zreNi se girakara sAsAdana guNasthAna meM Ate haiM aura antamuhUrta ke bAda punaH upazama zreNi para car3hakara aura vahAM se girakara punaH sAsAdana guNasthAna meM Ate haiM / isa dRSTi se to sAsAdana kA jaghanya aMtara bahuta thor3A rahatA hai, kintu upazama zreNi se cyuta hokara jo sAsAdana samyaktva kI prApti hotI hai, vaha kevala manuSyagati meM hI saMbhava hai aura vahAM para bhI isa prakAra kI ghaTanA bahuta kama hotI hai, jisase yahAM usakI vivakSA nahIM kI hai kintu upazama samyaktva se cyuta hokara jo sAsAdana kI prApti batalAI hai, vaha cAroM matiyoM meM saMbhava hai / ataH usakI apekSA se hI sAsAdana kA jaghanya antara palya ke asaMkhyAtaveM bhAga batalAyA hai 1 yAnI zroNi kI apekSA nahIM kintu upazama samyaktva se cyuta hone kI apekSA se sAsAdana guNasthAna kA jaghanya antara palya ke amakhyAtaveM bhAga batalAyA hai / sAsAdana ke sivAya bAkI ke guNasthAnoM meM se kSINamoha, sayogikevalI aura ayogikevalI, ina tIna guNasthAnoM kA to aMtara kAla nahIM hotA, kyoMki ye guNasthAna eka bAra prApta hokara punaH prApta nahIM hote haiM / zeSa rahe guNasthAnoM meM se mithyAdRSTi, mizradRSTi, avirata sabhyag Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 mAtaka dRSTi dezavirati, pramatta apramatta tathA upazama zreNi ke apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasaMparAya tathA upazAntamoha guNasthAna se cyuta hokara jIva antAna ke bAda hI puna: una maraNAdoM ko pAna kara letA hai / ataH unakA jaghanya antarakAla eka antamuhurta hI hotA hai / kyoMki jaba koI jIva upazama zreNi para car3hakara gyArahaveM guNasthAna taka pahu~catA hai aura vahAM se girakara kramazaH utarate-utarate pahale mithyAtva' guNasthAna meM A jAtA hai aura usake bAda punaH eka antamu hUrta meM gyArahaveM guNasthAna taka jA pahu~catA hai / kyoMki eka bhava meM do bAra upazama zrINi para car3hane kA vidhAna hai / ' usa samaya mizra guNasthAna ke sivAya bAkI ke guNasthAnoM meM se pratyeka kA jaghanya antarakAla antamuhUrta hotA hai| mizra guNasthAna ko chor3ane kA kAraNa yaha hai ki zreNi se girakara jIva mizra guNasthAna meM nahIM jAtA hai / ataH jaba jIva auNi para nahIM bar3hatA taba mizra guNasthAna tathA sAsAdana ke sivAya mithyA dRSTi se lekara apramatta guNasthAna taka kA jaghanya antara antamuhUrta hotA hai| kyoMki ye guNasthAna antamuhUrta ke bAda punaH prApta ho sakate haiM / isa prakAra se guNasthAnoM kA jaghanya antarakAla samajhanA cAhiye / aba utkRSTa kI apekSA guNasthAnoM kA antarakAla batalAte hue sarvaprathama mithyAtva guNasthAna kA antarakAla kahate haiM ki -- guru minDI be chasaThI-yAnI mithyAtva guNasthAna kA utkRSTa antarakAla do chiyAsaTha sAgara arthAt 66+66-132 sAgara hai / vaha isa prakAra hai koI jIva vizuddha pariNAmoM ke kAraNa mithyAtva guNasthAna ko chor3akara samyaktva ko prApta karatA hai / kSayopazama samyaktva ko utkRSTa kAla 66 sAgara samApta karake vaha jIva antamuhUrta ke liye samyamithyAtva meM 1 emabhane duspatto rittamohaM uvasamenA / ...-karmakasi gA064 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagranya calA jAtA hai / vahA~ se punaH kSayopazama samyakya ko prApta karake 66 sAgara kI samApti taka yadi usane mukti prApta nahIM kI to vaha jIva avazya mithyAtva meM calA jAtA hai| isa prakAra mithyAtva guNasthAna kA utkRSTa aMtara do chiyAsaTha sAgara-ekasau battIsa sAgara se kucha adhika hotA hai| sAsAdana se lekara upazAMtamoha guNasthAna taka ke zeSa guNasthAnoM kA utkRSTa antara kucha kama ardhapudAla parAvarta hai - iyaraguNe puggala to / kyoMki ina guNasthAnoM se patita hokara jIva adhika se adhika kucha kama ardhapudgala parAvarta kAla taka saMsAra meM paribhramaNa karatA rahatA hai aura usake bAda punaH use ukta guNasthAnoM kI prApti hotI hai / isIliye ina guNasthAnoM kA utkRSTa antara kucha kama ardhapudgala parAvarta mAnA gayA hai / kSINamoha, sayogikevalI aura ayogikevalI guNasthAnoM meM antara nahIM hone ke kAraNa ko pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai ki ye eka bAra prApta hokara punaH prApta nahIM hote haiM / yAnI ina guNasthAnoM kI prApti hone ke bAda unakA kSaya nahIM hotA hai / jisase jaghanya yA utkRSTa alarakAla kA vicAra karane kI AvazyakatA nahIM rahatI hai| ___isa prakAra se guNasthAnoM kA jaghanya aura utkRSTa aMtarakAla battalAne ke bAda aba Age kI gAthAoM meM aMtarakAla ke varNana meM Age palyopama, ardhapudgala parAvataM kA svarUpa vistAra se batalAte haiM / pahale palyopama kA svarUpa spaSTa karate haiN| uddhAramazakhitaM paliya tihA samayavAsasayasamae / phesavahAro vIvohiAunasAhaparimANa / / 8 / / 1 paMcasaMgraha meM bhI guNasthAnoM kA anta ra isI prakAra kA batalAyA hai paliyAsaMkho sAsAyaNataraM sesayANa maMtamuha / missa be chasaTTI iparANaM poggsvto||5 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naard zabdArtha-umAraakhitaM--uddhAra,adA aura kSetra, palipapalyopama, tihA-tIna prakAra kA. samayavAsasayasamae-samaya, sau varSa aura mamama meM, kesavahAro- bAlAna kA uddharaNa kareM, bIcopahi-dvIpa aura samudra, AjatasAi-Ayu aura prasAdi jovoM kA. parimANaM - parimANa, gnnnaa| __gAyA- uddhAra, addhA aura kSetra, isa prakAra palyopama ke tIna bheda haiN| unameM anukrama se eka samaya meM, sau varSa meM aura eka samaya meM bAlAgra kA uddharaNa kiyA jAtA hai| jisase unake dvArA krama se dvIpa samudroM, Ayu aura prasAdi jIvoM kI gaNanA kI jAtI hai| vizeSArtha-isa gAthA meM palyopama ke bheda, unakA svarUpa aura unake upayoga karane kA saMkSepa meM nirdeza kiyA hai| ___ loka meM jo vastuyeM saralatA se ginI jA sakatI haiM aura jahA~ taka gaNita vidhi kA kSetra hai, vahAM taka to gaNanA karanA sarala hotA lekina usake Age upamA pramANa ko pravRtti hotI hai| jaise ki tila, sarasoM, gehU~ Adi dhAnya gine nahIM jA sakate, ataH unheM tola yA mApa vagairaha se AMka lete haiN| isI prakAra samaya kI jo avadhi varSoM ke rUpa meM ginI jA sakatI hai, usakI to gaNanA kI jAtI hai aura usake liye zAstroM meM pUrvAMga, pUrva Adi kI saMjJArya mAnI haiM, kintu isake bAda bhI samaya kI avadhi itanI lambI hai ki usakI gaNanA varSoM meM nahIM kI jA sakatI hai / ataH usake liye upamApramANa kA sahArA liyA jAtA hai| usa upamApramANa ke do bheda haiMpalyopama' aura sAmaropama / samaya kI jima lambI avadhi ko palya kI upamA dI jAtI hai, use 1 anApa vagairaha bharane ke golAkAra sthAna ko palpa kahate haiM / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmapranya palyopama kAla kahate haiM / palyopama ke tIna bheda haiM- uddhAraaddhakhittaM paliya-uddhAra palyopama, addhA palyopama aura kSetra palyopama / isI prakAra sAgaropama kAla ke bho tIna bheda haiM-uddhAra sAgaropama, addhA sAgaropama aura kSetra sAgaropama / inameM se pratyeka palyopama aura sapopama do-do prakAra kA hotA hai- bAdara aura dUsarA sUkSma / ' inakA svarUpa kramazaH Age spaSTa kiyA jA rahA hai| gAthA 40, 41 meM kSudrabhava kA pramANa batalAne ke prasaMga meM prAcIna kAlagaNanA kA saMkSepa meM nirdeza karate hue samaya, AvalikA, saccabAsa, prANa, stoka, lava aura muhUrta kA pramANa batalAyA hai / usake bAda 30 muhUrta kA eka dina-rAta, pandraha dina kA eka pakSa, do pakSa kA eka mAsa, do mAsa kI eka Rtu, tIna Rtu kA eka ayana, do ayana kA eka varSa prasiddha haiM aura varSoM kI amuka-amuka saMkhyA ko lekara yuga, zatAbda Adi saMjJAyeM prasiddha haiN| unake Upara prAcIna kAla meM jo saMjJAyeM nirdhArita kI gaI haiM, ve anuyogadvAra sUtra ke anusAra isa prakAra hai--- ___84 lAkha varSa kA eka pUrvAMga, 84 lAkha pUrvAMga kA eka pUrva, 24 lAkha pUrva kA truTitAMga, 84 lAkha truTitAMga kA eka truTita, 84 lAkha truTita kA eka aDaDAMga, 84 lAkha aDaDAMga kA eka aDaDa / isI prakAra kramazaH avAMga, avaka, huha aMga, huhu, utpalAMga, utpala, padmAMga, patra, nalinAMga, nalina, arthanimUrAMga, arthanipUra, ayutAMga, ayuta, prayutAMga, pramuta, nayutAMga, nayuta, cUlikAMga, culikA, zIrSaprahelikAMga, zIrSaprahe. likA, ye unarottara 84 lAkha guNe hote haiM / ina saMjJAoM ko batalAkara 1 anuyogadvAra sUtra meM sUkSma aura vyavahArika bheda kiye haiN| 2 ye saMjJAyeM anuyogadvAra sUtra (gA0 127, mUtra 138) ke anusAra hI gaI haiM / jyotiSka raNDa ke anusAra unakA kama isa prakAra hai-- 84 lAkha (zeSa agane pRSTha para dekheM) Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gataka 316 Age likhA hai-'eyAvayAceva gaNie eyAvayA ceva gaNiassa visae, etto'varaM ovamie ptti|'' arthAt zoSaprahelikA taka guNA karane se 194 aMka pramANa jo rAzi utpanna hotI hai, gaNita kI avadhi vahIM taka hai, utanI hI rAzi gaNita kA viSaya hai| usake Age upamA pramANa kI pravRtti hotI hai| upamA pramANa kA spaSTIkaraNa karane ke liye bAlAgoM ke uddharaNa ko AdhAra banAyA hai | pahalA nAma hai uddhArapalya, jisakA svarUpa yaha pUrva kA eka latAga, 84 lAkha lasAMga kA eka latA, 84 lAkha lasA kA eka mahAlatAMga, 84 lAkha mahAlatAMga kA eka mahAsatA, isI prakAra Age malinAMga, nalina, mahAnalinAMga, mahAnalina, papAMga,papa, mahApAMga, mahApama, kamalAMga, kamala, mahAkamalAMga, mahAkamala, kumudAMga, kumuda, mahAkumudAMga, mahAkumuva, truTitAMga, Tita, mahAtra Titoga, mahAtru rita, aDaDAMga, aDa, mahAaDaDAMga, mahAsaraDa, ahAMga, kaha, mahAmahAga, mahAUha, porSaprahelikAMga aura zIrSaprahelikA / (gAthA 14-71) anuyogabArasUtra aura jyotiSkaraNDa meM Agata nAmoM kI bhinnatA kA kAraNa kAlalokaprakAza meM isa prakAra spaSTa kiyA hai-'anuyogadvAra, jambUdvIpaprApti Adi mAthura vAcanA ke anugata hai aura jyotiSkaraMja Adi valmI vAcanA ke anugata, isI se donoM meM aMtara hai| digambara grantha tattvArtharAjavArtika meM pUrvAga, pUrva, nayutAMga, nayuta, kumudAMga, kumuda, pAMga, pana, nalinAMga, nalina, kamalAMga, kamala, tuTyAMga tuTma, aTaTAMga, aTaTa, amamAMga amama, hUhU aMga, hUhU, latAMga, latA, mahAlatA Adi sajJA dI hai| ye saba saMjJA 84 lAkha ko 84 lAkha se guNA karane para banatI haiN| isa guNana vidhi meM zvetAmbara aura digambara grantha eka mata haiN| 1 anuyogavAra sUtra 137 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA karmagrantha 317 hai ki-utsedhAMgula' ke dvAra, viSNana eka golA mANa nayA, eka yojana pramANa caur3A aura eka yojana pramANa gaharA eka gola palyagar3hA banAnA cAhie, jisakI paridhi kucha kama 31 yojana hotI hai / eka dina se lekara sAta dina taka ke uge hue bAlAyoM se usa palya ko itanA ThasAThasa bhara denA cAhiye ki na Aga unheM jalA sake, na vAyu ur3A sake aura na jala kA hI usameM praveza ho sake / isa palya se prati samaya eka-eka bAlAna nikAlA jAye / isa taraha karate-karate jitane samaya meM vaha palyakhAlI ho jAye, usa kAla ko bAdara uddhArapalya' kahate haiN| ____dasa koTAkoTI bAdara uddhArapalyopama kA eka bAdara uddhArasAgaropama hotA hai / ina bAdara uddhArapalyopama aura bAdara uddhArasAgaropama kA itanA hI prayojana hai ki inake dvArA sUkSma uddhArapalyopama aura sUkSma uddhArasAgaropama saralatA se samajha meM A jAye asmimmirUpite sUkSmaM subodhamayudharapi / aso nirUpitaM nAnyarikaJcidasya prayojanam / / - dravyalokaprakAza 1 / 86 aMgula ke tIna bheda haiM--AsmAMgula, utsedhAMgula aura pramANAMguNa / inakI vyAkhyA Age kI gaI hai| 2 palma ko bAlAroM se bharane saMbandhI anuyogadvAra sUtra Adi kA vivecana pariziSTa meM diyA gayA hai| 3 palya ko ThasAThasa bharane ke saMbandha meM dravyalokaprakAza saga 1582 meM spaSTa kiyA hai tathA ca cakrisanyena tamAkramya prsptaa| na manAka kriyate nIcarevaM nibir3atAgatAm // ve kezAna itane bane bhare hue hoM ki yadi cakravartI kI senA una para se nikala jAye to ve jarA bhI nIce na ho ske| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 zataka aba sUkSma uddhAra palyopama va sAgaropama kA svarUpa samajhAte haiN| bAdara uddhAraMpalya ke eka-eka kezAgra ke apanI buddhi ke dvArA asaMkhyAta-asaMkhyAta Tukar3e karanA / ruya kI apekSA ye Tukar3e itane sUkSma hote haiM ki atyanta vizuddha Akhne bAlA puruSa apanI AMkha se jitane sUkSma pudgala dravya ko dekha sakatA hai, usake bhI asaMkhyAtaveM bhAga hote haiM tathA kSetra kI apekSA sUkSma panaka' jIva kA zarIra jitane kSetra ko rokatA hai, usase asaMkhyAta guNI avagAhanA vAle hote haiM, ina kezAgnoM ko bhI pahale kI taraha palya meM ThasAThasa bhara denA cAhiye / pahale kI taraha hI prati samaya kezAgra ke eka-eka khaNDa ko nikAlane para saMkhyAta karor3a varSa meM vaha palya khAlI hotA hai / ataH usa kAla ko sUkSma uddhArapalyApama kahate haiM / dasa kATAkATI sUkSma uddhArapalyopama kA eka sUkSma uddhArasAgaropama hotA hai| ina sUkSma uddhArapatyopama aura sUkSma udghArasAgaropama se dvIpa aura samudroM kI gaNanA kI jAtI hai| aDhAI sUkSma uddhArasAgaropama ke athavA paccIsa koTAkoTi sUkSma uddhArapalyopama ke jitane samaya hote haiM, utane hI dvIpa aura samudra haiM---- eehi suhamauddhArapaliovamasAgarovamehi ki paoaNaM ? eehi suhumauddhArapaliobamasAgarovamehi dIvasamuddANaM uddhAro gheppii| kevaiyA NaM bhaMte ! dIvasamuddA..... ....."" " jAvaiANaM aDDhAijANaM uddhArasAgarovamANaM uddhArasamayA evaiyA NaM dIvasamuddA / -anuyogadAra sUba 138 1 vizeSAvazyaka bhASya kI koTyAcArya praNIta TIkA (pR. 210) meM parapha kA artha 'banaspati vizeSa' kiyA hai / pravacanasAroddhAra kI TIkA (pR. 3.3) meM usakI avagAhanA bAdara paryAptaka pRthvIkAya ke zarIra ke barAbara batalAI hai| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "paMcama karmagrantha 316 addhApalyopama --- pUrvokta bAdara udghArapalya se sau-sau varSa ke bAda eka-eka kezAya nikAlane para jitane samaya meM vaha khAlI hotA hai, utane samaya ko bAdara addhApalyopama kAla kahate haiN| dasa koTAkoTI bAdara addhApalyopama kAla kI eka bAda kAla hotA hai / * sUkSma udghArapalya meM se sau-sau varSa ke bAda kezAgra kA eka-eka khaNDa nikAlane para jitane samaya meM vaha patya khAlI hotA hai, utane samaya ko sUkSma addhApalyopama kAla kahate haiM / dasa koTAkoTi sUkSma addhApalyopama kA eka sUkSma addhAsAgaropama kAla hotA hai| dasa koTAkoTI sUkSma addhAsAgaropama kI eka avasarpiNI aura utane kI hI eka utsarpiNI hotI hai / ina sUkSma aApalyopama aura sUkSma addhAsAgaropama ke dvArA deva, manuSya tiryaca, nAraka, nAroM gati ke jIvoM kI Ayu karmoM kI sthiti Adi jAnI jAtI hai / 0 eehi suhumehi aApa sAgarovamehi kiM paoaNaM ? eehi suhamehi addhApa0 sAgaro0] neraiatirikkha joNiamaNussadevANaM AuaM mavi - - anuyogadvAra sUtra 136 jjai / popa- pahale kI taraha eka yojana laMbe-caur3e aura gahare gaDDe meM eka dina se lekara sAta dina taka uge hue bAloM ke agrabhAga ko pUrva kI taraha ThasAThasa bhara do| ve agrabhAga AkAza ke jina pradezoM ko sparza kareM unameM se prati samaya eka-eka pradeza kA apaharaNa karatekarate jitane samaya meM samasta pradezoM kA apaharaNa kiyA jA sake utane samaya ko bAdara kSetrapalyopama kAla kahate haiM / yaha kAla asaMkhyAta utsarpiNI aura asaMkhyAta avasarpiNI kAla ke barAbara hotA hai| dasa koTAkoTI bAdara kSetrapalyopama kA eka bAdara kSetrasAgaropama kAla hotA hai / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdara kSetrapalya ke bAlAnoM meM se pratyeka ke asaMkhyAta khaMDa karake unheM isI palpa meM pahale kI taraha bhro| usa palya meM ve khaMDa AkAza ke jina pradezoM kareM aura ji pro morza gavAre, janmeM se prati samaya eka-eka pradeza kA apaharaNa karate-karate jitane samaya meM spRSTa aura aspRSTa sabhI pradezoM kA apaharaNa kiyA jA sake, utane samaya ko eka sUkSma kSennapalmopama kAla kahate haiM / dasa koTAkoTI sUkSma kSetrapalyopama kA eka sUkSma kSetrasAgaropama hotA hai / ina sUkSma kSetrapalyopama aura sUkSma kSetrasAgaropama ke dvArA dRSTivAda meM dravyoM ke pramANa kA vicAra tathA dRSTivAda meM pRthvI, apa, teja, vAyu, pratyeka vanaspati aura trasa ina chaha kAya ke jovoM ke pramANa kA vicAra kiyA jAtA hai eehiM suhumehi khetapa sAgaroSamehi kiM paoaNaM ? eehi sahamapali0 mAga0 diTThivAe davvA mavijjati / ... anuyogadvAra mUtra 14. sUkSma kSetrapalyopama kAla ke svarUpa ko byAkhyA ke prasaMga meM jijJAsu kA prazna hai ki yadi bAlAnoM se AkAza ke spRSTa aura aspRSTa sabhI pradeza grahaNa kiye jAte haiM to phira bAlAnoM kA koI prayojana nahIM rahatA hai, kyoMki usa dazA meM pUrvokta palya ke andara jitane pradeza hoM unake apaharaNa karane se hI prayojana siddha ho jAtA hai| isakA samAdhAna yaha hai ki kSetrapalyopama ke dvArA dRSTibAda meM dravyoM ke pramANa kA vicAra kiyA jAtA hai| unameM se kucha dravyoM kA pramANa to ukta bAlAnoM se spRSTa AkAza ke pradezoM dvArA mApA jAtA hai aura kucha kA pramANa AkAza ke aspRSTa pradezoM se mApA jAtA hai / ataH dRSTivAda meM varNita dravyoM ke mAna meM upayogI hone ke kAraNa bAlApoM kA nirdeza karanA saprayojana hI hai, niSprayojana nahIM hai Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrampa 'dRSTivAdoktadravyamAnopayogitvAd bAlAgraprarUpaNA'traprayojanavatIti / ' -- anuyoganAra TIkA pR0 163 __ aMgula ke bhedoM kI vyAkhyA uddhArapalyopama kA svarUpa batalAne ke prasaMga meM utseghAMgula ke dvArA niSpanna eka yojana lambe, caur3e, gahare gaDDhe-palya ko banAne kA saMketa kiyA thA aura usI ke anusandhAna meM AtmAMgula, ulsedhAMgula aura pramANAMgula yaha tIna aMgula ke bheda batalAye haiN| yahA~ unakA svarUpa samajhAte haiN| AsgAMgula- ...pane aMgurA bane yA apane zarIra kI UMcAI 108 aMgula pramANa hotI hai| vaha aMgula usakA AtmAMgula kahalAtA hai| isa aMgula kA pramANa sarvadA ekasA nahIM rahatA hai, kyoMki kAla bheda se manuSyoM ke zarIra kI U~cAI ghaTatI-bar3hatI rahatI hai / utsedhAgula-paramANu do prakAra kA hotA hai-eka nizcaya paramANu aura dUsarA vyavahAra paramANu / ananta nizcaya paramANuoM kA eka dhyabahAra paramANu hotA hai| yadyapi vaha vyavahAra paramANu vAstava meM skandha hai kintu vyAvahArika dRSTi se use paramANu kaha diyA jAtA hai, kyoMki vaha itanA mUkSma hotA hai ki tIkSNa-se-tIkSNa zastra ke dvArA bhI isakA chedana-bhedana nahIM ho sakatA hai, phira bhI mApa ke lie isako mUla kAraNa mAnA gayA hai / jo isa prakAra hai - ananta vyavahAra paramANuoM kI eka unzlakSNa-zlakSiNakA aura ATha utazlakSaNa-zlakSiNakA kI eka zlakSNa-zlakSNikA hotI hai|' ATha zlakSNa-laviNakA kA eka 1 jIvasamAsa mUtra meM ananta janazalAna-palakSiNakA ko eka zlakSNa-zlakSiNakA bana lAI hai, lekina AgamoM meM aneka sthAnoM para aThagunI hI batalAI hai| ata: yahAM bhI Agama ke anRmAra kapana kiyA hai| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 zataka UrdhvareNu, ATha UrdhvareNu kA eka nasareNu, ATha trasareNu kA eka rathareNu, ATha rathareNu kA devakuru aura uttarakuru kSetra ke manuSya kA eka kezAgra, una ATha kezAgroM kA eka harivarSa aura ramyaka kSetra ke manuSya kA kezAna, una ATha kezAmroM kA eka pUrvApara videha ke manuSya kA kezAgra, una ATha kezAgroM kA eka bharata aura airAvata kSetra ke manuSyoM kA kezAya una ATha kenAyoM kI eka lIkha haTI kI eka cUkA (ja), ATha yUkA kA eka yava kA madhya bhAga aura ATha yavamadhya kA eka utsedhAMgula hotA hai| chaha utsedhAMgula kA eka pAda, do pAda kI eka vitasti, do vitasti kA eka hAtha, cAra hAtha kA eka dhanuSa, do hajAra dhanuSa kA eka gavyuta aura cAra gavyUta kA eka yojana hotA hai / pramANAMgula -- utsedhAMgula se ar3hAI guNA vistAra vAlA aura cAra sau guNA lambA pramANAMgula hotA hai / yuga ke Adi meM bharata cakravartI kA jo AtmAMgula thA usako pramANAMgula jAnanA cAhiye / " digambara sAhitya meM aMguloM kA pramANa isa prakAra batalAyA haianantAnaMta sUkSma paramANuoM kI utsaMjJAsaMjJA, ATha utsaMjJAsaMjJA kI eka saMjJAsaMjJA, ATha saMjJAsaMjJA kA eka luTireNu, ATha truTireNu kA eka trasareNu, ATha vasareNu kA eka rathareNu, ATha rathareNu kA uttarakuru devakuru ke manuSya kA eka bAlAgra, una maTha bAlAboM kA ramyaka aura harivarSa ke manuSya kA eka bAlAgra, una ATha bAlAnoM kA haimavata aura hairaNyavata ke manuSya kA eka vAlAgra una ATha bAlAnoM kA bharata, airAvata va videha ke manuSyoM kA eka bAlAgra tathA lIkha, yUkA Adi 1 anuyogadvAra sUtra pR0 156- 172, pravacanasArodvAra pR0 405-8, dravyalokaprakAza pR0 1 2 / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcakarmagrantha 325 kA pramANa pUrvavat samajhanA cAhiye / utsedhAMgula se pAMca sau guNA pramANAMgula hotA hai / yahI bharata cakravartI kA AtmAMgula hai / ' isa prakAra se palyopama ke bheda aura unakA svarUpa jAnanA caahiye| pUrva meM sAsAdana Adi guNasthAnoM kA utkRSTa antara kucha kama ardhapudgala parAvarta batalAyA gayA hai / ataH aba Age tIna gAthAoM meM pudgala parAvarta kA svarUpa spaSTa karate haiM / bacce khile kAle bhAve cajaha vaha bAyaro suhuSo / hoi aNaMzurasappiNiparimAno puggalavaraTTho || 6 || uralAi sattageNaM emajiu muyai phuMsiya samdhayan / jattiyakAli sa dhUlo dabe sumo sagamnayarA // 87 // loga esosappiNisamayA aNubhAgabaMSaThANA ya / jaha taha kamamaraNeNaM puTThA khittAi yUliyarA // 88 // 1 zabdArtha - dabbe dravyaviSayaka khite - kSetra viSayaka, kAle -kAla viSayaka, bhAve-bhAva viSayaka, vajaha bAra prakAra kA ha - do prakAra kA bAyaro - bAdara, sumo - sUkSma, hoi-- hotA hai, anaMtussappiNiparimANo anabhta utsarpiNI avasarpiNI pramANa, puggalaparaTTho - pudgala parAvarta / uralAisattageNaM -- odArika Adi sAta vargaNA rUpa se, egajija - eka jIva, muyai - chor3a de, phusiya--sparza karake, pariNa mita karake, samba aNU- sabhI paramANuoM ko, jatiyakAli - jitane samaya meM, sa - utanA phAla, yUlo-sthUla, bAdara, badhye dravyapudgala parAvarta, sumo - sUkSma dravyapudgala parAvarta samannayarA - sAta meM se kisI eka eka vargaNA ke dvArA / 7 1 tattvArthaM rAjayAtika pR0 147-148 2 digambara sAhitya meM kiye gaye patyoM ke varNana ke liye pariziSTa dekhiye / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 aura jaha taha - jisa kisI maragaMgaM-maraNa ke dvArA, puTThA yUliyarA -- sthUla (bAdara) aura logapaesA-loka ke pradeza, usapiNimA utsarpiNIavasarpiNI ke samaya, anubhAgabaMdhaThANA - anubhAga baMdha ke sthAna bhI prakAra se kama - anukrama se, sparza kiye hue, khisAi - kSetrAdika, sUkSma pudgala parAvarta / -D gAthArtha - dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke bheda se cAra prakAra vAle pudgala parAvarta ke bAdara aura sUkSma, ye do-do bheda hote haiM / yaha pudgala parAvarta ananta utsarpiNI aura ananta avasarpiNI kAla ke barAbara hotA hai / jitane kAla meM eka jIva samasta loka meM rahane vAle samasta paramANuoM ko audArika zarIra Adi sAta vargaNA rUpa se grahaNa karake chor3a detA hai, utane kAla ko bAdara dravyapudgala parAvarta kahate haiM aura jitane kAla meM samasta paramANuoM ko audArika zarIra Adi sAta varmaNAoM meM se kisI eka vargaNA rUpa se grahaNa karake chor3a detA hai, utane kAla ko sUkSma dravyapudgala parAvarta kahate haiM / zataka -- eka jIva apane maraNa ke dvArA lokAkAza ke samasta pradezoM, utsarpiNI avasarpiNI kAla ke samaya tathA anubhAga baMdha ke sthAnoM ko jisa kisI bhI prakAra ( binA krama ke ) se aura anukrama se sparza kara letA hai taba kramazaH bAdara aura sUkSma kSetrAdi pudgala parAvarta hote haiM / vizeSArtha jaina sAhitya meM pratyeka viSaya kI carcA dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se kI jAtI hai / inhIM cAra apekSAoM ko lekara yahAM pudgala parAvarta kA kathana kiyA jA rahA hai / parAvarta kA artha hai parivartana, pherabadala, ulaTaphera ityAdi / dravya se yahAM Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 325 pudgala dravya kA grahaNa kiyA gayA hai / kyoMki eka to pratyeka parivartana ke sAtha pudgala zabda lagA huA hai aura usake hI dravyapudgala parAvarta Adi cAra bheda batalAye haiN| dUsare jIva ke saMsAra bhramaNa kA kAraNa pudgala dravya hI hai, saMsAra avasthA meM jIva usake binA raha hI nahIM sakatA hai / isIliye pudgala ke sabase choTe aNu-paramANu ko yahAM dravya pada se mAnA hai| AkAza ke jitane bhAga meM vaha paramANu samAtA hai, use pradeza kahate haiM aura vaha pradeza lokAkAza kA hI eka aMza hai, kyoMki jIva lokAkAza meM hI rahatA hai / pudgala kA eka paramANu eka pradeza se usI ke samIpavartI dUsare pradeza meM jitane samaya meM pahu~catA hai, use samaya kahate haiM / yaha kAla kA sabase choTA hissA hai / bhAva se yahAM anubhAga baMdha ke kAraNabhUta kaSAya rUpa bhAva liye gaye haiN| inhIM dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke parivartana ko lekara cAra parivartana mAne gaye haiN| yadyapi dravyapudgala parAvarta ke sivAya anya kisI bhI parAvarta meM pudgala kA parAvartana nahIM hotA hai, kyoMki kSetrapadagala parAvarta meM kSetra kA, kAlapudgala parAvarta meM kAla kA aura bhAvapudgala parAvarta meM bhAva kA parAvartana hotA hai, kintu pudgala parAvarta kA kAla ananta urpiNI aura avasarpiNI kAla ke barAbara batalAyA hai aura kSetra, kAla aura bhAva parAvarta kA kAla bhI ananta utsapiNI aura ananta avasarpiNI hotA hai, ataH ina parAvoM kI pudgala parAvarta saMjJA rakhI pudgalAnAm-paramANUnAm osArikAvirUpatayA vivakSitakazarIrarUpatayA vA sAmassyena parAvataH pariNamanaM yAvati kAle sa tAvAn kAla: pudagalaparAvartaH / idaM ca zambasya vyutpattinimita, anena ca vyutpattinimittena (zeSa agale pRSTha para de) Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 zataka jaba jIva maraNa kara-karake pudgala ke eka-eka paramANu ke dvArA samasta paramANuoM ko bhoga letA hai to vaha dravyapudgala parAvarta aura AkAza ke eka-eka pradeza meM maraNa karake samasta logakAza ke pradezoM ko sparza kara cukatA hai taba vaha kSetrapudgala parAvarta kahalAtA hai / isI prakAra kAla aura bhAva pudgala parAvartoM ke bAre meM jAnanA cAhiye / yaha to spaSTa hai ki jaba jIva anAdi kAla se isa saMsAra meM paribhramaNa kara rahA hai taba abhI taka eka bhI aisA paramANu nahIM bacA hai ki jisakA usane bhoga na kiyA ho, AkAza kA eka bhI pradeza aisA nahIM bacA jahA~ vaha na marA ho aura utsarpiNI va avasarpiNI kAla kA eka bhI samaya zeSa nahIM rahA jisameM vaha marA na ho aura aisA eka bhI kaSAyasthAna bAkI nahIM rahA, jisameM vaha na marA ho / usane una sabhI paramANu, pradeza, samaya aura kaSAyasthAnoM kA aneka bAra apane maraNa ke dvArA bhoga kara liyA hai / isI ko dRSTi meM rakhakara dravyapudgala parAvarta Adi nAmoM se kAla kA vibhAga kara diyA hai aura jo pudagala parAvarta jitane kAla meM hotA hai, utane kAla ke pramANa ko usa pudgala parAvata ke nAma se kahA jAtA hai| isIlie granthakAra ne pudgala parAvarta ke dravya, kSetra, kAla aura bhAva, ina cAra bhedoM kA yahAM varNana kiyA hai| pudgala parAvarta ke kAla kA jJAna karAne ke liye gAthA meM saMketa kiyA hai ki vaha ananta utsarpiNI aura ananta avasarpiNI kAla ke svakArthasamavAyipravRttinimittamanantotsapiNyavasapiNImAnasvarUpa lakSyate / tena kSetrapudgalaparAvadiau pudgalaparAvartanAbhAve'pi pratinimittasthAnantotsapiNyavapiNImAnasvarUpasya vidyamAnatvAt pudgalaparAvartazaradaH pravartamAno na viruddha yate / pravacana TI pR0 300 u0 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 327 barAbara hotA hai / arthAt ananta utsarpiNI aura ananta avasarpiNI kAla kA eka pudgala parAvarta hotA hai / pudgala parAvarta ke hai' ne bhAne taraha yAnI dravyapudgala parAvarta, kSetrapudgala parAvarta, kAlapudgala parAvarta aura bhAvapudgala parAvarta / ina cAroM bhedoM meM se pratyeka ke bAdara aura sUkSma yaha do bheda hote haiM duha bAyaro sumo / arthAt pudgalaparAvarta kA sAmAnya se kAla ananta utsarpiNI aura ananta avasarpiNI pramANa hai aura dravya, kSetra, kAla bhAva ye cAra mUla bheda haiN| ye mUla bheda bhI pratyeka sUkSma, bAdara ke bheda se do-do prakAra ke haiN| jinake lakSaNa nIce spaSTa karate haiM / sarvaprathama bAdara aura sUkSma dravyapudgala parAvarta kA svarUpa batalAte haiM / dravyapudgala parAvarta - pUrva meM yaha spaSTa kiyA jA cukA hai ki aneka prakAra kI pudgala vargaNAoM se loka bharA huA hai aura una vargaNAoM meM se ATha prakAra kI vargaNAyeM grahaNayogya haiM yAnI jIva dvArA grahaNa kI jAtI haiM aura jIva unheM grahaNa kara unase apane zarIra, mana, vacana Adi kI racanA karatA hai| ye vargaNAyeM haiM 1 odArika grahaNayogya vargaNA, 2 vaikriya grahaNayogya vargaNA, 3 AhAraka grahaNayogya vargaNA, 4 tejasa grahaNayogya vargaNA, 5 bhASA grahaNayogya vargaNA, 6 zvAsocchvAsa grahaNayogya vargaNA, 7 mano grahaNayogya vargaNA, kArmaNa grahaNayogya vargaNA / ina vargaNAoM meM se jitane samaya meM eka jIva samasta paramANuoM ko AhAraka grahaNayogya vargaNA ko choDakara zeSa audArika, vaikriya, tejasa, bhASA, AnaprANa, mana aura kArmaNa zarIra rUpa pariNamAkara unheM bhogakara chor3a detA Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka hai, use bAdara dravyayugala parAvarta kahate haiN| aura jitane samaya meM samasta paramANuoM ko audArika Adi sAta vargaNAoM meM se kisI eka vargaNA kA pariNAmA kara rahe mahA nA chor3a detA hai, utane samaya ko sUkSma dravyapudgala parAvarta kahate haiN| ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki bAdara dravyapudgala parAvarta meM to samasta paramANuoM ko AhAraka ko chor3akara sAta rUpa se bhogakara chor3A jAtA hai aura sUkSma dravyapudgala parAvarta meM unheM kevala kisI eka rUpa se grahaNa karake chor3A jAtA hai / yahAM yaha bhI dhyAna rakhanA cAhie ki yadi samasta paramANuoM ko eka audArika zarIra rUpa pariNamAte samaya madhya meM kucha paramANuoM ko vaikriya zarIra Adi rUpa grahaNa karake chor3a diyA yA samasta paramANuoM ko vaikriya Adi zarIra rUpa grahaNa karake chor3a diyA athavA samasta paramANuoM ko vaikriya zarIra rUpa pariNamAte samaya bIca-bIca meM kucha paramANuoM ko audA. rika Adi rUpa se grahaNa karake chor3a diyA to ve gaNanA meM nahIM liye jAte haiM / kintu jisa zarIra rUpa parivartana cAlU hai, usI zarIra rUpa jo pudgala paramANu grahaNa karake chor3e jAte haiM, unheM hI sUkSma dravyapud gala parAvarta meM grahaNa kiyA jAtA hai| AhAraka zarIra ko chor3ane kA kAraNa yaha hai ki AhAraka zarIra eka jIva ko adhika-se-adhika cAra bAra hI ho sakatA hai / ata: vaha pudgala parAvarta meM upayogI nahIM haiAhArakazarIraM botkRSTato'pyekajIvasya vArapatuSTayameva sambhavati, tatastasya pudgalaparAvarta pratyanupayomAnna grahaNaM kRtamiti / -pravacana dIkA, pR. 308 sa0 2 etasmin sUkSme dravyapudgalaparAvarte vivakSitakazarIravyatirekeNAnya zarIratayA ye parimujya paribhujya parityaja-te te na gaNyante, kintu prabhUte'pi kAle gate sati ye ca vivakSitakazArIrarUpatayA pariNamyante ta eSa gaNyante / --pravacana TokA pR0 300 u. Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacama karmagrantha 323 dravyapudgala parAvarta ke bAre meM kinhIM - kinhIM AcAryoM kA mata hai ki ava imo dadhyAI orAla vijayate kamme hi / nIsesadavya gahaNaMmi bAyaro hoi pariyo // " eke tu AcAryA evaM vyapudgalaparAvarta svarUpa pratipAdayanti tathAhi yako jIvo'nekarmavagraharaudArikazaroravaM kriyazarIra te asaNarIrakArmaNazarIracatuSTayarUpatayA yathAsvaM sakalalokayatina sarzam pudgalAn pariNamayya muJcati tadA vAda drazyapudagalaparAvartI bhavati / yathA putraraudArikAvituSTayamadhyAdekena kena ciccharIreNa sarvapudgalAn pariNamasya muzcati zeSazarIraparimitAstu puvagalA na gRhyante eva tadA sUkSmo dravyapudgalaparAvartI bhavati / " - samasta pudgala paramANuoM ko audArika, vaikriya, tejasa aura kArmaNa ina cAra zarIra rUpa grahaNa karake chor3a dene meM jitanA kAla lagatA hai, use bAdara dravyapudgala parAvarta kahate haiM aura samasta pudgala paramANuoM ko ukta cAroM zarIroM meM se kisI eka zarIra rUpa pariNamA kara chor3a dene meM jitanA kAla lagatA hai, utane kAla ko sUkSma dravyapudgala parAvarta kahate haiM / isa prakAra se bAdara aura sUkSma donoM prakAra ke dravyapudgala parAvarta ke svarUpa ko batalAne ke bAda aba kSetra, kAla aura bhAvapudgala parAvartI kA svarUpa batalAte haiM / dravyapudgala parAvarta ke samAna hI kSetra, kAla aura bhAva pudgala parAvartI meM se pratyeka ke sUkSma aura bAdara yaha do-do prakAra haiM / sAmAnya taura para jIva dvArA lokAkAza ke samasta pradezoM kA 1 pravacana0 gA0 41 1 paMcama karmagrantha svopajJa TIkA, pR0 103 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 apane maraNa ke dvArA sparza karanA kSetrapudgala parAvarta kA artha hai aura utsarpiNI avasarpiNI kAla ke sabhI samayoM kA apane maraNa dvArA sparza karanA tathA anubhAga baMdha ke kAraNabhuta samasta kaSAyasthAnoM kA apane maraNa dvArA sparza kara lenA krama se kAla aura bhAva pudgala parAvarta kahalAte haiM / jinakA vizada spaSTIkaraNa nIce likhe anusAra hai / mataka kSetrapudgala parAvarta - koI eka jIva bhramaNa karatA huA AkAza ke kisI eka pradeza meM marA aura vahI jIva punaH AkAza ke kisI dUsare pradeza meM marA, tIsare, cauthe Adi pradezoM meM mraa| isa prakAra jaba vaha lokAkAza ke samasta pradezoM meM mara cukatA hai to utane kAla ko bAdara, kSetra pudgala parAvarta kahate hai / vAdara kSetrapudgala parAvarta meM kramaakrama Adi kisI bhI prakAra se samasta AkAza pradezoM ko sparza kara lenA hI paryApta mAnA jAtA hai / - sUkSma kSetrapudgala parAvarta meM bhI AkAza pradezoM ko sparza kiyA jAtA hai, lekina usakI vizeSatA isa prakAra hai ki koI jIva bhramaNa karatA-karatA AkAza ke kisI eka pradeza meM maraNa karake punaH usa pradeza ke samIpavartI dUsare pradeza meM maraNa karatA hai, punaH usake nikaTavartI tIsare pradeza meM maraNa karatA hai| isa prakAra anantara -anantara krama se pradeza meM maraNa karate-karate jaba samasta lokAkAza ke pradezoM meM saraNa kara letA hai, taba vaha sUkSma kSetrapudgala parAvarta kahalAtA hai / ukta kathana kA sArAMza aura bAdara va sUkSma kSetra pudgala parAvarta meM antara yaha hai ki bAdara meM to krama kA vicAra nahIM kiyA jAtA hai, usameM vyavahita pradeza meM maraNa karane para yadi vaha pradeza pUrva spRSTa nahIM hai to usakA grahaNa hotA hai, yAnI vahAM krama se yA binA krama se samasta pradezoM meM maraNa kara lenA ho paryApta samajhA jAtA hai kintu sUkSma meM samasta pradezoM meM krama se hI bharaNa karanA cAhiye aura akrama * Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmaprandha se jina pradezoM meM maraNa kiyA jAtA hai athavA pUrva maraNasthAna meM punaH janma lekara maraNa kiyA jAtA hai to unakI gaNanA nahIM kI jAtI hai / isase yaha spasTa hai ki bAdara kI apekSA sUkSma kSetrapudgala parAvarta meM samaya adhika lagatA hai ! bAdara kA samaya kama aura sUkSma kA samaya adhika hai| sUkSma kSetrapudgala parAvarta ke saMbandha meM eka bAta aura jAnanA cAhie ki eka jIva kI jaghanya avagAhanA loka ke asaMkhyAtaveM bhAga batalAI hai, jisase eka jIva yadyapi lokAkAra ke eka pradeza meM nahIM raha sakatA tathApi pitA eka daza meM bharaga karane para usa deza kA koI eka pradeza AdhAra mAna liyA jAtA hai| jisase yadi usa vivakSita pradeza se dUravartI kinhIM pradezoM meM maraNa hotA hai to ve gaNanA meM nahIM liye jAte haiM kintu anantakAla bIta jAne para jaba kabhI vivakSita pradeza ke anantara kA jo pradeza hai, usameM maraNa karatA hai to vaha gaNanA meM liyA jAtA hai| pradezoM ko grahaNa karane ke bAre meM kinhI-kinhI AcAryoM kA mata hai ki lokAkAza ke jina pradezoM meM maraNa karatA hai ve sabhI pradeza grahaNa kiye jAte haiM, unakA madhyavartI koI vivakSita pradeza grahaNa nahIM kiyA jAtA hai anye tu vyAcakSate--yeSvAkAzapradezeSvagADho jIvo mRtaste sarve'pi AkAzapradezAH gaNyante, na punastanmadhyavartI vivakSitaH kazcideka evAkAzapradeza iti / -pravacana TIkA pR0 30 u. kAsapuragala parAvarta-jitane samaya meM eka jIva avasarpiNI aura utsarpiNI kAla ke saba samayoM meM kama se yA akrama se maraNa kara cukatA hai, utane kAla ko bAdara kAlapudgala parAvarta kahate haiM aura koI eka jIva kisI vivakSita avasarpiNI kAla ke pahale samaya meM marA, punaH usake nikaTavartI dUsare samaya meM marA, punaH tIsare samaya meM marA, isa Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtaka prakAra kramavAra avapiNI aura utsarpiNI kAla ke mava samaya meM jaba maraNa kara cukatA hai to use sUkSma kAlapudgala parAvarta kahate haiN| kSetra kI tarahahI yahAM bhI samayoM kI gaNanA kramabAra karanA cAhiye, akramavArakI gaNanA nahIM karanA cAhiye / isakA artha yaha huA ki koI jIva avasarpiNI ke prathama samaya meM marA, usake bAda eka samaya kama bosa kor3Akor3I sAgaropama ke bIta jAne ke bAda punaH avasarpiNI kAla ke prArambha hone para usake dusare samaya meM mare to vaha dvitIya samaya gaNanA meM liyA jAtA hai / madhya ke zeSa samayoM meM usakI mRtyu hone para bhI ve gaNanA meM nahIM liye jAte haiM / yadi vaha jIva ukta avasarpiNI ke dvitIya samaya meM maraNa ko prApta na ho kintu anya samayoM meM maraNa kare to unakA bhI grahaNa nahIM kiyA jAtA hai kintu ananta utsapiNI aura avasarpiNI ke bIta jAne para jaba bhI avasarpiNI ke dUsare samaya meM hI maratA hai taba vaha kAla grahaNa kiyA jAtA hai / isI prakAra tIsare, cauthe, pAMcaveM Adi samayoM ke bAre meM bhI samajhanA cAhiye ki jitane samayoM meM utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke samasta samayoM meM krama se maraNa kara cukatA hai, usa kAla ko sUkSma kAlapudgala parAvarta kahate haiM / mAvapudgala parAvarta-anubhAgabaMdhasthAna- kaSAyasthAna taratama bheda ko liye asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM kI saMkhyA ke barAbara haiM arthAt unakI saMkhyA asaMkhyAta hai| una anubhAgabaMdhasthAnoM meM se eka-eka anubhAgabaMdhasthAna meM kama se yA akrama se maraNa karate-karate jIva jitane samaya meM samasta anubhAgabaMdhasthAnoM meM maraNa kara cukatA hai, utane samaya ko bAdara bhAvapudgala parAvarta kahate haiM aura sabase jaghanya anubhAgabaMdhasthAna meM vartamAna koI jIva marA, usake bAda usa sthAna ke anantaravartI dUsare anubhAgabaMdhasthAna meM marA, usake bAda usake anantaravartI tIsare Adi anubhAgabaMdhasthAnoM meM marA Adi / isa prakAra krama se jaba samasta anubhAgabaMdhasthAnoM meM maraNa kara letA hai to vaha sUkSmabhAvapudgala parAvarta kahalAtA hai / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgraja ___ bAdara aura sUkSma bhAvapudgala parAvoM meM bhI anya parAvatoM kI taraha yaha antara samajhanA cAhiye ki koI jIva sabase jaghanya anubhAgabaMdhasthAna meM maraNa karake usake bAda anantakAla bIta jAne para bhI jaba prathama anubhAgasthAna ke anantaravartI dUsare anubhAgabaMdhasthAna meM maraNa karatA hai to sUkSma bhAvapudgala parAvarta meM vaha maraNa gaNanA meM liyA jAtA hai kintu akrama se hone vAle ananta ananta maraNa gaNanA meM nahIM liye jAte haiM | isI taraha kAlAntara meM dvitIya anubhAgabaMdhasthAna ke anantaravartI tIsare anubhAgabaMdhasthAna meM jaba maraNa karatA hai to vaha maraNa gaNanA meM liyA jAtA hai| cauthe, pAMcaveM Adi sthAnoM ke liye bhI yahI krama samajhanA cAhiye / arthAt vAdara meM to krama-akrama kisI bhI prakArase hone vAle maraNoM kI aura sUkSma meM sirpha krama se hone vAle maraNoM kI gaNanA kI jAtI hai| isa prakAra se bAdara aura sUkSma pudagala parAvatoM' kA svarUpa bata(ka) paMcasaMgraha 2137-41 taka meM bhI isI prakAra dravya Adi cAroM pudgala parA. voM kA svarUpa, bheda AdikA varNana kiyA hai| ve gAthAyeM isa prakAra haiM poggala parithaTTo iha davAi caviho muNeyaco / ekkeko puNa duviho bAyaramuhamattabheeNaM // saMsArami aDato jAva ya kAleNa phusiya sacvANa / igu jo muyai bAyara agnaya rataNuSTio suhumo / logassa paesesu aNaMtaraparaMparAvibhattIhi / khettami bAyage so sahamo 3 aNaMtaramayassa // umsappiNirAmagama aNaMna raparaMgarAvibhattIhi / kAlammi vAyaro mo muhumo u aNaMjJaramayassa / / aNubhAgaThANemu aNaMtaraparaMparAvibhattIhi / bhAvami bAyarI so muhamo madhyemanukramaso // (j digambara sAhitya meM parAvartI kA varNana bhinna rUpa se kiyA gayA hai / ukta varNana pariziSTa meM dekhiye / / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sataka lAge tAda aba sAmanyale uttura aura janA pradezabaMdha ke svAmI batalAte haiN| appayarapaDiyaMgho ukpha bogo ya snipjjtto| kuNai paesukkosaM mahalayaM tassa bacAse // 6 // zabdArtha-appayarapazbiMdhI-alpatara prakRtiyoM kA baMdha karane vAlA, upakaraNogI-utkRSTa yoga kA dhAraka, 4-aura, sanipazyaso- saMjhI paryApta, kuNaha--karatA hai, paesukkosaM--pradezoM kA utkRSTa baMdha, jahana yaM --jaghanya pradezabaMdha, sassa-usakA, baccAle-viparItatA se / gApArSa-alpatara prakRtiyoM kA baMdha karane vAlA utkRSTa yoga kA dhAraka aura paryApta saMjI jIva utkRSTa pradezabaMdha karatA hai tathA isake viparIta arthAt bahuta prakRtiyoM kA baMdha karane vAlA adhanya yoga kA dhAraka aparyApta asaMzI jIva jaghanya pradezabaMdha karatA hai| vizeSArtha--isa gAthA meM utkRSTa pradezabaMdha aura jaghanya pradezabaMdha karane vAle kA kathana kiyA gayA hai| jo mUla aura uttara prakRtiyAM alpa bAMdhe vaha utkRSTa pradezabaMzca karatA hai / kyoMki karmaprakRtiyoM ke alpa hone se pratyeka prakRti ko adhika pradeza milate haiM / isIliye alpatara prakRti kA baMdhaka aura utkRSTa yoga kA dhAraka aisA saMjJI paryApta jIva utkRSTa pradezabaMdha karatA hai aura isase viparIta sthiti meM yAnI adhika prakRtiyoM ko bAMdhane vAloM ke karmadalikoM ko adhika bhAgoM meM (prakRtiyoM meM) vibhAjita ho jAne se pratyeka ko alpa pradeza milate haiM / isIliye adhika prakRtiyoM kA baMdhaka aura maMda yoga vAlA asaMhI aparyApta jIva jaghanya pradezabaMdha karatA hai| isakA spaSTIkaraNa nIce likhe anusAra hai / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha * utkRSTa aura jaghanya pradezabaMdha ke svAmiyoM kA kathana karane ke prasaMga meM nimnalikhita bAtoM para prakAza DAlA gayA hai| 1 - jaise adhika dravya kI prApti ke liye bhAgIdAroM kA kama honA Avazyaka hai, vaise hI utkRSTa pradezabaMdha kA kartA thor3I prakRtiyoM kA bA~dhane vAlA honA caahiye| kyoMki pahale karmoM ke baTavAre meM yaha batalAyA jA cukA hai ki eka rAmaNa meM jikA hotA hai, ve saba una una prakRtiyoM meM vibhAjita ho jAte haiM jinakA usa samaya baMdha hotA hai / isIliye yadi baMdhane vAlI prakRtiyoM kI saMkhyA adhika hogI to baTavAre ke samaya unako thor3e-thor3e pradeza mileMge aura yadi prakRtiyoM kI saMkhyA kama hotI hai to baTavAre meM adhika adhika dalika milate haiN| 2- adhika prApti ke liye jaise adhika Aya honA Avazyaka hai, vaise hI utkRSTa pradezabaMdha karane vAlA utkRSTa yoga vAlA honA caahiye| kyoMki pradezabaMdha kA kAraNa yoga hai aura yadi yoga tIvra hotA hai to adhika saMkhyA meM karmadalikoM kA AtmA ke sAtha sambandha hogA tathA yoga maMda hai to karmadalikoM kI saMkhyA meM bhI kamI rahatI hai / isIliye utkRSTa pradezabaMdha ke liye utkRSTa yoga kA honA bata lAyA hai - ukkaDa jogI / - 3-4 - utkRSTa pradezaba'dha ke svAmI ke liye tIsarI bAta yaha Avazyaka hai ki - sannipajjato vaha saMjJI paryAptaka honA caahiye| kyoMki aparyAptaka jIva alpa Ayu aura zakti vAlA hotA hai, jisase vaha utkRSTa pradezabaMdha nahIM kara sktaa| paryAptaka hone ke sAtha-sAtha saMjJI honA caahiye| kyoMki paryAptaka hokara yadi vaha saMjJI nahIM huA to bhI utkRSTa pradezabaMdha nahIM kara sakatA hai| asaMjJI jIva kI zakti bhI aparipUrNa rahatI hai / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 pataka isIliye utkRSTa pradezabaMdha ke svAmitva ke kathana ke prasaMga meM--- utkRSTa yoga hone para utkRSTa pradezabaMdha hotA hai tathA saMjhI paryApta ko hI utkRSTa yoga hotA hai, yaha batalAne ke liye gAthA meM 'ukkar3ajogI va sanipajjatto' yaha tIna sArthaka vizeSaNa diye gaye haiM / yadyapi gAthA 53-54 meM yogoM kA alpabahutva batalAte hue sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka ko sabase jaghanya aura saMjJI paryApta ko sabase utkRSTa yoga batalAyA hai / ataH 'ukkaijogI' kaha dene se saMjJI paryAptaka kA bodha ho hI jAtA hai tathApi adhika spaSTatA ke liye 'sannipajjatto' yaha do pada rakhe gaye haiM / utkRSTa yoga hone para bahuta se jIva adhika prakRtiyoM kA saMbha karate haiM. kinta utkRSTa yoga ke sAtha thor3I prakRtiyoM kA aMdha honA Avazyaka hai| isase viparIta dazA meM arthAt yadi bahuta prakRtiyoM kA baMdha karane vAlA ho, yoga bhI maMda ho tathA aparyApta asaMzI ho to jaghanya pradezabaMdha karatA hai / isa prakAra sAmAnya se utkRSTa aura jaghanya pradezabaMdha ke svAmitva ke bAre meM jAnanA cAhiye / ___aba mUla aura uttara prakRtiyoM kI apekSA se utkRSTa pradezabaMdha ke svAmI batalAte haiN| miccha ajayacau AU bitiguNa viNu mohi satta micchAI chaNhaM satarasa suhamo ajayA desA bilikasAe // 6 // paMcasaMyaha aura go0 karmakAMDa meM bhI utkRSTa aura jaghanya pradezabaMdha ke svAmI kI yahI yogyatAyeM batalAI haiN| yathA appasarapagaibaMdhe uskaDajogI u snnipjjtto|| kuNAI paesukkosaM jahannayaM tassa vaccAse / -paMcasaMgraha 268 ukkar3ajogo saNNI pajjatto payaDiba dhmppdro| kuNadi paye sukkasaM japaNae jANa divarIyaM / / go0 karmakAMra 210 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 37 zabdArtha-micha- miyAdRSTi, ajayacau -avirata samyam hadi Adi cAra guNasthAna vAle, Ama-Ayu karma kA, vitiguNaviNu - dUsare aura tIsare guNasthAna ke binA, mohi-mohanIya karma kA, satta-sAta guNasthAna vAle, milAI mithyAtvAdi, chaha-chaha mUla prakRtiyoM kA, satarasa satraha prakRtiyoM kA sahamI - sUkSmasaMparAya guNasthAna bAlA, amamA virata sammAsTarita sA-gavirati, ritikasAya--dUsarI aura nIro kaSAya kaa| gAthArtha-mithyA dRSTi aura avirata Adi cAra guNasthAna bAle Ayukarma kA utkRSTa pradezabaMdha karate haiM / dUsare aura tIsare guNasthAna ke sivAya mithyAtva Adi sAta guNasthAna vAle mohanIya karma kA utkRSTa pradezabaMdha tathA zeSa chaha kamoM aura unakI satraha prakRtiyoM kA utkRSTa pradezabaMdha sUkSma maMparAya guNasthAna nAmaka dasaveM guNasthAna meM rahane vAle karate haiN| dvitIya kapAya kA utkRSTa pradezabaMdha avirata samyagdRSTi jIva tathA tIsarI kaSAya kA utkRSTa pradezabaMdha dezavirati vArate haiN| vizeSArtha-..isa gAthA meM mUla navA kucha upara prakRtiyoM ke utkRSTa pradezabaMdha ke gvAmiyoM ko batalAyA hai| __ marva prathama mUla karmoM meM se Ayukarma kA utkRSTa pradezabaMdha batalAte hue kahA hai - miccha ajayatrau AU'- pahale mithyAtva muguNasthAna vAle aura avirata catuSka arthAt cauthe avirata samyagdRSTi, pAMcaveM dezavirati, chaThe pramattavirata aura sAtavaM apramatnAvirata, yaha pAMca guNasthAna vAle jIva karate haiN| zeSa guNasthAnoM meM Ayukarma kA utkRSTa pradezabaMdha na batalAne kA kAraNa yaha hai ki tIsare aura AThaveM Adi guNasthAnoM meM to Ayukarma kA baMdha hotA hI nahIM hai| yadyapi dUsare guNasthAna meM Ayukarma kA baMdha hotA hai, kintu yahA~ utkRSTa Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka pradezabaMdha kA kAraNa utkRSTa yoga nahIM hotA hai| isIliye pahale aura cauthe se lekara sAtaveM guNasthAna ke sivAya zeSa guNasthAnoM meM Ayukarma kA utkRSTa pradezabaMdha nahIM batalAyA hai / dusare sAsAdana guNasthAna meM utkRSTa yoga na hone kA kAraNa spaSTa kArate hue gAthA kI svopajJa TIkA meM batAyA hai ki Age mithyASTi guNasthAna meM anaMtAnubaMdhI kaSAya ke utkRSTa aura anutkRSTa pradezabaMdha ke sAdi aura adhruva do hI prakAra batalAyeMge tathA sAsAdana meM anantAnubaMdhI kA baMdha to hotA hI hai ataH vahAM yadi utkRSTa yoga hotA to jaise avirata Adi guNasthAnoM meM apratyAkhyAnAvaraNa Adi prakRtiyoM kA utkRSTa pradezavaMdha hone ke kAraNa vahAM unake anutkRSTa pradezabaMdha ke bhI mAdi Adi cAroM vikalpa batalAyeMge vaise hI sAsAdana meM anantAnubaMdhI kA utkRSTa pradezabaMdha hone ke kAraNa usake anutkRSTa pradezabaMdha ke sAdi Adi cAroM vikalpa bhI batalAne cAhiye the, kintu ve nahIM batalAye haiN| ataH usase jJAta hotA hai ki yA to sAsAdana kA kAla thor3A hone ke kAraNa vahA~ isa prakAra kA prayatna nahIM ho sakatA yA anya kisI kAraNa se sAsAdana meM utkRSTa yoga nahIM hotA hai tathA Age matijJAnAvaraNa Adi prakRtiyoM kA sukSmasaMparAya guNasthAna meM utkRSTa pradezabaMdha batalA kara zeSa prakRtiyoM kA utkRSTa pradezabaMdha Adi mithyAdRSTi guNasthAna meM batalAyeMge / jisase yaha jJAta hotA hai ki sAsAdana meM utkRSTa yoga nahIM hotA hai| isa prakAra sAsAdana guNasthAna meM utkRSTa yoga kA abhAva batalAkara likhA hai ki jo sAsAdana ko bhI Ayukarma ke utkRSTa pradezabaMdha kA svAmI kahate haiM, unakA mata upekSaNIya hai / 'ato ye sAsvAdana mapyAyuSa utkRSTa pradeza svAminaminanti janmanamupakSaNIyamiti sthitam / ' isa kAthana se yaha jJAta hotA hai ki koI-koI AcArya sAsAdana meM Ayukarma ke utkRSTa pradezabaMdha ko mAnate haiM / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcapa karmagrantha 9nyaa mohanIya karma ke utkRSTa pradezabaMdha hone ke bAre meM gAthA meM saMketa diyA hai ki-bitiguNa biNu mohi sanna micchAI-dUsare aura tIsare guNasthAna ko chor3akara mithyAtva Adi sAta guNasthAnoM meM mohanIya karma kA utkRSTa pradezabaMdha hotA hai| arthAt mithyAtva, avirata, dezavipati, pramatta, apramatta, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa, ina sAta guNasthAnoM meM mohanIya karma kA utkRSTa pradezabaMdha batalAyA hai| sAsA. dana aura mizra guNasthAna meM utkRSTa yoga nahIM hotA hai, jisase vahAM utkRSTa pradezabaMdha bhI nahIM hotA hai| sAsAdana meM utkRSTa yoga na hone ke saMbaMdha meM Upara saMketa kiyA jA cukA hai aura mizra guNasthAna meM bhI utkRSTa yoga na hone kA kAraNa yaha batalAyA gayA hai ki dUsarI kaSAya kA utkRSTa pradezabaMdha avirata guNasthAna meM batalAyA gayA hai / yadi mizra meM bhI utkRSTa yoga hotA to usameM bhI dusarI kaSAya kA utkRSTa pradezabaMdha batalAyA jAtA / yadi yaha kahA jAye ki avirata guNasthAna meM mizra guNasthAna se kama prakRtiyAM baMdhatI haiM ataH avirata ko hI utkRSTa pradezabaMdha kA svAmI batalAyA hai, lekina yaha yukti ThIka nahIM hai, kyoMki sAdhAraNa avasthA meM avirata meM bhI sAta hI karmoM kA baMdha hotA hai aura mizra meM to sAta karmoM kA baMdha hotA hI hai tathA avirata meM bhI mohanIya kI satraha prakRtiyoM kA baMdha hotA hai aura mizra meM bhI usakI satraha prakRtiyoM kA baMdha hotA hai / ataH mizra meM utkRSTa pradezabaMdha ko na batalAne meM utkRSTa yoga kA abhAva kAraNa hai / ___ Ayu aura mohanIya ke sivAya zepa chaha karmoM --jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, nAma, gotra aura aMtarAya kA utkRSTa pradezabaMdha sUkSmasaMparAya nAmaka dasaveM guNasthAna meM hotA hai| sUkSmasaMparAya meM utkRSTa yoga to hotA hI hai tathA thor3e karmoM kA baMdha hone ke kAraNa usakA hI grahaNa kiyA hai| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 chaha mUla karma prakRtiyoM ke utkRSTa pradezabaMdha kA kathana karate hue isI ke sAtha unakI satraha uttara prakRtiyoM kA utkRSTa pradezabaMdha bhI sUkSmasaMparAya guNasthAna meM batalAyA hai-haM satarasa suhumo / ukta satraha prakRtiyAM isa prakAra haiM-matijJAnAvaraNa Adi pAMca jJAnAvaraNa, cakSudarzanAvaraNa Adi cAra darzanAvaraNa, sAtAvedanIya, yaza kIrti, uccagotra aura dAnAta rAya Adi pAMca aMtarAya karma ke bheda / mohanIya aura Ayu ke sivAya zeSa chaha mUla karma tathA unakI bhatijJAnAvaraNa Adi satraha uttara prakRttiyoM kA utkRSTa pradezabaMdha dasaveM gRNasthAna meM mAnane kA kAraNa yaha hai ki mohanIya aura Ayukarma kA baMdha na hone ke kAraNa unakA bhAga zAnAvaraNa Adi zeSa chaha karmoM ko mila jAtA hai| dvitIya kapAya apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA utkRSTa pradezabaMdha cauthe avirata samyaghASTa sthAna meM aura tIsarI kaSAya pratyAkhyAnAvaraNa kA utkRSTa pradezabaMdha pAMcaveM dezavirati guNasthAna meM hotA haiajayA desA vittikasAe / isakA kAraNa yaha hai ki avirata samyagdRSTi guNasthAna meM mizyAntra aura anantAnubaMdhana kA baMdha nahIM hone se unakA bhAga apratyAkhyAnAvaraNa kapAtra ko mila jAtA hai tathA dezavirati bhuNasthAna meM apratyAkhyAnAvaraNa kapAya kA bhI baMdha nahIM hone se usakA bhAga pratyAkhyAnAvaraNa kayAya ko milatA hai| isIlie cauthe guNasthAna meM apratyAkhyAnAvaraNa jhapAya kA utkRSTa pradezabaMdha tathA pAMcaveM dezavirati gRNAsthAna meM pratyAgyAnAvaraNa kapAya kA utkRSTa pradezabaMdha mAnA hai| __ isa prakAra meM mUla karma prakRtiyoM aura kucha unnara prakRtiyoM ke utkRSTa pradezabaMdha ke svAmiyoM kA nirdeza karane ke bAda Age kI gAthAoM meM anya prakRtiyoM ke utkRSTa pradezabaMdha ke svAmiyoM kA kathana karate haiN| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha paNa aniyaTTI sukhAi narAusurasubhagativiviyuga / samaca urasamasAya badaraM minacho cha sammo bA || niddApayalAdujuyalabhaya kucchAtitya sAmago sujii| AhAradugaM sesA uskosapaesagA miccho // 2 // zabdArtha - paNa - pAMca {purupaveda aura saMjvalana catuSpa.) bhaniyaTTI-anivRttibAdara guNasthAna vAlA, suSagA--zubha vihAyogani, narAu -manuSyAyu, surasumagatiga -devatrika aura subhagatrika, vidhi. sugaM ..kriya dvika, samacaurasaM-samacaturasa saMsthAna, asAyaM-. asAtAvedanIya, vAraM - dana RpabhanArAca saMhanana, micyo-mithyAdRSTi va- athavA, sammo-samyagdRSTi, yA athavA / niddApayalA -nidrA aura pracalA, dumuyala-do yugala, bhayakunchAtitya-bhaya, jugupsA aura tIrthakara nAmakarma, sammagosamyagdRSTi, sujAI -- apramatta yani aura apUrvakaraNa guNasthAna vAlA, AhArasugaM--AhArakadika kA, sesA-bAkI kI prakRtiyoM kA, ukosapaesagA -utkRSTa pradezabaMdha, micyo-mithyASTi (karatA hai)| ___ gAthArtha-anivRttibAdara guNasthAna meM pAMca (puruSaveda, saMJcalana catuSka) prakRtiyoM kA utkRSTa pradezabaMdha hotA hai / zubha vihAyogati, manuSyAyu, devatrika, subhagatrika, vaikriyahika, samacaturasrasaMsthAna, asAtAvedanIya, vajaRSabhanArAca saMhanana, ina prakRtiyoM kA utkRSTa pradezabaMdha samyagdRSTi athavA mithyA dRSTi jIva karate haiM / nidrA, pracalA, do yugala (hAsya-rati aura zoka-arati), bhaya, jugupsA, tIrthakara, ina prakRtiyoM kA utkRSTa pradezabaMdha samyagdRSTi jIva karate haiM | AhArakadvika kA utkRSTa Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 pAta pradezabaMdha apramatta aura apUrvakaraNa guNasthAnavartI muni aura zeSa prakRtiyoM kA utkRSTa pradezabaMdha midhyAdRSTi jIva karate haiM / vizeSArtha -- baMdhayogya ekasau bIsa prakRtiyoM meM se paccIsa prakRtiyoM ke utkRSTa pradezabaMdha ke svAmiyoM kA kathana pUrva gAthA meM kiyA jA cukA hai| unake sivAya zeSa bacI huI 85 prakRtiyoM ke utkRSTa pradezabaMdha ke svAmiyoM ko ina do gAthAoM meM batalAyA hai / ina 65 prakRtiyoM ke utkRSTa pradezabaMdha ke svAmitva ko pAMca khaMDoM meM vibhAjita kiyA hai| pahale khaMDa meM pAMca, dUsare meM teraha, tIsare meM nau, cauthe meM do aura pAMcaveM meM ukta prakRtiyoM ke alAvA zeSa rahI 66 prakRtiyoM ko grahaNa kiyA hai| pahale khaMDa meM puruSaveda aura saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha, ina pA~ca prakRtiyoM kA samAveza karate hue kahA hai- paNa aniyaTTI --yAni anivRttibAdara nAmaka nauveM guNasthAnavartI jIva puruSaveda aura saMjvalana catuSka, ina pAMca prakRtiyoM kA utkRSTa pradezabaMdha karate haiN| kyoMki puruSaveda nokaSAya mohanIya kA bheda hai aura nauveM guNasthAna meM chaha nokaSAyoM kA baMdha na hone ke kAraNa unakA bhAga puruSaveda ko mila jAtA hai tathA puruSaveda ke baMdha kA viccheda hone ke bAda saMjvalana kaSAya catuSka kA utkRSTa pradezabaMdha hotA hai / kyoMki mithyAtva tathA anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa ina bAraha kaSAyoM va nokaSAyoM kA saba dravya saMjvalana kaSAya catuSka ko milatA hai| dUsare khaMDa meM garbhita teraha prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM- zubha vihAyogati, manuSyAyu, devatrika (devagati, devAnupUrvI aura devAyu), subhagatrika (subhaga, susvara aura Adeya), vaikriyadvika (vaikriyazarIra, vaikriya aMgopAMga), samacaturasra saMsthAna, asAtAvedanIya, vajraRSabhanArAca Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 343 saMhanana / ina teraha prakRtiyoM kA utkRSTa pradezabaMdha-'micchace va sammo ghA'-mithyA dRSTi athavA samyagdRSTi jIva karate haiN| kyoMki unake yathAyogya utkRSTa pradezabaMdha ke kAraNa pAye jAte haiN| tIsarA khaMDa nidrA, pracalA, hAsya, rati, zoka, arati, bhaya, jugupsA aura tIrthakara ina nau prakRtiyoM kA hai| jinakA baMdha samyagdRSTi jIva karate haiN| isakA vizeSa spaSTIkaraNa isa prakAra hai-nidrA aura pracalA kA utkRSTa pradezabaMdha cauthe avirata samyagdRSTi se lekara ATha anUpa karaNa guNasthAna taka ke utkRSTa yoga vAle samyagdRSTi jIva karate haiN| kyoMki samyagdRSTi ke styAddhitrika kA baMdha na hone ke kAraNa unakA bhAga bhI nidrA aura pracalA ko mila jAtA hai| isIliye nidrA aura pracalA ke utkRSTa pradezabaMdha ke svAmI meM samyagdRSTi kA grahaNa kiyA hai / mina guNasthAna meM bhI styAnaddhitrika kA baMdha nahIM hotA hai, kintu vahAM utkRSTa yoga nahIM hone se usakA grahaNa nahIM kiyA hai / hAsya, rati, zoka, arati, bhaya aura jugupsA kA cauthe se lekara AThaveM gaNasthAna taka jina-jina muNasthAnoM meM baMdha hotA hai, una guNasthAnoM ke utkRSTa yoga vAle samyagdRSTi jIva unakA pradezabandha karate haiM aura tIrthakara prakRti kA bandha to samyagdRSTi jIva hI karate haiN| isIliye samyagdRSTi jIva ko nidrA Adi nau prakRtiyoM kA utkRSTa pradezabaMdha karane vAlA batalAyA hai / trIyA khaMDa AhAraka zArIra aura AhAraka aMgopAMga, ina do praka. tiyoM kA hai / inakA utkRSTa pradezabaMdhaka suti yAnI sAta apramatta saMyata aura AThaveM apUrvakaraNa ina do guNasthAnavartI muni ko batalAyA hai / ye donoM guNasthAna samyagdRSTi ke hI hote haiM aura pramAda rahita hone se 'mujaI' zabda se ina donoM guNasthAnoM kA grahaNa kiyA gayA hai| isa prakAra 55 prakRtiyoM ke utkRSTa pradezabaMdha ke svAmiyoM kA Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 zataka kathana to prakRtiyoM ke nAma aura unake yogya pAtra ko batalAte hue kara diyA hai| inake atirikta zeSa rahI 66 prakRtiyoM ke liye gAthA meM batAyA hai ki - semA ukkosapaesagA miccho-zeSa rahI prakRtiyoM kA utkRSTa pradezabaMdha mithyAdRSTi jIva karatA hai / jisakA vivaraNa isa prakAra hai__manuSyadvika, paMcendriya jAti, audArikaTika, tejasa, kArmaNa, varNacatuSka, agurulaghu, upaghAta, parAdhAta, ucchvAsa, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthiradvika, punitaayazAkAni aura nirmANa ina paccIsa prakRtiyoM ke sivAya zeSa 41 prakRtiyAM samyagdRSTi ko baMdhatI hI nahIM hai / unameM se kucha prakRtiyAM sAsAdana guNasthAna meM baMdhatI haiM kintu vahAM utkRSTa yoga nahIM hotA hai, ataH 41 prakRtiyoM kA utkRSTa pradezabaMdha mithyASTi hI karatA hai| ukta paccIsa prakRtiyoM meM se audArika, tejasa, kArmaNa, varNacatuSka, agurulaghu, upaghAta, bAdara, pratyeka, asthira, azubha, ayazaHkIti, nirmANa, ina pandraha prakRtiyoM kA utkRSTa pradezabaMdha mAmakarma ke teIsa prakRtika baMdhasthAna ke baMdhaka jIvoM ke hotA hai aura zeSa dasa prakRtiyoM kA utkRSTa pradezabaMdha nAmakarma ke paccIsa prakRtika baMdhasthAna ke baMdhaka jIvoM ko hI hotA hai, anya ko nahIM aura teIsa va paccIsa kA baMdha mithyAdRSTi ko hI hotA hai / isIliye zeSa paccIsa akRtiyoM kA utkRSTa pradezabandha utkRSTa yoga vAle mithyA dRSTi jIva hI karate haiN| isa prakAra se samasta prakRtiyoM ke utkRSTa pradezabaMdha ke svAmiyoM kA nirdeza karane ke bAda aba Age kI gAthA meM jaghanya pradezabandha ke svAmiyoM ko batalAte haiN| sumuNo kunni asannI nirayaligasurAusuravidhibugaM / sammo jiNaM jahannaM suhamanigoyAikhaNi sesA // 3 // Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrandha :41 zabdArtha-sumuNI-apramatta yati, cumni-do prakRtiyoM (AhArakaTika) kA, asalI--asaMjJI, nirayatiga-narakazrika, surADadevAyu, suraviuvidurga--devadvika aura vaikriyatika, sammosampaSTi , jirNa--tIrthakara nAmakarma kA, jahannaM- jaghanya, suhamanigoya-sUkSma ni godiyA jIva, AikhaNi-utpatti ke pahale samaya meM, sesA-zeSa rahI huI prakRtiyoM kaa| gAthArtha - apramatta muni AhArakadvika kA jaghanya pradezabaMdha karate haiM / asaMjJI jIva narakatrika aura devAyu kA tathA samyagdRSTi jIva deva dvika, vaikriyadvika aura tIrthakara prakRti kA jaghanya pradezabandha karate haiN| inake sivAya zeSa rahI huI prakRtiyoM kA jaghanya pradezabaMdha sUkSma nimodiyA jIva utpatti ke prathama samaya meM karate haiN| vizeSArtha - isa gAthA meM jaghanya pradezabaMdha ke svAmiyoM ko batalAyA hai / gyAraha prakRtiyoM kA to nAmollekha karake unake svAmiyoM kA kathana kiyA hai aura zeSa rahI 101 prakRtiyoM ke jaghanya pradezabaMdha kA svAmI sUkSma nigodiyA jIva ko batalAyA hai| jisakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai| 'sumuNI dunni' yAnI AhArakahika kA jaghanya pradezabandha sAtaveM guNasthAnavartI muni karate haiM / yaha sAmAnya kI apekSA samajhanA cAhiye kintu vizeSa se jisa samaya parAvartamAna yoga vAle apramatta yati (muni) ATha karmoM kA baMdha karate hue nAmakarma ke ikatIsa prakRti vAle baMdhasthAna kA baMdha karate haiM aura yoga bhI jaghanya hai, usa samaya hI ve AhArakadika kA jaghanya pradezabaMdha karate haiN| yadyapi tosa prakRtika baMdhasthAna meM bhI AhArakadvika kA samAveza hai, lekina ikatIsa meM eka prakRti adhika hone ke kAraNa baTavAre ke samaya unako kama dravya Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAsaka milatA hai| isIliye ikatIsa prakRtika baMdhasthAna kA nirdeza kiyA gayA hai| isI taraha parAvartamAna yoga vAlA asaMjJo jIva narakatrika (narakagati, narakAnupUrvI aura narakAyu) aura devAyu kA jaghanya pradezabandha karatA hai - asannI nirayatimasurAu / ina cAra prakRtiyoM kA jaghanya pradezabaMdhaka asaMjJI paryApta jIva ko mAnane kA kAraNa yaha hai ki pRthvIkAyika, jalakAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika tathA dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIva to narakagati aura devagati meM utpanna hI nahIM hote haiM, jisase unake ukta prakRtiyoM kA vandha hI nahI hotA hai aura asaMjJo aparyApta ke bhI itane vizuddha pariNAma nahIM hote haiM jisase devargAta yogya prakRtiyoM kA baMdha kara sake aura na itane saMkleza rUpa pariNAma ki narakagati yogya prakRtiyoM kA baMdha ho ske| ukta cAra prakRtiyoM ke baMdhaka asaMjJI paryAptaka ke parAvartamAna yoga bAlA mAnane kA kAraNa yaha hai ki yadi eka hI yoga meM cirakAla taka rahane vAlA liyA jAyegA to vaha tIvra yoga vAlA ho jAyegA / isIliye parAvartamAna yoga ko grahaNa kiyA hai / kyoMki yoga meM parivartana hote rahate tIna yoga nahIM ho sakatA hai / ataH parAvartamAna yoga vAlA, ATha karmoM kA bandhaka paryApta asaMjJI jIva apane yogya jaghanya yoga ke rahate hue narakatrika aura devAyu ina cAra prakRtiyoM kA jaghanya pradezabaMdha karatA hai| devadvika (devagati, devAnupUrvI), vaikriyadvika (vaM kriya zarIra, vaikriya aMgopAMga) aura tIrthakara ina pAMca prakRtiyoM kA jaghanya pradezabandha samyagdRSTi jIva karatA hai| isakA kAraNa nIce spaSTa kiyA jAtA hai___ koI manuSya tIrthakara prakRti kA baMdha karake devoM meM utpanna huA / vahAM vaha utpatti ke prathama samaya meM ho manuSyagati ke yogya tIrthakara Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pharmagrantha 347 prakRti sahita nAmakarma ke tIsa prakRtika sthAna kA baMdha karatA huA tIrthaMkara prakRti kA jaghanya pradezabaMdha karatA hai| narakagati meM bhI tIrthaMkara prakRti kA baMdha hotA hai kintu devagati meM jaghanya yoga bAle anuttaravAsI devoM kA grahaNa kiyA jAtA hai, kyoMki narakagati meM itanA jaghanya yoga nahIM hotA hai| ataH narakagati ke samyagdRSTi jIva ke tIrthakara prakRti kA jaghanya pradezabandha nahIM batalAyA hai / tiryacati meM tIrthakara prakRti kA baMdha hI nahIM hotA hai aura manuSyagati meM janma ke prathama samA' meM do tIrthakara mAni mAhita nAmakarma ke natIsa prakR. tika bandhasthAna kA baMdha hotA hai, ataH prakRti kama hone se vahAM adhika bhAga milatA hai tathA tIrthakara sahita ikatIma prakRtika baMdhasthAna kA baMdha saMyamI ke hI hotA hai aura vahAM yoga bhI adhika hotA hai / ataH tIsa prakRtika sthAna ke bandhaka devoM ke hI tIrthaMkara prakRti kA jaghanya pradezabaMdha batalAyA hai| devaddhika aura vaikriyahika kA jaghanya pradezabaMdha devagati yA narakagati se Akara utpanna hone vAle manuSya ke usa samaya hotA hai jaba baha devagati ke yogya nAmakarma ke unatIsa prakRtika baMdhasthAna kA baMdha karatA hai| kyoMki deva aura nAraka to ina prakRtiyoM kA bandha hI nahIM karate haiM aura bhogabhUmiyA tiryaMca janma lene ke prathama samaya meM inakA baMdha karate bhI haiM kintu ve devati yogya aTThAIsa prakRtika bandhasthAna kA hI baMdha karate haiN| jisase unako baTavAre ke samaya adhika dravya milatA hai| yahI vAta aTThAIsa prakRtika baMdhasthAna ke baMdhaka manuSya ke liye bhI samajhanA cAhiye / ataH unatIsa prakRtika baMdhasthAna ke baMdhaka manuSya ke ho dedika aura vaikriyadvika ina cAra prakRtiyoM kA jaghanya pradezabandha batalAyA hai| ukta 11 prakRtiyoM ke sivAya zeSa rahI 106 prakRtiyoM kA jaghanya Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 zataka pradezabaMdha sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka jIva apane bhava ke pahale samaya meM karatA hai| kyoMki usake prAyaH sabhI prakRtiyoM kA baMdha hotA hai aura sabase jaghanya yoga bhI usI ke hotA hai / isa prakAra se utkRSTa aura jaghanya pradezabaMdha ke svAmiyoM ko jAnanA cAhiye / ' aba Age kI mAthA meM pradezabaMdha ke sAdi Adi bhaMgoM ko batalAte haiM / dhaMsaNachagabhayakumachAvitituriyakasAya vigghanANA / mUlachage'Nurukoso ghauha buhA sesi samvattha / / 64 // ___ zabdArtha-dasaMNaga-darzanAvaraNaSaTaka, mayakunchA - bhaya au. sunu, diti stimAsI , jItI aura gadhI kaSAya, vigghanANANaM-pAMca aMtarAya, pAMca jJAnAvaraNa, mUlachage-mUla chaha prakRtiyoM kA, aNukkoso- anuskRSTa pradezavadha, cauha -. cAra prakAra kA, duhA- do prakAra kA, sesi-zeSa tIna prakAra ke baMghoM meM, savvatha-sarvatra hote haiN| gApArtha-darzanAvaraNa karma ko chaha prakRtiyoM kA, dUsarI tIsarI aura cauthI kaSAya kA, pAMca antarAya aura pAMca jJAnAvaraNa kA, chaha mUla karmoM kA anutkRSTa pradezabaMdha cAroM prakAra kA hotA hai| ukta prakRtiyoM ke tathA unake sivAya zeSa prakRtiyoM ke tIna baMdha do prakAra ke hote haiM / vizeSArtha-gAthA meM pradezabaMdha ke sAdi Adi bhaMgoM kA vivecana kiyA gayA hai| 1 gola kAmakAMDa gA0 211 se 217 meM utkRSTa aura jaghanya pradeNabaMdha ke svAmiyoM ko batalAyA hai| jo prAya: pharmagrantha ke samAna hai aura poSa 109 prakRtiyoM ke jaghanya baMdhaka ke bAre meM kucha vizeSatA bhI batalAI hai| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 242 utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya aura ajaghanya baMdha tathA unake sAdi, anAdi, dhruva aura adhruva bhaMgoM kA svarUpa pahale batalA cuke haiM tathA pratyeka baMdha ke aMta meM mUla aura uttara prakRtiyoM meM unakA vicAra kiyA gayA hai / aba pradezabandha meM bhI unakA vicAra karate haiM / sabase adhika karmaskaMdhoM ke grahaNa karane ko utkRSTa pradezabaMdha aura utkRSTa pradezabaMdha meM eka do vagairaha skandhoM kI hAni se lekara sabase kama karmaskaMdhoM ke grahaNa karane ko anutkRSTa pradezabaMdha kahate haiN| isa prakAra utkRSTa aura anutkRSTa bhedoM meM pradezabaMdha ke saba bhedoM kA grahaNa ho jAtA hai / sabase kamoM ke prApya karate ho pradeza karate haiM aura usameM eka do Adi skaMdhoM kI vRddhi se lekara adhika-se-adhika karmaskaMdhoM ke grahaNa karane ko ajaghanya pradezabandha kahate haiM / isa prakAra jaghanya aura ajaghanya bhedoM meM bhI utkRSTa aura anutkRSTa bhedoM kI taraha pradezabaMdha ke saba bheda garbhita ho jAte haiM / gAthA meM jo darzanaSaTka Adi prakRtiyoM meM anutkRSTa pradezabaMdha ke sAdi Adi cAroM bheda batalAye haiM, unakA spaSTIkaraNa isa prakAra haidarzana meM cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, nidrA aura pracalA ina chaha prakRtiyoM kA grahaNa kiyA gayA hai| unameM se nidrA aura pracalA ina do ko chor3a kara zeSa cAra darzanAvaraNoM kA utkRSTa pradezabaMdha sUkSmasaMparAya nAmaka dasaveM guNasthAna meM hotA hai| kyoMki yahAM mohanIya aura Ayu karma kA baMdha nahIM hotA hai tathA nidrApaMcaka kA bhI baMdha nahIM hotA hai| jisase unheM bahuta dravya milatA hai / isa utkRSTa pradezabaMdha ko karake jaba koI jIva gyArahaveM upazAMtamoha guNasthAna meM gayA aura vahAM se girakara dasaveM guNasthAna meM Akara jaba vaha jIva ukta prakRtiyoM kA anutkRSTa Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 zataka baMdha karatA hai to vaha baMdha sAdi hotA hai / athavA dasadhai guNasthAna meM hI utkRSTa pradezabaMdha karane ke bAda vaha jIva punaH anutkRSTa pradezabaMdha karatA hai taba vaha baMdha sAdi hotA hai| kyoMki utkRSTa yoga eka do samaya se adhika dera taka nahIM hotA hai / utkRSTa pradezabaMdha hone ke pahale jo anutkRSTa pradezabaMdha hotA hai, vaha anAdi hai / abhavya jIva kA vahI baMdha dhruva hai aura bhavya jIva kA baMdha adhruva hai| ___samyagdRSTi jIva ke styAnaddhitrika kA baMdha nahIM hotA hai aura nidrA va pracalA kA utkRSTa pradezabaMdha cauthe se lekara AThaveM gaNasthAna / taka hotA hai, ataH sapAlAddhAlA kA mAga bhI unako milatA hai / ukta guNasthAnoM meM se kisI eka guNasthAna meM nidrA aura pracalA kA utkRSTa pradezabaMdha karake jaba jIva punaH anutkRSTa baMdha karatA hai to vaha sAdi kahA jAtA hai / utkRSTa baMdha se pahale kA anutkRSTa pradezabandha anAdi hai / abhavya kA bandha dhruva hai aura bhavya kA bandha adhruva hai| bhaya aura jugupsA kA utkRSTa pradezabandha bho cauthe se lekara AThaveM / guNasthAna taka hotA hai / unake anutkRSTa pradezabandha ke bhI pahale kI taraha hI cAra bhaMga jAnanA cAhiye / yAnI ye aviratAdika jaba utkRSTa yoga se girakara athavA baMdhaccheda se anutkRSTa pradezabandha karate haiM taba vaha sAdi aura usase pUrva kA anAdi tathA abhayya ke dhruva va bhavya ke adhruva hotA hai| isI prakAra apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya, pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya aura saMjvalana kaSAya, pAMca jJAnAvaraNa, pAMca aMtarAya ke anuskRSTa pradezabandha ke bhI cAra-cAra bhaMga jAnanA cAhiye / arthAt utkRSTa pradezabandha ke pahale jo anutkRSTa pradezabandha hotA hai, vaha anAdi hai aura utkRSTa pradezabandha ke bAda jo anutkRSTa bandha hotA hai vaha sAdi hai| bhavya jIva ko vahI bandha adhruva hotA hai aura abhavya kA baMdha dhruva hotA hai| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pharmagrantha 351 isa prakAra se ukta tIsa prakRtiyoM ke anutkRSTa pradezabandha ke sAdi Adi cAra bhaMga hote haiM / kintu bAkI ke utkRSTa, jaghanya aura ajadhanya pradezabandha ke sAdi aura adhruba yaha do hI vikalpa hote haiM / ve isa prakAra haiM anutkRSTa pradezabaMdha ke bhaMgoM ko batalAte samaya yaha spaSTa kiyA gayA hai ki amuka guNasthAna meM utkRSTa pradezabaMdha hotA hai / yaha utkRSTa pradezabandha apane-apane guNasthAnoM meM pahalI bAra hotA hai, ataH vaha sAdi hai aura eka, do samaya hone ke bAda yA to usa bandha kA bilkula abhAva ho jAtA hai yA punaH anutkRSTa pradezabandha hone lagatA hai, jisase vaha adhruva hai tathA ukta tIsa prakrAMtayoM kA jaghanya pradezabandha sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka jIva ke bhava ke prathama samaya meM hotA hai aura usake bAda yogazakti meM vRddhi hone ke kAraNa unakA ajaghanya pradezabandha hotA hai / saMkhyAta yA asaMkhyAta kAla ke bAda jaba usa jIva ko punaH usa bhava kI prApti hotI hai to punaH jaghanya pradezabandha hotA hai aura usake bAda punaH ajaghanya pradezabandha hotA hai / isa prakAra jaghanya ke bAda ajaghanya aura ajaghanya ke bAda jaghanya pradezabandha hone ke kAraNa donoM hI bandha sAdi aura adhruva hote haiM / tIsa prakRtiyoM ke bhaMgoM kA vicAra kara lene ke bAda aba zeSa rahI 60 prakRtiyoM ke bhaMgoM kA vicAra karate haiN| inake cAroM bandha sAdi aura ava hote haiM / 60 prakRtiyoM meM se 73 prakRtiyAM adhruvabandhinI haiM ataH unake to cAroM hI bandha sAdi aura adhruva hoMge hI aura zeSa rahI satraha dhruvavandhinI prakRtiyoM meM se styAnaddhivika, mithyAtva aura anantAnubandho kA utkRSTa pradezabandha mithyAdRSTi karatA hai / utkRSTa pradezabandha kA kAraNa utkRSTa yoga haiM jo eka do samaya taka ThaharatA hai / jisase utkRSTa bandha eka do samaya taka hI hotA hai aura usake Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 bhAtaka bAda anutkRSTa pradezabandha hotA hai / utkRSTa yoga hone para punaH utkRSTa bandha hotA hai| __ isa prakAra utkRSTa ke bAda anutkuSTa aura anutkRSTa ke bAda utkRSTa pradezabandha hone kA krama calatA rahatA hai / isI kAraNa yaha donoM bandha sAdi aura adhruva hote haiM tathA ina prakRtiyoM kA jaghanya pradezabandha sUkSma nigodiyA ladhyaparyAptaka jIva bhava ke prathama samaya meM karatA hai / dUsare, tIsare Adi samayoM meM vahI jIva unakA ajaghanya pradezabandha karatA hai aura kAlAntara meM bahI jIva punaH unakA aghanya pradezabandha karatA hai| isa prakAra ye donoM bandha bhI sAdi aura adhruva hote haiN| varNacatuSka, taijasa, kArmaNa, agurulaghu, upaghAta aura nirmANa prakRti ke utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya aura ajaghanya pradezavandha bhI isI prakAra sAdi aura aghuva samajhanA cAhiye / ina nau prakRtiyoM kA utkRSTa baMda mithyAtvI utkRSTa yoga bAlA nAmakarma ke teIsa prakRtika bandhasthAna kA bandha karane vAlA karatA hai / isa prakAra uttara prakRniyoM ke utkRSTa Adi cAra baMdhoM meM sAdi vagairaha bhaMgoM kA svarUpa jAnanA caahiye| aba mUla prakRtiyoM ke bhaMgoM kA vicAra karate haiN| mula prakRtiyoM meM se jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, nAma, gotra aura aMtarAya ke anutkRSTa pradezabaMdha ke mAdi vagairaha cAroM vikalpa hote haiM / jo isa prakAra haiM ki ina chaha kA utkRSTa pradezabaMdha kSapaka athavA upazamaka sUkSma parAya nAmaka dasaveM guNasthAna meM karatA hai| anantara java punaH unakA anurASTa pradezabaMdha karatA hai to vaha baMdha sAdi hai / utkRSTa pradezabaMdha se pahale vaha baMdha anAdi hai, bhavya kA baMgha adhruva hai tathA abhavya kA baMdha dhruva hai / zeSa jaghanya, ajaghanya aura utkRSTa pradeza Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha Quan Jiu Yao baMdha ke sAdi aura atra vikalpa hote haiN| kyoMki pUrva meM anutkRSTa pradezabaMdha ko batalAte hue sUkSmasaMparAya guNasthAna meM utkRSTa pradezabaMdha hone kA saMketa kara Aye haiN| vaha utkRSTa pradezabaMdha pahale pahala hotA hai, ataH sAdi hai aura punaH anutkRSTa baMdha ke hone para punaH nahIM hotA hai, ataH adhruva hai / ukta chaha karmoM kA jaghanya pradezabaMdha sUkSma nigodiyA aparyAptaka jIva bhaga ke prathama samaya meM karatA hai aura usake bAda yoga kI vRddhi ho jAne para ajaghanya pradezabaMdha karatA hai, kAlAntara meM punaH jaghanya baMdha karatA hai / isa prakAra ye donoM bhI sAdi aura adbhutra hote haiM / jJAnAvaraNa Adi chaha mUla prakRtiyoM se zeSa rahe mohanIya aura Ayu karma ke cAroM baMdhoM ke sAdi aura adhruva, do hI vikalpa hote haiM / Ayu karma to baMdhI hai ataH usake cAroM pradezabaMdha sAdi aura atra hI hote haiN| mohanIya karma kA utkRSTa pradezabaMdha nauveM guNasthAna taka ke utkRSTa yoga vAle jIva karate haiM aura utkRSTa ke bAda anutkRSTa tathA anutkRSTa ke bAda utkRSTa pradezabaMdha hotA hai| isIliye ye donoM baMdha sAdi aura ava haiN| isI prakAra mohanIya kA jaghanya baMdha sUkSma nigodiyA jIva karatA hai| usake bhI jaghanya ke bAda ajaghanya tathA ajaghanya ke bAda jaghanya baMdha karane ke kAraNa donoM baMdha sAdi aura adhruva hote haiN| isa prakAra mUla aura uttara prakRtiyoM ke utkRSTa Adi pradezabaMdhoM ke sAdi vagairaha kA krama jAnanA cAhie / " 1 paMcasaMgraha aura go0 karmakAMDa meM pradezabaMdha ke sAdi vagairaha maMgoM kA karmagrantha ke anurUpa varNana kiyA gayA hai / tulanA ke liye ukta aMgoM ko yahA~ uddhRta karate haiM (zeSale pRSTha para ) Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradezabaMdha kA vivecana pUrNa karane ke pahale yaha bhI spaSTa karate haiM ki pUrvokta prakRtibaMdha, sthitibaMdha, anubhAgabaMdha aura pradezabaMdha meM se aneka prakAra ke prakRtibaMdha aura pradezabaMdha ke kAraNa yogasthAna haiM / aneka prakAra ke sthitibaMdha ke kAraNa sthitibaMdha-adhyavasAyasthAna haiM tathA aneka prakAra ke anubhAgaMdha ke kAraNa manubhAga antyadAsAsa sthAna haiN| ataH aba yogasthAna aura unake kAryoM kA paraspara meM alpabahutva batalAte haiN| seDiasaMkhijaMse jogaTTANANi pryaaddbhiyaa| ThibaMdhajyavasAyANabhAgaThANA asaMkhagaNA // 6 // tatto kammapaesA aNaMtaguNiyA tao rasaccheyA / zabdArtha seDiasaMNijyase-zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga, jogaDANAgi-yogasthAna, paryADadiibheyA-prakRtibheda, sthitibheda, zibaMdhAvasAyA--sthitibaMdha ke adhyavasAyasthAna; agubhAgaThANA -anubhAga baMdha ke adhyabasAyasthAna, asaMkhaguNAH asaMkhyAta guNe, . satto--unase bhI, kammapaesA-karmapradeza, karma ke skaMdha, aNaMtagu mohAuyavajjANaM Nukkoso sAjhyAio hoi / sAI adhuvA sesA AugamohANa saveSi / / nANatarAyaniddA aNavajjakasAya bhayadugukANa / dasaNacaupayalANaM caubbigappo aNukkoso // sesA sAI adhuvA samve samvANa sesapayaINaM / -paMcasaMgraha 260, 265, 266 chaNhapi aNukkasso padesacaMdho du caduviyappo du / sesatiye duviyappo mohAUNaM ca duvidhappo / tIsarAhamaNakkasso uttarapayaDIsu cauviho / bNdho| sesatiye duviyappo sesacaukkevi duviyappo | -~o karmakAra 207, 206 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmegrantha NipA - anantaguNe, takSa unase bhI rasaccheyA--rasaccheda - rasa avibhAga praticcheda / gAthArtha yogasthAna zroNi ke asaMkhyAtaveM bhAga haiN| unase prakRtiyoM ke bheda, sthitibheda, sthitibaMdha ke adhyavasAyasthAna aura anubhAga baMdha ke adhyavasAyasthAna anukrama se asaMkhyAta - guNe, asaMkhyAtaguNe haiN| unase bhI karma ke skaMdha anaMtaguNe haiM aura karma skaMdhoM se bhI rasaccheda anaMtaguNe haiM / 55 - vizeSArtha -- gAthA meM baMdha ke bhedoM aura unake kAraNoM kA alpabahutva batalAyA hai / isa nirUpaNa meM nimnalikhita sAta cIjoM kA grahaNa kiyA gayA hai (1) prakRtibheda, (2) sthitibheda, (3) pradezabheda, (4) rasaccheda arthAt anubhAgabheda, (5) yogasthAna, (6) sthitibaMdha -adhyavasAyasthAna aura (7) anubhAgabaMdha- adhyavasAyasthAna / ina sAta bhedoM meM baMdha ke cAra bheda aura tIna unake kAraNa bheda haiN| baMdha ke to cAra meda mAte haiM kintu kAraNa ke tIna bheda mAnane kA kAraNa yaha hai ki prakRti aura pradeza baMdha kA kAraNa eka ho hai| isIliye kAraNa ke bheda cAra ke bajAya tIna hI kiye gaye haiN| yahAM ina sAtoM kA alpabahutva batalAyA. hai ki kauna kisase kama aura kauna adhika hai| yAnI sAtoM meM se kisakI saMkhyA adhika hai aura kisakI saMkhyA kama hai / isa alpabahutva kA kathana prAraMbha karate hue sarva prathama batAyA hai ki yogasthAnoM kI saMkhyA zroNi ke asaMkhyAtaveM bhAga hai - seThi asaMkhijjaM se jogaTThANANi - arthAt zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga meM AkAza ke jitane pradeza haiM utane hI yogasthAna jAnanA caahiye| yaha pahale batalA Aye haiM, ki vIrya yA zaktivizeSa ko yoga kahate haiM aura sabase yoga sUkSma nig2odiyA sandhyaparyAptaka auva ko bhava ke prathama Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3565 samaya meM hotA hai / arthAt anya jIvoM kI apekSA usakI vIryazakti sabase kama hai / kintu sabase kama zakti ke dhAraka usa jIva ke kucha pradeza bahuta kama vIrya vAle haiM aura kucha unase bhI adhika bIrya vAle haiM / yadi sabase kama vIrya vAle pradezoM meM se eka pradeza ko kevalajJAnI ke jJAna dvArA dekhA jAya to usameM asaMkhyAta lokakAzoM ke pradeza ke barAbara bhAga pAye jAte haiM / yaha bAta to huI kama vIrya vAle pradezoM kI, lekina isI prakAra atyadhika vIrya vAle pradeza kA bhI avalokana kiyA jAye jo usameM una jaghanya vIrya vAle pradeza ke bhAgoM se bhI asaMkhyAtaguNe bhAga pAye jAte haiM / pAsaka vIryazakti ke irinAmIko vIryamA bhAva - paramANu yA avibhAga praticcheda kahate haiN| jIva ke jina pradezoM meM ye avibhAga praticcheda sabase kama lekina samAna saMkhyA meM pAye jAte haiM, unakI eka vargaNA hotI hai| unase eka adhika avibhAgI praticchedoM ke dhAraka pradezoM kI dUsarI vargaNA hotI hai| isI prakAra eka-eka adhika avibhAgI praticchedoM ke dhAraka pradezoM kI eka-eka alaga vargaNA hotI hai| jahAM taka eka-eka adhika avibhAgI praticchedoM ke dhAraka pradeza pAye jAte haiM, vahAM taka kI vargaNAoM ke samUha ko prathama spardhaka kahate haiN| usake Age jo pradeza milate haiM, unameM prathama spardhaka kI aMtima vargaNA ke pradezoM meM jitane avibhAgI praticcheda hote haiM, unase asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM ke jitane avibhAgI praticcheda adhika hote haiM, utane avibhAgI praticcheda jina-jina pradezoM meM pAye jAte haiM, unake samUha ko dUsare spardhaka kI prathama vargaNa jAnanA cAhiye / isa prathama vargaNA ke Upara eka adhika avibhAgI : praticchedoM vAle pradezoM kA samUha rUpaM dUsarI vargaNA hotI hai| isa prakAra eka-eka avibhAgI praticcheda ko vRddhi karate-karate meM vargeNAyeM Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 350 aMNi ke asaMkhyAtaveM bhAga ke barAbara hotI haiM, inake samaha ko dUsarA spardhaka kahate haiM / isake bAda eka adhika avibhAgI praticchedoM ke dhAraka pradeza nahIM milate kiMtu asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM ke jitane adhika avibhAgI-avibhAgo praticchedoM ke dhAraka pradeza hI milate haiN| unase pahale kahe hue krama ke anusAra tIsarA spardhaka prArambha hotA hai| isI taraha cauthA, pAMcavA~ Adi spardhaka jAnanA cAhiye / ina spardhakoM kA pramANa bhI zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga hai aura unake samaha ko eka yogasthAna kahate haiN| . yaha yogasthAna sabase jaghanya zakti vAle sUkSma niyodiyA jIva ke bhava ke pahale samaya meM hotA hai | usase kucha adhika zakti vAle jIca kA isI krama se dUsarA yogasthAna hotA hai / isI prakAra adhikaadhika zakti kI vRddhi ke sAtha tIsarA, cauthA, pAMcavAM Adi yogasthAna hote haiN| isa taraha isI krama se nAnA jIvoM ke athavA kAlabheda se eka hI jIva ke ye yogasthAna zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga AkAza ke jitane pradeza hote haiM, utane hote haiN| ___jIvoM ke anaMta hone para bhI yogasthAnoM ko asaMkhyAta mAnane kA kAraNa yaha hai ki satra jIvoM kA yogasthAna alaga-alaga hI nahIM hotA hai kintu ananta sthAvara jIvoM ke samAna yogasthAna hotA hai tathA asaMkhyAta trasoM ke bhI samAna yogasthAna hotA hai| jisase saMkhyA meM koI parivartana nahIM AtA kintu visadRza yogasthAna zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga hI hote haiM / isIlie asaMkhyAta yogasthAna mAne haiN| ___ ina yogasthAnoM se bhI jJAnAvaraNa Adi prakRtiyoM ke bheda asaM. khyAtaguNe haiN| yadyapi karmoM kI jJAnAvaraNa Adi ATha mUla prakRtiyAM haiM aura uttara prakRtiyAM 158 batalAI hai| kintu baMdha kI vicitratA Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35. zataka se eka-eka prakRti ke asaMkhyAta bheda ho jAte haiN| jaise ki zAstroM meM bhavadhijJAna ke bahuta bheda batalAye haiM, jisase avadhijJAnAvaraNa ke baMdha ke bhI utane hI bheda hote haiM, kyoMki baMdha kI vicitratA se hI kSayopazrama meM antara par3atA hai aura kSayopazama meM antara par3ane se hI jJAna ke aneka bheda hote haiM / isakA spaSTIkaraNa yaha hai ki jaise sukSma panaka jIva ke tIsare samaya meM jitanI jaghanya avagAhanA hotI hai, utanA hI jaghanya avadhijJAna kA kSetra hotA hai aura asaMkhyAta loka pramANa utkRSTa kSetra hai / ataH jaghanya kSetra se lekara eka pradeza bar3hate-bar3hate utkRSTa avadhijJAna ke kSetra taka kSetra kI hInAdhikatA ke kAraNa avadhijJAna ke asaMkhyAta bheda ho jAte haiN| isIliye avadhijJAna ke AvAraka avadhijJAnAvaraNa karma ke bhI baMdha aura udaya kI vicinnatA se asaMkhyAta bheda ho jAte haiN| isI taraha nAnA jIvoM kI apekSA se karmoM kI anya uttara prakRtiyoM va mUla prakRtiyoM ke bhI baMdha va udaya kI vicitratA se asaMkhyAta bheda samajhanA cAhiye / jIvoM ke ananta hone ke kAraNa unake baMdhoM aura udayoM kI vicitratA se prakRtiyoM ke ananta bheda mAnane kI AzaMkA nahIM karanA cAhiye / kyoMki nAnA jIvoM ke bhI eka-sA baMdha va udaya hone se vaha eka hI mAnA jAtA hai kintu prakRtiyoM ke visadRza bheda asaMkhyAta hI hote haiM / ataH yomasthAnoM se prakRtiyAM asaMkhyAtaguNI haiM, kyoMki ekaeka yogasthAna meM vartamAna nAnA jIva yA kAlakrama se eka hI jIva ina saba prakRtiyoM kA baMdha karatA hai| prakRtibhedoM se asaMkhyAtaguNe sthiti ke bheda haiM, kyoMki eka-eka prakRti asaMkhyAta prakAroM kI sthiti ko lekara baMdhatI hai / jaise ki eka jIva eka hI prakRti ko kabhI antamuhUrta kI sthiti ke sAtha bAMdhatA hai, : kabhI eka samaya adhika antamuhUrta kI sthiti ke sAtha bAMdhatA hai, Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karma grantha 249 kabhI do samaya adhika, kabhI tIna samaya adhika yAvata antarmuhUrta ke samayoM ke jitane bheda hai, una-una samayoM ko lekara AMdhatA hai| isa prakAra jaba eka prakRti aura eka jIva kI apekSA se hI sthiti ke asaMkhyAta bheda ho jAte haiM taba saba prakRtiyoM aura saba jIvoM kI apekSA se prakRti ke bhedoM se sthiti ke bhedoM kA asaMkhyAtamA honA sambhava hai| isI kAraNa prakRti ke bhedoM se sthiti ke bheda asaMkhyAtaguNe hote haiN| sthiti ke medoM se sthitibaMdha-adhyavasAyasthAna' asaMkhyAtaguNe haiM / eka-eka sthitibaMdha ke kAraNabhUta adhyavasAya pariNAma aneka hote haiM, kyoMki sabase jaghanya sthiti kA baMdha bhI asaMkhyAta lokapramANa adhyavasAyoM se hotA hai arthAt eka hI sthitibaMdha kisI jIva ke kisI taraha ke pariNAma se hotA hai aura kisI jIva ke kisI taraha ke pariNAma se hotA hai / isI prakAra Age bhI samajhanA cAhiye / ataH sthiti ke bhedoM se sthitibandha-adhyavasAyasthAna asaMkhyAtaguNe mAne gaye haiN| sthitibaMdha-adhyavasAyasthAna se anubhAgabaMdha-adhyavasAyasthAna asaMkhyAtaguNe haiN| arthAt sthitibaMdha ke kAraNabhUta pariNAmoM se anubhAgabaMdha ke kAraNabhUta pariNAma asaMkhyAtagRNe haiN| isakA kAraNa yaha hai ki eka-eka sthitibaMdha-adhyavasAyasthAna to antamuhUrta taka rahatA hai, kintu eka-eka anubhAgabaMdha-adhyavasAyasthAna kama se kama eka samaya aura adhika-se-adhika Ahe samaya taka hI rahatA hai / ataH eka-eka sthitibaMdha-adhyavasAyasthAna meM asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM ke barAbara anubhAgabaMdha-adhyavasAyasthAna hote haiM / 1 kaSAya meM udaya se hone vAle jIva ke jina pariNAmavizeSoM se sthiti baMdha hotA hai, una pariNAmoM ko sthitibandha-adhyavasAya kahate haiM / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka isa prakAra yogasthAna, prakRtibheda, sthitibheda, sthitibaMdha ke adhyavasAyasthAna, anubhAgabaMdha ke adhyavasAyasthAna to kramazaH asaMkhyAta haiM aura anubhAgabaMdha ke adhyavasAyasthAna se bhI- kammapaesA aNataguNiyA, karmaskaMdha anaMtaguNe haiN| kyoMki eka jIva eka samaya meM abhavya rAzi se anaMtaguNe aura siddha rAzi ke anaMta bhAga karmaskaMdhoM ko grahaNa karatA hai| ataH anubhAgabaMdha-adhyavasAyasthAna se anaMtaguNe karmaskandha mAne haiN| karmaskaMdhoM se bhI anaMtamuNe rasa ke adhibhAgI praticcheda haiM, kyoMki anubhAgabaMdha-adhyavasAyasthAnoM ke dvArA karmapudgaloM meM rasa-- phaladAna zakti paidA hotI hai, yadi eka paramANu meM vidyamAna rasa yA anubhAgazakti ko kevalajJAna ke dvArA vibhAjita kiyA jAye-khaMDa-khaDa kiyA jAye to usameM samasta jIvarAzi se anaMtaguNe adhibhAgI praticcheda pAye jArI hai arthAt samasta kamAdhoM ke pratyeka paramANu meM samasta jIvarAzi se anaMtaguNe rasaccheda hote haiM, kintu eka-eka karmaskandha meM karmaparamANu siddharAzi ke anaMtaveM bhAga hI hote haiN| isIliye karmaskaMdhoM se rasaccheda anantaguNe mAne jAte haiN| ___ isa prakAra se bandha aura unake kAraNoM kA alpabahutva jAnanA cAhiye ki yogasthAna se lekara anubhAgabandha-adhyavasAyasthAna taka to pratyeka uttarottara asaMkhyAtaguNe, asaMkhyAtaguNe haiM aura usake anantara karmaskandha aura rasaccheda kramazaH anaMtamuNe haiM / 1 paMcasaMgraha meM bhI yogamthAna Adi kA alpamahatva isI prakAra batalAyA hai roLiasaMkhejaso jogaTThANA tao asaMkhejjA / payaDIbhA satto ThibheyA hoMti tattovi // 262 TiibaMdhajmanasAyA tatto aNabhAgabaMdhaLANANi / tatto kammapAesAptaguNA to rasacchayA // 283 go0 karmakAMDa gA0 258-260 meM rasa cheda ko nahIM lephara sirpha chaha kA hI paraspara meM alpabahusna basalAyA hai| yaha varNana karmagrantha se milatA hai| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paMcama karmagrantha pradezabandha ke samapra varNana meM abhI taka usakA kAraNa nahIM batAyA hai / ataH aba pradezabandha aura usake sAtha hI pUrvokta prakRti, sthiti aura anubhAga bandha ke kAraNoM kA bhI nirdeza karate haiN| jogA paDipaesaM ThiiaNumAgaM kasAyAu HEEn zabdArtha-jogA-yoga se, payapiesaM-prakRtibaMdha aura pradezabaMdha, ThihaagumAgaM--sthitibaMdha aura anubhAgabaMdha, kasAyAjakaSAya dvaaraa| gAcArya-prakRtibandha aura pradezabandha yoga se hote haiM aura sthitibandha va anubhAgavandha kaSAya se hote haiN| vizeSArtha --pUrva meM baMdha ke prakRtibaMdha, pradezabaMdha, sthitibaMdha aura anubhAgabaMdha, yaha cAra bheda batalA Aye haiM / yahAM unake kAraNoM ko batalAte haiM ki prakRtibaMdha aura pradezabaMdha kA kAraNa yoga hai aura sthitibaMdha va anubhAgabaMdha kA kAraNa kaSAya hai| yoga aura kaSAya kA svarUpa bhI pahale batalAyA jA cukA hai ki yoga eka zakti kA nAma hai jo nimitta kAraNoM ke milane para karma vargaNAoM ko karma rUpa pariNamAtI hai| yoga ke dvArA karma pudgaloM kA amuka parimANa meM karma rUpa honA aura unameM jJAnAdi guNoM ko Avarita karane kA svabhAva par3anA, yaha yoga kA kArya hai / ____ Agata karma pudgaloM kA amuka kAla taka AtmA ke sAtha sambandha rahanA aura unameM tIvra, maMda Adi phala dene kI zakti kA par3anA kaSAya dvArA kiyA jAtA hai / isIliye prakRtibaMdha aura pradezabaMdha kA kAraNa yoga aura sthitibaMdha va anubhAgabaMdha kA kAraNa kaSAya ko mAnA hai / jaba taka kaSAya rahatI hai taba taka to cAroM baMdha hote haiM aura kaSAya kA upazama yA kSAya ho jAne para sirpha prakRti va pradeza baMdha, yaha do baMdha hote haiN| Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 kaSAya kA upazama va kSaya gyArahaveM se terahaveM guNasthAna taka meM haiM, jisase una guNasthAnoM meM prakRti va pradeza baMdha hotA hai' aura caudahaveM ayogikevalI guNasthAna meM yoga kA bhI abhAva ho jAne se sadA ke liye karmoccheda ho jAtA hai| gyArahaveM guNasthAna se Age hone vAlA prakRti aura pradeza baMdha pahale samaya meM hokara dUsare samaya meM nirjIrNa ho jAtA hai| yogazakti hone se yaha jAtA hai, lekina gAya parivAma nahIM hone se apanA phala nahIM dete haiM / pahale yogasthAnoM kA pramANa zroNi ke asaMkhyAtaveM bhAga batAyA hai, ataH baMdha ke kAraNoM kA kathana karane se bAda aba zroNi ke svarUpa ko batalAte haiM / causa rajjU logo buddhikao satarajjumaraNaghaNo / tahogapaesA seDhI payaro ya tathyago // 67 // zabdArtha - cauvasarajjU - caudaha rAjU pramANa, logo - loka, buddhikao-mati kalpanA ke dvArA kiyA gayA, sattarajjumANaSaNosAta rAjU pramANa kA tad - usakI (ghanIkRta loka kI dohega paesA - laMbI eka pradeza kI seThI zreNi, payaro - pratara, ya-aura to usakA varga I zataka -- gAthArtha - loka caudaha rAjU pramANa hai, usakA matikalpanA ke dvArA samIkaraNa kiye jAne para vaha sAta rAjU ke ghanapramANa hotA hai / usa ghanIkRta loka kI loka pramANa laMbI pradezoM kI paMkti ko zra eNi kahate haiM aura usake varga ko pratara samajhanA cAhiye / vizeSArtha - isa gAthA meM loka, zraNa aura pratara kA svarUpa batalAyA hai / gAthA meM loka ke svarUpa kA saMketa dete hue sirpha yahI likhA hai 'caudasarajjU logo', jisakA Azaya hai ki loka caudaha rAjUM Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagranpa hai, kintu yaha to kevala usakI UMcAI kA hI pramANa batalAyA hai| ataH yahA~ loka kA svarUpa spaSTa karate haiM / sabhI prakAra ke padArtha-jar3a yA cetana, dRzyamAna yA adRzyamAna, sUkSma yA sthUla, sthAvara yA jaMgama Adi -jahAM dekhe jAte haiM athavA jIva jahAM apane sukha-duHkha rUpa puNya-pApa ke phala kA vedana karate haiM, use loka kahate haiN| ina padArthoM meM hone vAlI pratyeka kriyA athavA ina padArthoM dvArA kI jAne vAlI pratyeka kriyA kA AdhAra yaha loka hI hai / ye sabhI padArtha avasthA se avasthAntara hote hue bhI apane mUla guNa, dharma, svabhAva kA parityAga nahIM karate haiM / aisA kabhI nahIM hotA ki jar3a cetana ho gayA ho athavA cetana jar3a, mUrta amurta ho gayA ho athavA amurta mUrta / sabhI padArtha apane astitva aura abhivyakti ke svayaM kAraNa haiM aura unakA apanA-apanA kArya hai / isIliye ina saba dRSTiyoM ko dhyAna meM rakhate hue - zAstroM meM loka kA svarUpa batalAyA hai ki dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva, yaha dravya jahA~ pAye jAte haiM use loka kahate haiM / arthAt dharma Adi SaD dravyoM kA samUha loka hai| loka kA aisA koI hissA nahIM, jahAM ye chaha dravya na pAye jAte hoN| dharma Adi ukta nha dravyoM meM se AkAza sarvatra vyApaka hai, jabaki anya dravya usake vyApya haiM / arthAt AkAza dharma Adi zeSa pAMca dravyoM ke sAtha bhI rahatA hai aura unake sivAya unase bAhara bhI rahatA hai / vaha ananta hai arthAt usakA anta nahIM hai / ataH AkAza ke jitane bhAga meM dharmAdi chaha dravya rahate haiM, use loka kahate haiM aura usake atirikta zeSa ananta AkAza aloka kahalAtA hai / yaha loka dhruva hai, nitya hai, akSaya, avyaya evaM avasthita hai, na to isakA kabhI nAza hotA hai aura na kabhI nayA utpanna hotA hai| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 zataka loka kA svarUpa samajhane ke pazcAta yaha jijJAsA hotI hai ki isa loka kI sthiti kA AdhAra kyA hai ? vartamAna ke vaijJAnikoM ne bhI loka ke AdhAra ko jAnane ke liye prayAsa kiyA hai, lekina sasIma jJAna ke dvArA isa asIma loka kI sthiti kA samyag bodha honA sambhava nahIM hai / yantroM ke dvArA hone vAle jJAna kI apekSA AdhyAtmika dRSTi atyanta vizvasanIya evaM pramANika hotI hai / ataH yahAM sarvajJa bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita lokasthiti ke AdhAra ko batalAte haiN| unhoMne loka kI sthiti ATha prakAra se pratipAdita kI hai (1) vAta- tanuvAta AkAza pratiSThita hai, (2) udadhi-ghanodadhi vAta pratiSThita hai, (3) pRthvI-udadhi pratiSThita hai, (4) vasa aura sthAvara prANI pRthvI pratiSThita haiM, (5) ajIva jIva pratiSThita hai, (6) jova karma pratiSThita hai, (7) ajAva jIva se saMgRhIta hai, (8) jIva karma se saMgRhIta hai / ' ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki basa, sthAvara Adi prANiyoM kA AdhAra pRthvI hai, pRthvI kA AdhAra udadhi hai, udadhi kA AdhAra vAyu hai aura vAyu kA AdhAra AkAza hai / yAnI jIva, ajIva Adi sabhI padArtha pRthvI para rahate haiM aura pRthvI vAyu ke AdhAra para tathA vAyu AkAza ke AdhAra para TikI huI hai / pRthvI ko vAtAdhArita kahane kA spaSTIkaraNa yaha hai ki pRthvo kA pAyA anoMdadhi para AdhArita hai| dhanodadhi jalajAtIya hai aura jame hue ghI ke samAna isakA rUpa hai| isakI moTAI nIce madhya meM bIsa hajAra yojana kI hai / ghanodadhi ke nIce dhanavAra kA AvaraNa hai, yAnI 1 bhagavatI za6 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagratha 365 ghanodadhiM ghanavAta se AvRta hai aura isakA rUpa kucha patale pighale hue ghI ke samAna hai / lambAI-cauDhAI aura paridhi asaMkhyAta yojana kI hai| yaha ghanavAta bhI tanuvAta se AvRta hai| isakI lambAI-caur3AI paridhi tathA madhya kI moTAI asaMkhyAta yojana kI hai| isakA rUpa tape hue ghI ke samAna samajhanA cAhie / + . tanuvAta ke nIce asaMkhyAta yojana pramANa AkAza hai| ina ghanodadhi, ghanavAta aura tanuvAta ko udAharaNa dvArA isa prakAra samajhA jA sakatA hai ki eka dUsare ke andara rakhe hue lakar3I ke pAtra hoM, usI prakAra ye tInoM vAtavalaya bhI eka dUsare meM avasthita haiN| yAnI dhanodadhi choTe pAtra jaisA, ghanavAta madhyama pAtra jaisA aura tanuvAta bar3e pAtra jaisA hai aura usake bAda AkAza hai| ina tIna pAtroM meM se jaise sabase choTe pAtra meM koI padArtha rakhA jAye, vaise hI ghanodadhivalaya ke bhItara yaha pRthvI avasthita hai / zAstra meM loka kA AkAra 'supratiSTha saMsthAna' vAlA kahA hai / supratiSTha saMsthAna ke AkAra kA rUpa isa prakAra hotA hai ki jamIna para eka sakorA ulaTA, usa para dUsarA sakorA sodhA aura usa para tIsarA sakorA ulaTA rakhane se jo AkAra banatA hai, bahu supratiSTha saMsthAna kahalAtA hai aura yahI AkAra loka kA hai / aneka AcAryoM ne loka kA AkAra vibhinna rUpakoM dvArA bhI samajhAyA hai| jaise ki loka kA AkAra kaTipradeza para hAtha rakhakara tathA pairoM ko pasAra kara nRtya karane vAle purupa ke samAna hai / isIliye loka ko puruSAkAra kI upamA dI hai| kahIM-kahIM benAsana para rakhe hue mRdaMga ke samAna loka kA AkAra batalAyA hai, isI prakAra kI aura dUsarI vastuyeM jo jamIna meM caur3I, madhya meM sakarI tathA Upara meM caur3I aura phira sakarI hoM aura eka dUsare para rakhA jAna para jasA unakA AkAra bane, vaha loka kA AkAra banegA / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka __ loka ke adhaH, madhya aura Urdhva yaha tIna vibhAga haiM aura ina vibhAgoM ke hone kA madhyabiMdu meru parvata ye mUla meM hai / isa madhya loka ke dIdolItra meru parvata hai. jimanA pAyA lagIna meM eka hajAra yojana aura Upara jamIna para 66000 yojana hai| jamIna ke samatala bhAga para isakI lambAI-caur3AI cAroM dizAoM meM dasa hajAra yojana kI hai / meru parvata ke pAye ke eka hajAra meM se nau sau yojana ke nIce jAne para adholoka prArambha hotA hai aura adholoka ke Upara 1800 yojana taka madhyaloka hai| arthAt nau sau yojana nIce aura nau sau yojana Upara, kula milAkara 1800 yojana madhyaloka kI sImA hai aura madhyaloka ke bAda Upara kA sabhI kSetra Urdhvaloka kahalAtA hai| ina tInoM lokoM meM adholoka aura Urdhvaloka kI UMcAI, caur3AI se jyAdA aura madhyaloka meM UMcAI kI apekSA lambAI. caur3AI adhika hai, kyoMki madhyaloka kI UMcAI to sirpha 1800 yojana pramANa hai aura lambAI caur3AI eka rAjU pramANa / adholoka aura Urdhvaloka kI laMbAIcaur3AI bhI eka-sI nahIM hai / adholoka kI laMbAI-caur3AI sAtaveM naraka meM sAta rAjU se kucha kama hai aura pahalA naraka eka rAjU laMbA-caur3A hai jo madhyaloka kI laMbAI. caur3AI ke barAbara hai / Urbaloka kI laMbAI-caur3AI pAMcaveM devaloka meM pAMca rAju aura usake bAda eka-eka pradeza kI kamI karane para loka ke carama UparI bhAga para eka rAjU laMbAI-caur3AI rahatI hai / - yAnI Urdhvaloka kA antima bhAga madhyaloka ke barAbara laMbA-caur3A hai| loka ke AkAra kI jAnakArI saMlagna citra meM dI gaI hai| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 367 loka kI ukta laMbAI-caur3AI Adi kA sArAMza yaha hai ki nIce jahAM sAtavAM naraka hai vahAM sAta rAja caur3A hai aura vahAM se ghaTatA-ghaTatA sAta rAjU Upara Ane para jahAM pahalA naraka hai, vahAM eka rAjU caur3AI hai| usake bAda kramazaH bar3hate-bar3hate pAMcaveM devaloka ke pAsa caur3AI pA~ca rAjU aura usake bAda kramazaH ghaTate-ghaTate aMtima bhAga meM eka rAjU caur3AI hai| saMpUrNa loka kI laMbAI caudaha rAjU aura adhikatama cauDAI gAla rAju nazA jaya cauhAI ela hai| yaha loka basa aura sthAvara jIvoM se khacAkhaca bharA huA hai / basa jIva to asanAr3I meM hI rahate haiM lekina sthAvara jIva asa aura sthAvara donoM hI nAr3iyoM meM rahate haiM / loka ke Upara se nIce taka caudaha rAjU laMbe aura eka rAjU caur3e ThIka bIca ke AkAza pradezoM ko prasanAr3I kahate haiM aura zeSa loka sthAvaranAr3I kahalAtA hai / ____ isa caudaha rAjU U~ce tathA adhikatama sAta rAjU aura nyUnatama eka rAju laMbe-caur3e loka kI dhanAkAra kalpanA kI jAya to sAta rAz2a U~cAI, sAta rAjU laMbAI aura sAta rAjU caur3AI hogii| kyoMki samasta loka ke eka-eka rAjU pramANa Tukar3e kiye jAyeM to 343 Tukar3e hote haiN| unameM se adholoka ke 166 aura Urvaloka ke 147 dhanarAjU haiM aura inakA ghanamUla 7 hotA hai| ataH panIkRta loka kA pramANa sAta rAjU hai aura ghanarAju 343 hote haiN| isake samIkaraNa karane kI rIti isa prakAra hai-adholoka ke nIce kA vistAra sAta rAjU hai aura donoM ora se ghaTate-ghaTate sAta rAja kI U~cAI para madhya loka ke pAsa vaha eka rAju zeSa rahatA hai| isa adholoka ke bIca meM se do 'samAna bhAga karake yadi donoM bhAgoM ko ulaTakara barAbara-barAbara rakhA jAye to usakA vistAra nIce kI ora Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 tathA Upara kI ora cAra-cAra rAjU hotA hai kiMtu U~cAI sarvatra sAta rAjU hI rahatI hai / jaise--- 2/2 bbeol pArTIka 7/2 1/2 isa adholoka ke bIca se do khaNDa yaha AkAra hotA hai karake donoM bhAgoM ko ulaTa kara khane para adholoka kA samIkaraNa karane ke bAda aba Urdhvaloka kA samIkaraNa karate haiM / Urdhvaloka madhyabhAga meM pUrva pazcima 5 rAjU caur3A hai / usameM se madhya ke tIna rAjU kSetra ko jyoM kA tyoM chor3akara donoM ora se eka-eka rAjU ke caur3e aura sAr3he tIna sAr3he tInarAja ke UMce do trikoNa khaMDa leM / una donoM khaMDoM ko madhya se vibhakta karane para cAra trikoNa khaMDa ho jAte haiM / jinameM se pratyeka khaMDa kI bhujA eka rAjU aura koTi paune do rAja hotI hai| ina cAroM khaMDoM ko ulaTA sIdhA karake unameM se do khaMDa Urdhvaloka ke adhobhAga meM donoM ora aura do khaMDa usake UrdhvabhAga ke donoM ora milA denA cAhiye / aisA karane para Urdhva loka kI U~cAI meM to antara nahIM par3atA kintu usakA vistAra sarvatra tIna rAja ho jAtA hai / ukta kathana kA rUpa isa prakAra hogA Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 7/ n isa urdhvaloka ke madhya ke donoM konoM ko alaga ka Upara aura nIce kI ora 100 sataraha milAno yadyapi loka vRtta hai aura yaha ghana samacaturasra hotA hai / ataH isakA vRtta karane ke liye use 16 se guNA karake 22 se bhAga denA cAhiye / taba vaha kucha kama sAta rAjU lambA, caur3A, gola siddha hotA hai / lekina vyavahAra 366 Urdhvaloka ke ukta naye AkAra ko adholoka ke naye AkAra ke sAtha milA dene para sAta rAjU caur3A, sAta rAjU UMcA aura sAta rAju moTA caukora kSetra ho jAtA hai| ataH U~cAI, caur3AI aura moTAI tInoM sAta-sAta rAjU hone ke kAraNa loka sAta rAjU kA ghanarUpa siddha hotA hai| jo isa prakAra hai meM sAta rAjU kA samacaturasraghana loka samajhanA cAhiye | isa prakAra se loka kA svarUpa batalAne ke bAda aba zreNi aura Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka pratara kA svarUpa spaSTa karate haiM / sAta rAjU lambI AkAza ke eka-eka pradeza kI paMkti ko zreNi' kahate haiN| jahAM kahIM bhI zreNi ke asaMpAtaveM bhAga kA kathana kiyA jAye, vahAM isI zreNi ko lenA cAhiye / zreNi ke varga ko pratara kahate haiM arthAt aNi meM jitane pradeza haiM, unako utane hI pradezoM se guNA karane para pratara kA pramANa AtA hai / samAna do saMkhyAoM kA Apasa meM guNA karane para jo rAzi utpanna hotI hai, vaha usa saMkhyA kA varga kahalAtA hai / jaise 7 kA 7 se guNA karane para usakA varga 46 hotA hai / athavA sAta rAjU lambI aura sAta rAju caur3I eka-eka pradeza kI paMkti ko pratara kahate haiM | pratara (varga) aura zreNi ko paraspara meM guNA karane para ghana kA pramANa hotA hai / arthAt samAna tIna saMkhyAoM kA paraspara guNA karane para ghana hotA hai| jaise 7474.. . yaha ka' ghana hotA hai| isa prakAra zreNi, pratara aura dhana loka kA pramANa samajhanA caahiye| pradezabaMdha kA savistAra varNana karane ke sAtha prathakAra dvArA 'namiya jiNaM dhuvabaMdhA' Adi pahalI gAthA meM ullikhita viSayoM kA varNana kiyA jA cukA hai / aba usI gAthA meM 'ya' (ca) zabda se jina upazamazroNi, kSapakaNi kA grahaNa kiyA gayA hai, aba unakA varNana karate haiM / sarva prathama upazamaNi kA kathana kiyA jA rahA hai| 1 trilokasAra gAyA 7 meM rAjU kA pramANa zreNi ke sAtaveM bhAga batalAyA hai 'nagaseDhisattabhAgo rajju / ' tathA dravyalokaprakAza meM pramANAMgula se niSpanna asatyAta koTi-koTi yojana kA eka rAz2a batalAyA hai-pramANAMgulaniSpannayojanAnAM pramANata: / asaMkhyakoTIkoTIbhirekAramuH prakIrtitA / / sarga za641 2 lokamajyAdArabhya UramadhastiyaMka ca AkAzadezAnAM kramasaniviSTAnA pamitaH zreNiH / -sapisika Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 371 upazamaNi aNavaMsanapusitthIveyachakkaM ca purisaveyaM ca / do vo egaMtarie sarise sarisaM usame // 6 // zabdArtha-aNavasanapusisthoveya- anaMtAnubaMdhI kaSAya, darzanamohanIya, napusaka veda, strIveda, chayA--hAspAdi paTaka, ca-taSA, purisadeyaM -- puruSa veda, aura, do do-do do, egarie -eka eka ke antara se, sarise sarisaM-sadRza eka jaisI, usameha-upazamita karatA hai| gAyArya-(upazamazroNi karane vAlA) pahale anaMtAnubaMdho kaSAya kA upazama karatA hai, anantara darzana mohanIya kA aura usake pazcAt kramazaH napuMsaka veda, strIveda, hAsyAdi SaTka va puruSaveda aura usase bAda eka-eka (saMjvalana) kaSAya kA antara dekara do-do sadRza kaSAyoM kA eka sAtha upazama karatA hai| vizeSAyaM-AThaveM guNasthAna se do zreNiyAM prAraMbha hotI haiupazamaNi aura kSapakoNi / nathakAra ne gAthA meM upazamaNi kA svarUpa spaSTa kiyA hai ki upazamaNi ke Arohaka dvArA kisa prakAra prakRtiyoM kA upanama kiyA jAtA hai| saMkSepa meM upazamaNi kA svarUpa isa prakAra hai ki jina pariNAmoM ke dvArA AtmA mohanIya karma kA sarvazrA upazamana karatA hai, aise uttarottara vRddhigata pariNAmoM kI dhArA ko upazamaNi kahate haiN| isa upazamaNi kA prArambhaka apramatta saMyata hI hotA hai aura upazamaNi se girane vAlA apramatta saMyata, pramatta saMyata, dezavirati yA avirati meM se bhI koI ho sakatA hai| arthAt girane vAlA anukrama se cauthe guNasthAna taka AtA hai aura Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 zataka vahAM se gire to isare aura usase pahale guNasthAna ko bhI prApta karatA hai| upazamaNi ke do bhAga haiM-(1) upazama bhAva kA samyaktva aura (2) upazama bhAva kA nAritra ! inameM se mAritra mohanIya kA upazamana karane ke pahale upazama bhAva kA samyaktva sAtaveM guNasthAna meM hI prApta hotA hai| kyoMki darzana mohanIya kI sAtoM prakutiyoM ko sAta meM hI upazamita kiyA jAtA hai, jisase upazamazroNi kA prasthApaka apramAna saMyata hI hai| kinhIM-kinhIM AcAryoM kA maMtavya hai ki avirata samyagdRSTi, dezavirata, pramatta yA apramatta guNasthAnavartI koI bhI anaMtAnubaMdhI kaSAya kA upazamana karatA hai aura darzanavika Adi ko to saMyama meM vartane vAlA apramatta hI upazamita karatA hai / usameM sabase pahale anaMtAnubaMdhI kapAya ko upazAnta kiyA jAtA hai aura darzanatrika kA upazamana to maMcamI hI karatA hai / isa abhiprAya ke anusAra cauthe guNasthAna se upazama aMNi kA prArambha mAnA jA sakatA hai| ____ anaMtAnubaMdhI kapAya ke upazamana kA varNana isa prakAra hai ki cauthe se lekara mAta rANamthAna taka meM se kisI eka guNasthAnavI jIva anaMtAnubaMdhI kapAya kA upazamana karane ke liye yathApravRttakaraNa, apurvakaraNa aura aniyuktikaraNa nAmaka tIna karaNa karatA hai | yathApravRttakaraNa meM pratima maya uttarottara anaMtaguNI vizuddhi hotI hai| jisake kAraNa zubha prakRtiyoM meM anubhAga ko vRddhi aura azubha prakRtiyoM meM anubhAga kI hAni hotI hai| kintu sthitighAta, rasadhAta, - guNazreNi yA guNasaMkrama nahIM hotA hai, kyoMki yahAM unake yogya vizuddha pariNAma nahIM hote haiN| yathApravRttakaraNa kA kAla antamuhUrta hai / ukta antamuhUrta kAla samApta hone para dUsarA apUrvakaraNa hotA hai| isa karaNa meM sthitighAta, rasaghAta, guNANi, guNasaMkrama aura Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama kameMprantha apUrva sthitibaMdha, ye pAMcoM kArya hote haiM / apUrvakaraNa ke prathama samaya meM koM kI jo sthiti hotI hai, sthitighAta ke dvArA usake aMtima samaya meM vaha saMkhyAtaguNI kama kara dI jAtI hai| rasaghAta ke dvArA azubha prakRtiyoM kA rasa kramazaH kSoNa kara diyA jAtA hai| guNaNi racanA meM prakRtiyoM kI antamuharta pramANa sthiti ko chor3akara Upara kI sthiti vAle dalikoM meM se prati samaya kucha dalika le-lekara udayAvalI ke Upara kI sthiti vAle dalikoM meM unakA nikSepa kara diyA jAtA hai / dalikoM kA nikSepa isa prakAra kiyA jAtA hai ki pahale samaya meM jo dalika liye jAte haiM, unameM se sabase kama dalika prathama samaya meM sthApita kiye jAte haiM, usase asaMkhyAtaguNe dalika dUsare samaya meM, usase asaMkhyAtaguNe dalika tIsare samaya meM sthApita kiye jAte haiN| isa prakAra antamuhUrta ke aMtima samaya paryanta asaMkhyAtaguNa, asaMkhyAtaguNe dalikoM kA nikSepa kiyA jAtA hai / dUsare Adi samayoM meM bhI jo dalika grahaNa kiye jAte haiM, unakA nikSepa bho isI prakAra kiyA jAtA hai / ___ guNaNi kI racanA kA krama pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai ki pahale samaya meM grahaNa kiye jAne vAle dalika thor3e hote haiM aura usake bAda pratyeka samaya meM uttarottara asaMkhyAtaguNe, asaMkhyAtaguNaM dalikoM kA grahaNa kiyA jAtA hai tathA dalikoM kA nikSepa aviziSTa samayoM meM . hA hotA hai, antamuhUrta kAla se Upara samayoM meM nikSepa nahIM kiyA jAtA hai| isI dRSTi aura krama ko yahAM bhI samajhanA cAhiye ki pahale samaya meM grahIta balika alpa haiM, anannara dUsare Adi samayoM meM ve asaMkhyAptaguNe haiM aura una sabakI racanA antamuhUrta kAla pramANa samayoM meM hotI hai| kAla kA pramANa antamuhUrta se Age nahIM bar3hatA hai / guNasaMkrama ke dvArA apUrvakaraNa ke prathama samaya meM anaMtAnubaMdhI Adi azubha prakRtiyoM ke thor3e dalikoM kA anya prakRtiyoM meM saMkramaNa hotA hai Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 zataka aura usake bAda pratyeka samaya meM uttarottara asaMkhyAtaguNe dalikoM kA anya prakRtiyoM meM saMkramaNa hotA hai| apUrvakaraNa ke prathama samaya meM hI sthitibaMdha bhI apUrva arthAt bahuta thor3A hotA hai| ___ apUrvakaraNa kA kAla samApta hone para tIsarA anivRttikaraNa hotA hai| isameM bhI prathama samaya se hI sthitighAta Adi apUrva sthitibaMdha paryanta pUrvokta pAMcoM kArya eka sAtha hone lagate haiM / isakA kAla bhI antamuhurta pramANa hai| usameM se saMkhyAta bhAga bIta jAne para jaba eka bhAga zeSa rahatA hai taba anaMtAnubaMdhI kaSAya ke eka AvalI pramANa nIce ke niSakoM ko chor3akara zeSa nikoM kA bhI pUrva meM batAye mithyAtva ke antarakaraNa kI taraha inakA bhI antarakaraNa kiyA jAtA hai / jina antamuhUrta pramANa dalikoM kA antarakaraNa kiyA jAtA hai, unheM vahAM se uThAkara baMdhane vAlI anya prakRtiyoM meM sthApita kara diyA jAtA hai / antarakaraNa ke prAraMbha hone para dUsare samaya meM anantAnubandhI kaSAya ke Upara kI sthiti bAle balikoM kA upazama kiyA jAtA hai / yaha upazama pahale samaya meM thor3e dalikoM kA hotA hai, dUsare samaya meM usase asaMkhyAtaguNe, tIsare samaya meM usase asaMkhyAtaguNe dalikoM kA upazama kiyA jAtA hai / isI prakAra antamuhUrta kAla taka kramazaH asaMkhyAtaguNe, asaMkhyAtaguNe dalikoM kA pratisamaya upazama kiyA jAtA hai / isakA pariNAma yaha hotA hai ki itane samayoM meM saMpUrNa anaMtAnubaMdhI kaSAya kA upazama ho jAtA hai aura yaha upazama itanA sudRr3ha hotA hai ki udaya, udIraNA, nidhati Adi karaNoM ke ayogya ho jAtA hai / yahI anaMtAnubaMdhI kaSAya kA upazama hai| kinhIM-kinhIM AcAryoM kA mAnanA hai ki anaMtAnubaMdhI kaSAya kA upazama nahIM hotA hai kiMtu visaMyojana hotA hai / isa mata kA ullekha karmaprakRti (upazamakaraNa) gA0 31 meM kiyA gayA hai Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha / caupaiyA paz2alA timiva sayAyaNA karaNeha tIhi sahiyA naMtarakaraNaM uvasamo vA / 375 cauthe, pAMcaveM tathA chaThe guNasthAnavartI yathAyogya cAroM gati ke paryApta jIva tIna karaNoM ke dvArA anaMtAnubaMdhI kaSAya kA visaMyojana karate haiM / kintu yahAM na to antarakaraNa hotA aura na anantAnubaMdhI kA upazama hI hotA hai / anaMtAnubaMdhI kA upazama karane ke bAda darzanamohanIyatrikamithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti kA upazama karatA hai| inameM se mithyAtva ko uparAma to mithyAdRSTi aura vedaka sabhyadRSTi ( kSAyopazamika samyagdRSTi) karate haiM, kintu samyagmithyAtva aura samyaktva kA upazama vedaka samyagdRSTi hI karatA hai| mithyAdRSTi jIva jaba prathamopazama samyaktva ko utpanna karatA hai taba mithyAtva kA upazama karatA hai| kintu upazama zreNi meM yaha prathamozama samyaktva upayogI nahIM hotA lekina dvitIyopazama samyaktva upayogI hotA hai| kyoMki isameM darzanantrika kA saMpUrNatayA upazama hotA hai / isIliye yahAM darzanatrika kA upazamaka vedaka samyagdRSTi ko mAnA hai / " 1 darzana moha ke upazama ke saMbaMdha meM karmaprakRti kA maMtavya isa prakAra haiahvA daMsaNamohaM pubvaM uvasAmaddatu sAmanne / mahimAvali karei donhaM aNudiyANaM ||33 addhAparivittAU pamatta mare sahamsaso kivvA / karaNANi tinni kuNae taiyanasese ime suNasu // 34 yadi vedaka samyaramaSTi upazama zreNi caDhatA hai to pahale niyama se darzana- mohanIyanika kA upazama karatA hai aura itanI vizeSatA hai ki antarakaraNa karate hue anudita mithyAtva aura samya midhyAtva kI prathama sthiti ko AvalikA pramANa aura samyaktva ko prathama sthiti ko anta(zeSa agale pRSTha para dekheM) Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 ghAtaka isa prakAra se anantAnubaMdhI kaSAya aura darzanatrika kA upazamana karane ke bAda vAritamohanIya ke upazama kA krama prAraMbha hotA hai / cAritramohanIya kA upazama karane ke liye punaH vAvRtta Adi tIna karaNa karatA hai| lekina itanA aMtara hai ki sAtaveM guNasthAna meM yathApravRttakaraNa hotA hai, apUrvakaraNa apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAna meM tathA anivRttikaraNa anivRttikaraNa nAmaka nauveM guNasthAna meM hotA hai / yahAM bhI sthitighAta Adi kArya hote haiM, kintu itanI vizeSatA hai ki cauthe se sAtaveM guNasthAna taka jo anukaraNa aura nivRtikaraNa hote haiM, unameM usI prakRti kA guNasaMkramaNa hotA hai jisake saMbandha meM ve pari NAma hote haiM / kintu apUrvakaraNa guNasthAna meM saMpUrNa azubha prakRtiyoM kA guNasaMkrama hotA hai / * apUrvakaraNa ke kAla meM se saMkhyAtavAM bhAga bIta jAne para nidrAdvika - nidrA aura pracalA kA vaidhaviccheda hotA hai| usake bAda aura kAla bItane para suradvika, paMcendriyajAti Adi tIsa prakRtiyoM kA tathA aMtima samaya meM hAsya, rati, bhaya aura jugupsA kA baMdhaviccheda hotA hai / " muhUrta pramANa karatA hai / upazamana karake pramatta tathA aprayatta guNasthAna meM hajAroM bAra AvAgamana karake cAritramohanIya kI upazAmanA ke liye yathApravRtta vyAdi tIna karaNa karatA hai| tIsare anivRttikaraNa ko vizeSatA kA kathana Age kI gAthAoM meM kiyA gayA 1 apUrvakaraNa guNasthAna meM baMdha vicchinna hone vAlI prakRtiyAM isa prakAra haiMaDavana apucvAiminidugaMto chapanna paNa bhAge suraduga paNidi sukhagai tasanava uralaviNu tavaMgA || samacaura nimiNa jiNa vaNNa agurulahubau phalaMsi tIsato | carame chavIsabaMdha hAsara kuccha bhayameo / - dvitIya karmagrantha gA0 60 10 T Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karma grantha 375 isake bAda anivRttikaraNa guNasthAna hotA hai / usameM bhI pUrvavat sthitighAta Adi bArya hote haiN| anivRttikaraNa ke asaMkhyAta bhAga bIta jAne para cAritramohanIya kI ikkIsa prakRtiyoM kA antarakaraNa karatA hai / jina karmaprakRtiyoM kA usa samaya baMdha aura udaya hotA hai usake antarakaraNa saMbandhI dalikoM ko prathama sthiti aura dvitIya sthiti meM kSepaNa karatA hai| jaise ki puruSaveda ke udaya se aNi car3hane vAlA puruSaveda kA / jina karmoM kA usa samaya kevala udaya hI hotA hai aura baMdha nahIM hotA hai, unake antarakaraNa saMbandhI dalikoM ko prathama sthiti meM hI kSepaNa karatA hai, dvitIya sthiti meM nahIM / jaise ki strIveda ke udaya se zreNi car3ane vAlA strIveda kA / jina karmoM kA udaya nahIM hotA kintu usa samaya kevala baMdha hI hotA hai, unake antarakaraNa sambaMdhI dalikoM kA dvitIya sthiti meM kSepaNa karatA hai, prathama sthiti meM nahIM | jaise ki saMjvalana krodha ke udaya se zroNi car3hane vAlA zeSa saMjvalana kaSAyoM kA, kintu jina kamoM kA na to baMdha hI hotA hai aura na udaya ho, unake antarakaraNa maMcandhI dalikoM kA anya prakRtiyoM meM kSepaNa karatA hai| jaise ki dvitIya aura tRtIya kaSAya kaa| ukta catubhaMgI kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- 1. jina karmoM kA usa samaya baMdha aura udaya hotA hai, unake dalikoM ko prathama sthiti aura dvitIya sthiti meM kSepaNa kiyA jAtA hai| 2. jina karmoM kA usa samaya udaya hI hotA hai, unako prathama sthiti meM hI kSepaNa kiyA jAtA hai| 3. jina karmoM kA usa samaya baMdha hI hotA hai, unake dalikoM ko dvitIya sthiti meM kSepaNa kiyA jAtA hai| 4. jina karmoM kA na to udaya aura na baMdha hI hotA hai, unake dalikoM ko anya prakRtiyoM meM kSepaNa kiyA jAtA hai / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zataka antarakaraNa karake eka antamuhUrta meM mapuMsaka veda kA upazema karatA hai, usake bAda eka antamuhUrta meM strIveda kA upazama aura usake bAda hAsyAdi SaTka kA upazama hote hI puruSaveda ke baMdha,udaya aura udIraNA kA viccheda hai| hAsyAdi SaTka kI upazamanA ke anantara samaya kama do AvalikA mAtra meM sakala puruSaveda kA upazama karatA hai / jisa samaya meM hAsyAdi SaTka upazAnta ho jAte haiM aura puruSaveda kI prathama sthiti kSINa ho jAtI hai, usake anantara samaya meM apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAbaraNa aura saMjvalana krodha kA eka sAtha upazama karanA prAraMbha karatA hai aura jaba saMjvalana krodha kI prathama sthiti meM eka AvAlakA kAla zeSa raha jAtA hai taba saMjvalana krodha ke bandha, udaya aura udIraNA kA viccheda ho jAtA hai tathA apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa koSa kA upazama / usa samaya saMjvalana krodha kI prathama sthitigata eka AvalikA ko aura Upara kI sthitigata eka samaya kama do AvalikA meM baddha dalikoM ko chor3akara zeSa dalika upazAnta ho jAte haiN| usake bAda samaya kama do AvalikA kAla meM saMjvalana koSa kA upazama ho jAtA hai| jisa samaya meM saMjvalana krodha ke bandha, udaya aura udIraNA kA viccheda hotA hai, usake anantara samaya se lekara saMjvalana mAna kI dvitIya sthiti se dalikoM ko lekara prathama sthiti karatA hai| prathama sthiti karane ke samaya se lekara apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana mAna kA eka sAtha upazama karanA prAraMbha karatA hai / saMjvalana mAna kI prathamasthiti meM samaya kama tIna AvalikA zeSa rahane para apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAdharaNa mAna ke dalikoM kA saMjvalana mAna meM prakSepa nahIM kiyA jAtA kintu saMjvalana mAyA Adi meM kiyA jAtA hai / eka AvalikA zeSa rahane para saMjvalana mAna ke baMdha, Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagranpa udaya aura udIraNA kA viccheda ho jAtA hai aura apratyAkhyAnAvaraNa va pratyAkhyAnAvaraNa mAna kA upazama ho jAtA hai / usa samaya meM saMjvalana mAna kI prathama sthitigata eka AvalikA aura eka samaya kama do AvalikA meM bAMdhe gaye Upara kI sthitigata karmadalikoM ko chor3akara zeSa dalikoM kA upazama ho jAtA hai| usake bAda samaya kama do AvalikA meM saMjvalana mAna kA upazama karatA hai| jisa samaya meM saMjvalana mAna ke baMdha, udaya aura udIraNA kA viccheda hotA hai, usake anantara samaya se lekara saMJcalana mAyA kI dvitIya sthiti se dalikoM ko lekara pUrvokta prakAra se prathama sthiti karatA hai aura usI samaya se lekara tInoM mAyA kA eka sAtha upazama karanA prArambha karatA hai / saMjvalana mAyA kI prathama sthiti meM samaya kama tIna AvalikA zeSa rahane para apratyAkhyA. nAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa mAyA ke dalikoM kA saMjvalana mAyA meM prakSepa nahIM karatA kintu saMjvalana lobha meM prakSepa karatA hai aura eka AvalikA zeSa rahane para saMjvalana mAyA ke bandha, udaya aura udIraNA kA viccheda ho jAtA hai tathA apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa mAyA kA upazama ho jAtA hai / usa samaya meM saMjvalana mAyA kI prathama sthitigata eka AvalikA aura samaya kama do AvalikA meM bAMdhe gaye Upara kI sthitigata dalikoM ko chor3akara zeSa kA upazama ho jAtA hai| usake bAda samaya kama do AvalikA meM saMjvalana mAyA kA upazama karatA hai| jaba saMjvalana mAyA ke baMdha, udaya aura udIraNA kA viccheda hotA hai, usake anantara samaya se lekara saMjvalana lobha kI dvittIya sthiti se dalikoM ko lekara pUrvokta prakAra se prathama sthiti karatA hai / lobha kA jitanA vedana kAla hotA hai, usake tIna bhAga karake unameM se do bhAga Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 atika pramANa prathama sthiti kA kAla rahatA hai| prathama vibhAga meM pUrva spardhakoM meM se balikoM ko lekara pUrvaspardhaka karatA hai arthAta pahale ke spardhakoM meM se dalikoM ko le lekara unheM atyanta rasahIna kara detA hai / dvitIya vibhAga meM pUrvaspardhakoM aura apUrvaspardhakoM se dalikoM ko lekara ananta kRSTi karatA hai arthAt unameM anantaguNA hIna rasa karake unheM aMtarAla se sthApita kara detA hai / kRSTikaraNa ke kAla ke anta samaya meM apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa lobha kA upazama karatA hai / usI samaya meM saMjvalana lobha ke baMdha kA viccheda hotA hai| isake sAtha hI nauveM anivRttikaraNa guNasthAna kA aMta ho jAtA hai / isake bAda dasavAM sUkSmasaMparAya guNasthAna hotA hai / isa guNasthAna kA kAla antarmuhUrta hai / usameM Ane para Upara kI sthiti se kucha kRSTiyoM ko lekara sUkSmasaMparAya ke kAla ke barAbara prathama sthiti ko karatA hai aura eka samaya kama do AvalikA meM baMdhe hue zeSa dalikoM kA upazama karatA hai / sUkSmasaMsarAya ke aMtima samaya meM saMjvalana lobha kA upazama ho jAtA hai| usI samaya meM jJAnAvaraNa kI pAMca, darzanAvaraNa kI bAra, aMtarAya kI pAMca, yazaHkIrti aura ucca gotra, ina prakRtiyoM ke bandha kA viccheda hotA hai / anantara samaya meM gyArahavAM guNasthAna upazAntakaSAya ho jAtA haiM aura isa guNasthAna meM mohanIya kI 20 prakRtiyoM kA upazama rahatA hai|" 1 labdhisAra ( digambara sAhitya) gA0 205 361 meM ukta varNana se milatA julatA upazama kA vidhAna kiyA gayA hai| kintu usameM anantAnubadhI ke upazama kA vidhAna na karake visaMyojana ko mAnA hai bariyAhimuhA vedasammI aNaM viyojitA // 205 arthAt upazama cAritra ke abhimukha vedaka samyadRSTi anantAnubaMdhI kA visaMyojana karake " ukta kathana se spaSTa hai ki graMthakAra bisayojana kara hI pakSapAtI hai| 11.----. Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagramya va yadyapi upazama zra eNi meM mohanIya karma kI samasta prakRtiyoM kA pUrI taraha upazama kiyA jAtA hai, parantu upazama kara dene para bhI usa karma kA astitva to banA hI rahatA hai| jaise ki gaMdale pAnI meM phiTakaro yAdi DAlane se usane meM baiTha jAtI hai aura pAnI nirmala ho jAtA hai, kintu usake nIce gandagI jyoM kI tyoM banI rahatI hU~ | vaise hI upazama zra eNi meM jIva ke bhAvoM ko kaluSita karane vAlA pradhAna karma mohanIya zAMta kara diyA jAtA hai| apUrvakaraNa Adi pariNAma jaise-jaise Upara car3hate jAte haiM vaise-vaise mohanIya karma kI dhUli rUpI uttara prakRtiyoM ke kaNa eka ke bAda eka uttarottara zAMta ho jAte haiM / isa prakAra se upazama ko gaI prakRtiyoM meM na to sthiti aura anubhAgako kama kiyA jA sakatA hai aura na bar3hAyA jA sakatA hai / na unakA udaya yA udIraNA ho sakatI haiM aura na unheM anya prakRti rUpa hI kiyA jA sakatA hai / kintu yaha upazama to antamuhUrta kAla ke liye kiyA jAtA hai | ataH dasaveM guNasthAna meM sUkSma lobha kA upazama karake jaba jIva gyArahaveM guNasthAna meM pahu~catA hai to kama-se-kama eka samaya aura adhika-seadhika antamuhUrta ke bAda upazama huI kaSAyeM apattA udra eka kara baiThatI haiN| jisakA phala yaha hotA hai ki upazama zra eNi kA Arohaka jIva jisa krama se Upara car3hA thA, usI krama se nIce utaranA zurU kara detA hai aura usakA patana prArambha ho jAtA hai / upazAMta kaSAya vAle jIva kA patana avazyaMbhAvI hai| isI bAta ko Avazyaka niyukti gAthA 118 meM spaSTa kiyA hai ki - 1 anyatrApyuktaM - 'uvasataM kammaM ja na tao kaDei na dei udae ni / naya gamabai parapagai na ceva Dhae taM tu / / - paMcama karmagratha svopaza TokA pR0 131 - Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 zataka upasAma uvaNIyA gugamahayA viNacarisasarisaMpi / pazivAyaMti kasAyA ki puNa sese sAgasya // guNavAna puruSa ke dvArA upazAMta kI gaI kaSAyeM jina bhamavAna sarIkhe cAritra vAle vyakti kA bhI patana karA detI haiM, phira anya sarAgI puruSoM kA to kahanA hI kyA hai ? ___ ataH jyoM-jyoM nIce utaratA jAtA hai, vaise-vaise par3hate samaya jisajisa guNasthAna meM jina-jina prakRtiyoM kA baMdhaviccheda kiyA thA, usausa guNasthAna meM Ane para ve prakRtiyAM punaH baMdhane lagatI haiN| utarate-utarate vaha sAtaveM yA NThe guNasthAna meM ThaharatA hai aura yadi vahAM bhI apane ko saMbhAla nahIM pAtA hai to pAMcave aura cauthe guNasthAna meM pahuMcatA hai| yadi anaMtAnubaMdhI kA udaya A jAtA hai to sAsAdana samyagdRSTi hokara punaH mithyAtva meM pahu~ca jAtA hai| aura isa taraha saba kiyA karAyA caupaTa ho jAtA hai / lekina yaha bAta dhyAna meM rakhanA cAhiye ki yadi patanonmukhI upazama zreNi kA Arohaka chaThe guNasthAna meM Akara saMbhala jAtA hai to punaH upazama zroNi car3ha sakatA hai / kyoMki eka bhava meM do bAra upazama zreNi car3hane kA ullekha pAyA jAtA hai| parantu jo jIva do bAra addhAkhaye pasto adhApavattotti padi hu kameNa / sujjhato Arohadi paDadi so saMkilismato / / -samdhisAra gA0 310 jIva upazama zregi meM adhaHkaraNa paryanta to kama se giratA hai / yadi usake bAda vizuddha pariNAma hote haiM to puna: Upara ke guNasthAnoM meM car3hatA hai aura saMkleza pariNAmoM ke hone para nIce ke guNasthAnoM meM AtA hai| 2 ekamace dukkhutto carittamohaM uvasamejjA / -karmaprakRti gA064 -paMcasaMgraha gA0 63 (pAma) Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha upazamana Ni car3hatA hai, vaha jIva usI bhava meM kSapaka Ni vA ArohaNa nahIM kara sakatA / jo eka bAra upazama dhaNi car3hatA hai vaha kArma. granthika matAnusAra dUsarI bAra kSapaka thaNi bhI bar3ha sakatA hai / ' saddhAMtika matAnusAra to eka bhava meM eka jIva eka hI zroNi car3hatA hai / isa prakAra sAmAnya rUpa se upazama zroNi kA svarUpa batalAyA gayA hai| aba tatsaMbaMdhI kucha vizeSa spaSTIkaraNa nIce kiyA jAtA hai / gAthA meM upazamaNi ke ArohaNa krama puruSaveda ke udaya se zreNi car3hane vAle jIva kI apekSA se batalAyA gayA hai / yadi strIveda ke udaya se koI jIva zreNi car3hatA hai to vaha pahale napuMsaka veda kA upazama karatA hai aura phira krama se puruSaveda, hAsyAdi SaTka aura strIveda kA upazama karatA hai| yadi napuMsaka veda ke udaya se koI jIva zreNi car3hatA hai to vaha pahale stroveda kA upazama karatA hai, usake bAda kramamA paheda, hApAlika kA aura napuMsakA bheda kA upazama karatA hai / sArAMza yaha hai ki jisa beda ke udaya se zroNi car3hatA hai usa veda kA upazama sabase pIche karatA hai| isI bAta ko vizeSAvazyaka bhASya gA0 1285 meM batAyA hai ki -- .... uktaM ca sapsatikAco-jo duve vAre uvasamaseti paSTiyasjada, tassa niyamA tammi bhave khavagasetI natyi | jo ikkasi ubasamase hiM paDivajjA tassa navagaseThI huja ti -paMcama karmagrantha svopana TI0, pR0 132 tammi mave nivANaM na labhai ukkoso va saMsAra / poggalaparipaTTaddha desUNaM koi hiDejjA / / -vizeSAvazyaka bhASya 1315 upazama zreNi se girakara manuSya usa bhava se mokSa nahIM jA sakatA aura koI-koI to adhika se adhika kucha kama ardhapudagala parAvarta kAla taka saMsAra meM paribhramaNa karate haiN| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 taka tatto va daMsaNattigaM sare'NuSNaM jahannaraveyaM / tato bIyaM dhakkaM tao ya veyaM samuSinnaM // arthAt anantAnubadhA ko upazamanA ke pazcAt darzanAMtaka kA upazama karatA hai, usake bAda anudIrNaM do vedoM meM se jo veda hIna hotA hai, usakA upazama karatA hai| usake bAda dUsare veda kA upazama karatA hai / usake bAda hAsyAdi paTka kA upazama karatA hai aura tatpazcAta jisa veda kA udaya hotA hai, usakA upazama karatA hai / karmaprakRti upazamanAkaraNa gA0 65 meM isa krama ko isa prakAra batalAyA hai ki- udayaM parijaya ismI irithaM samaddha arthayA pta / taha variSaro barisavaristhiM samagaM kamAra // yadi stro upazamaNi para baDhatI hai to pahale napuMsakaveda kA uparAma karatI hai, usake bAda carama samaya mAtra udaya sthiti ko chor3akara strIveda ke zeSa sabhI dalikoM kA upazama karatI hai| usake bAda abe - kapha hone para puruSaveda Adi sAta prakRtiyoM kA upazama karatI hai| yadi napuMsaka upazrama ANi para car3hatA hai to eka udaya sthiti ko chor3akara zeSa napuMsaka veda kA tathA stroveda kA eka sAtha upazama karatA hai / usake bAda avedaka hone para puruSaveda Adi sAta prakRtiyoM kA upazama karatA hai / ' upazamaNi kA AraMbhaka saptama guNasthAnavartI jIba hai aura anaMtAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa, mithyAtva aura sabhyamidhyAtva kA upazama karane para sAtavAM guNasthAna hotA hai / kyoMki inake udaya hote hue samyaktva Adi kI prApti nahIM ho sakatI hai| 1 labdhisAra meM bhI pharma prakRti ke anurUpa hI vidhAna kiyA gayA hai| dekho gAthA 361, 362 / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmayantha 5 upazama zrINi meM bhI anantAnubandhI Adi kA upazama kiyA jAtA hai / ataH aisI dazA meM punaH upazama zraNi meM unakA upazama batalAne kA kAraNa yaha hai ki vedaka samyaktva, dezacAritra aura sakalacAritra kI prApti ukta prakRtiyoM ke kSayopazama se hotI hai / ataH upazama zreNi kA prAraMbha karane se pahale unma tahatiyoM kA yogagana mAtA hai ki upazama / isIliye upazama zreNi meM anantAnubandhI Adi ke upazama ko batalAyA hai| upazama aura kSayopazama meM antara / isI prasaMga meM upazama aura kSayopazama kA svarUpa bhI samajha lenA caahiye| kyoMki kSayopazama ukSya meM Aye hue karmadalikoM ke bhaya aura sattA meM vidyamAna kamA~ ke upazama se hotA hai / parantu kSayopazama kI itanI vizeSatA hai ki usameM ghAtaka kramoM kA pradeSodaya rahatA hai aura upazama meM kisI bhI taraha kA udaya nahIM hotA hai arthAt na to pradezodaya aura na rasodaya / kSayopazama meM pradezodaya hone para bhI samyaktva Adi kA ghAta na hone kA kAraNa yaha hai ki udaya do prakAra kA hai--phalodaya aura pradezodaya / lekina phalodaya hone se guNa kA dhAta hotA hai aura pradezodaya ke atyanta maMda hone se guNa kA dhAta nahIM hotA hai / isIliye upazama zroNi meM anantAnubandhI Adi kA phalodaya aura pradezodaya rUpa donoM prakAra kA upazama mAnA jAtA hai / upazama zreNi kA prArambhaka mAne jAne ke sambandha meM matAntara bhI hai / kaI AcAryoM kA kahanA hai ki avirata, dezavirata, pramattavirata aura apramattavirata meM se koI eka upazama zreNi car3hatA hai aura koI saptama guNasthAnavI jIva ko Arambhaka mAnate haiM / isa matabhinnatA kA kAraNa yaha hai ki jo AcArya darzanamohanIya ___ ke upazama se arthAt dvitIya upazamasamyaktva ke prArambha se hI upazama Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 gataka zra eNi kA prArambha mAnate haiM ve cauthe Adi guNasthAnavartI jIvoM ko upazamazraNa kA prArambhaka mAnate haiN| kyoMki upazama samyaktva cauthe Adi cAra guNasthAnoM meM hI prApta kiyA jAtA hai| lekina jo AcArya cAritramohanIya ke upazama se yAnI uparAma cAritra kI prApti ke liye kiye gaye prayatnI se upara mAnate haiM, ve saptamaguNasthAnavartI jIva ko hI upazama zreNi kA prArambhaka mAnate haiM, kyoMki sAtaveM guNasthAna meM hI yathApravRttakaraNa hotA hai / " upazama zroNi ke ArohaNa kA krama agale pRSTha 387 para dekhiye / isa prakAra se upazama zra eNi kA svarUpa jAnanA cAhiye / anantara aba kramaprApta kSapaka zra eNi kA varNana karate haiM / apaka zreNi aNamicchamIsasammaM tiAu igavigalayopatigujjovaM tirinadharapAvaragaM chagapu saMjala yA doniddavigdhava raNaklae sAhArAya aDanapurIe // 66 // nANI / kaSAya, mincha - mithyAtva - sammaM samyaktva mohanIya, zabdArtha - aNa - anaMta nubaMdhI mohanIya, mIsa - mizra mohanIya, tibhAja- tIna Ayu, igavigala - ekendriya, vikelendriya, zrImatiga-styAnaddhitrika ujjIvaM-- udyota nAma, ticadvika, narakadvika, sthAvaradvika Atapa nAma, aDa - ATha kapAya napusthIe veda / tirinarathathAvara yugaM - - sAhArAyava-- sAdhAraNa nAma, napuMsaka veda aura strI chaga -- hAsyAdi SaTka, puM puruSa veda, saMjalA ---saMjvalana kaSAya, yonida do nidrA ( nidrA aura pracalA), vigdhavaraNavakhae- 1 digambara saMpradAya meM dUsare mata ko hI svIkAra kiyA hai / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacama karmagrantha upazamana saMjvalana lobha 28 apratyAkhyAtAvaraNa lobha pratyAkhyAnAvaraNa lobha 26 27 saMjvalana mAyA 25 apratyAkhyAnA0 mAyA 23 saMjvalana mAna 22 -- pratyAkhyAnA0 mAyA 24 apratyAkhyAnA0 mAna pratyAkhyAnA0 mAna 20 21 saMjvalana krodha 16 apratyAkhyAnA0 krodha 17 pratyAkhyAnA0 krodha 18 puruSa veda 16 hAsyAdi SaTka 15 strIveda napuMsaka veda mizra 6, samyaktva mo0 7 mithyAtva 5. anantAnubaMdhI krodha 1, mAna 2, mAyA 3 lobha 4 zng- Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 pAtaka pAMca aMtarAya, pAMva jJAnAvaraNa aura cAra varNanAvaraNa ke kSaya hone para, nANI- kevalajJAnI / gAthArtha-- (kSapaka zreNi bAlA) anaMtAnubaMdhI kaSAya, mithyAtva mohanIya, midha mohanIya, samyaktva mohanIya, tIna Ayu, ekendriya, vikalendriya, styAnaddhitrika, udyota nAma, tiryacadvika, narakadvika, sthAvadvika, sAdhAraNa nAma, Atapa nAma, ATha (dUsarI aura tIsarI) kaSAya, napusaka veda, strIveda tathA--- hAsyAdi SaTka, puruSa veda, saMjvalana kaSAya, do nidrAyeM, pAMca aMtarAya,pAMca jJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa, ina prakRtiyoM kA kSaya karake jIva kevalajJAnI hotA hai| vizeSArtha---kSapaka zreNi kA Arohaka jina prakRtiyoM ko kSaya karatA hai, unake nAma gAthA meM batalAye haiM / upazama zroNi aura kSapaka zreNi meM yaha antara hai ki ina donoM zreNiyoM ke Arohaka mohanIya karma ke upazama aura kSaya karane ke lie agrasara hote haiM lekina upazama aNi meM to prakRtiyoM ke udaya ko zAMta kiyA jAtA hai, prakRtiyoM kI mattA banI rahatI hai aura antamuhUrta ke liye apanA phala nahIM de sakatI haiM, kintu kSapaka zreNi meM unakI sattA hI naSTa kara dI jAtI hai, jisase unake punaH udaya hone kA bhaya nahIM rahatA hai / isI kAraNa kSapaka zroNi meM patana nahIM hotA hai| ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki upazama zreNi aura rupaka zreNi donoM kA kendrabindu mohanIya karma hai aura upazama zroNi meM mohanIya karma kA upazama hone se punaH udaya ho jAtA hai / jisase patana hone para kI gaI pAriNAmika zuddhi vyartha ho jAtI hai| kintu kSapaka zrINi meM mohanIya karma kA samUla kSaya hone se punaH udaya nahIM hotA hai aura udaya na hone se pAriNAmika zuddhi pUrNa Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 36 hokara AtmA apane zuddha svarUpa ko prApta kara letI hai aura kevala - jJAnI ho jAtI hai / upazama zratri aura kSapaka zrapi meM dUsarA aha hai ki zamazraNa meM sirpha mohanIya karma ko prakRtiyoM kA hI upazama hotA hai lekina kSapaka zroNi meM mohanIya karma kI prakRtiyoM ke sAtha nAmakarma kI kucha prakRtiyoM va jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aMtarAya karma kI prakRtiyoM kA bhI kSaya hotA hai / kSapaka zreNi meM prakRtiyoM ke kSaya kA krama isa prakAra hai 1 ATha varSa se adhika Ayu vAlA uttama saMhanana kA dhAraka, cauthe, pAMcaveM, chaThe athavA sAtaveM guNasthAnavartI manuSya kSapaka zra eNi prAraMbha karatA hai / " sabase pahale vaha anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSka kA eka sAtha kSaya karatA hai aura usake zeSa anaMtaveM bhAga ko mithyAtva meM sthApana karake mithyAtva aura usa aMza kA eka sAtha nAza karatA hai / usake bAda isa prakAra kramazaH samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti kA kSaya karatA hai / * jaba samyagmithyAtva kI sthiti eka AvalikA mAtra bAkI raha jAtI hai taba samyaktva mohanIya kI sthiti ATha varSa pramANa bAkI abirayademapamattApamattavirayANaM / pabitI e annayaro paDivajjai suddhajmANovagayacitto || 1 - vizeSAvazyaka bhASya 1321 digambara saMpradAya meM upathama zreNi ke Arohaka kI taraha kSapaka zreNi ke Arohaka ko saptama guNasthAnavatIM mAnA haiN| kyoMki cAritramAhIma ke kSapaNa se hI pakaNi mAnI hai / paDhamasAe samaya khave aMtomuttamettaNaM / tatto virya micchataM takha ya mI tao sabhya || -- vizeSAvazyaka bhASya 1322 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. rahatI hai / usake antamuhUrta pramANa khaNDa kara-karake khapAtA hai | jaba usake aMtima sthitikhaNDa ko khapAtA hai taba usa kSapaka ko kRtakaraNa kahate haiM / isa kRtakaraNa ke kAla meM yadi koI jIva maratA hai to vaha cAroM gatiyoM meM se kisI bhI gAte meM utpanna ho sAtA hai|' yadi kSapaka zroNi kA prAraMbha baddhAyu jIva karatA hai aura anaMtAnubaMdhI ke kSaya ke pazcAt usakA maraNa ho to usa avasthA meM mithyAtva kA udaya hone para vaha jIva punaH anaMtAnubaMdhI kA baMdha karatA hai, kyoMki mithyAtva ke udaya meM anaMtAnubaMdhI niyama se baMdhatI hai, kintu . 1 labdhisAra (digambara candra meM darzana mahanIya kI kSapaNA ke bAre meM nitA hai daMsaNamohapakhavaNApaTubago kammabhUmijo maNuso / tisthayarapAdamUle kevalisudakevalImUle / / 11 / / Ninago taTThANe vimANabhogAvaNImu dhambhe a|| kidakaraNijjo cadusuvi gadIsu uppajade jamhA / / 111 // karmabhUmija manuSya tIrthakara, kevalI athavA zrutakevalI ke pAdamUla meM darzanamoha ke kSapaNa kA prArambha karatA hai| adhaHkaraNa ke prathama samaya se lekara aba taka mithyAtva mohanIya aura mitha mohanIya kA dravya sampakatva prakRti rUpa saMkramaNa karatA hai taba taka ke ansamuhUrta kAla ko darNanamoha ke kSapaNa kA prArambhika kAla kahA jAtA hai aura usa prArambha kAla ke anantara samaya se lekara zAyika sampanatva kI prApti ke pahale samaya taka kA kAla niSThApaka kahalAtA hai / niSThApaka to jahA~ prArambha kiyA thA yahAM hI apanA vaimAnika devoM meM apanA mogabhUmi meM athavA dharmA nAma ke prathama naraka meM hotA hai| kyoMki baddhAyu kRtakRtya vedaka sammaSTi maraNa karake cAroM gatiyoM meM utpanna ho sakatA hai / baDhAu paDivano paDhamaphasAyakkhae ai mrejjaa| to miThattodayo viNija mujjo na khINammi / / -vizeSAvazyaka bhASya 1323 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 paMcama karmagrantha mithyAtva kA kSaya ho jAne para punaH anaMtAnubaMdhI kA baMdha nahIM hotA hai| baddhAyu hone para bhI yadi koI jIva usa samaya maraNa nahIM karatA hai to anaMtAnubaMdhI kaSAya aura darzanamoha kA kSapaNa karane ke bAda vaha vahIM Thahara jAtA hai, pArivamohanIya ke kSapaNa karane kA prayatna nahIM karatA hai / yadi abaddhAyu hotA hai to vaha usa zreNi ko samApta karake kevalajJAna prApta karatA hai / ataH abaddhAyuSka sakala zreNi ko samApta karane vAle manuSya ke tIna Ayu- devAyu, narakAyu aura tiryaMcAyu kA abhAva to svataH hI ho jAtA hai tathA pUrvokta kama se anaMtAnubaMdhI catuSka aura darzanatrika kA kSaya cauthe Adi cAra gRNasthAnoM meM kara detA hai| ima prakAra darzanamohasaptaka kA kSaya karane ke pazcAta cAritramohanIya kA kSaya karane ke liye yathApravRtta Adi tIna karaNoM ko karatA hai / apUrvakaraNa meM sthitighAta Adi ke dvArA apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kula ATha prakRtiyoM kA isa prakAra kSaya kiyA jAtA hai ki anivRttikaraNa ke prathama samaya meM unakI sthiti palya ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra raha jAtI hai / anivRttikaraNa ke saMkhyAta bhAga bIta jAne para- stmAnadvitrika, narakagati, narakAnupUrvI, tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, ekendriya, bikalendriyatrika ye cAra jAtiyAM, sthAvara, Atapa, udyota, sUkSma aura sAdhAraNa, ina solaha prakRtiyoM kI sthiti udvalanA saMkramaNa ke dvArA udvalanA hone para palya ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra raha jAtI hai aura usake bAda guNasaMkramaNa ke dvArA badhyamAna prakRtiyoM meM unakA prakSepa kara-karake unheM bilkula kSINa kara diyA jAtA hai / yadyapi apratyAsyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke kSaya kA prAraMbha pahale hI kara diyA jAtA hai, kintu abhI taka ye kSINa nahIM hotI haiM ki aMtarAla Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 zataka meM pUrvokta solaha prakRtiyoM kA kSapaNa kiyA jAtA hai aura unake kSaya ke pazcAta ATha kaSAyoM kA bhI antamu huna meM hI kSaya kara detA hai|' usake pazcAta nau mokSAya aura cAra saMcalana kApAyoM meM antarakaraNa karatA hai / phira kramazaH napuMsakaveda, strIveda aura hAsyAdi chaha nokaSAyoM kA kSapaNa karatA hai aura usake bAda puruSaveda ke tIna khaMDa karake do khaNDoM kA eka sAtha kSapaNa karatA hai aura tosare khaNddha ko saMjvalana krodha meM milA detA hai| ___ukta kkama puruSaveda ke udaya se zreNi car3hane vAle ke liye batAyA hai / yadi strI ghoNi para ArohaNa karatI hai to pahale napuMsakaveda kA kSapaNa karatI hai, usake bAda kramazaH puruSaveda, chaha nokapAya aura strIveda kA kSapaNa karatI hai yadi napuMsaka zreNi ArohaNa karatA hai to vaha pahale strIveda kA kSapaNa karatA hai, usake bAda kramazaH puruSaveda, chaha nokaSAya aura napuMsaka veda kA kSapaNa karatA hai / sArAMza yaha hai ki kisI-kisI kA mata hai ki pahale solaha prakRtiyoM ke hI kSaya kA prArambha pharatA hai aura unake madhya meM ATha kaSAyoM kA kSaya karatA hai, pazcAt solaha prakRtiyoM kA kSaya karatA hai / go. karmakAMDa meM isa sambandha meM matAntara kA ullekha isa prakAra kiyA hai Narima aNaM ubasamage svavagAputvaM zakttui aTThA ya / pacchA solAdINaM khavaNaM idi kei NiTThi // 361 / / upazama zreNI meM anaMtAnubaMdhI kA satva nahIM hotA aura kSapaka anivRptikaraNa pahale ATha kaSAyoM kA kSapaNa karake pazcAt solaha Adi prakRtiyoM kA kSapaNa karatA hai, aisA koI kahate haiM / / itthI udae napusaM itthIveyaM ca sattagaM ca kamA / apumodayaMmi jugavaM napusaitthI puNo satta / ____-paMdhasaMgraha 346 (zeSa agale pRSTha para dekheM) Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 513 jisa veda ke udaya se zrINi ArohaNa karatA hai, usakA kSapaNa anta meM hotA hai| veda ke kSapaNa ke bAda saMjvalATa krodha, mAna, mAyA aura lobha kA kSapaNa ukta prakAra se karatA hai| yAnI saMjvalana krodha ke tIna khaNDa karake do khaMDoM kA to eka sAtha kSapaNa karatA hai aura tIsare khaMDa ko saMjvalana mAna meM milA detA hai| isI prakAra mAna ke tIsare khaMDa ko mAyA meM milAtA hai aura mAyA ke tIsare khaNDa ko lobha meM milAtA hai / pratyeka ke kSapaNa karane kA kAla antamuharta hai aura zreNi kAla antamuhUrta hai kintu vaha antamuhUrta bar3A hai| saMjvalana lobha ke tIna khaMDa karake do khaNDoM kA to eka sAtha kSapaNa karatA hai kintu tIsare khaNDa ke saMkhyAta' khaNDa karake carama khaMDa ke sivAya zeSa khaMDoM ko bhinna-bhinna samaya meM khapAtA hai aura phira usa carama khaMDa ke bhI asaMkhyAta khaMDa karake unheM dasaveM guNasthAna meM bhinnabhinna samaya meM khapatA hai / isa prakAra lobha kaSAya kA pUrI taraha kSaya hone para anantara samaya meM kSINakaSAya ho jAtA hai / kSINakaSAya guNasthAna ke kAla ke saMkhyAta bhAgoM meM se eka bhAga kAla bAkI rahane taka mohanIya ke sivAya zeSa karmoM meM sthitighAta Adi pUrvavat hote haiN| usameM pAMca jJAnAbaraNa, cAra darzanAvaraNa, pAMca antarAya aura do nidrA (nidrA aura pracalA) ina solaha prakRtiyoM kI sthiti ko kSINakaSAya ke kAla ke barAbara karatA hai kintu nidrAdvika kI sthiti ko eka samaya strIvaMda ke udaya me aNi car3hane para pahale napu maka veda kA kSaya hotA hai, phira stroveda kA aura phira puSpaveda pa hAnyAdi SaTka kA kSaya hotA hai / napusaka veda ke udaya se aNi caDhane para napusaka veda aura strIbaMda kA eka sAtha Aya hotA hai. usake bAda puruSaveda aura hAsyaSaTka kA kSaya hotA hai| __ go0 pharmakAMDa gA0 388 meM bhI yahI krama batAyA hai| Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 kama karatA hai| inakI sthiti ke barAbara hote hI inameM sthitighAta vagairaha kArya banda ho jAte haiM aura zeSa prakRtiyoM ke hote rahate haiN| kSINakaSAya ke upAnta samaya meM nidrAdvika kA kSaya karatA hai aura kSetra caudaha prakRtiyoM kA antima samaya meM kSaya karatA hai aura usake anantara samaya meM vaha sayogakevalI ho jAtA hai / zataka vaha sayogakevalI avasthA jaghanya se antama hUrta aura utkRSTa se kucha kama eka pUrva koTi kAla kI hotI hai| isa kAla meM bhavya jIvoM ke pratibodhArtha dezanA, vihAra Adi karate haiN| yadi unake vedanIya Adi karmoM kI sthiti Ayukarma se adhika hotI hai to unake samIkaraNa ke liye yAnI Ayukarma kI sthiti ke barAbara vedanIya Adi tIna atrAtiyA karmoM kI sthiti ko karane ke liye samudghAta karate haiM, jise kebalIsamudghAta kahate haiM aura usake pazcAta yoga kA nirodha karane ke liye upakrama karate haiN| yadi Ayukarma ke barAbara hI vedanIya Adi karmoM kI sthiti ho to samudaghAta nahIM karate haiM / yoga ke nirodha kA upakrama isa prakAra hai ki sabase pahale bAdara kAyayoga ke dvArA bAdara manoyoga ko rokate haiM, usake pazcAta bAdara vacanayoga ko rokate haiM aura usake pazcAta sUkSmakAya ke dvArA bAdara kAyayoga ko rokate haiM, usake bAda sUkSma manoyoga ko, usake pazcAt sUkSma vacanayoga ko rokate haiN| isa prakAra bAdara, sUkSma manoyoga, vacanayoga aura bAdara kAyayoga ko rokane ke pazcAt sUkSma kAyayoga ko rokane ke liye sUkSmakriyApratipAtI dhyAna ko dhyAle haiM / usa dhyAna meM sthitighAta Adi ke dvArA sayogi avasthA ke aMtima samaya paryanta Ayukarma ke sivAya zepa karmoM kA apavartana karate haiM / aisA karane se antima samaya meM saba karmoM kI sthiti ayogi avasthA ke kAla ke barAbara ho jAtI hai| yahAM itanA vizeSa samajhanA cAhiye Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 365 ki ayogi avasthA meM jina karmoM kA udaya nahIM hotA hai, unakI sthiti eka samaya kama hotI hai| sayogakevalI guNasthAna ke antima samaya meM sAtA yA asAtA vedanIya meM se koI eka bedanIya, audArika, tejasa, kArmaNa, chaha saMsthAna, prathama saMhanana, audArika aMgopAMga, varNacatuSka, agurulaghu, upaghAta, parAdhAta, ucchvAsa, zubha aura azubha vihAyogati, pratyeka, sthira, asthira, zubha, azubha, susvara, duHsvara aura nirmANa, ina tIsa prakRtiyoM ke udaya aura udIraNA kA viccheda ho jAtA hai aura usake anantara samaya meM ayogakevalI ho jAte haiN| ____ isa ayogakevalI avasthA meM byuparatakriyApratipAtI dhyAna ko karate haiN| yahAM sthitighAta Adi nahIM hotA hai, ataH jina karmoM kA udaya hotA hai, unako to sthiti kA kSaya hone se anubhava karake naSTa kara dete haiM, kintu jina prakRtiyoM kA udaya nahIM hotA, unakA stibukasaMkrama ke dvArA vedyamAna prakRtiyoM meM saMkrama karake ayogi avasthA ke upAMta samaya taka vedana karate haiM aura upAMta samaya meM 72 kA aura aMta samaya meM 13 prakRtiyoM kA kSaya karake nirAkara, niraMjana hokara nitya sukha ke dhAma mokSa ko prApta karate haiN|' isa prakAra se kSapaka zraNi kA svarUpa samajhanA cAhiye / usakA digdarzaka vivaraNa yaha hai 1 sapaka zreNi kA vizeSa vivaraNa pariziSTa meM dekhiye / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 siddha avasthA kI prApti 148 prakRtiyoM kA kSaya 12/13 prakRtiyoM kA kSaya (14ve guNasthAna meM ) 72/73 prakRtiyoM kA kSaya (13veM guNasthAna meM ) jJAnAvaraNa 5, darzanAvaraNa 4, aMtarAya 5 = 14 (12 guNasthAna meM) do nidrAyeM 2 (12 guNasthAna ke uparAMta samaya meM ) saMjvalana lobha 1 (dasave guNasthAna meM ) saMjvalana mAyA 1 saMjvalana mAna 1 saMjvalana krodha 1 purupaveda 1 hAsyAdi SaTka 6 strIveda 1 nauveM guNasthAna meM napuMsakaveda 1 ekendriya Adi 16 apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha ( deva, naraka, tiryaMca Ayu 3 samyaktvamohanIya 3 mizra mohanIya 2 mithyAtva mohanIya 1 anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha guNasthAna meM ) zataka (4, 5, 6, 7 veM guNasthAna meM ) Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacama pharmagrantha 367 _ 'namiya jiNaM ghubabaMdhodayasattA' Adi pahalI gAthA meM jina viSayoM ke varNana karane kI pratijJA kI gaI thI, unakA varNana karane ke pazcAta granthakAra apanA aura gra'tha kA nAma batalAte hue gra'ya ko samApta karate haiN| devivarilihiyaM sayamiNaM AyasaraNaTThA // 10 // zabdArtha-devida sUri--devendrasUri ne, lihiya-- likhA, sayaga-zataka nAma kA, iga-yaha graya, AyasaraNaTThA-AsmasmaraNa karane, bodha prApta karane ke liye| mArtha-dene te AtmA kA bodha prApta karane ke lie isa zataka nAmaka grantha kI racanA kI hai| vizeSArtha -- upasaMhAra ke rUpa meM granthakAra apanI laghutA pradarzita karate huye kahate haiM ki isa gra'tha kA nAma 'zataka hai, kyoMki isameM sau gAthAyeM haiM aura unameM prArambha meM kI gaI pratijJA ke anusAra varNya viSayoM kA varNana kiyA gayA hai aura yaha grantha svasvarUpa bodha ke lie banAyA gayA hai| isa prakAra paMcama karma grantha kI vyAkhyA samApta huI / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1. paMcama karmagrantha kI mUla gAthAyeM 2. karmoM kI bandha, udaya, sattA prakRtiyoM kI saMkhyA meM bhinnatA kA kAraNa 3. mohanIya karma kI uttara prakRtiyoM meM bhUyaskAra Adi bandha 4. karma prakRtiyoM kA jaghanya sthitibandha, 5. Ayukarma ke abAdhAkAla kA spaSTIkaraNa 6. yogasthAnoM kA vivecana 7. grahaNa kiye gaye karmaskandhoM ko karma prakRtiyoM meM vibhAjita karane kI rIti 8. uttara prakRtiyoM meM pudgaladravya ke vitaraNa tathA honAdhikatA kA vivecana #. palyoM ko bharane meM lie jAne vAle vAlAgroM ke bAre meM anuyogadvAra sUtra Adi kA kathana 10. digambara sAhitya meM palyopama kA varNana 11. digambara granthoM meM pudgala parAvartI kA varNana 12. utkRSTa aura jaghanya pradezabaMdha ke svAmiyoM kA go0 karmakAMDa meM Agata varNana 13. guNazreNi ke vidhAna kA spaSTIkaraNa 14. kSapaka zreNi ke vidhAna kA spaSTIkaraNa 15. paMcama karmagrantha kI gAthAoM kI akArAnukramaNikA Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 paMcama karmagranya kI mUla gAthAyeM namiya jiNaM ghubbNdhodystaapaaipunpriyttaa| seyara cauhavivAgA vuccha bandhaviha sAmI ya / / 1 / / vannacauteyakammAgurulahu nimaNobaghAya bhayakucchana / micchakasAyAvaraNA vipanna vargati sagacatA / / 2 / / taNuvaMgAgiisaMghayaNa jAigaikhagaipubbijiNusAmaM / ujjoyAyavaparaghA tasavIsA goya beyaNiyaM / / 3 / / hAsAijuyaladugaveya Au tevuttarI adhuvbNdhaa| bhaMgA aNAisAI arNatasaMtta ttarA cauro / / 4 / / paDhamabiyA dhuvaudaisa dhuvabaMdhisu taiavabjabhaMgatigaM / micchammi tinni bhaMgA duhAvi adhuvA turiabhaMgA / / 5 / / nimiNa thira athira aguruya suhaasuhaM teya kamma caubannA / nANaMtarAya saNa miccha dhuvaudaya sagavIsA / / 6 / / thira-subhiyara viNu adhuvabaMdhI miccha viNu mohadhuvabaMdhI / nidobaghAya' mIsaM mammaM paNanavai adhruvudayA / / 7 / / tasavannavIsa sagateya-kamma dhuvabaMdhi sesa veyatigaM / Agiitiga veyaNiyaM dujuyala sagaurala sAsacaU ||8|| khaigatiriduga nIyaM dhuvasaMtA samma mIsa maNuyadugaM / / viuvikkAra jiNAU hArasaguccA adhuvasaMtA || par3hamatiguNasU miccha niyamA ajavAiaTTage bhajja / sAsANe khalu samma saMtaM micchAidasage vA / / 10 / / sAsaNamIsesu dhurva mIrU micchAinavasu bhayaNAe / Aiduge aNa niyamA bhaiyA mIsAinavagammi // 11 // Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 AhArasattagaM vA savvaguNe vitiguNe biNA titthaM / nobhayasaMte miccho aMtamuhuna' bhave titthe // 12 / / kevalajuyalAvaraNA paNanidA baarsaaimksaayaa| miLa ti sadhvaghAi caNANatidasaNAvaraNA / / 13 / / saMjalaNa nokasAyA vighaM iya desaghAiya adhAI / patte yataNuTThAU tasapIsa: gorA jAnA / suranaratigacca sAyaM tasadasa taNuvaMgabaira caurasa / paraghAsaga tiriAU bannacau paNidi subhakhagai / / 15 / / bAyAlapunnapagaI apadamasaMThANakhagaisaMdhayaNA / tiriyaduga asAyanIyobaghAya igavigala nirayatigaM / / 16 / / thAvaradama bannacaukka ghAipaNayAlasahiya bAsII / pAvapaDitti dosuvi vannAigahA suhA asuhA / / 1714 nAmadhavabaMdhinavagaM desaNa paNanANaviragha paraghArya / bhayakumicchasAsaM jiNa guNatIsA apariyattA / / 18 / / taNuaTTha veya dujuyala kasAya ujoyagoyaduga niddA / tasavIsAu parittA khittavivAgA'Nuputhvoo ||1|| ghaNaghAi dugoya jiNA tasiyaratiga subhagabhagacau sAsaM / jAitiga jiyavivAgA AU cauro bhavavivAgA // 20 // nAmadhuvodaya cauttaNu badhAyasAhAraNiyara joyatigaM / puragalavikAgi baMdho payaiThiirasapaesatti / / 21 / / mUlapayaDINa asattachegabaMdhesu tinni bhUgArA / appatarA tiya cauro avaTTiyA Na hu avattabyo / / 22 / / egAdahige bhUoM egAIUNagammi apptro| tammano'vaTThiyao paDhame samae avattavo / / 23 / / nava cau daMse dudu, tidu mohe du igavIsa sattarasa / terasa nava paNa cau ti du isako nava acha dasa dunni / / 24 / / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmapratya ThANami ||25|| tipaNa chaJaTunabahiyA vIsA tIgatIsa isa chasagaadrutibandhA sesesu ya vIsayarakoDikoDI nAme goe nAme goe ya nattarI mohe | tIsavara causu udahI nirayasurAuMIma tittIsA // 26 // muhuttA jahanna veyaNie / sasa esu mutta to // 27 // aTThAra muhumavigalatige / dusubarimesu dugavuDDhI ||28|| mutta akasAthaDiI bAra aTThaTTha nAmagoesa vigdhAvaraNa asAe to paDhamAsiMghaNe dasa cAlIsa kasAesuM miulahu niddha hasura hisiyamahure / dasa dosadddasamahiyA te hAlida bilAI ||23|| dasa suhavihagaI ucce suraduga thirakka purimarahAse / micche saptari isa vijavvitiriurala nirayaduganoe / pannarasa // 30 // bhamakucchaaraisoe I teyapaNa athirachakke tasatrauthAvaraGgaparNadI ||31|| napukukhaga isAsacauguruka+kharukhasI yadugaMdhe vIsaM koDAkoDI evaiyAvAha vAsasayA ||32|| guru koDikoDito titthAhArANa bhinnamuhu bAhuA / lahulii saMkhaguNUNA naratiriyANAu pallattigaM ||33|| igavigalapubvakoTi paliyAsaMkhaMsa Aucau bhramaNA / niruvakamANa jyAsA avAha saMsANa bhavataMso ||34|| lahubaMdho taMjalaNalohapaNavigvanAgadaMsesu / ya sAe ||35|| bhinnamuta' te aTu jasucce bArama do mAsa pakkhI saMjalagati sAkkosAo ayamukkoMso gidisu paliyAsaMkhasahINa lahubaMdho / kamaso paNavIsAe pannAsayasa hassasaMguNio ||37|| micchatta liIDa jaM , nAme | | pumaTTavarisANi 1 40 3 laGgha' ||36|| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa- 1 bigaliasanni jilo kaNiu pallasaMkhabhAguNo / suranaramAu samAdasasahassa sasAu khuDr3abhavaM ||38|| savvANavi lahubaMdhe bhinnamuhU abAha Aujivi / kei surAusamaM jiNamaMtamuhU biti AhAraM ||36|| sattarasasamahiyA kira igANuSANumi huti khaDuDabhavA / sagatIsasayattihattara pANa puNa igamuhutta mi // 40 // sor paNa sakiisaha ssapaNasaya chattIsA igamuhuttakhuDDabhavA / AvaliyANaM dosaya chappannA egakhuDDabhave / / 41 / / avirayasammo titthaM AhAradugAmarAu ya patto / micchaddiTTI baMdha jiduThiI sesapayaDI ||42 // vigalasuhumAugatigaM tirimazyA suraviubdhinirayadugaM / egidithAyarAyava AIsANA su+kosaM ||43|| tiriuraladujjayaM biTTu suraniraya sesa caugaiyA | AhArajiNamaputro'nirvAdiTha saMjalaNa purisa lahu ||44 || sAyajasukavAvaraNA vigdhaM sumo viuvicha asannI / sannIvi bAyarapajjegidiu sesA / / 45 / ukkosa jahanneyarabhaMgA sAi agAi dhruva adhruvA / uhA saMga ajahanno saMsatige Aucaunu duhA // 46 // ubheo ajaharano saMjalaNAvaraNamavagavigdhANaM / setatigi sAiadhuvo taha cauhA sesapayaDIeM // 47 // 2 sANA ayuvvate ayaraMto koDikoDio na higo / baMdho na hU hoNo na ya micche bhavviya rasannimi ||48 || jailahubaMdhI vAyara pajja asaMkhaguNa suhumapajjahiMgo / esi apajjANa lahU suhamearaapajapajja gurU ||43|| lahu biya pajjaapajje apajeyara biya gurU higo evaM / ti cau asannisu navaraM saMkhaguNo biyamamaNapajje / / 50 / / Au Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pharmagrantha 405 to jaijiho baMdho makhaguNo desaviraya hassiyo / sammacau sannicauro ThiibaMdhANukama saMkhaguNA // 51 // savvANa vi jihAMThaI asubhA ja sAikilaseNa / inarA visohio puNa muttu naraamaratiriyA // 52 // suhamanigoyAikhaNappajoga bAyarayavibhalaamaNamaNA / apaja lahu paDhamaduguru pajahassiyaro asaMkhaguNoM / / 3 / / apajatta tasukkoso pajjajanniyara eba ThiiThANA / apajeyara saMkhaguNA paramapajabie asaMkhaguNA // 54|| paikhaNamasaMkhaguNaviriya apaja paiThihamasaMkhalogasamA / ajjhavasAyA ahiyA sattasu Ausu asaMkhaguNA / / '55 / / tirinarayatijoyANaM narabhavajuya sacaupalla tesaTTha 1 thAvaracaugavigalAyavesu paNasIisayamayarA / / 56 / / apaDhamasaMghayaNAgiikhagaI aNamicdubhagathINatigaM / niya nae itthi dutIsaM paNidisu abandhaThii paramA ||57 / / vijayAisu gevijje tamAi dahisaya dutIsa tesaTeM / paNasIi sayayabaMdho pallatigaM muraviuviduge // 58 / / samayAdasaMkhakAlaM tiriduganIesa Au aMtamuhU / urali asaMkhaparaTTA sAThiI punakoDaNA // 56|| jala hisayaM paNasoyaM paraghussAse paNiditasacauge / battIsaM suddavihagaipumasubhagatiguccaca urase / / 60 / / asukhagaijAiAgii saMghavaNAhAranarayajoyadurga / thiramubhajasathAvaradasanapuitthIdujuyalamasAyaM // 6 // samayAdatamuhana maNudurgAjaNavairauralavaMgesu / tittIsayarA paramA aMtamuha lahU vi AujiNe // 62 / / tibbo asuhasuhANaM saMkesavisohio vivajayau / maMdaraso girimahirayajalarehAsarisakasAehi / / 63 / / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Y. pariziSTa-1 bauThANAI asUhA suhAnahA vigdhadesaghAiAvaraNA / pumasaMjalaNigaduticalaThANarasA sesa dugamAI / / 64 / / nibucAraso mahajo duticaubhAga kati ikkabhAgaMto / igaThANAI amuho asuhANa suho muhANaM tu ||65 / / tidhyamigathAvarAyava suramicchA vigalasuhunirayatigaM / tirimaNuyAu tirinarA tiridugachevaTTha suranirayA // 66 / / vizvamurAhAradugaM sukhagai bannacAutejiNasAyaM / / samAjasandarA padiya gubda bAma / / 7 / / tamatamagA ujjoyaM sammasurA maNaya uraladugavairaM / apamatto abharAuM ugaimicchA u sesANaM // 68 / / yINAMtanaM amiccha maMdarasaM saMjamummuho miccho| biryAtayakasAya aviraya desa pamatto araisoe 6Ell apamAI hAragadurga duniasubannahAsaraikucchA / bhayamubaghAyamapuvo aniyaTTI purisasaMjalaNe ||70 / / bigghAbaraNaM suhumo maNutiriyA suuhmbigltimaauu| vegavichakkamamarA nirayA ujjoyauraladugaM / / 71t tiriduganiaMtamatamA jiNamaviraya nirayaviNigathAvarayaM / AsuhumAyava sammo va sAyathirasubhajasA simarA / / 72 / / tasavannateyacaumaNukhamaiduga paNidisAsaparadhuccha / saMghayaNAgiinaputthIsubhagiyarati micchA bajagaigA / / 73|| cauteyabannaveyaNiya nAmaNukkosa saMsadhuvabaMdhI / ghAINaM ajahanno goe duviho imo cauhA // 74 / / semami duhA igadugaNumAi jA abhavaNaMtaguNiyANa / khaMdhA uralociyavaggaNA u taha agahaNatariyA / / 7 / / emeva viubvAhArateyabhAmANuSANamaNakamme / kamAvagAho UNUNaMgulaasaMkheso 76|| suhamA Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 407 ikkikkahiyA siddhANaMtasA aMtaresu agghnnaa| sabvastha jahannuciyA niyatasAhiyA jiTThA / / 7 // aMtimacauphAmadugaMdhapaMcavannarasakammakhaMghadale / sajiyapaMtAgarasamAnatA 1941) emapaesogADhaM niyasabvapaesau gahei jiuu| thevo Au tadaso nAma goe samo ahiu / / 7 / / vigdhAvaraNe mohai sanyovari veyaNIya jeNApe / tassa phuDatta' na hadhai ThiIviseseNa sesANaM // 20 // niyajAiladdhadaliyANataMso hoi sanvaghAINaM / bajhaMtINa vibhajjaI sesaM sesANa paisamayaM / / 811 sammadarasatvaviraI aNavisaMjoyadasakhavage ya / mohasamasatakhavage khINasajogiyara guNaseDhI // 2 // guNaseDhI dalarayaNA'NusamayamudayAvasaMkhaguNaNAe / eyaguNA puNa kamaso asaMkhaguNanijjarA jIvA ||83 // paliyAsaMkhasamUha sAsaNaiyaraguNa aMtaraM hassaM / guru micchI be saTThI iyaraguNe puggaladdhato uddhAraaddhakhitta' paliya tihA samayavAsasayasamAe / kesavahAro dIvodahiAutasAiparimANaM / / 5 / / dabve khita' kAle bhAve cauha duha bAyaro suhamo / hoi aNaMtussappiNiparimANo puggalaparalo / / 86 / / uralAisattageNaM emajiu mubai phusiya savaaNU / jattiyakAli sa thUlo dabve muhamo sagannayarA / / 8 / / logapaesosappiNisamayA aNubhAgabaMdhaThANA ya / jaha taha kamamaraNaNaM puTThA khitAi dhUliyarA // 8 // appayarapayaDibaMdhI ukkaDajogI ya snnipjtto| kuNai paesukkosaM jahannayaM tassa bancAse // Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ You pariziSTa-1 miccha ajayacaDa AU bitiguNa biNu mohi santa micchAI / chaha satarasa sumo ajayA desA vitikasAe // 0 // paNa aniyaTTI sukhagai narAusurasubhagatigaviuncidugaM / samacauraMsamasAya varaM miccho varaM miccho va sammo vA // 81 ! | niddApayalAdujuyala bhayakucchAtittva sammago sujaI / AhAradurga sesA uko pasagA micchI ||2|| sumuNI dunni asannI nirayatimasurAsuraviubvidugaM / sammo jiNaM jahannaM suhamanigoyAikhaNi sesA // 63 // daMsaNagabhaya kucchAvitituriyakaSAya vigghanANANaM | mUlage'Nukkoso cauha duhA sesi savvattha ||4|| seviasaMkhijjaise jogahANANi yati / ThiibaMdhayavasAyANubhAgaThANA asaMkhaguNA ||5|| rasaccheyA / kasAyAu || 16 | tatto kammapaesA anaMtaguNiyA to jogA payiDipaesa ThiiaNubhAgaM caudasarajju logo buddhikao sattarajjumANaghaNo / tahI hegapaesA seDhI payaro ya tavvaggo / / 7 / / aNadaMsanapuMsitthIveya chakkaM ca purisaveyaM ca / do do emaMtarie sarise sarisaM uvasamei ||8|| aNamicchamIsasammaM tiu igavigaladhauNatigujotraM / tirinarayathAvadugaM sAhArAya aDanaputthIe // 66 // nANI / sayagamiNa AyasaraNaTTA 1900l chagapuMsaMjalaNAdonivigdhavaraNakhae debindasUrili hiyaM Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 karmoM kI baMdha, udaya, sattA prakRtiyoM ko saMkhyA meM bhinnatA kA kAraNa ___ jJAnAvaraNa Adi mUla karmoM kI baMdhayogya 120, udayayogya 122 tayA sattAyogya 158 kA 148 prakRtiyA~ haiM / arthAt baMdhayogya kI apekSA udayogya 2 aura udayogya kI apekSA sattAyogya 36 yA 26 prakRtiyAM adhika haiN| yahA~ isa bhinnatA ke kAraNa ko spaSTa karate haiN| sAmAnyatayA karma prakRtiyoM ke baMdha, udaya aura sattA ke saMbandha meM yaha niyama hai ki jitanI kama prakRtiyoM kA baMdha hotA hai. baMdha hone ke pazcAta usanI hI prakRtiyoM kI sattA aura udaya kAla meM utanI ho prakRtiyoM kA udaya hotA hai / vinA baMdha ke udaya aura sattA meM saMkhyA adhika honA bhI nahIM cAhie / lekina isa sAmAnya niyama kA apavAda hone se udaya aura sattA meM karma prakR. tiyoM kI saMkhyA adhika mAnI jAtI hai| baMdha kI apekSA udaya prakRtiyoM meM do ko adhikatA kA kAraNa yaha hai ki varzana mohanIya ko tIna prakRtiyA hai- samyaktva mohanIya, mitra mohanIma aura mithyAtva mohanIya / inameM se kevala mithyAtva mohanIya kA baMdha hotA hai aura zeSa do prakRtiyA~ binA baMdha ke udaya meM AtI haiM aura sattA meM rahatI haiM / isakA kAraNa yaha hai ki jaise ki rAkha aura auSadhi vizeSa ke dvArA mAdaka kodoM (dhAnya vizeSa) ko zuddha kiyA jAtA hai vaise hI mAdaka kodoM jaise mithyAtva mohanIya karma ko auSadhi samAna sammakatva ke dvArA zuddha karake tIna bhAgoM meM vibhAjita kara diyA jAtA hai 1 - zuddha, 2 bardha zuddha aura 3 azuddha / unameM aspanta zuddha kiye hue jo ki sammasva svarUpa ko prApta hue haiM arthAt samyaktva prApti meM vidhAsapha nahIM hote haiM, aise pudgala zuddha kahalAte haiM aura unakA samyakaca mohanIya yaha nAma vyavahAra kiyA jAtA hai aura vo arUpa zuddhi ko prApta hue haiM pe ardhavizuddha aura unako mizra mohanIya kahate haiM aura Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 pariziSTa-2 jo kicinmAtra bhI zRddhi ko prApta nahIM hue haiM parantu mithyAtva mohanIya rUpa hI rahate haiM, ve azuddha kahalAte haiN| isa prakAra samyatva mohanIya aura mitra mohanIya samyaktva guNa dvArA sattA meM hI zuddha hue mithyAtva mohanIya pharma ke pudgala hone se unakA baMdha nahIM hotA hai kintu minyAtva mohanIya kAhI baMdha hotA hai, jisase baMdha ke vicAra-prasaMga meM samyaktva mAhanIya aura mina mohatoya ke binA mohanIya karma kI prabbIsa prakRtiyA~ mAno jAtI haiN| isI prakAra pA~ca vandhana, pAMca saMghAtana kA apane-apane zarIra ke antargata grahaNa karane se aura varNAdika ke vIsa bhedoM kA varNacatuSka meM grahaNa hone se unakI solaha prakRtiyoM ke vinA nAmakarma kI sarasaTha prakRtiyAM baMdha meM grahaNa kI jAtI hai aura zeSa karmoM kI prakRtiyoM meM nyUnAdhikatA nahIM hone se sampUrNa prakRtiyoM kA yoga karane para baMdha meM eka so bIsa uttara prakRtiyA~ hotI haiN| udama ke vicAra ke prasaMga meM samyaktva aura mizra mohanIya kA bhI udaya hone se unakI vRddhi karane para eka sau bAIsa uttara prakRtiyAM mAnI jAtI haiN| yadyapi baMdha aura udaya kA jaba vicAra kiyA jAtA hai taba baMdhana aura saMghAtana nAmakarma ke pAMca-pAMca bhedoM kI una-una zarIroM ke antargata vivakSA kara lI jAtI hai| kinsU pAMcoM bandhanoM aura pAMcoM saMghAtanoM kA baMdha hai aura udaya bhI hai apane apane nAma vAle zarIra nAmakarma ke sAtha, isIliye unakI baMdha aura udaya meM alaga se vivakSA nahIM kI hai kintu sattA meM alaga-alaga batAye haiM aura batAnA hI caahie| kyoMki yadi sattA meM unako na batAyA jAye to mUla vastu kA hI abhAva ho jaayegaa| bandhana aura saMghAtana nAmaka koI karma hI nahIM rheNge| pAca bandhana aura pAMca saMghAtana nAmakarmoM kI zarIra nAmakarma ke pA~ca bhedoM meM isa prakAra vivakSA kI jAtI hai.--audArikabaMdhana aura audArika saMghAtana kI audArika zarIra ke antargata, vaikrimabandhana aura kriya saMghAtana kI baiMkriya zarIra ke antargata, AhArakabandhana aura AhAraka saMghAtana kI AhAraka zarIra ke antargata, saMjasabandhana aura tejasa saMghAtana kI taijasa zarIra ke antargata aura kArmamabandhana va karmamA Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagranya saMghAsana kI kArmaNa zarIra ke antargata varNa, gaMdha, rasa aura sparza nAmakarma ke anukrama se pA~ca, do, pA~ca aura bATha uttara bheda hote haiN| unakI baMdha aura ukSya meM vivakSA nahIM kI hai parantu sAmAnya se varNAdi cAra hI mAne hai, kyoMki ina bIsa kA sAtha hI baMdha aura udaya hotA hai, eka bhI prakRti pahale yA bAda meM baMdha yA udaya meM se kama nahIM hotI hai| isIliye baMdha aura udaya meM varNAdi catuSka ko mAnA hai / isa prakAra baMdha aura udaya meM avivakSita pA~ca baMdhana, pA~ca saMghAtana aura varNAdi solaha prakRtiyoM kA sattA meM grahaNa hone se kula milAkara ekasI ar3atAlIsa uttara prakRti sattA meM mAnI jAtI haiM aura jaba baMdhana nAmakarma ke pautra kI bajAya pandraha bheda karate haiM to mattA meM ekaso aTThAvana prakRtiyA~ samajhanA cAhiye | saMkSepa aura vistAra kI apekSA baMdha, udaya aura sattA meM prakRtiyoM kI bhinnatA mAnI jAtI hai / mohanIyakarma ko uttaraprakRtiyoM meM bhUyaskAra Adi baMdha 1 karmagrantha meM mohanIyakarma ke dasa baMdhasthAna tathA unameM no mUyaskAra, jhA alpatara dasa avasthita aura do avaktavya baMdha mAne haiM / lekina go0 karmakAMDa meM bIsa bhujAkAra, gyAraha malpatara, tetIsa avasthita aura do vaktavya baMdha batalAye hai, jo nimnalikhita gAthA meM spaSTa kiye haiM dasa vosaM ekkArasa tetIsaM mohabaMdhaThANANi / muagArappavANi ya avayavANithi ya sAmaNe // 468 mohanIya karma ke dasa baMdhasthAno meM bIsa bhujAkAra (bhUyaskAra), gyAraha alpatara, tetIsa avasthita aura 'tha' se do avasthabaMdha sAmAnya se hote haiN| karmagrantha aura karmakAMDa ke isa vivecana meM aMtara par3ane kA kAraNa yaha hai ki karmagrantha meM bhUyaskAra Adi baMdhoM kA vizeSana kevala guNasthAnoM meM utarane aura car3hane kI apekSA se kiyA gayA hai kintu karmakAMDa meM ukta dRSTi ke sAthasAtha isa bAta kA bhI dhyAna rakhA gayA hai ki guNasthAna ArohaNa ke samaya jIva kisa guNasthAna se kisa-kisa guNasthAna meM jA sakatA hai aura avarohaNa ke Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 samaya kisa guNasthAna se kisa-kisa guNasthAna meM A sakatA hai ta.pA maraNa kI apekSA se bhI bhUyaskAra Adi baMdha ginAye haiN| karmagranmeM eka se do, do se tIna, tIna se cAra Adi kA baMdha batalAkara dasa baMghasthAnoM meM nau bhUpaskAra baMdha batalAye haiM, lekina karmakAMDa meM unake sivAya gyAraha bhUyaskAra aura bhI batalAye haiM / ve isa prakAra haiM-maraNa kI apekSA se jIva eka ko bAMdhakara satraha kA, tIna ko bAdhakara satraha kA, cAra ko bAMdha kara satraha kA aura pAMca ko bAMdha kara satraha kA baMdha karatA hai| ataH ye pAMca bhUyaskAra to maraNa kI apekSA se hote haiM tathA chaThe pramatasaMyata guNasthAna meM nau prakRtiyoM kA bandha karake koI jIva pAMcave guNasthAna meM Akara teraha kA baMdha karatA hai, koI jIva cauthe guNasthAna meM Akara satraha kA baMdha karatA hai aura koI jIva dUsare guNasthAna meM Akara isakIsa kA baMdha karatA hai aura koI jIva pahale guNasthAna meM Akara bAIsa kA baMdha karatA hai| kyoMki chaThe pramatta. saMyata guNasthAna se yukta hokara jIva nIce ke samI guNasthAnoM meM jA sakatA hai| ata: nau ke cAra bhUyaskAra baMdha hote haiM / isI prakAra pAMcaveM gugasthAna meM teraha kA baMdha karake satraha, ikkIsa aura bAIsa kA una kara sakatA hai, ata: teraha ke tIna bhUyaskAra baMdha hote haiN| satraha ko bAMdhakara ikkIsa aura bAIsa kA baMdha kara sakatA hai, ata: satraha ke do bhayaskAra hote haiN| isa prakAra nau ke cAra, teraha ke tIna aura satraha ke do bhUyaskAra baMdha hote haiN| _lekina kaMrmagrantha meM pratyeka baMdhasthAna kA eka-eka, isa prakAra tIna hI bhUyaskAra batalAye haiM / ataH zeSa chaha raha jAte haiM tathA maraNa kI apekSA se pAMca bhUyaskAra pahale batalA cuke haiN| isa prakAra go0 pharmakAMDa meM 5-6 = 11 bhUpaskAra adhika batalAye haiN| ___ karmagrantha meM alpatara baMdha ATha batalAye haiM kintu karmakAMDa meM unakI saMkhyA gyAraha basalAI hai| ve isa prakAra hai-.-karmagrantha meM bAIsa ko bAMdhakara satraha kA baMdha rUpa kevala eka hI alpatara bana vata lAyA hai lekina pahale guNasthAna se sAtaveM guNasthAna taka jIva dUsare aura chaThe guNasthAna ke sivAya sabhI guNasthAnoM meM mA sakatA hai / ataH bAIsa ko bAMdhakara satraha, teraha aura no kA vadha kara sakane ke kAraNa bAIsa prakRtika baMdhasthAna ke tIna alpatara hote haiM tathA satraha kA Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama krarmagranya 413 baMdha karake teraha aura nau kA baMdha kara sakane ke kAraNa satraha ke baMdhasthAna ke ho alpaptara baMdha hote haiM / isa prakAra dAIsa ke tIna aura satraha ke do alpatara baMdhoM meM se karmananya meM kevala ekA-eka hI alpatara baMdha batalAyA hai / ataH zeSa tIna rahate haiM jo karmagrantha se karmakAM meM adhika hai| bhUyaskAra, alpatara aura avaktavya baMdha ke dvitIya samaya meM bhI yadi utanI hI prakRtiyoM kA baMdha holA hai jitanI prakRtiyoM kA baMdha pahale samaya meM huA thA to use avasthita baMdha kahate haiM / ataH karmakAMDa meM myaskAra, alpatara aura ava savya baMdhoM kI saMkhyA ke barAbara hI avasthita baMdhoM kI saMkhyA batalAI hai / yadi dusare samaya meM hone vAle badha ke Upara se bhUyaskAra, alpatara athavA avaktavya padoM ko alaga karake unakI vAstavika sthiti ko dekheM to mUla avasthita baMdha utane hI Thahara sakate haiM jitane baMdhasthAna hote haiM / jaise kisI jIva ne ikkIsa kA badha karake prathama samaya meM bAIsa kA bandha kiyA aura dUsare samaya meM bhI bAIsa kA hI badha kiyA to yahaH 5 samaya kA baMdha bhUskAra badha hai aura dUsare samaya kA avasthita / jisa prakAra bhUyaskAra Adi baMdhoM kA nirUpaNa hai, yadi usI prakAra anna sthita baMdha kA nirUpaNa kiyA jAye to dAIsa kA baMdha karake bAIsa kA baMdha karanA, ikkIsa kA baMdha karake ikkIsa kA baMdha karanA, satraha kA baMdha karake satraha kA baMdha karanA, Adi avasthita baMdha hI hai| isakA sArAMza yaha hai ki mUla avasthita baMdha utane hI hote haiM jitane ki baMdhasthAna hote haiM, isIliye karmagrantha meM dasa hI avasthita baMdha mohanIya karma ke batalAye haiN| kiMtu bhayaskAra, alpatara aura avaktavya baMdha ke dvitIya samaya meM prAyaH avasthita bandha hotA hai, ataH ina upapada pUrvaka hone vAle avasthita baMdha bhI utane hI hote hai jitane ki tInoM baMdhoM ke hote haiM / isI se karmakAMDa meM ukta tInoM prakAra ke baMdhoM ke barAbara hI avasthita baMdha kA parimANa batalAyA hai| avaktavya baMna karmagranya aura go karmakAMDa meM samAna haiM / go0 karmakAMDa meM vizeSarUpa se bhI bhUyaskAra Adi ko ginAyA hai, jinakI saMkhyA nimna prakAra hai sasAnIsahiyasayaM paNavAlaM paMSahatarihiyasayaM / munagArappadarAgi ya aSiTuvANivi viseseNa // 1 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 pariziSTa-2 vizeSapane se arthAt maMgoM kI apekSA meM ekaso sattAIsa mujAkAra hote haiM, paMtAlIsa alpatara hote haiM aura ekasau pacahattara pravaktavya baMdha hote haiM / eka hI baMdhasthAna meM prakRtiyoM ke parivartana se jo vikalpa hote haiM, unheM bhaMga kahate haiN| jaise bAIsa prakRtika aMghasthAnoM meM tIna vedoM meM se eka beda kA aura hAsya-rati aura zoka-arati ke yugaloM meM se eka yugala kA baMdha hotA | hai / ataH usake 343=6maMga hote haiM / arthAt bAIsa prakRtika baMdhaspAna ko koI jIva hAsya, rati aura puruSaveda ke sAtha bAMdhatA hai, koI goka, arati aura puruSaveda ke sAtha bAMdhatA hai| koI hAsya, raji aura strIveda ke sAtha bAMdhatA hai, koI zoka, arati aura strIveda ke sAtha bAMdhatA hai / isI taraha / napuMsaka veda ke liye mI samajhanA cAhiye / isa prakAra bAIsa prakRtika baMdha. sthAna bhinna-bhila jIvoM ke chaha prakAra se hotA hai| isI prakAra ikkIsa prakatika baMdhasthAna meM cAra bhaMga hote haiM, kyoMki usame eka jIva ke eka samaya meM / do vedoM meM se kisI eka veda kA aura do yugaloM meM se kisI eka yugala kA baMdha hotA hai| isakA sArAza vaha hai ki apane-apane baMdharayAna meM saMpakti vedoM ko aura yugaloM ko paraspara meM guNA karane para apane-apane baMdhasthAna ke bhaMga hote haiM / una bhaMgasthAnoM ko sakhyA isa prakAra hai--- ambApoMse badu igiyose vo ho havaMti chaTo ti / ekka mayo bhaMgo baMdhaTTANesu mohassa / / 467 mohanIya karma ke baMdhasthAnoM meM se bAIsa ke chaha, ikkIsa ke pAra, isake , Age pramatta guNasthAna taka sabhavita baMdhasthAnoM ke do-do aura usake Age saMbhabita baMdhasthAnoM ke eka-eka bhaMga hote haiN| ina maMgoM kI apekSA se ekaso sattAIsa mujAkAra nimna prakAra haiM Nama cavIsaM bArasa bosaM bajaraTuvosa vo ho / dhUle paNagAvoNaM tipatiya micchAdimujagArA / / 472 pahale guNasthAna meM eka bhI mujAkAra baMdha nahIM hotA hai kyoMki bAIsa prakRtika baMdhasthAna se adhika prakRtiyoM vAlA koI baMghasthAna hI nahIM hai, jisake bAMdhane se yahA~ bhujAkAra baMdha saMbhava ho| dUsare guNasthAna meM cobIsa bhujAkAra hote haiM, kyoMki ikkIsa ko bAMdhakara bAIsa kA baMdha karane para ikkIsa ke cAra Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha bhaMgoM ko aura bAIsa ke chaha bhaMgoM ko paraspara guNA karane para 44 5 = 24 mujAkAra hote haiM / tIsare guNasthAna meM bAraha bhujAkAra hote haiN| kyoMki satraha ko bAMdhakara bAIsa kA baMdha karane para 2x6=12 maMga hote haiM / cauthe meM bIsa bhujAkAra hote haiM, kyoMki satraha kA baMdha karake ikkIsa kA bandha hone para 244 - aura AIma mA bandha hone para 2 x 6=12, isa prakAra 12+==20 bhaMga hote hai| pAMcaveM guNasthAna meM caubIsa bhujAkAra hote hai, kyoMki teraha kA bandha karake satraha kA vadha hone para 242=4, ikkIsa kA baMdha hone para 244-8 aura bAIsa kA baMdha hone para 246=12 isa prakAra 4++12=24 maMga hote haiN| chaThe meM aTThAIsa mujAkAra hote haiM, kyoki nau kA bandha karake taraha kA bandha karane para 2224, satraha kA vadha karane para 242-4, ikkIsa kA baMdha karane para 244-- aura bAIsa kA bandha karane para 246-12, isa prakAra 4+4+ +12-28 bhaMga hote haiN| sAtaveM meM do bhujAkAra hote haiM, kyoMki sAtaveM meM eka bhaMga sahita nau kA baMdha karake maraNa hone para do bhaMga sahita satraha kA baMdha hotA hai / AThaveM guNasthAna meM bhI sAtaveM ke samAna hI do bhujAkAra hote haiN| nauveM guNasthAna meM pAca, cAra Adi pAMca baMdhasthAno meM se pratyeka ke tIna-tIna mujAkara hote haiM, jo eka-eka girane kI apekSA se aura do-do marane kI apekSA se / isa prakAra eka sau sattAIsa bhujAkAra baMdha hota hai| paMtAlIsa alpatara baMdha isa prakAra haiM appadarA puNa tIsaM Nama pama chaToNi boNi Nama eva / yUle paNagAvoNe ekavarka aMtime suNNa // 473 pahale guNasthAna meM tIsa alpatara baMdha hote haiM, usake Age dUsare guNasthAna se lekara apUrvakaraNa guNasthAna taka krama se zUnya, zunya, 6, 2, 2, zUnya, 1 prakRti rUpa alpatara baMdha haiM | nauveM guNasthAna meM pAna Adi prakRti rUpa kA eka, eka hI alpatara baMdha hotA hai kintu aMta ke pAMcaveM bhAga meM zUnya arthAt alpatara baMdha nahIM hotA hai / isakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai pahale mithyAtva guNasthAna meM tIsa alpatara baMdha hote haiM, kyoMki bAIsa ko bAMdhakara satraha kA baMdha karane para 6x2=12, teraha kA baMdha karane para 6x2 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 -12 aura nI kA baMdha karane para 6x6, isa prakAra 12+1+6= 30 bhaMga hote haiM / dUsare guNasthAna meM eka bhI alpatara baMdha nahIM hotA hai, kyoMki dUsare ke bAda pahalA hI guNaraNAna detA hai aura mA basthA meM prati kA baMdha karake bAIsa kA baMdha karatA hai jo ki bhujAkAra baMdha hai | tIsare guNasthAna meM bhI koI alpatara nahIM hotA hai, kyoMki tIsare se pahale guNasthAna meM Ane para bhujAkAra baMdha hotA hai aura cauthe meM jAne para avasthita baMdha hotA hai / kyoMki tIsare meM bhI satraha kA badhasthAna hai aura cauthe meM bhI satraha kA baMdha hotA hai / ghauthe meM chaha alpatara hote haiM, kyoMki satraha kA baMdha karake teraha kA baMdha karane para 242-4 aura nau kA baMdha karane para 241-2, isa prakAra 4+2= 6 alpatara baMdha hote haiN| pAMcaveM guNasthAna meM teraha kA baMdha karake sAtaveM meM 'jAne para nau kA baMdha karatA hai ata: vahA~ 241-2 alpatarabaMdha hote haiN| chaThe guNasthAna meM bhI do alpatara hote haiM, kyoMki chaThe se nIce ke guNasthAnoM meM Ane para to mujAkAra baMdha hI hotA hai kintu Upara sAtave meM jAne para do alpatara baMdha hote haiM / yadyapi chaTha aura sAtaveM guNasthAna meM nau-nau prakRtiyoM kA hI baMdha hotA hai kintu chaOM ke nau prakRtiyoM vAle baMdhasthAna meM do bhaMga hote haiM, kyoM yahA~ donoM mugala kA baMdha saMbhava hai aura sAtaveM ke nau prakRtika baMdhaspAna kA eka hI maMga hotA hai, kyoMki vahA~ eka hI yugala' kA baMdha hotA hai / jisase praka tiyoM kI saMkhyA barAbara hone para bhI maMgoM ko nyUnAdhikatA ke kAraNa 241 -2 alpatara baMdha mAne gaye haiM / sAtaveM guNasthAna meM eka bhI allatara baMdha nahIM hotA hai, kyoMki jaba jIva sAtaveM se AThaveM guNasthAna meM jAtA hai to vahAM bhI nau prakRtiyoM kA hI baMdha karatA hai, kama kA nahIM karatA hai| AThaveM meM no kA baMdha karate nauveM guNasthAna meM pAMca kA baMdha karane para 1x1=1 hI malpatara baMdha hotA hai| nauveM guNasthAna meM pAMca kA baMdha karake cAra kA baMdha karane para eka, cAra kA baMdha karake tIna kA baMdha karane para eka, tIna kA baMdha karake do kA baMdha karane para eka aura do kA baMdha karake eka kA baMdha karane para eka, isa prakAra cAra alpatara baMdha hote haiM / isa prakAra paitAlIsa alpatara baMdha samajhanA cAhie / avaktavya baMdha isa prakAra hai-- mereNa avattavA oparamANammi ekArya mrge| goveva hoti elyavi viSNeca maThiyA aMgA / / 474 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha maga kI vivakSA ke vizeSa se avaktabya baMdha sUkSma saMparAya guNasthAna se utarane meM eka hotA hai / arthAt dasaveM guNasthAna me utara kara jaba nau guNasthAna meM eka prakRti kA baMdha karatA hai taba eka avaktavya hotA hai aura dasaveM meM maraNa karake devagati meM janma lekara jaba sabaha kA baMdha karatA hai taba do avaktavya baMdha hote haiN| isa prakAra tIna avaktavya baMgha mAnanA cAhie / arthAt dasaveM se uttara ke jaba naune meM AnA hai taba saMjvalana lobha kA baMdha karatA hai, ataH eka avaktavya baMdha hA tapA usI dasaveM meM maraNa kara deva asaMyata huA taba do avaktavya baMdha hote haiM, kyoMki deva hokara 17 prakRtiyoM ko do prakAra meM bAMdhatA hai| isa taraha tIna avaktavya baMdha hue| 127 bhujAkAra, 45 alpatara aura 3 avaktabya baMdha milakara 175 hote haiM aura itane hI avasthita baMdha haiM / isa prakAra mohanIya karma ke sAmAnya vizeSa rUpa se bhujAkAra Adi baMdha samajhanA cAhie / karmaprakRtiyoM kA jaghanya sthitibaMdha karmagrantha meM nAmollekhapUrvaka batAI gaI karma prakRtiyoM ke jaghanya sthitibaMdha ke bAre meM karmaprakRti, go0 karmakAMDa aura karmagrantha ke maMtavya meM samAnatA hai / zeSa pacAsI prakRtiyoM ke sambandha meM kucha vicAraNIya yahA~ prastuta karate haiN| go0 karmakAMDa meM unake bAre meM likhA hai ki.... sesANaM paramato bAdarAI diyo vimukho p| baMdi savajahamNaM sagasamakassapadhimAge // 143 zeSa prakRtiyoM kI jaghanya sthitiyoM ko vAdara paryApta vizuddha pariNAma yAlA ekendriya jIva apanI-apanI utkRSTa sthiti ke pratibhAga meM bAMdhatA hai| isa gAthA meM jisa pratibhAga kA ullekha kiyA hai, usako gAthA 145 meM spaSTa kiyA hai / ekendriyAdika jIvoM kI apekSA se ukta prakRtiyoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti batalAne ke lie apanI apanI pUrvokta utkRSTa sthiti meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dane se prApta landha ekendriya kI utkRSTa sthiti hai aura usameM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga nna karane se jaghanya sthiti hotI hai / ata: jaghanya sthiti baMdha ko ekendriya jIva ke karane se zeSa prakRtiyoM kA jaghanya sthitibaMdha karmakAMDa meM alaga se nahIM batalAyA hai| Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 pariziSTa-2 karmaprakRti meM zeSa prakRtiyoM kI jaghanya sthiti batalAne ke lie varga banA kara mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dene kA pahale saMketa kiyA gayA hai aura ekendriya jIva kI apekSA se prakRtiyoM kI sthiti kA parimANa batalAte hue Age likhA hai esegidiyahare samvAsi UNasaMjuo jaTTho / arthAta apane-a . utkRSTa gita . .... ati ! kA bhAga dekara labdha meM se palya ke asaMkhyAtaveM bhAga ko kama karane se jo apanI-apanI jaghanya sthiti AtI hai, vahIM ekendriya yogya jaghanya sthiti kA pramANa jAnanA cAhie / kama kiye gaye palya ke masaMkhyAta bhAga ko usa jaghanya / spipti meM jor3ane para utkRSTa sthiti kA pramANa hotA hai| karmagrantha meM pacAsI prakRtiyoM kI jaghanya sthiti kA vivecana paMcarsagraha aura karma prakRti donoM ke aminAyAnusAra kiyA hai| ina donoM vivecana meM yaha aMtara hai ki paMcasaMgraha meM to apanI-apanI prakRti kI utkRSTa sthiti meM mithyAzva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dekara jaghanya sthiti batalAI hai aura karma prakRti meM apane-apane gaM kI utkRSTa sthiti meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dekara aura usake labdha meM se palpa kA asaMkhyAtayAM bhAga kama karake jaghanya spiti vatalAI hai| go0 karmakAMDa prakRtiyoM kI sthiti meM bhAga dene taka to paMcasaMgraha ke mata se sahamata hai lekina Age vaha karmaprakRti ke mata se sahamata ho jAtA hai| paMcasaMgraha kA mata hai ki prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti meM bhAga dene para jo landha mAtA hai, vaha to ekendriya kI apekSA se jaghanya sthiti hotI hai aura usa meM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga jor3ane se usakI utkRSTa sthiti ho jAtI hai| lekina jI. karmakAMDa aura karmaprakRti ke matAnusAra midhvAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dene para jo labdha pAtA hai vahI utkRSTa sthiti hotI hai aura usameM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kAma dene para jaghanya sthiti hotI hai / paMca- : saMgraha meM to apane-apane varga kI utkRSTa sthiti meM bhAga nahIM diyA jAtA hai phintu apanI-apanI utkRSTa sthiti meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti se bhAga dene para prApta samdha jaghanya sthiti kA parimANa hai| Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pharmagrandha ___ 416 isa prakAra se paMcasagraha aura karma prakRti ke mata meM aMtara hai| Ayukarma ke abAdhAkAla kA spaSTIkaraNa deva, nAraka, tiryaca, manuSya mAyu kI utkRSTa sthiti batalAte samaya abAdhAsAla pUrva koTi kA tIsarA bhAga batalAyA hai / isakA kAraNa yaha hai ki pUrva phoTi varSa kI Ayu vAle manuSya aura tiyaM ca yathAyogya rIti se apanI Ayu ke do bhAga bItane ke pazcAt tIsare bhAga ke prArambha meM deva, nAraka kA setosa sAgaropama pramANa utkRSTa Ayu bAMdha sakate haiM. isalie utkRSTa sthiti ke sAtha abAdhA rUpa kAsa pUrva koTi kA tIsarA bhAga lene kA saMketa kivA hai / jaise anya sabhI karmoM ke sAtha abAdhAkAla joDakara sthiti kahI hai vaise AyukAma kI sthiti abAdhAkAla jor3akara nahIM batAI hai / kyoMki usakA avAdhAkAla nizcita nahIM hai / asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSya aura tiryaMca evaM deva tathA mAraka apano Ayu ke chaha mAha zeSa rahane para paramava kI Ayu bAMdhate haiM aura zeSa saMkhyAta varSa kI nirupakramI Ayu vAle apanI Ayu ke do bhAga bItane ke pazcAta tIsare bhAga kI zuruAta meM paramana ko Ayu kA baMdha karate haiM aura sopakramI Ayu vAle kula Ayu ke do bhAga jAne ke pazcAta tIsare bhAga ke prArambha meM bAMdhate haiM / yadi usa samaya Ayu kA badha na kareM to jitanI Ayu zeSa ho usake tIsare mAga kI zurUAta meM bAMdhate haiM / isakA Azaya yaha hai ki saMpUrNa Ayu ke tIsare bhAga, nauveM bhAga, mattAIsaveM bhAga, isa prakAra jaba taka aMtima antarmuhUrta Ayu zeSa ho taba paramara kI Ayu kA baMdha karate haiN| parabhava kI Ayu kA baMdha karane ke bAda jitanI Ayu meSa ho, vaha abAdhAkAla hai tathA abAdhA jaghanya ho aura Ayu kA baMdha meM: jaghanya ho jaise anta muMhataM kI Ayu vAlA antarmuhUrta prabhAga Ayu bAMdhe / abAdhA jaghanya ho aura Ayu kA baMdha utkRSTa ho jaise anna muhUrta kI Ayu vAlA tetIsa sAgara pramANa ta dula matsya kI taraha nAraka kA Ayu bAMdhe / utkRSTa abAdhA ho aura Ayu kA jaghanya badha hA aMsa pUrva koTi varSa kI mAyu vAlA apanI Ayu ke tIsare bhAga ke prArambha meM antarmuhUrna Ayu kA baMdha kare tathA uskRSTa avAdhA ho aura Azru kA baMdha bhI utkRSTa ho jaise pUrva koTi varSa vAlA tIsare bhAga kI zuruAta meM se tIsa sAgaropama pramANa deva, Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 nAraka kI Ayu kA baMdha kare / isa prakAra abAdhA ke viSaya meM AyUkarma kI saha pobhaMgI hai / isa taraha abAdhA anizcita hone se gAyu ke sAtha use jor3A ! nahIM hai tathA anya karma apane svajAtIya karmoM ke sthAnoM ko apane baMdha ke dvArA puSTa karate hai aura yadi unakA udaya ho to usI jAti ke baMdhe hue naye karmoM kI sabhI AdalikA jAne ke bAda udIraNA dvArA usakA ubaya bhI hotA hai, lekina Ayukarma ke bAre meM yaha niyama nahIM hai| baMdhane vAlI Ayu bhogI jAne vAlI Ayu ke eka bhI sthAna ko puSTa nahIM karatI hai tathA manuSya Ayu / ko bhogate hue yadi svajAtIya manuSya Ayu kA baMdha kare to vaha baMdhI huI Ayu anya manuSya janma meM jAkara hI bhogI jAtI hai 1 yahIM usake kisI dalika kA udaya yA udIraNA nahIM hone se bhI Ayu ke sAtha abAdhA kAsa nahIM hA hai| yogasthAnoM kA vivecana kamaMgrAya ko taraha goH karmakAMDa gA. 218 se 242 taka yogasyAnoM kA vivecana svarUpa, saMkhyA tathA svAmI kI apekSA se kiyA gayA hai / usakA upayogI aMza yahAM prastuta karate haiN| ___ gola karmakAMDa meM yogamthAna ke tIna meda kiye hai aura ina tIna bhedoM phe bhI 14 jIvasamAsoM kI apekSA caudaha-caudaha bheda haiM tayA ye 14 bheda bhI sAmAnya, jaghanya aura utkRSTa kI apekSA tIna-tIna prakAra ke haiN| unameM se sAmAnya kI apekSA 14 bheda, sAmAnya aura anya kI apekSA 28 bheda tathA ! sAmAnya-jadhanya aura utkuSTa kI apekSA 42 bheda hote haiM / kula milAkara ye 8Y bheda haiM / jinake nAma Adi isa prakAra haiM jogaTaThANA tivihA upAdeyaMsaddhipariNAmA / medA ekkevapi ghodasabhevA puNo tivihA // 218 upapAda yogasthAna, ekAMtaddhi yogasthAna aura pariNAma yogasthAna, isa | prakAra yogasthAna tIna prakAra ke haiM aura ye tInoM bheda bhI jIvasamAsa kI apekSA caudaha-caudaha bheda vAle haiM tathA unake bhI tIna-tIna bhaMda hote haiN| vigrahagati meM jo yoga hotA hai use upapAda yogasthAna' kahate haiN| zarIra paryApti pUrNa hone taka jo yogamthAna hotA hai use ekAMtAnuddhi aura zarIra - - ... Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmantha paryApti ke pUrNa hone ke samaya se lekara Ayu ke anta taka hone vAle yoga ko pariNAma yogasthAna kahate haiM / pariNAma yogasthAna utkRSTa bhI hote haiM aura jaghanya bhI / labdhyaparyAptaka ke bhI apanI sthiti ke saba bhedoM meM donoM pariNAma yogazthAna sambhava haiN| so ye saba pariNAma yogasthAna poTamAna yoga samajhanA / kyoMki ye ghaTate bhI hai, bar3hate bhI hai aura jaise ke taise bhI rahate haiM / 42 1 I upapAda yogasthAna aura ekAntAnuvRddhi yogasthAnoM ke pravartana kA kAla jaghanya mIra utkRSTa eka samaya ho hai / kyoMki upapAdasthAna janma ke prathama samaya meM hI hotA hai aura ekAMtAnuvRddhi sthAna bhI samaya-samaya pratibuddhi rUpa judA-judA hI hotA hai aura ina donoM se bhinna jo pariNAma yogasthAna haiM. unake nirantara pravartane kA kAla do samaya se lekara ATha samaya taka hai / ATha samaya nirantara pravartate vAle yogasthAna sabase thor3e haiM aura sAta ko Adi lekara cAra samaya taka pravartane vAle Upara-nIce ke donoM jagaha sthAna asaMkhyAta guNe haiM kintu tIna samaya aura do samaya taka pravartane vAle yogasthAna eka jagahaUpara kI ora hI rahate haiM aura unakA pramANa krama se asaMkhyAta asaMkhyAta guNA hai / saba yogasthAna jagat zroNi ke asaMkhyAta bhAga pramANa haiM / inameM eka-eka sthAna ke 1. avibhAga praticcheda 2. varga, 3. vargaNA, 4. svaka, 4. guNahAni, ye pAMca bheda hote haiM / jisakA dUsarA bhAga na ho, aise zakti ke aMza ko avibhAga praticcheda kahate haiM | avibhAga praticcheda kA samUha varga varga kA samUha vargaNA zrargaNA kA samUha sparddhaka aura sparddhaka kA samUha guNahAni kahalAtA hai aura guNahAni samUha ko sthAna kahate haiM / ke eka yogasthAna meM guNahAni kI saMkhyAe~ palya ke asaMkhyAta bhAga prabhANa haiM aura eka guNahAni meM sparddhaka jagatzreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiM / eka-eka sparddhaka meM vargaNAoM kI saMkhyA jagat Ni ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura eka-eka vargaNA meM asaMkhyAta jagatpratara pramANa varga haiM aura eka eka varga meM asaMkhyAta lokapramANa avibhAga praticcheda hote haiM / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 eka yogasthAna meM saba svaddhaMkoM, saba vargaNAoM kI saMkhyA aura asaMkhyAta pradezoM meM guNahAni kA AyAma (kAla) kA pramANa sAmAnya se jagatvaM Ni ke asaMdhyAtameM bhAga mAtra hai / kyoMki asaMkhyAta ke bahuta bheda haiN| eka yogasthAna meM avibhAga praticcheda asaMkhyAta lokapramANa hote haiN| Upara jo yogasthAna kahe haiM, unameM caudaha jIvasamAmoM ke jaghanya aura utkRSTa kI apekSA tathA upapAdAdika nIna prakAra ke yogoM kI apekSA caurAsI sthAnoM meM aba alpabahatva batalAte haiM suhamagarala sijAhaNaM tiSiNasvarasIjahaNayaM tatto / lAsiapuSNapakassa cAdaralavissa agharamako / / 233 sUkSma nigodiyA labdhyagaryAptaka jIva kA jaghanya upamAdasthAna sabase thoDA hai, usase sUkSma nigodiyA nivR tyapaptika jIva kA jaghanya upapAdasthAna palpa ke asaMkhyAtaveM bhAga guNA hai, usase adhika sUkSma layaparyApta kA utkRSTa upapAdayogasthAna aura usase bhI adhika vAdara labdhyaparyAptaka kA jaghanya upapAdayogasthAna mAnanA cAhiye / miSyattisuhamajeTuM mAvaraNiyattipassa avaraM tu / bAdaralakhissa vara poi viyaladvigamahaNaM // 234 phira usase adhika sUkSma nityaparyAptaka jIva kA utkRSTa upapAda yogasthAna hai| usase adhika bAdara nivRtyaparyAptaka kA jaghanya yogasthAna hai, usase bAbara landhyaparyAptaka kA utkRSTa yogasthAna adhika hai, usase adhika hIndriya labdhyaparyAptaka kA jaghanya yogasthAna hai| bAvaraNiyattivaraM Nittimi diyassa avaramayo / evaM citivititizcatica ghadhimaNo hodi ghaudhimaNo // 235 usake bAda usase bhI adhika bAdara ekendriya nityaparyApnaka kA utkRSTa yogasthAna hai, usame adhika hIndriya nirvatyaparyAptaka kA jaghanya yogasthAna aura. isI taraha drIndriya lakSyaparyAptaka kA utkRSTa nA trIndriya nabbyaparyAptaka kA jaghanya upapAda sthAna, dvIndriya nityaparyAptaka kA utkRSTa, trIndriya nivR tya paryAptaka kA jaghanya, trIndriya labdhi-aparyAptaka kA utkRSTa, Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pharmagrantha caturindriya labdhi-aparyAptaka kA jaghanya, trIndriya nitya paryAptaka kA utkRSTa, caturindriya nirvRSaparyAptaka kA jaghanya, caturindriya landhyaparyAptaka kA utkRSTa, asaMzI paMcendriya sadhyaparyAptaka kA jaghanya, caturindriya nityaparyAptaka kA utkRSTa aura asaMjJI paMcendira nityaparyAptaka kA jaghanya upapAda yogasthAna krama-krama se adhika-dhika jAnanA / taha ya asaNIsANI asaNNisaEiR saNNiuvavAvaM / suhameha vipADagAvara eyaMtArikhassa / / 236 isI prakAra usase adhika asaMjo sadhyaparyAptaka kA utkRSTa sthAna aura saMjI labdhyaparyAptaka kA jaghanya sthAna, usase adhika asaMjI nityaparyAptaka kA utkRSTa aura saMzI nityaparyAptaka kA jaghanya sthAna, usase saMjI paMcendriya sandhyaparyAptaka kA utkRSTa upapAdayogasthAna palya ke asaMkhyAtaveM bhAga guNA hai aura usase adhika guNA sUkSma ekendriya labdhyaparyAptaka kA jaghanya ekAtAnuvRddhi yogasthAna jAnanA cAhiye / samNisuSavAdaparaM niyattigavassa mumajIvassa / evaMtavAhitaavara adhirare dhUlapale 5 // 237 usase adhika saMjhI paMcendriya nityaparyAptapha kA utkRSTa upapAda yogasthAna, usase adhika sUkSma ephendriya nityaparyAptaka kA jaghanya ekAMtAnuvRddhi yogasthAna hai, usase adhika bAdara ekendriya labsyaparyAptaka kA aura vAvara (sthUla) ekendriya nityaparyAptaka kA jaghanya ekAntAnuvRddhi yogasthAna kama se palya ke asaMkhyAta mAga kara guNA hai| taha suhamamuhamajedraM so pAvarabAvare vara hodi / aMtaramavaraM lavigasumiharavarapi pariNAme / / 238 isI prakAra usase sUkSma ekendriya labghyaparyAptaka aura sUkSma ekendriya nivRtyaparyAptaka ina donoM ke utkRSTa yogasthAna phrama se adhika hai / usase adhika bAdara ekendriya lamdhyaparyAptaka aura bAdara ephendriya nityaparyApsaka ina donoM ke utkRSTa ekAMtAnuSThi yogasthAna haiM, usake bAda aMsara hai| arthAt bAdara ekendriya nityaparyAptaka kA utkRSTa ekAMtAnuvRddhi yogasthAna aura sukSma Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 ekendriya lanyaparyAptaka kA jaghanya pariNAma yogasthAna, ina donoM ke bIca meM jagattreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthAnoM kA pahalA aMtara hai| isa aMtara ke sthAnoM kA koI syAmI nahIM hai| kyoMki ye sthAna kisI jIva ke nahIM hote haiM, isI kAraNa yaha aMtara par3a jAtA hai / ina sthAnoM ko chor3akara sUkSma ekendriya aura bAdara ekendriya lanthyaparyAptaka ina donoM ke jaghanya aura utkRSTa pariNAmajogasthAna krama se palpa ke asaMkhyAtaveM bhAga kara guNe jAnanA cAhiye / aMtaramuparovi puSNo tappuNyAgaM va uri aMtariyaM / eyatAvaThANA tasapaNalAvasa avaravarA // 236 isake Upara dUsarA aMtara hai| arthAt bAdara ekendriya labdhyaparyAptaka ke utkRSTa pariNAma mogasthAna ke Age jagatatheNI ke asakhyAtaveM bhAga pramANa yogasthAna svAmIrahita haiN| inako chor3akara zUTama ekondriya aura bAdara ekendriya paryAptaphoM ke jadhanya aura utkRSTa pariNAma yogasthAna krama se palpa ke asakhyAtaveM bhAga se guNe hai / phira isa hAdara ephendriya paryApta ke utkRSTa yogasthAna ke Age tIsarA aMtara hai| usako chor3akara pA~ca pramoM ke ati dvIndriya labdhiaparyApsaka Adi pAMca ke jadhanya aura utkRSTa ekAntAnuvRddhi yogasthAna krama se palpa ke asaMkhyAta bhAga se guNe haiM / soNibattIrNa prinnaamyNtrivtthaannaao| pariNAmaTThAgAo antaraantariya upasvari / / 240 isake Age cauthA antara hai / isake bAda labdhi-aparyAptaka aura nisi aparyAptapha pA~ca prasajIvoM ke pariNAmayogasthAna, ekAntAnuvRddhi yogasthAna aura pariNAmayogasthAna tathA inake Upara bIca-bIca meM antara sahita sthAna haiM / ye tInoM sthAna utkRSTa aura javanya pane ko liye hue pahalI rIti se kama pUrvaka patya ke asaMkhyAtaveM bhAga se guNita jAnanA / isa taraha 84 sthAna yogoM ke haiM / ina sthAnoM meM avibhAga praticheda eka ke bAda dUsare meM Age-Age palya ke asaMkhyAtaveM bhAga guNe haiM / karmagrantha meM yoga ke upapAda pogasthAna mAdi tIna bheda nahIM kiye haiM, isIliye jaghanya aura utkRSTa, ina do bhedoM ko lekara bIvasthAnoM ke 28 bheda Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama karmagranya 424 batalAye haiN| donoM granyoM ke maidakrama meM bhI antara hai / jijJAsu janoM ko isa antara ke kAraNoM kA anveSaNa karanA cAhie / grahaNa kiye gaye karmaskandhoM ko pharma prakRtiyoM meM vibhAjita karane ko roti paMcama pharmagrantha gAthA 76, 80 meM sirpha grahaNa kiye gaye karmaskandhoM ke vibhAga kA krama yasalAyA hai ki Ayukarma ko sabase kama, usase nAma aura gotra karma ko adhika, usase aMtarAya, bhAnAvaraNa, darzanAvaraNa ko adhika tathA mohanIya ko aMtarAya Adi se bhI adhika bhAga milatA hai tathA vedanIya karma kA bhAga mohanIya karma se bhI adhika hai / isa prakAra usase itanA hI jJAta hotA hai ki amuka karma ko adhika bhAga milatA hai aura amupha karma ko kama bhAga / kitu go karmakAMDa meM isa krama ke sAtha-hI-sAya vibhAga karane kI rIti batalAyI hai / jo isa prakAra hai karmagrantha kI taraha gola kamaMphrAMda meM bhI grahaNa kiye hue karmaskaMdhoM kA mUla pharma prakRtiyoM meM baMTavAre kA krama batalAyA hai ki vedanIya ke sivAya bAko mUla prakRtiyoM meM dravya kA sthiti ke anusAra vibhAga hotA hai / sesAgaM payaDoNaM liviparibhAgeNa hori varSa tu| AvaliasaMkhabhAgo parimAgo hori Niyamena // 164 vedanIya ke sivAya zeSa mUla prakRttiyoM ke dravya kA sthiti ke anusAra vibhAga hotA hai| jisakI sthiti adhika hai usako adhika, jhama ko kama aura samAna sthiti vAle ko samAna dravya hisse meM AtA hai aura unake bhAga karane meM pratibhAgahAra niyama se AvalI ke asaMkhyAta bhAga pramANa samajhanA cAhiye / Ayu Adi zeSa sAta karmoM meM vibhAga kA krama isa prakAra hai ... AugamAyo boyo NAmAgode samo tado ahio| ghAvitiyevi ya tatto mohe tatto tayo tadiye // 162 saba mUla prakRtiyoM meM Ayukarma kA hissA thor3A hai / nAma aura gotra karma kA hissA Apasa meM samAna hai to bhI Ayukarma ke bhAga se adhika hai / aMtarAya, / Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 / bhAnAvaraNa, darzanAvaraNa, ina tIna ghAtiyA kamo kA bhAga Apasa meM samAna hai lekina nAma, gona ke bhAga se adhika hai| isase adhika mohanIya karma kA bhAga hai tathA mohanIya se bhI adhika vedanIya karma kA bhAga hai / jahAM jitane karmoM kA banca ho vahAM utane ho karmoM meM vibhAga kara lenA cAhiye / vibhAga karane kI rIti yaha hai bahumAge samajhAgo ahaM hovi eSakamAmhi / uttakamo taravi bahabhAgo ajhugassa vebho bu|| 165 bahubhAga ke samAna bhAga karake AThoM karmoM ko eka-eka bhAga denA caahie| zeSa eka bhAga meM puna: bahubhAga karanA cAhie aura vaha bahubhAga bahuta hisse vAle karma ko denA caahie| ___isa rIti ke anusAra eka samaya meM jitane pudagala dravya kA baMdha hotA hai, usameM AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga se bhAga dekara eka bhAga ko alaga rakhanA cAhie, aura bahubhAga ke ATha sabhAna bhAga pharake AThoM karmoM ko eka-eka bhAga denA cAhie / zeSa eka bhAga meM punaH AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAva se bhAga dekara eka 'bhAga ko alaga rakhakara bahubhAga vedanIya karma ko denA cAhie, kyoMki sabase adhika bhAga' kA svAmI vahI hai| zeSa bhAga meM punaH AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga se bhAga dekara eka bhAga ko judA rakhakara vahabhAga mohanIya karma ko usakI sthiti adhika hone se denA caahie| zeSa eka bhAga meM puna: AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga se bhAga dekara eka bhAga ko judA rakha bahubhAga ke tIna samAna bhAga karake jhAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMsarAya karma ko ekanAka bhAga denA cAhie / zeSa eka bhAga meM puna: AvalI ke asaMkhpAta bhAga kA bhAga dekara eka bhAga ko judA rana bahubhAga ke do samAna bhAga karake nAma aura gotra karma ko eka, eka bhAga denA cAhie / zeSa eka bhAga Ayukau ko denA cAhie / isa prakAra pahale vaTabAre meM aura dUmare baTavAre meM prApta apane-apane dravya kA saMkalana karane se apane-apane bhAga kA parimANa AtA hai| yAnI grahaNa kiye hae dravya meM se utane paramANa usa jama karma rUpa hote hai / pUrvokta kathana ko udAharaNa dvArA spaSTa karate haiM ki eka samaya meM jitane pudgala davya kA baMdha hotA hai, usakA parimANa 25600 hai aura AvasI ke Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ F r ! paMcama karmanya asakhya tavaM bhAga kA pramANa 4 hai | ataH 25600 ko 4 se bhAga dene para labdha 6400 AtA hai, yaha eka bhAga hai isa prakAra eka bhAga ko 25600 meM se ghaTAne para 16200 bahubhAga AtA hai| isa bahubhAga ke ATha samAna bhAga karane para eka-eka bhAga kA pramANa 2400, 2400 hotA hai ataH pratyeka karma ke hisse meM 2400, 2400 pramANa dravya AtA hai| zeSa eka bhAga 6400 ko 4 se bhAga dene para la 1600 AtA hai| isa 1600 ko 6400 meM se ghaTAne para 4500 bahubhAga huA / yaha bahubhAga bedanIya karma kA hai| zeSa 1600 meM 4 kA bhaga dene para labdha 400 AtA hai / 1600 meM se 400 ghaTAne para bahubhAga 1200 huA, jo mohanIya karma kA huaa| zeSa eka bhAga 400 meM 4 kA bhAga dene para - 100 AtA hai / 400 meM se 100 ko ghaTAne para bahubhAga 300 AtA hai / isa bahubhAga 300 ke tIna samAna bhAga karake jJAtAcaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ko 100 100 denA cAhie / zeSa 100 meM 4 kA bhAga dene se labdha 25 AyA / isa 25 ko 100 meM meM ghaTAne para bahubhAga 75 AtA hai / isa bahubhAga ke do samAna bhAga kara nAma aura gotra karma ko bAMTa diyA aura zeSa eka bhAga 25 Ayukarma ko de denA cAhie / ataH pratyeka karma ke hisse meM nimna dravya AtA hai -- - vedanIya '2407 4800 7200 nAma 2400 371 mohanIya 2400 1200 3600 gotra 2400 373 jAnAvaraNa 2400 100 2500 Ayu 24. /5 darzanAvaraNa 2400 100 2500 aMtarAya 2400 100 2500 427 24373 2437/ 2425. isa prakAra 25600 meM itanA itanA bavya usa usa karma rUpa pariNata hotA hai / yaha udAharaNa kevala vibhAjana kI rUparekhA samajhAne ke lie hai kintu vAsta Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 pariziSTa-2 vika nahIM samajha lenA cAhie / pAnI yaha nahIM samajha lenA cAhie ki vedanIya kA prabdha mohanIya se ThIka duganA hai, vaise hI vAstava meM bhI duganA evma hotA hai / ukta udAharaNa se yaha spaSTa ho jAtA hai ki karmaskandhoM ke vibhAjana meM zvetAmbara aura digambara karmasAhitya meM samAnatA hai / karmagraMtha meM lAdhava kI dRSTi se hI vibhAga karane kI rIti nahI batalAI jA sakI hai| uttara prakRtiyoM meM pudgala dravya ke vitaraNa va honAdhikatA kA vivecana go0 karmakAMDa meM gApA 166 se 206 taka uttara prakRtiyoM meM pudgala dravya ke vibhAjana kA varNana kiyA gayA hai / karmagrantha ke samAna hI ghAtikarmoM ko jo bhAga milatA hai, usameM se anantavA bhAga sarvaghAtI dravya hotA hai aura zeSa bahubhAga dezaghAtI dravya hotA hai samvAvaraNaM nAvaM agaMtabhAgo mUlapapaDINaM / sesA asamAgA desAvaraNaM have kA // 167 go0 karmakAMDa ke mata se sarvadhAtI dravya sarvaghAtI prakRtiyoM ko bhI milatA hai aura dezaghAtI prakRtiyoM ko bhI milatA hai samvAvaraNaM bacvaM vibhaMjaNijnaM tu ubhapapayaDIsu / besAharaNaM vanvaM desAvaraNesu vidare // 166 sarvaghAtI dravma kA vibhAga donoM taraha kI prakRtiyoM meM karanA cAhie / kintu dezaghAtI dravya kA vibhAga dezaghAtI prakRtiyoM meM hI karanA caahie| arthAt sarvavAtI dravya sarvadhAtI aura dezaghAtI donoM prakAra kI prakRtiyoM ko milatA hai kintu dezaghAtI dravya sirpha dezaghAtI prakRtiyoM meM hI vibhAjita. hotA hai| prApta dravya ko uttara prakRtiyoM meM vibhAjita karane ke lie eka sAmAnya niyama yaha hai ki----- uttarapayaDosu puNo mohAvaraNA havaMti honnkm|| ahiyakamA puma NAmAbhidhA pa pa maMjamaM sele 196 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagranya 426 usara prakRtiyoM meM mohanIya, jJAnAbaraNa, darzanAvaraNa ke bhedoM meM krama se hona-hIna dravya hai aura nAma, aMtarAya karma ke bhedoM meM kama se adhika-adhika dravya hai tathA bAkI bace vedanIya, gotra, Ayu karma, ina tInoM ke bhedoM meM baTavArA nahIM hotA hai / kyoMki inakI eka hI prakRti eka kAla meM baMdhatI hai / jaise dedanIya meM sAtA vedanIya kA baMdha ho yA asAtA vedanIya kA parantu donoM kA eka sAtha badha nahIM hotA hai| isIlie mUla-prakRti ke dravya ke 'pramANa hI ina tInoM ke dravya ko samajhanA cAhie / vibhAga kI rIti nimna prakAra hai zAmAvaraNa---sarvaghAtI dvandha meM AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga kA bhAga dekara bahubhAga ke pAMca samAna bhAga karake pAMca prakRtiyoM ko eka eka bhAga denA caahie| zeSa eka bhAga meM AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga kA bhAga dekara bahabhAga matijJAnAvaraNa kI, zeSa eka bhAga meM punaH mAvalI ke asaMkhyAta mAga kA prAga dekara dUsarA savayAga zrutamAnAvaraNa ko poSa bhAga meM puna: AvalI ke asaMkhyAta bhAga kA bhAga dekara tIsarA bahumAga avadhijJAnAvaraNa ko, isI taraha cauthA bahubhAga manaparyAyajJAnAvaraNa ko aura zeSa eka bhAga kevalajJAnAvaraNa ko denA cAhie / pahale ke bhAga meM apane apane bahubhAga ko milAne se matijJAnAvaraNa Adi kA sarvadhAtI dravya hotA hai| anantaveM bhAga ke sivAya zeSa bahabhAga dravya dezaghAtI hotA hai / yaha dezaghAtI dradhya kevalajJAnAvaraNa ke sivAya zeSa cAra dezaghAtI prakRtiyoM ko milatA hai| vibhAga kI rIti pUrva anusAra hai / arthAt dezaghAtI drabya meM AvalI ke asaMdhyAtaveM bhAga kA bhAga dekara eka bhAga ko judA rakhakara zeSa bahubhAga ke cAra samAna bhAga karake cAroM prakRtiyoM ko eka eka bhAga denA caahie| zeSa eka bhAga meM AvalI ke asakhyAsaveM bhAga kA bhAga dekara bahubhAga nikAlate hue kramazaH vaha bahubhAga matijJAnAvaraNa, yUta jJAnAvaraNa, avadhijJAnAcaraNa aura manaparyAyajJAnAvaraNa ko nambara vAra denA caahie| apane-apane sarvadhAtI aura dezaghAto dravya ko milAne se apane apane sarva dravya kA parimANa hotA hai / darzanAvaraNa-- sarvaghAtI dravya meM AvalI ke asaMkhyAta bhAma kA bhAga dekara eka bhAga ko alaga rakhakara zeSa bahubhAga ke nau bhAma karake darzanAvaraNa kI nau Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 prakutiyoM ko epha eka bhAga denA cAhie / zeSa eka bhAga meM AvalI ke asakhyAta bhAga kA bhAga dekara bahubhAga nikAlate jAnA cAhie aura pahalA bahubhAga styAnadi ko, dUsarA nidrA-nidA kA. tIsarA pracalA-pracalA ko, cauthA nidrA ko, pAMcavA pracalA ko, chaThA cakSudAMnAcaraNa ko, sAtavAM acakSuparzanAvaraNa ko, mAThavA avadhidarzanAvaraNa kA aura zeSa eka bhAga kevaladarzanAvaraNa ko denA cAhie / isI prakAra dezapAtI dravya meM zAvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga kA bhAga dekara eka bhAga ko judA rakha bahubhAga ke tIna samAna bhAga karake dezaghAtI cakSudazanAvaraNa, acaza darzanAvaraNa aura avadhidarzanAvaraNa ko eka-eka mAga denA cAhie / zeSa eka bhAga meM bhI bhAga dekara bahubhAga cakSudarzanAvaraNa, isa bahabhAga acakSudarzanAvaraNa ko aura zeSa eka bhAga avadhidarzanAvaraNa ko denA cAhie / apane-apane bhAgo kA saMkalana karane se apane-apane dravya kA pramANa hotA hai / cakSu, avakSa aura avadhi darzanAvaraNa kA dravya sarvaghAtI bhI hai aura dezaghAtI bhI / zeSa chaha prakRtiyoM ke sarvaghAtinI hone se unakA dRSya sarvaghAtI hI hotA hai| amtarAya-prApta dravya meM AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga (pratibhAga) kA bhAga dekara eka bhAga ke binA ghoSa bahumAga ke pAMca samAna bhAga karake pAMcoM prakRtiyoM ko eka, eka bhAga denA cAhie / aba moSa eka bhAga meM pratibhAga kA bhAga dekara bahubhAga bIryAntarAya ko denA caahie| zeSa eka bhAga meM punaH pratibhAga kA bhAga dekara bahubhAga upabhogAnta rAya ko denA caahiye| isI prakAra jo jo abazeSa eka bhAga rahe, usameM pratibhAga kA bhAga de-dekara kramaza: bahubhAga bhogAntarAya aura lAbhAratarAya ko denA cAhie / zepa eka bhAga dAnAnta rAya ko denA cAhie / apane-apane samAna bhAga meM apanA-apanA bahabhAga milAne se pratyeka kA dravya hotA hai| mohanIya-sarvaghAnI dravya ko pratibhAga AvalI ke asakhyAnaveM bhAga kA bhAga dekara eka bhAga ko alaga rakhakara zeSa bahubhAga ke samAna matra bhAga yArake satraha prakRtiyoM ko denA cAhiye / poSa eka bhAga meM pratibhAga kA bhAga dekara bahabhAga mithyAtva ko denA cAhie / zeSa eka bhAga meM pratibhAga kA bhAga dekara bahabhAga anantAnubandhI lobha ko deM, zeSa eka bhAga ko pratibhAga kA bhAga Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 431 dekara bahabhAga anantAnujandhI mAyA ko denA cAhiye / isI prakAra jo jo bhAga zeSa rahatA jAye usako pratibhAga kA bhAga de devAra bahubhAga anaMtAnubaMdhI zodha ko, anaMtAnubaMdhI mAna ko, saMjvalana lobha ko, saMjmalana mAyA ko, sajvalana krodha ko, saMjvalana mAna ko, pratyAkhyAnAvaraNa lobha ko, pratyAkhyAnAvaraNa mAyA ko, pratyAkhyAnAvaraNa krodha ko, pratyAkhyAnAvaraNa mAna ko, apratmAkhyAnAbaraNa lobha ko. apratyAkhyAnAcaraNA mAyA kI, apratyAnyAnAvaraNa ko ko denA cAhie aura zeSa eka bhAga apratyAkhyAnAvaraNa' mAna ko denA cAhie / apane apane eka eka bhAga meM pIche ke apane-apane bahabhAga ko milAne se apanA-apanA sarvaghAtI dravya hotA hai| dezaghAtI dravya ko AvalI ke asaMkhyAta meM bhAga kA bhAga dekara eka bhAga ko alaga rakhakara bahumAga kA AdhA nokaSAma ko aura bahubhAga kA AdhA aura zeSa eka bhAga saMjvalana kaSAya ko denA cAhiye / saMjvalana kaSAya ke dezapAtI dravya meM pratibhAga kA bhAga dekara eka bhAga ko judA rakhakara zeSa bahabhAga ke cAra samAna bhAga karake cAroM krodhAdi kaSAyo ko eka-eka bhAga denA cAhiye / poSa eka bhAga meM pratibhAga kA bhAga dekara saMjvalana lobha ko denA cAhiye / zeSa eka bhAga meM pratibhAga kA bhAga dekara bahubhAga saMjvalana mAyA ko denA caahiye| zeSa eka bhAga meM pratibhAna kA bhAga dekara bahubhAga saMjvalana krodha ko denA cAhiye aura zeSa eka bhAga saMjvalana mAna ko denA cAhiye / pUrva ke apane-apane eka bhAga meM pIche kA bahubhAga milAne se apanA apanA dezaghAsI dravya hotA hai| cAroM saMjvalana kaSayoM ko apanA-apanA sarvaghAtI aura dezaghAtI dravya milAne se apanA-apanA sarvadravya hotA hai| mithyAtva aura bAraha phaSAya kA saba dravya sarvaghAtI hI hai aura nokaSAya kA saba dravya dezaghAtI hii| nokaSAya kA vibhAga isa prakAra hotA hai-nokaSAya ke draSya ko pratibhAga kA bhAga dekara eka bhAga ko judA rakha, bahubhAga ke pA~va mabhAna bhAga karake pAMcoM prakRtiyoM ko eka-eka bhAga denA cAhiye / zeSa eka bhAga ko pratibhAga kA bhAga dekara bahubhAga tIna vedoM meM se jisa deda kA baMdha ho, use denA cAhiye / zera eka bhAga ko pratibhAga kA bhAga dekara bahubhAga rati aura arati meM se jisakA baMdha ho, use denA cAhiye / zeSa eka Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1432 pariziSTa-2. bhAga ko pratibhAga kA bhAga dekara bahubhAga hAsya aura zoka' meM se jisakA baMdha ho, use denA caahiye| zeSa eka bhAga meM pratibhAga kA bhAga dekara bahubhAga bhaya ko denA cAhiye aura zeSa eka bhAga jugupsA ko denA cAhiye / apane-apane paeka bhAga meM pIche kA mahabhAga milAne se apanA-apanA dRSya hotA hai| nAmakama-tiyaMgati, ekendriyajAti, audArika, taMjasa, kAmaga tIna garIra, huMba saMmAna, varNacatuSka, tirya cAnupUrvI, agurulaghu, upadhAta, mpAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, asthira, azubha, dubhaMga, anAdeya, ayazaHkoti ghora nirmANa, ina teIsa prakRtiyoM kA eka sAtha baMdha manuSya apavA tithaMca mithyAiSTi karatA hai / nAmakarma ko jo drampa milatA hai usameM AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga kA bhAga dekara eka bhAga ko alaga rakha bahabhAga ke ikkIsa samAma bhAga karake eka-eka prakRti ko eka-eka bhAga denA caahiye| kyoMki Upa! pIIsa pratiyoM meM naukArika vA aura ko tInoM prakRtiyAM eka marIra nAma piMDa prakRti ke hI avAntara bheda hai| ataH inako pRthak-pRthaka davya na milakara eka zarIra nAmakarma ko hI hissA milatA hai| isIliye isakrIma hI bhAga kiye jAte hai| zeSa eka bahumAga meM AvalI ke asaMkhyAta bhAga kA bhAga dekara aMta se / Adi ko ora ke krama ke anusAra bahubhAga ko denA caahiye| jaise ki zoSa eka bhAga meM AmalI ke asaMkhyAtaveM bhAga kA zaga dekara bahabhAga aMta kI 'nirmANa prakRti ko denA caahiye| zeSa bhAga meM AvanI H asaMkhyAtave bhAga kA bhAga dekara bahubhAga ayaza kIrti ko denaa| zeSa eka bhAga meM punaH ApalI ke asaMkhyAta bhAga kA bhAga dekara bahubhAga janAdeya ko denA caahie| isI prakAra jo-jo eka bhAga zeSa rahe usameM pratibhAga kA bhAga de-dekara bahubhAga durbhaga, azubha Adi ko kama se denA cAhiye / aMta meM jo eka bhAga rahe, vaha tiyaMcagati ko denA caahiye| pahale ke apane-apane samAna bhAga meM pIche kA bhAga milAne se apanAapanA dravya hotA hai| jahA~ paccIsa, chabbIsa, adaThAIna, unatIsa, tIsa, ikatIsa prakRtiyoM kA eka sAtha badha hotA hai, vahA~ bhI isI prakAra se baTavAre kA krama jAnanA caahiye| kintu jahA~ kevala eka mazaHkIti kA ho baMdha hotA hai, vahIM nAmakarma kA saba dravya isa eka hI prakRti ko milatA hai| Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmaprantha nAmakarma ke usa baMdhasthAnoM meM jo piMDaprakRtiyAM haiM, unake dravya kA baTavArA unakI avAntara prakutiyoM meM hotA hai| jaise Upara ke baMdhasthAnoM meM zarIra nAma piDaprakRti ke tIna bheda haiM ataH vaTavAre meM pArIra nAmakrama ko jo avya milatA hai, umameM pratibhAga kA bhAga dekara, bahubhAga ke tIna samAna bhAga karake tInoM ko eka-eka bhAga denA caahiye| zeSa eka bhAga meM pratibhAga kA bhAga dekara bahubhAga kArmaNa zarIra ko denA caahiye| zeSa eka bhAga meM pratibhAga kA bhAga dekara bahubhAga tajasa ko denA cAhiye aura zeSa eka bhAga audArika ko denA cAhiye / aise hI anya piDaprakRtiyoM meM bhI samajhanA cAhiye / jahA~ piMDa prakRti kI avAla ra prakRtiyoM meM se eka hI prakRti kA badha hotA ho, vahAM pikaprakRti kA saba na usa eka hI prakRti ko denA cAhine / ___ aMta rAma aura nAma karma ke baTavAre meM uttarottara adhika-adhika dravya prakRtiyoM ko dene kA kAraNa prArambha meM hI batalAyA jA cukA hai ki jAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura mohanIya kI uttara prakRtiyoM meM krama se hIna-hIna dradhya bA~TA jAtA hai aura aMtarAma va nAma karma kI prakRtiyoM meM krama se adhikaanika dravya / vedanIya, gAyu aura gotra karma kI eka samaya meM eka hI uttara prakRti baMdhatI hai, ata: mUla prakRti ko jo pravya milatA hai, vaha usa eka hI prakRti ko mila jAtA hai / usama baTavArA nahIM hotA hai| ___ isa prakAra se go0 karmakA anusAra karma prakRtiyoM meM pudgala dravya kA baTavAna yAnanA cAhiye / aba vAmaprakRti (pradezabaMdha gA0 28) meM batAyI gaI uttara prakRtiyoM meM karmalikoM ke vibhAga kI hInAdhikatA kA kathana karate haiM : umame yaha jAnA jA sakatA hai ki uttara prakRtiyoM meM vibhAga kA kyA aura kasA krama hai naSA kima prakRti ko adhika bhAga milatA hai aura krima prakRti ko kama / pahale utkRSTa pada kI apekSA alpabahutva vAlAte haiN| zAmAvaraNa .. . 5. kevalajJAnAvaraNa | mama sabase ' kama, 2. manaparyAya. jJAnAbaraNa kA usase anaMta guNA, 3. avadhimAnAvaraNa kA manaparyAyajJAnA Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 'pariziSTa-2 varaNa se adhika, 4. zrutazAnAvaraNa kA usase adhika aura 5. matijJAnAvaraNa kA usase adhika bhAga hai| darzanAvaraNa-1, pracalA kA sabase kama bhAga hai, 2. nidrA kA usase adhika, 3. pravalA-prathalA kA usase adhika, 4. nidrA-nidrA kA usase adhika, 5. styAnaddhi kA usase adhika, 6. kevaladarzanAvaraNa kA usase adhika, 7. avadhijJAnAvaraNa kA usase anantaguNA, 8. acakSudarzanAvaraNa kA usase adhika aura 6. cakSudarzanAvaraNa kA usase adhika bhAga hotA hai| devanIya-asAtA vedanIya kA sabase kama aura sAtA vedanIya kA usase adhika dravya hotA hai| mohanIya--1. apratyAkhyAnAvarapA mAna kA sabase kama, 2. apratyAkhyAnAvaraNa krodha kA usase adhika, 3. apratyAkhyAnAvaraNa mAyA kA utsase adhika aura 4. apratyAkhyAnAvaraNa lobha kA usase adhika bhA hai| isa prakAra... pratyAkhyAnAvaraNa catuSka kA (mAna, kodha, mAyA aura lobha ke krama se) uttarottara bhAga adhika hai| usase 9-12. anantAnubaMdhI catUSka kA uttarottara bhAga adhika hai / usase 13. mithyAtva kA mAga adhika hai| mithyAtva se 14. jugupsA kA mAga anantaguNA hai, usase 15. bhaya kA bhAga adhika hai, 16, 17. hAspa aura zoka kA usase adhika phintu Apasa meM barAbara, 18, 16. rati aura arati kA usase adhika kintu Apasa meM barAbara, 20, 21. strI aura napUsakabeda kA umase adhika kintu Apasa meM barAbara, 22, saMjvalana krodha kA usase adhika 23. sajvalana mAna kA usase adhika, 24, puruSaveda kA usase adhika, 25. saMjvalana mAyA kA usase adhika ora 26. saMjvalana lobha kA usase asaMkhyAta guNA bhAga hai| ___ Ayukarma-cAroM prakRtiyoM kA samAna hI bhAga hotA hai, kyoMki eka hI baMdhatI hai| mAmakarma-pati nAmakarma meM devagati aura narakagati kA sabase kama kintu paraspara meM barAbara, manuSyagati kA usase adhika aura tiyaMcagati kA usase adhika bhAga hai| jAti nAmakarma meM-dvIndriya Adi cAra jAtiyoM kA sabase kama kintu Apasa meM barAbara aura ekendriya jAti kA usase adhika mAga hai| Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha zarIra nAmaka meM - AhAraka zarIra kA sabase kama saMkriya zarIra kA usase adhika, audArika zarIra kA usase adhika, adhika aura kArmaNa zarIra kA usase adhika bhAga hai / tejasa zarIra kA usase isI taraha pAMca saMghAtoM kA bhI samajhanA cAhiye / agopAMga nAmakarma meM - AhAraka aMgopAMga kA sabase kama usase adhika, audArika kA usase adhika bhAga hai / saMsthAna nAmaka meM-- madhya ke cAra meM barAbara-barAbara bhAga hotA hai| usase kA bhAga uttarottara adhika hai / raka baMdhana nAmaka meM - AhAraka AhAraka baMdhana kA sabase kama, AhArakatejasa baMdhana kA usase adhika AhAraka- kArmaNa badhana kA usase adhika, thAhA * taijasa-kArmaNa baMdhana kA usase adhika, vaikriya-saMkriya baMdhana kA usase adhika, yi - Fan bandhana kA usase adhika, vaikiya kAmeNa bandhana kA usase adhika, krima jasa- kAmaM bandhana kA usase adhika, isI prakAra bArika audArika baMdhana, audArika- nejasa badhana, audArika kArmaNa bandhana, audArika taijasakArmaNa baMdhana, tejasa tejasa baMdhana, taijasa-kArpaNa bandhana aura kAmaMNakArmaNa bana kA bhAga uttarAMtara eka se dUsare kA adhikadhahA hai| 435 saMhanana nAmakarma meM sabase thor3A hai, usase sevA kA adhika hai / - vaikriya kA saMsthAnoM kA sabase kama kintu Apasa samacaturasra aura usase iMDa saMsthAna Adi ke pAMca saMhananoM kA drazya barAbara kintu varNaM nAma meM kRSNa kA sabase kama aura nIla, lohita, pIta tathA zukla kA eka se dUsare kA uttarottara adhika bhAga hai / gaMdha meM sugaMdha kA kama aura durgandha kA usase adhika bhAga hai / rama meM - kaTuka rasa kA sabase kama aura tikta, kasailA khaTTA rasa kA uttarottara eka se dUsare kA adhika adhika bhAga hai / aura madhura sparza meM - karkaza aura guru sparza kA sabase kama, mRdu aura laghu sparza kA usase adhika sUjha aura phIta kA usase adhika tathA snigdha aura uSNa kA J Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 usase adhika bhAga hai| cAroM yugaloM meM jo do-vo sparza haiM, unakA Apasa meM barAbara-barAbara bhAga hai| AnRpUrvI meM- devAnupUrvI aura narakAnupUrvI kA bhAga sabase kama kintu Apasa meM barAbara hotA hai / usase manuSyAnupUrvI aura tiryaMcAnupUrvI kA krama se adhika-adhika bhAga hai| vihAyogati meM-praNasta vihAyogati kA kama aura aprazasta vihAyogati kA umase adhik| ___asAvi bIsa meM:-prasa kA kama, zAvara kA usase ati ! paryApta kA kama, aparyApta kA usase adhika / isI taraha pratyeka-sAdhAraNa, sthira-asthira, zubha-azubha, sugama-yubhaMga, mujhama-dAdara aura Adeya-anAdeya kA bhI samajhanA cAhie tathA ayaza:kIrti kA sabase kama aura yazaHkIti kA usase adhika bhAga hai| Atapa udyota, prazasta aprazasta vihAyogati, musvara, duHsvara kA paraspara meM barAbara bhAga hai| nirmANa, icazvAsa, parAdhAta, upadhAta, anurulaghu aura tIrSakara nAma kA alpabahutva nahIM hotA hai| kyoMki alpabahutva kA vicAra sajAtIya athavA virodhI prakRtiyoM me hI kiyA jAtA hai / jaise kRSNa nAmakarma ke lie varNanAmakarma ke zoSa bheda sajAtIya haiM tathA subhaga aura durbhaga paraspara meM virodhI haiN| kintu ukta prakRtimA na to sajAtIya haiM kyoMki kisI eka piDa prakRti kI avAntara prakRtimA nahIM haiM tathA virodhI bhI nahIM haiM, kyoMki unakA baMdha eka sAtha bhI ho sakatA hai| gotrakarma - nIca gotra kA kama aura ucca gotra kA adhika hai| antarAyakarma - dAnAntarAya kA sabase kama aura lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya antarAya kA uttarottara adhika bhAga hai / utkRSTa pada kI apekSA se ukta alpabahatva samajhanA cAhie aura jaghanyapara kI apekSA se - jAnAvarapA aura vedanIca kA alpabahatva pUrvavat hai| darzanAbaraNa meM nidrA kA sabase kama, pracalA kA usake adhika, nidA. nidA Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karma grantha kA usase adhika / pracalA-pracalA kA usame adhika, styAnaddhi kA usase adhika hai / zeSa pUrvavat mAga hai| mohanIya meM kevala itanA aMtara hai ki tInoM vedoM kA bhAga paraspara meM nulya hai aura rati-ati se vizeSAdhika hai| usase saMjvalana mAna, krodha, mAyA aura loma kA uttarottara adhika hai| Ayu meM tiryaMcAyu aura manuSyAyu kA sabase kama hai aura devAyu, narakAyu kA usase asaMkhyAta guNA hai| nAmakarma meM liyaMcati kA sabase kama, manuSyagati kA usase adhika, devagati kA usase asaMkhyApta guNA aura narakagati kA usase asaMkhyAta guNA bhAga hai / jAti kA pUrvavat hai / zarIroM meM audArika kA sabase kama, tejasa kA usase adhika, kArmaNa kA usase adhika, vakriya kA usase asaMkhyAta guNA, AhAraka kA usase asalpAta guNA bhAga hai / saghAsa aura baMdhana meM bhI aisA hI krama jAnanA cAhie / zaMgo meM audArika kA sabase kama vaikriya kA usase asakhyAta guNA, pAhAraka kA usase asakhyAta guNA bhAga hai| AnupUrvI kA pUrvavat hai / zeSa prakRtiyoM kA bhI pUrvavat jAnanA caahie| gotra aura aMtarAya pharma kA bhI pUrvavat hai / yAnI nIca gotra kA kama aura ummana gotra kA usase adhika / dAnAnta rAya kA kama, lAbhAnta rAya kA usase adhika, bhogAnta rAya kA usase adhika, upabhogAmtarAya kA usase adhika aura vIryA. ntarAma kA usase adhika bhAga hai / isa prakAra go0 karmakAMDa aura karma prakRti ke anusAra karma prakRtiyoM meN| karmadalikoM ke vibhAjana va alpabahutva ko samajhanA cAhiye / Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 palya ko bharane meM liye jAne vAle bAlAnoM sambandhI anuyogadvAra-sUtra Adi kA kathana palyopama kA pramANa batalAne ke lie eka yojana laMbe, eka yojana caur3e aura eka yojana gahare palpa-gaha ko eka se lekara sAla dina taka ke bAlAnoM me bharane kA vidhAna kiyA hai| isa saMbaMdhI vibhinna dRSTikoNoM ko yahA~ spaSTa karate haiN| anuyogadvAra mUtra meM 'egAhiba, dehinateyAhima jAva ukkoseNaM sasa rattarakANa"vAlaggakoDINa' likhA hai aura pravacanasArodAra meM bhI isI se milatA-julatA pATha hai| donoM kI TIkA meM isakA artha kiyA gayA hai ki sira ke mur3A dene para eka dina meM jitane bar3e bAla nikalate haiM, ve ekA hikya kahalAte haiM, do dina ke nikale bAla vAhilaya, tIna dina ke nikale bAla nyAhitya, isI taraha sAta dina ke uge hue bAla lenA cAhiye / nacyalokaprakAza meM isake bAre meM likhA hai ki uta kuru ke manuSyoM kA sira mur3A dene para eka se sAta dina taka ke andara jo kezAna zi utpanna ho, yaha lenA cAhiye / usake Age likhA hai ki-- kSetrasamAsavRhadvasijambUdIpaprajJaptityabhiprAyo'yam . pravacanasArodvAravattisaMgrahaNIvRhakRtyostu muNDite girasi ephenAsA dvAbhyAmahobhyAM yAvadutkarSataH saptabhirahobhiH prakalAni vAlAgrANi ityAdi sAmAnyalaH kathanAdutArakUnaravAlAgrANi nokna nIti jJeyam / 'vIraJjaya sehara' kSetravivAra matkamvopajJavRttau tu deyakurUttarakurUprathamatadinajAtoraNasyotseghAGgalapramANaM ropa sanakRtyo'STa skhaNDIkaraNema vizatilakSasaptanavatisahasra kazatavApaJcAzatapramitakhaNDabhAvaM prApyate, tAdRzai romakhaNDe reSa palyo niyata ityAdirapaMsaH saMpradAyo dRzyata iti jayam / Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacama karmagrantha 436 arthAt kSetrasamAsa kI vRhadvRtti aura jambUdvIpaprajJapti kI vRddhi kA yaha abhiprAya hai ki uttarakuru ke manuSya ke kezAya lenA caahiye| kiMtu pravacanasAroddhAra kI vRti aura saMgrahaNI kI vRhadvRtti meM sAmAnya se sira mur3A dene para eka se lekara sAta dina taka ke uge hue bAloM kA ullekha kiyA hai. uttarakuru ke manuSya ke bAlAoM kA grahaNa nahIM kiyA hai| kSetravicAra kI svopajJavRtti meM likhA hai ki devakuru- uttarakuru meM janme sAta dina ke meSa ( meDa) ke utsedhAMgulapramANa roma ko lekara usake sAta bAra ATha-ATha khaMDa karanA cAhiye / arthAt usa roma ke ATha khaMDa karake punaH eka-eka khaMDa ke ATha-ATha khaMDa karanA caahie| aisA karane para usa roma ke bIsa lAkha sattAnava hajAra ekasau bAvana 2067152 khaMDa hote haiN| isa prakAra ke khaMDoM se usa palsa ko bharanA cAhie / jaMbUdvIpaprajJapti meM bhI eyAhi cehi tehia ukkoseNaM satta rattaparUThANaM vAlaggakoDIja' hI pATha hai| jisakA TIkAkAra ne yaha artha kiyA hai| vAleSu prANi zreSThANi vAlAgrANi kurutara romANi teSAM koTayaH anekara: koTI pramukhAH saMkhyAH jisakA Azaya hai ki bAloM meM agna zreSTha jo uttarakuru deva kuru ke manuSyoM ke bAla, unakI koTikoTi / isa prakAra TIkazkAra ne bAla sAmAnya se kurubhUmi (devakuru, uttarakuru) ke manuSyoM ke bAloM kA grahaNa kiyA hai| digambara sAhitya meM 'ekAdisaptAhorAtrijAtAvivAlAgrANi' likhakara eka dina se sAta dina taka janme hue meSa (bher3a) ke bAlAgra hI grahaNa kiye haiN| digambara sAhitya meM palyopama kA varNana upamA pramANa ke dvArA kAla kI gaNanA karane ke lie palyoSama, sAgaropama kA upayoga zvetAmbara aura digambara donoM saMpradAyoM ke sAhitya meM samAna rUpa se kiyA gayA hai| lekina unake varNana meM bhinnatA hai| zvetAmbara sAhitya meM pAye jAne vAle pasyopama ke svarUpa Adi kA varNana gA0 65 meM kiyA jA cukA hai, lekina digambara sAhitya meM patyoma kA jo varNana milatA hai, vaha ukta varNana se bhinna hai / usameM kSetrapalyopama nAma kA koI bheda nahIM hai kucha Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 pariziSTa-3 aura na pratyeka palyopama ke bAdara aura sUkSma bheda hI kiye gaye hai| saMkSepa meM palyoema kA varNana isa prakAra hai-- palya ke tIna prakAra hai --vyavahArapalya, uddhArapalya aura adApalya / ye tInoM nAma sArthaka haiM aura uddhAra va addhA palpoM ke vyavahAra kA mUla hone ke kAraNa pahale patya ko vyavahArapalya kahate haiN| arthAt vyavahArapalya kA itanA hI upayoga hai ki vaha uddhArapalya aura aDApalya kA AdhAra banatA hai / isake dvArA kucha mApA nahIM jAtA hai / ___nAramya se sammAna ro, dI. sorahoM kI saMkhyA jAnI jAtI hai, isIliye use uddhArapatya kahate hai aura asApalya ke dvArA jIvoM kI Ayu Adi jAnI jAto hai, isIliye use adApalpa kahate haiM / ina tInoM pasyoM kA pramANa nimna prakAra hai-- pramANAMgula se niSpanna eka yojana lambe, eka yojana caur3e aura eka yojana gahare tIna gar3ave bnaao| eka dina se lekara sAta dina taka ke bheDa ke romoM ke agrabhAgoM ko kATakara unake itane choTe-choTe khaNDa karo ki phira ve kaMghI se na kATe jA ske| isa prakAra ke romakhaNDoM se pahale palya ko khaba ThasAThasa bhara denA cAhie / usa palma ko vyavahArapalya kahate haiN| usa vyavahArapalya se so-so varSa ke bAda eka-eka romakhaNDa nikAlatenikAlate jitane kAla meM kaha palma khAlI ho, use vyavahAra palyopama kahate haiM / vyavahArapasya ke eka-eka romakhaNDa ke kalpanA ke dvArA uttane khaNDa kage jitane asaMkhyAta koTi varSa ke samaya hote haiM aura ve saba romantraNDa dUsare palya maiM bhara dii| use udArapalya kahate haiM / usa uddhArapalya meM se prati samaya eka khaNDa nikAlate-nikAlate jitane samaya meM vaha palya khAlI ho, use uddhArapasyopama kAla kahate haiM / dasa koTAkoTI uddhArapalyopama kA eka uddhAra-sAgaropama hotA hai| atAI uddhArasAgaropama meM jitane romakhaMDa hote haiM, utane hI dvIpa, samudra jAnanA caahie| udArapalpa ke romakhaMDoM meM se pratyeka romakhaMDa ke kalpanA ke dvArA punaH uttane ra karo jitane sau varSa ke samaya ke hote haiM aura jana baMge ko sIsare palya meM mara do / use akhApalya kahate hai| usameM se prati samaya eka-eka roma Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 441 khaMDa nikAlate-nikAlate jitane kAla meM vaha palya khAlI ho, use addhA-palyopama kahate haiM aura dasa koTAkoTI addhApalyoM kA eka addhAsAgara hotA hai / saphoTi addhAsAgara kI eka utsarpiNI aura utane hI kI eka avasarpiNI hotI hai / isa addhA-palyopama se nAraka, tiyaMca, manuSya aura devoM kI karmasthiti, bhavaspiti aura kAya sthiti jAnI jAtI hai| digambara granthoM meM pudagala paratavatI kA varNana digambara sAhitya meM pudgala parAvartoM ke pAMca bheda haiM aura paMca parivartanoM ke nAma se prasiddha hai| unake nAma kramazaH isa prakAra haiM-dravya-parivartana, kSetraparivartana, kAla-parivartana, mana-parivartana aura bhAda-parivartana / dadhya-parivartana ke do bheda hai--nokarmadravya-parivartana aura karmedravya-parivartana / inake svarUpa nimna prakAra haiM___ nokaraNya-parivartana--eka jIva ne tIna zarIra aura chaha paryAptiyoM ke yogya pudagaloM ko eka samaya meM prahaNa kiyA aura dUsare Adi samaya meM unako nirjarA kara dI / usake bAda anaMtavAra agrahIta pudgaloM ko yahaNa karava, agalavAra mizra pudgaloM ko grahaNa karake aura anantavAra grahIta pudgaloM ko grahaNa karake chor3a diyaa| isa prakAra ve hI pudgala jo eka samaya meM grahaNa kiye the, unhIM bhAvoM se utane hI rUpa, rasa, gaMdha aura sArza ko lekara jaba usI jIva ke dvArA punaH nokarma rUpa se grahaNa kiye jAte haiM to utane kAla ke parimANa ko nokarnadavya-parivartana kahate haiM / karmadravya-parivartama-isI prakAra eka jIva ne eka samaya meM ATha prakAra ke karma rUpa hone ke yogya kucha pudgala grahaNa kiye aura eka samaya adhika eka AvAlI ke bAda unakI nirjarA kara dii| pUrvokta krama se ve hI pudgala usI prakAra se jaba usI jIva ke dvArA grahaNa kiye jAte haiM, to utane kAla ko kamabravya-parivartana kahate haiN| nokamaMdravya-parivartana aura karmadravya-parivartana ko milAkara eka dravyaparivartana yA pudgala parivartana hotA hai aura donoM meM se eka ko ardhapudgalaparivartana kahate haiM / parivartana--sabase japanya avagAhanA kA dhAraka sUkSma nigodiyA pIya Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 pariziSTa-3 sopha ke ATha madhya pradezoM ko apane zarIra ke madhya pradeza banAkara utpanna huA aura mara gayA / vahI jIva usI avagAhanA ko lekara vahAM dubArA utpanna huA aura mara gayA / isa prakAra ghanAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kSetra meM jitane pradeza hote haiM, utanI bAra usI avagAhanA ko lekara vahAM utpanna huA aura mara gayA / usake bAda eka-eka pradeza bar3hAte-bar3hAte jaba samasta lokAkAza ke pradezoM ko apanA janmakSetra banA letA hai to usane kAla ko eka kSetraparivartana karate haiN| kAla-parivartana-eka jIva utsapiNI kAla ke prathama samaya meM utpanna huA aura Ayu pUrI karake mara gyaa| vahI jIva dusarI utsarpiNI ke dUsare samaya meM utpanna hunA aura Ayu pUrI ho jAne meM bAda mara gayA / vahI jIva nIsarI utsapiNI ke tIsare samaya meM utpanna huA aura usI taraha mara gayA / isa prakAra yaha utsarpiNI kAla ke samasta samayoM meM utpanna huA aura isI prakAra avasarpiNI kAla ke samasta samayoM meM utpanna huaa| utpatti kI taraha mutyu kA bhI krama pUrA kiyaa| arthAt pahalI utsapiNI ke pahale samaya meM marA, dUsarI utsapiNI ke dUsare samaya meM marA, isI prakAra pahalI avasarpiNI ke pahale samaya meM marA, dUsarI avasarpiNI ke dUsare samaya meM marA / isa prakAra jitane samaya meM utsarpiNI aura avasapiNI kAla ke samasta samayoM ko apane janma aura mRtyu se spRSTa kara letA hai, utane samaya kA nAma kAlaparivartana hai| bhavaparivartana - narakagati meM sabase jaghanya Ayu dasa hajAra varSa kI hai / koI jIva utanI Ayu lekara naraka meM utpanna huaa| marane ke bAda naraka se nikalakara punaH usI Ayu ko lekara dubArA naraka meM utpanna huaa| isa prakAra dasa hajAra varSa ke jitane samaya hote haiM, utanI bAra usI Ayu ko lekara naraka meM utpanna haa| usake bAda eka samaya adhika dasa hajAra varSa kI Ayu lekara naraka meM utpanna huaa| isa prakAra eka-eka samaya bar3hAte-bar3hAte narakagati kI utkRSTa Ayu tetIsa mAgara pUrNa kI / usake bAda tiyaMcagati ko liyaa| niyaMcagati meM antarmuhUrta kI Ayu lekara utpanna huA aura mara gayA / usake vAda usI Ayu ko lekara punaH tiryacagati meM utpanna huaa| isa prakAra ansamaharta meM jitane samaya hote haiM usanI bAra antamuharta kI Ayu lekara utpanna huaa| isake bAda pUrvokta prakAra se eka-eka samaya bar3hAte-bar3hAte sirSacagati Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama kamagranya 443 ko utkRSTa Ayu tIna palpa pUrI kii| tiryaghagati kI hI taraha manuSyagati kA kAla pUrA kiyA aura naraphagati kI taraha devagali kA kAla pUrA kiyA / lekina devagati meM itanA aMtara samajhanA cAhie ki devagati meM 31 sAgara kI Ayu pUrI karane para hI bhavaparivartana pUrA ho jAtA hai| pramoMki 31 sAgara se adhika Ayu vAle deva sampaSTi hI hote haiM aura ve eka yA do manuSya bhava dhAraNa karake mokSa cale jAte haiN| isa prakAra cAroM gati kI Ayu ko bhogane meM jitanA kAla lagatA hai, use bhavaparivartana kahate haiN| bhAvaparivartana -kamoM ke eka sthinibaMdha ke kAraNa asaMkhyAta loka pramANa kaSAya-adhyavasAyasthAna haiM aura eka-eka kaSAyasthAna ke kAraNa asaMsyAta lokapramANa anubhAga adhyabasAyasthAna hai| kisI paMcendriya saMjJI paryApsaka mithyASTi jIva ne jAnAvaraNa kama kA antaHkoTAkoTI sAgara pramANa jaghanya sthitibaMdha kiyA, usake usa samaya sabase jaghanya kaSAyasthAna aura sabase jaghanya anubhAgasthAna tathA sabase jaghanya yogasthAna thA / dUsare samaya meM vahI sthitibaMdha, vahI kaSAyasthAna aura vahIM anubhAgasthAna rahA kintu yogasthAna dUsare naMbara kA ho gyaa| isa prakAra usI sthitibaMdha ko kaSAyasthAna aura anubhAgasthAna ke sAtha zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa samasta yogasthAnoM ko pUrNa kiyA / yogasthAnoM kI samApti ke bAda sthitibaMdha aura kaSAyasthAna to bahI rahA kintu anubhAgasthAna dUsarA badala gayA / usake bhI pUrvavata samasta yogasthAna pUrNa kiye / isa prakAra anubhAga-adhyavasAyasthAnoM ke samApta hone para usI sthitibaMdha ke mAtha dUsarA kavAyasthAna huA 1 usake bhI anumAgasthAna aura yogasthAna bhI pUrvavat samApta kiye / puna. tIsarA kaSAyasthAna huA, usake bhI anubhAgasthAna aura yogasthAna pUrvavat samApta kiye / isa prakAra samasta kaSAyasthAnoM ke samApta ho jAne para usa jIva ne epha samaya adhika antaHkoTAkoTi sAgara pramANa sthitibaMdha kiyA / usake bhI kapAyamyAna, anubhAgasthAna aura yogamyAna pUrvavat pUrNa kiye / isa prakAra eka-eka samaya vahAte bar3hAte jJAnAvaraNa kI tIsa koTAkoTi sAgara pramANa utkRSTa sthiti pUrNa kI / isI taraha jaba vaha jIva mabhI mUla prakRtiyoM aura uttara prakaniyoM kI sthiti pUrI kara letA hai, taba usane kAla ko bhAvaparivartana kahate haiM / ina sabhI parivartanoM meM krama kA dhyAna rakhanA cAhie / arthAt akrama se Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 pariziSTa-3 jo kriyA hotI hai, vaha gaNanA meM nahIM lI jAtI hai / sUkSma pudgala parAvarto ko / jo vyavasthA hai, vahIM vyavasthA yahA~ samajhanA caahiye| utkaSTa aura jaghanya pradezabaMdha ke svAmiyoM kA gommaTasAra karmakAMDa meM Agata varNana digambara sAhitya go karmakAMDa meM bhI pradezabaMdha ke svAmiyoM kA varNana kiyA gayA hai / jo prAya: karmagranya ke varNana se milatA-julatA hai / tulanAtmaka madhyayana meM upayogI hone se saMbaMdhita aMza yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai| utkRSTa aura jaghanya pradezabaMdha ke svAmiyoM ke bAre meM yaha sAmAnya niyama hai ki utkRSTa logoM sahita, saMjo paryApta aura prodI ekati mA aa karane vAlA jIva utkRSTa pradezabaMdha tathA japanya goga vAlA asaMjJI aura adhika prakRtiyoM kA baMdha karane vAlA jaghanya pradezAbaMdha karatA hai / sarvaprathama mUla prakRtiyoM ke utkRSTa baMdha kA svAmitva guNasthAnoM meM kahate / Ajamakassa padesa chakkaM mohasta Nava duThANApi / sesANa taNakasAo baMdi upakassanogeNa // 211 __ Ayukarma kA utkRSTa pradezabadha chaha guNasthAnoM ke anantara sAtaveM guNasthAna meM rahane vAlA karatA hai / mohanIya kA utkRSTa pradezabaMdha nauveM guNasthAnabartI karatA hai aura Ama va mohanIya ke sivAya zeSa jAnAdharaNa Adi chaha ko kA utkRSTa pradezabandha utkRSTa yoga kA dhAraka dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAnabAlA jIva karatA hai / yahA~ sabhI sthAnoM para utkRSTa yoga dvArA ho pandha jAnanA cAhie / uttara prakRtiyoM ke utkRSTa pradezabana kA svAmitya isa prakAra hai sasara suhamasarAge paMcaNipaTTimhi vesage sadiyaM / ayaye viviprakasAyaM hovi ha uktassadazvaM tu // 212 chaNNokasAyaNiddApayalAtityaM ca sammago yjdii| sammo vAmo teraM parasuraAu bhasAvaM tu // 113 devacaramaka va samara sasthAmaNasubhagati / AhAramappamato sesapAsubako minDo // 214 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 445 matijJAnAvaraNa Adi pAMca, darzanAvaraNa cAra, antarAya pAMca, pazaHkIti, vacana gotra aura sAtA vedanodha, ina rAtra prakRtiyoM kA dasaveM sUkSmasa parAma guNasthAna meM utkRSTa pradezabandha hotA hai| nauveM anivRttivAdara guNasthAna meM puruSatredAdi pAMca kA, hosarA pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA deza virati nAmaka pAMcaveM guNamA ga rI mArA: pAma tuSmA kA cautha avirata guNasthAna meM utkRSTa pradezavandha hotA hai / chaha nokaSAya, nidA, pracalA aura tIrthakara, ina nau prakRtiyoM kA utkRSTa pradezabAgha samyASTi jIva karatA hai tathA manuSyAra, devAyu, asAtA vedanIya, devati Adi devastaSka, vajragamanArAca saMhanana, samacaturasa saMsthAna, prazasta vihAmAMgati, subhASika, ina teraha prakRtiyoM kA utkRSTa pradezavAgha samyagdRSTi athavA micyAiSTi donoM hI karate haiM / AhArakatika ko utkRSTa pradezabandha apramatta guNasthAna vAlA karatA hai| ina cIvana prakRtiyoM ke sivAya zeSa rahI chiyAsaTha prakRtiyoM kA utkRSTa pradezabandha midhyAdRSTi jIva utkRSTa yogoM se karatA hai / utkRSTa pradezabagha ke svAmiyoM kA kathana karane ke bAda aba jaghanya pravezabandha ke svAmiyoM ko batalAte haiN| mUla prakRtiyoM ke bandhaka ke bAre meM batAyA hai ki sahamaNiyodaapajjattayassa pahame jahaNNaye joge| sattamhaM tu jahaNaM AugarvadheSi Aussa / / 215 yuma nigodiyA labyaparyAtaka jIva ke apane paryAma ke pahale samaya meM jananya yogo se Azu ke sivAya sAta mUla prakRtiyoM kA jaghanya pradezabandha honA hai| nAyu kA vanna hone para usI jIva ke Ayu kA bhI jaghanya pradezabandha hotA hai / Ayukarma kA vadha saba nahIM hotA rahatA hai isIliye Ayukarma kA alama se kAyana kiyA hai| arthAt pAThI karmoM kA jaghanya pradezabanna. sUkSmanigodiyA landhyaparyApnaka jIma karatA hai| mula prakRtiyoM kA jaghanya pradezabandha batalAne ke bAda uttara prakRti ke liye karate haiM ki ghoDaNajogosaNNI pirayayusuraNirayaAujaha / apamatto yAhAraM zrayayo tiramaM ca SaSaka / 216 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 zrImAna yogoM (parAvartamAna boyoM) kA dhAraka asaMjo jAva narakadvika.. devAyu tathA narakAyu kA javanya pradezabandha karatA hai / AhArakadvika kA apramatta guNasthAnavartI tathA cothe avirata guNasthAna vAlA ( paryAya ke prathama samaya meM jaghanya upapAda yoga kA dhAraka ) tIrthaMkara prakRti aura devacatuSka, kula pA~ca prakRtiyoM kA jaghanya pradezabandha karatA hai / ina gyAraha prakRtiyoM se zeSa bacI huI 103 prakRtiyoM ke jaghanya pradezabandhaka kI vizeSatA ko batalAte haiMcaramapuSNabhavatyo tivivAhe paDhamavigAhammi Thika / 446 sumabhigodo aMdhavi sesANaM arabaMdha su // 217 labdhyaparyAptaka ke 6012 bhoM meM se anta ke bhava ko dhAraNa karane vAlA aura vigrahagati ke tIna mor3oM meM se pahale mor3a meM sthita sUkSma nigodiyA jIva zeSa rahI 106 prakRtiyoM kA jaghanya pradezabandha karatA hai / karmagrantha aura go0 karmakAMDa, donoM meM 106 prakRtiyoM kA jaghanya pradezabandhaka sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka jIva mAnA hai| karmagrantha meM janma ke prathama samaya meM usako bandhaka batalAyA, lekina go0 karmakAMDa meM labdhyaparyAptaka ke 6012 bhavoM meM se antima bhava ko dhAraNa karane vAle ko batalAyA hai| guNazrabhi kI racanA kA spaSTIkaraNa RkSaNa se lekara pratisamaya asaMkhyAtaguNe asaMkhyAtaguNe kamaMdalikoM kI racanA ko guNazreNi kahate haiM / isa guNazreNi ke svarUpa ko spaSTa barase hue karmaprakRti gA0 15 kI TIkA meM upAdhyAya yazovijayajI ne likhA haiadhunA guNazva NisvarUpamAha yatsthitikaNDakaM ghAtayati tanmadhyAddalikaM nRhItvA udayasamayAdArabhyAntamuhUrta caramasamayaM yAvat pratisamayamayeya guNanayA nikSipati / uktaM ca- 1 jayarilahito ghaNaM puggale u so vidda | squeaufor ghoSe tatto va asaMkhaguNie u || zrIyam vivai samae taie tatto asaMlagie u / evaM samae samae antamuttaM tu kA punnaM // evaH prathamasamayagRhItadalika nikSepavidhiH / evameva dvitIyAdisamaya Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 347 gRhItAnAmapi dalikAnAM nikSepavidhidraSTavyaH / kiJca guNazreNiracanAya guNazreNicaramamamayaM yAvad gRhyamANaM dalikaM yathottaramasaMkhyeya guNa draSTavyam / uktaM ca- prathama samaya vAramva daliye tu tiSmaNopapati ucarilla vihito viyammi aguNiyaM tu // girahai samae baliyaM sahae samae asaMkhaguNiyaM tu / evaM samae samae jA carimo aMtasamabholi / / nikSepakAlo, ihAntamuhUrta pramANo pUrvakaraNAnivRttikaraNAddhAdvikAt cAghastanodayakSaNe vedanata kSINe zeSakSaNeSu dalikaM racayati na punampari guNa dalaracanArUpaguNazreNikAlazcAkiJcidadhiko draSTavyaH tAvatkAlamadhye zreNi vardhayati / uktaM ca seDhoi kAlamANaM vRSNayakaraNANasamahiyaM jANa / jikva sA udaeNaM jaM sesaM tammi nikleko / / arthAt aba guNazreNi kA svarUpa kahate haiM- jisa sthitikaNDaka kA ghAta karatA hai, usameM se dalikoM ko lekara udayakAla se lekara antarmuhurta ke aMtima samaya taka ke pratyeka samaya meM asaMkhyAtaguNe asaMkhyAtaguNe dalika sthApana karatA hai| kahA bhI hai Upara kI sthiti se pudgaloM ko lekara udayakAla meM thor3e sthApana karatA hai, dUsare samaya meM usase asakhyAtaguNe sthApana karatA hai, tIsare samaya meM usase asaMkhyAtaguNe sthApana karatA hai| isa prakAra antarmuhUrta kAla kI samApti ke samaya meM asaMkhyAtaguNe - asaMkhyAtaguNe dalika sthApana karatA hai / yaha prathama samaya meM grahaNa kiye gaye dalikoM ke nikSepaNa kI vidhi hai / isI taraha dUsare Adi samayoM meM grahaNa kiye gaye dalikoM ke nikSepaNa kI vidhi jAnanI cAhie tathA guNazreNi racanA ke liye prathama samaya se lekara guNazreNi ke antima samaya taka uttarottara asaMkhyAtaguNe asaMkhyAtaguNe dalika praga kiye jAte haiN| kahA bhI hai - - Upara kI sthiti se dalikoM kA grahaNa karate hue prathama samaya meM thor3e Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 pariziSTa-3 dalikoM ko grahaNa karatA hai, dUsare samaya meM usase asaMkhyAtagRNe valikoM kA grahaNa karatA hai / isa prakAra antamuharta kAla ke antima samaya taka asaMkhyAtaguNe asaMkhyAtaguNe dalikoM kA grahaNa karatA hai| yaha nikSepaNa karane kA kAla antarmuhUrta hai aura dalikoM kI racanA rUpa guNazcaNi kA kAla apUrvaka raNa aura anivRttikaraNa ke kAloM se kucha adhika jAnanA cAhie / isa kAla se nIce-nIce ke udayakSaNa kA anubhava karane ke bAva kSaya ho jAne para bAkI ke kSaNoM meM dalikoM kI racanA karatA hai, kintu guNazreNi ko apara kI aura nahIM par3atA hai| kahA hai 'gaNazreNi kA kAla donoM karaNoM ke kAla se phaicha adhika jAnanA cAhie / udaya ke dvArA usakA kAla kSINa ho jAtA hai, asaH jo zeSa kAla rahatA hai, umo meM dalikoM kA nikSepaNa kiyA jAtA hai / paMcasaMgraha meM bhI guNazreNi kA svarUpa upamukta prakAra batalAyA hai| tatsaMbaMdhI gAthA isa prakAra hai pAdayaThiio valiyaM ghettuM ghettu asaMkhaguNagAe / sAhiyanukaraNa kAle ukyAi rayaha gugase hi / / 746 ava labdhisAra digambara grantha) ke anusAra guNazreNi kA svarUpa matalAte haiM udamANasAlimhi ya ubhayANaM bAharammi shivgddh'| loyANamasaMkhejjo kamaso usakaTuNo hAro // 68 jina kRtiyoM kA udaya pAyA jAtA hai, unhIM ke dravya kA udayAnali meM nikSa paNa hotA hai / usake lie asaMkhyAta loka kA bhAgAhAra jAnanA aura jinakA udaya aura anRdaya hai, una donoM ke dravya kA udayAvali se bAhya guNazreNi meM athavA Upara kI sthiti meM nirbhapaNa hotA hai, usake lie apakarSaNa bhAgAhAra (palya kA asaMpalyAnavAM bhAga) jAnanA cAhie 1 upakaThina igimAge pallAsaleNa bhAjide tattha / bahubhAganivaM dava uThavarillavidIsuNikkhayadi // 66 apakarSaNa bhAgAhAra kA bhAga dene para eka bhAga meM palpa ke asaMkhyAta Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcata karma grantha 446 bhAga kA bhAga diyA, umameM se bahubhAga apara kI sthiti meM nikSepaNa karatA sesagamAge manice asaMkhasogeNa tatva bahabhAga / guNase die siMvi sesegaM beSa udayAmhi // 70 avazaSa eka bhAga ko asatyAta lokaH sA mAMga 35... jo bahubhAga bAye, usako guNaNi AyAma meM aura zeSa eka bhAga kA udayAji meM denA caahie| urayAvalisma bavyaM Avaniji hodi manAyamaM / kalamadANUmeNa - gisepa hArena // 71 manimamaghagamavaharide pacayaM pacayaM gimeya hAreNa / guNive Adi NiseyaM visesahINaM kama matto // 72 udayAgha li meM diye gaye dravya meM AvalI ke samaya pramANa kA bhAga me para madhyaghana hotA hai aura usa madhyaghana kI eka kama AvalI pramANa gaccha ke Adhe kama nipakahAra kA bhAga dene se vaya kA pramANa hotA hai| usa caya ko mirSakAhAra se (do guNa hAni se) guNA karane para AnandI ke prathama niSeka ke dhya kA pramANa AtA hai / usase dvitIyAdi niSekoM meM diye krama se eka-eka caya kara ghaTatA pramANa liye jAnanA cAhiye / vahA~ eka kama AvalI mAtra caya ghaTane para aMtaniSeka meM diye dravya kA pramANa hotA hai| ukkavimhi dehi hu asaMkhasamayappaSamAvimha / saMkhAtIvaguNavakama masaMkhahINa visesahINakarma // 73 guNaneNi ke liye apakarSaNa kiye dravya ko prathama samaya kI eka zalAkA, usase dUsare samaya ko asaMkhyAta guNI, isa taraha aMta samaya taka asaMkhyAtaguNA krama lie hae jo zalAkA, unako jor3a usakA bhAga dene se jo pramANa Aye usako apanI-apanI zalAkAoM se guNA karane se guNazreNi AyAma ke prathama nika meM diyA Travya asaMkhyAta samaya prabaddha pramANa AtA hai| usase vitIyAdi niSekoM meM draSya krama se asaMkhyAtaguNA aMta samaya taka jAnanA 1 prathama niSeka meM dravya guNaNi ke aMta niSeka meM diye dravya ke asaMkhyAta bhAga pramANa hai| prathama guNahAni kA dvitIyAdi niSekoM meM diyA dravya caya ghaTatA brampa liye Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 pariziSTa-3 guNazreNI karane dvitIyAda aMta paryanta samayoM meM samaya-samaya ke prati asaMkhyAtaguNA krama liye dravya ko apakarSaNa karatA hai aura maMcita arthAta purvokna prakAra udayAni Adi meM use nikSepaNa karatA hai / aise Ayu ke dinA sAta phArmoM kA gRNI Ni vidhAna samaya-samaya meM hotA hai ! vana kathana kA sArAMza yaha hai ki guNane Ni racanA jo prakRtiyo udaya meM A rahI haiM unameM bhI hotI hai aura jo udaya meM nahIM A rahI hai unameM bhI hotI hai| antara kevala itanA hI hai ki udayAgata prakutiyoM ke dravya kA nikSepaNa to udayAvalI, guNazreNI aura Upara kI sthiti, ina tInoM meM hI hotA hai, phintu jo prakRtiyA~ udaya meM nahIM hotI haiM unake dravya kA sthApana kevala guNaNi aura Upara kI sthiti meM hI hotA hai, udayAyalI meM unakA sthApana nahIM hotA hai| Azaya yaha hai ki vartamAna samaya se lekara eka AvalI taka ke samaya meM jo niSeka udaya Ane ke yogya haiM, unameM bo dravya diyA jAtA hai, use jadayAvalI meM diyA gayA davya samajhanA cAhiye / udayAvalI ke Upara guNazreNi ke samayoM ke barAbara jo niSeka haiM, uname jo dRSya diyA jAtA hai, use gaNaNi meM diyA gayA samajhanA cAhiye / guNazreNi se Upara ke aMta ke kucha nikoM ko chor3akara zeSa karmaniSakoM meM jo pravya diyA jAtA hai, use Upara kI sthiti meM diyA gayA dRzya samajhanA caahiye| isako mithyAtva ke udAharaNa dvArA yoM samajhanA cAhiye mithyAtva ke dravya meM apakarSaka bhAgAhAra kA bhAga dekara, eka mAga vinA bahabhAga pramANa dravya to jyoM kA tyoM rahatA hai, zeSa eka bhAga ko palya ke asaMkhyAta bhAga kA bhAga dekara bahubhAga kA sthApana para kI sthiti meM karatA hai| yoSa eka bhAga meM asaMkhyAta loka kA bhAga dekara guNazreNi AyAma meM detA hai, zeSa eka bhAga udayAvalI meM detA hai / isa prakAra guNazreNi racanA ke liye guNAkAla ke aMtima samaya paryanta asaMkhyAta guNe asaMkhyAtaguNe dravya kA apakarpaNa karatA hai aura pUrvokta vidhAna ke anusAra udayAvalI, guNaNiAyAma aura Upara kI sthiti meM usa dravya kI sthApanA karatA hai / isa prakAra Ayu ke sivAya zeSa sAta karmoM kA guNaNi vidhAna jAnanA cAhiye / muNaNi meM uttarottara saMkhyAtagaNa saMkhyAtaguNe hIna-hIna samaya meM Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha 451 uttarottara pariNAmoM kI vizuddhi kI adhikatA hote jAne ke kAraNa karmoM kI nirjarA asaMspAtaguNo asaMkhyAtagRNI adhika-adhika hotI hai, arthAt jaise-jaise morakarma niHzeSa hotA jAtA hai vaise-vaise nirjarA bhI bar3hatI jAtI hai aura yakA dravya pramANa asaMkhyAtaguNA, asaMkhyAtaguNA adhikAdhika hotA jAtA hai| phalataH vaha jIva mokSa ke adhika-dhaka nikaTa pahuMcatA jAtA hai| jahA~ guNAkAra rUpa se guNita nirjarA kA dravya adhikAdhika pAyA jAtA hai unako guNa Ni kahA jAtA hai aura una sthAnoM meM hone vAlI nirjarA guNauNi nirjarA nahI jAtI hai| ___ go0 jIvakAMDa gAra 66-67 meM ukta dRSTi ko lakSya meM rakhakara guNa zreNi kA varNana kiyA hai| yaha varNana karmaprakRti, paMcasaMgraha aura karmagrantha se milatA-julatA hai| lekina itanA aMtara hai ki karmagrantha Adi meM samyaktva, dezavira ti, sarvavirati, anantAnubaMdhI kA visaMyojana, darzanamoha kA kSapatrA, cAriyamoha kA upazamaka, upazAMtamoha, lapaka, kSINamoha, sayoga kevalI aura ayoga kevalI, ye gyArahaguNaNi sthAna batalAye hai / lekina go0 jIvakAMDa, tatvArthasUtra, sarvArthasiddhi, tatvArtharAjavAtika Adi granthoM meM sayogikevalI aura ayogikavalI ina donoM ko alaga-alaga na mAnakara jina pada se donoM kA grahaNa kara liyA hai| 'go. jIvakArDa kI mUla gAthAoM meM guNazreNi nirA ke dasa sthAna ginAye haiM, lekina TIkAkAra ne gyAraha sthAnoM kA ullekha karate huye spaSTa kiyA hai ki yA to samyaktvotpatti isa eka nAma se sAtizaya micyAdRSTi aura asaMyata samyApTi, isa taraha do medoM kA grahaNa karake gyAraha sthAnoM kI pUrti kI jA sakatI hai athavA aisA na karake samyaktvotpatti zabda se to eka hI sthAna lenA kintu antima jina zabda se svasthAnasthita kevalI aura samRdghAnagata kevalI, ina do sthAnoM kA grahaNa kara lenA cAhiye aura svasthAnakevalI kI apekSA samUdayAta gata kevalI ke nirjarA dravya kA pramANa asaMsthAnagugA hotA hai| isa prakAra gyAraha aura dasa guNazreNi sthAna mAnane meM vivakSA bheda hai| Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 pariziSTa kSapakaNi ke vidhAna kA spaSTIkaraNa zrapakatheNi meM bhaya hone vAlI prakRtiyoM ke nAma karmagrantha ke anurUpa Avazyaka niyukti gA0 121-123 meM batalAye haiM / gora karmakAMDa meM zapakazreNi kA vidhAna isa prakAra hai NirayatiriksasurAgasate Na hi vesasayalabavakhavagA / ayadazcatakkaM tu aNaM aNiyaTTIkaraNacarimamhi // 335 jugavaM saMjogisA puNovi aNiyaTTikaraNabahumAgaM / poliya kamaso miccha missaM samma khaveSi phame / / 366 arthAt-naraka, tithaMca aura devAyu ke sasva hone para krama se dezavata, mahAzrata aura bhapaka theNi nahIM hotI, yAnI narakAsU kA satva rahate dezavata nahI hote, timaMcAyu ke satva meM mahAvrata nahIM hote aura devAyu ke satva meM kSapakaveNi nahIM hotI hai / ata: paka thaNi ke Arohaka manuSya ke narakAyu, tiryacAyu aura devAyu kA sattva nahIM hotA hai tathA asaMyata sabhyagdRSTi, dezavirata, pramatta saMyata athavA apramatta saMbata manuSya pahale kI taraha adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa nAmaka tIna karaNa karatA hai / anivRttikaraNa ke antima samaya meM anaMtAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kA eka sAtha visaMyojana karatA hai, unheM apratyAkhyAnAvaraNa Adi bAraha kaSAyoM aura nau nokaSAya spa pariNamAtA hai aura usake bAda eka antarmuhUrta taka vizrAma karake darzanamoha kA kSapaNa karane ke liye punaH adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa karatA hai / anivRttikaraNa ke kAla meM se jaba eka bhAga kAla bAkI raha jAtA hai aura bahubhAga bIta jAtA hai, taba kramazaH mithyAtva, mina aura samyaktva prakRti kA kSapaNa karatA hai aura isa prakAra kSAyika sampadRSTi ho jAtA hai / isake bAda cAritramoha kA kSapaNa karane ke liye lapaka zreNi 'para ArohaNa karatA hai| sabase pahale sAtaveM guNasthAna meM adhaHkaraNa karatA hai aura usake bAda AThaveM guNasthAna meM pahuMca kara pahale kI hI taraha sthiti khaMDana, anubhAgakhaMDana Adi kArya karatA hai| usake bAda nauveM anivRsikaraNa guNasthAna meM pahu~ca kara Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama karmagrantha solachemikA chakka canusekka pAvare ado ekka / khoNe sosasa'joge ghAyara tevata te // 337 usake nau bhAgoM meM meM pAMca bhAgoM meM krama se solaha, ATha, eka, eka, chaha prakRtiyoM kA kSaya hotA hai athavA sattA se vyucchinna hotI hai tathA zeSa cAra bhAgoM meM eka-eka hI kI sattA vyucchinna hotI hai / anantara dasaveM sUkSmasaMparAya guNamyAna meM eka prakRti kI nyucchitti hotI hai / gyArahaveM guNasthAna meM yogyatA nahIM hone se kisI bhI prakRti kA viccheda nahIM hotA hai aura usake bAda bArahaveM jINamoha guNasthAna ke anta samaya meM solaha prakRtiyoM kI sattA myucinchanna hotI hai| samogI kevalI guNasthAna meM kisI bhI prakRti kI vyUjitti nahIM hotI aura ayogI kevalI-caudahaveM guNasthAna ke anta ke do samayoM meM se pahale samaya meM 72 tathA dUsare samaya meM 13 prakRtiyoM kA viccheda hotA hai| prakRtiyoM ke viccheda hone kA spaSTIkaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye ki naurya guNasthAna ke nau bhAgoM meM se pahale bhAga meM nAmakarma kI 13 prakRtiyAM | narakatika, tiryacaTika, vikalatrika, Atapa, udyota, ekendriya, sAdhAraNa, sUkSma, sthAvara tayA darzanAvaraNa kI 3 prakRtiyA~ --styAnaddhitrika, kula 16 prakRtiyAM kSapaNa hotI haiM / dUsare bhAga meM apratyAkhyAnAvaraNa catuSka, pratyAkhyAnAvaraNa catuSka kula ATha prakRtiyoM kA, tIsare bhAga meM napuMsaka beda, cauthe bhAga meM strIveda, pAMcaveM bhAga meM hAsyAdi SaTka tathA chaThe, sAtaveM, AThaveM aura nau bhAga meM kramavAH puruSaveda, saMjvalana krodha, mAna, mAyA kA kSapaNa hotA hai| isa prakAra nauveM guNasthAna meM 36 prakRtiyAM byurichanna hotI haiM / dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna meM saMjvalana lobha, bArahaveM guNasthAna meM jJAnAdharaNa pAMca, darzanAvaraNa cAra, aMsarAya pAMca aura nidrA va pracalA, isa prakAra solaha prakRtiyAM kSaya hotI haiM, phira sayogakepalI hokara caudahA guNasthAna prApta hotA hai aura usake upAntya samaya meM nAma, gotra, vedanIya kI 72 prakR. tiyoM kA bhaya hotA hai aura anta samaya meM 13 prakRsiyoM kA kSaya ho jAne para mukta tazA prApta ho jAtI hai / jo kSapaka zreNi kA prAptavya hai / ayoga kevalI guNasthAna ke maMtra samaya meM kinhIM-kinhIM prAcAryoM kA mata Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 hai ki 13 prakRtiyAM kSaya hotI haiM aura kinhIM kA mata hai ki 12 prakRtiyAM sA hotI haiN| 13 prakRtiyoM kA kSama mAnane vAle apane mata ko isa prakAra spaSTa karate haiM ki tadbhavamokSagAmI ke aMtima samaya meM AnupUrvI sahita teraha prakRtiyoM kI gattA utkRSTa rUpa se rahatI hai aura japAya se tIrthakara prakRti ke sivAya zeSa bAraha prakuttiyoM kI satA rahatI hai| isakA kAraNa yaha hai ki manuSyagati ke sAtha udA ko prApta hone vAlI mavipAnI manuSyAyu kSetravipAkI manuSyAnapUrvI, jIvadhipAko zeSa nau prakRtiyAM tathA sAtA yA amAtA meM se koI eka vedanIya', ucca gotra, ye teraha prakRtiyAM samavamokSagAmI jIva ke aMtima samaya meM bhaya ko prApta hotI haiM, dvicarama samaya meM naSTa nahIM hotI hai| ataH tadbhava mokSagAmI ke aMtima samaya meM utkRSTa teraha prakRtiyoM kI aura anya bAraha prakRtiyoM kI mattA rahatI hai / lekina caudahave guNasthAna ke aMtima samaya meM bAraha prakRtiyoM kA kSaya mAnane vAloM kA kahanA hai ki manuSyAnupUrvI kA kSaya vicarama samaya meM hI ho jAtA hai, kyoMki usake udaya kA kAma hai| jina prakRtiyoM kA udaya hotA hai, unameM stibukasaMkrama na hone se aMta samaya meM apane-apane svarUpa se unake dalika pAye jAte hai jisase unakA carama samaya meM sattAviccheda honA yukta hai| kintu cAroM hI AnupUrvI kSe RvipAkI hone ke kAraNa dusare mava ke liye mati karate samaya hI udaya meM AtI haiM ataH bhava meM jIva ko unakA udaya nahIM ho sakatA hai aura udaya na ho sakane se ayogi avasthA ke dvicarama samaya meM hI manuSyAnupUrvI phI sattA kA kSaya ho jAtA hai| isa prakAra ke matAntara meM adhikatara ayogikavalI guNasthAna ke upAntya samaya meM 72 aura aMta samaya meM 13 prakRtiyoM ke kSaya ko pramukha mAnA hai / paMcama karmagranya kI TIkA meM 72 + 13 kA hI vidhAna kiyA hai aura go karmakAMDa gAta 341 meM bhI aisA hI likhA hai-'udayagavAra garANU terala carimahi vocchiNNA' arthAt udayagata 12 prakRtiyAM aura eka manuSyAnRpUnI, isa prakAra teraha prakutiyA~ ayogI kevalI ke aMta ke samaya meM apanI sattA se chUTatI hai| saMkSepa meM kSapaka zreNi kA yaha vidhAna samajhanA caahiye| Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhA Mr own paMcama karmagrantha kI gAthAoM kI akArAdi-anukramaNikA ___ * gAtI pR0 saM0 aNadaMsanapusitthI 371 ghaNaghAi dugoya jiNA amicchamIsasamma 366 ghauThANA asuhA 224 apahamasaMghayaNAgii 20. cauteyavamnaveNiya apamAi hAragadurga 246 padasa rajjU lojI apajasaptasuSakoso 166 caumeo amahAno appayarapaya DibaMdhI 334 rAlIsa phasAesu bhayamukkoso gidisu 146 chagapusaMjalaNAdo aviraya sammo titthaM 160 pAilahubadho vAyara 157 asukhagaDajAi mAgii 216 jala hisayaM paNasIyaM. 216 AhAra sattagaM vA 42 taNuvaMgAgii saMghayaNa ikkilakahiyA siddhA 276 saNa aTTha veya bujuyala iMgavigalapudhakoDi 137 tato kammapaesA uphphosa jahanneyara 176 tamatamagA ujjoyaM uddhAraakhitaM 313 tasadannateyacA uralAisattageNaM 323 tasavannavIsa saMgateya egapaeso gAI 278 tipaNa cha bhaTTa nahiyA egAdahige bhUo 14 tiriurala dugujjoyaM 170 emeva viubhvAhAra 266 tiriduniaM tamatamA aMtima cauphAsa dugaMdha 278 tirinarayatijoyANaM 208 phevAnAjuyalAvaraNA 52 tivamigathAvarAyava 236 khagaI tiriduga nIyaM 36 tiSyo asuhasuhANaM guNasaDhI dalarapaNA 301 to jajiDo baMdho guru koDikoDi aMto 132 thAvaradasavannaSaukka 14 * * * 44 x = 214 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-4 / 187 236 168 146 2 " 214 --.:- ...... - thira sumiyara viNu thoNatigaM aNamiccha dasaNachA bhayakumchA damce khise kAle dasa sRhavigai ucce do igamAso pakkho napukukhagaisAsaMghau namiya jiNaM dhruvabaMdho nA cha vana se nAmadhruvabaMdhinavagaM nAma dhuvodaya ca utaNu nivuccharaso sahajo nidApayalA dujayala nimiNa thira ayira aguruya niyajAiladdhadasiyA pahakhaNamasaMkhaguNa paDhamaviyA dhuvaudAi pama tiguNesa miccha paNa aniyaTTI subagaha paNasadvisahassa paNasaya paliyAptakhaMsamuhU bAyAlaghughnapagaI bhayakucchamarai soe miccha ajayacau Aja muttu akasAya ThiI mUlapamINa aTTa , laDDu ThibaMdho saMjalaNa 26 lahu biya panja apajje 243 logapaeso sampiNi 348 vana calateyakammA :23 vizcimurAhAradurga 126 vigalasuhamAuMgatima 144 vigaliasannima jiTTo 127 vigdhAvaraNaasAe 1 digdhAvaraNe suhamo 64 vidhAparaNe mohe 67 bijayAisu vijje 76 bosayarakoDikoDI 233 saMjalaNa nokasAyA 341 mA samajhima gira 26 samayAdasaMkhakAlaM 286 samayArdatamuhatta 206 sammadaramasva viraI 22 sabbANabi lahubaMdhe 42 sanyANavi jichaThiI 341 sANAi apucchate 157 sAyajasucyAvaraNA 306 sAsaNamI sesa dhuvamIsaM 63 samuNI dunni asannI 127 suranaratigucca sAya 336 suhamanigoyAikhaNa 115 sehiavijaMse 88 sesammi duhA 143 hAsAijuyaladugaveya - .-... -- ~ 196 184 170 344 193 365 .. 14