Book Title: Hindi Jain Sahitya ka Bruhad Itihas Part 3
Author(s): Shitikanth Mishr
Publisher: Parshwanath Shodhpith Varanasi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002092/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyApITha granthamAlA : 61 pradhAna sampAdaka pro0 sAgaramala jaina 275/ hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa khaNDa-3 (maru gurjara) : 18vIM zatI lekhaka DaoN. zitikaNTha mizra pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyApITha granthamAlA-91 pradhAna sampAdaka DA0 sAgaramala jaina hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa khaNDa-3 : 18vIM zatI vikrama saMvat 1701 se 1800 taka (marugurjara) lekhaka : DA0 zitikaNTha mizra pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI-5 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka : hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa - khaNDa-3 prakAzaka : pArzvanAtha vidyApITha AI. TI. AI. roDa, karauMdI, vArANasI dUrabhASa : 316521, 318046 prathama saMskaraNa : 1997 mUlya : 200 rupaye mudraka : DivAina prinTarsa sonArapurA, vArANasI phona : 321371 Book : Hindi Jaina Sahitya Ka Brihad Itihasa-Vol. III Publisher : Parsvanatha Vidyapitha ITI Road, Karaundi, Varanasi-221005 Phone : 316521, 318046 Printed at : Divine Printers Sonarpura, Varanasi Phone : 321371 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha sahayoga zrI mumbaI jaina yuvaka saMgha, mumbaI ke jaina nAgarikoM kI prabuddha saMsthA hai jo apanI samAja-sevA sambandhI gatividhiyoM tathA apane vidyAsatroM evaM paryuSaNa vyAkhyAnamAlA ke AyojanoM ke kAraNa lokavizruta hai| 'prabuddha-jIvana' nAmaka pAkSika patra, zrI ma0 mo0 zAhA sArvajanika vAcanAlaya aura dIpacanda tribhuvanadAsa pustaka prakAzana TrasTa ke mAdhyama se yaha saMsthA jaina vidyA ke kSetra meM anupama yogadAna kara rahI hai| isake sAtha hI asthi sAravAra kendra, netrayajJa Adi pravRttiyoM dvArA mAnava samAja kI sevA meM bhI lagI huI hai| isa saMsthA ke dvArA pArzvanAtha vidyApITha ko apane prakAzana kAryakramoM meM sadaiva sahayoga prApta hotA rahA hai| aba taka isake Arthika sahayoga se pArvanAtha vidyApITha ke dvArA sAta granthoM kA prakAzana ho cakA hai| hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa' ke prathama-dvitIya khaNDa ke samAna hI isa tRtIya khaNDa ke prakAzana meM bhI unhoMne hameM bIsa hajAra rupaye kA Arthika sahayoga pradAna kiyA hai| isa hetu hama zrI ramaNalAla ci0 zAha ke aura zrI mumbaI jaina yUvaka saMgha ke anya TrasTiyoM ke vizeSa AbhArI haiM aura yaha AzA karate haiM ki bhaviSya meM bhI unake sahayoga dvArA hama jaina vidyA kI sevA karate rheNge| bhapendranAtha jaina saciva pArzvanAtha vidyApITha vArANasI-5 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya hindI sAhitya ke kSetra meM jaina lekhakoM kA avadAna mahatvapUrNa hai / hindI bhASA ke AdikAla se lekara vartamAna yuga taka jaina muni evaM lekhaka hindI sAhitya ke bhaNDAra ko samRddha karate rahe haiM / jaina sAhitya ke bRhad itihAsa kI nirmANa yojanA ke antargata pUrva meM hamane prAkRta aura saMskRta jaina sAhitya se sambandhita chaH bhAga prakAzita kiye| isI prakAra tamila, marAThI aura kannar3asAhitya kA bhI eka bhAga usa yojanA ke 7 veM bhAga ke rUpa meM prakAzita kiyA gayA hai / apabhraMza sAhitya ke itihAsa kA lekhana kucha vyavadhAnoM ke kAraNa pUrNa nahIM ho sakA hai| usa hetu hama prayatnazIla bhI haiN| kyoMki hindI jaina sAhitya vizAla hai, ataH use svatantra khaNDoM meM prakAzita kiyA jAyegA / hindI jaina sAhitya ke itihAsa kI dRSTi se hamane pUrva meM Adi kAla se lekara solahavIM zatI (vikrama) taka kA lagabhaga 1400 pRSThoM ke prathama - dvitIya khaNDa prakAzita kiyA hai| isake lekhaka hindI ke variSTha prAdhyApaka DA0 zitikaNTha mizra haiM / prastuta kRti usI yojanA kA agrima caraNa hai / isameM hamane aThArahavIM zatAbdI (vikrama saMvat 1701 - 1800 taka ) ke hindI jaina kaviyoM aura lekhakoM ko samAhita kiyA hai| DA0 zitikaNTha mizra dvArA taiyAra kiye gaye isa khaNDa meM mukhya rUpa se zrI mohanalAla dalIcanda desAI aura agara canda nAhaTA kI kRtiyoM ko AdhAra banAyA hai, kintu isake atirikta bhI DA0 kastUracanda kAsalIvAla Adi kI kRtiyoM se bhI unheM jo sAmagrI prApta ho sakI, use isameM samAhita karane kA prayatna kiyA hai / jaina paramparA se vizeSa paricita na hone para bhI unhoMne hindI jaina sAhitya ke bRhad itihAsa ke khaNDoM ke lekhana kA dAyitva svIkAra kiyA hai isake lie hama nizcaya hI DaoN0 zitikaNTha mizra ke AbhArI haiM / aThArahavIM zatAbdI ( vikrama saMvat 1701 se 1800 taka ) ke jaina kaviyoM aura lekhakoM aura unakI kRtiyoM kI saMkhyA itanI adhika hai ki sImita pRSThoM meM use samAhita karanA eka kaThina kArya thA, phira bhI jo bhI sUcanA prApta ho sakI unheM saMkSipta karake samAhita kiyA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai| yadyapi isa zatI kI bhI sabhI kRtiyA~ athavA unake lekhakoM ke saMbaMdha meM sUcanAeM pUrNataH upalabdha nahIM haiN| abhI to aneka jaina bhaNDAroM kA sarvekSaNa hI nahIM ho pAyA hai| ataH yaha dAvA karanA mithyA hogA ki isa bhAga meM hamane satrahavIM zatAbdI ke sabhI jaina kaviyoM aura lekhakoM ko samAhita kara liyA, phira bhI upalabdha srotoM se jo bhI sAmagrI mila sakI hai use vidvAn lekhaka ne sampradAya nirapekSa bhAva se samAhita karane kA prayatna kiyA hai| prastuta grantha ke mudraNa kA kArya DivAina priMTarsa ke zrI mahezakumAra jI ne sampanna kiyA hai| prastuta grantha kI prUpha rIDiMga evaM kArDa banAne se lekara presa taka ke sabhI kAryoM kA sampAdana DA0 asIma kumAra mizra, zodha-sahAyaka pArzvanAtha vidyApITha ne atyanta kuzalatA se kiyA hai, etadartha hama unake AbhArI haiN| Aja hameM hindI vidvat jagat ko yaha kRti samarpita karate hue atyanta prasannatA ho rahI hai| hama yaha apekSA rakhate haiM ki ve apane bahumUlya sujhAvoM se hameM avagata karAyeM tAki agale khaNDoM ko aura adhika prAmANika evaM pUrNa banAyA jA ske| bhUpendra nAtha jaina mAnad mantrI pArzvanAtha vidyApITha vArANasI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhakIya nivedana 'hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ke tRtIya khaNDa meM 18 vIM zatAbdI (vikrama) ke hindI jaina sAhityakAroM aura unakI sulabha racanAoM kA vivaraNa diyA gayA hai| 17vIM aura 18vIM zatAbdI sAhitya-sRjana kI dRSTi se hindI jaina sAhitya kA svarNayuga mAnA jAtA hai| isalie inameM racanAoM aura racanAkAroM kA bAhulya svAbhAvika hai| ve kevala saMkhyA meM hI adhika nahIM haiM balki aneka sAhityika guNoM kI dRSTi se bhI mahatvapUrNa haiN| satrahavIM zatI ke kaI mahApuruSa 18vIM meM bhI sRjanazIla rahe aura kucha naye racanAkAra bhI sAmane aaye| isalie vivaraNa-saMbaMdhI graMtha kA kalevara bar3ha gyaa| isameM do-tIna kaviyoM kA dubArA ullekha isalie ho gayA hai kyoMki pANDulipi taiyAra ho jAne ke pazcAt unake saMbaMdha meM kucha mahatvapUrNa sacanAyeM milI jinheM bar3hAnA jarUrI lgaa| kalevara bar3hane ke bhaya se hI ajJAta kaviyoM kI racanAoM aura kucha ajJAta gadyAtmaka kRtiyoMTIkA, TabbA, bAlAvanodha ityAdi kA vivaraNa chor3anA par3A hai : brahmanAthU aura nAthU brahmacArI eka hI kavi haiM, vaha bhUla se chapa gyaa| maiMne to isakI racanA jagaha-jagaha se gocarI karake taiyAra kI hai| jina mahAnubhAvoM se jJAnabhikSA prApta kI gaI hai unakI racanAoM kA ullekha sahAyaka saMdarbha pustaka sUcI meM kara diyA gayA hai : maiM una mahAnubhAvoM kA RNI hU~, AbhArI huuN| prAraMbha meM mujhe isa graMtha ke nirmANa ke lie dizAnirdeza milA thA ki maiM isa saMbaMdha meM zrI mohanalAla dalIcaMda desAI aura zrI agaracaMda nAhaTA ko pramukha rUpa se mArgadarzaka mAnakara calUM : maiMne bharasaka vaisA hI kiyA hai ! mohanalAla dalIcaMda desAI ke graMtha 'jaina gurjara kaviyoM' se mujhe sarvAdhika sahAyatA milI jo pustaka ke panne-panne para aMkita hai| maiM unakI divaMgata AtmA ke prati zraddhAvanata hU~ aura unake navIna saMskaraNa ke saMpAdaka zrI jayaMta koThArI kA bhI AbhAra svIkAra karatA huuN| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka kI pANDulipi san 1995 meM maiMne chapane ke lie de dI thI, kucha vilaMba huA para pustaka acchI chapI / 'dera Ayata durusta Ayata' / maiM saMsthAna ke saMbaMdhita adhikAriyoM ko etadartha dhanyavAda detA huuN| lekhana-prakAzana ke hara stara para jaisI preraNA nidezaka pro0 sAgaramala se milatI rahI usake lie maiM unakA hRdaya se AbhAra svIkAra karatA huuN| asvastha ho jAne ke kAraNa viSayasUcI, saMdarbha graMthasUcI aura pustaka tathA lekhaka nAmAnukramaNikA taiyAra karane meM maiM asamartha ho rahA thA kintu Atmaja asIma kumAra ne yaha sArA zuSka kintu atyAvazyaka kArya bar3I tatparatA se pUrA kiyA; etadartha maiM use zubhAzISa detA hU~ aura yaha pustaka maiM apane divaMgata pUjya pitA paM0 zatrughna mizra ke caraNoM meM zraddhAMjali svarUpa samarpita karatA huuN| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka saMdarbha graMthasUcI 1. zrI govinda sakhArAma desAI -marAThoM kA navIna itihAsa, prathama saM0 2. zrI satyaketu vidyAlaMkAra ~bhAratIya saMskRti aura usakA - itihAsa, prathama saM0 . 3. zrI agaracaMda nAhaTA - jinaharSa graMthAvalI (zArdUla ri0 300 bIkAnera) 4. zrI kAmatAprasAda jaina ... - hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa 5. zrI DaoN0 premasAgara jaina - hindI jaina bhakti kAvya aura kavi 6. agaracaMda nAhaTA aura ___- rAjasthAna kA jaina sAhitya (anya saMpAdaka) 7. zrI DaoN0 lAlacaMda jaina - jaina kaviyoM ke brajabhASA pravaMdha kAvyoM kA adhyayana 8- zrI DaoN. kastUracaMda kAsalI- - rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM vAla aura anUpacaMda (saM0) kI graMthasUcI bhAga 3 aura 4 9. zrI mohanalAla dalIcaMda desAI - jaina gurjara kaviyo bhAga 2, 3 pra0 saM0 aura bhAga 4 aura 5 na0 saM0 10. zrI agaracaMda nAhaTA ----paraMparA 11. zrI bhogIlAla sAMDesarA ___--prAcIna phAgusaMgraha 12. zrI uttamacaMda koThArI -- graMthasUcI (aprakAzita) 13. zrI DaoN0 hariprasAda gajAnana zukla ---- gurjara jaina kaviyoM kI hindI kavitA ko dena 14. zrI DaoN0 ku~vara caMdraprakAza -- bhuja-kaccha brajabhASA pAThazAlA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. agaracaMda nAhaTA -aitihAsika jaina kAvyasaMgraha 16. zrI vijayadharma sUri --ai0 jaina rAsasaMgraha 17. zrI DaoN0 ambAdAsa nAgara - gujarAta ke hindI gaurava graMtha 18. zrI nAthUrAma premI --hindI jaina sAhitya kA itihAsa 19. zrI mizrabandhu --mizrabandhu-vinoda 20. zrI neminAtha zAstrI --hindI jaina sAhitya parizIlana 21. zrI DaoN. zitikaMTha mizra --hindI jaina sAhitya kA bRhad ___itihAsa, khaMDa 1 22. zrI muni jinavijaya (saM0) --ai0 jaina gurjara kAvya saMcaya 23. zrI DA0 premaprakAza gautama --hindI gadya kA vikAsa (anusaMdhAna prakAzana, kAnapura) 24. zrImatI vidyAvatI jaina --hindI jaina sAhitya kA eka vismRta bundelI kavi devIdAsa (aprakAzita lekha) 25. AcArya rAmacandra zukla - hindI sAhitya kA itihAsa 26. zrI DaoN0 vAsudeva siMha --apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda 27. DaoN0 bhagavAnadAsa tivArI --hindI jaina sAhitya 28. DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla -rAjasthAna ke jaina saMta 29. zrI mohanalAla dalIcaMda desAI- jaina aitihAsika rAsamAlA , ,, - jaina sAhityano saMkSipta itihAsa (gujarAtI) 31. zrI vidyAdhara joharApurakara -bhaTTAraka saMpradAya 32. paM0 paramAnaMda zAstrI - jaina graMtha prazasti saMgraha 33. saM0 DaoN0 pItAMbara datta --hastalikhita pustakoM kI khoja bar3athvAla aura anya riporTa bhAga 8, 12, 14 aura 15 (nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMgla pustakeM ( 10 10 ) DaoN0 zrIrAma zarmA -- da rilijasa paoNlisI Apha da mogala iMpararsa -- Trevelsa ina vesTarna iNDiyA DaoN0 menDeslo patrikAyeM -- nAgarI pracAriNI patrikA, san 1900 noTa -- hindI jaina sAhitya ke bRhad itihAsa khaNDa eka aura do maiM jina saMdarbha-graMthoM kA ullekha kiyA jA cukA hai, unakA isa khaNDa meM bhI yathAvasara upayoga kiyA gayA hai / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya sUcI I pUrvapIThikA - rAjanItika pIThikA 2-5; sAmAjika pIThikA 5- 6; dhArmika sthiti 6- 9; vividha kalAoM kI sthiti - sthApatya 9; citrakalA 9-10, saMgIta 10 - 11, sAhityika avasthA 11-16, bhASA 16- 19, rasa 20 - 22, kAvyarUpa 22-24 / II 18vIM zatI ke sAhityakAra aura unakA sAhitya acalakIrti 25-26, ajayarAja pATanI 26-29, ajItacaMda 29-30, abhayanaMda sUri 30, abhayasoma 31-33, amarakavi 34, amaracaMda 34-35, amarapAla 35, amaravijaya yA amara gaNi 35-37, amaravijaya II 37, amarasAgara 38, amIcaMda 39, amRtagaNi 39, amRtasAgara 40, amRtasAgara II 40, ANaMdanidhAna 41, ANaMda muni 41-42, ANaMdaruci 42-43, AnaMdavarddhana 43-45, AnaMda sUri 45, AnaMdaghana 45, AsakaraNa 45-46, indra saubhAgya 46, uttamacaMda 46-47, uttamasAgara 47-48, udayacaMda mathena 48-49, udayacaMda 49-50, udayaratna 50, udayaratna II 50-58, udairAma 58, udayavijaya 58 - 61, udayasamudra 61-62, udayasAgara sUri 62, udayasiMha 63, udayasUri 63, RSabhadAsa 63-64, RSabhasAgara 64-65, RSidIpa 65, RSivijaya 66, RddhiharSa 66, kanakakIrti 67, kanakakuzala 67-68, kanakanidhAna 68, kanakamUrti 69, kanakavijaya 69, kanakavilAsa 69-70, kanakasiMha 70, kamalaharSa 70-72, karmacaMda / karmasiMha 72-73, karmasiMha II 73-74, kahAnajI gaNi 74-75, kAno 75, kAMtivijaya 75-76, kAMtivijaya II 77-79, kAMtivimala 79, kRpAvijaya 80, kRpArAma 80, kizanadAsa, kIsana athavA kRSNadAsa muni 80-82, kizanasiMha 82 - 86, kIrti - vijaya 86, kIrtisAgara sUri ziSya 86-87, kIrtisuMdara yA kAnhajI 87-89, kuzala 89-90, ku~varakuzala 90-91, kuzaladhIra 91-93, kuzalalAbha ( vAcaka ) 93-94, kuzalavijaya 94-95, kuzalasAgara athavA kezavadAsa 95-96, kezavaRSi (zrIdhara 96-97, kuzalojI 98, kesara 98, kesarakuzala 99-100, kesarakuzala II 100, kezaravimala 101-102, kSamApramoda 102-103, kSamAsAgara 103, Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) kSemavijaya 103-104, kSemaharSa 104-105, kharagasena/saMgasena 105-106 khImamuni 106-107, khuzAla 107, khuzAlacaMda kAlA 107-109, kheDiyA jagA yA jagojI 110, khetala-khetAka athavA khetA 110-113, khema 113-114, khemacaMda 114-115. khemaharSa 116, gajakuzala 116, gajavijaya 117, guNakIrti 118, guNavilAsa 18-119, guNasAgara 119, gaur3IdAsa 119-II 120, gaMgamuni ( gAMgajI ) 121-122, gaMgavijaya 122-123, ghAsI 123 cattara yA catura 124-125, caturasAgara 126, caMdravijaya I 126, caMdravijaya II 127, caMdravijaya III 128, caMpArAma 129-130, jagatarAma 130-132, jagana 132, jagajIvana 132-164, janatApI-tApIdAsa ( jainetara ) 134, jayacaMda 135, jayakRSNa 135-136, jayaraMga yA jaitasI 136-138, jayasAgara 138-139, jayasoma 139-141, jayasaubhAgya 141, jasavaMta sAgara 141-142, jitavimala 142, jinaudaya-jinodaya sUri 142-143, jinacaMda sUri 143-144, jinacaMda sUri II 144, jinadatta sUri 144, jinadAsa 145, jinadeva sUri 146, jinabhakta sUri 146, jinaratna sUri 146-147, jinaraMga sUri 147-150, jinalandhi sUri 150, jinavarddhamAna sUri 150-151, jinavijaya I 151-152, jinavijaya II 152-153, jinavijaya III 153-155, jinavijaya IV 155-157, jinasamudra sUri (mahimasamudra) 157-159, jinasukha sUri 159-160, jinasuMdara sUri 160-161, jinasoma 161-162, jinaharSa 162-173, jinendrasAgara 173-175, jinezvaradAsa 175, jItavijaya 175-176, jIvaNa 176, jIvarAja 177, jIvavijaya 178, jIvasAgara 178-179, jaikRSNa 179, jogIdAsa matheNa 179-180, jodharAja godhIkA 180182, jozIrAya matheNa 182, jJAnakIrti 182-183, jJAnakuzala 183. 184, jJAnadharma 184, jJAnanidhAna 184-185, jJAnavijaya 185, jJAnavimala (nayavimala) 185-191, jJAnasamudra 191, jJAnasAgara I 191196, (brahma) jJAna sAgara 196-198, jJAnasAgara II 198-199, jJAnasAgara III 199, jJAnasAgara IV 199, jJAnasAgara V 199-201, jJAnaharSa 201-202, jhAjhaNa yati 202, TIkama 202, tatvavijaya 203-204, tatvahaMsa 204, tilakacaMda 204-205, tilakavijaya 205, tilakasAgara 206-07, tilakasari 207-208, tejapAla 208-09, tejamuni 210-211, tejasiMha 211-212, tejasiMha gaNi 212-13, trilokasiMha 213-214, dayAtilaka 214-215, dayAmANikya 215, Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 13 ) dalapati 216, dayAsAra 216-217, dazaratha nigotyA 217, dAna vijaya [ 217-219, dAnavijaya II 219-221, dAmodara 221, dilArAma 221, dIpacaMda 222-223, dIpacaMda II 224, dIpacaMda kAsalIvAla 224-225. dIpavijaya III yA dIptivijaya 225-226, dIpasaubhAgya 226-228, dUrgadAsa yA durgAdAsa 228-229, devakuzala 229-230, (zrImad) devacaMda 230-234, devavijaya 234-237, (vAcaka) devavijaya 237-38, devavijaya III 238-239, bramhadeva yA devajI 239-241, devIcaMda 241, devIdAsa 242-244, devIsiMha 244, daulatarAma pATaNI 244-45, daulatarAma kAsalIvAla 245.247, daulata vijaya 247-248, dyAnatarAya 248-251, dhanadeva 251, dharmacaMda (maMDalAcArya bhaTTAraka) 251-252, dharmamaMdira gaNi 252-255, dharmasiMha 255, dharmavarddhana mahopAdhyAya dharmasiMha 255-262. dhIravijaya 262, naMdarAma (jainetara) 262-263, nathamala 263-264, nayapramoda 264-265, nayavijaya 265, nayaNaraMga 265, nayanazekhara 266, nayana siMha 267, navala 267, navalasAha 267-268, nAthU ( bramhacArI ) 268, nityavinaya 268-269, nityalAbha 269-271, nityasaubhAgya 272, nihAla caMda 273-275, neNasImatA 275-276, nemacaMdra 276-77, nemicaMdra I 277-279, nemidAsa zrAvaka 279-280, nemavijaya 280-283, nyAyasAgara 283-286, padma 286-87, padmacaMdra 287-289, padmacaMdra ziSya 289, padmacaMdra sUri 289-290, padmanidhAna 290, padmavijaya 290, padmasuMdara gaNi 291, padmo 291-92, paramasAgara 292, parvatadharmArthI 293, prAgajI 293, prItivarddhana 293-94, prItivijaya 294-95, prItisAgara 295-96, puNyakIti 296. puNyanidhAna 296-97, puNya ratna 297-299, puNyaharSa 299-301, pUrNaprabha 301-304, premacaMda 304, premAnaMda 304-06, premavijaya 306, bakhtAvaramala 306, baccharAja 307, badho 307, bAla 307-09, bAlaka (rAmacaMdra) 309, baMzIdhara 309-310, brahmadIpa 310-311, brahmanAthU 311-312, bihArIdAsa 312-313, bRnda 313, budhavijaya 314, bRddhivijaya 314, bulAkIdAsa 314-316, belajI muni 316, (bhaiyA) bhagavatIdAsa 316-322, bhavAnIdAsa 322-323. bhAgavijaya 323-324, bhAnuvijaya 324, bhAnuvijaya yA bhAgavijaya 335-336. bhAvajI 326, bhAvapramoda 367, bhAvaratna (bhAvaprabha sari) 327-333. bhAU 333-334, bhuvanasoma yA bhuvanasena 365-336, bhUdharadAsa khaMDeladAsa 337 343, bhojasAgara Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) 343, maNivijaya IV 344, matikuzala 344-345, matisAgara 345, matisAra 46, manarAma 346, manoharadAsa 346-349, mahimAvardhana 350, mahimA sari 350, mahimAsena 350, mahimAhaMsa 350, mahimAharSa 351, mahimIdaya yA mahimodaya 351-352, maheza 352, mANikya 352-353, mANikyavijaya 353-354, mANikya sAgara 354, mANeka vijaya 354-355, mANekavimala 355, mAnakavi 355-357, mAnamuni 357-358 mAnavijaya [ 358-359, mAnavijaya II 359-360, mAnavijaya III 360-362, mAnavijaya 362-364, mAnasAgara 364-366, mAnasiMha 'mAna' 366-367, munivimala 367, meghavijaya 367, meghavijaya II 368, meghavijaya III 368-370, merulAbha 370-37, meruvijaya 371-372, motImAlu 372-373, mohanavijaya 373-377, mohanavimala 377-378, yazonaMda 378, yazolAbha 379, yazovardhana 380, yazovijaya 381-383, raMgapramoda 383, raMgavinaya gaNi 383-84, raMgavilAsa gaNi 384-85, ratnacaMda (bhaTTAraka) 385-86, ratnajaya 386, ratnarAja (upA0) 386, ratnavarddhana 387, ratnavimala 388, raghunAtha 388-393, rAjaratna 393-94, rAjalAbha 394-96, rAjavijaya 396-97, rAjasAra 397-399, rAjasuMdara 399-400, rAjasoma 400, rAjaharSa 400-102, rAmacandra 'bAlaka' 402-403, rAmacandra 403, rAmacandra caudhurI 403, rAmacandra 403-408, rAmavijaya 408-410, rAmavijaya (rUpacaMda) 410-412, (vAcaka) rAmavijaya 413-415, rAmavijaya 415-416, rAmavimala 416, rAyacaMda 417-18, rAyacaMda II 418 19, ruciravimala 419420, rUpabhadra 420, rUpavimala 420-421, lakSmaNa 421, lakSmIcaMdra 421-22, lakSmIdAsa 422-23, lakSmIratna 423-425, lakSmIvallabha (upA0) 425-431, lakSmIvijaya 431-432, lakSmIvijaya II 432, lakSmIvijaya 432-433, lakSmIvimala 433-34, lAkho 435, labdharuci 435-36. labdhivijaya 437-38, labdhivijaya(vAcaka 438-39, labdhisAgara 439-440, labdhodaya gaNi 440-443, lAghAzAha 443. 446, lAbhakuzala 446, lAlacaMda yA lAbhavarddhana 446, lAbhavarddhana pAThaka 447-449, lAlacaMda 449, lAlaratna 449-450, lAvaNyacandra 450-51, lAvaNyavijaya gaNi 451-52, lohara (zAha) 452-53, vacharAja 453, vadho 453-54, varddhamAna 454, varasiMha 454-55, vallabhakuzala 455-56, vastA (muni) 456-57, brahmavAdhirAdha 457, . Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) vikrama 457, vijayasUri 457, vijayadeva sari 457, vijayajinendra sUri ziSya 457-58, vidyAkuzala 458, vidyAruci 458-59, vidyAvilAsa 459-60, vidyAsAgara 460, vidyAsAgara diga0) 460-61. vinayakuzala 461, vinayacaMdra 461-64, vinayalAbha(bAlacaMda) 464-66, vinayavijaya (upAdhyAya) 466-469, vinayazIla 469-70, vinayasAgara 471, vinayasAgara II 4.1, vinItakuzala 471-473, vinItavijaya 473, vinIta vimala 473-74, vinodIlAla 475-479, vimalaratna sari 479, vimalavijaya 479-480, vimala somasari 481, vibudhavijaya 481-82, vibudhavijaya I[ 482-83, vivekavijaya 483, vivekavijaya II 482-85, (sAdhvI) vivekasiddhi 486, vizvabhUSaNa 486.488, vIravijaya 488-490, vIrajI 490, vIracaMda 491, vIravimala 491-92, vRddhivijaya 492-94, vRddhivijaya II 494 95, veNIrAma 495-96, zAMtasaubhAgya 497, zAMtidAsa 497, zAMtivijaya 497-498, zAmaladAsa 498, zyAmakavi 498, ziromaNidAsa 494500, zivadAsa 500-01, zIlavijaya 501, zubhacandra 502, muni zubhacaMdra 503, zubhavijaya 504, zrIdeva 504-06, zrIpati 506, zrI soma 506. saMtoSavijaya 507, saMghasoma 507, saMgharuci 508, sakalacaMdra 508, sakalakIti ziSya 508, sabhAcaMda 509. satyasAgara 500, samayanidhAna 511, samayamANikya 511, samayaharSa 512, siddhitilaka 513, siddhivijaya 513, sthiraharSa 514, siMha 514, siMhavimala 514, sukhadeva 515, sukhalAbha 516, sukhavijaya 516, sukharatana 516, sukhasAgara I 517, sukhasAgara II 518-520, suMdara 520, subuddhivijaya 520, sumatidharma 521, sumatiraMga 521-523, sumativallabha 523-24. sumativijaya 525, sumativimala 526, sumatisena 526, sumatihaMsa 527, suracaMda 528, surajI muni 529, surajI (sUrasAgara) 530, suravijaya 5 1, sUra 532, surendrakIrti munIndra 533, surendrakIrti II 534, surendrakIrti III 535, surendrakIti IV 535, sevaka 535, saubhAgyavijaya 536, saubhAgyavijayaII 537, haMsaratna 538-39. haMsarAja 540, harSakIrti 541, haraSacaMda sAdhu 541, harSacaMda 541, harSanidhAna 541, harSavijaya 542, harSa 542, harikisana 542, harirAma 542, hastaruci 543, himmata 544, hIrANaMda-hIrAnaMda 544, hIrANaMda-hIramuni 545, hIra udayapramoda 546, hIrasevaka 546, Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) paM0 hIrAnaMda 547, hemakavi 548, pAMDe hemarAja 549-552, hemasAra 552, hemasAgara 552, hemasaubhAgya 553 III upasaMhAra - 554 se aMta taka / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa khaNDa 3 ( vikrama saM0 aThArahavIM zatI ) pUrva poThikA--- prasiddha rUsI Alocaka griyoreva apolAna alekjAndovica ne ThIka hI kahA hai ki sAhitya kisI rASTra kI vikAsa-prakriyA kI tarkahIna AMgika upaja hai "... irrational organic product..." / yaha saca hai ki sAhitya apane deza-kAla kI upaja hai, sAtha hI vaha dezakAla kA nirmAtA bhI hai| donoM meM anyonya sambandha hai| isalie kisI sAhitya kA itihAsa usake dezakAla se abhinnarUpa meM jur3A hotA hai aura dezakAla nirapekSa sAhitya kA adhyayana nirAdhAra hotA hai| ataH 18vIM (vikrama) zatI ke hindI jaina sAhitya kA samyak paricaya prApta karane ke lie tatkAlIna sAmAjika pIThikA se paricita honA pAThaka ke lie paramAvazyaka hai| lokataMtra meM loka yA samAja zAsanataMtra ko prabhAvita karatA hai paraMtu rAjataMtra meM rAjA hI kAla kA kAraNa hotA hai aura samAja ko prabhAvita-paricAlita karatA hai| 18vIM zatI meM bhArata kI zAsana vyavasthA rAjatAMtrika thI, isalie sarvaprathama tatkAlIna rAjanItika sthiti kA paricaya prApta karanA upayogI hai| rAjanItika pIThikA - vikrama kI 18vIM zatAbdI kA pUrvArddha aura uttarArddha rAjanItika dRSTyA paraspara paryApta bhinna prakRti ke haiN| pUrvArddha meM dillI meM mugala samrATa zAhajahA~ kA zAsana thaa| vaha sarvazreSTha mugala samrAT thaa| khaphI khA~ ne likhA hai ki akabara mahAna vijetA aura sAmrAjya saMsthApaka-niyAmaka avazya thA kintu suprabandha, zAnazaukata, suzAsana aura Arthika sudRr3hatA kI dRSTi se zAhajahA~ sarvazreSTha mugala zAsaka thaa| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isake dvArA nirmita 'tAja' saMsAra ke sAta AzcaryoM meM ginA jAtA hai / abdula hamIda lAhaurI tAja kA nirmANa bAraha varSoM meM honA batAtA hai kintu Tre barniyara ise bAIsa varSoM meM batAtA hai / isake nirmANa para tIna karor3a rupaye vyaya hue the / isake atirikta usane prasiddha mayUra siMhAsana banavAyA thA / jAmA masjida, motI masjida Adi kaI masjidoM, makabaroM kA nirmANa karAyA thA aura eka pUrA nagara apane nAma para zAhajahAnAbAda basAyA thA / usake zAsanakAla meM kalA aura sAhitya kI abhUtapUrva unnati huI / paMDitarAja jagannAtha usake darabArI kavi the / usane apane putroM kI zikSA kA uttama prabandha kiyA thA / dArA kI ruci dharma, darzana, adhyAtma kI tarapha thI / ataH vaha inakA adhyayana karane kAzI AyA thA / usake nAma para basA dArAnagara Aja bhI vArANasI kA mazahUra muhallA hai / auraMgAbAda auraMgajeba ke kAzI Agamana kI yAda dilA rahA hai / isa kAla ko mugala sAmrAjya kA svarNayuga kahA gayA hai / saM0 1714-15 meM zAhajahA~ bImAra par3A aura uttarAdhikAra kA yuddha usake putroM meM prArambha ho gayA / 31 varSo taka zAsana karate-karate zAhajahA~ bhI vRddha aura kamajora ho cukA thA / usa samaya dArA 43 varSa, zujA 41, auraMgajeba 39 aura murAda 33 varSa ke ho cuke the / isa yuddha ke daurAna saM0 1715 meM auraMgajeba ne zAhajahA~ ko bandI banA liyA, sAmUgar3ha ke yuddha meM auraMgajeba vijayI huA aura dArA ke pakSapAtiyoM ne avasara kA lAbha lekara auraMgajeba kA samarthana zurU kara diyA aura vaha gaddI para baiThA / saM0 1716 meM usane dArA aura zujA tathA 1718 meM murAda kA bhI anta kara diyA / vaha nirdvanda zAsana karane lagA aura saM0 1764 taka apanI mRtyu paryanta rAjya kiyA / isa prakAra 18vIM zatI ke pUrvArddha meM zAhajahA~ ke Der3ha dazakoM ke zAsanoparAMta adhikatara samaya meM auraMgajeba kA hI zAsanakAla thA / isI ke zAsanakAla meM mugala sAmrAjya kA patana bhI prAraMbha ho gayA / isakA janma saM0 1675 meM huA thA / yaha prAyaH 40 varSa kI avasthA meM gaddI para baiThA aura AdhI zatAbdI taka isane deza ke bahuta bar3e bhUbhAga para zAsana kiyA / saM0 1716 meM vaha bAkAyade samrAT bana cukA thA / use prArambha meM vijaya aura saphalatA milI kyoMki vaha zAhajahA~ ke samaya se hI gujarAta, multAna aura dakana Adi pradezoM kA sUbedAra raha cukA thA tathA mIra muhammada hAzima se arabI, phArasI kI acchI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zikSA prApta kara cukA thaa| solahaveM varSa meM use bahAdura kA khitAba aura maMsabadArI mila cukI thii| vaha bundeloM, balkhoM ko yuddha meM parAjita kara cukA thA, arthAt use yuddha saMcAlana aura zAsana prabandha kI kuzalatA prApta ho cukI thii| sAtha hI vaha svabhAva se cAlAka aura avasara ko pahacAnane vAlA vyakti thaa| usane dArA kI udAratA aura hindU dharma ke prati rujhAna kA khuba lAbha utthaayaa| vaha kaTTara sunnI musalamAna thA tathA krUra aura kaThora svabhAva kA thaa| lekina auraMgajeba kI yahI kaTTaratA aura cakravartI kendrIyatA ne marAThoM, bundeloM, rAjapUtoM, ruheloM, satanAmiyoM, jAToM aura sikkhoM ko bAgI bnaayaa| kendrIyakaraNa kI svAbhAvika pariNati vighaTana aura vikhaMDana hotI hI hai / yahI khAsa kAraNa thA ki auraMgajeba eka tarapha cakravartI samrATa thA to dUsare chora para vighaTita sAmrAjya kA antima zAsaka bhI thaa| use aneka viphalatAyeM bhI dekhanI par3I, para usakI viphalatA bhI mahAn thI aisA vicAra lenapUla ne vyakta kiyA hai| ___auraMgajeba ne akabara ke samaya se calI AtI dhArmika sahiSNutA kI nIti kA tyAga kara diyaa| sAjhI saMskRti kA janAjA nikAla diyaa| hindU virodhI nIti, balAt dharma parivartana aura maMdiroM kA vidhvaMza prArambha huaa| tulAdAna, praNAma, tilaka lagAnA, jharokhA darzana Adi prathAyeM banda kara dI gii| saM0 1726 meM prasiddha kAzIvizvanAtha mandira tor3A gyaa| pAThazAlAoM meM hindU dharma-carcA vajita kara dI gii| sarakArI sevAoM kA mArga hinduoM ke lie prAyaH banda ho gayA' / nemizvara rAsa meM nemicaMda ne auraMgajeba kI mRtyu ke pA~ca varSa pazcAt likhA hai ki kra ra, anyAyI aura adharmI rAjA apane vaMza kA samUla nAza karatA hai| yaha kathana auraMgajeba ke lie saTIka sahI hai| usakI anIti ke kAraNa mugala sAmrAjya kA samUla nAza ho gyaa| 18vIM zatAbdI ke uttarArddha kA rAjanItika itihAsa isakA spaSTa pramANa hai| _ auraMgajeba kI nIti kA bIjavapana zAhajahA~ ke samaya meM hI ho gayA thaa| zAhajahA~ kI mA~ to hindU rAnI thI kintu usane kisI hindU yA rAjapUta rAjakumArI se vivAha nahIM kiyA, isalie harama meM hindU prabhAva kama ho gyaa| usane islAma kI unnati 1. zrI govindasakhArAma desAI - marAThoM kA navIna itihAsa, pR0 504 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa para bala diyA, hijarI san ko rAjakIya kaileNDara ghoSita kiyA aura darabAra meM muslima tyauhAroM kA manAyA jAnA anivArya kara diyaa| ina avasaroM para hindU, musalamAna bAdazAha ko bheMTa dete the| DaoN0 zrIrAma zarmA ne likhA hai ki zAsana ke bArahaveM varSa kI Ida para rAjA jasavaMta siMha aura rAjA jayasiMha ne bAdazAha ko hAthI bheMTa kiyaa| isane gujarAta, kazmIra aura madhyadeza meM aneka mandira toDe, kevala banArasa meM 72 mandira isane vidhvaMsa karAye the aura hindU tIrthayAtriyoM para kara lagAyA thA para yaha auraMgajeba kI taraha na to kaTTara thA aura na dharmAndha thaa| isane bAda meM maMdira tor3anA aura tIrtha kara baMda kara diyA thaa| vaha nItikuzala thA, isalie isane rAjanIti para dharma ko hAvI nahIM hone diyA ? jabaki auraMgajeba kI dharmanIti hI rAjanIti kI saMcAlikA thii| isane sulahakUla kA rAstA pUrI taraha banda kara diyaa| phalataH prajA meM azAMti, vigraha aura phUTa par3a gaI, sAmrAjya vikharane lagA, jagaha-jagaha vidroha hone lage, auraMgajeba AjIvana inhIM bagAvatoM aura vidrohoM ko kucalane meM thaka gayA aura usake jIvana kI AkhirI rAta bhA gii| usakI mRtyu ke pazcAt saM0 1800 taka kula pAMca bAdazAha dillI kI gaddI para baiThe para ve nAmadhArI bAdazAha the| auraMgajeba ke bAda apane bhAiyoM kA katla karake bahAdurazAha gaddI para baiThA aura pA~ca varSa gaddI para rhaa| use rAjakAja kI koI paravAha nahIM thii| use 'zAha bekhabara' kahA gayA hai| usakI mRtyu ke bAda phira uttarAdhikAra kA yuddha huA aura khUnakharAbe ke bAda jahA~dArazAha gaddInazIna huaa| isI samaya saiyada bandhuoM kA udaya huaa| inameM bar3A bhAI abdullA khA~ ilAhAbAda meM sahAyaka sUbedAra tathA choTA bhAI husaina khA~ bihAra meM nAyaba sUbedAra thaa| ina logoM ne bahAdura zAha kI madada kI thI aura tabhI se zaktizAlI hote jA rahe the| ye loga jahA~dArazAha se nArAja ho gye| usane lAlaku~vara nAmaka kujaDina rakhaila ke vazIbhUta hokara usake sambandhiyoM ko bar3e-bar3e pada pradAna kara die| isase saiyada bandhu adhika kruddha ho gye| isake bhatIje (ajImuzzAna ke putra) pharrukhasiyara ne saiyada bandhuoM ko milAkara use kaida kara liyA aura Religions Policy of the 1. Dr. Shri Ram Sharma-The Moghal Emperors, page 96. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA vRhad ItihAsa svayaM gaddI hathiyA lii| saM. 1770 se 77 taka sAta varSa yaha saiyada bandhuoM se pIchA chur3Ane ke prayatnoM meM hI lagA rahA aura antataH saiyada bandhuoM ne marAThoM kI sahAyatA se pharrukhasiyara ko kaida kara liyA aura usake sthAna para zAhajahA~ dvitIya ko gaddI para baiThAyA / para isakI tIna cAra mahIne meM hI yakSmA se mRtyu ho gaI aura isake bAda muhammadazAha 'raMgIle' gaddI para baiThA | yaha ayogya zAsaka thaa| zAsana prabandha saiyada bandhuoM ke hAtha meM thaa| isake samaya meM sAmrAjya ke vighaTana kI gati tIvratara ho gii| baMgAla, avadha, mAlavA, gujarAta, bundelakhaNDa, paMjAba prAnta alaga ho gaye, jAToM, rAjapUtoM, marAThoM ne svatantra honA zurU kara diyaa| isI bIca nAdirazAha kA AkramaNa ho gyaa| saM. 1796 meM karanAla ke maidAna meM Der3ha lAkha senA ke sAtha vaha lar3ane gayA kintu burI taraha parAjita ho gyaa| 20 karor3a harajAnA dekara dillI bacAne kA prayAsa kiyA, kintu dillI laTI gaI aura katleAma haa| pUrA darI bAjAra lAla khana se raMga gyaa| Der3ha lAkha loga mAre gaye, mugala samrATa kA rAjacihna chIna liyA gyaa| kohanUra sahita apAra sampadA tathA saikar3oM kalAkAroM aura baMdhuA begAra logoM ko sAtha lekara vaha vApasa lauTa gyaa| isa AkramaNa kA deza aura sAmrAjya para bhayaMkara kuprabhAva par3A / mugalazakti kA pUrNa patana ho gyaa| isI bIca ahamadazAha abdAlI ke AkramaNa aura lUTapATa tathA marAThoM ke yuddha tathA IsTa iNDiyA kampanI ke bar3hate prabhAva ne bhI mugala sAmrAjya kI kabra khodane meM madada kii| plAsI ke yuddha ke bAda IsTa iMDiyA kampanI eka sAmrAjyavAdI zakti ke rUpa meM udita huI / isa prakAra 18vIM (vikrama) zatI mugala sAmrAjya ke carama utkarSa bindu se patita hokara vinAza ke garta taka jAne kI kahAnI apane bhItara sameTe hue hai jisakA paricaya hameM tatkAlIna jaina sAhitya meM sAhityika AvaraNa ke bIca dikhAI par3atA hai| sAtha hI isa rAjanItika paristhiti kA jo prabhAva samAja aura saMskRti para par3A usakA to bharapUra varNana tatkAlIna graMthoM meM prApta hotA hI hai| sAmAjika pIThikA-- tatkAlIna samAja para sAmaMtI vyavasthA kA zikaMjA jakar3A huA thaa| sAre deza meM sAmaMtoM, navAboM, rAjAoM kA AtaMka chAyA huA thaa| prajA bhAtaMkita thI, zoSita aura azikSita thii| eka tarapha Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa darabArI zAna-zaukata, samRddhi aura vilAsitA thI, dUsarI ora sAdhAraNa janatA durdazAgrasta, vipattigrasta aura bhUkhI-naMgI thii| sAmantoM, amIroM ke antaHpuroM meM tIna-cAra rAniyoM, rakSitAoM, rakhailoM aura nartakiyoM kI bhIr3a thI; vilAsa kI sabhI sAmagrI ekatra thI para kRSaka, kAmagAra ko bharapeTa bhojana muhAla thaa| unakI avasthA gulAmoM se acchI nahIM thii| bIca meM eka tIsarA madhyavarga bhI atyanta dabA sikur3A thA jisameM sAhUkAra, vyApArI, ahalakAra, karmacArI Adi the jo mitavyayI aura sAdA jIvana yApana karane ke lie bAdhya the| bar3e loga zAhI bArAtoM, utsavoM meM dhUmadhAma karate, madirApAna karate, jazna manAte the aura becArI sAdhAraNa janatA inakA jaya-jayakAra karatI bhUkhI sone ke lie vivaza thii| striyoM kI dazA aura zocanIya thii| balAtkAra puruSa kA adhikAra thaa| vaha pitA, pati aura putra ke khUTe meM ba~dhI gAya kI taraha besahArA thI / sampatti para usakA koI haka nahIM thA, zikSA se vaha pUrNatayA vaMcita thii| DhoMgI, pAkhaNDI, sAdhu-phakIra bhI unakA zIlabhaMga karate the| eka bAra patitA ghoSita hone para AjIvana vezyA jIvana bitAne kI bevasI unheM jhelanI par3atI thii| tatkAlIna samAja tatkAlIna mugala sAmrAjya kI taraha patanazIla, hrAsonmukha aura dayanIya thaa| dhArmika sthiti-- rAjanItika aura sAmAjika paristhitiyoM kA dharma para prabhAva par3anA avazyambhAvI hai| jaba rAjasattA aura samAja patanonmukha thA to dharma usase achUtA nahIM raha sakatA thaa| samrAT zAhajahA~ apanI prArambhika kaTTaratA ko nItivaza kama karake apane vyavahAra meM thor3A sahiSNu ho gayA thaa| meMDalaslo, jo zAhajahA~ ke samaya bhArata yAtrA para AyA thA, likhatA hai ki jaba vaha ahamadAbAda pahu~cA to vahA~ ke hAkima sUbedAra auraMgajeba ne mugala darabAra ke khAsa jauharI zAMtidAsa dvArA nirmita zrI cintAmaNi-pArzvanAtha jaina mandira ko tur3avA diyA thA aura usakA nAma kuvala ula-islAma rakha diyA thA / seTha zAMtidAsa ne jaba zAhajahA~ se phariyAda kI to usane pharamAna bhejA ki masjida 1. zrI satyaketu vidyAlaMkAra---bhAratIya saMskRti aura usakA itihAsa, pR0 550-51 . Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aura zeSa mandira ke bIca dIvAra khar3I kara dI jAya / mandira seTha ko sauMpa diyA jAya aura mandira kI sAmagrI vApasa kara dI jAya' / yaha ullekha isalie kiyA gayA tAki spaSTa ho sake ki jaina sAdhu aura zrAvaka-zreSThi rAjadarabAroM meM acchA prabhAva rakhate the| akabara ke samaya hIravijaya, jinacaMdra sUri aura vijayasena Adi prabhAvaka AcAryoM kI carcA pUrva khaNDa meM kI jA cukI hai| jahA~gIra kI mAM aura patnI donoM hindU thiiN| vaha adhika udAra aura apane pitA kI dhArmika nIti kA anuyAyI thaa| mugala samrATa kI tarapha se hIravijaya ke stUpa ke lie 22 bIghA aura vijayasena ke stUpa ke lie 10 bIghA jamIna zrIsaMgha ko dAna meM milA thaa| jaina sAdhuoM aura zrAvakoM ne mugala bAdazAhoM ke darabAra meM pahu~cakara unheM prabhAvita kiyA aura unase jIvakalyANakArI Adeza prApta kie| AcArya jinacaMdrasUri ne jahA~gIra se aise Adeza radda bhI karavAye the jinheM usane naze kI madahozI meM jArI kiyA thA / jainasAdhu svayaM aparigrahI, ahiMsaka aura AcAravAn the jisase zAsaka prabhAvita hote the| jahA~gIra ne jainasAdhuoM se zikSA lI thI aura apane putra kI zikSA ke lie bhAnucaMdra ko gujarAta se mAMDU bulAkara niyukta kiyA thaa| akabara, jahA~gIra deza ke sabhI dharmoM kA dhyAna rakhate the jinameM hindU aura musalamAna dharma to pramukha the hI, para isake bAda jaina dharma kA hI sthAna thA kyoMki mugala samrAT kisI bauddha vidvAn yA sAdhu ke satsaMga aura zikSA se prabhAvita nahIM hue the para jaina sAdhu aura seTha-zrAvakoM ke saMparka meM lagAtAra Ate rhe| vijayadeva sUri ko jahA~gIra apanA saccAmitra mAnatA thA sAtha hI unase kalyANa kI kAmanA bhI karatA thaa| mugala samrAToM ke alAvA dezI rajavAr3oM, sAmaMtoM, navAboM ko bhI jaina sAdhu aura seTha prabhAvita karate the| jagaDU, vastupAla-tejapAla, bhAmAzAha, zeTha zAMtidAsa Adi isa kSetra meM kucha ullekhanIya nAma haiN| udayapura ke rANA jagata siMha, svayaM mahArANA pratApa Adi bhI jainasAdhuoM aura zrAvakoM ke samparka se prabhAvita the| isa prakAra tatkAlIna samAja meM jaina dharma kI sthiti acchI thii| jaina kaviyoM ne auraMgajeba yA AlamagIra kA bhI acche zabdoM meM yatra-tatra ullekha kiyA hai| patA nahIM kAvyaracanA meM zAhevakta ke ullekha kI rUr3hi kA pAlana karane mAtra ke lie aisA kiyA gayA hai athavA vastutaH ve loga use acchA samajhate the / jo bhI ho, jaina kaviyoM 1 meMDalaslo-Traivelsa ina besTarna iNDiyA, pR0 101-102 / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jaise ANaMdamuni aura ANaMdaruci tathA paM0 lAkho Adi kaI racanAkAroM ne usakI prazaMsA kI hai| udayasamudra Adi kaI kaviyoM ne auraMgajeba ke musalamAna sUbedAroM kI bhI prazaMsA kI hai| tAtparya yaha ki jainasAdhu aura zrAvakoM kA zAsakoM se saMbaMdha prAyaH acchA rhaa| isalie zAsana kI tarapha se ve utane pIr3ita yA pratAr3ita nahIM hue jitane hindU hue the| usa samaya hindU dharma khatare meM thaa| yaha khatarA islAma aura IsAiyoM kI tarapha se dotaraphA thaa| auraMgajeba ne julma ke sAtha pralobhana kA bhI sahArA liyaa| usa samaya eka kahAvata prasiddha thI 'musalamAna ho jAvo, kAnUnago bana jAvo' / vidharmI banane para sabase bar3A pada jo prApta ho sakatA thA vaha kAnUnago kA thA aura isake lie na jAne kitane par3he-likhe loga islAma dharma svIkAra karane lage the| hindU dharma upekSita dalita thA kintu islAma dharma ke prati bhI janasAdhAraNa meM AsthA nahIM thii| isI samaya saMsAra ke atyanta zaktizAlI IsAI dharma kA hamAre deza meM Agamana huaa| inalogoM ne dharmapracAra ke lie talavAra kA nahIM balki tarAjU aura tarakIba kA sahArA liyaa| hindU musalamAnoM ko lar3AyA, aspatAla, skUla khole, mizana khole, gA~va-gA~va meM ve pracAra meM juTa gae aura nAnA hathakaNDoM ko apanAkara IsAI banAnA zurU kiyaa| hindU-musalamAna aura IsAiyoM kI lar3AI se taTastha rahakara jaina sAdhakoM ne apanA dharmapracAra aura jIva kalyANakArI kArya cAlU rakhA tathA usameM saphala hue| __ jaina prabandha kAvyoM meM tatkAlIna dhArmika avanati kA ullekha bhI milatA hai para adhikAMza racanAoM meM dArzanika, gaMbhIra cintana aura jinabhakti bhAvanA kA unmeSa prakaTa huA hai| AnaMdaghana, yazovijaya, jinaharSa Adi mahAkaviyoM kI racanAoM se aise puSkala udAharaNa die jA sakate haiN| jabaki anya dharma eka dUsare ke prati azraddhA utpanna karane meM juTe the, ina logoM ne dharma ke prati AsthA, naitika mUlyoM kI pratiSThA kA prayatna kiyaa| dhArmika saMkIrNatA aura kaTTaratA kA zamana kiyA, tatkAlIna bhogavilAsa aura zRMgArI manovRtti kA pratyAkhyAna kiyaa| janamAnasa meM dharma ke sacce svarUpa kI sthApanA tathA samAja se U~canIca aura chUAchUta ke bhedabhAva ko kama karake AtmA kI amaratA aura samatA kA saMdeza diyaa| inake syAdvAd aura saptabhaMgI naya ne inheM aikAMtika kaTTaratA se mukta rkhaa| isalie ina logoM ne dharma aura samAja meM samyaktva kI sthApanA meM Adarza Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yogadAna kiyA / isa prakAra kula milAkara anya dharmo kI tulanA meM jainadharma kI sthiti isa zatAbdI meM acchI hI thI / vividha kalAoM kI sthiti sthApatya pUrva vivecita pRSThabhUmi para tatkAlIna kalAoM kI sthiti para jaba hama dRSTipAta karate haiM to vahA~ bhI vighaTana aura hrAsa kA prabhAva parilakSita hotA hai / auraMgajeba kI dhArmika kaTTaratA, arasikatA, niraMtara yuddha aura azAMti tathA arthAbhAva ke kAraNa sthApatya kA jo carama utkarSa zAhajahA~ ke samaya meM thA vaha nahIM rahA / sAmrAjya ne saMrakSaNa nahIM diyA para alaga-alaga riyAsatoM meM ise saMrakSaNa prApta huA / jayapura ke mahArAja savAI jayasiMha ne Adarzanagara, jayapura kA nirmANa saM0 1784 meM karAyA / saMvat 1714 meM auraMgajeba ne bhI auraMgAbAda basAyA thA / udayapura ke mahArANA rAjasiMha ne rAjasamaMda kA nirmANa karAyA / kaI anya narezoM ne bhI rAjaprAsAdoM, durgoM, maMdiroM aura tAlAboM kA nirmANa karavA kara vAstukalA kI unnati meM sahayoga kiyA / inameM mugala aura hindU sthApatya ke sammizraNa ke kAraNa eka nayI zailI kA udbhava bhI huA / jayasiMha kI vedhazAlA, ahilyAbAI ke maMdira, amRtasara kA svarNa maMdira isI zatAbdI kI dena haiM / ina sthAnoM aura maMdiroM kI zilpakalA kA suMdaravarNana jaina kAvyagraMthoM meM milatA hai / OMce kaMgUroM, maMdiroM meM khacita mUrtiyoM, mUrtiyoM meM jaTita ratnoM kA varNana bhI aneka sthAnoM para milatA hai / ina sAdhu kaviyoM ne nagaroM ke varNana meM aneka gajaleM likhI haiM jinakA ullekha pUrva khaNDa meM ho cukA hai| ---. citrakalA - mugala sAmrAjya kA pUrvArddha citrakalA kA vaibhavakAla thA / akabara aura jahA~gIra donoM isake prazaMsaka aura pArakhI the para zAhajahA~ ne citrakalA kI apekSA vAstukalA para hI adhika dhyAna diyA / vaha pradarzanapriya thA / usake samaya kI citrakArI meM sone cA~dI aura ratnoM kI jagamagAhaTa adhika jhalakatI hai, kintu vividha raMgoM kA suMdara sammizraNa aura prayoga nahIM milatA / usane aneka citrakAroM kI darabAra se chuTTI kara dI / ve rAjaputAnA aura himAMcalapradeza ke rAjAoM ke Azraya meM cale gaye aura vahA~ citrakalA kI nayI kalamarAjapUta aura kAMgar3A kalama ke nAma se vikasita huI / auraMgajeba ko yaha saba pasaMda nahIM thA / usane to bIjApura ke mahaloM aura sikaMdarA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA vRhad itihAsa kI citrakArI para cUnA putavA diyA thaa| isa kAla meM rAjasaMrakSaNa kA abhAva hone ke kAraNa citrakalA kA vyavasAyIkaraNa huA aura yaha janasAmAnya taka pahu~ca gii| yaha parokSa lAbha thaa| mAMgalika utsavoM aura poM para loga gharoM meM nAnA prakAra ke citra sajAne lge| vivAha evaM anya saMskAroM aura tyohAroM para alpanA, meMhadI, citrakArI Adi sajAne lage jisase citrakalA ko lokasaMrakSaNa prApta huA aura vaha navIna rUpa meM vikasita hone lgii| saMgIta -isako zAhajahA~ ne saMrakSaNa diyA, vaha svayaM acchA gavaiyA thA / muhammadazAha raMgIle bhI saMgIta premI thaa| isake darabAra meM adAraMgasadAraMga kA bolabAlA thA aura unakI khyAla gAyakI kI dhama thii| isI samaya zorI ke TappoM kA gAyana bhI pracalita haa| dakSiNa ke sultAna bhI saMgItajJoM kA sammAna karate the aura saMrakSaNa dete the| saMgIta hindU jIvana kA to avibhAjya aMga hI hai| hamAre jIvana meM hara mauke para gIta aura gavaiyoM kI AvazyakatA par3atI hai| gharoM meM, maMdiroM meM, mahaphila-darabAroM meM, kheta-khalihAnoM meM saba jagaha saMgIta baiThA huA hai| isalie saMgIta kA pracAra-prasAra avaruddha nahIM huaa| isa yuga ke jaina saMta kaviyoM ne bhI bhakta kaviyoM ke samAna AdhyAtmika rasa se otaprota saMgIta kA sRjana kiyaa| sabhI dharmoM ke saMtoM- cAhe ve hindU saMta hoM yA sUphI saMta, phakIra, yogI, daravesa yA bhikhArI hoM-meM saMgIta kA acchA pracalana thaa| dakSiNa ke bhaktoM se lekara uttara ke vaiSNava bhaktoM ko unake padoM aura gItoM ke lie sadaiva smaraNa kiyA jaayegaa| isalie saMgIta kI sthiti vaisI nirAzAjanaka nahIM thI jaisI anya kSetroM meM hama pahale dekha Aye haiM / jaina kaviyoM ne apane rAsoM; caupAiyoM aura carita kAvyoM meM bharapUra saMgIta kA prayoga kiyA hai / unameM nAnAzAstrIya rAga-rAginiyoM ke alAvA desiyoM, DhAloM, lokagItoM zaura pracalita lokadhunoM kA prayoga huA hai| inameM Teka kA prayoga karake bhI ve racanAoM meM geyatA utpanna karate the aura chaMda ke aMta meM hA~, suna re, lAla Adi saMbodhana lagAkara saMgItAtmakatA ko bar3hAne kA prayAsa karate the| saMgIta ke sahAre ye dharmapravaNa kAvya ko zuSka hone se bacAkara use janajana ke lie grAhya banAne kA upakrama karate the| isalie jaina sAdhusaMtoM, zrAvakoM ne saMgIta kI saphalatA meM pUrNa yogadAna kiyaa| unake sAhitya kA adhyayana--jo Age prastuta kiyA jA rahA hai-isa kathana kA pramANa hai, jisameM prayukta DhAloM aura desiyoM kA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saMkhyA aura guNa ke AdhAra para samyak adhyayana honA abhI zeSa hai| jaina sAhitya loka se kitanA ghaniSTa rUpa se jur3A hai isakI samyak jAnakArI ke lie ina lokadhunoM kA avagAhana Avazyaka hai| sAhityika avasthA vikrama kI 17vIM aura 18vIM zatAbdI marugurjara jaina sAhitya kA madhyakAla hai aura svarNakAla hai; yaha bAta dvitIya khaNDa meM kahI jA cukI hai| 17vIM zatI isa yuga kA utkarSakAla thA jisakA prabhAva 18vIM zatI taka calatA rahA, kintu 18vIM zatI ke uttarAddha se sAhityika gatividhi zithila par3ane lgii| isalie isa zatI ke pUrvAddha meM kaI viziSTa vidvAnoM aura sukaviyoM ke darzana hote haiM, jinameM se kucha kA janma 17vIM meM aura kucha kaviyoM kA 17vIM ke aMtima caraNa yA 18vIM ke prAraMbha meM haA thaa| inameM meghavijaya, vinayavijaya aura yazovijaya ke nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya haiM / meghavijaya kI adhikAMza kRtiyA~ saMskRta meM haiM parantu zeSa donoM ne saMskRta ke alAvA marugurjara meM prabhUta sAhitya sRjana kiyA hai| pUrvArddha ke zreSTha kaviyoM meM yogirAja AnaMdaghana, dharmavarddhana, jinaharSa aura lakSmIvallabha pramukha kavi haiN| AnaMdaghana kI carcA 17vIM zatI meM kI jA cukI hai| dharmavarddhana rAjamAnya kavi the| inhoMne vIradurgAdAsa, amarasiMha aura zivAjI Adi vIroM para ojasvI gItoM kI racanA kI hai| jinaharSa aura yazovijaya kA bhI vivaraNa 17vIM zatI meM diyA jA cukA hai kyoMki jo loga do zatiyoM meM sRjanarata rahe unakA pUrva zatI meM hI vivaraNa diyA gayA hai| kisI yuga ke kaI upavibhAga itihAsalekhana kI suvidhA se kie jAte haiN| saM0 1701 se 1743 taka; arthAt isa zatAbdI ke pUrvArddha ke sarvazreSTha kavi yazovijaya jI the, ataH yadi kucha vidvAn isa kAlAvadhi ko yazovijaya yuga kaheM to Apattijanaka nahIM hai| ve sarasa, sahRdaya mahAkavi the aura apanI kavitA dvArA jainadarzana, siddhAMta aura dharma kA sundara pravacana bhI karate the| ve kAvyarasika aura kAvyakAra the| zrIpAlarAsa meM unhoMne likhA hai - zAstra subhASita kAvyarasa, vINAnAda vinoda / catura male je catura ne, to Upaje pramoda / / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa arthAt 'kAvya zAstra vinodena kAlogacchati dhImatAM' kI ukti una para pUrNatayA caritArtha hotI hai| ve rasikoM se kAvyacarcA ko hI paramAnaMda kI vastu mAnate haiN| mahAtmA lAbhAnaMda yA AnaMdaghana mahAna adhyAtma yogI aura saMta kavi the| jaina sAdhanA ke kSetra meM AcArya hemacandra ke chaH sau varSa pazcAt ve dusare yUgasarvajJa saMta haiN| donoM ke mArga bhinna haiM para gantavya eka haiN| hemacandra ne lokasaMgraha kA mArga bunA thA para AnaMdaghana kA mArga AtmasAdhanA kA thaa| isalie eka ne rAjadarabAroM ko apanA kAryasthala banAyA to dUsare ne jaMgaloM aura bIrAnoM ko| lokasaMgraha ke kSetra meM hemacandra ke rikta sthAna kI pUrti yazovijaya ne hI kii| ve prakhara naiyAyika, tAkika, zAstrajJa AcArabAn sAdhu, samAjasudhAraka, dharmaprabhAvaka mahApuruSa aura zreSTha sAhityakAra the| ataH hama cAheM to isa kAlakhaNDa kA nAma unase jor3akara ise eka acchI pahacAna de sakate haiN| Apane prAkRta, saMskRta aura marugarjara meM puSkala racanAyeM to kI hI, sAtha hI saMpradAyoM kI manamAnI ke viruddha digpaTa caurAsI bola, devadharmaparIkSA Adi kaI graMtha likhe / isa prakAra Apane yuga kA mArgadarzana kiyA ataH Apa yugapuruSa the aura yuga kA nAmakaraNa Apake nAma para upayukta hai / yazovijaya jI ne bhAratendu harizcandra kI taraha eka maNDala kA nirmANa kiyA jinhoMne yazovijaya ke AdarzoM para calakara apanI racanAoM se yuga ko pUrNatayA prabhAvita kiyaa| inameM vinayavijaya, .. satyavijaya Adi haiN| isa zatI ke pUrvArddha ke mahAkaviyoM meM jinaharSa kA ullekha kie binA varNana apUrNa rhegaa| inhoMne sATha varSoM taka marugurjara meM rAsa, caupAI, prabandha aura caritra Adi kI racanA kI / inakA prArambhika jIvana rAjasthAna meM aura saM0 1736 ke pazcAt saM. 1763 taka gujarAta (pAraNa) meM bItA; ataH ye maru-gurjara ke vAstavika pratinidhi kavi haiN| inhoMne donoM pradezoM meM pracalita desiyoM-- dvAloM kA apanI racanAoM meM bharapUra upayoga kiyaa| inakI bhASA meM vrajabhASA, paMjAbI kA bhI puTa prApta hotA hai| bhaktirasa aura prematattva inake padoM aura dohoM meM bharA huA hai, yathA dhana pArevA prIti, pyArI viNana rahe palaka / e mAnaviyA~ rIti. dekhI jasA na ehdd'ii| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 13 isa dohe ko par3hakara vihArI kA prasiddha dohA yAda ho AtA hai, kitanA bhAva aura varNana sAmya inameM hai, dekhiye-- paTu pA~khai bhakhu kAkaraiM sadA pareI saMga, sukhI parevA jagata meM tUhI eka vihaMga / donoM ne dohe jaise choTe chanda meM bhAvasAgara bhara diyA hai; 'gAgara meM sAgara' kI kahAvata caritArtha kI hai| donoM ne parevA pakSI kA prema ke Adarza dampati ke rUpa meM udAharaNa diyA hai| parevA (Dove) ko lekara mahAna rUsI kavi TAlasTAya ne bhI apanI kahAnI 'hAI deyara ija ivila ina da varlDa' (saMsAra meM burAI kyoM hai ?) likhI hai| vaise to jaina kaviyoM para yaha lAMchana lagA diyA jAtA hai ki ve sampradAya yA dharma pracAraka mAtra haiM para yaha kathana zata pratizata satya nahIM hai| aneka jaina kavi isake apavAda haiM aura jinaharSa unameM agragaNya haiN| pramANasvarUpa unake viraha varNana kI do paMktiyA~ dekheM --- jiNa dina sAjana vIchaDyA, cAlyA sIkha kareha, nayaNe pAvasa Ulasyau jhiramira nIra jhareha / ' inakI racanAoM meM bar3A vaividhya hai / vairAgya kI carcA kA namUnA dekhiye - Idhana caMdana kATha karai, suvRkSa upAri dhatUra jo bovai / sovana thAla bhare raja-reta, sudhArasa tUM kari pAr3ahi dhovai mUr3ha pramAda grahyo jasarAja, na dharma kare nara so bhava khovai / isakI tulanA meM zRGgAra rasa kI ye paMktiyA~ rakhakara dekhane para inake varNana vaividhya kA anumAna sambhava hogaa| gorau sau gAta rasIlI sI bAta sUhAta madana kI chAka chakI hai| rUpa kI Agara prema sudhAkara rAmati nAgara lokana kI hai| nAhara laMka mayaMka nisaMka, calai gati kaMkaNa chayala takI hai| cUMghaTa oTa meM coTa karai, jasarAja ke sanamukha Aya cukI hai| 1. saM0 agara caMda nAhaTA -jinaharSa granthAvalI pa0 (pra0 sArdUla risarca iMsTITyUTa, bIkAnera) 2. saM. agara caMda nAhaTA -jinaharSa graMthAvalI, pR0 401 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa inake kAvya rUpoM kI vividhatA, racanA kauzala kI vilakSaNatA aura racanA sRjana kI vizAlatA dekhakara pAThaka cakita hotA hai| inhoMne 18-20 varSa kI avasthA se hI sAhitya sRjana prArambha kara diyA aura AdhI zatAbdI taka likhate rhe| isa avadhi meM inhoMne saikar3oM zreSTha racanAyeM kii| Apake kitane guNoM kI carcA karU ? Apa acche saMgItajJa the, para sabase adhika Apa sAmpradAyika saMkIrNatA se mukta sacce sAdhu the| Apane tapAgaccha ke sAdhu satyavijaya kI prazaMsA meM 'satyavijayarAsa' likhA aura jaba Apa bImAra par3e to ApakI sevA suzrUSA eka tapAgacchIya sAdhu vRddhivijaya ne kI thii| isase yaha nivedana karanA cAhatA hU~ ki ve mukta svabhAva ke sahaja aura sarasa kavi the| unake pada mIrA aura kabIra kI koTi ke haiM jaise 'merA dila lAgA sAI terA nAma sa~' yA 'mero eka saMdezo khiyau| pAiM parU maiM vIrabaTAU, bica meM vilama na rahiyo / ' merI ityaadi| inake alAvA lAbhavarddhana, kamalaharSa, mahimAsamudra (jinasamudra), lAlacaMda (labdhodaya), vinayacaMda, lakSmIvallabha Adi ullekhanIya kavi ho gaye haiN| pUrvArddha ke aneka bar3e kaviyoM kI tulanA meM jaba hama uttarArddha para dRSTi DAlate haiM to kaviyoM kI saMkhyA kramazaH alpatara hotI jAtI hai sAtha hI unake vyaktitva aura kRtitva bhI laghutara lagate haiN| kucha apavAda avazya haiN| inameM pramukha nAma zrImad devacaMda kA hai| inake alAvA yazovarddhana, amaravijaya, rAmavijaya Adi kucha gine cune nAma hI milate haiN| madhyakAla (17-18vIM zatI) ke antima caraNa meM jisa prakAra bhASA parivartana spaSTa rUpa se parilakSita hotA hai, usI prakAra varNya viSaya bhI badalane lagA thaa| AdhyAtmikatA ke sthAna para bhaktikAvya kA prabhAva vyApaka rUpa se dikhAI par3atA hai| bhakti se otaprota pada, bhajana aura gItoM kI racanA vipula parimANa meM hone lagI thii| rItivAda kA yatkicit prabhAva bhI yadA-kadA jhalaka jAtA hai para jaina kavi yathAzakti vAsanAtmaka zRGgAra se bacate rahe balki samaya-samaya para usake viruddha bhI cetAvanI dete rhe| phira bhI kucha zRGgArI racanAyeM avazya huI aura chanda, kAvyarUpa tathA zilpa para to rItikAlIna prabhAva pratyakSa dikhAI par3atA hai| alaMkAra aura chaMdazAstra para racanAyeM bhI huIM arthAt lakSaNa aura lakSya graMtha likhe gaye para inakI mAtrA dAla meM namaka ke samAna svAdiSTa hai; arucikara yA azlIla nahIM hai| hindI rItikAlIna Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sAhitya ke prabhAvavaza udayacaMda mathena aura udayaratna Adi kucha kaviyoM ne rIti aura zRGgArI racanAyeM kI haiN| 18vIM zatI ke uttarArddha meM prabandhoM kI tulanA meM muktaka aura sphuTa racanAyeM adhika huii| unameM dohA, savaiyA, caupAI Adi chaMdoM kA pracura prayoga huA hai| hemarAja kA dohAzataka, daulatarAma kA vivekavilAsa isI prakAra kI kRtiyA~ haiN| 19vIM zatI ke prArambha taka yaha sthiti banI rahI aura budhajana ne budhajana satasaI aura navala ne dohApaccIsI Adi likhii| ye racanAyeM rIti zailI ke prabhAva kI sUcaka haiM kintu inake zilpa aura rUpavidhAna taka hI vaha prabhAva sImita hai inakA varNya-viSaya sarvathA bhinna hai| inameM ahiMsA aura sadAcaraNa kI stuti tathA mAMsabhakSaNa, parastrIgamana, ahaMkAra Adi kI nindA kI gaI hai| chaMda avazya dohe ora savaiye haiN| Dhar3hANI kaviyoM meM jodharAja aura pArvadAsa ke savaiye manohArI hai| jodharAja kI jJAnasamudra aura dharmasarovara uttama kRtiyA~ haiN| santoM aura vaiSNavabhaktoM ke prabhAva se pada sAhitya kI lokapriyatA barAbara banI rhii| AgarA aura jayapura meM vipula pada sAhitya likhA gayA hai| ina racanAkAroM meM bhaiyA bhagavatI dAsa, dyAnatarAya aura jagatarAma Adi vizeSa ullekhanIya haiM / anitya paccIsikA ( bhaiyA bhagavatI dAsa ), upadeza zataka ( dyAnatarAya ) aura bhUdharazataka ( bhUdharadAsa ) kI kRtiyA~ pramANasvarUpa dekhI jA sakatI haiN| marugurjara jaina sAhitya kA madhyayuga vizeSatayA 18vIM zatI hindI sAhitya kA zrRMgAra kAla yA rItikAla thA / isa kAla ke sabhI hindI kavi kevala daravArI aura zrRMgArI nahIM the balki aneka kavi rItimukta the jo hRdaya ke vistAra ke lie vistRta bhAvabhUmi cAhate the| ve prema kI abhivyakti ke lie hRdaya kA pUrNa yoga cAhate the na ki indriyoM aura zarIra kA / inake kAvya meM arthavistAra. bhAvagAmbhIrya, tIvrAnubhUti aura komala kalpanAoM kA marmasparzI udgAra vyakta huA hai| isa kAla ke jaina kaviyoM meM bhI ye guNa milate haiM kintu ve unmukta prema ke gAyaka nahIM balki adhyAtma, bhakti aura zIla ke puraskartA haiM / aise kaviyoM meM AnaMdaghana, bhagautIdAsa, jinaharSa Adi vizeSa rUpa se rekhAMkita kie jA sakate haiN| rItikAlIna hindI kaviyoM ne bhI lokanIti, upadeza, prema aura adhyAtma Adi vividha viSayoM para paryApta prabhAvazAlI Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sAhitya sRjana kiyA hai jinake udAharaNoM se graMtha kA kalevara bar3hAnA samucita nahIM hai| inameM uttarArddha kI racanAyeM prAyaH muktaka haiM kintu isa zatI ke pUrvArddha meM prabandhoM kI racanA bhI paryApta saMkhyA meM huii| adhikatara jaina kaviyoM ne padmapurANa, harivaMzapurANa aura mahApurANa Adi purANa graMthoM ke atirikta prAkRta, saMskRta aura apabhraMza bhASAoM ke zreSTha kAvyagraMthoM kA bhAvAnuvAda karake unheM navIna DhaMga se prastuta kiyaa| prabandhakAvyoM kI carcA Age yathAsthAna kI jAyegI, isalie yahA~ punarukti kI AvazyakatA nahIM hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki jisa prakAra 18vIM (vi0) zatI rAjanItika dRSTi se mugala sAmrAjya ke carama utkarSa aura patana kI saMdhibelA hai usI prakAra jainasAhitya ke vikAsa aura hrAsa kI saMkramaNa sImA bhI hai / isake uttarArddha se hrAsa kA jo krama prAraMbha huA vaha 19vIM zatI meM bhI usI prakAra calatA rahA jisa prakAra mugala sAmrAjya ke patana kI kahAnI calatI rhii| bhASA pahale kahA jA cukA hai ki 18vIM zatI taka Ate-Ate viSaya parivartana ke sAtha-sAtha bhASA meM parivartana bhI parilakSita hone lagA thA phira bhI bahutere jaina sAdhu aura zrAvaka apanI kAvyaracanAoM meM paripATIvihina marugurjara kA prayoga kara rahe the| cuki bhagavAna mahAvIra ne apane upadezoM meM prAkRta kA prayoga kiyA thA isalie unake anuyAyI 18vIM zatI meM bhI prAkRtAbhAsa marugurjara kA prayoga karate the| yadyapi isa kAla taka alaga-alaga pradezoM meM gujarAtI, rAjasthAnI aura hindI kA svataMtra aura spaSTa vikAsa ho gayA thA aura unameM kAphI sAhityasRjana bhI hone lagA thaa| digambara kavi to pahale se hI apanI racanAoM meM hindI kA prayoga karane lage the, aneka zvetAmbara kavi bhI aba brajabhASA aura hindI bhASA kA prayoga kara rahe the phira bhI aise jainasAdhu kaviyoM kI saMkhyA kama nahIM thI jo paraMparita marugurjara kA hI mizra prayoga kara rahe the| 18vIM zatI meM madhyadeza ke bAhara paMjAba se lekara gujarAta taka kAvyabhASA ke rUpa meM vrajabhASA kA prayoga ho rahA thA isalie jaina kaviyoM ne bhI ise apnaayaa| jainakavi pahale se hI apanI bhAvAbhivyakti ke lie janabhASA kA prayoga karate rahe haiM aura brajabhASA isa samaya deza ke eka vizAla bhUbhAga kI ziSTa kAvyajanocita bhASA ho Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhada itihAsa gaI thI, isalie isake prati udAsIna rahanA unake lie saMbhava nahIM thaa| vrajabhASA rAjadarabAroM aura vidvAnoM meM pracalita tathA mAnya bhASA thii| isameM adbhata lAlitya aura mAdhurya thaa| gujarAta meM vrajabhASA sAhitya kI paripATI pahale se pracalita thI jisa para svataMtra rUpa se kaI vidvAnoM ne kAphI zodha kiyA hai| isalie kAvya kI yaha mAnya bhASA thii| jo kavi vraja pradeza ke bAhara ke the jaise DhUDhANa Adi saTe kSetroM ke the ve bhI vrajamizrita yA vrajabhASA meM kavitA karane meM gaurava kA anubhava karate the| isalie marugurjara mizrita vrajabhASA, DhUDhANIvaja yA vrajabhASA meM aneka racanAyeM kI giiN| aise kaviyoM meM vinodIlAla, pAMDe lAlacaMda, nathamala, daulatarAma, bhUdharadAsa aura manoharadAsa Adi vizeSa rUpa se ullekhanIya haiN| jaina sAdhu sthAna-sthAna para vihAra karate rahate the ataH unakI bhASA kSetrIyatA kI dIvAra meM avaruddha nahIM hotii| unakI bhASA meM dezaja zabdoM, dhvaniyoM, kriyAoM aura kAraka cihnoM kA sammelana sahaja DhaMga se ho jAtA hai| isalie aise kaviyoM kI bhASA meM braja ke sAtha rAjasthAnI aura gujarAtI (marugurjara) kA puTa svAbhAvika hai; jaise kuNa, suNa, ghaNe, pANI, vaiNa, jANa, ApaNo, syU, karasI, suNijyo, hiradA, jIvaDA, pahu~tA Adi zabdaprayoga barAbara milate haiM, yathA pahatI pIva pAsa hI jAI, suNijyo prabhu tuma citalAI / hama kauna gunahoM tuma kIyau, paraNyA binihI duSa dIyau // ' ___kahIM-kahIM khar3I bolI ke vyAkaraNika prayoga aura zabda prayoga bhI prApta hote haiN| za ke sthAna para sa kA prayoga jaise visAla, sArada, soga aura la ke sthAna para 'ra' kA prayoga jaise bAdara, mUra, ghUra Adi dezaja bhASA prayoga draSTavya hai| 'Na' kI adhikatA rAjasthAnI prabhAva ke kAraNa hai| saMyukta varNoM ke saralIkaraNa kI pravRtti bhI pAI jAtI hai jaise zveta>seta, yatna>jatana, sneha>saneha, mukti> mugati ityAdi / jainakaviyoM ne loka pracalita tatsama, tadbhava aura dezaja sabhI prakAra ke zabdoM kA sahaja aura samAna rUpa se prayoga kiyA hai| kucha arabIphArasI ke pracalita zabda jaise jahA~na, darabAra, garIbanivAja, dila, hAjirI, duzmana, khidamatagAra Adi bhI mila jAte haiN| 1. neminAtha carita-padya 103 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa inakI zabdayojanA meM dhvanimUlakatA, varNamaitrI, AnuprAsikatA kA samAveza hai| eka udAharaNa dekhiye kilakaMta betAla kAla kajjala chavi chajjahiM, bhauM karAla vikarAla bhAla madagaja jimi gajahiM / prasAda guNa jainakAvyoM kI bhASA kA pradhAna guNa hai, parantu isase yaha abhiprAya nahIM hai ki bhASA ke anya guNoM-mAdhurya aura oja kA unameM abhAva hai| ve bhI yathAvasara bar3hane para mila jAte haiN| bhASA kI sabase bar3I vizeSatA usakA bhAvAnukUla honA hai| jaina kaviyoM ne isakI hamezA kozisa kI hai| yaha alaga bAta hai ve sarvatra isa prayatna meM kRtakArya na ho pAye hoN| eka saphala kozisa kA namunA lIjie kAnA kuMDala jagamagai tana sohai pItAMbara cIra tau, mukUTa virAja ati bhalI, baMzI bajAvai syAma sarIsa vau| rAsa bhaNau zrI nemiko / pArzvapurANa se anuprAsa kA eka anUThA udAharaNa prastuta hai kelA karapaTa kaTahala kaira, kaiMtha karauMdA koMca kanara / kiramAlA kaMkola kanhAra, kamarakha kaMja kadama kacanAra / zabdAlaMkAra kI carcA bhASA sampadA ke antargata hone ke kAraNa kiyA gayA hai parantu arthAlaMkAroM ko chor3a diyA gayA hai kyoMki ve kAvya sauSThava ke antargata Ate haiN| para isakA kadApi yaha matalaba nahIM hai ki jaina kAvyoM meM arthAlaMkAroM kA nitAMta abhAva hai| unameM jagaha jagaha para sundara zabdAlaMkAroM kA udAharaNa upasthita hai jinameM upamA, rUpaka, ananvaya, yamaka, zleSa Adi kA vyApaka prayoga kiyA gayA hai| inakA ullekha kAvyasauSThava kA saMketa karate samaya yathAsthAna karanA hI ucita hogA na ki bhASA ke antargata / chanda-jaina kaviyoM ne nAnA pralalita chandoM ke alAvA cAla aura DhAla kA prayoga kiyA hai jo hindI kaviyoM kI racanAoM meM prAyaH nahIM miltaa| cAla adhikatara kaviyoM kA priya chanda rahA hai aura isakA vidhAna kathA ko druta gati dene ke lie prAyaH kiyA gayA hai| kucha prabandhoM meM cAla kA nAma diyA gayA hai, inase cAla ke nAnA prakAroM kA saMketa milatA hai| jIvaMdhara carita, yazodhara carita, pArvapurANa, Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hinpI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 19 nemicandrikA, zreNika carita Adi prabandha kAvyoM meM cAloM kA prayoga kiyA gayA hai / prAyaH sabhI jaina kAvyoM meM aneka prakAra ke DhAloM kA prayoga milatA hai| DhAla yA DhAra zabda se layAtmakatA dhvanita hotI hai| vastutaH geyatA DhAla kI prathama vizeSatA hai| isakA pracalana kaba se haA, kyA ye zAstrIya rAga-rAginiyoM para AdhArita haiM athavA lokagItoM aura dhunoM para Dhale haiM, inakI kyA vizeSatAyeM haiM, kitanI saMkhyA hai, inase kyA suvidhA kavi ko hotI hai, yaha eka svatantra grantha kA viSaya hai| akele desAI (mohanalAla dalIcaMda) ne 'jaina gurjara kaviyo' meM hajAroM DhAloM kA udAharaNa dekara eka bar3e mahatvaparNa kArya kA zrIgaNeza kiyA hai jise Age bar3hAnA jaina vidyA ke anusaMdhitsuoM kA dAyitva hai / abhI ina praznoM kA samucita uttara mere pAsa nahIM hai para itanA avazya kaha sakatA hU~ ki ye DhAla lokagItoM kI bhA~ti lokahRdaya se nikale haiM aura lokamAnasa ko sparza karate haiM, isalie janapriya hote haiN| akele nemIzvara rAsa meM 1010 DhAla haiN| kavi chanda likhane se pUrva DhAla kA udAharaNa barAbara detA calatA hai jaise 'ceta mana bhAI I' e dezI, yA 'dAna supAtrana dIjie' e dezI ityAdi / cAloM, DhAloM ke alAvA anya paraMparita chandoM meM dohA, savaiyA, kavitta, soraThA Adi mAtrika chandoM kA prayoga adhika huA hai| ye racanAyeM nAnA kAvyarUpoM aura zailiyoM meM Abaddha haiN| kAvyarUpoM kI carcA pUrva khaNDa meM kI jA cukI hai| prAyaH ve sabhI kAvyarUpa isa zatI meM bhI pracalita the / jaina kaviyoM ne apanI racanAoM ko kahIM saMvAda yA praznottara zailI meM, kahIM prabodhana zailI meM, kahIM upadezAtmaka aura kahIM vyaMgya yA upAlaMbha zailI meM prabhAvazAlI DhaMga se prastuta kiyA hai| rUpaka zailI meM manobhAvoM kA mAnavIkaraNa bhI isa zatI kI racanAoM meM adhika milatA hai| ina rUpaka yA pratIkAtmaka kAvyakRtiyoM meM cetana ko prAyaH nAyaka kA pada pradAna kiyA gayA hai| bhAratIya paraMparA ke anusAra jaina kAvyoM meM antataH hiMsA para ahiMsA kI, asatya para satya kI, pApa para puNya kI aura rAga para virAga kI vijaya dikhAI gaI hai itanA saba hote hae bhI yUga kA prabhAva dharma kI DhAla ke bhItara se bhI jhA~katAdikhAI par3a jAtA hai / alaMkaraNa kI pravRtti aura zRGgAra yukta varNanoM kA sampUrNa tyAga kAvya meM sambhava bhI nahIM hotA, isalie yadi isa zatI kI racanAoM meM unakA kahIM-kahIM praveza ho gayA hai to asvAbhAvika kadApi nahIM hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isa zatI kI racanAoM meM zAnta, bhakti aura viyoga zRMgAra rasa kI pradhAnatA hai, zeSa rasoM kA varNana gauNa hai| zAMta ko jaina kaviyoM ne sarvazreSTha rasa mAnA hai, kavivara banArasIdAsa ne likhA hai 'navamo zAMta rasanako nAyaka' arthAt zRMgAra rasarAja nahIM balki zAMta ko rasarAja yA nAyaka kA pada jaina sAhitya meM prApta hai| isalie adhikatara kRtiyoM meM zAntarasa kI pradhAnatA svAbhAvika hai| anya rasa bhI zAMta meM hI antarbhukta kie jAte haiN| samayasAra nATaka meM banArasIdAsa ne rasoM kA paricaya dete hue likhA hai adbhuta anaMta bala citavana, zAMta sahaja vairAga dhuva / navarasa vilAsa paragAsa taba, subodha ghaTa pragaTa huva / / vIra aura zRMgAra rasa kI kucha racanAyeM avazya milatI haiM para inase adhika parimANa meM bhaktirasa aura usake svarUpa ko spaSTa karane vAlI kRtiyA~ prApta hotI haiN| __ bhaktirasa kA sundara paripAka pArzvapurANa, nemIzvara rAsa, neminAtha maMgala jaise granthoM ke atirikta tIrthaMkaroM kI paMcakalyANaka stutiyoM, bIsI, caubIsI aura stotroM Adi meM huA hai| zRMgAra ke maryAdita pakSa --dAmpatyabhAva kI vyaMjanA nemicarita, nemivyAha, zivaramaNI vivAha tathA rAjula paccIsI jaisI racanAoM meM sundara DhaMga se huI hai| dAMpatyabhAva ke saMyoga pakSa ko sItAcaritra, zreNika carita, nemIzvara rAsa Adi meM DhUr3hA jA sakatA hai| neminAtha carita meM rAjula dvArA priyamilana kI utkaMThA se kiyA gayA zRMgAra saMyogazRMgAra kA hI eka rUpa hai, yathA rAjula apane mahala meM, kara soDasa siMgAra / rUpa adhika syau adhika chavi, nainA kAjala sAra / athavA-- anaMga aMga AliMga ko, raMga bahuta ura mAMhi / saMga tyAgi udyama kiyau, rahai banai aba nAhi / / (sItAcaritra pRSTha 70) athavA-kanaka kalaza kuca kaTi mRga bAja, kadalI thaMbha jaMgha siratAja / naSaziSa sobhA nRpa bahu prIti, prAnahu~ te ati pyArI rIti / (zreNika caritra pR0 3) . Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 21 aise kucha udAharaNa saMyoga zRMgAra ke avazya DhUr3he jA sakate haiM para ve virala haiM, inakI apekSA viyoga ke varNana adhika haiM kyoMki viyoga meM hI nArI ke zIlanirUpaNa kA acchA avakAza kaviyoM ko milatA hai / unake hRdaya kI komala vRttiyoM ke prasAra ke lie vipralaMbha zRMgAra acchA avasara pradAna karatA hai / udAharaNArtha 'nemirAjula bArahamAsA' kA eka sthala prastuta hai / vasaMta kAmadeva kA sakhA hai / vasaMta meM viraha kI pIr3A kA varNana karatI huI rAjula kahatI hai piya lAgego caita vasaMta suhAvano, phUleMgI bela sabai banarAI / phUlaiMgI kAminI jAko piyA ghara phUleMge phUla sabai banarAI // khela hiMge braja ke vana meM sabai bAla gopAla aru kuMvara kanhAI | nemi priyA uThi Avo ghare tuma kAhe karaiho tU loga hasAI // ( nemirAjula bArahamAsA, saMvAda pR0 42 ) aisA nahIM ki nArI kA viraha hI vyaMjita kiyA gayA ho, puruSa kI pIr3A bhI mArmika DhaMga se prakaTa kI gaI hai| sItAharaNa ke pazcAt rAmacandra 'bAlaka' apane prabandha sItAcarita meM rAma kI viraha vedanA kA mArmika nivedana karate haiM rAma gayo cali vega de, Age sItA nAhi / mUrcchita dharanI parayo duSa vyApI tana mA~hi // sAvaceta hvau turata, uThi kari cAlyo rAma / sabana ko pUchata phiraiM, kahu~ deSI sItA bAma // kavi kI ye paMktiyA~ hindI ke sarvazreSTha kavi tulasIdAsa kI ina paMktiyoM kA smaraNa dilAtI haiM he khaga mRga he madhukara zrenI, kahu~ dekhI sItA mRganainI / vIra aura raudra ke udAharaNa khojane para avazya mila jAyeMge para yaha spaSTa hai ki kaviyoM kA mana inameM nahIM ramA hai / karuNa rasa ke apekSAkRta acche aura adhika udAharaNa avazya upalabdha haiM / kRSNa ke mahAprayANa ke dukhada avasara para bhAI balabhadra kA zokodgAra karuNarasa kA acchA udAharaNa hai / (dekhiye nemizvara rAsa pR0 72 ) / sItAcarita se karuNa kA eka uttama prasaMga de rahA hU~ / jaba senApati sItA ko nirdiSTa jaMgala meM le jAkara ratha se utAra detA hai to vaha AtmadhikkAra ( rAmacaritamAnasa) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa detA huA zokamagna ho jAtA hai aura apane janma ko vyartha mAnatA trac senApati ati rahyo soca meM, bhayo bahota dalagIra / UcoM phiri dekhai nahIM, naina jharai ati nIra / mAtA hauM birathA janyo bahI mAsa nau bhAra / cAkara te kUkara bhalo, dhuMga mhAro jamavAra / (sItAcarita pRSTha 6) vAtsalya ke varNana paMcakalyANakoM ke avasara para hue haiM, isI prakAra bhayAnaka aura adbhuta rasoM ke prasaMga bhI prabandha kAvyoM meM yatratatra A gaye haiN| sArAMza yaha ki nyUnAdhika mAtrA meM sabhI rasoM ko kaviyoM ne prasaMgAnusAra apanI racanAoM meM sthAna diyA hai kintu adhikAMza kA avasAna zAMtarasa meM hI antataH huA hai| ve zAMtarasa kI puSTi hI karate haiN| zAMta ke pazcAt kAvyoM meM bhaktirasa kI pradhAnatA hai aura usake bAda vipralaMbha zRGgAra kii| anya rasoM meM karuNa, vAtsalya aura saMyoga zRGgAra ke alAvA vIra, raudra, adbhuta, bhayAnaka kA namUnA DhUr3hane para prApta hotA hai| kAvya-kathya yaha to bArambAra kahA jA cukA hai ki jaina sAhitya mUlataH dhArmika sAhitya hai| rItikAlIna jaina kaviyoM ne chichale zRGgAra athavA laukika, kAlpanika, rUmAnI premAkhyAnoM kI apekSA dhArmika aura AdhyAtmika sAhitya racanA meM hI ruci dikhAI hai| ina kaviyoM kI adhika dharmaniSThA aura anAvazyaka sAmpradAyika vatti ke kAraNa sAhitya ke sAtha kahIM-kahIM anyAya bhI ho gayA hai parantu mAtra isI kAraNa samagra jaina sAhitya kI upekSA usase bar3A anyAya hai aura aba usake nirAkaraNa kA samaya A gayA hai| vidvAn mAnane lage haiM ki dhArmika racanAyeM bhI uccakoTi kI sAhityika racanAyeM ho sakatI haiN| kabIra, jAyasI, sUra, tulasI Adi isa kathana ke jvalaMta udAharaNa haiM / isI prakAra svayaMbha, puSpadaMta, dhanapAla se lekara banArasIdAsa, AnaMdaghana, yazovijaya Adi bhI zreSTha sAhityakAroM kI koTi ke kavi haiN| inakI racanAoM meM dharma aura sAhitya kA sundara samanvaya huA hai| 18vIM zatI kI kaI kAvyakRtiyoM jaise pAvapurANa, baMkacora kI kathA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yazodhara caritra, nemIzvara rAsa, sItA caritra Adi meM dharma, nIti, upadeza ko rasa, chaMda, alaMkAra, laya Adi zreSTha sAhityika tattvoM ke sAtha isa prakAra gumphita kiyA gayA hai ki ve saMsAra kI kisI bhI zreSTha bhASA ke unnata sAhitya se Takkara le sakatI haiN| parantu duHkha hai ki tamAma aisI bhI racanAyeM hai jinameM dhArmika, siddhAMta, darzana, kriyAkAMDa, arhat, siddha, sAdhu Adi kI virudAvalI anupAta se atyadhika ho gaI hai, karma siddhAMta aura bhavabhavAMtara kA niyama, pApa-puNya kI carcA, dAna, satya, ahiMsA, aparigraha, mokSa Adi kA upadeza aura kaThina sAdhucaryA vrata, upavAsa, tIrtha, saMghayAtrA Adi kI carcA atyanta zuSka zabdAvalI meM rUkSa rUpa se thopane kI ceSTA kI gaI hai| unameM isalie rasa nahIM hai kyoMki unakA udgama nIrasa sthaloM se huA hai| ataH unheM rasamaya sAhitya meM na rakhakara sAmpradAyika sAhitya meM parigaNita kiyA jAya to anupayukta na hogaa| kucha racanAoM meM ina siddhAntoM ko pavitra manohArI dRSTAMtoM kI oTa meM rakhakara prastuta karane kI samanvita ceSTA bhI huI hai| aisI madhyama koTi kI racanAoM kI saMkhyA paryApta hai jinakA vivaraNa Age diyA jA rahA hai / rAjasthAna aura gujarAta ke jaina zAstra bhaMDAroM meM aisI racanAoM kI bhI hastapratiyA~ surakSita haiM jo darabArI kaviyoM dvArA likhI gaI haiM, rItigrasta haiM aura zRMgArapradhAna haiN| unheM chor3a diyA gayA hai, yadyapi unakA racanAkAla 18vIM zatI hai aura ve sazakta racanAyeM haiN| unapara alaga se kArya honA apekSita hai| isI prakAra bhaNDAroM meM tamAma guTake haiM jinakA saMgraha to 18vIM zatI meM huA hai kintu unameM saMkalita racanAyeM alaga-alaga zatAbdiyoM kI haiM, isalie unheM bhI abhI chor3a diyA gayA hai| jo racanAyeM lI gaI haiM ve jaina kaviyoM kI haiM aura jaina paraMparA ke mela meM haiN| aisI racanAyeM prabaMdha aura muktaka donoM kAvyavidhAoM meM likhita haiN| inakA viSaya prAyaH dhArmika, dArzanika aura paurANika viSayoM para AdhArita haiN| kucha racanAoM meM sAmAjika aura sAMskRtika paristhitiyoM tathA aitihAsika ghaTanAoM aura pAtroM kA varNana kiyA gayA hai| inake pramukha pAtra zalAkApuruSa, tIrthaMkara, siddhasAdhu Adi haiN| kisI-kisI kAvya meM kisI satI nArI ko kendrIya pAtra kA mahatva pradAna kiyA gayA hai jaise siitaacritr| purAtana mahApuruSoM ke carita ke lie digaMbara kavi purANa evaM carita donoM zabdoM kA prayoga karate haiM parantu zvetAmbara prAyaH carita hI kahate haiN| purANa Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindo jaina sAhitya kA bRhad itihAsa meM itihAsa, itivRtta yA aihitya kI carcA pradhAnataH hotI hai| purANa zabda meM 'iti iha AsIta', 'yahA~ aisA huA' aisI kathAoM kA varNana hone se usameM itihAsa kI jhalaka milatI hai| purANoM meM tInoM loka, tInoM kAla, tIrtha aura satpuruSoM kI carcA hotI hai| ye kAvya carita kAvyoM se sAmya rakhate haiM para eka aMtara yaha avazya hai ki caritakAvyoM kI apekSA inameM varNana vistRta, dhArmika upadezoM kI adhikatA aura kathAtmaka jaTilatA adhika hotI hai| udAharaNa ke lie pArvapurANa dekhA jA sakatA hai| kAvyarUpoM kI dRSTi se bhI 18vIM zatI kA jainasAhitya vaividhyapUrNa aura saMpanna hai| isa kAla meM carita, purANa, rAsa yA rAso, kathA, caupaI yA caupAI, maMgala, veli aura bArahamAsA Adi prabandhoM aura khaNDaprabandha tathA saMvAda, bIsI, paccIsI, caubIsI, battIsI, bAvanI, bahattarI, zataka, stuti, pUjA, pada Adi nAnA muktaka kAvyarUpoM meM sahasroM racanAyeM kI giiN| ina kAvyarUpoM kI saMkSipta carcA isase pUrva ke khaNDa meM kI gaI hai ataH yahA~ kevala nAmollekha kiyA jA rahA hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acalakIti pracalakIti---ApakA vistRta jIvanavRtta jJAta nahIM hai| Apane apanI kRti 'aThAraha nAte' meM thor3A sA Atmaparicaya diyA hai sahara phirojAbAda meM hauM nAtA kI caur3hAla, bArabAra sabasoM kaho hauM, sISo dharmavicAra / " isase itanA nizcita hotA hai ki ye bhaTTArakIya paramparA meM zikSita-dIkSita the aura inhoMne prastuta racanA phirojAbAda meM kI thii| ho sakatA hai ki ye vahA~ ke rahane vAle rahe hoN| inakI guruparamparA kA patA nahIM cala sakA / jaina samAja meM aThArahanAte kI kathA kA pracalana purAnA hai| yaha racanA kisI saMskRta grantha para AdhArita pratIta hotI hai| isake atirikta inhoMne viSApahAra stotra, dharmarAso, karmabattIsI, ravivrata kathA nAmaka graMtha aura kucha sphuTa pada Adi likhe haiM / viSApahAra stotra nAranaula meM saM0 1715 meM likhI gaI thii| isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai-- satraha se pandraha subhathAna, nAranaula tithi caudasa jAna / saMskRta ke prasiddha kavi dhanaMjaya ne isa stotra kI racanA kI thii| yaha stotra usakA anuvAda yA korA anukaraNa nahIM hai, usase prabhAvita avazya hai| bhakta kI bhAvukatA aura abhivyakti kI praur3hatA se yaha racanA sarasa ho gaI hai, yathA --- prabhu jI patita udhArana Au, bAMha gahe kI lAja nibAhu jahA~ dekhoM tahA~ tumahI Aya, ghaTa ghaTa jyoti rahI ThaharAya / ' yaha stotra jainasamAja meM bahuta prasiddha hai| karmabattIsI saM0 1777 meM samApta haI thii| isameM kula 35 padya haiM / karmoM ke prabhAva kI carcA isameM sarala DhaMga se kI gaI hai| prasaMgataH pAvAnagarI aura vIrasaMgha kA ullekha hai jisase anumAna hotA hai ki ye usI se saMbaMdhita rahe hoMge / bhASA sarasa evaM pravAhapUrNa hai| dharmarAso aura ravivrata pUjA ke nAmoM se ve dharma aura vrata-pUjA sambandhI racanAyeM 1. zrI kAmatAprasAda jaina --- hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 97 2. nAgarI pracAriNI patrikA san 1900 3. DA. premasAgara jaina--hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pu0 241-242 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pratIta hotI haiM / acalakIrti ne inake alAvA bhaktiparaka padoM kA bhI nirmANa kiyA hai, yathA kAha karu kaise tiru bhavasAgara bhArI, mAyA moha magana bhayo mahA vikala vikaarii| inase vrajabhASA ke bhakta kaviyoM ke padoM kA prabhAva prakaTa hotA hai jo svAbhAvika hai| ve usI kSetra (vraja) ke AsapAsa raha rahe the aura vrajabhASA usa samaya kI mAnya kAvya bhASA thii| usameM racanA karanA kavi ke lie gaurava kI bAta thii| inakA eka phAga digaMbara maMdira, bar3auta ke eka padasaMgraha meM aMkita hai jisakI do paMktiyA~ dekhie Dapha bAjana lAge ho ho horI, saba mili phAga suhAvanI, ho khelata haiM naranArI / chAMDi gayo mahA sA~varo pyAro, jAya car3ayo girinArI / Dapha / ' paMktiyoM se kavi sulabha ullAsa aura sarasatA kA anubhava hotA hai aura isa anumAna kI puSTi hotI hai ki acalakIrti kI jaina kavi ke rUpa meM kIrti vastutaH acala rhegii| ve kore upadezaka hI nahIM balki bhAvuka bhakta aura sahRdaya kavi the| ajayarAja pATaNI-inakA janma sAMgAnera(Amare) meM 18vIM zatI (vikramIya) ke aMtima caraNa meM haA thaa| inake pitA manasukharAma athavA manIrAma pATaNI gotra ke khaMDelavAla the| ajayarAja ne bhaTTAraka devendrakIrti ke ziSya mahendrakIti se jJAna prApta kiyA thaa| ye hindI aura saMskRta ke acche vidvAn the / inakI prAyaH bIsa racanAe~ upalabdha haiM; AdipurANa (1797), neminAtha caritra bhASA saM0 1735, kakkAbattIsI, carakhA caupai, cAramitroM kI kathA, caubIsa tIrthaMkara pUjA, caubIsa tIrthaMkara stuti, jinagIta, jinajI kI rasoI, NamokAra siddhi, nandIzvara pUjA, paMcameru pUjA, pArzvanAtha jI kA sAlehA, bIsa tIrthaMkaroM kI jayamAla, yazodhara caupai, vaMdanA, zAMtinAtha jayamAla, zivaramaNI vivAha aura vinatI / inameM kAvyatva kI dRSTi se zivaramaNI vivAha aura carakhA caupai uttama kRtiyA~ haiM / ye donoM rUpaka kAvya haiN| 1. DA0 premasAgara jaina-hindI jaina bhaktikAvya aura kavi pa0 241-242 . Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajayarAja pATaNI zivaramaNI (17 padya) meM tIrthaMkara rUpI dUlhA bhavyajanoM kI bArAta ke sAtha paMcabhagati rUpI sasurAla meM pahu~cakara bhaktirUpI zivaramaNI se vivAha karate haiM, taduparAMta vara-vadhU jJAnasarovara meM milakara tRpta hote haiN| __ carakhA caupai (11 padya) isameM kavi ne aisA carakhA calAne kA upadeza diyA hai jisameM zIla aura saMyama rUpI khUTe, zubhadhyAna rUpI tAr3iyA~ lage hoN| isameM bAraha vratoM kA rUpaka bA~dhA gayA hai| carakhA caupai kI kucha paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiM zrI jinavara vaMdU guNagAya, catura nAri carSe lAya / rAga doSa vigata pariharai, catura nAri carSe cita dhrai| prathama mUla caraSA ko jANi, deva karma guru niscai ANi / doSa aNarA rahata sUM deva, guru niragraMtha tiNa kariseva / 2 zivaramaNI se bhI eka namUnA leN| zivaramaNI ne AtmA kA mana mugdha kara liyA hai, yathA zivaramaNI mana mohIyo jI jeTha rahe jI lubhAya / jJAna sarovara maiM chavi gaye jI, AvAgamaNa nivAri / ATha guNA maMDita huvA jI, sukha ko tahA~ nahIM chora / prabhu guNa gAyA tuma taNAM jI ajairAja kara jodd'i| ApakI adhikAMza racanAyeM bhakti aura adhyAtma se paripUrNa haiN| jina gIta (10 padya) meM kavi bhagavAna ko pukAratA hai thAko tAraNa virada sunyo tuma saraNa Aiyo jI, thAko darasaNa deSita maiM prabhu puni upAiyo jii| prabha jI zivaramaNI kau kaMta, paramapada dhyAiyo jii| tAteM aba mohi pAra utAri, dayA cita lAiyo jii| 1. rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 219 2. DA0 premAsAgara jaina ---hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pR0 385 aura __ DA0 lAlacaMda-jaina kaviyoM ke brajabhASA pra0 kAvyoM kA adhyayana 10 84 3. DA0 premasAgada jaina- --hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pR0 357-364 4. vahIM pR0 359 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jinajI kI rasoI ( 53 padya) meM bhojana ke nAnA vyaMjanoM kA varNana hai / isameM SaTsa kA acchA varNana kiyA gayA hai, yathA chimaka caNA kiyA ati bhalA, halada miraca de ghRta meM talA / mesI roTI adhika vaNAI, Arogo tribhuvana pati rAI / " vinatI aura padoM meM dainyabhAva kI bhakti se sarAbora padya sarasa tathA geya hai / inhoMne kaI pUjAe~ likhI haiM jaise vasaMtapUjA, vaMdanA, vinatI Adi / cAramitroM kI kathA saM0 1721 jyeSTha sudI 13 ko likhI gaI / inake alAvA AdinAtha pUjA, caturviMzati tIrthakara pUjA, naMdIzvara pUjA, paMcameru pUjA, siddha stuti, caubIsa tIrthaMkara stuti, bIsa tIrthaMkaroM kI jayamAla, pArzvanAtha sAleha Adi nAnA stuti pUjAparaka racanAyeM prApta haiM / neminAtha carita inakI mahatvapUrNa prabandhAtmaka racanA hai / yaha 264 padyoM meM Abaddha hai / isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvata satarA sai treNavaM, mAsa asAr3ha caupAi varNayo / tithi terasa aMdherI pAkha, zukravAra zubha uttima pAkha / isa khaNDakAvya kI preraNA kavi ko Amera ke jaina maMdira meM pratiSThita neminAtha kI mUrti se milii| isameM neminAtha ke caritra ke sAtha rAjula ke udAtta zIla kA bhI suMdara nirUpaNa hai / rUpacitraNa evaM vividha vastuoM kA varNana ramaNIya hai / kRti ke bIca bArahamAsA ke rUpa meM prakRti ke uddIpana vibhAva kA acchA prayoga kiyA gayA hai / dohe caupAiyoM meM likhA gayA yaha khaNDaprabandha saMgItAtmaka DhAloM ke prayoga se paryApta geya ho gayA hai / usa samaya Amera para rAjA jayasiMha savAI kA zAsana thA / isakA prAraMbha - 1. DA0 premasAgara jaina -- hindI jaina bhakti kAvya aura kavi - pR0 360 aura kastUracaMda kAsalIvAla aura anUpacaMda - rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI grantha sUcI bhAga 3, pR0 9 2 . vahI 3. vahI 4. vahI bhAga 4, pR0 55 bhAga 3, pR0 298 pR0 0 363 aura DA0 premasAgara jaina -- hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pR0 363 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajItacanda zrI jinavara baMdau sabai, Adi aMta caubIsa, jJAnapuMja guNa sArikhA, namo tribhuvana kAIsa / ambAvatI yA Amera sthita neminAtha ke maMdira ke AsapAsa kI prAkRtika zobhA kA varNana karatA huA kavi likhatA haiaMta--ajayarAja iha kariyo baSANa; rAja savAI jayasiMha jANa / aMbAvatI saharai subha thAna, jinamaMdira jima devavimANa / ' vIra nivANa sohai banarAI, beli gulAba camelI jAI / campo marabo arai sevatI, yo to jAti nAnA bidha ketI // 2 ajayarAja isa maMdira meM nitya prati pUjA darzana ke nimitta jAte the aura bhakti se prerita hokara neminAtha carita likhaa| isake aMta meM ve kahate haiM tAkau carita kahyau mana apaNA, budhi sAru upajAI / paMDita puruSa haMso mata koI, bhUla cUka yAmaiM jo toI // . isase spaSTa hai ki yaha maulika racanA hai| 'zreyAMsa sakala guNadhAra' Adi anya aneka choTI-choTI stuti-pUjAparaka racanAyeM bhI inakI upalabdha haiM jinase pramANita hotA hai ki ajayarAja pATaNI 18vIM zatI (vikrama) ke uttarArddha ke uttama kavi the, acche bhakta the aura sadgRhastha zrAvaka the| ajItacaMda -- Apa tapAgaccha kI upakeza zAkhA ke sAdhu amIcaMda ke ziSya the| inhoMne saM0 1736, Azvina zukla 10 ko revA ke kinAre sthita hoDiyo nAmaka sthAna meM dharmapura nivAsI zrAvaka abhayacaMda ke Agraha para 'caMdanamalayAgiri rAsa' kI racanA kii| isameM caMdana aura malayA kI kathA hai jo jainasAhitya meM aneka kaviyoM dvArA nAnA racanAoM meM kahI gaI hai| isakA uddharaNa nahIM milA, ataH kavi kI kavitva zakti ke saMbaMdha meM kucha kahanA saMbhava nahIM hai| 1. DA0 lAlacaMda jaina -jaina kaviyoM ke vrajabhASA prabandha kAvya kA adhyayana pa0 83-84 2. DA0 premasAgara jaina - hindI jaina bhaktikAvya aura kavi pa0 363 3. zrI mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pa0 355 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 5 pR0 26 (navIna saM0) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa abhayakuzala--kharataragaccha kI kIrtiratna sUri zAkhA ke saMta lalitakIrti ke ziSya puNyaharSa Apake guru the| ApakI 'RSabhadatta rUpavatI caupAI' aura 'vivAhapaTala bhASA' nAmaka do racanAoM kA ullekha milatA hai| prathama kati kI racanA saM0 1737 phAlgUna 10 ko mahAjana nagara meM huI jo nimna uddharaNa se pramANita hotA hai saMvat muni guNa RSi zazi a, phAguNa mAsa udAra / ujavAlI dasamI dine a, mahAjana nagara majhAra // ' jaina garjara kaviyoM ke prathama saMskaraNa meM racanAkAla 1730 batAyA gayA thA jo uddhata paMktiyoM ko dekhate hae azuddha lagatA hai| guruparaMparA se saMbaMdhita kucha paMktiyA~ Age dI jA rahI haiM kIratiratana sUrIdanI, zAkhA sakala vadIta / lalitakIrati pAThakavaru sAdhu guNe supavitta / tAsa sIsa jagi paragaDA a, bahu vidyA bhaMDAra / zrI puNyaharaSa pAThaka jayo o, tasu saMnidhi lhisaar| abhayakuzala a bhASio a, saSara saMbaMdha rsaal| bhaNatAM guNatAM vAcatAM a, bAdhai maMgala mAla / vivAha paTala bhASA rAjasthAnI mizrita hindI kI kRti hai| yaha 56 padyoM kI choTI racanA hai| isake aMtima do chaMda namUne ke rUpa meM prastuta haiM-vivAha paTala graMtha che moTo, kahitAM kabahI tAve trotto| makha loka samajhAvaNa sArU, a adhikAra kIyo hitakArU / punyaharaSa vAcaka paragaDA, paravAdI gaMjaNa utkttaa| tasu prasAde zubhamati lahI, abhayakuzala vAcaka me khii| yaha racanA zrI agaracaMda nAhaTA saMgraha meM surakSita hai / abhayacaMda sUri--ApakI eka racanA kA patA calA hai; vaha hai 'vikrama caubolI', ise sUrijI ne saM0 1724 ASAr3ha kRSNa 10 ko pUrNa kiyA thaa| yaha padyabaddha kathA hai| bhASA hindI hai aura ise kavi ne matisuMdara ke lie likhA thaa| 1. desAI -- jaina gurjara kavio bhAga 3 pa0 1295-96 (prathama saMskaraNa) 2. vahI bhAga 5, pa0 28 (na0 saMskaraNa) 3. saMpAdaka-kastUra canda kAsalIvAla aura anUpacaMda-rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI granthasUcI bhAga 4, pa0 240 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhayasoma __abhayasoma-kharataragaccha ke sAtaveM jinacaMdra sUri ke ziSya somasuMdara Apake guru the / ApakI nimnAMkita racanAyeM prApta haiM___ vaidarbhI caupai caitra pUrNamAsI saM0 1711, caMdrodaya kathA caupai saM0 1720 navasara, jayaMtI saMdhi saM0 1721, khAparA cora caupai 1723 sirohI, vikrama lIlAvatI caupai saM0 1724, mAnatuMga mAnavatI caupai saM0 1727, vastUpAla tejapAla caupai saM0 1729, gaNAvalI caupai saM0 1742 sojata, pArzvanAtha chaMda, dAdAguru chaMda / ' inameM se pramukha racanAoM kA paricaya sodAharaNa diyA jA rahA hai| vaidarbhI caupai kA racanA kAla isa prakAra batAyA gayA hai, saMvara satara agyArotaraiM jI re caitrI punima mAna / guruparaMparA-SarataragacchaiM sohaga saMpadAjI jinacaMda caDhataiM vAna / somasuMdara guru supasAvalaiM jI re, kahiya kathA bharapUra abhayasoma zrI saMghanai re, maMgala karai snuur| . isameM zrIkRSNa ke putra pradyumna kI patnI vaidarbhI ke rUpa-guNa ke sAtha zIla kA varNana mukhyarUpa se kiyA gayA hai, yathA-- yAdavakula maMDaNa jayo, kisana prajUna kumAra, tAsa triyA guNa varaNavU, vaidarabhI vistAra / isa caupai kA prArambha ina paMktiyoM se huA hai-- pAsa jiNesara paragaDo, dolita no dAtAra, phalavadhi to dyaiM phalavadhi, nAma japai niradhAra / 2 vikramacarita para inakI do racanAye haiM prathama vikramacaritra khAparA caupai (28 DhAla 288 kar3I saM0 1723 jyeSTha, sirohI) kA racanAkAla kavi ne ina paMktiyoM meM likhA hai... sattaraha se tevIse samejI, jeTha mAsa jgisaar| sIrohI nagara suhAmaNo jI, carita kIyau sukhakAra / 1. zrI agaracaMda nAhaTA---paraMparA pa0 98 2. zrI desAI --- jaina gurjara kavio bhAga 2 10 182 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 4, pR0 178 na0 saM0 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Age vahI guruparamparA dI gaI hai jo vaidarbhI caupai meM batAI gaI hai| isakI prArambhika paMktiyA~ nimnalikhita haiM sarasata mAtA samarI ye, nitaprata lIjai nAma / cita mAhe je citavai te savisIjhai kAma / paya juga praNamI tehanA, vikramacarita kahesa / sAMnidhi karajyo mAyaDI huM tujha vinaya bahesa / ' vikrama caritra se sambandhita dUsarI racanA ko lIlAvatI athavA caubolI bhI kahA jAtA hai| yaha racanA saM0 1724 prathama ASAr3ha kRSNa dasamI ko pUrNa huI thii| isameM vikramAditya aura rAnI lIlAvatI ke pariNaya kI kathA kahI gaI hai| isakA prArambha dekheM --- vINA pustaka dhAraNI, haMsAsana kavimAya / praha ugamaMta nita namuM, sArada torA pAya / cauboleM rANI catura, zIlavatI suSakAra / vikrama paraNI jiNa vidhye, kathA kahasi niradhAra / isake racanAkAla se saMbaMdhita paMktiyoM ke do pAThAMtara milate haiM, prathama pATha-- satarai caubIseM kisana dasamI, Adi ASAr3ha sahI / aura dUsarA pATha-- satara caubIse varSa te jANa a, mAsa AsAr3ha mahipati rANa / kRSNa dasamI suguru vicAra a, saMkSepe kahyo meM AcAra o // 2 mAnatuMga mAnavatI caupai (14 DhAla 300 kar3I saM0 1727 ASAr3ha zukla 2, guruvAra) isameM mAnataMga mAnavatI kI premakathA ke mAdhyama se kavi ne satya kI sarvoccatA pramANita kI hai, yathA dharama aneka prakAra che, sA~ca samo nahi koya / bolaNahAro sA~canA, viralo koika joi| racanA ke aMta meM bhI isI satya para bala dete hue likhA hai 1. zrI desAI --jaina gurjara kavio bhAga 4, pR0 178 (navIna saMskaraNa) 2. vahI bhAga 2 pR0 145 aura bhAga 3 pR0 1195-98 (prathama saMskaraNa) tathA bhAga 4 pR0 18 (na0 saMskaraNa) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhayasoma dekhI mahimA sA~ca taNai karai, saMsAra nA te sukha pAmI sayala bhavasAgara tarai / racanAkAla-saMvata satavIsai dhurai, sudi ASAr3ha bIjA dina gurai / ' yaha racanA rAjasthAna bhAratI bhAga 12 aMka 1 meM prakAzita ho cukI hai| vastUpAla tejapAla caupai--(saM0 1729 zrAvaNa) isameM vIradhavala ke prasiddha amAtya bandhuoM kA yazogAna kiyA gayA hai jinasAsana jagi sohakara, vastupAla tejapAla / te hU~A iNa paMcamai, kahisuM bAta rasAla / / ina donoM maMtrivaroM kI jIvanI para AdhArita aneka jaina racanAyeM upalabdha haiM / isake aMta meM abhayasomajI likhate haiM-- poravADa baMsai dhIge dhaDe, kuNa jagi kIjai ahanI samavaDai / gurumukhi saMbhali lokamuSai suNI, carita thakI piNa rAsa kahya bhnnii| arthAt inake samAna anya koI nahIM huA, inake caritra kI carcA samAja meM vyApta hai jahA~ se kavi ne bhI sunI thii| isakA racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai-- kahyA i bhaNinai rAsa raMgai, sataraha se guNatIsa / zrAvaNai kharataragaccha sohai, zrIjiNacaMda adhIza o / inhoMne apanI kaI racanAyeM apane priya ziSya matimaMdira ke lie banAI thI jaisA ki ina paMktiyoM se prakaTa hotA hai - vAcanAcArija somasundara abhayasomai upadisI, o kathA sundara matisundara, saguNane hIya. vasI / kucha racanAoM kI ina bAnagiyoM ke AdhAra para nissaMkoca kahA jA sakatA hai ki abhayasoma isa zatI ke eka samartha kavi aura prabhAvazAlI sAdhu the| 1. zrI desAI-jaina gurjara kavio bhAga 4 pR0 182 (navIna saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 pa. 1195-99 (prathama saMskaraNa) 3. vahI bhAga 4 pR0 184 (na0 saMskaraNa) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pramara kavi - Apa abhayasoma ke guru bhAI the arthAt somasundara ke ziSya the / ApakI racanA '24 ekAdazI prabandha' saM0 1711 meM likhI gaI thI / yaha 'rAjasthAnI vRtta kathAyeM' nAmaka pustaka meM prakAzita hai / " isa kRti kA vizeSa vivaraNa nahIM prApta ho sakA / 34 amaracaMda --aMcalagaccha kI vidhi zAkhA ke amarasAgara> >guNasAgara pakSa ke rayaNacaMda > municaMda ke Apa ziSya the / inakI vRhad racanA 'vidyAvilAsacaritra' yA pavADo 3 khaNDoM meM vibhakta hai / ise amaracaMda ne saM0 1745 bhAdra zukla 8 bhRguvAra ko rAdhanapura meM pUrNa kiyA thA / savata a adhikAra meM ahavo gAyo, zrI saMdyataNe mani bhAyo jI / amaracaMda ye saMgha AsIsA, ho jo sujasa jagIsA jI / 1745 bhAdrapadamAsa suhara jI, zudi aSTamI sohe bhRguvAre rAsa racyorAdhaNapureM raMgisuM gAyo, zrIsaMgha thayo savAyo jI | = = hitakAre jI / pA~ca se savA copAI anumAne, rAsa meM te kahAyojI / isakI prArambhika paMktiyA~ prastuta haiM- sakala sukhadAyaka sadA praNamuM jinavara pAsa / samaru sarasati sAminI, vara de mujha suvilAsa / isameM vidyAvilAsa kI kathA ko pramANa banAkara dAna kA mahatva samajhAyA gayA hai- guru praNamuM giruA dhruvAM jJAna dRSNi guNa jAMNa / dAnataNAM phala varNatAM vara de mujha he vANi / punya thakI Rdhi pAmiI, punye bahulA putra / punye mAne paMcajana, sAkhi ahano sutra / guruparaMparA - vidhipakSa no rAjIo zrI amarasAgarasUri jAMNo jI, tapa teja divAkara te tape, mujha jaMpe amRta vANo jo / 1. a0 ca0 nAhaTA - - paraMparA pR0 89 2. mo0 da0 desAI - jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 373 pra0 saM0 3. vahI, bhAga 3 pR0 1388 pra0 saM0 4. vahI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amaracaMda dhIgaDamalla dharmadhuraMdhara, pATodhara puNyavaMto jii| sUra kalyANa no ziSya savAI guNasAgara mativaMto jI, tasi paSi meM mahAvratadhArI vAcaka zrI hitakArI jI, rayaNacaMda sUnAma anopamabahalA tapa vratadhArI jii| ziSya tasu nAme suvinItA zrI municaMda mativaMtAjI, nAma leyaMte pAtiga nAse, bhAge mana kI ciMtA jii|' yaha racanA zA khImasI prema jI dvArA prakAzita kI jA cukI hai| amarapAla-ApakA jIvanavRtta yA vizeSa paricaya nahIM upalabdha hai / ApakI eka racanA AdinAtha ke paMcamaMgala saM0 1772 kI batAI gaI hai| usase yaha bhI patA lagatA hai ki Apa gaMgavAla gotrIya khaMDelavAla vaizya the tathA dehalI ke nikaTa jayasiMhapura meM nivAsa karate the| amaravijaya (gaNi) yA amaragaNi-Apa 18vIM ke uttarArddha aura 19vIM zatI ke prathama dazaka ke kavi haiN| ApakA racanAkAla saM0 1761 se 1806 taka jJAta hotA hai| Apa kharataragaccha ke jinaratnasUri ke paTTadhara jinacaMdra sUri ke ziSya mahopAdhyAya udayatilaka ke ziSya the| ApakI paccIsa racanAoM kI sUcanA zrI a0 ca0 nAhaTA ne dI hai-- bhAvapaccIsI 1761 (gAthA 26); sammetazikhara stavana saM0 1762 phAlguna zukla 14; saMghasahayAtrA, pArzvastavana saM0 1762 aura 1766; siddhAcalatIrthastavana saM0 1769; arahannA saMJjhAya 1770; meghakumAra cauDhAliyA saM0 1774 bagasAU, mucchamAkhaNa kathA saM0 1775; sumaMgalarAsa, metArya caupai 1786 sarasA; rAtri bhojana caupai 1787 nAyAsara, jaisalamera stavana 1787; lodravA stavana 1787; sukamAla caupai 1790 AgarA; sukomala saMJjhAya 1790; supratiSTha caupai 1787 rAjapUra; sUdarzana caupai 1798 nAyAsara; pUjAbattIsI saM0 1799 phalauMdI; samakita 69 bola saMjhAya 1800; upadeza battIsI 1. jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 373 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 5 pR0 49-50 (navIna saMskaraNa) 2. saMpAdaka-kastUracanda kAsalIvAla- rAjasthAna jaina zAstra bhaMDAroM kI graMthasUcI bhAga 4 pR0 10 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saM0 1800 ke atirikta aneka stavanAdi saMvatollekha rahita bhI jJAta hue haiN| inameM se katipaya kRtiyoM kA vivaraNa-uddharaNa prastuta kiyA jA rahA hai| supratiSTha caupai (saM0 1794 mAgasara ravi, maroTha) isameM kavi ne apanI guru paramparA kA ullekha isa prakAra kiyA hai zrI kharataragacchanI paraMparA zrI jiNacaMda munIsa, udayatilaka pAThaka jaga paragaDA cAru vicakSaNa-sIsa / amara bhamara sama garupada kamalanaM ahanisi sevata raMga, gurudeva anugraha thI jasagAiyo sAdhumahAguNa cNg| racanAkAla ---saMvata sattare se corANave, ravidina magasira mAsa / caDhI pramANa bhalI yA copai, haau jJAna prakAsa / sudarzana caupai (saM0 1798 bhAdra zu0 5) Adi-zrI siddhAratha suta namuM varddhamAna zivavAsa, kAma kuMbha maNa kalpataru ihanI pUraNa Asa / ' racanAkAla -saMvara sattara aThANavA varaSe, bhAdava sukala majhAri / tithi paMcama kavi siddha vRddhi yoge, pUraNa bhaI kathA rii| isameM ATha sarga haiMAThama saraga kari rAsa racyo, rasa lahe au siddha vraarii| saradhA setI suNahi sUNAve, sukha pAve nara naarii| paMca parameSThI je samaresI maMgalika aacaarii| te nara amara mugati sukhavilase jainadharma upkaarii| isameM kavi ne apanA nAma kevala 'amara' diyA hai| supratiSTha caupai meM bhI amara nAma hI diyA hai lekina sudarzana caupai kI nimna paMkti meM amaragaNi bhI likhA hai, yathA tasu vinatI amaragaNi pabhaNe, gurudeva pAya dayA rii| kIr3I thI jiNa kuMjara kIyo, aghaTa hI ghATa ghaTA rii| 1. aracanda nAhaTA---- paraMparA pR0 103-104 2. zrI desAI-jaina gurjara kavio bhAga 2 pR. 582 (prathama saMskaraNa) 3. vahI bhAga 3 pR0 1457 (prathama saMskaraNa) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amaravijaya(gaNi) yA amara gaNi dharmadatta caupai meM kavi ne apanA nAma amara vijaya likhA hai| paMktiyA~ prastuta haiM thayA paraMpara ratanasuriMdA, zrI jiNacaMda muNiMdA re, udayatilaka pAThaka sukhakaMdA, amaravijaya ANaMdA re / ' isase spaSTa hotA hai ki udayatilaka ke ziSya prasiddha kavi amaravijaya hI amara aura amaragaNi haiN| inhoMne dharmadatta caupai kA racanAkAla isa prakAra batAyA hai guNa pUraNa vasu caMdra saMvacchara, kInoM comAsa rahAsara re / kAtika mAsa dhanaterasa vAsara, racIyo rAsa suvAsa re / inakI akSarabattIsI nAmaka racanA meM hindI bhASA kA spaSTa aura svaccha prayoga milatA hai| zeSa racanAoM kI bhASA marugurjara yA rAjasthAnI mizrita hindI hai| ApakA racanAkAla 19vIM zatI ke prathama dazaka taka phailA hai ataH kucha racanAoM ko chor3a diyA jA rahA hai| parantu jitanI racanAyeM dekhI gaI unake AdhAra para ye kSamatAvAn sarjaka siddha hote haiN| pramaravinaya II tapAgacchIya vijayarAja sUri ke bhI eka ziSya amaravijaya ho gaye haiM unhoMne bhI 'pArzvanAtha stuti' likhI hai| pUrvavarNita kharataragaccha ke udayatilaka ke ziSya amaravijaya kI pArzvastavana nAmaka tIna racanAyeM saM0 1762, 66 aura 69 kI prApta haiM, lagatA hai ki inameM se eka racanA prastuta amara vijaya kI hai| nimna paMktiyoM se yaha kathana pramANita bhI hotA hai bhaTTAraka zrI vijaya rAja sUri tapa gaccha kero rAya jii| tasa pada paMkaja madhukara sarIkho amara vijaya guNa gAya jii|' ThIka aisI hI upamA supratiSTha caupai meM kharataragacchIya amaravijaya ne bhI dI hai aura svayaMko guru ke caraNakamaloM meM nivAsa karane vAlA 1. mo0 da0 desAI ---jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1457 (pra0 saMskaraNa) tathA bhAga 5 pR. 214 (navIna saMskaraNa) 2. rAjasthAna kA jaina sAhitya pa0 178 aura 280 3. zrI desAI ---jaina gurjara kavio bhAga 2 pa0 362 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 5 pR0 39 (navIna saMskaraNa) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhauMrA batAyA hai / isase lagatA hai ki yaha racanA unhIM amaravijaya kI hai yA donoM racanAoM meM kucha ghAlamela ho gayA hai| inake guru zrI vijayarAja kA svargavAsa saM0 1742 meM huA thA ataH yaha nizcita hai ki ye 18vIM zatI ke lekhaka the para inakI racanA kA nizcaya nahIM ho pAyA hai| pAzrvanAtha stuti yadi inhIM kI racanA ho to isakA racanAkAla bhI saM0 1742 ke AsapAsa hogaa| amarasAgara --- tapA0 dharmasAgara>gaNasAgara>bhAgyasAgara> puNyasAgara ke Apa ziSya the| inakI racanA 'ratnacUDa caupai' madhumAsa ? caitra zukla 10 guruvAra ko mAlavA ke khilajIpura meM pUrNa huI thii| yaha racanA vijayaratna sUri ke sUrikAla meM likhI gaI / vaha kAlAvadhi hai saM0 1732 se 1749 / ataH isI bIca yaha racanA kisI vasaMta Rtu meM kI gaI pratIta hotI hai / ise kavi ne 'upadeza ratnAkara' nAmaka graMtha ke AdhAra para likhA hai| isameM ratnacUr3a kI kathA ke vyAja se dAna kI mahimA batAI gaI hai / pramANa svarUpa paMktiyA~ prastuta haiM -- kahIza kathA mautika maNI, sAMmalijyo naranAri / ratnacUDa guNavaMta nI, dAna taNai adhikAra / upadeza ratnAkara graMtha thI me joMI re saMvaMdha / bAsaThi DhAla dUhe karI lokabhASAI racyo aha saMbaMdha / ' kavi ne apanI bhASA ko lokabhASA kahA hai arthAt kAvyabhASA kA yahI rUpa kama se kama jaina sAdhU lekhakoM meM pracalita thaa| yaha graMtha kAphI vistRta hai, yathA ... tIna sahasra nava sattara Upare, sattasaThi zlokA jANi, madhumAsa dina dasamI dine guruvAre re copaIcar3hI pramANa / una dinoM amara sAgara jI khilajIpura meM caumAsA karane gaye the, vahIM para ziSyoM ke Agraha para yaha racanA unhoMne pUrI kI thI, ve likhate haiM mAlava desa meM ati bhalu, khilajIpura puNyavAsa / ziSya taNAM Adara thakI, kIdhI copai re tihAM rahI comAsa / 1. zrI desAI -jaina gurjara kavio bhAga 3 pa0 1286-87 (pra0 saMskaraNa) 2. vahI bhAga 3 pR 1287 ( pra0 saMskaraNa) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarasAgara isameM kavi ne tapAgacchIya vijayadeva sUri se lekara vijayaprabha, vijayaratna, dharmasAgara, guNasAgara, bhAgyasAgara aura puNyasAgara taka kI guruparaMparA kA ullekha kiyA hai| pUNyasAgara ke bAre meM ve likhate haiM tasa caraNa paMkaja rasika madhukara amarasAgara sIse / ziSya ne hita karaNai kIdhI caupai re, puhatI. manaha jgiis| paMktiyoM se lagatA hai ki garu ke caraNa kamaloM meM ziSya apane ko bhramara ke samAna likhane kI rUr3hi kA prAyaH nirvAha karate the| pramocaMda -Apane saM0 1713 meM 'sImaMdhara jinavijJapti' nAmaka racanA kii| racanAkAla ina paMktiyoM se prakaTa hai-- saMvata sattara se terottare suci mAsa sudI sAtami zukre svAtiyoge zubha tAsa / sUri vijayaprabha rAjye citta taNe ullAsa / nayara vADA mAMhi thuNIyo rahe caumAsa / arthAt yaha racanA vijayaprabhasUri ke paTTakAla meM huI thii| usa samaya kavi vAr3A yA vaDalI meM caumAsa kara rahA thaa| vahIM ke bhaktajanoM ke Agraha para Apane yaha racanA kI thI, yathA--- vaDalI no vAsI vyavahArI zubhacitta, gelAkUla dIvo amIcaMda supavitta / saMvegI sudho tyAgI saba saccitta / tavana racyaM meM bhaNavA teha nimitta / ' amRtagaNikI eka racanA 'nemirAjula saMvAda' saM0 1731 kI sUcanA jalagA~va ke zrI uttamavaMda koThArI kI sUcI se milI hai| sUcI meM anya vivaraNa nahIM hai| 1. zrI desAI-jaina gurjara kavio bhAga 2 10 152 (prathama saMskaraNa) 2. u0 ca0 koThArI -graMthasUcI (pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa amRtasAgara- Apa AMcalagacchIya amarasAgara>nemasAgara>zIlasAgara ke ziSya the| ApakI eka racanA 'rAtribhojana parihAra rAsa' saM0 1730 kI likhI prApta hai| jaisA isake nAma se hI sUcita hotA hai yaha rAtri bhojana chor3ane kI acchAiyoM para prakAza DAlatI hai| isakA apara nAma jayasena kumAra rAsa bhI hai| yaha saM0 1730 vijayadasamI guruvAra ko aMjAra meM likhI gaI thii| saMbaMdhita paMktiyA~ dekhiye-- pUjya puraMdara cirajagi pratapau, gaccha aMcala gaNadhAra jii| zrI amarasAgara sUrIzvara suparaI drUjAM lagi thirathAra jii| racanAkAla--zrI zIlasAgara guru supasAyaiM, amRtasindhu udAra jii| sattaraha trIsai namasudi sAtami, joDiracI jayakAra jii|' isameM tIna khaNDa hai aura 44 DhAla hai| tRtIya khaNDa ke anta meM bhI kavi ne likhA hai sataraha saI trIsai saMvacchari, vijayadasami guruvaari| trIje khaNDa thayau tIhAM pUraNa, iNi pari puri aMjAri re / cUMki prati kA prathama pRSTha anupalabdha hai ataH kRti kA maMgalAcaraNa nahIM prApta ho skaa| kavi ne apane ko amRtasindhu bhI likhA hai| isa prakAra nAma ke khaNDa kA paryAyavAcI prayoga kabhI kabhI bhrama kA kAraNa bana jAtA hai| amRtasAgara II-eka anya amRtasAgara tapAgaccha ke zrutasAgara ke ziSya zAMtisAgara ke ziSya ho gaye haiN| unakI eka gadya racanA kA ullekha mo0 da0 desAI ne kiyA hai vaha hai 'sarvajJazataka bAlAvabodha', yaha racanA saM0 1746 meM likhI gii| usa samaya vRddhisAgara kA sUrikAla thaa| yaha racanA amRtasAgara ke dAdA guru dharmasAgara sUri kI mUla racanA kI vyAkhyA hai| mUla racanA meM 123 gAthAyeM haiN| 1. zrI desAI-jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 271 aura bhAga 3 pR0 1274-75 (prathama saMskaraNa) 2. vahI bhAga 2 pR0 592, bhAga 3 pR0 1625 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 5 pR0 54 (navIna saMskaraNa) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANaMdamuni 41 ___ ANaMdanidhAna - Apa kharataragaccha kI AdyapakSIya zAkhA ke mativarddhana ke ziSya the| Apane mauna ekAdazI caupai saM0 1727 jodhapura; kuladhvaja caupai saM0 1734 sojata; kIrtidhara sukozala cauDhAliyA saM0 1736 vagaDI aura devarAja vaccharAja caupai saM0 1748 vaizAkha zukla ko sojata meM likhI / ' ApakI racanAyeM kaI haiM jisase Apa samartha kavi pratIta hote haiM; para kheda hai ki ApakI racanAoM kA uddharaNa aura vivaraNa prApta sUtroM se upalabdha nahIM ho sakA ataH ApakI racanAoM kA vivaraNa nahIM de skaa| prANaMdamuni--Apa lokAgacchIya zivajI ke ziSya triloka gaNi ke ziSya the| inakI kaI kRtiyA~ prApta haiM jinameM gaNita viSayaka racanA 'gaNitasAra' saM0 1731 lAlapura meM racI gaI thii| isake alAvA harivaMza caritra nAmaka vizAla rAsa 4 khaNDoM meM saM0 1738 meM rAdhanapura meM inhoMne pUrA kiyA thaa| gaNitasAra saM0 1731 zrAvaNa, lAlapura ( dillI) auraMgajeba ke zAsanakAla meM likhI gaI thI; kavi ne likhA hai-- dallI jahAMnAbAda baSANa, avaraMgasAha chatrapati jANa / loka base nija sukhiyA sahu, para upagAra kare te bahu / Azcarya hai ki jisa bAdazAha ko loga kaTTara musalamAna, mUrtibhaMjaka aura krUra kahate haiM ANaMda muni ne usake zAsana ko logoM ke lie sukhakara batAyA hai| ho sakatA hai ki isake do kAraNa rahe hoM, pahalA to yaha ki sAmAnyatayA sabhI zAsakoM aura rAjA-rajavAr3oM se jainasaMgha kA prAyaH acchA saMbaMdha rahA hai isalie auraMgajeba se bhI ThIka rahA ho; dUsare lokAgaccha ke loga bhI mUrtipUjA meM vizvAsa nahIM karate the, isalie auraMgajeba ke mUrtibhaMjaka svabhAva se unheM parezAnI na mAlama par3I ho / kavi ne kAjI, koTavAla aura adAlata ke adhikArI zekhasulemAna tathA mIra husenI kI bhI prazaMsA kI hai aura batAyA hai ki ve loga vAdoM kA nipaTArA zIghra aura nyAyayukta karate the, yathA1. zrI desAI-jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1245 (prathama saMskaraNa) __ aura agaracanda nAhaTA-paraMparA pa0 109 2. agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 113 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jejenara Ave phariyAda, suNe sahu ko vAdavivAda turata lekha lakhi Ape ghaNA, nyAya kare kulamulakaha taNA / " isameM nAgaurI saradAra zrAvaka rAmacandra aura unake putroMmAnasiMha, harikRSNa, bhagIratha aura rUpacanda kI carcA hai jinake yahA~ gaNi trilokasI ne saM0 1731 meM caumAsA kiyA thA / vahI para yaha racanA usI samaya huI thI - saMvata satara saye akatIsa, zrAvaNa mAsa sadA sujgiis| gaNita sAra muni AnaMda kahe, bhaNe gaNe sIkhe sukhalahe / harivaMza caritra - ( saM0 1738 kArtika zukla 15 soma, rAdhanapura) Adi zrI sukhadAyaka nemajI, jAdava kulasaNagAra / zrI harivaMza tilaka prabhu, vaMchIta varadAtAra / racanAkAla -- zrI rAdhanapura raMgasyuM, sattarase ar3atrIsa jI, kArtika sudI punya mahIne, somavAra sujagIsajI / kavi ne yaha racanA uttarAdhyayana kI TIkA, jJAtA, aMtagaDa aura samavAyAMga Adi aMga granthoM ke AdhAra para kI hai aura yaha cAra khaNDoM meM hai, yathA cothA khaNDa taNI sahI, DhAla kahI ekatrIsa jI, bhaNe guNe bAMce suNe, sukha saMpatti jagIsa jI / ' isake aMta kA kalaza nimnAGkita hai harIvaMza utapatI zAstra bahU zruti nemi jinapati jagaguru, zrI kRSNa yadupati trikhaMDa narapati baMdhava balabhadra khuSakaru / bhAmAdi rukamaNi AThi bhAmaNI, mugatigAmaNI gAio, saMgha parajuna Adi bahu guNa bhaNata sahu suSa pAio / prANaMdaruci -- Apa tapAgacchIya udayaruci ke praziSya aura puNyaruci ke ziSya the / Apane saM0 1736 meM 'SaT Ara pudgala parAvartta svarUpa 1. zrI desAI - jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 283 (prathama saMskaraNa ) 2 . vahI pR0 286 (prathama saMskaraNa ) 3. vahI bhAga 2 0 286 ( prathama saMskaraNa ) Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANaMdaruci stavana' likhA jisakI prAraMbhika paMktiyA~ nimnavat haiM-- zrI siddhAcala nita namI, RSabha jinesara deva, bhavabhayavAraNa jinavaru, seva karI nitameva / vInata karUM mI mAharI ralIU bhava anaMta, saMsAra sAgara mAMhi thikau, avyakta mithyAtI haMta / janama maraNa karyA ghaNA, kahata na lAbhe pAra, pudgala parAvarata anaMta je, sUkSma teha vicAra / ' guru paramparAntargata kavi ne tapAgaccha ke vinayaprabhasUri, vijayaratnasUri, udayaruci aura puNyaruci kA sAdara ullekha kiyA hai, taduparAnta ina paMktiyoM meM racanAkAla kA nirdeza kiyA hai tasa sIsa lesi stavIu ulasI ANaMdaruci AdIsaro, iMdu muni guNarasa saMkhyA aha saMvatsara citdhro| kavi ne jaina, zaiva aura yavana zAstroM ko dhyAna meM rakhate hae pudgala para vicAra kiyA hai| samanvaya kI yaha bhAvanA auraMgajeba ke samaya, jaba sAjhI saMskRti kA janAjA nikala rahA thA, anokhI hai| yaha jaina sAhitya meM hI saMbhava hai anyatra to durlabha thii| kavi likhatA triNa jaga mA~hi tIratha ahavau avara na koI jaanniiu| jaina, zaiva javana zAstri, mahimA tAsa bakhANIu / ise 6 ArA stavana bhI kahate haiN| isameM pudgala-parAvartana, samyaktva, 14 guNasthAna aura 6 ArA Adi kA varNana kiyA gayA hai| yaha sAmpradAyika racanA hote hue bhI anekAMtavAdI udAra dRSTikoNa ke kAraNa durAgraha mukta aura samanvayazIla hai| kAvyatva sAmAnya koTi kA hai| racanA meM chaMda bhaMga ke kAraNa laya aura pravAha nahIM hai| phira bhI jaise ghI kA TeDhA laDDu bhI acchA hI lagatA hai vaise hI kAvya zilpa bhale aTapaTA ho para kavi-kathya uttama koTi kA hai| ANaMdavarddhana--ye kharataragacchIya mahimAsAgara ke ziSya the| inhoMne arahannaka rAsa saM0 1702 (4), caubIsI saM0 1712, aMtarIka 1. zrI desAI-jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 355 (prathama saMskaraNa) bhAga 3 pR0 1326 aura bhAga 5 pR0 17-18 (navIna saMskaraNa) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindo jaina sAhitya kA bRhad itihAsa stavana, vimalagiri stavana, kulapAka Adi stavana saM0 1726, kalyANamaMdiradhrupada aura bhaktAmara savaiyA Adi racanAyeM kI haiN|' arahannaka rAsa kA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai-- saMvata sata viDottarai vaDakharatara gacchavAsa, maNi mahimAsAgara hitavInave ANaMdapure kahiyo rAsa vilAsa / isakA eka pAThAntara isa prakAra bhI milatA hai - saMvata sattara cADottarI vaDakharatare gacchavAsa, gaNi mahimAsAgara guru hitakara ANaMdi te kahiyo rAsavilAsa / viDottara aura cADottara ke kAraNa yaha nizcaya nahIM ho pAtA ki racanA saM0 1702 kI hai athavA 1704 kii| isakA Adi dekhie sarasati sAmiNi vInavaM re, praNamI zrI RSirAya, sAdhu ziromaNi guNanilore, arahanaka siratAja / . caubIsI saM0 1612 (caubIsa jina gIta bhAsa) Adita kulagira candramA, saMvata kharatara vANa, caubIse jina vInavyAM, Atamahita mana ANa / jina varddhamAna mayA karo, cauvIsamA jinarAya / mahimAsAgara vInatI ANaMdavarddhana guNagAya / prathama racanA arahannakarAsa - jaina saMJjhAya saMgraha (sArA bhAI navAba) aura anyatra se bhI prakAzita hai| caubIsI nAmaka dUsarI racanA caubIsI bIsI saMgraha aura stavana maMjUSA meM prakAzita hai| caubIsI kA Adi isa prakAra hai Adi jiNaMda mayA karU, lAgyo tumha zRM nehA re, dina rayaNI dila meM base, jyU~ cAtaka citta mehA re|' Adi kI ina do paMktiyoM se hI itanA patA laga sakatA hai ki kavi bhakta hai aura sahRdaya bhii| bhakta kaviyoM meM bhagavAna aura bhakta ke sambandha ko cAtaka aura megha dvArA darzAyA gayA hai| inakI anya stavana sambandhI racanAyeM bhI bhaktibhAvapUrNa haiM aura kavi kI bhAvukatA 1. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 106-07 2. zrI desAI--jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 124-25, 149 (pra0 saM0) bhAga 3 pR0 1180 aura 1199 (prathama saMskaraNa) 3. vahI bhAga 4 pR0 67 (navIna saMskaraNa) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANaMdavarddhana kI dyotaka haiM / kavi saMgIta kA jAnakAra hai aura racanAo meM zAstrIya rAgoM tathA dohA savaiyA Adi chandoM kA usane acchA prayoga kiyA hai| mAnaMdasUri-ApakI ekamAtra racanA 'surasundarI rAsa' kA patA calA hai jisakI racanA saM0 1740 meM huii| anya sUcanAyeM bhanupalabdha haiN| prAnaMdaghana -Apa 17vIM 18vIM zatAbdI ke mahAna sAdhaka saMta aura kavi the| ApakI AnaMdaghana vahattarI yA AdhyAtma bahattarI tathA caubIsI nAmaka racanAyeM ati vikhyAta haiM / Apake padoM meM kabIra kI taraha anubhava kA satya, priya ke viraha kI pIr3A aura sAdhanA tathA tapa kA teja hai| Apake kRtitva kA paricaya tathA racanAoM meM vyaMjita rahasyavAda kI carcA dvitIya khaNDa (17vIM zatI) meM hI kiyA jA cukA hai isalie yahA~ vistAra se bacane kA prayatna hai / prAsakaraNa-ApakI marmasparzI racanA 'nemicandrikA' kA nirmANa saM0 1761 meM huA thaa| isameM neminAtha aura rAjula kA caritra citraNa suMdaratA ke sAtha kiyA gayA hai| isakA kathAtmaka saMghaTana aura zilpa saundarya isakI komala karuNa kathA meM cAra cA~da lagA detA hai| rAjula ke caritra meM ghAta-pratighAta kI vyaJjanA mArmika hai| priyapatha para calate-calate usakA hRdaya viraha aura karuNA ke saMgama meM avagAhana kara parama sAtvika evaM pavitra ho gayA hai| kucha paMktiyA~ dekhie ---- e uThi cAlI hai rAjakumAri, piyA patha gahi liyo ho / ____ xxx kAhe keta dukha moko dIyo, kauna mero sukha hari liiyo| jaba nahi pAvahi uttara dehi, dIragha sAMsa usAMsaju lehi / 1. mohanalAla dalIcaMda desAI --jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 359 (prathama saMskaraNa ) aura bhAga 5 pR0 37 (navIna saMskaraNa) 2. nemicandrikA pR0 29-30 aura DA0 lAlacaMda jaina-rA0 brajabhASA ke prabandha kAvyoM kA adhyayana pR0 79-80 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nemicandrikA kA ullekha uttamacaMda koThArI kI sUcI meM bhI hai para usameM bhI vivaraNa uddharaNa nahIM hai|' indrasaubhAgya -- tapAgacchIya rAjasAgarasUri> vRddhasAgara> lakSmIsAgara >kalyANasAgara>satyasaubhAgya ke Apa ziSya the| ApakI 'jIvavicAra prakaraNa' aura 'dhUrtAkhyAna prabandha' (saM0 1712) nAmaka do racanAyeM upalabdha haiN| Apane rAjasAgarasUri ke aMtima samaya meM hI saMskRta meM 'mahAvIra vijJapti SaTtriMzikA' kI racanA kI thii| dhUkhyiAna gadya meM racita hai yA padya meM, isakA patA nahIM cala sakA hai| jIvavicAraprakaraNa ke prAraMbha kI paMktiyA~ prastuta haiM vIra jiNesara paya namI, kahisyuM jIva vicaar| siddha anai saMsAra nAM, a bihu jIva prkaar| isakI aMtima paMktiyA~ nimnalikhita haiMtapagacchamaMDana vAcaka nAyaka satyasaubhAgya gururAya re, tAsa ziSya iNipari re bolai, indrasaubhAgya ubajhAya re / bAlaka ne bhagavAna kAraNe, viracyo jIvavicAra re| bhaNe gaNe je bhaviyaNa bhavi, te Ame bhavapAra re / Apake saM0 1747 taka vidyamAna rahane kA patA lagatA hai| inakI ziSya paraMparA meM vIra saubhAgya>prema saubhAgya aura zAMtasaubhAgya Adi he| zAMtasaubhAgya ne saM0 1787 meM pATaNa meM aMgaDadatta RSi caupai likhI thI jisakI carcA yathAsthAna kI jaayegii| uttamacaMda ---Apa tapAgacchIya vijayadeva sUri ke praziSya evaM vidyAnaMda ke ziSya the| ApakI eka racanA 'upadhAna vidhi stavana' saM0 1711 zrAvaNa zukla 10 guruvAra ko bIjApura meM pUrNa huI / isakI prAraMbhika paMktiyA~ prastuta haiM --- sarasati sAradA re, sIsa namI gurupAya re|| upadhAna vidhi bhAve bhaNu re, sAMbhalatA sukhathAya re / zrI arihaMta kI sIkhar3I re / 1. sUcI kA prApti sthAna ---pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI 2. zrI desAI -jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 145 aura bhAga 3 pR0 1194 (prathama saMskaraNa) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttamacanda racanAkAra-saMvata sattara barasai akArasa sAra, zrAvaNa sudi dasamI divasai guru te vAra / paMDita vidyAnaMda sIsa kahai kara jor3I, a tavana bhaNasai teha-ghara saMpati koDi / isakA kalaza isa prakAra haiiya pAsa jiNavara bhavika dukhahara vIjapura maMDaNa dhaNI / mani Asa pUrai pApa carai jAsi jagi kIrati ghnnii| tapagacchanAyaka mugatidAyaka zrI vijayadeva sUrIsaro, vara vivudha vidyAnaMda sevaka uttamacaMda maMgalakaro' / inakI eka 'bIsI' bhI hai para yaha nizcita nahIM kara pAyA hU~ ki yaha inhIM uttamacaMda kI racanA hai / isake Adi aura anta kI paMktiyA~ de rahA hU~Adi-zrI sImaMdhara mujha mana mAnIu jI, para upagArI paradhAna re, AsyApUraNa me jina ulagau re, jiuM pAmau avicala thAna re / anta-rukhamaNI vara vakhati milyo jI, tau pahuMtI saghalI Asa re, uttamacanda mAMgai atalaiMjI karayo tumhAro dAsa re| uttamasAgara - Apa tapAgacchIya kuzalasAgara ke ziSya the| Apane 'tribhuvana kumAra rAsa' (650 kar3I, kI racanA saM0 1712 vaizAkha zukla 3 guruvAra ko porabandara meM pUrNa kI thii| isake sambandha meM kavi kahatA hai ki rAsa pahale bhI bahuta likhe gaye aura Age bhI bahuta se race jAyeMge para tribhuvanakumAra rAsa ko sunakara yadi zrotA na rIjheM to yA ve guNajJa nahIM yA merI vANI meM rasa nahIM, yathA -- sarasa rAsa aneka che, hosyo valI aneka / tribhuvanasiMha kUmAra no, suNayo rAsa viveka / eha rAsa suNatAM thako, je nara navi rIjhaMta, to mujha vayani rasa nahIM, ke zrotA nahIM guNavaMta / 1. zrI desAI --jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 142, bhAga 3 pR0 1194 (pra0saM0) aura bhAga 5 pR0 185 (na0 saMskaraNa) 2. vahI bhAga 2 pR0 142 aura bhAga 3 pR0 1994 pra0 saM0 / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gAliba ne isI tarja para kahA thA 'de aura dila unako na de gara mujhako jubA~ aura' isakI Adi kI paMktiyAM dekhie zrI zrutadevI sAra, samarUM sAsana nAyikA; praNamuM jina caubIsa vali sahaguru-sukhadAyakA / racanAkAla----saMvata satare varotare ASA trIja guruvAra / rAsa racyo puravaM dire, jihAM moTo re jina triNya vihaar| isameM uttama sAgara ne vijayadeva sUri vijayaprabha aura kuzalasAgara kA sAdara smaraNa kiyA hai| inhoMne yaha racanA bhaNazAli vIrA ke Agraha para kI thii| yaha racanA bhadrabAhu bhASita tribhuvana caritra para AdhArita hai, yathA bhadrabAha bhASita bar3o re deSI kumAra caritra, stavatAM guNa guNanidhi taNAM, mhi racanA re kIdhI supavitra, ke / ' jaina kaviyoM ne prAyaH prAcIna kRtiyoM ke AdhAra para navIna bhAvabhaMgI ke sAtha apanI racanAyeM kI haiM jinheM korA anukaraNa nahIM kahA jA sakatA aura na ve unakI maulikatA kA dAvA karate haiM, kintu ve pAThakoM se sahRdayatA aura samajhadArI kI apekSA avazya karate haiN| udayacaMda mathena (yati, kharataragaccha ke aise jaina yati jo sAdhvAcArakA pUrNa pAlana na kara sakeM unheM mathena kahA gayA hai / prastuta mathena rAjyAzrita sukavi the / inhoMne bIkAnera ke mahArAja anUpasiMha ke lie alaMkAra aura nAyaka-nAyikA bheda para AdhArita rItigraMtha anUparasAla saM0 1728 meM likhaa| isakI puSpikA meM isake racayitA kI jagaha anUpasiMha kA hI nAma diyA huA hai kintu prati kI prAraMbhika sUcI meM 'mathena udayacanda kRta' likhA haA hai| isakI ekamAtra prati anUpa lAibrerI bIkAnera meM surakSita hai| inhoMne saMskRta meM pAMDityadarpaNa nAmaka graMtha likhA hai| hindI meM ApakI lokapriya racanA 'bIkAnera gajala' hai jo apane samaya meM anokhI vidhA kI racanA thI 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 147-149 aura bhAga 3 pR0 1199 (pra0 saM0) aura bhAga 4 pR0 247-48 (na0 sN0)| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udatacanda mathena 49 vizeSatayA jaina yatiyoM ke lie| isa jaina kavi ne rUr3hi se Age bar3hakara gajala likhI aura rItikAla kI mA~ga ke anusAra rIti graMtha bhI likhaa| isa gajala meM bIkAnera nagara kA sundara varNana hai aura yaha 'vaicArikI' patrikA ke bIkAnera vizeSAMka meM prakAzita ho cukI hai|' yaha racanA saM0 1965 caitra meM kI gaI thI, isakI kucha paMktiyA~ bIkAnera sahara ajava hai re cyAra caka meM tAko prasiddhI liinii| udayacanda ANaMda suM yUM kahe re, bhale cAtura loka kai citta bhiinii| caka cyAre navakhaNDa meM re prasiddha badhAvo bIkAnera taaiiN| chatrapati sujANasAha juga jIvo, jAke rAja meM bAje naubata yAI / isase yaha lagatA hai ki ve sujAna siMha ke bhI kRpApAtra the, yA unake zAsanakAla meM racanAzIla the| racanAkAla isa prakAra batAyA hai saMvata satare se paisaTha re mAsa caita meM pUrI gajala kInI mAta sAradA ke supasAya suM re mujhe khUba karaNa kImati dInI / manaraMga saM khUba banAya kere, sUNAya ke loka meM syAbAsa paaii| kavi caMda ANaMda su yUM kahe re, gigar3abUM gigar3ay gajala __ khUba gAI // udayacaMda -ye aMcalagacchIya vinayacaMda ke ziSya the| inhoMne saM0 1714 phAlguna zukla zani ko 'mANikakumara kI caupai' pUrI kii| guru paramparAntargata inhoMne kalyANasAgara>amarasAgara>vinayacaMda kA ullekha kiyA hai aura svayaM ko vinayacaMda kA ziSya kahA hai, yathA vinayacaMda ziSya ima bhaNai a, udayacaMda ANaMdi, sayala siddhi AvI milai a, jiu mANika nariMda / racanAkAla--saMvata satara ca udotarai a, zudi phAgaNa subha mAsi zani rohaNI subha ghar3I o, kIu saMbaMdhi ulAsi / 1. agaracanda nAhaTA... rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 276 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI ----jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1414 (pra0saM) aura bhAga '5 pR0 230-231 (na0 saM0) / / 3. vahI, bhAga 3 pR0 1203-04 (pra0 saM0) aura bhAga 4 pR0 265-266 __ (na0 sN0)| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isameM zIla kI mahattA mANika narendra kI kathA ke mAdhyama se spaSTa kI gaI hai| dAna zIla tapa bhAvanA a, dharma mAMhi makhi zIla vrata sArathaka valI tehanA, je pAlai jagi zIla / ' kavi ne navarasoM kI sUcI saMskRta zloka meM dI hai, isase usake kAvya zAstra saMbaMdhI abhiruci kA anumAna hotA hai| isa racanA kA kucha bhAga jainAcArya zrI AtmAnaMda zatAbdI smAraka grantha ke pR0 192 se 196 para prakAzita huA hai| udayaratna---kharataragaccha ke jinasAgara sUri ke ziSya udayaratna ne saM0 1720 phAlguna kRSNa 2, guruvAra ko jinadharmasUri ke Adeza se 'jaMbU caupAI' kI racanA kii| isakA udAharaNa aura anya vivaraNa nahIM milaa| udayaratna II--tapAgacchIya vijayarAja> vijayaratna hIraratna> labdhiratna>siddharatna > megharatna >amararatna>zivaratna ke ziSya the| ye isa zatI ke eka mahatvapUrNa kavi ho gaye haiN| inakI choTI-bar3I pacAsoM racanAyeM prApta haiM jinameM se aneka prakAzita ho cukI haiN| ye kher3A gujarAta meM prAyaH rahate the aura inakA svargavAsa miyAMgA~va meM huA thaa| inhoMne zRGgArarasa pUrNa eka racanA 'stha libhadra navaraso' likhI thI jisake kAraNa AcArya ne inheM saMgha se bahiSkRta kara diyA thA; bAda meM inhoMne 'navavADa brahmacarya' kI racanA kI to punaH tIna-cAra varSa pazcAt saMgha meM praveza prApta huaa| Apa eka prabhAvaka sAdhu the aura jainadharma ke pracAra-prasAra meM inhoMne mahatvapUrNa yogadAna diyA thaa| inakI kucha racanAoM kA vivaraNa-uddharaNa Age diyA jA rahA hai| jambU svAmI rAsa (66 DhAla saM0 1749 bIjA, bhAdra zukla 13, kheDA hriyaalaagraam)| 1. mohanalAla dalIcaMda desAI...- jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pa0 1203-4 (pra0 saM0) aura bhAga 4 pR0 265-66 (na0 sN0)| 2. vahI bhAga 3 pR0 1215 (pra0 maM0) aura bhAga 8 pR0 299 (na0 mN0)| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udayaratna Adi -- ramajyoti parakAsakara, parama puruSa parabrahma, cidrUpI citta mAMhi gharU~, akala svarUpa agamya / marasa kathA rasa kelavaM pAmI pAsa pasAya, saMbaMdha jaMbu svAmI ko kathAvaMdha kallola / cittazuM zravaNe cAkhatAM abhinava amRta ghola bhara yauvana mAMhe bhAminI, ATha tajI mada modd'i| X navarasa sarasa saMbaMdha manohara, o me rAsa banAyA jii| catura taNI kari causye o tava, lahisye o mala savAyA jI' / racanAkAla-saMvata mattara uguNa paMcAmi, dvitIya bhAdrapada mAMsi jI / mita terasi sadA subhadivase, rAsaracyo ullAsi jii| guru paraMparAntargata kavi ne uparokta AcAryoM kI vistRta nAmAvalI dI hai| anta meM likhA hai--- DhAla chAsaThimI rAga dhanyAsI pUraNa pUjI Aso jI, udayaratna kaheM zravaNeM suNatAM, kamalA kare gharivAso jii| aSTaprakArI pUjA (78 DhAla saM0 1755 poSa zukla 10, aNahilapura, pATaNa) Adi-ajara amara akalaMka je agamya rUpa anaMta, alaSa agocara nita namuMje parama prabhutAvaMta / racanA kA viSaya aura racanAkAla --- arcA arIhaMta deva nI aSTa prakArI jeha, bhAvabheda yUgati karI vidhizaM vaSAnuM teh| saMvata matara paMcAvanA vara posa mAsaI manu bhAyA, ravivAsare damamI divasaI pUraNa kalasa caDhAyA re / 1. mohanalAla dalIcaMda desAI . jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 386-814; bhAga 3 pR0 1349-65 (pra0 saM0) aura bhAga 5 pR0 76-114 (n0sN0)| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA vRhad itihAsa guru paramparA isameM bhI vahI dI gaI hai, isakI aMtima paMktiyA~ nimnAMkita haiM - udayaratna kahi AThotiramI DhAle dhanyAsI gavAyA, saMgha caturvidha car3hata divAjA, sukhasaMpati bahupAyA re'| yaha racanA jinendra stavanAdi kAvya saMdoha bhAga 2 pR0242 para prakAzita hai| sthUlibhadrarAsa athavA saMvAda athavA navaraso (9 DhAla saM0 1759 mAgasara zukla 11 somavAra, UnA gA~va) Adi--sukha saMpatadAyaka sadA, pAyaka jAsa sariMda, sAsaNa nAyaka sIvagatI vAMduvIra jiNaMda / jaMbU dvIpanA bharata mAM pADalIpura nRpa naMda, sikaDAla maheMto tasa priyA lAchala de sukhkNd| zrI sthalabhadra bhogI bhramara manIvara mAM piNa siMha, vezyA vilUdho te sahI na lahe rAta niMdIha / racanakAla--sattara se ugaNasATha mAgasira re sudI mauna ekAdazI re / pAThAMtara-sattara se ugaNasATha mAgasira re sudI pA~ca nimavAra zazIre / ise galAbacaMda lakSmIcaMda khaMDelavAla ne prakAzita kiyA hai| zaMkhezvara pArzvanAtha no zaloko athavA chaMda (saM0 1759 vaizAkha kRSNa 6) racanAkAla--ogaNasATha ne upara sattara varaSe, baisAkha vadI chaThI ne divase, eha zaloko harakhe meM gAyo, sukha pAyo ne duragati palAyo / yaha zalokA saMgraha aura prAcIna chaMda saMgraha meM prakAzita hai| munipati rAsa (93 DhAla 2821 kar3I, saM0 1761 phAlguna kRSNa 11 zukravAra, pATaNa) Adi sakala sukhamaMgala karaNa, taraNa buddhi bhaMDAra sarva vastuvAde sadA Adi puruSa avatAra / 1. mohanalAla dalIcaMda desAI -jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 76-114 (na0 sN0)| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udayaratna 3 racanAkAla-phAguNa vadi akAdasI divase, satara se akasaTTA varaSe, zukravAsara ne zravaNa nakSatre, sarvayoga manaharSai re / te muni / paMcAsara prabhapAsa prasAde, zrI maNipati mani gAyo, aNahilapura pATaNa mAM se me, pUrNakalasa caDhAyore / te muni|' rAjasiMha rAsa athavA navakArarAsa athavA paMcaparameSThI (31 DhAla 880 kar3I saM0 1762 mAgasara zukla 7 somavAra, ahamadAbAda) ..... Adi -arihaMta Adi dei ne parameSThI je paMca, pahile praNa# tehane, jimalahIi sukha saMca / isameM navakAra maMtra kA mAhAtmya batAyA gayA hai-- zrI navakAra taNA guNa gAyA manavaMchita sukha pAyA, be, mIlataNA dRSTAMta batAyA, paragaTa phala dekhAyA be|| paMcakathA gabhita guNadhArI, a bhIlacarita manohArI, be / suNI navakAra japo naranArI, suranara ziva sukhakArI, be| racanA kAla evaM sthAna-- saMvata sattara bAsaTha baraSe mAgasira sudI sAtame harakhe be, somavAra nakSatra dhaniSThA, harSaNa yoga gariSThA be| garjara maMDala mAMhi gAje, gar3ha cauphera virAje be, ahamadAbAda nagIno je, bhUSaNa sAbaramati no be / ' brahmacarya athavA ziyala nI navavADa saMJjhAya (10 DhAla saM0 1763 zrAvaNa kRSNa 10, budhavAra, khaMbhAta) Adi-- zrI guru ne caraNe namI samarI sArada mAta, nava vidha sIyalanI vADIno, uttama kahu~ avadAta / aMta ---vaMbhAti rahI comAsa sattara vesaThe ho zrAvaNa vadi (bIjA) dasamI budhe bhnnii| udayaratna karajoDi sIyalavaMta nara nArIho tene jAUM bhAmaNe / bAravratarAsa (77 DhAla 1671 kar3I saM0 1765 phAlguna zukla 7 ravi, ahamadAbAda) 1. mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR. 76-114 a (na0 sN0)| 2. vahI bhAga 5 pR0 88-89 (na0 gaM0) / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magurjara hindI jaina mAhitya kA vRhad itihAsa Adi - vaMdR arihaMta siddha ne AcAraja uvajhAya, sAdhu sabeni nita namuM zivapathi jeha sakhAya / deza viratino dharma je samakita mUla vrata bAra, rAsa racuM huM tehano AlovA aticAra / racanAkAla kArtika zuti sAtamI ravivAre, sattara se pAsaTha varaSe, uttarASAr3ha nakSatra dhRti yogi, saMghane Agraha ne haraSe re / aMta-sattottarami DhAla sohAvI, udayaratana kahi Aja, kalyANani meM kor3I upAI, pAmyo avIcala rAja re, bhAvi samakita surataru sevo / malayasundarI mahAbalarAsa athavA vinodavilAsa rAsa (133 DhAla 2975 kar3I saM0 1766 mAga zukla 8 soma, kher3A hariyAlA gAma) prArambha meM tIrthaGkara zAMtinAtha, pArzvanAtha aura gautama gaNadhara tathA guru hIraratna ke sAtha sarasvatI kI vaMdanA kI gaI hai| maMgalAcaraNa ke pazcAt kavi kahatA hai .... malayasundarI no modasyaM nAmi vinoda vilAsa, graMtha Agama guNa leine ramya racUM huM rAsa / racanAkAla tathA sthAna--- saMvata satarai sai chAsaThi, mAgasira sudi AThami divase re, pUrvAbhadra pada nakSatra siddhi yoga momavArani karise re| kheDA hariyAlA gAma mAM jihAM pratipiM pAsa jiNaMdo re, bhIDi bhaMjaNa nAmi prabhu pratapi jaga jema jiNaMdo re / ' yazodhararAsa (81 DhAla 1503 kar3I saM0 1767 pauSa zukla 5, guru, pATaNa) Adi -- kara Amala pari je phali, sakala vizva sayakAla / trikAlavedI trividha namuM, te jina suvidhi trikAla / racanAkAla -satara se satasaThA samire, zudi pAMcami sudinAM posa mAsi guruvAsarire, siddhi yoga zubha laganAM / 1. mohanalAla dalIcaMda desAI - jaina gurjara kavio bhAga 5 pR0 88-89 (na0 sN0)| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udayaratna pATaNapura ne parisari re, urNAkapura saMghanAM / bhIDimaMDana pratape prabhu re, jihAM zrI pAsa jinA / lIlAvatI sumati vilAsa rAsa athavA caupAI (21 DhAla 348 kar3I, saM0 1767 bhAdo kRSNa soma, pATaNa, unAM) Adi parama puruSa prabhu pAsa jina, sarasatI sadguru pAya / vaMdI guNa lIlAvatI, bolIsa buddhi banAya / racanAkAla - varasa sattara se sattasaThe Aso vada chaTThi somavArI jI / mRgasira nakSatre ne zivayoge, gAma unAUM majhAra jI | M ise bhImazI mANeka aura kAlIdAsa sAMkalacaMda ne prakAzita kiyA hai / dharmabuddhi maMtrI ane pApabuddhi rAjAno rAsa ( 27 DhAla 396 kar3I saM0 1768 mAgasara zukla 11 ravivAra, pATaNa ) ( prAyaH rAjA kSatriya the tathA vilAsI aura mAMsa madirAsevI hote the parantu mantrI jaina vaizya hote jo nirAmiSa, ahiMsAvAdI aura aparigrahI hote the isalie unakI dharmabuddhi se pApabuddhi rAjAoM kA bhI kalyANa hotA thA, isalie jaina sAhitya meM aisI kaI kathAe~ pracalita haiM / ) isakA racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai 55 siddhi rasa muni iMdu samaye ( 1768 ) akAdasI ajuAlI, mAgasira sI ra vidina zivayoge, nakSatra azvinI mAlI re / isa racanA ko savAIcaMda rAicaMda ( ahamadAbAda ) ne prakAzita kiyA hai / zatruMjaya tIrthamAlA uddhAra rAsa saM0 1769 kI racanA hai / bhuvanabhAnu kevalI rAsa athavA rasalahI rAsa (97 DhAla 2424 kar3I saM0 1769 pauSa kRSNa 13 maMgalavAra, pATaNa, unAu ) yaha mUlataH maladhArI gaccha ke hemacandra sUri dvArA viracita hai usI ke AdhAra para yaha udayaratna ne bhASA meM likhI hai / racanAkAla dekhiye sattara se ogaNayottara same, vadi terasa maMgalavAra | poSa mAsa pUrvASAr3ha meM harSaNa yoge re thayo harSa apAra / yaha kRti jainakathAratnakoSa bhAga 5 meM prakAzita hai / nemanAtha zaloko (57 kar3I) nAmaka racanA bhI prakAzita hai yaha salokA saMgraha 1. mohanalAla dalIcaMda desAI jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 98-99 ( na0 maM0 ) / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhAga 1 kezavalAla savAIbhAI dvArA tathA jaina saMJjhAyamAlA bhAga 2 meM bAlAbhAI dvArA prakAzita ho cukI hai| inhoMne kaI zaloko likhe haiM jinameM zAlibhadra zaloko (66 kar3I saM0 1770 mAgasara zukla 13) aura bharata bAhubala no zaloko bhI zalokAsaMgraha bhAga 1 meM hI prakAzita hai| bhAvaratna sUri pramukha pA~ca pATa varNana gaccha paraMparA rAsa (31 DhAla 1770) meM pA~ca paTTadharoM-rAjavijaya, ratnavijaya, hIraratna, jayaratna aura bhaHvaratna kI paTTa paraMparA aura unake guNoM kA varNana hai| yaha bArejA meM prAraMbha huI aura kher3A meM pUrNa huI thii| ___ DhaMDhaNa muninI saMJjhAya (17 DhAla saM0 1772 bhAdra zukla 13 budhavAra, ahamadAbAda) ise saMghavI malUkacaMda ke Agraha para DhaMDhaNamuni ke tapa kA varNana karane ke lie likhA thaa| caubIsI (saM0 1772 bhAdra zukla 13 budhavAra, ahamadAbAda) caubIsI bIsI saMgraha aura 1151 stavana maMjUSA meM prakAzita hai / dhamanaka rAsa (13 DhAla 183 kar3I saM0 1782 aso kRSNa 11 budha ahamadAbAda) kI kathA 'vasudeva hinDI' para AdhArita hai| varadatta guNamaMjarI rAsa (saubhAgyapaMcamI vrata ke mAhAtmya para likhI gaI; 13 DhAla saM0 1782 mAgasara budha, ahamadAbAda) yaha kanakakuzala kRta mUla racanA para AdhArita hai| sudarzana zreSThI rAsa (23 DhAla saM0 1785 bhAdra kRSNa 5 guru mAlaja) yaha racanA devendra kRta praznottara ratnamAlA se prerita hai| vimala mehatA no zaloko (117 kar3I saM0 1795 jyeSTha zukla 8 kheDA hariyANA) yaha 'salokA saMgraha meM prakAzita hai / nemanAtha rAjimatI bAramAsa yA teramAsa (saM0 1795 zrAvaNa zukla 15 soma UnAu) racanAkAla-bha rasI bhUta naMdI juta saMbachara na nAma zrAvaNa sudi pUnyama sasI, unAU mAM zubhathAna / yaha 'madhyakAlIna bAramAsA saMgraha bhAga 1' meM prakAzita hai / harivaMza athavA rasa ratnAkara rAsa (saM0 1799 caitra zukla 9 guru umareTha) isameM kuruvaMzotpanna jaina mahApuruSoM kA caritra varNita hai, yathA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udaya ratna kuruvaMza paNa ke talA naranAri niradhAra, jinadhara mi jejethayA kahUM tehano adhikAra / ise kavi ne unAU grAmavAsI kezava mehatA ke putra goviMdajI ke parivAra meM bhavAnIdAsa ke putra thobhaNa ke Agraha para likhA thA, racanAkAla kA varNana prastuta hai saMvata sattara navAMNuyA varSe caitra zuda navamI guruvAra jI, puNya nakSatre sukarmA subhayoge, vacyo jayajayakAra jI / cIDottara mAM UbaMraTha gAme, zrI zAMtinAtha pasAyajI, pUraNa rAsa caDyo paramANe, saMpada vAghI savAya jI / " mahimatI rAjA ane matisAgara pradhAna rAsa ( yaha bhI dharmabuddhimaMtrI rAsa jaimI hI pradhAna yA amAtya para AdhArita racanA hai) yaha saM0 1880 meM pUnA se chapI hai / inakI itanI adhika racanAyeM haiM ki unakA pUrNa vivaraNa dene ke lie eka choTA-moTA graMtha apekSita hai / ataH kevala anya jJAta pramukha racanAoM kA racanAkAla ke sAtha Age nAmollekha kiyA jA rahA hai / q r sUryayazA ( bharataputra) rAsa saM0 1782; bhAmA pArasanAtha nuM stavana 1779, mahAvIra gIta, pArzvastavana, siddhAcala stavana, zatruMjayapada, zatruMjaya stavana, daMDaka stavana, bhAMgavAraka saMJjhAya 1795, balabhadramuni vairAgya saMjhAya, jobana asthira saMJjhAya, nArIne zikhAmaNa saMJjhAya, parastrI tyAga saMJjhAya, ziSya viSe sikhAmaNa AdisaMJjhAya tathA guru bhAsa, hIraratnasUribhAsa, jayaratnasUribhAsa, bhAvaratnasUribhAsa ityAdi kaI bhAsa aura paMcamI stavana, bhIr3abhaMjana stavana, ajitanAtha stavana, cAra kaSAya caritra vinatI Adi bahuterI racanAyeM haiM jinameM aneka uttama kRtiyA~ haiM / inakA thor3A paricaya de rahA hU~ / cAra kaSAya caritra vinatI ( 15 kar3I) mahatvapUrNa racanA hai usakA prAraMbhika chaMda Age diyA jA rahA hai prabho pAya pUMjI pavitreya hoI, namUM nimmala bhAvihi sAmi joI / 1. mohanalAla dalIcaMda desAI jaina gurjara kavio bhAga 5 pR0 110-111 ( na0 saM0 ) / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L magarjara hindI jaina sAhitya kA vRhad itihAsa ghaNA kAla nUM khAmi maiM Aja dIrcha / mujha lAgau citiu amIya mIThu / ' paMcamI stavana meM paMcamI vrata kA mAhAtmya batAyA gayA hai, yaha vrata jainamamAja meM khUba pracalita hai, isakA prAraMbha dekhiye marasatI samANI samarI mAya hIyaDe samarI zrI gururAya / paMcamI tapano mahImA ghaNo bhaviyaNa bhAva kahaM tA sUNo / bhIr3abhaMjana stava chaha kar3I kI choTI racanA hai para bhIr3a (kapTa) bhaMjana ke lie isake jApa kA mahatva hai| isake aMta kI paMkti nimnavat __ bhIr3a bhaMjana prabhu pAsa jinesara, pujatAM pApa palAi che re / inakI racanAoM kA viSaya vaividhya, varNana vistAra aura kAvyakauzala inheM mahatvapUrNa kavi siddha karate haiN| inakI bhASA meM rAjasthAnI se gujarAtI ke prayoga adhika prApta hote haiN| yaha saMbhavataH gurjaranivAsa kA prabhAva hogA phira bhI bhASA pUrNatayA gajarAtI nahIM haiN| bhASA marala gujarAtI prabhAvita marugurjara hI hai| udairAma .. ApakI racita do jakhar3I (hindI bhASA) upalabdha haiN| donoM aitihAsika haiN| inameM bhaTTAraka anaMtakIrti ke (saM0 1985 meM sAMbhara) cAturmAsa kA varNana hai| digambara sAhitya meM isa prakAra kI racanAe~ kama upalabdha haiN| isa dRSTi se isakA mahatva hai, para bhASA aura kAvya kI dRSTi se sAmAnya koTi kI kRtiyA~ haiM / udayavijaya -Apa tapAgaccha ke sUri vijayasiMha ke ziSya the| inhoMne zrIpAla rAsa ( 6 khaNDa saM0 1728 kuzalagar3ha), rohiNI rAma 1. mohanalAla dalIcaMda desAI jaina gurjara kaviyo bhAga ', pR0 411-412 (na0 sN0)| 2. vahI bhAga 5, 10 76-114, 411-12 (na0 saM0) aura bhAga 2 pR0 386-414, bhAga 3 pR0 1349-65 (pra0 sN0)| 3 sampAdaka kastUracanda kAsalIvAla aura anupacaMda--rAjasthAna ke jaina zAsA bhaMDAroM ko graMtha mucI bhAga 3 pR0 10 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sbiny' aura maMgalakalaza rAsa tathA kucha anya racanAyeM kI hai jinakA nAma Age diyA gayA hai|' samudrakalaza saMvAda, zaMkhezvara ( pArzva ) jinarAja gIta, uttarAdhyayana 36 saMJjhAya, 20 virahamAna jina gItAni, anAthI muni saMJjhAya Adi / zrIpAla rAsa (6 khaNDa, 77 DhAla, 2055 kar3I saM0 1728 dIpAvalI, kizanagar3ha) kA Adi udaya kare zratadevatA prasanna thai jeNa, arihaMtAdika huM japuM navapada ahanizi teNa / yaha racanA jinavijaya ke Agraha para kI gaI thI, yathA-- jinavijaya paMDita tehanA re tehane kathane aha, zrI zrIpAla nariMdanI, meM kIdhI copAI neha / mattara aDavIse karI re copAI aha udAra, dIvAlI divase sUkhe zrI kizana gar3he jayakAra / rohiNI tapa rAsa (233 kar3I) kI aMtima paMktiyA~ dekhie jisameM gaccha kA paricaya hai --- vijayadeva sUrI gaccha ke rAyA, tehanA pATa dIpAyA jI, ne zrI vijayasiMha manabhAyA, gotama guNe kahAyA jii| tasa sIsa udayavijaya uvajhAyA, dinadina nara savAyA jI, lIlA lakhamI vAMchita pAyA, maMgala nUra bajAyA jii| mamudra kalaza saMvAda (272 kar3I saM0 1714 dIpAvalI, rAdhanapura) Adi-makala kalA kelI kuzala catura puruSa avataMsa, jAsa jApaI huI jagata mAM opAvai nijvNsh| racanAkAla-vidyA munivara zazadhara mita saMvatsarai re(1714) dIpa mahotsava dIsa re, puranara puravara rAdhanapura mAMhi racyo re puhatI puhatI saMgha jagIsa re / 1. agara caMda nAhaTA paraMparA pR0 111 / 2. mohanalAla dalIcaMda desAI ...jaina gurjara kaviyo bhAga 4 pR0 266-274 (na0 saM0) aura bhAga 2 pR0 255-258 (pra0 saM0) / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina mAhitya kA vRhad itihAsa guru paraMparA-tapagaccha nAyaka jesiMgha jI gurupATavI re, zrI vijayadeva sUrirAya re, narapati narapati iMdala sAha jeNi rIjhavyo re jagi jasa sujaya gavAsa re / yaha racanA indrazAha ke zAsana kAla aura gacchanAyaka jayasiMha ke pATakAla meM likhI gaI / 'zaMkhezvara pArzvanAtha stava' (135 kar3I) kA Adi dekhie--- kalAvaMta kavi kelavai kautuka koDAkoDi, vadai vAdavAdI bar3A mAnI mUMcha maroDi / isameM ka, va aura ma para anuprAsa kA prayoga kavi ke zabda prayoga para adhikAra kI sUcanA detA hai| isakI prazasti prAkRta meM hai| zaMkhezvara (pAva) jinarAja gItA (gIta) isameM kavi ne prabala moha se mukti hetu zaMkhezvara pArzvanAtha se vinatI kI hai| vaddhivijaya kI jJAnagItA se isakA paryApta sAmya hai / kavi kahatA hai dhanya divasa dhana te ghar3I dhana mujha belA teha, jaba sukhadAyaka trAyaka nirakhya suM neha / mAyA-moha ke pAsa krodha, mAna, mada Adi kI bar3I phauja hai jisake bala-bUte para vaha cakradhara, haladhara sabako jIta letA hai| kavi mAyA kI nindA karatA huA kahatA hai bharamA jagi dhUtArI / UtArI navi jAya / ' isane brahmA, viSNu, ziva sabako nacAyA hai| ataH jaise tulasIdAsa vinayapatrikA meM kahate haiM vaise hI anta meM udayavijaya jI prArthanA karate haiM ki he nAtha mujhe isa mAyA-moha se bacAie / anta meM guru kI bhI vaMdanA hai zrI vijayadeva tapagacha rAjA, zrI vijayasiMha guru bar3A davAjA / uttarAdhyayana 36 adhyayana 36 saMJjhAya saM0 1726 kA prAraMbha isa prakAra huA hai 1. prAcIna phAgu saMgraha pR0 228 2. vahI Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udayavijaya pavayaNa devI citta dharI jI, vinaya bakhANo saMsAra, jaMbUnaiM pUchayaI kahyo jI, zrI soham gaNdhAra / bhavikajana vinaya kaho sukhakAra / yaha racanA jaina saMJjhAya saMgraha (sArAbhAI navAba) meM prakAzita hai| 20 viharamAna jina gItAni-yaha kRti kavi ne tArAcaMda rUpacaMda ke Agraha para likhA thA - kacarA suta tArAcaMda chAjai, rUpacaMda suta rAjai jI, tAsa vacana thI sabala divAjai, karyA gIta guNa gAjai jii| vimalAcala stava (26 kar3I) choTI racanA hai isakA prArambha isa paMkti se huA hai zrI AdIsara olagu re lo vInataDI avadhAra re jiNaMdarAya / - anAthI muni saMJjhAya kA Adi-'magadhadeza rAja grahi nagarI rAjA zreNika dIpe re' se huA hai| udayasamadra--kharataragaccha ke jinacandra sUri kI paraMparA meM ye kamalaharSa ke ziSya the| inhoMne kuladhvajarAsa' athavA rasalaharI (29 DhAla, saM0 1728 ?) meM likhA jisakA maMgalAcaraNa isa dohe se prAraMbha hotA hai zrutadevI samaraM sadA, praNamuM sadguru pAya / mIThI vANI mukha thaki, pragaTe jAsa prasAda / isameM zIla kA mahattva batAyA gayA hai, yathA---- dAna ziyala tapa bhAvanA, cauviha dharama pradhAna / ziyala sarIkho ko nahi, ima bhASe varddhamAna // soham pATa kI berI zAkhA, koTika gaNa, kharataragaccha ke jinaratana sUri ke paTTa para AsIna zrI jinavardhamAna ke Adeza se kavi ne 1. mohanalAla dalIcaMda desAI... jaina gurjara kaviyo bhAga 8 pR0 273 (na0 saM0) / 2 vahI, bhAga 3, pR0 1212-13 aura 1261-66 (pra0 sN0)| 3. vahI bhAga 4 pR0 425 (na0 saM0) aura bhAga 2 pR0 560 / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA vRhad itihAsa ahamadAbAda meM caumAsA kiyaa| usa samaya vahA~ khAna muhabbata dillI bAdazAha kA sUbedAra thA jise kavi ne bar3A tyAgI aura dAnI batAyA hai, yathA Adesa tasa rahyA Adare comAsu amdaabaad| mahA khAna muhabbate rAjavI, tihAM rAi re gAje jasa vAda / ' usake vyavahariyA ratanasI suta mUlajIpArekha ke Agraha para udayasamudra ne yaha racanA kI thii| isameM racanAkAla nahIM hai / kamalaharSa kA samaya jJAta hai isalie yaha racanA isI ke AsapAsa kI hogI isIlie saM0 1728 para desAI jI ne praznavAcaka cihna lagA diyA hai| jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 268-70 para maM0 1728 aura bhAga 2 pR0 560 para saM0 1786 diyA gayA hai| kavi ne likhA hai ki kuladhvaja kI kathA kautUhala kathA ke sAtha puNya kathA bhI hai isalie isameM sone meM sugandha ke samAna saundarya hai, yathA puNyakathA kautika kathA, ake sonuM ne sugandha / udayasAgara sari-... isa nAma ke do kavi pramukha rUpa se hue haiM, prathama 17vIM zatI meM varNita haiN| prastuta udayasAgara vijayagaccha ke vijayamuni>dharamadAsa>khemarAja>vimalasAgara sUri ke ziSya the / inakI racanA kA nAma hai-- magasI pArzvanAtha stavana (59 kar3I) isake anta meM uparokta guruparamparA dI gaI hai / isakA kalaza nimnavat hai... iya pAsa sAmI siddhigAmI mAlava desaI jANIyai, magasiya maMDaNa duritakhaMDaNa nAma hiyaDai aanniiyi| zrI udayasAgara sUri pAya praNamai ahanisi pAsa jiNaMda a, jinarAja Aja dayA dITha vU mana huvai ANaMda the| 1. mohanalAla dalIcaMda demAI jaina gujara kaviyo bhAga 2 pR0 268-200 aura bhAga 3 pR0 1271 aura 1450 (pra0 sN0)| 2. vahI, bhAga 5 pR0 371 (na0 saM0) aura bhAga 2 pR0 588 (pra0 saM0) / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RSabhadAsa udayasiMha ... ye sadAraMga ke ziSya the| inhoMne Azvina zukla 10 saM0 1768 meM 'mahAvIra cauDhAliyA' kI racanA kizanagar3ha meM kii|' sadAraMga nAgorIgaccha ke mAdhu the| isa racanA kA uddharaNa nahIM mila paayaa| udayasUri -ye kharataragacchIya begar3azAkhA ke guNasamudra sUri ke prazi-ya aura jinasuMdara mUri ke ziSya the| kharataragaccha meM jinodayasuri ke samaya saM0 1422 meM jaba dharmavilAsa AcArya pada para the tabhI begar3a zAkhA calI thii| isake paTTadharoM meM jinazekhara>jinadharma > jinacandra>jinamejha>jinagaNa>jinezvara >jinacandra>jinasamudra Adi suri guNasamudra se pUrva ho cuke the| udayasUri ne saM0 1719 zrAvaNa meM 'surasuMdarI amarakumAra rAma' kI racanA kii| isa rAma meM racanA kA samaya isa prakAra batAyA gayA hai - saMvata ugaNottara zrAvaNa mAsi, aha racyo ulAsa, vegaDa kharatara gaccha virAje, guNasamudra sUri gAjai / vartamAna gurugaccha vaDai, zrI jinasuMdara suriMdA, zrI udaisUri kara joDa gAve, sukha sampatti sadA / ugaNottara kA artha desAI ne 19 liyA hai kintu zrI a0ca0 nAhaTA ne isakA racanAkAla saM0 1769 batAyA hai / RSabhadAsa-kalyANa ziSya; ApakI tIna racanAoM kA patA calatA hai (1) 23 padavI svAdhyAya (18 kar3I saM0 1772 caumAsA gagaDANa) Adi .. 'gaNadhara gautama svAmI jI samarI zrutadAtAro re / (2) zrAvaka nAma varNana (15 kar3I saM0 1785 caumAsA gagaDANa) 1. agaracaMda nAhaTA ... paraMparA pR0 114 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI ... jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pa 1422 (pra0 maM0 ) aura bhAga ', pR0 267 (na 0 sN0)| 3. vahIM, bhAga 2 pR. 186-187 (pra0 saM0) / 4. agaracanda nAhaTA paraMparA pR0 108 / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 marugurjara hindI jaina sAhitya kA vRhad itihAsa Adi ....dhyAna vinaya viDasaga dharo e desI praNamI jinavara vIra jI re samarI guru kalyANa zrAvaka zrAvikA guNa bhaNaM re sutta taNA parimANa re / suMdara sAMbhalau zrAvaka nAma jima thApai sDA kAma re / racanAkAla--saMvara satara paccAsIya re gagaDANai caumAsa, gaNa guruA zrI thAvaka sahare ima kaha RSabhadAsa re| suMdara mAMbhalo zrAvaka nAma / ' (3) vIra jinastavana (17 kar3I) anta-dejyo sevA dayA karI mujha mana moTI Asa, A tAraka tUM prabhu mAharo re o jANo aradAsa / sUkhakArI sadgaru bhalo nAmai zrI kalyANa, RSabhadAma ipari kaha samaraNa hoya sujANa / RSabhadAsa nAmaka prasiddha zrAvaka kavi isase pUrva ho cuke haiM / caumAsA rahane vAle ye RSabhadAsa avazya sAdhu hoMge kintu apane gacchAdi kA inhoMne ullekha nahIM kiyA hai| RSabhasAgara tapAgacchIya cAritrasAgara>kalyANasAgara>RddhisAgara ke ziSya the| inakI racanA 'gaNamaMjarI varadatta caupAI' (saM0 1748 ?) kArtika zukla 5 somavAra, AgarA) Adi-praNamuM jagadAnaMdakara jaganAyaka jinarAja, sAMbharatAM saMpajai sakala sukha siratAja / guNadhara gaNadhara labadhikara zrata prabadhara sAra kaMcana kaMjAsana sarasa, dhyAna dharaidhIdhIra / Apake vidyAguru jasarAja the jo ina paMktiyoM se prakaTa hotA hai-- ____ kali praNamuM vidyAguru paMDita zrI jamarAya / kavi ne jJAna kA mahatva batAte hue likhA hai -- jJAna thakI pAvai magati, gyAnaI paramAnaMda, jJAna kalapataru mama kahyo, suNo bhavika janavaMda / 1. mohanalAla dalIcanda desAI ---jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1430 (pra0 saM0) aura bhAga 5 pR 287-288 (na0 saM0) / 2. vahI, bhAga 5 pR0 417-18 (na0 sN0)| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 yaha jJAna tabhI prApta hotA hai jaba dhyAnazakti prApta ho aura dhyAna zakti paMcamItapa se siddha hotI hai / varadatta guNamaMjarI ne paMcamI tapa dvArA saba kucha prApta kiyA thA, isalie isa tapa kA mahatva samajhAne ke lie unakA caritra dRSTAMta rUpa se prastuta kiyA gayA hai- RSabhadAsa varadatta guNamaMjarI paMcami ArAdhI jiNa bhAMti te dRSTAMta kahasyuM ihAM dharI mana khAMti / paMcamIpaMca gyAnane Apai, paMca sumati sammapaMjai jI, paMca mahAvrata paMcamI thI huvai, paMcama anusa aM baiM jI / ' isameM tapAgaccha kI Upara dI gaI guruparaMparA batAI gaI hai / varadatta guNamaMjarI kA racanAkAla isa prakAra kahA gayA haimitrabhAva jugabhAva madarapati, sasi tai saMvacchara dhAraiM jI, RSabha Agare carita racyo o, kAti sita saratithisasivAjI / madarapati kA artha ( madara = svarga = 7 sAta ) ho sakatA hai aura mitra zabda se yadi sUrya kA saMketa ho to 1 yA 12 saMkhyA bhI ho sakatI hai isaprakAra saMketAkSaroM kA artha aspaSTa aura anizcita honA racanA - kAla ke nizcaya meM bAdhA hai / isakI racanA vijayaratna ke sUrikAla meM huI thI isalie saM0 1732 se 73 ke bIca arthAt 18 vIM zatI meM hI huI hogI / inake sAtha bhAga 2 ( jaina gurjara kaviyo ) meM zrI desAI ne vidyAvilAsa rAsa kA bhI ullekha pR0 340 383 para kiyA thA para saM0 1840 meM racita koI kRti inakI nahIM ho sakatI, isake karttA koI anya RSabhadAsa ho sakate haiM jo chAnabIna ke pazcAt nizcita ho sakatA hai ataH use chor3A jA rahA hai / RSidIpa - ye varddhamAna ke ziSya the / saM0 1757 meM 'guNakaraMDa guNAvalI caupas, ke bAda sudarzana seTha chappaya tathA paMcamI caupai kI inhoMne racanA kI hai / isameM se sudarzana caritra chappaya, chappaya chaMdoM meM padyabaddha acchI racanA hai / yaha prakAzita bhI hai / 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1339 ( pra0 saM0 ) aura bhAga 5 pR0 61-63 ( na0 saM0 ) 1 2. vahI, bhAga 5 pR0 61-63 ( na0 saM0 ) | 3. agaracanda nAhaTA - paramparA pR 114 / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa RSivijaya (vAcaka) -- tapAgacchIya vijayaprabhasUri ke ziSya the| Apane jina paMcakalyANaka stava 10 DhAla saM0 1754 auraMgAbAda meM likhaa| isakA Adi nimnavat hai sArada mAta namI karo, praNamI sadguru pAya, paMcakalyANaka jinataNA, gaNatAM siva sukha thAya / cyavana, janama, dikSAdivasa, nAMNa siddhi gatinAma, paMcakalyANaka jAMNayo, a jinanA abhirAma / racanAkAla, satara copane prema suMrelAla, karmA comAso raMga re, zrI avaraMgAbAda mAM re lAla, jihAM jinadhara uttaMga re / guru zrI vijayaprabha sUrI jI re lAla, zrI jinasAsana jayakAra re, vAcaka Rddhivijaya name re lAla, zrI jinaguru sukhakAra re| 18 nAtarA saMjjhAya kA Adi pahilA te samarUM re pAsa pNcaasrure|' inake nAma ke sAtha dI gaI racanA 'rohiNI rAsa' anya Rddhivijaya kI hai jo vijayANaMda ke ziSya aura vijayarAja ke ziSya the| isalie use chor3a diyA gayA hai| zrI desAI ne Rddhivijaya kRta varadatta guNamaMjarI rAsa ( 1703 kArtika zukla 3 guruvAra khaMbhAta ) kA ullekha kiyA hai / parantu yaha racanA inake ziSya RSabhasAgara kI ho sakatI hai / ataH use bhI chor3anA ucita lagA hai| RddhiharSa- ApakI racanA nemikumAra dhamAla (5 kar3I) choTI hai / isakA Adi aura aMta diyA jA rahA hai| Adi gar3ha giranAra kI talahaTI khelai zrI nemikumAra, eka disi sAyara jala bharyau disi dUjo para giranAra / vici sahasAMvana sobhatau tiNa mAMhe khelaI nemikUmAra / aMta nema hathIhatha nAM tajai samajhAvai jore jagannAtha, siddhiharaSa mana huI sukhI bAta sAMbhali sivA devI mAta / ' ApakI eka racanA 'nemirAjImatI rAsa' saM0 1779 kA ullekha udayacanda koThArI ne bhI apanI sUcI meM kiyA hai|4 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 523 24, __bhAga 3 pR0 1436-37 (pra0 saM0) aura bhAga 5 pR0 133-134 (na0 sN0)| 2. vahI bhAga 3 pR0 1137 (pra0saM0) 3. vahI bhAga 4 pR0 418-19 aura bhAga 5 pR0 421 (na0 saM0) / 4. uttamacanda koThArI-pUcI prAptisthAna-pArzvanAtha vidyApITha, vaaraannsii| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kanakakIrti kanakakIti- inakI do racanAoM kA ullekha zrI uttamacaMda koThArI ne apanI sUcI meM kiyA hai prathama 'neminAtha rAsa' saM0 1747 kI aura dvitIya neminAtha caupAI saM0 1778 kI batAI gaI hai| cUMki koI uddharaNa yA vivaraNa nahIM diyA gayA hai isalie yaha kahanA kaThina hai ki ye do racanAyeM alaga-alaga haiM yA eka hI racanA ke do nAma hoM aura pratiyoM kA lekhana kAla alaga-alaga ho / ' kanakakuzala Apa tapAgacchIya pratApakuzala ke ziSya the| ye rAja sammAnita AcArya kavi the| inhoMne tathA inake ziSya ku~varakuzala ne kacchapradeza meM brajabhASA ke pracAra-prasAra meM bar3A yogadAna kiyA thaa| kaccha ke rAva lakhapatasiMha ne bhuja meM brajabhASA kAvyaracanA kI zAstrIya zikSA dene ke lie eka pAThazAlA kI sthApanA kI thI aura kanakakuzala ko usakA saMcAlaka niyukta kiyA thaa| vaise ye rAjasthAna ke kizanagar3ha se Ae the| ye saMskRta ke pragAr3ha paMDita aura vrajabhASA ke kuzala sAhityakAra the| mahArAva ne inheM bhaTTArka kI padavI se alaMkRta kiyA thaa| isa pAThazAlA meM kahIM se bhI Ane vAle chAtroM ko niHzulka AvAsa, bhojana kI vyavasthA thii| __ kanakakuzala ne saM0 1794 meM lakhapata maMjarI nAmamAlA, lakhapati piMgala, suMdara zRGgArarasadIpikA ( zloka saM0 2875 ) saM0 1798, mahArAo zrI gohaDa jIno jasa aura lakhapatayazasindhu Adi graMthoM kI racanA kI hai| ina graMthoM se mahArAva lakhapatasiMha ke asAdhAraNa vidyAvyasanI vyaktitva kI jhalaka milatI hai | lakhapata maMjarI aura lakhapata yazasiMdhu unake anya guNoM ko udghATita karate haiM / sundara zRGgAra rasa dIpikA suMdara zRGgAra kI bhASA TIkA hai| inakI bhASA zailI kA eka namUnA dekhie -- vikaTa vera vetAla kanaka saMghaTa jaba jorata, ariMgar3ha gaMjana atula sadala zRGkhalA bala torata / aise pracaMDa siMdhura akala mahArAja jina mAna ati, paThaye dillIsa lakhapati ko, kahe jagata dhani kacchapati / 2 1. zrI uttamacanda koThArI (jalagA~va) kI sUcI prAptisthAna-pArzvanAtha vidyApITha, vaaraannsii| 2. DaoN. hariprasAda gajAnana zukla 'harIza' --gurjara jaina kavio kI hindI kavitA ko dena pR0 102-103 / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kanakakuzala ne saikar3oM ziSyoM ko vrajabhASA aura sAhitya zAstra kI zikSA dI aura vrajabhASA kA sAhitya samRddha kiyA tathA usakA pracura prasAra kiyA / ' ApakI bhASA aura racanA zailI rItikAlIna vIrarasa tathA vrajabhASA ke prasiddha kavi bhUSaNa aura padmAkara Adi ke mela meM hai jina logoM ne apane AzayadAtAoM ke zaurya aura guNajJatA kI bhUri-bhUri prazaMsA kI hai| 68 kamakanidhAna - Apa kharataragacchIya jinakuzala sUri kI paraMparA meM haMsapramoda ke praziSya aura upAdhyAya cArudatta ke ziSya the / inhoMne saM0 1728 meM "ratnacUr3a vyavahArI rAsa" likhA jo bhImasI mANeka dvArA prakAzita hai / vivaraNa nimnalikhita hai ratnacUDa vyavahArI rAsa ( saM 1728 zrAvaNa kRSNa 10, Adi- svasti zrI zobhA sumati, lIlA labadhi bhaMDAra, paratA pUraNa praNamII, aDavaDiyAM AdhAra / racanAkAla - saMvata gayavara AMkhar3I munivara zazI udAro re ( 1728) zrAvaNa vadI dazamI ne dine, copaI jor3I sukravAre re / guru paraMparAntargata kharataragaccha ke jinarAja se lekara jinaratana, jinacaMda, jinakuzala, haMsapramoda, aura cArudatta kA smaraNa kiyA gayA hai / Apa likhate haiM zukravAra ) kanakanidhAna vAcaka racI o copaI cobIsa DhAlo re, sakhara saMbaMdha sohAmaNo, saravarI copaI cosAlo re / isameM ratnacUr3a vyavahArI kI kathA ke dvArA dAna kA mAhAtmya batAyA gayA hai, yathA dAne jaga mAne sahU dAne dolati hoya, iha bhavi aviDa sukha huve, sArAheM sahuloya / ratanacUDa vyavahArI o puNyavaMta parasIda, teha taNA guNa varaNavuM nAma thakI nava nidhi / ' 1. DaoN0 candraprakAza siMha - bhujakaccha brajabhASA pAThazAlA pR 21 / 2. agaracanda nAhaTA - paraMparA - pR 105 / 3. mohanalAla dalIcaMda desAI -- jaina gurjara kaviyo bhAga 4 pR0 418-19 ( na0 saM0 ) aura bhAga 2 pR0 263-64 tathA bhAga 3 pR0 1268 ( pra 0 saM 0 ) / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kanakamUrti kanakamUrti--ye gajAnanda ke ziSya the| inhoMne 'ekAdazI caupai kI racanA saM0 1765 meM kI thii| kanakavijaya -Apa vRddhivijaya ke ziSya the| Apane saM0 1732 meM 'ratnAkAra paMcaviMzati stava bhAvArtha, zAhapura meM likhA / lekhaka kI svalikhita prati saM0 1732 zAhapura meM zrAvikA pujI ke paThanArtha mAgha zukla dazamI kI likhita prApta hai|' kamakavilAsa-ye kharataragacchIya kSemazAkhA ke kanakakumAra ke ziSya the| inhoMne (vaizAkha) mAdhavamAsa, saM0 1738 jaisalamera meM devarAja vaccharAja caupaI 46 DhAloM meM pUrNa kii| kanakakumAra kI guru paraMparA mohanalAla dalIcanda desAI ne guNavijaya>matikIrti> sumati siMdhura ke krama se batAI hai| isakA Adi nimnavat hai : prahasami praNamuM prama dhari, pAsa jiNesara pAya, gor3I maMDaNa guNa bhaNI, tAraNa tribhuvana tAya / racanAkAla-siddhi isaradRga bhUdhara pRthvI, saMvata saMkhyA kahavI be, mAdhava mAsanI ujvalatIthe, lAyaka me yaza lIje be| jesalameru nagara jayadAI, kharatarasaMgha sadAI be / yuga pradhAna zrI jinacaMda yatIsara, zrI jinasiMha sUrIsara be| zrI jinarAja sUri rAjesara, zrI jinaratana munisara be| varatamAna varate tasU pATe, zrI jinacaMda yaza khATe be, copar3A vaMza sarahaMsa sarIkho, puNye aha sarIkho be| isake pazcAt guNavinaya se lekara kanakakumAra taka ke guruoM kI vaMdanA kI gaI hai| vANI kI vaMdanA karatA huA kavi pArasa se usakI upamA detA huA kahatA hai 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1630 (pra0 saM0) bhAga 5 pR0 3 (na0 saM0) / 2. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 106 / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhaDDa itihAsa jAsu prasAda pAmI karI, mAnava mahimAvaMta, pArasa pAmI loha jima, dhare sukaMcana kaMta / ' pAmI sahAyya ihAMnau pUrau, saMbaMdha kIyo me sanUro be, ruDI DhAlAM bAta piNa rasa rI, mIThI dUdhajyu misarI be / kanakasiMha -aitihAsika jaina kAvyasaMgraha meM jinaratana sUri gItAni meM cauthAgIta kanakasiMha kRta hai, eka uddharaNa dekhie - kanakasiMha gaNivara kahai, dina dina dhuM AsIsa, zrI jinaratana sUriMda jI, pratapau koDi varIsa / isa kar3I kI pA~cavIM racanA vimalaratna kI hai jisameM jinaratna sUri ko yugapradhAna kahA gayA hai| gIta kA udAharaNa yathAsthAna diyA jaayegaa| jinaratana sUri gItAni ke antargata rUpaharSa, khemaharSa Adi ke gIta bhI diye gaye haiN| aitihAsika rAsa saMgraha meM bhI 'jinaratana sUri gItam' saMkalita hai| kamalaharSa ne jinaratana sUri nirvANa rAsa likhA hai| ina sUtroM se sUcita hotA hai ki jinaratana rAjasthAna meM seruNA grAmavAsI tiloka aura tArA ke putra the, janma 1670, jinarAjasUri se dIkSA saM0 1684, paTTAsIna saM0 1700 meM hue the| kamalaharSa -kharataragaccha ke jinarAjasUri>mAnavijaya Apake guru the| Apane jinaratnasUri nirvANarAsa saM0 1711 AgarA, dazavaikAlika gIta saM0 1723 sojata, pAMDavarAsa saM0 1728 mer3atA, dhannA caupaI saM0 1725 sojata, aMjanA caupaI saM0 1733, kuladhvaja caupaI, vIravRhat stavana gAthA 83 jodhapura, AdinAtha bRhat stavana gAthA 53, rAtri bhojana caupaI saM0 1750 laNakaraNa, pAzrvanAtha stavana ityAdi kaI racanAyeM kI haiN| Apake ziSya vidyAvilAsa aura udayasamudra bhI acche vidvAn aura racanAkAra the / 3 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 357-58 (pra0 saM0), bhAga 5 pa0 29 (na0 sN0)| 2. aitihAsika jaina kAvya saMgraha / 3. agaracanda nAhaTAparaMparA pR0 100 / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamalaharSa jinaratna sUri nirvANa rAsa (aitihAsika jaina kAvyasaMgraha ke pR0 234-40 para prakAzita hai) 4 DhAla saM0 1711 zrAvaNa zukla 11 ravivAra, AgarA kA Adi sarasati sAmaNi caraNakamala namI; hIyaDai suguru dharevi, zrI jinaratana sUrIsara guru taNA, guNa gAU saMkhevi / racanAkAla-saMvata satarai saya bhalai, igyAre ho zrAvaNa vadi sAra / somavAra sAtama dinai, sobhAgI ho pahale pahara majhAra / ati jayavaMtu Agarai, kharatara saMgha sukhakAra / sukha saMpata dejyo sadA dhari mana zuddha vicAra / ' rAsa kA adhyayana karane para patA lagatA hai ki saM0 1700 meM paTTAsIna hone ke pazcAt jitaratana sUri saM0 1708 meM AgarA Aye aura bImAra par3a gye| vahIM para saM0 1711 zrAvaNa vadI 7 somavAra ko svargavAsI ho gye| unhIM kI smRti meM prastuta nirvANa rAsa kamalaharSa ne usI samaya likhA thA / inakI anya racanAoM kA saMkSipta paricaya sodAharaNa Age diyA jA rahA hai| dazavaikAlika 10 adhyayana svAdhyAya saM0 1723 sojata meM likhA gayA thaa| dhannA caupai saM0 1725 Aso zu0 6 sojata meM likhI gaI, isakA racanAkAla isa prakAra batAyA hai --- vANa nayaNa vAridhi zazi varasai, AsU sudi chaThI dina srsi| sojhita nagara sadAsukha thApai, dharamanAtha jinakara supsaayi| uparokta saMketAkSaroM se racanAkAla 1725 pratIta hotA hai| isameM dhannA seTha kI kathA ko dAna ke dRSTAMta rUpa meM prastuta kiyA gayA hai / kavi kahatA hai - bhaviyaNa dAna dhannA jima dIjai, bhAvai vali bhAvanA bhAvIjai, iha bhava parabhava dAna prabhAvai, pagi pagi kIrati kamalA paavi| samAja meM apanI zAhakharcI aura dAna ke kAraNa dhannAseTha kA nAma eka kahAvata bana gayA hai| 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 4 pR0 186 (na0 sN0)| 2. aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR. 234-240 / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pAMDava caritra rAsa (saM0 1728 Aso kRSNa 2 ravi, mer3atA) kA racanAkAla-- saMvata satare se bhale varase vali aThAvIse re, AsU vada dvitIyA tithai ravivAre adhika jagIse re / isameM pANDavoM kI prasiddha kathA jaina dRSTikoNa se likhI gaI hai| aMjanA caupaI saM0 1733 bhAdra zukla 7 aura AdinAtha caupaI bhI ApakI prApta racanAyeM haiM / rAtribhojana caupaI (saM0 1750 mAgasara, lUNakaraNasara) kI prArambhika paMktiyA~ Age dI jA rahI haiM-. zrI varadhamAna jiNa vaMdiye, atula bali arihaMta, mada pramAda bhaya aThAra dUbaNa, varajita atizayavaMta / kavi mA~ sAradA se kAlidAsa ke samAna kavi banane kI kAmanA karatA huA kahatA hai - mana sudha sArada mAtano dharatAM nizadina dhyAna, kAlidAsa para kavi havo, AU jANoM upamAna / isameM rAtri meM bhojana kA niSedha kiyA gayA hai| racanAkAla dekhiye-- satare se pacAse vacchare re manaraMga magasara mAsa, lUNakaraNasara meM kIdhI copAI re, mana dhari adhiko ulAsa / ' pahale desAI ne pAMDava caritrarAsa ko bhUla se mAnavijaya kI racanA batAyA thA, bAda meM bhUla sudhAra kara liyaa| karmacaMda/karmasiMha ye pArzvacaMdragaccha ke jayacaMdra sUri ke praziSya aura pramodacaMdra vAcaka ke ziSya the| inhoMne rohiNI (azokacaMdra) caupAI (29 DhAla, 555 kar3I saM0 1730 kArtika zukla 10 ravivAra ko jAlora meM pUrNa kiyaa| isakA prakAzana jaina rAsa saMgraha bhAga 1 meM huA hai| usameM isa rAsa ke kartA kA nAma karmacaMda hai| usI ke AdhAra para desAI ne bhI jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1330 para 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 253, 385, bhAga 3 pR0 1261 aura 1347-49 (pra0 saM0) tathA bhAga 4 pR0 185-188 (na0 sN0)| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 karmasiMha isake kartA kA nAma karmacanda diyA hai kintu isase pUrva bhAga 2 pR0 271 para isake kartA kA nAma unhoMne karmasiMha batAyA thA, kintu donoM jagaha guruparamparA eka jaisI hai ataH donoM eka hI vyakti haiM jisakI racanA rohiNI rAsa hai / usakA prArambha prastuta hai zrI jinapaya yuga praNamiyai, vAsupUjya abhidhAna / sovanagiri zrI pAsa jiNa, mahimA meru samAna / ' desAI ne racanAkAla saM0 1730 aura 1737 donoM batAyA hai| bhAga do jaina garjara kaviyo meM racanAkAla "saMvacchara sataraitIse, kAtImAsa jagIsai jI' likhA hai aura bhAga 3 meM 'saMvatsara satare setIse kAtImAsa jagIse jI, diyA hai / lagatA hai yaha bhrama pratilipi meM satarese tIse aura satare setIse likhane se utpanna ho gayA hai| guruparaMparA sarvatra eka jaisI hai yathA 'zrI pAsacaMda sUri gaccha pratApI jagatamAM kIrativyApI jI, se zurU karake jayacaMdasUri>padamacaMdasUri>municaMda jayacaMda aura pramodacaMda vAcaka kA sAdara nAmollekha kiyA gayA hai| kavi ne apanA nAma karmasiMha hI likhA hai, yathA - a adhikAra jaga bhaNai bhaNAvai te kara maMgala Avai jI, saMgha caturavidha sadA suhAvai, karamasIha gaNa gAvai jii| jaina rAsa saMgraha ke pATha meM bhI kavi ne apane ko 'tAsa ziSya karamasiMha'2 hI kahA hai| isalie racanAkAla kI taraha racanAkAra ke nAma meM bhI bhrama ho gayA aura kavi kA nAma karmacaMda nahIM varan karmasiMha hI hai| karmasiMha II-ye bhI pArzvacaMdra gaccha ke kavi the| inakI guru paraMparA pRthak hai| ye rAjacaMdra>hIrAnaMda>ThAkurasiMha>dharmasiMha ke ziSya the| inhoMne 'aDhAra nAmAM caupAI' ( moha caritra garbhita) 9 DhAla saM0 1762, pATaNa meM likhA / yaha rAsa bhI rohiNI rAsa (karmacaMda karmasiMha) ke ThIka pahale jaina rAsa saMgraha bhAga 1 (mAtRcaMda graMthamAlA pR0 32-39 ke pR0 79-92 para prakAzita hai| isakA Adi isa prakAra hai1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 4 pR0 428 (na0 saM0) aura bhAga 2 pR0 271 tathA bhAga 3 pR0 1330 (pra0 saM0) / 2. jaina rAsa saMgraha bhAga 1 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hinI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrI gautama gaNadhara namI, pAmI suguru pasAu aSTAdasa sagapaNa taNI kathA kahuMdhari bhAu / guru paraMparAntargata inhoMne svayaM ko nAgorI bar3atapagaccha ke pArzvacaMdra kI paramparA meM dharmasiMha kA ziSya batAyA hai| racanAkAla isa prakAra batAyA hai dvIpa sasI saMvata sahI re, barasa yugala rasa jANi, para ApaNa hita kAraNe re, o kahI kathA baSANi, re praannii| cUMki inakI guru paraMparA bhinna hai ataH ye rohiNI rAsa ke kartA karmasiMha se bhinna lagate haiN| racanAe~ bhI bhinna haiN| isameM kavi ne moha kI mahimA kA varNana karake usase bacane kA upadeza diyA hai tasU vinayI mUni karmasiMha re, pATaNa nayara majhAra, caritra racyo me moha no re, sagapaNa misa avadhAra re / ' kahAna jo gaNi Apa lokAgacchIya tejasiMha ke ziSya the| Apane 'gaja sukumAra saMjjhAya (9 kar3I saM0 1753, pauSa), arjunamAlI saMjjhAya (16 kar3I saM0 1747 rANapura), zAMti stava (7 kar3I saM0 1756 sUrata caumAsA), sudarzana seTha saMjjhAya (18 kar3I saM0 1756 sUrata) aura sAmAyika doSa saMjjhAya (16 kar3I saM0 1758 sUrata ) nAmaka racanAe~ kI haiN| inakI do racanAyeM-gaja sukumAra saMjjhAya aura sAmAyika doSa saMjjhAya prakAzita hai| prathama kA prakAzana jaina svAdhyAya maMgalamAlA bhAga 1 meM aura dUsarI kA lokAgacchIya zrAvakasya sArtha paMcapratikramaNasUtra meM huA hai| sAmAyika doSa saMjjhAya kI aMtima do paMktiyA~ prastuta haiM pUjya zrI tejasiMha jI, sUrata nagara comAse, barasa sattara aThAvane, gaNI kAhAna jI ima bhAse / ' ina racanAoM ke alAvA kAhAna jI gaNi ne nemanAtha stava 6 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jauna gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1408 (pra0 saM0) bhAga 5 pR0 221 (na0 sN0)| 2. vahI bhAga 2 pR0 447, bhAga 3 pR0 1395 (pra0 saM0) aura bhAga 5 pR0 60 (na0 sN0)| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahAna jI gaNi kar3I saM0 1.67 phAlguna jaMbusara meM aura meghamuni saMjjhAya ( 7 kar3I saM0 1770 kAlAvaDa meM) likhA thaa| kalyANasAgara sUri ziSya kI eka racanA 'siddhagiri stuti (109 kar3I) prApta hai| yaha jaina ratna saMgraha aura prAcIna stavana saMjjhAdi saMgraha meM prakAzita hai| isakA prAraMbha isa prakAra hai zrI AdIzvara ajara amara avyAvAdha ahanIza, paramAtama paramesaru praNamu parama munIsa / anta meM diyA hai . zrI kalyANasAgara sUri ziSye, zubha jagIseM sukhakarI / puNya mahodaya sakala maMgala, veli sujase jayasirI / ' yaha ziSya udayasAgara ho sakate haiN| kAno----mAMkaDa bhAsa nAmaka do kar3I kI chaghakRti saM0 1810 se pUrva kI racita hai| isalie ise 18vIM zatI ke aMta kI racanA mAnakara desAI ne 18vIM zatI meM ise rakhA hai| mAMkaNa mAThAM mANasAM aha thI rahIiM dUri, kara joDi kAMno kahiM vijao nadIpura / mAMkaNa mAMNa mANasAM DhAMkyAM na rahe ligAra, kara joDi kAMno kahe badana taNe vikAra / yaha racanA prakAzita ho cukI hai| kAMtivijaya- ye tapAgacchIya kIrtivijaya ke ziSya vinayavijaya jI upAdhyAya ke guru bhAI the / ApakI prasiddha racanA 'sujasa velIbhAsa (4 DhAla) saM0 1745 ke AsapAsa pAraNa meM pUrNa huii| isameM yazovijaya ke guNoM kA varNana kiyA gayA hai, yathA ---. praNamI sarasati sAminI jI, suguru no lahI suvasAya / zrI yazovijaya vAcaka taNAjI, gAisuM guNa samudAya / guNavaMtA re muni varadhana tuma jJAna prakAza / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 14-15 (pra0 saM0), bhAga 5 pR0 337 (na0 saM0) / 2. vahI bhAga 5 pR0 422-423 ( na0 saM0) / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isameM batAyA gayA hai ki yazovijaya kI kIrti bar3hate-bar3hate rAjasabhA taka pahu~cI kIrati pasarI disi disi ujalI jI vibudha taNI asamAna, rAjasabhA mAM karatAM varNanA jI nisUNe mahobata khAna / guJjarapati ne haMsa huI kharIjI, jovA vidyAvAna, tAsa kathana thI jasa sAdhe valIjI, aSTAdaza avadhAna / yazovijaya ne mahobatakhAna ko rAjasabhA meM aSTAdaza avadhAna ke camatkAra se prasanna kiyaa| yaha racanA desAI ke saMzodhana ke sAtha jyoti kAryAlaya se prakAzita hai| yaha prAcIna stavana saMgraha meM bhI saGkalita hai|' isameM guru paramparA nahIM hai / ise desAI ke kathanAnusAra hI kAMtivijaya kI racanA mAnA gayA hai| saMvega rasAyana bAvanI kA prArambha isa prakAra huA hai -- sakala manoratha pUravai, zrI saMkhesara pAsa / kRpA karI maja UparI, Ayo vacana vilAsa / anta-zrI guru hIra suriMdanA, zrI kIrtivijaya uvajhAya, teha taNA supasAya thI, meM kIdhI aha saMJjhAya / guru bhrAtA guru sazikhA zrI vinaya vijaya uvajhAya, gaMtha belAkha jehaNe karyo, raMgIle AtamA vAdI mada bhaMjaNahAra saMvega rasAyana bAvanI je suNe nara ne nAra, kAMti vijaya kahe tasa ghare nitanita maMgala mAla / caubIsI meM bhI likhA hai___ kIti vijaya uvajhAya no ima kAMti vijaya guNagAya ho / inakI racanAoM 'zIla pacIsI' (27 kar3I), paMcamahAvrata saMya Adi meM yahI guru paramparA batAI gaI hai| isI samaya eka anya kAMti vijaya bhI ho gaye haiM para ye racanAyeM kIrti vijaya ziSya kAMtivijaya kI hI haiN| zIla pacIsI meM kahA hai - zrI tapagaccha sohakarU re, zrI kIrtivijaya uvajhAya re, kAMtivijaya harSe karIre, kIdhI me saJjhAya re / ' 1. mohanalAla dalIcanda desAI -. jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 50-52 (na0 sN0)| 2. vahI 3. vahI bhAga 2 pR0 181, bhAga 3 pR0 1209 (pra0 saM0) aura bhAga 5 pR0 50-53 (na0 sN0)| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMtivijaya 77 paMcamahAvrata saMJjhAya (5 DhAla) saMJjhAya mAlA bhAga 1-2 meM prakAzita racanA hai| isI saMkalana meM rAtribhojanatyAga saMJjhAya aura suMdarI mahAsatI saMJjhAya bhI prakAzita hai| inake alAvA hariyAlI (6 kar3I) aura bhagavatI para saMJjhAya inakI anya do laghu kRtiyA~ bhI prApta haiN| kAMtivijaya II tapAgacchIya vijayaprabhasUri ke praziSya evaM premavijaya ke ziSya the / inakI eka racanA 'mahAbala malayasuMdarI rAsa' isalie vivAdAspada ho gaI hai kyoMki mohanalAla dalIcanda desAI ne jaina gurjara kaviyo ke bhAga 2 aura bhAga 3 pra0 saM0 meM to ise kAMtivijaya kI racanA batAyA hai kintu isake navIna saMskaraNa ke sampAdaka koThArI ne ise chor3a diyA hai para chor3ane kA koI santoSajanaka kAraNa nahIM batAyA hai isalie maiM ise inhIM kAMtivijaya kI racanA mAnakara vivaraNa de rahA huuN|' mahAbala malayasuMdarI rAsa (cAra khaNDa 1775 vaizAkha zukla 3, pATaNa) Adi-svasti zrI sukhasaMpadA, pUraNa parama udAra / AdIzvara AnaMdanidhi, praNamuM prema apAra / isameM kavi kA nAma kAMti diyA huA hai, yathA-- je bhavi bhAve bhaNasye guNasye lahisye te jayamAla / ogaNa cyAlIsa mI kahI kAMti, cothA khaMDanI DhAlare / isameM guru paraMparA dI gaI hai, yathA -- zrI tapagaNa gaNanAyaka giruA zrI vijayaprabha suurii| guNavaMtA gautama guru tole mahimA mahima sanUra re / tAsa ziSya kovida kulamaMDana premavijaya budharAyA, kAMtivijaya tasa ziSye iNi pare vidhavidha bhAvaNa gAyA re / isalie isake AdhAra para ye hI kAMtivijaya isake racayitA siddha hote haiN| 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 526, bhAga 3 pR0 1438 (pra0 saM0) / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanAkAla .-saMvata zara muni vidhu varSe rahI pATaNa comaas| zrI vijekSamA sUrIzvara rAjya gAi malayA ulhAsa re| . kezI gaNadhara ne malayacarita kA varNana kiyA thA, usa para jayatilaka ne natanamalayacarita racA / jJAnaratna ne usakI vyAkhyA kii| usI para AdhArita yaha racanA hai| inake atirikta inakI ekAdazI stavana, caubIsI hIrAbedha batrIsI, saubhAgya paMcamI, mAhAtmya gabhita zrI nemijina stava, aSTamI stava, RSabha jina stava, goDI pAzrvanAtha chaMda Adi prakAzita racanAyeM upalabdha haiM / inake saMkSipta uddharaNa die jA rahe haiM - ekAdazI stava (1769 mAgasara zukra 11, DabhoI) racanAkAla - satarasaya ugaNetara same rahI Dabhoi caumAsa , sudi mAza mRgasira titha igyArasa racyA guNa suvisAla / caubIsI athavA cobIza jina stava (saM0 1778 mAgasara zukla 1) kA Adi isa prakAra hai - sUgaNa sUgaNa sobhAgI sAco sAhibo ho jI, mIThaDo Adi jiNaMda / mohana mohana mUrati ruDo dekhatAM ho jI, vAdhai parama ANaMda / yaha caubIsI bIsI saMgraha aura 1151 stavanamaMjUSA meM bhI prakAzita hai| hIrAbedhI batrIsI buddhi prakAza varSa 81 aMka ? meM prakAzita hai / saubhAgyapaMcamI mA0 ga0 zrI nemijina stava (saM0 1799 zrAvaNa zukla 5 ravivAra, paalnnpur| racanAkAla satara navANaA rahIo, pAlhaNapura comAsa, zrAvaNa sudi tithi paMcamI hastA-dina khAsa / yaha prAcIna jaina parvAcAryoM viraciya stavana saMgraha meM prakAzita hai| aSTamI stavana caitya Adi saMgraha aura jinendra bhaktiprakAza meM prakAzita ho cukI hai| RSabha jina stava jaina kAvyasAra pR0 614 para prakAzita / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 270-276 (na0 sN0)| 2. vahI bhAga 2 pR0 526-63, bhAga 3 pR0 1438-39 (pra0 saM0) aura bhAga 5 pR0 270-276 (na0 saM0) Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMtivimala goDI pArzvanAtha chaMda (51 kar3I) prAcIna chaMda saMgraha meM prakAzita hai| isakA Adi dekhie suvacana mujha sAradA sAmiNa tu samarattha, goDIrA guNa gAvatAM upaje sarasa arattha / ' kAMtivimala tapAgacchIya zAMtivimala > kalyANavimala>kesaravimala ke Apa ziSya the| Apane saM0 1767 mAgasara zukla 10 ravivAra ko rAdhanapura meM 890 kar3I 41 DhAla kI racanA vikrama (caritra) kanakAvatI rAsa likhA jisakI prArambhika paMktiyAM nimna haiM--- sakala samIhita pUrave paratikha pAsa jiNaMda, aliya vighana dUre haTeM seve suranara vRnda / isameM zIla kA mahatva dRSTAMta dekara samajhAyA gayA hai, yathA -- zIleM ziva sukha pAmIiM zIleM vAMchita hoya, sukha pAmyA kanakAvatI te suNajyo sahU~ koi / vikrama rAya caritra mAM sarasa sUNo adhikAra, rAsa racuM ralIyAmaNau zrotAjana sukhkaar| racanAkAla - sAyara rasa muni caMdramA, ahavo saMvatsara mani jAMNi ho, re ho rAja / mAgasira zudi dasamI dine ravivAre kIdha pramANa ho, re ho rAja / Apane graMtha meM uparokta guru paramparA kA ullekha kiyA hai, yathA--- tasa payakamala madhukarA budhakalyANavimala sukhadAya ho rAja, tasa vaMdhava kovida valI, zrI kesaravimala gururAya ho rAja / ekatAlisa DhAle karI meM to raciyo rAsa rasAla ho rAja / kAMtivimala kahe ahavaM hojyo ghari ghari maMgalamAla ho rAja / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 270-276 (na0 sN0)| 2. vahI bhAga 2 pR0 468-470, bhAga 3 pR0 1416 (pra0saM0) aura bhAga 5 pR0 264-266 (na0 sN0)| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kRpAvijaya-dhanavijaya ke ziSya the| inhoMne 'bAra vrata' para 12 saMJjhAya nAmaka racanA kI hai jisakA prArambha isa prakAra hai samakita ratana jatana karI rAkho, dUSaNa paMca nivArI re, jeha thakI lahIi sIva saMpati, zrI jinavacana vicArI re / anta-bAramo vrata ArAdhatA re, kAMkara thayA re nidhAna, kRpAvijaya kahe poSAi re, uttama pAtra pradhAna kara joDI ne vInavu jI, dhanavijaya guru sIsa, kRpAvijaya kahe je, suNe jI, te lahe adhika jagIsa / ' kRpArAma-Apake pitA kA nAma tulArAma thaa| ApakA nivAsa sthAna zAhajahAMpura thaa| Apane saM0 1742 meM 'jyotiSa sAra' nAmaka jyotiSa para eka graMtha likhA hai| eka uddharaNa upasthita hai ke dariyo cautho bhavana, sapatama dasamauM jAna, paMcama aru naumo bhavana aha trikoNa bakhAna / tIjo SaTarasa gyAraso ghara dasamo kara lekhi, inako upamai kahata hai sarvagraMtha meM dekhi / isa prakAra jaina paMDitoM ne hindI chaMdoM meM sabhI viSayoM para racanAyeM kI haiN| kizanadAsa kIsana prathavA kRSNadAsa muni-ye gajarAtI lokAgaccha ke zrI saMgharAja jI mahArAja ke ziSya the| inake mUla nivAsa sthAna aura janmatithi ke bAre meM nizcita sUcanA nahIM milatI, parantu itanA nizcita hai ki inhoMne saM0 1767 azvina zukla dasamI ko jaina saMgha meM dIkSita apanI bahana ratanabAI ko upadeza dene ke lie 'upadeza vAvanI' yA kizanabAvanI kI racanA kI thI, parantu ina paMktiyoM se bhinna sUcanA milatI hai - 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1529 (pra0 saM0) bhAga 5 pR0 372 (na0 sN0)| 2. kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina zAstra khaNDAroM kI graMtha sUcI bhAga 4 pR0 31-32 / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kizanadAsa kIsana athavA kRSNadAsa muni sAdhavi sUvijJAna mA kI jAI zrI ratannabAI, tajI deha tApara racI he vigattAvani mata kina mani lInI tatahI pe ruci dInI, vAcaka kisana kIni upadeza baavnii|' ina paMktiyoM se spaSTa prakaTa hotA hai ki yaha racanA kizana ne apanI bahana ratanabAI ke zarIratyAgoparAMta likhI thii| upadeza bAvanI ke sampAdaka DaoN0 ambAdAsa nAgara ne inheM saMgharAja kA ziSya isa paMkti ke AdhAra para svIkAra kiyA hai kSiti saMgharAja loMkAgaccha ziratAja Aja, tinakI kRpA te kavitAI pAI pAvanI / / kizana bAvanI ke sampAdaka goviMda gillAbhAI ke anusAra kaccha ke rAjakavi jIvarAma ajarAmara gaura ne inheM uttara bhArata kA gaur3a brAhmaNa kahA hai aura batAyA hai ki pati ke nidhanoparAMta kizanadAsa kI mAtA apane putra-putrI ko lekara saMgharAja ke Azraya meM ahamadAbAda calI AI thii| saMgharAja jI ne hI kizana ko zikSita kiyA aura kAvya racanA kA abhyAsa karAyA, lekina goviMda gillAbhAI svayaM isase sahamata nahIM haiM aura ve inheM gujarAta kA mUla nivAsI mAnate haiN| kizanadAsa ko kevala bhASA ke AdhAra para gujarAtI yA rAjasthAnI nahIM siddha kiyA jAnA cAhie kyoMki prAyaH samasta jaina sAhitya hI purAnI hindI aura marugurjara meM hai| upadezabAvanI yA kizanabAvanI gujarAta meM bar3I lokapriya rahI hai| isameM 62 ka vitta haiM, yaha zAMtarasa kI suMdara racanA hai| isake prArambhika 5 kavitta "oM namaH siddhaM' ke pratyeka varNa se prArambha hue haiM, tatpazcAt nAgarI varNamAlA ke a se Arambha hokara anta taka ke pratyeka akSara para 57 chanda haiN| pratyeka kavitta sarasa evaM prabhAvotpAdaka haiN| jIvana kI kSaNabhaMgaratA aura Ayu ke palapala chIjane kA mArmika varNana nimnAMkita savaiye meM draSTavya hai 1. zrI mohanalAla dalIcaMda desAI - jaina gurjara kaviyo bhAga 2 10 472, . bhAga 3 pR0 1416 (prathama saMskaraNa) aura bhAga 5 pa0 266 (na0saM0) 2. sampAdaka DA0 ambAdAsa nAgara--gujarAta ke hindI gauravagrantha pR0 182 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 marugurjara hi dI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aMjalI ke jala jyoM ghaTata palapala Ayu viSa se viSama vivisAuta viSa rasa ke / paMtha ko mukAma kaha bAya ko na gAma yaha, __ jaibo nija dhAma tAteM kIje kAma yaza ke| khAna sulatAna umarAva rAva rAna Ana, kisina ajAna jAna koU na rahI sake / sAMjha ru vihAna calyo jAta hai jihAna tAtai, hamahU~ nidAna mahimAna dina dasa ke|' mana bar3A caMcala hai, yaha vrata-upavAsa, muMDana-banavAsa Adi vAhyAcAroM se vaza meM nahIM AtA, ise AMtarika zuddhi aura paramAtmA ke prati ananya zraddhA dvArA vazIbhata kiyA jA sakatA hai yathA mana meM hai Asa to kisana kahA banavAsa, Dhahai mana caMgA to kaThautI meM gaMgA hai| inameM jJAna-vairAgya ke mAdhyama se zama sthiti kI sthApanA aura aMtatogatvA zAMtarasa kI sundara avatAraNA huI hai| pratyeka kavitta 31 mAtrA kA manaharaNa chanda meM racita hai| bhASA prayoga aura chanda racanA para kizanadAsa kA acchA adhikAra hai| isalie sabhI pakSoM kI dRSTi meM ye acche kavi siddha hote haiM / bhASA hindI hai| kizanasiMha inake pitAmaha siMgahI kalyANa rAmapura ke nivAsI aura pATaNa gotrIya khaMDelavAla vaizya the| kisI tIrthayAtrA ke lie saMgha nikalavAne ke kAraNa unheM saMghI yA saMghavI kahA jAne lgaa| siMgahI usI kA bigar3A rUpa hai| siMgahI kalyANa jI yazasvI aura dAnI puruSa the jo trepana kriyAkoza kI prazasti kI isa paMkti se pramANita hotA hai| saMgahI kalyANa saba guNa jANaM, gotra pATaNI sujasa liyaM / kalyANa ke do putra the, sukhadeva aura AnaMda / sukhadeva ke tIna putra thAna, mAna aura kizana yathA - tasu suta duya evaM guru sukhadevaM lahuro ANaMda siMha suNau / sukhadeva sunaMdana jinapadavaMdana thAna mAna kisanesa suNau / 1. DA0 harIza-gurjara jaina kaviyoM kI hindI sAhitya ko dena pR0 168-170 2. panakriyAkoza-prazati ---- prazastisaMgraha jayapura 1950 pR0 220 / (DA0 premasAgara jaina-hindI jaina bhaktikAvya aura kavi pR0 327 para uddhRta) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kizana siMha 83 ye sUcanAyeM kizana siMha kI racanA vepana kriyA koza kI prazasti para AdhArita hai isalie vizvasanIya hai| DaoN0 kasta racanda kAsalIvAla ne bhI pitA kA nAma sukhadeva batAyA hai aura inheM sAMgAnera kA nivAsI kahA hai| kavi lalitakIrti kA ziSya thA aura anantakIrti usa samaya AcArya the / DaoN0 gaMgArAma garga ne kizana siMha ko mathurAdAsa pATaNI kA pUtra batAyA hai kintu usakA koI pramANa nahIM diyA hai / DaoN0 garga kA kathana hai ki mathurAdAsa ToMka (rAmapura) ke pratiSThita nivAsI the aura vahA~ eka bhavya jinamaMdira banavAyA thaa| DaoN. garga ne kizana siMha ke choTe bhAI kA nAma Ananda siMha batAyA hai| kizana siMha rAmapura se sAMgAnera cale gaye, usa samaya vahA~ savAI jayasiMha kA zAsana thA, kizanasiMha ne vahIM sukhapUrvaka sAhitya sRjana kiyaa| inhoMne bhI hindI meM hI racanAeM kI haiN| paM0 nAthUrAma premI ne inake vepanakriyAkoza, bhadrabAhucaritra aura rAtribhojana kathA kA hI ullekha kiyA hai| lekina aba taka unakI lagabhaga bIsa kRtiyoM kA patA laga cukA hai jinameM NamokAra rAsa saM. 1760, caubIsa daNDaka 1764, puNyAsravakathA koSa 1773, labdhi vidhAna kathA 1782, nirvANa kANDa bhASA 1783, caturvizati stuti, cetanagIta, cetana lorI, padasaMgraha Adi prasiddha haiN| adhikatara racanAyeM jinabhakti aura dhArmika kriyAoM se sambandhita haiM / trepanakriyAkoza saM0 1784- isameM jainoM kI dhArmika kriyAoM kA ullekha hai, isalie kavitva sAmAnya koTi kA hI hai / isameM 2900 padya haiN| yaha racanA jaina sAhitya prasAraka kAryAlaya hIrAbAga, bambaI se prakAzita hai| namUne ke taura para kucha paMktiyA~ prastuta haiM - namo sakala paramAtamA, rahita aThAraha doSa / chiyAlIsa guna pramukha je, hai anaMta guna koSa / AcAraja uvajhAya guru, sAdhu trividha niragraMtha / bhavi jagavAsI janana ko, darasAvai siva paMtha / ' bhadrabAhu caritra isameM antima zrutakevalI bhadrabAhu kA caritra 1. gaMgArAma garga - lekha rAjasthAnI padya sAhityakAra, rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 221 para saMkalita 2. paM0 nAtha rAma premI hindI jaina sAhitya kA itihAsa pR0 66 3. DA premasAgara jaina--hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pa0 330 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aMkita hai| isakA racanAkAla saM0 1783 hai| yaha ratnanandi dvArA viracita bhadrabAhu carita (saMskRta) para AdhArita hai, yathA - saMvata sataraha se asI Upari aura hai tIna, mAgha kRSNa kuja aSTamI graMtha samApata kInha' / kevala vodha prakAsa ravi udai hota sakhi sAla, jaga jana antaratama sakala chedyo dInadayAla / isameM cAra sandhiyA~ haiM, nAnA chanda haiM, sAmAnya koTi kI racanA hai / rAtri bhojana ko nAgazrI kathA bhI kahate haiN| isakA prArambha isa prakAra hai - samosaraNa zobhA sahita jagatapUjya jinarAja, namau trividha bhavadadhina ko tAraNa viruda jahAja / yaha racanA saM0 1773 zrAvaNa zukla 6 ko pUrNa huii| bAvanI (saM0 1763) kA maMgalAcaraNa prastuta hai OMkAra apara apAra avikAra aja, acaraju hai udAra, dAdanu huzna ko / kuMjara te kITa parajanta jaga jantutAke, antara ko jAgI bahunAmI sAmI santa ko| ciMtA ko haranahAra citA ko karanahAra, poSana bharanahAra kisana ananta ko| anta kahai anta dina rAkhe ko ananta bina, tAke taMta anta ko bharosA bhagavanta ko| cetanagIta--cetana jo bhrama meM bhUlakara satya se parAGmukha ho gayA use udbodhita karate hue kavi kizana kahate haiM -- ___tuma sUte kAla anAdi ke jAgo jAgojI cetana guNavAna / ' labdhi vidhAna vrata kathA meM gautama gaNadhara kA caritra citrita hai| racanAkAla saM0 1782 hai yathA 'zubha vayAsiya satraha sau same' (labdhi 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAla--rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI sUcI bhAga 4 pR0 231 aura 238, bhAga 3 pR0 270-279 2. vahI 3. DaoN0 premasAgara jaina-hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pR0 327-330 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kizana siMha vidhAna kathA padya 225) ise mUlataH abhra paNDita ne saMskRta meM likhA thA; usI para yaha racanA AdhArita hai kathA saMskRta yaha abhra paNDita ne kInI, haraSa brahma upadeza pAya sukhakara racilInI / ( vahI padya 223) labdhivrata kI mahimA batAI gaI hai| gautama ne yaha vrata pUrvabhava meM kiyA thA jisakA pariNAma gaNadhara pada kI prApti thii| yaha dohA caupAI aura anya teraha chandoM meM likhA gayA hai| puNyAsrava kathAkoza-yaha mahatvapUrNa racanA saM0 1773 meM racita hai| isameM jaina bhaktoM kI padyavaddha kathAyeM haiN| AdinAtha jI kA pada saM0 1771 meM racita hai, yaha prathama tIrthaGkara AdinAtha kI stuti meM likhA gayA hai / caturviMzati jinastuti-eka caubIsI hai / pArzvanAtha kI stuti meM racita eka chappaya kI antima do paMktiyA~ prastuta haiM - gaNadhara ju bhaye dasa jJAna dhara kosa pA~ca samavAdi mani / zrI pArzvanAtha vaMdau sadA kamaTha mAna vana dava agini / inhoMne bhaktipUrNa sarasa padoM kI bhI racanA kI hai; eka pada kI paMktiyA~ dekheM jina Apa kuM joyA nahIM, tana mana ku~ khojyA nahIM, mana maila kU dhoyA nahIM, aMgula kiyA to kyA huaa| isakI bhASA zuddha khar3I bolI hai, yaha khar3I bolI hindI padya ke prAcInatama namUnoM meM gaNanIya hai| isase khar3I bolI padya sAhitya kI prAcInatA bhI pramANita hotI hai sAtha hI kabIra Adi santoM kI bhAvabhASA zailI kA prasAra vikAsa bhI dikhAI par3atA hai| ina pramukha racanAoM ke alAvA zrAvaka muni guNa varNana gIta, ekAvalI vrata kathA Adi kA bhI patA calA hai / kizanadAsa aura kizanasiMha rAjasthAna, gujarAta yA uttara pradeza ke the yaha vivAda mahatvahIna hai| ve jahA~ basa gaye the, vahA~ ke hI the| kisanadAsa gujarAta (ahamadAbAda) aura kizanasiMha (sAMgAnera) rAja 1. DaoN0 lAlacanda jaina--jaina kaviyoM ke brajabhASA pravandha kAvyoM kA adhyayana 91-92 / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magurjara hindo jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sthAna meM rahakara hindI meM racanAe~ karate rahe yaha aitihAsika mahatva kI bAta hai| yaha tatkAlIna kAvyabhASA braja jisameM SaTabhASAoM kA mela thA aura jo marugurjara ke mela meM thI, kA dUravyApI prabhAva vyakta karatI hai| kotivijaya-- inakI eka racanA 'gor3I prabhu gIta' (11 kar3I saM0 1766 vaizAkha) kA patA calA hai| isakA racanAkAla kavi ne isa prakAra likhA hai satarai sai chAsaTha sAkhai, tavana racyauM vaizAkhai, gor3I pAsa taNA guNa gAyA, saphala thaI mujha kAyA / kIrativijaya iNa pari bolai, prabhu jI nai koi na toli| isakA Arambha prabhumilana-smaraNa se huA hai, yathA Aja divasa mujha saphala ju phalIyo supane prabhu jI mIliyA / ' kotisAgara sUri ziSya -isa ajJAna kavi ne 'bhImajI caupaI' saM. 1742 caitra zukla 15 pUjApura meM pUrNa kiyaa| yaha aitihAsika rAsa saMgraha bhAga 1 meM prakAzita hai| isake Adi meM sarasvatI kI vandanA hai sarasa vacana dyo sarasati, praNamI vInavaM mAya, aviralamujha mati Apajo karajo a supasIya / catura chayala paNDita purasa, tasa mana adhika suhAya / budhi akali Avia phali, sAMbhalatA sukhathAya / jANa hose te jANase avara na jANe bhoya, kAvya gIta guNa ureM, mUDha na Age heja / arthAt kAvyarasa kA Ananda sahRdaya jJAnI puruSa hI uThA sakate haiM na ki arasika-ajJAnI / isameM bhImasAha kI kathA hai, yathA bhimasAha bhogI bharaje ache iNi saMsAra, teha taNAM guNa varaNavU sAMbhalajo naranAra / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 466 pra0 saM0 aura bhAga 5 pR0 258 na0 saM0 / 2. vahI, bhAga 2 pR0 363 (pra0saM0) aura bhAga 5 pR0 40-41(na0 sN0)| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 kotisAgara sUri ziSya isakA nAma bhIma caupAI isalie hai kyoMki isameM bhImAsAha ne kezariyA jI kA saMgha nikAlA thA; ve bar3e dAnI the, unake guNAnuvAdArtha yaha caupAI likhI gaI hai| bhIma poravAlavaMzIya udayakaraNa aura unakI patnI aMbu ke putra the| ye ThAkura amarasiMha cauhAna ke mantrI the / bhIma ne jo saMgha yAtrA nikAlI thI usI kA isameM makhyatayA varNana kiyA gayA hai| kavi ne likhA hai ki bhIma paropakArI, satyavAdI, dAnI, devaguru sevaka aura saptakSetra meM dhanI sadvyaya karane vAle satpuruSa the|' saMghayAtrA varNana se sambandhita kucha paMktiyA~ prastuta haiM saMvapati tilaka dharAviu, mAraga cAle manaraMga / ke vAhaNa ke pAlakI ke nara caDyA turaMga / catura puruSa chayala je zrAvaka samakitadhAra, mAraga cAle mayamaMtA karatA jayajayakAra / isameM prayukta 'chayala' zabda tulasIdvArA rAma kI bArAta meM jAnevAle ghur3asavAra 'chayala' se tulanIya hai| isakA racanAkAla ina paMktiyoM meM batAyA gayA hai-- saMvata satara bayatAlIsame re maitrI punyama sukhakAra / je nara bhaNe guNe ne sAMbhale re tasa ghara jayajayakAra / lekhaka ne svayaM ko kIrtisAgara kA ziSya batAyA hai parantu apanA nAma nahIM diyA hai, yathA sakala bhaTTAraka-puraMdara siromanI zrI kIrtisAgara sUriMda / tat ziSye jor3I caupaI re, pujapura nagara majhAra / kotisundara yA kAnhanI --kharataragaccha jinabhadrazAkhA ke dharmasiMha Apake guru the| avaMtI sukumAra cauDhAlipu, mAMDakarAsa, abhayakumArAdi paMcasAdhurAsa, kautukapacIsI, caubolI caupaI, vAgvilAsa kathAsaMgraha ApakI prApta racanAyeM haiN| inakA vivaraNa nimnAGkita hai__ avaMtIkumAra cauDhAlipu ( saM0 1757 mer3atA, caumAsA) 1. aitihAsika jaina saMgraha bhAga 1 2. vahI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XX marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Adi-vaMdu zrI mahAvIra nA, pAya kamala dhari prema, jiNaro zAsana jANIye, Agama bhAkhyA ama / karaNI jina moTI karI, munI avaMtI sukumAla, sUtra taNe anusAra suM saMbaMdha kahuM rasAla / racanAkAla-saMvata satare varasa satAvane, meDatA nagara majhAra / caumAse zrI jinacaMda sUri jI, sahugacha meM siradAra jaga meM / pAThaka zrI dhramasI jI paragaMDA, paMDita guNe paradhAna / karI joDa tyAre siSa kAnha jI, dharivA dhamano dhyAna / bhASA anagar3ha hai jaise dharma kA dhrama aura dhama prakaTa kA paragaDA Adi prayoga cintya haiN| mAMDakarAsa ( saM0 1757 mer3atA) rAjasthAna bhAratI aMka 3-4 meM prakAzita hai| abhayakumAri paMcasAdhurAsa ( 12 DhAla saM0 1759 jayatAraNa) Adi-jagagaru praNamaM vIra jina, adhika bhAva mana ANi / supasAyai jiNarai sahUM, vaMchita caDhe pramANa / sahu subudhI sira seharo adhika kIyA upagAra / kIrati abhayakumAra rI sahujANai saMsAra / tasu saMbaMdha saMkSepa su avara cyAra aNagAra / ziva, subrata, dhana, janaka ju ehanA kahuM adhikAra / racanAkAla-saMvata satarai guNasaThe sameM jayatAraNapura jANa, caumAse zrI jinacaMdra sUri jI bhaTTAraka kulabhANa / ' isameM guru paramparA vistAra se dI gaI hai / kharataragaccha kI jinabhadrasUri zAkhA ke antargata sAdhukIti se lekara sAdhusuMdara, vimalakIrti, vijayaharSa aura dharmavarddhana kA vandana karake kahA hai :-- vimalakIrati jagi vimmalacaMda, jayuM vijayaharakha sukhadAna / zrI dharmavardhana rAjeM sadguru, pAThaka suguNa pradhAna / guNa sAdhAMrA mana sukha gAvatA, sahu sukha lahIyeM sAra, kIrati sundara havai kAnhajI, saMgha udaya sukhakAra / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1404-6 (pra0 saM0) aura bhAga 5 pR0 182-84 (na0 sN0)| 2. vahI Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtisundara yA kAnhajI 82 kautuka pacIsI saM0 / 761 ASAr3ha meM aura caubolI caupAI saM0 1762 thAgaleM nagara meM racita racanAyeM haiM / inakI eka kRti kathAsaMgraha sambandhI 'vAgvilAsa saMgraha' bhI prApta hai / inakI bhASA para rAjasthAnI kA prabhAva adhika prakaTa hotA hai / ng kIsana ( kRSNadAsa muni) - - Apa lokAgacchIya siMgharAja ke ziSya the / Apane saM 1767 Aso zukla 10 ko kIsanabAvanI yA upadeza bAvanI kI racanA kI / (inakA paricaya kizanadAsa nAma se diyA jA cukA hai ) dekhiye kizanadAsa | kuzala - loMkAgaccha ke rAmasiMha Apake guru the / inhoMne dazArNabhadra coDhAliu, sanat kumAra coDhAliu ( 1789 mer3atA ) laghu sAdhu vaMdanA aura sItA AloyaNA Adi racanAyeM kI / paricaya saMkSepa meM prastuta hai dazArNabhadracoDhAliu (saM0 1786, sojata ) dazArNa deza ke rAjA dazArNabhadra ke saMyamabrata pAlana se sambandhita hai / prArambhika paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiM sArada samaruM manaralI samaruM sadguru pAya / vacana amIrasa sArIkhA, mujha dIjyo cita lAya / desa dasAraNa no dhaNI dasAraNabhadra nariMdra | saMyama lIdho cupa sUM, jIto suravara idri ! racanAkAla, sthAna tathA guruparamparA kA paricaya ina paMktiyoM meM diyA gayA hai nagarabhalo sukhadAya ho, sojita sahara bakhANiye / guNa gAyA bhalai bhAMva suM ho, saMvata -sattara chayAsiye / ' gachanAyaka guNavaMta mahimAsAgara sevIyai, rAmasiMgha jI gacharAya, kuzala sIsa guNa gAiyA / sItA AloyaNA bhI inakI prasiddha kRti hai isakA maMgalAcaraNa ina paMktiyoM se prArambha huA hai 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kavio bhAga 2 pu0 560561, bhAga 3 pR0 1453 - 54 ( pra0 saM0 ) / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa satI na sItA sArakhI, patI na rAma samAna / jatI na jaMbU sArakho, gatI na mugati samAna / sItA jI kuM rAmajI jaba dIno banavAsa / taba pUraba kRta karama kuM, yAda kare aradAsa / isameM jaina matAnusAra pUrvabhava ke karma kA prabhAva sItA banavAsa ke rUpa meM prakaTa kiyA gayA hai| isa AloyaNA kI kucha antima paMktiyA~ kavi ke gaccha aura guru kA paricaya detI hai, yathA-- nAgorI gacha nAyaka nIko, zrI rAmasiMgha jI sahagurujI ko| zISa kahAve kuzala sugyAnI, tiNa AloyaNA karIya sudhyaanii| nahi viveka tiryaMca meM manuSya mAM he sahuvAta, mugati mAMhe sukha sAsatAM, kevala kuzala-kahAta / inakI do aura choTI-choTI racanAoM kA nAmollekha kiyA gayA hai unameM eka hai 'niMdAnI saMJjhAya' aura dUsarI hai sImaMdhara saMJjhAya (gAthA 7) / zrI desAI ne jaina gurjara kaviyoM bhAga 2 meM kavi kA nAma kuzala siMha diyA hai para kavi ne sarvatra apanA nAma kuzala hI diyA hai isalie yahA~ inakA paricaya 'kuzala' nAma se hI diyA gayA hai| nAgorI gaccha aura loMkAgaccha ko lekara jayaMta koThArI ne ina para zaMkA uThAI hai|' agaracaMda nAhaTA ne inakA nAma kuzalasiMha likhA hai aura dazArNabhadra cauDhAliyA tathA saMta kumAra cauDhAliyA kA ullekha kiyA hai tathA rAmasiMha kA ziSya batAyA hai| ___kuvara kuzala ve bhaTTArka kanakakuzala ke ziSya aura pratApakuzala ke praziSya the| ye mahArAva lakhapata aura unake putra dvArA sammAnita the| inake graMtha ina donoM ko samarpita haiN| inakA vrajabhASA para acchA adhikAra hai aura ye vrajabhASA ke praur3ha kavi the, sAtha hI inheM saMskRta, phArasI jaisI bhASAoM ke alAvA saMgIta Adi anya kalAoM kI bhI acchI 1 mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 322-323 (na0 sN0)| 2. agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 114 / . Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzala jAnakArI thii| Apa kAvyazAstra aura piMgalazAstra ke bhI paMDita the, arthAt Apa rItikAlIna AcArya kaviyoM kI vrajabhASA kAvya paraMparA ke vidvAn the| lakhapatamaMjarI nAma mAlA aura anya racanAyeM inhoMne apane kAvyaguru kanakakuzala ke sAtha sRjana sahayoga pUrvaka racA thaa| inakI anya racanAyeM pArasati (pArasAta) nAmamAlA, gaur3apigala, lakhapati svarga prAti samaya, mahArAva lakhapata duvAvaita, mAtAno chaMda athavA IzvarI chaMda Adi haiN| lakhapatijasasiMdhu kAvyaprakAza para AdhArita racanA hai| isameM mahArAva ke zaurya evaM aizvarya kA varNana bhI kiyA gayA hai, yathA . kachapati desala rAu kai, takhata teja balabIra / mahArAva lakhapati marada, kuMara koTi koTIra / bar3e koTa killA bar3e, bar3I topa vikarAla / bar3I rauMsa cahuM orabala, jabara bar3I jaMjAla / ' kuzaladhIra - ye kharataragaccha ke AcArya jinamANikya sUri kI paramparA meM kalyANadhIra ke praziSya aura vAcaka kalyANa lAbha ke ziSya the| Apa kavi to the hI, acche bhASA TIkAkAra bhI the| saM0 1696 meM hI inhoMne kRSNaveli kA bAlAvabodha bhAvasiMha ke Agraha para bhASA TIkA ke rUpa meM likhA thaa| Apa 17vIM zatI ke antima dazaka se lekara 18vIM zatI pUrvArddha taka racanAzIla rhe| Apake ziSya prasiddha kavi kuzalalAbha the| unake Agraha para inhoMne 'zIlavatI rAsa' saM0 1722 sA~cora meM racA thaa| inakI anya prApta racanAoM meM lIlAvatI rAsa (saM0 1728, sojata) pramukha hai jise inhoMne apane dUsare ziSya dharmasAgara ke Agraha para likhA thaa| bhoja caupaI saM0 1729 sojata, rAjarSi kRta karma caupaI 1728 sojata, caubIsI saM0 1729 sojata, kuzalasUri gIta (gAthA 21) Adi inakI anya racanAyeM ullekhanIya haiN| inakI sarvaprathama prApta racanA 'udyama karma saMvAda' saM0 1699 kI hai jo kizanagar3ha meM zrAvaka saccIdAsa ke Agraha para likhI gaI thii| isake do dazaka bAda se inakI racanAyeM 18vIM zatI meM racita 1. kuvaracandraprakAza siMha-bhaja ( kaccha ) kI brajabhASA pAThazAlA pR0 31; DaoN0 harIza--jaina gurjara kavio kI hindI ka0 ko dena pR0 173175 / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa haiM / inhoMne rasika priyA bhASA TIkA nAmaka gadya kI racanA saM0 1724 jodhapura meM kI thii| 'sabhAkutUhala' inakA eka anya varNana saMgraha grandha hai / ' udyamakarma saMvAda kI kucha paMktiyA~ pahale dekhiye udyama karma bihuMtagau sUrirAya siratAja, nyAya vivecya ima vimala yugavara zrI jinarAya / racanA samaya -- saMvata sola ninyANave kizanagar3he sukhakAra, udyama karma saMvAda ima kahai dhIra aNagAra / dharama dhuraMdhara sughar3a ati zrAvaka saccIdAsa, Agraha tehane ima kahe, kuzaladhIra suprakAza / rAjaSikRtakarma caupaI kA Adi parama puruSa parameSThi paya, praNamuM paramAnaMda / sevakajana sukha pUravaI, parataSi suratara kaMda | racanAkAla - saMvata sataraha saya aThavIsayai re, sojhita nagara mazAra / dharamanAtha jinavara supasAulai re, o caupai racIya udAra / bhojarAja caupai (saM0 1729) meM dAna kI mahimA kA dRSTAMta bhoja caritra dvArA darzAyA gayA hai, yathA dAna ta adhikAra dIpAI, kahIya kathA citalAI be / imi je dAna supAtre desai, vaMchita phala te lahasye be / isameM kahA gayA hai ki paMcama Are meM bhojarAja nAmaka mahAdAnI rAjA huA / yaha racanA usI ke dAna kA varNana karatI hai / isake pAMca khaNDoM meM se prathama khaNDa meM muMja bhoja kI utpatti, bhojarAja pratibodhaka dhanapAla sobhana kA svargagamana varNita hai / prathama khaNDa 1729 kArtika kRSNa SaSThI ko pUrNa huA prathama khaNDa pUro kIyo, kare grantha akaTha | nidhibhuja saMvacchare kArtika vadi chaTha / 1. agaracanda nAhaTA - - paraMparA pR0 101-102 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1268 (pra0 saM0 ) / 3. vahI 4. vahIM, bhAga 3 0 1266-67 (pra0 saM0) / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzaladhIra dvitIya khaNDa meM bhoja ke dAna, vidyA aura yaza kI prazasti vaNita hai| tRtIya khaNDa meM pUrvabhava kathana, parakAya praveza aura vidyAsiddhi kA varNana hai| caturtha khaNDa meM satyavatI pratijJA kathana aura devarAja putra janma kathana hai / paMcama khaNDa meM bhojarAja kI kathA kA upasaMhAra kiyA gayA hai aura racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai -- saMvata sataraise guNatrIsa, mAha vada terasa dIse, paMcama khaMDa thayau ihAM pUrau, sojhita nagara sanUro re / isa racanA meM aitihAsika mahattva kI paryApta sUcanAeM haiN| lIlAvatI rAsa-(saM0 1728 sojata) Adi-AdIsara samari nai praNamI sadguru pAya / satI carita kahisuM supari, suNajyo sahucittalAya / isameM lIlAvatI ke satItva kA mahatva batAyA gayA hai / racanAkAla Age diyA jA rahA hai saMvata vasU bhuja bhoyaNa sojita nagara majhAra / rAsa racyo raMgaI karI a, zrI saMghanai suSakAra // ' kuzalalAbha (vAcaka).....kharataragacchIya jinamANikya >kalyANadhIra>kalyANa lAbha> kuzala dhIra ke ziSya the| ye hindI marugurjara ke prasiddha kavi haiN| inakI racanAoM ne dharmabuddhi caupai saM0 1748 navalakhI, guNasuMdarI caupai 1748, vanarAjarSi caupai 1750, bhaTanera, mallinAtha stava 1756 (42 gAthA) jaisalamera, Adi pramukha haiM jinakA saMkSipta varNana kiyA jA rahA hai --- dharmabuddhi caupai (35 DhAla saM0 1748 poSa kRSNa 10) Adi -Adi caraNa praNamI karI, zAMtinama mukha cNd| nemanAtha mana meM dharI, praNamuMpAsa jiNaMda / 2 isameM uparokta guru paraMparA dI gaI hai| yaha racanA kuzala lAbha ne apane ziSyoM kuzala suMdara aura hIra suMdara ke Agraha para likhI thI, sthAna aura racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai - 1. mohana lAla dalIcaMda desAI ---jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1266 67 (pra0 sN0)| 2. amaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 102 / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saMvata satarai sai aThatAlai, posa vadai dasamI dinai, a thaia pUrI ati sanUrI kathA kavinai sukhakarI / nagara manohara navalakhI deharAsara sukhakAra, zAMti jiNesira solamo surataru nai avatAra / ' vanarAjarSi caupai (39 DhAla saM0 1750 saM0 ASAr3ha zukla 15 bhaTanera) Adi--Adi jagesara Adi deva covIse jiNacanda, praNam te dina dina prateM sahajIvAM sUkhakanda / bhAvastuti pUjA thakI rAjalahyo banarAja; te sambandha ihAM hive, huM kahisyU hitakAja / racanAkAla -- saMvata satare sai pacAse same re, ASAr3ha mAsa udaar| ajuAlI re pUnama pUrI thaI re, caupai sukhkaar| nagara bhalo re bhaTanera bakhAMNI o re, nagarAM mAMhi pradhAna / zrAvaka sukhI sakharA jihA~ re, dhareM sadA dhramadhyAna / ihA~ comAse re AvI kIdhI caupai re, zrI jinakuzala pasAya / ihA~ te thUma virAjai sAsatau re, kuzalalAbha sukhadAya / kuzalavinaya -ye kSemazAkhA (kharatara0) ke ratnavallabha ke ziSya yazovarddhana ke ziSya the| inhoMne nemirAjula siloko aura rANakapura stavana saM0 1754 meM bnaayaa| zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne nemirAjula zaloko kA racanAkAla saM0 1759.ASAr3ha zukla 3 batAyA hai| ina racanAoM kA koI uddharaNa nahIM prApta haA isalie 'trailokya dIpaka kAvya' (saM0 1812) ke racayitA kuzala vijaya aura prastuta kuzala vinaya eka hI haiM yA do vyakti aura kavi haiM yaha bhI nizcaya 1. mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1339-42 aura bhAga 5 pR0 63-66 (na0 sN0)| 2. vahI 3. agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 102 / 4. mohanalAla dalI canda desAI--jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1404 (pra0saM0) aura bhAga 3 pR0 1524 (pra0 saM0) / . Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzalasAgara athavA kezavadAsa 95 nahIM ho sakA / yaha racanAoM kA parIkSaNa karane ke pazcAt hI kucha kahA jA sakatA hai / ' kuzalasAgara prathavA kezavadAsa - ye kharataragacchIya jina bhadrasUri zAkhA ke lAvaNyaratna ke ziSya the / inakA janma nAma kezavadAsa thA, isa nAma se bhI inakI racanAe~ milatI haiM / inhoMne saM 1736 meM kezava bAvanI; saM0 1745 meM vIrabhANa udayabhANa rAsa (65 DhAla navAnagara ) kI racanA kii| zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne bhI kuzalasAgara (kezava) ko kharataragacchIya jinabhadra zAkhA ke sAdhukIrti > mahimasuMdara>nayameru > lAvaNyaratna kA ziSya batAyA hai / kezavadAsa bAvanI yA mAtRkA bAvanI (saM0 1736 zrAvaNa zukla 5 maMgalavAra) Adi-oGkAra sadA sukha deu tahI nita seuta vaMchitaicchita pAvai / bAuna akSara mAMhi ziromaNi yogIsara hI isa dhyAvai / dhyAna meM gyAna meM veda purANa meM kIrati jAkI sabai manabhAvai / kezavadAsa kuM dIjiiM dolata bhAva sauM sAhiba ke guNa bhAve / aMta -- bAuna akSara jora karI bhayA, gAu panyAsa hI mana bhAveM / satara so chatrIsa ko sAuna sudi pAMca bhRguvAra kahAve / sukha sobhAganI ko titako huve bAuna akSara jo guna gAve / lAvanaratna guru supasAulo kezavadAsa sadA sukha pAve / isa prakAra kezavadAsa kuzalasAgara ) ne apanI racanA meM lAvaNyaratna ko apanA guru batAyA hai / vIrabhANa udayabhANa rAsa (saM0 1745 vijayadasamI somavAra, navAnagara ) Adi sadguru jI sAnidha karo, zrI jinakuzala sUrIMda | paranA pUraNa tuM prabhu, paratikha surataru kaMda | 1. mohanalAla dalIcanda desAI- jaina gurjara kavio bhAga 5 pR0 194 ( na0 saM0 ) / 2. agaracanda nAhaTA - - paraMparA pR0 106 / 3. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kavio, bhAga 2 10 354 ( pra0saM0 ) aura bhAga 5 pR0 21 ( na0 saM0 ) / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vIrabhANa to dAna thI lAghI lIlA Rddhi / udebhANa sevA karI, sAdhu taNI mana suddhi / isase spaSTa hai ki vIrabhAna ne dAna se aura udayabhAna ne sAdhusevA se manaHzuddhi lAbha kiyA aura mahAmuni ho gye| dhana dhana vIrabhANa udebhANa munIvaru nAma thakI vistAra / mAhA munIsara nAM guNa gAvatAM, pAmIje bhavapAra / yaha racanA vikramacaritra para AdhArita hai, yathA - vikramacaritra thakI a udharyo sarasa kathA rasa joya / racanAkAla --- araja che re kaviyaNa mAharI, the cho catura sujANa; mAharI zobhA vadhasye tuma thakI, vAcyAM sarasa bakhANa / satara pasatAle saMvatsare, vijayAdasamI somavAra / pUraNa rAsa karyo me tiNa dine, vA jayajayakAra / kavi ne uparokta guru paraMparA batAkara aMta meM apanA nAma kuzalasAgara batAyA hai - tehano ziSya suvinIta che, kuzalasAgara gaNI jANa / ' kezavadAsa ne 'zItakAra ke savaiyA' (6 savaiyA chaMda) nAmaka hindI racanA bhI kI hai| ye hindI ke prasiddha AcArya kavi kezavadAsa se bhinna haiM / inakA pUrNa vivaraNa jaina gurjara kaviyoM meM dekhA jA sakatA hai| uttamacaMda koThArI (jalagA~va) ne apanI sUcI meM inakI eka racanA 'nemirAjula bArahamAsa saM0 1726 kA ullekha kiyA hai jisakI prati digambara jaina choTA maMdira meM upalabdha hai| isa prakAra inakI cAra kRtiyoM kA patA cala pAyA hai jinake AdhAra para ye kuzala kavi pratIta hote haiN| (zrIdhara) kezavaRSi- lokAgacchIya rUpasiMha ke ziSya batAye gaye haiM / inakI gadya racanA dazAzrutaskaMdha bAlAvabodha saM0 1709 kA ullekha milatA hai / ' inakI eka racanA sAdhu vaMdanA batAI gaI hai jisake 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 366-69 aura 354 pra0 saM0, bhAga 3 pR0 1328 aura 1333 pra0 saM0 / 2. vahI, bhAga 5 pR0 22 na0 saM0 / 3. vahI, bhAga 2 pR0 590, bhAga 3 pR0 1624 pra0 saM0 aura bhAga 4 pR0 168-169 na0 saM0 / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrIdhara) kezava RSi 27 aMta meM likhA hai - ___ 'rUpasiMha vrativara ziSya zrIdhara (kezava) kahai jayakAra jayakaru / ' isase lagatA hai ki inakA nAma kezava aura zrIdhara donoM thaa| mohanalAla dalIcanda desAI ne eka kezava kA ullekha 17vIM zatI meM bhI kiyA hai aura sAdhuvaMdanA nAmaka racanA kA vivaraNa diyA hai|' inakI dUsarI racanA 'lokAzAha no saloko' kA bhI varNana kiyA gayA hai| 18vIM zatI meM bhI kezava (zrIdhara) ke sAtha sAdhuvandanA kA ullekha kiyA gayA hai| yaha saba zaMkAspada hai| ApakI eka anya racanA 'cauvIsa jina stava' ke aMta meM bhI kavi ne apanA nAma kezava hI diyA hai, yathA jinarAja vIro jayakarU re, nityaprati yaha nAma, gaNikezava kahai tehanai re, nityaprati sukhano dhAma / / .. prApta uddharaNoM meM isakA racanAkAla na hone se yaha patA nahIM calatA ki ye 17vIM zatI ke kavi haiM / sAdhuvandanA kA Adi-anta Age diyA jA rahA haiAdi--paDhamanAha sirI risahadeva, paha kerA pAya / suranara iMdi naraMda namI, sevaya suhadAya / ajiya amiya kaMdappa jeNa jIto balavaMta / suhakara sAmI vaMdIyai, o saMbhava gunnvNt| aMta ima sAdhuvaMdana karI ANaMda dukha nikaMdana sukhakaru / mala bhavikaraMjana asukhabhaMjana,pApagaMjana sukhakaru / ' isakI bhASA kRtrima rUpa se prAcIna prAkRtAbhAsa zailI kI gar3hI gaI hai| isalie bhASA ke AdhAra para kavi kA kAlakrama nizcita karanA avaijJAnika hai| pratIta hotA hai ki eka kezava (zrIdhara) haiM eka lokAgacchIya kezavaRSi haiN| parantu donoM kA samaya kyA hai yaha bhI nizcita nahIM ho pAtA hai / 1. mohanalAla dalI canda desAI---jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1094 (pra0 sN0)| 2. vahI bhAga 3 pR0 1523 (pra0 sN0)| 3. vahI bhAga 3 pR0 1522 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kuzalo jI -- lokAgacchIya AcArya zrI bhUdhara jI ke ziSya haiM / inakA janma saM0 1767 aura mRtyu saM0 1840 meM huA thA / inakA janma seThoM kI rIyA~ ( mAravAr3a) meM huA / inake pitA kA nAma lAdhUrAma jI caMgeriyA aura mAtA kA nAma kAnUbAI thA / inhoMne saM 1794 phAlguna zukla saptamI ko AcArya bhUdhara se dIkSA lI thI AcArya jayamalla jI inake gurubhAI the / Apa prabhAvazAlI saMta, zAstrajJa vijJAna aura kavi the / inakI racanAoM rAjamatI saMjhAya, sAdhugaNa kI saMjhAya, dazAraNabhadra ko coDhAliyo, dhannA kI DhAla, nemanAtha jI kA silokA, vijayaseTha vijayA seThAnI saMjhAya ke alAvA aneka stavana aura upadezaparaka padAdi prApta haiM / sItAjI ko AloyaNA kuzalo jI kI racanA kahI gaI hai / patA nahIM yaha kuzala kI, kuzalasiMha kI yA kuzalojI kI racanA hai, pATha milAna karane para hI yaha spaSTa ho sakatA hai / lokAgaccha ke rAmasiMha ke ziSya kuzala kI racanA sItA AloyaNA aura dazArNabhadra cauDhAliu kI carcA pahale kI jA cukI hai isalie ye racanAyeM inakI nahIM ho sakatIM / zeSa do-tIna racanAyeM jaise rAjamatI saMJjhAya, dhannA kI DhAla, vijayaseTha vijayA seThAnI saMjhAya inakI racanAyeM ho sakatI haiN| inakI sUcanA DaoN0 narendra bhAnAvata aura zAntA bhAnAvata ne apane lekha 'rAjasthAnI kavi-3' meM dI hai / parantu kuzala, kuzalo ke vyaktitva aura kRtitva kA spaSTa nirUpaNa nahIM kiyA hai / pa 98 kesara - ApakI eka racanA 'caMdanamalayAgiri caupaI' (saM0 1776 ) hai jisakA Adi- sAnidha kArI sAradA, samarUM huM suprabhAta, joDi kalA dyo jugati suM, mayA karejyo mAta / kahA~ caMdaNa malayAgirI, kahAM sAyara kahAM nIra / kahisu tiNakI bAratA, suNasIsaha bar3avIra 1, aura racanAkAla - saMvata 1776 tare jI lAhe nagara comAsa / mahAjana sahu suSIyA vase jI dinadina lIla vilAsa / 1. DaoN0 narendra bhAnAvata, rAjasthAnI kavi-3 'lekha saMkalita rAjasthAna kA jaina sAhitya | Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kesara DhAla igyAramI jI kavi kesara kara jor3a, je suNasye bhala bhAva suMjI te ghara saMpati koDi / ' kesara kuzala --- Apa tapAgacchIya vIrakuzala ke praziSya evaM saubhAgya kuzala ke ziSya the / ApakI pramukha racanA jagaDu prabaMdha caupAI athavA rAsa ( 26 kar3I, saM0 1760, zrAvaNa, sAMtalapura meM likhI gaI haiM / isakA maMgalAcaraNa ina paMktiyoM se prAraMbha huA hai 99 pAsa jiNesara para namI, praNamI zrI guru pAya / jagaDUsA suralA taNA, guNa gAtAM sukhathAya / rAjA karaNa marI karI pahoto saraga majhAra / kaMcanadAna prabhAva thI, paga paga rahe manohAra / mAnava bhavajo pAmIo, to sahI dIje anna / devaloka thI avataryo, jagaDUsA arthAt mahAdAnI karNa hI jagaDUsA ke rUpa meM isa bhava meM dhanadhanna / avatarA thA / aMta--satara nabha SaTa zrAvaNamAsa aha saMbaMdha karyo ullAsa / zAMtalapura comAsuM rahI, zrAvakajana ne Adare kahI / paMDita mohe pravara pradhAna, vIra kuzala guru parama nidhAna / saubhAgyakuzala sadguru supasAya, tAsa ziSya kesara guNagAya isameM jagaDusA ke dAna kI kathA ke sAtha kaI anya aitihAsika prasaMgoM kA bhI yatratatra ullekha hai / mohanalAla dalIcanda desAI ne isakA racanAkAla 1706 likhA thA jo pATha se bhI lakSita hotA hai parantu ThIka tithi 1760 hI lagatI hai kyoMki saubhAgya kuzala kA samaya isI ke AsapAsa nizcita hotA hai / yahI abhimata navIna saMskaraNa (jaina gurjara kaviyo ) ke saMpAdaka zrI jayanta koThArI kA bhI hai / zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne inakI dUsarI racanA 'bIsI' batAI hai kintu isameM guru paraMparA nahIM hai isalie kucha zaMkAspada 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 533-34 pra0 saM0 aura bhAga 5 pR0 293 294 ( na0 saM0 ) / 158 aura 174 ( pra0 saM0) tathA bhAga 5 pR0 196 2. vahI bhAga 2 pR0 197 na0 saM0 / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa avazya hai, jaba taka anyathA siddha na ho jAya taba taka ise kesara kuzala kI kRti mAnakara isakA Adi aura aMta namUne ke taura para diyA jA rahA hai -- Adi - sImaMdhara jinarAja suhaMkara, lAgA tuma suM nehA vo, salone sAI dila sauM darasana deha / . . . . . . tumahI hamAre mana ke mohana, pyAre parama sanehA vo, slone...........|" aMta bhAga bhoga jinarAja prabhu kI, bhagati mugati mnbhaaii| kesara kuzala sadA sukhasaMpadA, dinadina ati adhikaaii|' kesara kuzala (I) tapAgacchIya vijayaprabhasUri ke praziSya aura ye harSakUzala ke ziSya the| cUMki inakI guru paramparA alaga hai isalie bhinna vyakti aura kavi hoMge / inakI eka hI racanA kA patA hai : vaha hai '18 pApasthAnaka svAdhyAya' (19 DhAla saM0 1730 zucimAsa 15, guru) kavi ne racanAkAla batAte hue likhA hai---- gagana tatva muni iMdu saMvacchara, sUcI zuddha pUnima sArI jii| guruvArai zrI guru supasAI, syApo horai jayakArI jii| guru paramparA kA ullekha svayaM kavi ne isa prakAra kiyA haitapagacchapati guru guNa rayaNAyara zrI vijayaprabha sUriMdA jii| AgamAkArI vividha paTadhArI, haraSakuzala muniMdA jii| hitakArI zrI guru upagArI jJAnadRSTi dAtAra jii| lahI upadeza kesara muni bhASai bhaNI je adhikAra jii| isakA Adi isa taraha huA hai -- zrI jinavara jiNesarujI, bhAkhyaM bhavijana kAja / doSa aThAraha AkarA jI, samajhI kIjai tyAga / bhavikajana ! bhAve nijamana bhAva / maMgalamAlA pAmIi jI jIvadayA adhikAra / haraSakusala guru vAdaMtA jI, kesI guru nI vANi / ' 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1204, 1208 (pra0 saM0) aura bhAga 5 pR0 196-197 (na0 sN0)| 2. vahI, bhAga 3 pR0 1275-76 (pra0 saM0) aura bhAga 4 pR0 434, 435 (na0 sN0)|| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezara vimalaM 101 kezara vimala - tapAgaccha ke zAMtivimala Apake guru the / kesaravimala ke ziSya dAnavimala ne apanI guruparamparA batAte hue kahA hai ki vaha tapAgacchIya Ananda vimala > vijayavimala > vAnararSi gaNi> AnaMdavijaya > harSa vimala > zAMtivimala > kezara vimalakA ziSya hai / mohanalAla dalIcaMda desAI ne bhI inheM zAMtivimala kA ziSya batAyA hai / ' lekina kavikRta sUktamAlA kI sAkSI se vaha kanakavimala kA ziSya aura zAMti vimala kA sahodara siddha hotA hai / sUktamAlA meM kavi ne likhA hai vikhyAtAstadrAjye, prAjJA zrI zAMtivimala nAmAni, tatsodarA vabhUvuH prajJo zrI kanaka vimalAkhyA, teSAmubhau vineyau, vidvatkalyANavimala ityAdya, tatsodaro dvitIya kezara vibhAbhidhovarajaH / inakI do racanAoM kA vivaraNa prApta hai / eka hai 'sUktimAlA athavA sUktimuktAvalI' saM0 1754 jisakA racanAkAla kavi ne saMskRta meM likhA hai, yathA ve deMdriyaSicaMdre (saM0 1754) pramite zrI vikramAgachate varSe, agraMthI sUktamAlA, kezara vimalena vibudhena / isakA prArambha bhI saMskRta zloka meM hI hai, yathA sakala sukRta vallIvRnda je mUrtimAlA, jinamanasi nidhAya zrI jinendrasya mUrti / lalitavacana lIlA lokabhASA nibaddhairiha, katipaya padye sUktamAlA tanomi / kavi ne apanI bhASA ko 'lokabhASA' kahA hai jisakA tAtparya tatkAlIna pracalita kAvyabhASA kI lokarUr3ha zailI se hai / isake prArambhika do zloka hI saMskRta meM hai jinase unake saMskRta jJAna kA anumAna ho jAtA hai para Age ke 37 chaMdoM kI bhASA lokabhASA hI hai / bhASA kA namUnA dekhane ke lie sUktimAlA ke anta kI kucha paMktiyA~ prastuta haiM 1. mohanalAla dalIcanda de gaI-- jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 442-45, bhAga 3 pR0 1387 pra0 saM0 / 2. vahI bhAga 5 pR0 134- 135 na0 saM0 / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhavaviSaya vaNA je caMcalA saukhya jANI, priyatama priyayogA bhaMgarA citta aannii| karamadala khapeI kevalajJAna leI, ghanaghana jana teI, mokSasAdhe jikeI / ' yaha racanA (sattaramA zataka) prAcIna gurjarakAvya meM prakAzita hai| inakI dUsarI racanA 'vaMkacUla rAsa saM0 1756 meM pUrNa huI jisakA Adi Age prastuta hai tribhuvananAyaka guNatilo, praNamuM Adi jiNaMda, jaga jana timira nivAravA udayo pUnima caMda / isameM vaMkacUla rAjA ke dRSTAMta se yama-niyama, vrata-saMyama kA saMdeza diyA gayA hai niyama taNA vrata sAdha jeje, zivarAmA tasa jove re, bhoga ane upabhoga taNA je, niyamavrata ArAdhe re / zrI vaMkacala taNi pari te nara, saraga taNA supasAdhe re, vinaya karI guru pAya namIje, rAjaRddhi sukha lIje re| racanAkAla-saMvata satare chappane gAyo, zrI vaMkacUla nareso re, suMdara maMdira mati baMdira, zrI saMgha taNe Adeso re| isameM bhI kavi ne apane ko zAMtivimala kA sahodara batAyA hai, yathA teha taNe rAje jayavaMtA, zrI zAMtivimala kavirAyA re, tAsa sahodara iNa parasaMge, kezaravimala guNabhAyA re / isase sApha jJAta hotA hai ki kavi zAMtivimala kA bhAI thA para yaha anizcita hai ki zAMtivimala usake guru the yA gurubhAI ? kSamA pramoda-Apa ratnabhramasUri ke ziSya the| inakI racanA nigoda vicAragIta (48 kar3I) satyapura yA sA~caura meM pUrNa huI thii| isakA maMgalAcaraNa nimnavat hai - 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kavio bhAga 5 pR0 134-135 na0 saM0 / 2. bhAga 5 pR0 137 (na0 sN0)| . d Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSemavijaya 103 praha uThI namIyeM sadA, zAsananAtha sadhIra, trizalAnandana jagatilo varasukhadAyaka vIra / paMcamaaMge pragaTa che karu nigoda vicAra, saddavahatAM sUdhe mane, sahI huve sukhakAra / isake anta kA 'kalaza' Age prastuta hai-- vIra jiNavara sayala sukhakara satyapura vara sohle| seve surAsura dIptibhAsura bhavika jana mana moho / nija guNe gajita kumati vajita ratna samudra suuriis| mana suddha gAve sahI pAve, kSamA pramoda jagIsa o|' kSamAsAgara -jinadharma sUri ke samaya meM inhoMne 'zatrujaya bRhatsava' (2 DhAla) ko saM0 1731 caitrazukla 5 ko pUrNa kiyaa| isakA prArambha isa DhAla se huA hai "haThIlA vayarI nI" dANA dIhI manamai huMtI re, Ata karevA khAMta re, Dugara bhlo| desa soraTha mai zobhatau re lAla / soraTha de sa sohAmaNau re, tIratha jihAM bahubhAMta re, Dugara bhlo| racanAkAla--saMvata satara ikatrIsa mai bali caitrI ho sudi paMcamI jANa / zrI jinadharma sUrIsaru, jiNa bheTyA ho sakalai maMDANa / ahammadAbAda khaMbhAitI, vimalA de hI AsabAi khAsa / saMgha sAthai ima prema su, vavarAvyA ho chaThama nai ullAsa / anta - mana nI AsyA sahU phalI, raMgai gAyA ho zevruja girarAya se / kSamAsAgara munivara bhaNai, bali hojyo sevato tuva pAya se / kSema vijaya - tapAgacchIya devavijaya ke ziSya zAMtivijaya ke ye ziSya the / inhoMne kalpasUtra bAlAvabodha saM0 1707 vaizAkha zukla guruvAra ko mahemadAbAda meM likhA / prArambha 1. mohanalAla dalIcanda desAI--- jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1527-28 - pra0 saM0 bhAga 5 pR0 372 (na0 sN0)| 2. vahI bhAga 2 pR0 283 aura bhAga 4 pR0 445 / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrI tapagaNa gaganAMgaNa dinamaNi yaH parAsta kumati timiro bharA, zrI akabara nRpa pUjitA hIra vijaya sUrayo'bhUta / isase hIravijaya ke pazcAt vijayasena, vijayatilaka, vijayANaMda, vijayarAja, devavijaya aura zAMtivijaya Adi AcAryoM kI guru parapaMrA batAI gaI hai| racanAkAla-varSemuni gagana giri kSamA mite (1707) rAdhamAsa sitapakSe guru puSpa rAjiSaSdyA mahamadAbAda vara nagare' kahakara batAyA gayA hai / ' gadya kA namUnA nahIM hai| kSemaharSa-Apa kharataragacchIya sAgaracandra zAkhAntargata vizAlakIrti ke ziSya the| inakI racanA candanamalayAgiri caupaI' (13 DhAla saM0 1704 masakoTa) prakAzita ho cukI hai| isakA prakAzana savAI bhAI rAyacanda, ahamadAbAda ne kiyA hai / isake prArambha meM caubIsa jinavaroM aura mA~ zAradA kI stuti hai, yathA jiNavara cauvIseM namI, valI vizeSa jinavIra / vartamAna zAsanadhaNI, praNamuM sAhasa dhIra / sarasavacana rasa barasatI vINAM pustaka dhAra / bhakta praNamuM bhAratI, haMsagamani hitakAra / yaha racanA zIla kA mAhAtmya prakaTa karatI hai - zIla adhika saMsAra mAM, jiNavara bhAkhe ama, avara bhaNe huti adhika, meru taNe pare jema / tiNe have zIla sarAhasu, caMdana nI pare caMga / satiyAM mAMhe ziromaNI, malayAgiri mnrNg| kiNe dIpe puravara kiNe, kisI pareM saMbaMdha ahavu, thayo thikI have mUla thI, mAMdIne kahIye teha / aMta - bAramI DhAla mAM o kahI jI, pUrava bhava taNI bAta / kSemaharSa kahe have suNo jI, saMyama lIdhe jeNe bhAMta / ' 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 590, aura bhAga 3 pR0 1623 (pra0 saM0) bhAga 4 pR0 162-163 (na0 sN0)| 2. vahI, bhAga 3 pR0 123-124, 1140 (pra0 saM0) aura bhAga 4 pR0 143-144 na0 saM0 / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 kSemaharSa isameM 12 DhAloM meM inake pUrvabhava kI kathA kA varNana hai aura anta meM inake saMyama lene kA prasaMga ullikhita hai / isake alAvA 'puNyapAla zreSThi caupaI' ( padya 351 sajAvalapura ) aura 'pArzvanAtha stavana' ( 74 gAthA ) kA bhI ullekha milatA hai / ina racanAoM kA vivaraNa - uddharaNa nahI mila pAyA / 6 1 kharagasena / khaMgasena - inakI eka racanA trilokadarpaNa kathA saM0 1713 kA ullekha milA hai jisakA viSaya lokavijJAna batAyA gayA hai / zrI kAmatAprasAda jaina ne inakA nAma kharagasena likhA hai aura batAyA hai ki Apa lAbhapura (lAhaura) meM rahate the / ye jaina zrAvaka niyamoM ke acche jJAtA the / inhoMne jinendra bhakti se prerita hokara vahIM 'triloka darpaNa' kI racanA kI thI jisameM tInoM lokoM kA varNana karate hue jina caityoM kA varNana kiyA hai / AdipurANa, uttarapurANa, harivaMzapurANa aura trilokasAra kA adhyayana karake kavi ne yaha svatantra rUpa se graMtha nirmita kiyA hai / usa samaya Agare meM caturbhuja vairAgI nAmaka prasiddha vidvAn the jo prAyaH lAhaura AyA karate the, kavi ne jaina siddhAnta kA jJAna unase bhI prApta kiyA thA aura yaha racanA karake kavi ko bar3A AtmatoSa huA thA / kavi ise ' mukti svayaMvara kI jayamAla' kahate haiM / racanA sAdhAraNa hai, paMjAba meM racI jAne para bhI bhASA meM paMjAbIpana nahIM ke barAbara hai ! kucha namUne dekhiye sakala manoratha pUre bhaye, alaga rUpa hai jaiso thae / jaiso dama pAyo saMtoSa, taiso saba koI pAvau moSa / racanAkAla--saMvatsara vikrama taiM Adi satraha se teraha suSasvAda / caitra sukula paMcamI pramANa, yaha trilokadarpaNa supurANa / racyau buddhi anusAra pramANa, deSi graMtha pAI vidhijANa, apaNau Ava saphala kara liyau, bodhabIja hRdaya meM kiyo caturbhuja vairAgI kA ullekha kavi ne ina paMktiyoM meM kiyA hai caturabhoja vairAgI jANa, nagara Agare mAMhi pramANa / tina bahuto kiyo upagAra, darava sarUpa die bhaNDAra / 1. agaracanda nAhaTA -paraMparA pR0 106 / 2. sampAdaka kastUracanda kAsalIvAla, anUpacanda rAjasthAna ke zAstra bhaNDAroM kI graMtha sUcI bhAga 3 pR0 92 . 3. zrIkAmatAprasAda jaina - hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 154-155 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kavi ne racanA-sthAna isa prakAra kahA hai - ehI lAbhapura nagara meM zrAvaka parama sujANa / saba mili kai caracA kareM, jAko jo unamAna / SaDgasena tinamaiM rahai, sabakI sevA lIna / jina vANI hiradai basai, jJAna magana rasa cIna / ' kavi ne apanA nAma SaDgasena likhA hai| isa taraha inake SaDgasena, kharagasena aura khaMgasena tIna nAma milate haiM para ina tIna nAmoM meM vyakti eka hI hai jisane triloka darpaNa kI racanA kI thii| caturbhaja kA ullekha nATaka samayasAra meM bhI huA hai| ye kavivara banArasIdAsa kI adhyAtma maMDalI ke eka sadasya the| inakA janma sthAna nAranaula (bAgaDa deza) thaa| inake pitA kA nAma lUNarAja aura dAdA kA nAma mAnasAha thaa| inakI zikSA AgarA meM sambhavataH caturbhuja vairAgI ke sAnnidhya meM hI huI thii| inhoMne zAhajahA~ ke zAsanakAla meM apanI racanA triloka darpaNa kA nirmANa kiyA thaa| yaha dohA caupAI meM padyabaddha kRti hai| isake anta meM kavi kA paricaya diyA gayA hai jisake AdhAra para uparokta sUcanAyeM prApta huI haiN| khImamani-ye kAnamuni ke ziSya the| inhoMne 'paMcamahAvrata saMjhAya' (pA~ca DhAla) kI racanA kI hai jisakA prArambha isa prakAra huA hai --- sakala manoratha pUrave re, saMkhesarA jinarAya / teha taNA supasAya thI re, karuM paMcamahAvrata saMJjhAya re / munijana se pahalUvratasAra / anta--saMyama ramaNI sajo rAtA, tehane aha bhava parabhava sukhshaataa| pAMce vrata nI bhAvanA kahI, te AcArAMga sUtra thI lhii| zrI kAna muni uvajhAya taNo, jaga mAMhi jasa mahimA ghaNo / tehano ziSya khimamuniya kahe, aha saMJjhAya bhaNe te sukhalahe / 1. kAmatAprasAda jaina - hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 113 / 2. sampAdaka agaracanda nAhaTA, kastUracanda kAsalIvAla, narendra bhAnAvata, mUlacanda seThiyA aura vinayasAgara--rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 211 prAkRta bhAratI, jypur| 3. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1431-32 pra0 saM0 / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 khIma muni kisI ajJAta kavi ne khimaRSi pAraNAM (83 kar3I saM0 1782 se pUrva) likhI hai jisase jJAta hotA hai ki khima RSi ne sAta varSa taka guru kI gahana sevA kI, satsaMga evaM vidyAdhyayana kiyA tatpazcAt kaThina tapazcaryA kI, yathA -- neU varasa puruM Ai, varasa trIsamai saMyama ThAi, _ sAta varasa guru sevA kIddha pachai abhigraha tapasuprasiddha / isake prArambha meM pAraNA kI vidhi tathA pAraNA meM grahaNa kI jAne vAlI vastuoM kA ullekha hai, yathA kAMga kodrava kulathI jANai, karabau kaira te bakhANai / kapUrIAM kuThavar3I dei, te khima RSi pAraNA krei|' kAMga, kodo, kulathI bar3e moTe anna haiM jinakA aba utpAdana bhI prAyaH kRSaka nahIM karate na khAte haiN| isalie yaha pAraNA eka kaThina kArya hai| khuzAla ---ApakI eka racanA 'nemibAramAsA ( saM0 1798 bhAdra 11 guru ) kA patA calA hai jo prAcIna madhyakAlIna bAramAsA saMgraha bhAga 1 meM chapI hai jo caMda khuzAla ke nAma se chapI hai| lagatA hai ki khuzAlacanda kI jagaha canda khuzAla ho gayA hai| khuzAlacanda kAlA nAmaka prasiddha kavi ho gaye haiM patA nahIM yaha kisakI racanA hai ? isakA uddharaNa upalabdha na hone se anizcaya kI sthiti hai|2 nAma se hI racanA kA viSaya aura kAvya vidhA kA jJAna ho jAtA hai| isase anumAna hotA hai ki isameM rAjula ke vipralaMbha bhAva kA varNana hogaa| khuzAlacanda kAlA.. kAlA gotrIya khuzAlacanda ke pitA kA nAma suMdaradAsa aura mAtA kA nAma sujonade thaa| inakI prAraMbhika zikSA inake janma sthAna jayasiMhapurA (jahAMnAbAda) meM huii| bAda meM ye bhaTTAraka devendra kIrti ke sAtha sAMgAnera gae aura vahIM lakSmIdAsa cAMdavADa se jaina zAstroM kA abhyAsa kiyaa| isakI adhikatara racanAyeM 1. mohanalAla dalIcanda desAI ---jaina gurjara kavio bhAga 3 - pR0 1532 pra0 saM0, bhAga 5 pa 0 319-320 (na0 sN0)| 2. vahI, bhAga 3 pR0 1468-69 pra0 sa0 aura bhAga 5 pR0 360 (n0sN0)| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jaina purANoM para AdhArita haiM aura prAya. sAMgAnera meM hI racita haiN| harivaMza purANa 1780, yazodhara caritra 1781, padmapurANa 1783, vrata kathA koSa 1787, jaMba svAmI carita, uttarapurANa 1799, sadbhASitAvalI 1773, dhanyakumAra carita, vartamAnapurANa, zAMtinAthapurANa aura caubIsa mahArAja pUjA' Adi ApakI ullekhanIya kRtiyA~ haiM / ye sabhI bhASAprayoga evaM kAvyakalA kI dRSTi se paThanIya haiN| DaoN0 premasAgara jaina ne inakA janmasthAna sAMgAnera batAyA hai aura inakI mAtA kA nAma sujAnade ke sthAna para abhidhA batAyA hai aura apane isa kathana kA AdhAra vratakathAkoza, prazasti ko batAyA hai| isameM 16 kathAe~ haiM, akSayanidhi vratakathA, SoDazakAraNavratakathA, megha. mAlA vratakathA, jyeSTha jinavara vratakathA, AdityavAra vratakathA, saptaparamasthAna bratakathA, mukUTa saptamI vratakathA, sugaMdhadasasI vratakathA, labdhimuktAvalI vratakathA ityAdi / isakA racanAkAla -- saM0 1787 ke badale saM0 1783 batAyA hai / ' saMdarbhita padya yaha hai---. aura suNau Age mana lAya, maiM suMdara ko naMda subhAya; siMhatiyA abhidhA mama mAya, tAhi kUrivaMbhai upajU Aya / 1 lagatA hai ki siMhatiyA pATha azuddha hai vaha sujAna hI hai kyoMki abhidhA zabda to nAma kA paryAya hI hai, yaha nAma na hogaa| yaha nizcita hai ki ve dillI (jahAnAbAda) ke jayasiMhapura nAmaka muhalle meM rahate the para janmasthAna ke saMbaMdha meM kucha bhI nizcaya pUrvaka nahIM jJAta ho sakA hai| uttarapurANa kI prazasti meM kavi ke paricaya se bhI yaha spaSTa nahIM haiN| inakI racanAe~ kAvyatva kI dRSTi se paThanIya aura mArmika haiM yathA-tuma prabhu adhama aneka udhAre, DhIla kahA hama vAro jii| tArana tarana viruda suna Ayo aura na tAraNa hAro, tuma bina janasa maraNa dukha pAyau kabhI na Avai pAro jii| 1. sampAdaka agaracanda nAhaTA ityAdi rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 220-21 para prakAzita lekha -- rAjasthAnI padya sAhityakAra-6 lekhapAla DaoN. gaMgArAma garga / 2. sampAdaka-kastUracanda kAsalIvAla- rAjasthAna ke zAstra bhaNDAroM kI sUcI bhAga 3 pR0 85 / 3. sampAdaka kastUracanda kAsalIvAla---prazasti saMgraha pR0 257 (hindI jaina bhaktikAvya pR0 334 para uddhata ) Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 khuzAlacanda kAlA mai vinatI karahu~ tribhuvanapati, mero kArija sAro jI caMda khusyAla sarana caranana kI so bhavapAra utAro jii|' caubIsa stutipATha meM stutiyA~ bhaktibhAvapUrNa haiM / kavi prabhu ke prati apanA premabhAva vyakta karatA huA likhatA haituma sama avaraja ko nahIM prabhu zivanAyaka sukhadhAma; avinAsI pada deta ho prabhu phira nahIM jaga soM kAma / dAtA laSi mai jAciyo jI kIje mohi hUM pAra, bhava duSa sau nyArau rahauM prabhu rASo saraNa adhAra / caMda kara yA vinatI jI sUNijyau tribhavana rAI, janma janma pAUM sahI prabhu tuma sevA adhikAI / yaha saMbhavanAtha kI vinatI hai jo digambara jaina paMcAyatI maMdira bar3auta ke jJAnabhaNDAra (guTakA naM0 47) meM surakSita hai| uttarapurANa bhASA (saM0 1789 magasira sudI 10) kI prazasti ke 53 padyoM meM khuzAlacaMda kA paricaya hai / dhanyakumAracaritra saM0 1781 ke pazcAt kI kRti pratIta hotI hai| yaha brahma nemidatta ke dhanyakumAra carita para AdhArita hai| pA~ca sargoM meM yaha racanA pUrNa huI hai| isameM dhanyakumAra kA cAritrika saMgharSa pramukhatA pUrvaka citrita hai| dohA caupAI chaMdoM meM racita yaha ekArtha kAvya hai / isakI bhASA sarala kintu pravAha pUrNa hai| yazodhara carita bhASA (1781 kArtika zukla 6) isakI 1796 kArtika zukla paDivA, zanivAra kI kuzalo kRta pratilipi upalabdha hai|4|| padmapurANa kI sUcanA to graMthasUcI meM hai kintu koI vivaraNa yA uddharaNa Adi nahIM hai| ukta vivaraNa se yaha jJAta hotA hai ki zrI kAlA dvArA racita sAhitya guNa aura parimANa donoM hI daSTiyoM se samRddha hai aura ve 18vIM zatI ke acche kaviyoM meM sammAnita sthAna ke adhikArI haiN| 1. DaoN0 premasAgara jaina hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pR0 334-335 2. vahI 3. DA0 kastUracanda kAsalIvAla aura anUpacanda-rAjasthAna ke jaina zAstra ___bhaMDAroM kI graMthasUcI bhAga 4 pR0 145 / 4, vahI pR0 191 / 5. vahI pR0 149 / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kheDiyA jagA-jagojI - ApakI vacanikA ' rAThoDa ratana maheza dAsotarI vacanikA (saM0 1715) cAraNI zailI kI racanA hai| isakI bhASA kA namUnA dekhie 110 gaNapati guNe gahiraM, guNa grAhaka dAna guNa deyaNeM, siddhi riddhi budhi sadhIraM, suDAlAdeva suprasannaM / isameM suDAlAdeva (gaNeza) kI vandanA hai / kavi jainetara rAjasthAnI cAraNa hai / isakI antima paMktiyAM nimnAMkita haiM papa vaisAha tithi navamaH panatottaraM varasa, vAra zukralaDIA vadaha : hIMdU turuka bahasa / jor3e bhaNau khiDIya jago rAso ratanarasAla / surA purAM sAMbhaloH bhaTa moTA bhUpAla / dalIrAu bAMkA: ujaiNI rA sakA, cyArajuga rahasI kavI bAta kahasI / ' yadyapi kavi cAraNa hai kintu vacanikA ke pratilipikarttA tathA surakSAkarttA jaina sAdhu evaM jainazAstra bhaNDAra haiM / hindI ke prasiddha sAhityehAsakAra mizrabandhuoM ne inakA ullekha gadya lekhakoM meM kiyA hai| khetala--- khetAka athavA khetA - Apa kharataragaccha ke yati the aura jinarAjasUri ke ziSya dayAvallabha ke ziSya the / inhoMne saM0 1743 dahakhAsa meM bAvanI ( 64 padya), saM0 1748 meM jinacandra sUri chanda, saM0 1748 meM cittaur3a gajala aura saM0 1758 meM udayapura gajala nAmaka racanAyeM kI / gajaloM kI bhASA khar3I bolI hai| khar3I bolI ke prAcIna padya prayoga aura gajala vidhA ke hindI meM prayoga kI dRSTi se ina gajaloM kA aitihAsika mahatva hai / isake atirikta inameM ukta donoM sthAnoM kI bhaugolika, prAkRtika evaM aitihAsika sUcanAe~ bhI upalabdha haiM / anya racanAyeM marugurjara bhASA meM hai / gajaloM kA paricaya Age diyA jA rahA hai 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 2175 / 2. mizrabandhu -- mizrabandhu vinoda pR0 461 (pra0 saM0 ) / 3. agaracanda nAhaTA -- paraMparA pR0 108 / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 khetala-khetAka athavA khetA cittaur3a gajala (63 kar3I, saM0 1748 zrAvaNa kRSNa 12) Adi -- caraNa caturbhuja lAi cita ThIka kare citta Thaur3a, cyArU disi cahuM cakkara meM, Akho gar3ha cittaudd'| gaDha cittaur3a hai vaMkA ki mAnuM samaMda maiM laMkA ki, veDacha pUra tala bahatIka, ara gaMbhIra bhI rahatI ka / racanAkAla kharatara jatI kavI khetAka, Akha maujasyU atAka, saMvata satarai sai aDatAla, zrAvaNa mAsa RtuvarasAla / vidhi pakha bAramI tArIkha, kInI gajala paThIo ThIka / ' yaha gajala phArvasa gujarAtI sabhA traimAsika varSa 5 aMka 4 meM prakAzita hai| udepura gajala (80 kar3I saM0 1757 mAgasara vadI) Adi -- japuM Adi ikaliMga jI nAtha duvArai nAtha, guNa udIyApura gAvatAM, saMtA karo sanAtha / isameM ekaliMga aura nAthadvAre ke nAtha (zrIkRSNa) kI vaMdanA hai| racanAkAla saMvata sattara sattAvana, migasara mAsa dhuri pakha dhanna, kInhIM gajala kautuka bhAja, lAyaka sunau jasu mukha laaj| isameM udayapura ke rANA amarasiMha dvitIya aura unake dvArA nirmita jayasamudra tAla kA varNana hai / kavi ne anta meM likhA hai phate jadha hara pUjai ridhU, amarasiMha jI rAnA, udayApura jyuM anUpa, ajaba kAyama ThamaThAnA / vADI tAlAba gira bAga vana, cAkravatti Dhulate camara anabhaMga jaMga kIrati amara, asarasiMha juga juga amara / kharatara jatI kavI khetAka, Akhai maujasyU otAka, rANA amara kAyama rAja, kIrti pasarI saMpadA pAja / ' yaha gajala 'bhAratIya vidyA' varSa 1 aMka 4 meM prakAzita hai| inakI eka anya racanA 'jainayatI gaNa varNana' aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM chapI hai| yaha racanA 'khetasI' ke nAma se chapI hai| isa prakAra inakA 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kavio bhAga 3 10 1669 . pra0 saM0 aura bhAga 5 pR0 69-70 na0 saM0 / 2. vahI 3. aitihAsika jaina kAvya saMgraha- (jainayatI guNa varNana) pR0 260 / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 marugurjara hindI jaina sahitya kA bRhad itihAsa nAma khetala, khetAka, khetA, (kheto) khetasI Adi milatA hai| patA nahIM khetasI aura khetA bhinna haiM yA khetala, khetAka Adi eka hI haiN| kavi ne gajaloM meM apanA nAma khetala yA khetAka hI diyA hai| jaina gurjara kaviyoM ke navIna saMskaraNa meM khetA yA khetAka nAma hI diyA gayA hai| kavi khar3I bolI, vraja aura marugurjara bhASAoM meM racanAkSama thaa| usakI navIna udbhAvanAzakti aura nava-nava kAvya prayoga kI kSamatA bhI prazaMsanIya hai| nandI sUcI ke anusAra inakA mUla nAma khetasI hI thaa| inakA dIkSA nAma dayAsuMdara thaa| inhoMne saM0 1741 phAlguna vadI 7 ravivAra ko jinacaMda sUri se dIkSA lI thii| ye amarasiMha dvitIya (saM0 175567) ke samasAmayika the| jainayatI gaNavarNana kA chanda udAharaNArtha prastuta hai--- keito samasta nyAya graMtha meM durusta dekheM, phArasI meM rasta gusta pUje chatrapatI hai / kista kareM tapa kI prazasta dharai yoga dhyAna, __hasta ke bilokive kaM sAmudrika masta haiM / pUja ke gRhasta ke vastra ke ju grAhaka hai, custa haiM kalA meM, hasta karAmAta chatI haiN| khetasI kahata SaTdarzana meM khabaradAra, jaina meM jabarajasta aise masta jatI haiN| khetasI nAmaka kaI kaviyoM meM eka sAI zAkhA ke cAraNa kavi bhI the| jinhoMne jodhapura ke rAjA abhayasiMha ke Azraya meM 'bhASA bhAratha' kI racanA saM0 1780 meM kI thii| isakI bhASA DiMgala hai| ye acche vidvAn the| kavitA meM ye apanA nAma 'sIha' dete the| dasare khetasI dAmodara ke ziSya the, unhoMne 'dhannArAsa' kI racanA kI hai| dhannArAsa saM0 1732 vairATa gar3ha mevAr3a meM racA gyaa| zrI nAhaTA ne kavi kA nAma 'khetA' batAyA hai| isakA Adi dekhiye --- prathama namuM prabhU pAsa jiNa pohavi mAMhi prasiddha / indra padamAvati puraveM nAmeM kareM navanidhi / 1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 260 / 2. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 113 / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khetaka khetAka athavA khetA racanAkAla - saMvata 17 vatIsa meM kidhA baisAkha mAsa, catura taNA mana rijhIye, sAMbhalatA se sahi pohace Asa / ' isameM dhannA ke punyavaMta caritra kA gAna kiyA gayA hai / zrI desAI ne lokAgacchIya kheto yA khetasI ke dAmodara kA ziSya aura anAthI muni nI DhAla (saM0, 1745) kA karttA batAyA thA / ' parantu yaha sUcanA galata lagatI hai| navIna saMskaraNa ( jaina gurjara kaviyo ) ke saMpAdaka ne batAyA hai ki unakA nAma khema thA, ve nAgaurI tapAgaccha ke sAdhu the / ataH khetasI se unakA koI saMbaMdha nahIM hai / ataH khema kA vivaraNa alaga se diyA jAyegA / isa prakAra kama se kama tIna khetasI yA khetAka kA patA nizcita rUpa se calatA hai jinakI racanAoM kA yathA prApta vivaraNa prastuta kiyA gayA hai / khema-nAgaurI tapAgaccha (ahipura) rAyasiMha > khetrasiMha yA khetasI ke ziSya the / inhoMne anAthI RSi saMdhi athavA DhAla athavA saMjjhAya kI racanA saM0 1745 kalyANapura meM kI thI / isake alAvA iSukAra siddha caupaI, solasata vAdI, bhRgAputra saMjjhAya bhI inakI prApta racanAyeM haiM / " nAhaTA ( agaracanda) ne inheM cUhar3a kA ziSya batAyA hai, zeSa vivaraNa pUrvavat hai / khema ne apanI racanAoM meM apane ko khetasI kA ziSya batAyA hai / solasatavAdI ( 19 bUDA mer3atA ) ke anta meM kavi ne likhA hai 113 sola satI guNa gAiyA, mer3atA nagara majhAra ho, brahma / ahipura gaccha muni khetasI ziSya khema mahAsukhagAra ho / isI prakAra mRgAputra saMjjhAya meM bhI vaha kahatA hai-gacha nAgorI dIpatA guru khemasiMha guNadhAra ho, muni khema bhaNe kara jor3ane tikarayA sudhA pramANa ho / uddharaNoM se spaSTa hotA hai ki muni khemahI anAthI jhabi saMdhi ke bhI racanAkAra haiM yathA -- 1. mohanalAla dalIcanda desAI jaina gurjara kavibho bhAga 2 pR0 286, bhAga 3 pR0 1282 pra0 saM0 aura bhAga 5 pR0 1 na0 saM0 / 2. zrI agaracanda nAhaTA - paraMparA pR0 114 8 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 marugujara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa anta -zrI kalyANa nAgorI gaccha patI re, siSa rAyasiMdha riSirAya, siSa sobhAkara dIpai khetasI re, cUhar3a sikha sukhadAya / tasa caraNAMbuja sevaka khemo bhaNai re kalyANapura sukhakAra, satairaha sai paitAlai suguru guNa gAyana i re saphala kruuavtaar| isase spaSTa hotA hai ki muni khema nAgaurI tapAgaccha ke rAyasiMha>khetrasiMha yA khetasI ke ziSya haiN| yaha racanA khetA yA khetasI * kI nahIM hai| khetasI racanAkAra khema ke guru the jo lokAgacchIya khetasI (dAmodara ziSya) se bhinna the aura kharataragacchIya (dayAvallabha ziSya) khetala yA khetasI se bhI bhinna the / uparokta avataraNa meM 'har3aca sikha sukhadAya' ke cUhar3a zabda se zAyada nAhaTA jI ko bhrama huA hai| yaha cahar3a sikha kA vizeSaNa hai na ki vyaktivAjaka saMjJA / anAthI kavi kA prArambha isa prakAra huA hai-- vaMdiya vIra jiNoSa jagIsa, nita praNamuM tasa gautama sIsa, praNamuM suguru kaMTha nitaseva, jiNa upakAra kIyo gurudeva / iSukAra siddha caupAI '1747 udayapura, cAra DhAla) uttarAdhyayana para AdhArita hai| uttarAdhyayana cavadabhai, bhinna cha adhikAra, alapa akala guNa che chaNA kahU~ bAta aNusAra / aMtima paMktiyA~ dhura cyAre DhAla bhavAM taNI, iSukArI siddha thI adhikAra, cyAra DhAla saMyama taNI, guNa gAyA sUtra annusaar| satarai saitAlai sabhe, udayApura majhAra, munI khema bhaNe siddhAMta nA, guNamAyA kor3i kalyANa / solasatavAdI kA Adi brahmacArI cUr3AmaNI, jinazAsana siNagAra ho, brahma satavAdI sole taNA guNa gAthAM bhavapAra ho / ' - khemacanda--tapAgacchIya candrazAkhA ke mukticandra Apake guru the| inhoMne 'guNamAlA caupaI' kI racanA saM0 1761 nAgaradeza meM kii| 1. mohanalAla dalIcanda desAI jaina gurjara kavio bhAga 1 pR0 591-592 bhAga 3 pR0 1282, 1336-37 pra0 saM0, bhAga 5 pR0 45-47 n 0sN0| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khema . 115 isakI saM0 1788 kI prati jaina siddhAMta bhavana, ArA meM upalabdha hai| isameM gorakhapura ke rAjA gajasiMha aura seThaputrI guNamAlA kI kathA hai|' gorakhapura kA varNana dekhiye - pUraba desa tihAM goraSapurI jAMNa ilikA ANi naidhrii| bAraha joyaNa nayarI vistAra, gar3ha mar3ha maMdira peli pagAra / yuvatI guNamAlA ke rUpa guNa kA varNana bhI kavi ne manoyogapUrvaka kiyA hai --- yathA- kaMcU pahari jar3Ava kI kIdhI kucopari chAMha, sobhA ati aMgiyA taNI, jehanI baDIyA~ bA~ha / peTai poiNi patraha tisau uparI trivalI thAya, gaMgA yamanA sarasatI tIno baiThI aay| nAbhiratna kI kuMdalI jaMghA ta kadalI khA~bha / mAnava gati dIsai nahIM, dIsai koI raMbha / ' vivAha ke pazcAt usakI mA~ ne guNamAlA ko pAtivrata dharma kI zikSA dI jisakA nirvAha usane prANapraNa se kiyaa| isameM madhyakAlIna samAja kA sajIva citraNa milatA hai - khemacanda ne guNamAlA caupaI kI racanA saM0 1761 se pUrva hI kI hogii| usI ke AsapAsa inhoMne '24 jinastava' bhI likhA kyoMki saM0 1761 kI isakI pratilipi khemacanda ke ziSya muni vIracandra dvArA likhita gulAba vijaya bhaNDAra, udayapura meM upalabdha hai| isake anta kI kucha paMktiyA~ udAharaNArtha dI jA rahI haiM --- vijayaprabha sUri rAya, sUri ziromaNi re, su0 zrI vijayaratnasUrIMda, munivara nodhaNI re, su0 mugaticaMda guru sIsa, pemacaMda ima bhaNai re, gAyA jina caubIsa, UlaTa ati dhaNai re / 1. zrI neminAtha zAstrI--hindI jaina sAhitya parizIlana / 2. zrI kAmatA prasAda jaina--hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 162-63 / 3. mohanalAla dalIcanda desAI-rjana gurjara kavio bhAga 6 pR0 255 pra0saM0, bhAga 5 pR0 250 na0saM0 / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ___ khemaharSa - aitihAsika jaina kAvyasaMgraha meM 'jinaratana sUri gItAni' ke antargata 'khemaharSa' ke do gIta saMkalita haiN| isameM pahalA gIta sAta kar3I kA hai krama saMkhyA do para chapA hai aura kramasaMkhyA 3 para inakA dUsarA gIta prakAzita hai, yaha malhAra rAga meM nibaddha nau kar3I kA gIta hai| isakI antima kar3I udAharaNArtha prastuta hai -- . vANI sudhArasa varasai suNivA kuM jana mana tarasai; ima khemaharaSa guNa bolai, pUjya jI ke koI na tolaI / 9 / inake sambandha meM anya vivaraNa nahIM prApta huA para ye jinaratnasUri kI paramparA ke sAdhu hoNge|' isase pUrva rUpaharSa kA pahalA gIta saMkalita hai jo rAjavijaya ke ziSya the, zAyada ye bhI unhIM ke ziSya hoN| gajakuzala-tapAgacchIya darzanakuzala ke ziSya the| inhoMne saM0 1714 meM 'guNAvalI kuNakaraMDa rAsa kI racanA dAnadharma ke viSaya meM kI hai| isakI prArambhika paMktiyA~ nimnAMkita haiM--- sakala manoratha pUrave zrI saMkhesara pAsa, paratA pUraNa praNamIiM lahIIM lIlavilAsa, saphala manoratha Asa / tapa ujvaNo vidhI syuM kIje, dAnasupAtre dIje re, rAga dveSa mana mAM nA NIje manua janamaphala lIje re| racanAkAla --saMvata sattara caudottarA varase kAtI mAsa vakhANe re| sudi dasamI zubha dina guruvAre rAsa caDhyo pariNAme re / guruparamparA-zrI tapagacche teja virAje, dina dina adhika dibAje re, vijayaprabha sUrIsara rAje, rAsa kIyo hitakAje re / tasa gacha paMDita mAhe pradhAna, vinayakuzala budha jAMNa, vAdI gaMjaNa kesarI samavaDa, sahuko kare vaSANa / inhIM vinayakuzala ke yogya ziSya' darzana kuzala kA kavi ziSya thA, unako praNatipUrvaka namana karake kavi kahatA hai carita ane vali jUnI copaI kIdho rAsa meM joI, adhiko Acho jo maiM bhAkhyo, bhicchA dukkar3a soI / 1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gajavijaya anta-manavaMchita me sampada pAme, rasavantA aha muNIMdA, gajakuzala paNDita kahe mujane, nita-nita sukha ANaMdA / ' gajavijaya--Apa tapAgacchIya vijayaprabhasUri ke praziSya evaM prItivijaya ke ziSya the| Apane saM0 1779 Azo zukla 7 somavAra ko phalodhI meM 'jayasena kumAra caupAI' pUrNa kii| racanAkAla nimnavat batAyA hai-- saMvata sataraMguNyAsII mAsa Asoja majhAra ke, tithi sAtama zukla giNoje, udadhisuta kahyo vAra ke, saMvata satara guNarAsII / guNyAsIiM ovarasamAMhe, nagara phalavaradhI sahI, zrI zAMtinAtha jiNaMda mUrati tAsa pasAiM o khii| rAtri bhojana-niSedha viSaya para yaha racanA kI gaI hai| inakI eka dUsarI racanA guNAvalI saM0 1784 kA bhI nAmollekha huA hai kintu vivaraNa-uddharaNa aprApta hone se yaha nizcaya nahIM ki yaha inhIM kI racanA hai| munipati rAsa (saM0 1781 phAlguna zukla 6) kA racanAkAla isa prakAra hai-- "saMvata sateraseM ikayAsI varSe phAgaNa chaThi" aura guruparamparA vistAra pUrvaka batAI gaI hai jisase jJAta hotA hai ki Apa tatkAlIna tapagaccha pradhAna vijayakSamA sUri>vijayadeva>vijayaprabha>prItivijaya ke ziSya the| koTIkagaccha candrakula, vairIzAkhA meM sudharmA svAmI kI paramparA ke sAdhu the| isakA Adi dekhie-praNamuM jinazAsana dhaNI covIsamo jinacaMda, aliya vighana dUre hoM, Ape paramAnaMda / a sahU praNamI bhAva suM kahisuM munipati caritra, sAMbhalatA savi sukha lahe; jaya saubhAgya pavitra / 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 153 154; bhAga 3 pR0 1202 (pra0 saM0) bhAga 4 pR0 261, 262 (na0 saM0) / 2. vahI bhAga 2 pR0 553-554 (pr.sN.)| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa anta ---DhAla a pUrI thai ugaNatAlIsamI, munipati rAse citta ramIre / gajavijaya kaheM munipati munijima, mana viramaja amere / ' - guNakIti - ApakI eka racanA caturvizati chappaya (saM0 1777 ASADha vadI 14) upalabdha hai jisakA Adi aura anta Age diyA jA rahA hai| Adi --- Adi anta jinadeva, seva suranara tujha karatA, jaya jaya jJAna pavitra, nAma letahi agha haratA / guru niragrantha praNamya kari, jina cauvIso mana dharauM, gunakIrti ima uccarai, subha vasAi ru delA tarau / anta- zrI mUlasaMgha vikhyAta gacha, sarasutiya bakhAnau, tihi mahi jina cauvIsa, eha zikSA mana jAnau / parAya chai prasAdu, uttaMga mUlacaMda prabhu jAnI, sAhijahA~ pati sAhi, rAju dillI pati aanii| yaha racanA zAhajahA~ ke zAsanakAla kI hai| racanAkAla isa prakAra kahA hai sataraha sai ru satottarA vadi asAr3ha caudasi karanA, gunakoti ima uccarai, sakala saMgha jinavara saranA / inakI eka dUsarI racanA 'zIlarAsa'3 kA bhI ullekha hai kintu isakA racanAkAla saM0 1713 batAyA gayA hai| donoM racanAoM meM kAphI bar3A antarAla hone ke kAraNa AzaMkA hotI hai ki ye guNakIrti aura caturvizati chappaya ke kartA guNakIrti eka hI haiM athavA do| guNavilAsa-Apa kharataragaccha ke sAdhu siddhivarddhana ke ziSya the / inakA janmanAma gokulacanda thaa| inhoMne saM0 1792 meM 'caubIsI' kI 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1443-45 (pra0 saM0) aura bhAga 5 pR0 302 304 (na0 sN0)| 2. kastUracanda kAsalIvAla, anUpacanda--rAjasthAna ke zAstra bhaNDAroM kI graMtha sUcI bhAga 4 pR0 53 va 601 / 3. vahI bhAga 4 pR0 56 / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 guNavilAsaM racanA jaisalamera meM pUrNa thii|' isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai aba mohi tAro dInadayAla, sabahI mata meM deSe jitatita, tumahI nAma rsaal| yaha racanA rAga devagAMdhAra meM nibaddha hai| kavi saMgItajJa bhI hai| isakI antima paMktiyA~ rAga dhanyAsI meM nibaddha hai, yathA saMvata satara satANavai varase, mAgha sukala dutIyA a, jesalamera nayara meM haraSe, kari pUrana sukha paaye| pAThaka zrI sidhivaradhana sadguru, jihiM vidhi rAga batAye, guNavilAsa pAThaka tihiM vidhi sauM zrI jinarAja malhA / ihi vidhi caubIse jina gAo / isa kRti ke caubIsa stava vibhinna rAgarAganiyoM meM ba~dhe haiN| yaha 'caubIsI bIsI saMgraha' pR0 497-507 para prakAzita hai| Apane samayasuMdara kRta kalpasUtra para kalpalatA nAmaka TIkA kI prati saM0 1765 meM zuddha kI thii| siddhivilAsa nAma ke bhI eka kavi siddhivarddhana ke ziSya batAye gaye haiM jinhoMne saM0 1796 mAgha zukla 10 ko caubIsI likhI / patA nahIM ki ye dUsare kavi haiM yA guNavilAsa kA hI dUsarA nAma siddhivilAsa bhI thaa| isakA nizcaya donoM 'caubIsI' kA pAThAvalokana karake hI kiyA jA sakatA hai| inakA eka nAma gokulacanda bhI thA, siddhivilAsa bhI ho sakatA hai| guNasAgara-ApakI ekamAtra racanA 'caMdanabAlA caupAI' saM0 1724 kA ullekha milatA hai para isakA vivaraNa-'uddharaNa anupalabdha hai| gauDIdAsa--tapAgacchIya zrAvaka kavi the| inakI racanA navakAra rAsa athavA rAjasiMha rAjavatI rAsa (saM0 1755 Aso zukla 10, 1. agara canda nAhahA--paraMparA pa0 110 / 2. mohana lAla dalIcanda desAI---jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 584 aura bhAga 3 10 1469 (pra0 sN0)| 3. vahI bhAga 5 pR0 355-356 (na0 sN0)| 4. vahI bhAga 2 pR0 228 (pra0 saM0) aura bhAga 4 pR0 346 (na0 sN0)| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 - bhauma, vaTapadra baDodarA) kA prArambha ina paMktiyoM se huA hai- gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhada itihAsa sArada subhagati dAyiNI, sArada caMda vadanna, sArada sobhAkAriNI, sArada sadA prasanna / zrI gurunA supasAya thI, nirmala buddhi rasAla, rAsa racU~ navakAra no, jima hove maMgalamAla / ' navakAra mantra kA mAhAtmya varNana karatA huA lekhaka likhatA hai -- jima viSadhara biSa utare, guNatAM mantra vizeSa, tima navapada nAM dhyAna thI, pApa na rahe vizeSa / rAjasiMha ratanavatI pAmyA sukha apAra, tAsa carita suNajyo sahU, pahilA bhavathI sAra / racanAkAla - saMvata sattara paMcAnabe Aso sudi dasamI kujavAra re, baTapadra pAsa pasAule, rAsa racyo navakAra re / isa kavi ne gor3I pArzvanAtha ke pAsa yaha racanA kI aura svayaM ko gor3IdAsa kahA yA vastutaH isakA nAma hI gor3IdAsa thA yaha bhI eka kautUhala kA viSaya hai / isakI yaha paMkti isa sandarbha meM vicAraNIya hai- prabhu pAsa gor3IdAsa pabhaNe sakala saMgha maMgala karU, sambhAvanA yahI hai ki zrAvaka kavi kA yaha nAma hI hogA kyoMki yaha nAma nayavimala kRta jambUkumAra rAsa kI pratilipi kartAoM ke saMdarbha meM bhI AyA hai yathA - suzrAvaka puNyaprabhAvaka saMghavi gor3IdAsa - isa racanA ke anta meM likhA hai grantha sApa vRdAravRtti paMcakathA suvicAra, traNya kathA ihabhava taNi do parabhava suSakAra / DhAla vIsamI mevADe kahI rAsa racyo navakAra ho, goDI giruo re pAsa pasAule re saMgha sayala jayakAra / 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 424-427 pra0 saM0 / 2. vahI bhAga 3 pR0 3. bahI bhAga 4 pR0 4. vahI bhAga 5 pR0 1377 ( pra0 saM0 ) / 391 ( na0saM0 ) / 158 - 161 ( na0 saM0 ) / 1 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 gaMgamuni (gAMgajI) - gaMgamuni (gAMgajI)---Apa loMkAgaccha ke rUpa RSi>jIva>varasiMha >jasavanta>rUpasiMha>dAmodara>karmasiMha>kezavatejasiMha>kAnha> nAhara>devajI> narasiMha >lakhamIcanda ke ziSya the| ApakI racanA 'ratnasAra tejasAra rAsa' (4 khaNDa 38 DhAla 809 kar3I saM0 1761 jyeSTha zukla 6 guru, hAlAra) kA prArambha isa dUhe se huA hai-- zrI zAMti jinesara jayakarU, praNamaM tehanA pAya / - nAma japaMtA jehano, pAtika dUri palAya / isa kathA dvArA dAna kA mahatva darzAyA gayA hai, yathA-- dAne para suNayo kathA sAMbhalatA sukha hoya, Alasa nidrA pariharI, sAMbhalijo sahu koya / ' racanA meM uparokta vistRta guru paramparA batAI gaI hai| ratnasAra kAzI ke bhUpAla jitazatru ke putra batAye gaye haiM, yathA--- desAM sira ati dIpato kAsI desa visAla, nagarI bhalI vANArasI jitazatru bhUpAla / isakA racanAkAla isa prakAra batAyA hai ---- saMvata satara akasaThA barase, jeTha mAsa mani haraSe re, zukla chaThi guruvAre paraba, caritra racyo me varSe re / anta--cauthe SaMDe ATha mI DhAle; aha dAna taNAM guNa jANo re, gaMga munI kahe je dharma karase, te lahese koDi kalyANa re / inakI dUsarI racanA jaMbU svAmI svAdhyAya (4 DhAla saM0 1765 zrAvaNa zukla 2) kA racanAkAla dekhiye - saMvata (sattara) pAMsaThe mAsa zrAvaNa zudi bIja, guNa gAyA rAjapura, mIThA jAMNa amIya re / isakA Adi aura anta diyA jA rahA hai --- Adi--zrI gurupada paMkaja namI samarI sArada nAma, jaMbU kumara guNa gAvatAM, sIjhe vaMchita kAma / anta ---guru lakhamIcanda carNa prabhAve gaMgamunI kara jor3a kahaiM, je bhAva bhaNa se athavA suNaseM te manavaMchita sukhalahai / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kavio bhAga 5 pR0 218 (na0saM0) 2. vahI bhAga 5 pu0 219 (na0saM0) / . Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhade itihAsa inake alAvA inakI do aura laghu kRtiyA~ prakAzita haiM / pahilI hai - gautama svAmI svAdhyAya ( 6 kar3I saM0 1768 bhAdra kRSNa 5 budha maMgarola) aura dUsarI hai sImaMdhara vinatI (kar3I 13, saM0 1771 bhAdra zukla 13, kuMtalapura ) / ye donoM laghu kRtiyA~ lokAgaccha pratikramaNa sUtra meM prakAzita hai / inakI eka racanA 'dhannAno rAsa' meM (17 DhAla ) dhannA seTha kI kathA kahI gaI hai / yaha itanI prasiddha hai ki samasta hindI bhASI kSetra meM kisI vizeSa dhanI, dAnI puruSa ko loga dhannAseTha kahate haiM; isakI aMtima paMktiyA~ ye haiM sahI sattara mI DhAla mAM dukha dAridra dUra gamAyA re, likhamIcaMda pasAule, oma gaMgamunI guNa gAyA re / ' gaMgavijaya Apa tapAgacchIya vijayadeva > lAvaNyavijaya > nityavijaya ke ziSya the | Apane gajasiMha kumArarAsa aura kusuma zrIrAsa nAmaka do ullekhanIya racanAyeM kI haiM / gajasiMha kumAra rAsa ( 3 khaNDa saM0 1772 kArtika kRSNa 10 guru ) kA Adi- pAsa paMcAsaro sevIi, prati ugamate bhAMNa, vAmAnaMdana pUjIiM dina car3hate maMDANa / yaha kathA dAna-dharma ke dRSTAMta rUpa meM kahI gaI hai, yathAdAna prabandhe gajasiMha munIno, che ahano saMbaMdha jI, tihAM thakI meM joI kIdho, sarasa mITho o khaMdha jI / racanAkAla --- saMvata saMyama naga yugmane varSe, kAtti mAsa vadi pakSe jI, guruvAri tithi dasamI divase, pUrNa kIdho supratyakSe jI / ' kusuma zrI rAsa - - (55 DhAla 1777 kArtika zukla 13 zani, kA Adi mAtara) puruSAdANI pAsa jI tetIsamo jinacaMda, sukhasaMpati jina nAma thI, pAmai parama ANaMda | 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 459-62, bhAga 3 pR0 1407 (pra0 saM0 ) aura bhAga 5 pR0 217 - 220 ( na0 saM0 ) / 2. vahI bhAga 2 pR0 517-521, bhAga 3 pR0 1434 ( pra0 saM0 ) aura bhAga 5 pU0 284-287 ( na0 saM0 ) / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaMgavijayaM 123 isameM rAnI kusumazrI ke zIla (caritra) kA varNana kiyA gayA hai sIyala taNo mahimA ghaNoM karatAM nAve pAra, kusuma zrI rANI taNo kahisyuM caritra udAra / kathA ke anta meM rAjA vIrasena aura rAnI kusumazrI ne rAjapATa tyAgakara saMyama dhAraNa kiyA; isa prakAra jaina prabandhoM kA paripATI vihita anta isakA bhI ho gayA aura kavi ne kahA rAja mahotsava karI dampatI, ANyA guru ne pAse jI paraharI rAjya maNimANakya bahu, saMyama lai ullAse jI / racanAkAla--saMvata saMyama naga sAgara varSe, kArtika mAsa sUda pakSe jI, terasa nai divase subhayogai, vAra thAvara supratyakSe jii| rAsa kI antima kar3I isa prakAra hai-- zrI vijayadeva sUrIsara sevaka, zrI lAvaNyavijaya uvajhAyA jI, zrI nityabijaya kavirAja pasAI, gaMgavijaya guNagAyA jii|' yaha rAsa 'AnaMdakAvya mahodadhi' mauktika bhAga 1 meM prakAzita hai| ghAsI--Apake pitA kA nAma bahAla siMha thA / inhoMne apane mitra bhArAmala ke Agraha para saM0 1789 meM apanI racanAoM kA saMgraha 'mitravilAsa' ke nAma se taiyAra kara unheM bheMTa kiyA thA / isakA prArambha isa prakAra huA haimitravilAsa mahAsukha daina, baranuM vastu svabhAvika aina, pragaTa dekhie loka majhAra saMga prasAda aneka prkaar| zubha azubha mana kI prApati hoya, saMga kusaMga taNo phala soya / pudgala vastu kI niraNaya ThIka, hamakU karanI hai tahakIka / isameM phArasI zabda 'tahakIka' tahakIkAta kA kavigaDhaMta rUpa hai| isake racanAkAla se saMbaMdhita paMktiyA~ Age dI jA rahI haiM--- 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kavio bhAga 5 pR0 284-287 (na0 sN0)| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa diganidhi satajAna hari ko caturtha ThAna, phAguNa sudi cautha mAna nija guNa gAyo hai / ' isI chanda ke Upara kI paMktiyoM meM kavi ne apane pitA aura mitra donoM kA ullekha kiyA hai / 124 cattara yA catura - Apa gujarAtI lokAgaccha ke jasarAja > rUparAja>dharamadAsa > bhAU ke ziSya the / Apane saM0 1701, 71 ? meM candanamalayAgiri caupAI ( kathA ) kI racanA kI / isameM satI malayA kA guNagAna kiyA hai / kavi ne kahA hai kaThina mahAvarata rAkha hI vrata rAkhIhi soi catara sujANa, anukaramai sukha pAmIyA jI, pAmyo amara vimANa / guNavantA sAdhana su / guNa dAna tapa sIla bhAvanA cyAre re dharama pradhAna, sUdhai citta je pAlai jI, se pAsI sukha kalyAna / satiyAnA guNa gAvatA jI jAvaha pAtiga dUra, bhalI bhAvanA bhAvaI jI, jAi upasaraga dUra / racanAkAla -- saMmata satrAsai ikottarai jI kIdho prathama abhAsa / je nara nArI sAMbhalo jI tasa mana hoi ulAsa / lagatA hai ki kAvya racanA kA yaha prAraMbhika abhyAsa thA arthAt cattara kI yaha prathama racanA hai / isameM gujarAtI gaccha ke jasarAja se lekara bhAU taka kI vandanA kI gaI hai / vIra vacana kahai vIra ja ho tasa pATe dharamadAsa, bhAU thivara vara vANIyai jI paMDita guNahi nivAsa / tasa sevaka ima vInavai jI catara kahaI citalAya, guNabhaNatA guNatA bhAvasUM jI tasa mana vaMchita thAya / zrI mohanalAla desAI ne guruparamparA isa prakAra batAI hai jasarAja> rUparAja> sobhA > molhAjI > pIthA > vIra jI > dharmadAsa >> bhAU ke ziSya catura yA catara ( cattara) the / kastUracanda kAsalIvAla ne 1. kastUracaMda kAsalIvAla -- rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI graMtha sUcI bhAga pU0 42 / 2. vahI bhAga 4 pR0 53 aura 223-224 // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catara yA catura 125 racanAkAla 1701 aura nAhaTA ne 1771 aura 170 / donoM tathA desAI ne 1771 batAyA hai / yaha bhrama racanAkAla meM Aye zabda 'ikottarai' ke kAraNa hai jisakA donoM artha lagAyA jA sakatA hai| nAhaTA' aura desAI' racanA sthAna rAkhInagara batAte haiM jabaki kastUracanda kAsalIvAla ne graMtha sacI meM vikramapura batAyA hai / racanAkAla ke bAda kavi ne rAkhI nagara kA ullekha kiyA hai - rASI nagara suhAvaNo jI, vasai tihAM zrAvaka loka, devagurAnAM rAgIyA jI, lAbhai saghalA thoka / isake maMgalAcaraNa ke do pAThAMtara mile(i) svasti zrI vikramapure, praNamauM zrI jagadIza, tana mana jIvana sukhakaraNa pUrata jagata jgiis| ( ii ) goyama gaNadhara paya namI, labadhitaNo bhaMDAra; jasu praNamaiM savi pAiyai, svarga mokSa pada sAra / donoM pAThoM meM ye paMktiyA~ samAna rUpa se upasthita haiM kahAM caMdana kahAM malayAgirI, kahAM sAyara kahAM nIra / lekina agalI paMkti bhinna hai| eka jagaha hai-- kahiye vAkI vAratA, suNo sabai vara vIra aura dUsarI jagaha hai-- jiuM jiuM paDaI avacchaDI, tiuM tiuM sahai shriir| kastUracanda kAsalIvAla ne isakI antima paMktiyA~ isa prakAra dI hai dukha ju mana meM sukha bhayo, bhAgau viraha vijoga, Ananda sauM cyArau mile, bhayo apUraba joga / kacchavi candana chAyA, kacchava malayAgira teva, kaccha johi puNya bala hoi, dir3hatA saMyogo havai eva / isI ke AsapAsa kSemaharSa ne bhI caMdanamalayAgiri caupAI kI racanA kI hai| 1. agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 114 / 2, mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 515-516 (pra0 saM0) aura bhAga 5 pR0 280-281 (na0 sN0)| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa .. caturasAgara --tapAgacchIya dharmasAgara 7 padmasAgara>kuzalasAgara> uttamasAgara ke ziSya the| inakI racanA 'madanakumAra rAsa' (21 DhAla) saM0 1772 mAgasara zukla 3, maMgalavAra ko sIurI meM pUrNa huI thii| Adi -- nAmeM navanidhi saMpaje, marudevI mAta malhAra / praNam teha bhAve sadA, tuM vallabha juga AdhAra / isameM zIla kA mahatva batAyA gayA hai, yathA.. zIla thakI jo suSa lahyo; madanakumAra jayasuMdarI nAra / tehano jasa jaga vistaryo, kIrati vAdhyo apAra / racanAkAla ---saMvata sattara bahottarA varaSe, mRgasira zudi trIja bhRguvAra chaayaa| tapAgacche zrI vijayaprabha pATe, zrI vijayaratna sUri savAyA re| kavi ne dharmasAgara pAThaka kI 'kalpakiraNAvalI' kA ullekha kiyA hai jise pAThaka ne harivijaya ke Adeza para likhA thaa| unhoMne padmasAgara ke viruda meM kahA hai ki unhoMne digambaravAdI ko parAjita kiyA thaa| racanAsthAna kA ullekha nimna paMkti meM milatA hai-- pATaNavAreM bahulA gAMma ja to, piNa mukhya che sIurI savAI, bhaTesarIA jihAM rAjya kare, tihAM dharmI zrAvaka sukhadAI re / isI sIurI ke zrAvakoM ke Agraha para kavi ne yaha racanA kI thI, yathA kavI caturasAgara iNi paripe, DhAla ekabIsa karI kahavAI, bhaNi gaNi sAMbhale je nara kahasye, tasa ghara navanidhi Rddhi thAI re|' caMdravijaya-18vIM zatI meM hI isa nAma ke kama se kama tIna kaviyoM kA patA lagatA hai| jinakA kramazaH varNana kiyA jA rahA hai jinameM se do caMdravijayoM kI racanAyeM saM0 1734 kI hI racI huI haiN| 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jana gurjara kavio bhAga 3 pR.0 1434-36 (pra0 saM0) aura bhAga 5 pR0 288-290 (na0 sN0)| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candravijaya 127 caMdravijaya -prathama caMdravijaya tapAgacchIya Rddhivijaya ke praziSya aura ratnavijaya ke ziSya batAye gaye haiN| inakI racanA 'jaMbukumAra rAsa' saM0 1734 pauSa zukla 5, maMmalavAra ko koraDAde meM racI gaI thii| Adi ---vAmAnaMdana pAsa jI tribhuvana no AdhAra, ___caraNa kamala namatAM thakA lahIi sukha apAra / prathama gaNadhara vIra noM pRthvInaMdana jANa, gautama gotra gautama namuM, jasa nAmai koDi kalyANa / haMsavAhana hasatIvadana kavijana nI AdhAra, sArada mujha mayA karI, dejo buddhi apAra / kathA ke viSaya vastu meM kavi jaMbukumAra ke tyAga kA mahatva varNana karatA hai, yathA navANuM koDi sovana tajI, dhana te jNbukumaar| ATha kanyA prabhavA sahita, lIdho saMyamabhAra / racanAkAla aura kAla --naiu desa mAMhi bhalo koraDAde nayara sukhavAsa; basai zrAvaka punyavaMta jihAM, je pUjaiM re jinavara zrI pAsa / saMvata sattara cautrIsamai, posa mAsa sukhakAra, sudi pAMcama maMgala dinai, mana pAyo re ati harSa apAra / ' jaMbukumAra kA jaisA kAvyocita sarasa vRta hai usase adhika marmasparzI caritra sthUlibhadra kA hai| caMdravijaya II dUsare caMdravijaya ne sthUlibhadra kozA bAramAsa, nAmaka bArahamAsA ( 13 DhAla 67 kar3I ) saM0 1734 ke Asa pAsa hI likhA thaa| kevala guruparaMparA alaga hai / inheM tapAgacchIya lAvaNyavijaya kA praziSya aura nityavijaya kA ziSya batAyA gayA hai| inhoMne apanI guruparaMparA isa prakAra batAI hai zrI tapAgaccha takhakha sohe zrI vijayadeva sUrIda re, tasa sIsa mAMhe pradhAna suMdara, vAcaka sati sukhakaMda re / zrI lAvaNya vijaya uvajhAya sevaka, zrI nityavijaya budha ziSya, kahe zrI caMdravijaya neha dharI ne, sahumana adhika jagIsa re / 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 303, 305, (pra0 saM0) bhAga 5 pR0 5 (na0 sN0)| 2ha Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isalie inheM isa guru paraMparA ke AdhAra para bhinna mAnanA tarka saMgata hai / kozA ko samajhAte hue sthUlabhadra sIla kA mahatva batAte haiM ima kari kahyA pachI bole thUlibhadra aNagAra re, sIla nija mane ghari tuM suMdarI, o saMsAra asAra re / ima kozA kAminI suNi tu desanA / ' yaha racanA prAcIna madhyakAlIna bAramAsA saMgraha bhAga 1 meM prakAzita hai| racanA ke anta meM bhI vijayasena, lAvaNyavijaya, nityavijaya kI guruparaMparA duharAI gaI hai, isalie isa zaMkA ke lie AdhAra nahIM banatA ki jaMbukumAra rAsa ke kartA caMdravijaya aura sthUlibhadra kozA bAramAsa ke kartA candravijaya eka vyakti ho sakate haiN| caMdravijaya III-tIsare candravijaya ne dhannA zAlibhadra caupAI (50 kar3I) banAI hai / racanA meM racanAkAla inhoMne nahIM diyA hai kintu guruparaMparA se inakA racanA samaya 18 vIM zatI hI nizcita hotA hai| inakI guruparaMparA isa prakAra hai tapAgacchIya hIravijaya sUri > kalyANa vijaya > sAdhuvijaya>jIvavijaya / vijayaprabha aura jIvavijaya kA samaya 18vIM zatI hI hai / isakA prAraMbha dekhie varddhamAna jina gaNanilo, upasama rasa bhNddaar| bharibhagati bhAvaI karI, praNamI sukhadAtAra / nija guru dhyAna dharI mudA, dhannAna adhikAra / grantha mAMhi nirakhI ane, pabhaNisu huM vistAri / isameM dAna kA mAhAtmya samajhAne ke lie dhannA zAlibhadra kI kathA dRSTAMtasvarUpa vaNita hai---- dAna supAtri bhavika jana, dayA dharI sudha bhAva / teha thIM vaMchita pAmII, bhavajalanidhiretaravA bar3anAva / dhannAni sAlibhadra muni taNuM aha caritra bolyu rasAla / jeha bhaNai naI valI sAMbhalai, teha pAmaire savi suSa suvizAla / ' 1. mohanalAla dalIcanda desAI---jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1327-28 (pra0 saM0) aura bhAga 6 pR0 10 (na0 sN0)| 2. vahI bhAga 2 pR0 302-303, bhAga 3 pR0 1292-93 (pra0 saM0) aura bhAga 5 ya0 71-72 (na0 sN0)| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ campArAma 129 caMpArAma-Apane bhadrabAhucaritra nAmaka kAvya kI racanA DhUDhANa pradeza (rAjasthAna) meM zatAbdI ke aMtima varSa saM0 1800 zrAvaNa zukla 15 ko 1325 chaMdoM meM pUrNa kI / isakA prAraMbha nimna dohe se huA hai jaivaMto varanau sadA, caubIsUM jinarAja / tina vaMdata vaMdaka lahai, nizcaya thala sukhadAya / Age yaha caupAI hai RSabha ajita saMbhava abhinaMdana, sumati padma supArisa caMdra / puSpadaMta zItala jinarAya, jina zrIhAMsa namU siranAya / ... yaha racanA ratnanaMdi viracita bhadrabAhu carita ( saMskRta ) kI vacanikA hai| isake anta meM likhA hai--'iti zrI AcArya ratnanaMdi viracita bhadrabAhu carita saMskRta grantha tAkI bAla bodha vacana kA viSai svetAMbara mata utpatti ... .. 'lukAmata kI utpatti nAma varNanoM nAma caturtha adhikAra pUrNa bhayA / iti / " isase lagatA hai ki isameM jaina saMpradAyoM kI utpatti kA sAMpradAyika daSTi se varNana kiyA gayA hai / strI mokSa ke saMbaMdha meM ve likhate haiM-- "athAnaMtara je jIva tisa hI bhava viSai strI kU mokSagamana kahai hai, te jIva Agraha rUpa graha kari grasta haiM athavA tinakU vAya lagI hai| kadAci strI parayAya dhAri ara durddhara ghora vIra tapa karai, tathApi strI * tadbhava mokSa naahii|" isase dukha hotA hai ki itanA pragatisocI jainadharma kabhI strI mukti ke sambandha meM bar3A kaThora rukha rakhatA thaa| racanAkAla meM pradeza Dhar3hANa para rAjA jagata siMha kA zAsana thA-- deza DhaMDAhaDa madhya puramAdhava suarasthAna, jagatasaMdha tA nagarapati pAlana rAja mahAna / dekhiye vyaMjanalopa ke lobha se 'sudhara sthAna' 'suara sthAna' meM badala gayA para rUr3hi nahIM chuuttii| kavi ne Age apanA paricaya diyA hai-- tahAM basa ika vaizya zubha hIrAlAla sujAna, zrAMti zrAvaga nyAti maiM khaMDelavAla zubha jAni / kavi campArAma DhaM DhAr3a pradezAntargata mAdhavapura nivAsI khaMDelavAla vaizya hIrAlAla ke putra the aura vahI yaha racanA huI thii| racanAkAla isa prakAra batalAyA hai Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa .....zrAvaNa sudi pUnima su ravivAra artha rasa jAni / mada sasi saMvatsara viSai bhayau graMtha sukha khAni / . pAThakoM se kavi ne nivedana kiyA hai ki isake guNa grahaNa kareM, kRpayA durguNoM kA tyAga kara deM, kyoMki ---- __santa sadA guna hI grahaiM, durjana auguNa leya / sukha tai tiSThau bhUmi pari mo para kRpA kareya / isakI antima paMktiyA~ nimnAMkita haiM---- cara thira cavagati jIvata niti hohaM sukhI jaga thAna / Taro vighana duSa roSa saba vadhau dharma bhagavAna / ' jagatarAma (jagatarAya)--inake pitAmaha bhAIdAsa siMghala gotrIya agravAla the aura gahAnA ke nivAsI the| unake do putra the, rAmacandra aura nandalAla / ye loga vahA~ se Akara pAnIpata meM rahane lage the| kavi kAzIdAsa aura agaracanda nAhaTA ne jagatarAma ko rAmacandra kA putra batAyA hai kintu padmanandi kRta 'paMcaviMzatikA' kI prazasti meM inheM nandalAla kA putra kahA gayA hai| jo ho jagatarAma AgarA A gaye the aura mugala darabAra meM kisI acche pada para pratiSThita the| loga unheM jagatarAma kI jagaha jagatarAya kahane lage the| kAzIdAsa inake Azrita kavi the| samyaktva kaumudI meM jagatarAma kA paricaya diyA hai- sahara guhANAvAsI joi, pANIpaMtha Ai hai soya / rAmacandra suta jagata anUpa, jagatarAya guNagrAhaka bhuup| ___ nAthUrAma premI ne inakI chandobaddha rajanAoM meM AgamavilAsa, samyaktva kaumudI bhASA aura padmanandi paMcaviMzatikA kA ullekha kiyA hai| chandaratnAvalI aura jJAnAnaMda zrAvakAcAra kA racayitA bhI inheM batAyA jAtA hai| sambhavataH zrAvakAcAra gadyagraMtha hai| AgamavikAsa eka saMgraha padyabaddha kRti hai / yaha saMgraha saM0 1784 meM mainapurI meM kiyA gayA thaa| yaha saMgraha jagatarAya ko dyAnatarAya ke putra lAlajI se prApta huA batAyA jAtA hai| samyaktvakaumudI kA racayitA inake Azrita kavi kAzIdAsa ko kahA jAtA hai, lekina isakI prazasti ke anta meM 1. sampAdaka DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla aura zrI anUpacanda-- rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI grantha sUcI bhAga 3 pR0 214-16 / / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 jagatarAma (jagatarAya) spaSTa rUpa se likhA hai- 'iti zrImanu mahArAja zrI jagatarAya jI viracitAyAM samyaktva kaumudI kathAyAM aSTam kathAnakam sampUrNam / ' isase to jagatarAma hI isake kartA pramANita hote haiN| yaha sambhAvanA hai ki saM0 1721 meM jagatarAya ne yaha racanA kI ho aura saM0 1722 meM kavi kAzIdAsa ne isakI pratilipi kI ho| isameM aneka jinabhaktoM kI kathAe haiN| samyaktva kaumudI kathA bhASA kA racanAkAla DA0 kastUracanda kAsalIvAla ne saM0 1772 mAgha zukla 13 batAyA hai|' anya racanAoMse isakA racanAkAla mela nahIM khAtA, isalie zaMkAspada hai| padmanandI paMcaviMzatikA ke racanAkAra pUNyaharSa aura abhayakuzala the| saM0 1722 meM una logoM ne isakI racanA jagatarAya ke lie kI thii| prazasti meM likhA hai 'kInA bhASA eha jagatarAya jihi vidhi bhaassii|' ho sakatA hai ki jagatarAya ne likhAyA ho aura una donoM ne ise likhA ho / AgarA nivAsI navAba himmatakhAna ke kathanAnusAra jagatarAya ne chandaratnAvalI kI racanA saM0 1730 kArtika zukla pakSa meM AgarA meM pUrNa kI thii| yaha mahatvapUrNa grantha hai| isameM chandoM kA vivecana kiyA gayA hai| isameM sAta adhyAya haiM jinameM se chaThe adhyAya meM phArasI chandoM kA aura sAtaveM adhyAya meM tukoM ke bhedopabheda varNita haiN| kAzI nAgarI pracAriNI sabhA ke khoja vivaraNa se unakI eka kRti 'jaina padAvalI' kA bhI patA calatA hai jisameM 233 pada haiN| usake eka pada kI do paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiM prabhu bina kauna hamArau shaaii| aura sabai svAratha ke sAthI, tuma paramAratha bhaaii| tulasI ke isa dohe se isakA kitanA bhAvasAmya hai hare carahiM tApahi bare phare pasArahiM hAtha, - tulasI svAratha mIta saba paramAratha raghunAtha / ve bahupaThita vidvAn the| unake padoM meM kaI AdhyAtmika phAgu haiM jinameM nAnA rUpaka bA~dhe gae haiM, yathA sudha budha gorI saMga leya kara, suruci gulAla lagA re tere / .: samatAjala picakArI, karuNA kesara guNa chirakAya re tere / 1. sampAdaka DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla aura anUpacanda---rAjasthAna ke jaina ... zAstra bhaMDAroM kI grantha sUcI bhAga 4 pR0 252 / 2. DaoN0 premasAgara jaina--hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pR0 251-58 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jaina padAvalI ke alAvA unakA eka padasaMgraha bhI prApta hai| usameM unhoMne apanA nAma rAya jagarAma likhA hai-- tribhavanapati jagarAma prabha, aba sevaka ko dyau sevA pada parasana kii| yA, jo jagarAma bane sumarana to anahada bAjA baaje| inakI eka laghukRti 'laghumaMgala' nAma se jJAta hai jisameM mAtra 13 padya haiN| isameM tIrthaMkara ke janma kalyANaka kA varNana kiyA gayA hai| eka udAharaNa-- surapati niMdra paThAiyo, nagara racyo vistAro jI, nau bArA jojana taNoM, kanaka ratana maI sAro jii|' isameM tIrthaMkara kI mA~ ke garbhavatI hone para indra ne nagara kI naI racanA ke lie kubera ko Adeza diyA hai ki vaha vistRta nagara pUrNatayA kanaka aura ratnajaTita ho / jagatarAma ne apanI lagana, svAdhyAya aura adhyavasAya se pAMDitya aura pada-pratiSThA prApta kI thii| yadi unhoMne kevala prAcIna kRtiyoM kA bhASAntara hI kiyA hotA to bhI apanI vidvattA se prabhAvita kara jAte para unhoMne to zAstrIya grantha, maulika pada Adi aneka prakAra kI racanAe~ karake apane vaiziSTya kI chApa chor3I hai| jagana--ye lokAgaccha ke RSi sekhA ke ziSya the| inhoMne saM0 1761 meM 'sukozala caupaI' kI racanA kii| saMbhavataH inakA pUrA nAma jagannAtha thaa| inakI svalikhita hastaprata prApta hai| eka jagannAtha kavi ne saMskRta meM sukhanidhAna kI racanA kI thI jisakI paM0 dAmodara ne pratilipi saM0 1714 phAlguna sudI 10 maujAbAda yA mojamAbAda ke AdIzvara caityAlaya meM likhI thii| para yaha racanA saM0 1700 kI hai ataH isa jagannAtha tathA sukozala caupaI ke kartA jagannAtha yA jagana ke eka hone kI saMbhAvanA bar3I kSINa hai| jagajIvana-Agare ke prasiddha dhanika zreSThi saMghavI abhayarAja Apake pitA the| ve dhanavAna ke sAtha dAnI aura dayAvAna bhI the| 1. DaoN0 premasAgara jaina-hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pR0 251-58 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1406(pra0saM0) bhAga 5 pR0 214 (na0 saM0) / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajIvana 133 unakI kaI patniyoM meM mohanade saMghahana, sarvAdhika rUpavatI aura guNavatI thiiN| unakI bhagavAn jinendra meM bar3I zraddhA thI / inhIM kI kokha se jagajIvana kA janma huA / inhoMne saM0 1701 meM hI 'banArasI vilAsa' kA saMgraha kiyA thA / usake 'saMgrahakarttA paricaya' ke antargata likhA hai 88 nagara Agare meM agaravAla AgarI, garaga gota Agare meM nAgara navala sA / saMghahI prasiddha abhayarAja rAjamAna nIke, paMcabAlA nalini meM bhayo hai kaeNvala sA / tAke parasiddha laghu mohanade saMghahana, jAke jinamAraga meM virAjata jasa dhavala sA / tAhI ko sapUta jagajIvana sudRr3ha jaina, banArasI baina jAke hiya meM sabala sA / ' usa samaya deza meM jahA~gIra kA zAsana thA, cAroM ora sukha-zAMti virAjamAna thI / parivAra dharmaprANa thA / aise anukUla vAtAvaraNa meM jagajIvana jI apane adhyavasAya se nAmI vidvAn hue / unhoMne svayaM likhA hai samai joga pAi jagajIvana vikhyAta bhayau, jJAnina kI maMDalI meM jisako visAsa hai / ve dharma aura vidvattA ke sAtha rAjanItika kSetra meM bhI paryApta prabhAvazAlI the / prasiddha umarAva jAphara khA~ ne unheM apanA maMtrI niyukta kiyA thA / paM0 hIrAnanda ne paMcAstikAya TIkA meM likhA hai-. tAko pUta bhayo jagamAnI, jagajIvana jinamAraga mAnI / jAphara khA~ ke kAja sa~bhAre, bhayA divAna ujAgara sAre / ve banArasIdAsa ke bhakta the / unakI bikharI racanAoM kI 'banArasI vilAsa' meM saMkalita karane kA mahatvapUrNa kArya unhoMne sampanna kiyA / unake samayasAra kI TIkA kI / inake alAvA maulika racanAoM meM 'ekIbhAva stotra' aura aneka bhaktibhAvapUrNa pada ullekhanIya haiM / ekIbhAva stotra bhaktipradhAna kAvya hai / eka udAharaNa lIjie- 1. banArasI vilAsa - saMgrahakartA paricaya pR0 241 2. DA0 premasAgara jaina -- hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pR0 212 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhada itihAsa sakala loka kA tUM bhagavAna, binA prayojana baMdhu samAna / sakala padAratha bhAsaka bhAsa, to meM base abandha vilAsa | X X X jAke hie kamala jinadeva, dhyAnAhUta virAjita eva / tAke kauna rahyau upagAra, nija Atamanidhi pAI sAra / kavi madhyakAlIna saMtoM kI zailI meM nirguNa prabhu aura guru kI stuti bar3e premabhAva se karatA hai jAmaNa maraNa miTAvo jI, mahArAja mhAro jAmaNa maraNa / bhramata phiryo cahu~gati dukha pAyo, sohI cAla chur3Avo jI / binahI prayojana dInabandhu tuma sohI virada nibAho jI / jagajIvana prabhu tuma sukhadAyaka, mokUM sivasukhadyAvo jI / guruvaMdanA kI do paMktiyoM ko uddhRta karake yaha vivaraNa samApta kara rahA hU~- bar3a ujAr3a meM baiThaka jinakI palaka na eka viDArI, moha mahA ari jIte pala meM lAgI alakha sUM tArI / ' uparokta vivaraNa evaM uddharaNoM se prakaTa hotA hai ki jagajIvana jI prabhAvazAlI puruSa, dRr3ha jaina aura yazasvI sAhityakAra the / ve jaina sAhitya aura sAhityakAroM ke saMrakSaNa meM lage rahate the / janatApI-tApIdAsa - ( jainetara ) ApakI racanA 'abhimanyu AkhyAna' (saM0 1708 Aso kRSNa 2 zukravAra) kA Adi ina paMktiyoM se huA hai- vidhanaharaNa vidyAdAtAra, te pUjyaneM prathama namaskAra / svAmI ! che giruu deva, manavaMchita phala Apo seva / ta isa AkhyAna kI kathA mahAbhArata ke droNaparva meM dI gaI abhimanyu kathA para AdhArita hai / janatApI ne apanI racanA kA racanAkAla isa prakAra batAyA hai- - saMvata satara AThaja varSe, azvana mAsa uttama kRSNa pakSe / tithi dvitIyAni zukravAra, svAti nakSatra te dina sAra / 1. DA0 premasAgara jaina - hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pR0 211-214 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagatApI-tApIdAsa aMta-'chi gujjara khaMDa mAMhi vAsa, bhRgukaccha o narbadAni pAsa / janatApI kahi bolyu jeha, hari samarpaNa kIrcha teha / kavi bharuca kA bandhArA thA; usane likhA hai -- kavitA kula baMdhArA mAMhi, hari AdhAre bAlyo tAhi / ' isakA racanAkAla zaMkAspada hai kyoMki isakA nimna pATha aspaSTa hai --- zAke panara codottare (cumotare) sIdhu, azvana mAsa saMpUraNa kIrcha / isase zakasaMvat 1514, 1534 donoM kA bhrama hotA hai| isalie tithi aspaSTa hai| jayacaMda ye kIrtiratna sUri zAkhAntargata vijayaraMga ke ziSya the / inhoMne kavitta bAvanI saM0 1730 seruNA, savaiyA bAvanI saM0 1763, RSabhadeva stavana, navakAra battIsI saM0 1765 bIlAvAsa ke atirikta kaI stavana, saMjjhAya aura gIta Adi likhe haiM / isI samaya jayacaMda nAmaka do vidvAnoM ke astitva kA patA lagatA hai jinameM se eka ne 'mAtA jI kI vacanikA' nAmaka gadyaracanA saM. 1776 kucerA meM kI thii| yaha racanA rAjasthAnI zodha saMsthAna se prakAzita paraMparA meM chapI hai| dUsare jayacaMda vinayaraMga ke ziSya aura bAvanI, battIsI Adi ke lekhaka haiN| vacanikA vAle jayacaMda mUlataH gadyakAra pratIta hote haiM para inakI vaMcanikA se koI uddharaNa namUne ke rUpa meM nahIM prApta ho sakA ataH inakI racanA-kSamatA kA anumAna saMbhava nahIM hai kintu vinayaraMga ziSya jayacaMda kI itanI kRtiyAM upalabdha haiM jinase unake sazakta racanAkAra hone kA anumAna puSTa hotA hai| jayakRSNa - ApakI racanA 'rUpadIpa piMgala' ( saM0 1776 bhAdra zukla 2) kA Adi nimnAMkita hai-- 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gRrjara kavio bhAga 3 pR0 217 3 pra0saM0 2 agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 110 3. sampAdaka agaracanda nAhaTA-... rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 232 . Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sArada mAtA tuma bar3I bUdhi dehi dara hAla, piMgala kI chAyA liya bara bAvana cAla / guru gaNeza ke caraNa gahi hiye dhArakai viSNu, kuMvara bhavAnI dAsa kA jugata karai jai kRSNa / prAkRta kI bAnI kaThina bhASA sugama pratikSa, kRpArAma kI kRpA sU kaMTha karai saba ziSya / - yaha racanA rItikAlIna zAstra paraMparA kI hai| isa para kRpArAma kA prabhAva hai / yaha jainetara kavi pratIta hote haiM / aMtima dohA guNa caturAI budhi lahai bhalA kahaiM saba koya, rUpa dIpa hiradai dharai so akSara kavi hoya / racanAkAla-saMvata satrahasa barase aura chahattara pAya, bhAdo sudI dutIyA guru bhayo graMtha sukhadAya / ' jayaraMga yA jaitasI--Apa kharataragaccha kI jinabhadrasUri zAkhA meM nayaraMga>vimalavinaya puNyakalaza (vAcaka) ke ziSya the| inakA janma nAma jaitasI aura dIkSAnAma jayaraMga thA / amarasena vayarasena caupaI saM0 1700 dIpAvalI, jaisalamera, caturvidha saMghanAmamAlA zrAvaNa, saM0 1700 jaisalamera, dasavaikAlika gIta saM0 1707 bIkAnera, uttarAdhyayana gIta saM0 1707, kayavannA rAsa, saM0 1721 bIkAnera, jaisalamera pArzva vRhatstavana saM0 1736, caubIsa jinastavana (gAthA 65) saM0 1739, dasa zrAvakagIta aura pArvachaMda Adi ApakI prApta racanAe~ haiM / Apake ziSya tilakacaMdra aura caritracaMdra bhI acche vidvAn aura racanAkAra the| ApakI kucha vizeSa racanAoM kA vivaraNa aura udAharaNa prastuta kiyA jA rahA hai| dazavaikAlika sarva adhyayana gIta athavA saMjjhAya (saM0 1707 bIkAnera) Adi-dharama maMgala mahimAnilo, dharama samo nahi koya / dharamai sUdhai devatA, dharameM zivasukha hoya / 1. DA. kasturacanda kAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI graMtha sUcI bhAga 3 pR0 88-89 2. agara canda nAhaTA-paraMparA pR0 97 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayaraMga yA jaitasI racanAkAla - saMvata satara satotarame samaijI, bIkAnera majhAra / pAThaka punyakalasa ziSya jaitasI jI, gIta racyA sukhakAra / yaha saMjjhAya moTu saMjjhAyamAlA saMgraha, saMjjhAyasaMgraha (prakAzaka e0ema0 kampanI) aura jaina vividhaDhAla saMgraha meM prakAzita hai / eka 'dazavaikAlika cUlikAgIta' bhI prApta hai / zAyada yaha caturvidha saMgha nAmamAlA ke sAtha jor3A gayA gIta hai / amarasena vayarasena caupAI 277 kar3I saM0 1700 (1717) dIpAvalI, jaisalamera) Adi - jinamuSakamala vilAsinI, samaru sarasati mAya, amara vayara carita kA dAna pUjA dIpAya / , racanAkAla - saMvata satarai devAlI dinai re, jesalamIra majhAra / zrI jinaratnasUri vijayarAjai re, zrI saMgha jayakAra | 137 yaha racanA dAna ke dRSTAnta svarUpa amarasena vayarasena kA caritra citraNa karatI hai / kayavannA rAsa athavA caupAI (31 DhAla 562 kar3I saM0 1721, bIkAnera) Adi - svasti zrI sukha saMpadA dAyaka arihaMta deva, seva karuM sUdhe mane nAma japuM nitameva / racanAkAla-(1721) saMvata satara se akavIseM, bIkAnera sujagIse be / isameM kayavannA muni ke dIrghakAlIna saMyamapAlana kA varNana kiyA gayA hai / aMta - sAdhu guNa gAtA ho hIyaDo ulasyeM, trIsamI DhAla rasAla / bekara joDI ho jayaraMga ima kahe, karu vaMdanA trikAla | cAritra pAlo ho .... yaha racanA savAIcaMda rAyacaMda ahamadAbAda aura prAcIna rAsasaMgraha bhAga 2 meM prakAzita hai | " ...... dasa zrAvaka gIta - - isake racanAkAla kA vivaraNa nahIM milA / isake Adi aura aMta kI kucha paMktiyA~ prastuta haiM Adi-vANiyagAmI gAthApati re, ANaMda soha re; sivanaMdA tasa bhArajA re, saguNa satI manamoho re / 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kavio bhAga 4 pR0 27-33na0 saM0 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 marugurjara hindI jaina sAhitya kI bRhad itihAsa dhanadhana mahAvIra jI pUjA padhAriyA jI, dhanadhana AnaMda zrAvaka kAja sudhAriyA jI / aMta- dhanadhana zrAvaka zrAvikA, ima pAle pAle vratanI Akhar3I jI / bhAvana tehanI bhAvatAM manarIjhe ho rIjhe jIva ghar3I ghar3I jI / vIra zrAvaka guNa gAiyA, lAla mAgu ho mAguM samakita ulasI jI / punyakalasa supasAulai ima bolo ho bolo raMgabhari jaitasI jI / " jayasAgara - digambarIya mUlasaMgha, sarasvatIgaccha ke vidyAnaMda > mallIbhUSaNa 7 lakSmIcaMdra 7 vIracaMdra 7 prabhAcaMdra 7 vAdIcaMdra 7 mahIcaMdra ke ziSya the / inakI eka racanA 'aniruddha haraNa' ( 4 khaNDa saM0 1732 mAgasara zukla 13 bhRguvAra, sUrata) prApta hai jisakA prAraMbhika maMgalAcaraNa ina paMktiyoM se huA hai- samarati sAradA svAminI, praNavi nemijinaMda | kathA kahUM aniruddha nI manedharI AnaMda / vAvisamoM jinavara havo tehane varisAra; nArAyaNa suta jANIyeM kAma kAma avatAra / teha taNo suta aniruddha havo, rUpavaMta guNavaMta; teha taNAM guNa varNavuM sAMbhalajyo sahu saMta / uparokta guru paraMparA jayasAgara ne isa racanA meM batAI hai| guru paraMparA ke pazcAt unhoMne racanA kA samaya aura sthAna ina paMktiyoM meM batAyA hai- hA~soTe siMdhaparA zubha jJAteM likha yUM patra vizAla jI / jIvaMdhara chItA taNe vacaneM, racayU~ jUjUyeM DhAla jI / saMvata satara batrIsa mAMheM mAgasira mAsa bhRguvAra jI / sudi terasi racanA raciye pUrNa graMtha thayo sAra jI / sUrata nayara mAMhi tamhoM jAMNo, Adi jina geheM sAra jI / padmAvatI mujha prasanna thaineM nitye karyo jayajayakAra jI / racanAsthala haoNsoTa aura sUrata batAyA gayA hai paraMtu sUrata hI racanAsthala pratIta hotA hai / isake aMta meM kavi ne likhA hai -- 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 165-169, bhAga 3 pR0 1205-07, aura pR0 1522 ( pra0 saM0) tathA bhAga 4 pR0 27-33 (na0 saM0) / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayasAgara aniruddha haraNa je meM karyu, dukhaharaNa meM sAra; sAMbhalatA sukha Upaje, kahe jayasAgara brahmacAra / ' inase pUrva bhI eka brahma jayasAgara (saM0 1580-1655) ho cuke haiM jo bhaTTAraka ratnakIti ke pramukha ziSya the| dUsare eka aura jayasAgara upAdhyAya haiM jo kharataragacchIya jinarAjasUri ke ziSya the| inakI eka racanA 24 jina stotra (14 gAthA) kA ullekha kiyA jA cukA hai| mohanalAla dalIcanda desAI kRta jaina gurjara kaviyo ke navIna saMskaraNa meM eka jayasAgara ko 18 vIM satI meM darzAyA gayA hai parantu na to unakI guru paraMparA batAI gaI hai aura na racanAkAla diyA gayA hai, kevala unakI eka racanA 24 jinastavana (15 kar3I) kA ullekha kara diyA gayA hai| lagatA hai ki ye pUrvavarNita kharataragacchIya jayasAgara hI haiM jinakI 24 jinastavana ko pahale 14 aura isameM 15 kar3I kA batA kara inakA svataMtra aura bhinna rUpa se ullekha kara diyA gayA hai / isakA Adi aura aMta milAna karane ke lie de diyA jA rahA hai| Adi-pahilauM paNamuM Adi jiNaMda, jiNi dIThai mana paramANaMda / pUjaUM ajitanAtha jinarAya, jhalahalaMta kaMcaNamaya kAya / aMta-caMdana kesara nai kappUrIiM je jina pUjai navarasa pUraiM; so naravara ciMtAmaNi tolai, bhagatiiM zrI jayasAgara boliN|' nayasoma-jazasoma inake guru the| inakI guru paramparA isa prakAra batAI gaI hai-- tapAgaccha ke 56veM pATa para pratiSThita Anandavimala sUri kI paramparA meM somanirmala>harSasoma (pAThaka)>yazasoma ke Apa ziSya the| apanI racanA 'bArabhAvanA nI 12 saMjjhAya athavA bhAvanA belI saMjjhAya (13 DhAla saM0 1703 zucimAsa 13 zukla maMgalavAra, jaisalamera) meM kavi ne guru kA ullekha isa paMkti meM kiyA hai-- 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 291-293 pra0 saM0 aura bhAga 4 pa0 453-455 na0 saM0 / 2. DA0 zitikaMTha mizra-hindI jaina sAhitya kA vRhad itihAsa khaNDa 1 5.238 3. zrI mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kavio bhAga 5, pa0 419 na0 saM0 / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .140 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrI jazasoma vibudha vairAgI, jasu jasa cihUM khaMDa cAvo, tAsa ziSya kaha bhAvanA bhaNatAM ghara-ghara hoye vadhAvo re / . isase pUrva kI paMktiyoM meM kavi ne vijayadeva, vijayasiMha Adi se apanI garuparamparA ginAI hai| vijayadeva sUri kA AcArya padasthApana saM0 1658 meM svargavAsa saM0 1713 meM huA thA, ataH kavi kA racanAkAla 18vIM zatI kA pUrvArddha hI rahA hogaa| bhAvanAbeli kA racanAkAla isa prakAra batAyA hai-- bhojana nabha guNa varasa suci sita terasa kujavAra, bhagata hetu bhAvanA bhaNI, jaisalamera majhAra / ' yaha racanA saMjjhAya pada saMgraha pR0 97-114 aura jaina saMjjhAya mAlA bhAga 1 tathA anyatra se bhI prakAzita ho cukI hai| isake atirikta jayasoma ne 14 guNasthAnaka saMjjhAya Adi padya granthoM ke alAvA karmagraMtha para tIna bAlAvabodha-karmavipAka bAlAvabodha, karmastava bAlAbavodha aura vaMdhasvAmitva karmagrantha bAlAvabodha tathA SaSTizataka bAlAvabodha aura saMbodha sattarI bAlAvabodha nAmaka gadya racanAe~ kI haiN| baMdhasvAmitva karmagraMtha bAlAvabodha ko lekhaka ne 'TabArtha' kahA hai| isakI prazasti saMskRta meM hai-- baMdha svAmitvesmin TavArtha likhanAd yadajitaM sukRtaM tenastu karmavaMdhA nidhikArI bhavyasaMdoha / ityAdi isase lagatA hai ki jayasoma marugurjara ke sAtha hI saMskRta bhASA ke bhI jAnakAra the| ve gadya-padya donoM vidhAoM meM racanAkuzala the| inakI gadya racanAyeM prakaraNa ratnAkara bhAga 4 meM bhImasiMha mANeka dvArA prakAzita haiM / ukta graMtha na milane ke kAraNa inake gadya udAharaNa nahIM prApta ho sake, kavi kI kAvya kSamatA kA namUnA dene ke lie bArabhAvanA ke Adi kI paMktiyA~ uddhRta kara rahA hU~- . bhAva binA dAnAdikAM jANe alaNaM dhAna; bhAva rasAMga malyAthakI, truTe karama nidAna / 1. zrI mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kavio bhAga 4, pR0 75-78 ... na0 saM0 / 2. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 110-111 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / jayasoma.. 141 inakI dUsarI padya racanA 14 guNa ThANa stavana athavA svAdhyAya (61 kar3I saM0 1716) kA prArambha isa prakAra huA hai-- candrakalA nirmala suhajhANI, ArAhuM arihaMta gunnkhaannii| .. caudasa guNaThANA sahanANI, ANI teha namuM suanaannii| anta--tapagachapati vijayadeva munIsara kavi jasasoma guNavariAre, ... tAsa sIsa jayasoma namai taru je samarasa guNa bhariA re|' jayasaubhAgya--inakI eka kRti 'caubIsI' athavA caturvizati jina stuti saM0 1787 se pUrva racita prApta hai / yaha racanA 'jaina gurjara sAhitya ratna bhAga 1' meM prakAzita hai| isakA uddharaNa upalabdha nahIM ho skaa| jasavanta sAgara--Apa tapa gacchIya kalyANasAgara ke praziSya aura jazasAgara ke ziSya the| Apane saM0 1740 meM bhAvasaptikA, saM0 1757 meM jaina saptapadArthI, 1758 meM pramANa vAdArtha, vAdArtha nirUpaNa, saM0 1759 meM jaina tarka bhASA, saM0 1760 meM gaNeza kRta grahalAghava para kAttika, saM. 1782 meM yazorAja rAjapaddhati kI racanA kii| inake hAtha kI likhI vicAraSaTtriMzikAvacUri saM0 1712 aura bhASApariccheda saM0 1729 kI pratiyAM bhI prApta haiN| ye kRtiyA~ viveka vijaya bhaMDAra udayapura meM surakSita haiN| marugurjara (hindI) bhASA meM likhita inakI eka racanA 'karmastavanaratna' (saM0 1758 se pUrva) kI antima paMktiyoM se inakI guruparamparA para prakAza par3atA hai isalie una paMktiyoM ko uddhRta kara rahA hU~-- iya sayala vedI dukhachedI sImaMdhara jinadevamaNI, vinavyo bhagati bhalIya jugati bhAvanA mana maiM ghaNI / kalyANasAgara suguru sevaka jazasAgara guru guNanilA, kavi kahai jasavaMta suNo bhagavaMta tAri tAri tribhuvana tilA / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kavio bhAga 2, pR0 126-128, 591; bhAga 3, pR0 1182 - 1183 aura 1625-26 (pra0saM0) aura bhAga 4, pa0 75-78 (na0 saM0) 2. vahI bhAga 3, pR0 1465 (pra0saM0) aura bhAga 5 pR0 337 (n0sN0)| 3. vahI bhAga 2 pR0 447; bhAga 3 pR0 1394 (pra0 saM0) aura bhAga 5 pR0 188 (na0 sN0)| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isakI prati0 saM0 1758 kI ajabasAgara dvArA likhita upalabdha hai ataH racanA isase kucha pUrva kI hogI / ApakI anya racanAoM kA adhika vivaraNa yA uddharaNa nahIM prApta ho sakA / 142 jitavimala - - Apane RSabhapaMcAzikA bAlAvabodha saM0 1744 meM likhA / inakI na to guruparamparA dI gaI hai na inakA racanA kA vivaraNa yA uddharaNa diyA gayA hai / jinaudaya (jinodaya sUri ) - kharataragaccha, vegar3azAkhAntargata jinasundara sUri ke ziSya the / inhoMne apanI racanA surasundarI surakumAra yA amarakumAra rAsa saM0 1769, zrAvaNa mAsa meM likhI / kavi ne racanAkAla batAte hue likhA hai- saMvata ugaNottara zrAvaNa mAse, aha racyo ulAse, vegar3a kharatara gaccha virAjai, guNasamudra sUri gAjai / vartamAna gurugaccha baDai, zrI jinasuMdara sUriMdA, zrI udasUri kara jor3e gAvai, suSa sampatti sadA / inakI dUsarI racanA '24 jina savaiyA' saM0 1762 ke uparAnta likhI gaI hogI / * Adi - - nAbhirAya jUM kA naMda marudevA kukhi caMda, nayari vinItA viMda jAko janma jAnIyai / X X RSabha jinaMda iMda seve suranara caMda, udai sUri vande vRnda upama bakhAniye / K kavi ne apanA nAma sarvatra udaisUri hI likhA hai / zrI agaracanda nAhaTA ne bhI inakA nAma udayasUri hI diyA hai / parantu zrI mohanalAla dalIcaMda desAI ne kahIM jinaudaya aura kahIM jinodaya bhI diyA hai / isakA antima chanda nimnAMkita hai- 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kavio, bhAga 2 pR0 592; bhAga 3, pR0 1632 (pra0 saM0 ) aura bhAga 5, pR0 45 ( na0 saM0 ) / vahI bhAga 5, pR0 269 (na0 saM0 ) / 2. 3. agaracanda nAhaTA -- paraMparA pR0 108 / 4. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 186-187 (pra0 saM0 ) / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinaudaya (jinodaya sUri) 143 pApa ko tApanivAraka ko hiya dhyAna upAvana ko viracI sI, puNyapatha pAvana ko gRha zrI zuddha gyAna jJAna jagAvana ke paracI sii| Rddhi divAvana ko hari sI yaha buddhi vadhAvana kau giracI sI, zrI jinasundara sUri susIsa kahai udaisUri su jainpciisii|' saM0 1422 meM jinezvara sUri ne vegar3a zAkhA kA pravartana kiyA thaa| unake pATa para kramaza: jinazekhara>jinadharma>jinacaMda sUri> jinameru sUri>jinaguNa sUri>jinezvara sUri>jinacaMda sUri>jinasamudra sari>jinabhadra sari kI paramparA meM guNa samudra sUri aura jinasuMdara sUri hue, jinake ziSya prastuta kavi udayasUri hue| ye pATa para nahIM virAje balki mAtra AcArya the ataH inakA varNana paTTAvalI meM nahIM kiyA gayA hai| jinacanda sari--kharataragacchIya jinarAja sUri ke praziSya aura jinaraMgasUri ke ziSya the / inakI racanA 'meghakUmAra caupAI' saM01727 upalabdha haiN| usakA vivaraNa-uddharaNa diyA jA rahA hai-- megha kumAra caupAI (47 DhAla saM0 1727 kArtika zukla 5) Adi-OMkAra svarUpamaya, parama mahAtamavaMta, karuNAsAgara alakha gati mahAvIra bhagavaMta / kalimala anala nivArivA sAvana jaladhara dhAra; karama bharama rajabhara haraNa, pravala pavana paracAra / abhigraha dhAraka ahavau munivara meghakumAra, tAsu carita bakhANisuM suNahu bhavika sukhasAra / isameM saM0 1080 meM durlabharAja dvArA jinezvara sUri ko kharatara upAdhi se bhaSita karane ke prasaMga se lekara jinadatta 7 jinacaMda7 (akabara prabodhaka)7 jinasiMha 7 jinarAja 7 jinaraMga taka kA sAdara smaraNa kiyA gayA hai / racanAkAla kavi ne ina paMktiyoM meM batAyA hai saMvata satara sai samai a, sattAvIsa bakhANa; bhaNatAM suNatAM sAMbhalyAM a, kIrati lAchi milAya / ' 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kavio bhAga 5 pR0 269 (na0saM0) 2. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 109 3. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kavio bhAga 3, pR0 1258-60 (pra0 saM0) aura bhAga 4, pR0 372-374 (na0 sN0)| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa inakI bhASA pariSkRta aura pravAhapUrNa hai, pramANasvarUpa eka dohA dekhie-- saMkaTa taruvara bhaMjivA jorAvara gajarAja, madana karI kuMbha bhedivA kaMThIrava jinarAja / jinacaMda sari II-kharataragaccha ke jinarAjasUri ke Apa praziSya evaM jinaratnasUri ke ziSya the| jinaratna sari ko saM0 1700 meM AcArya pada para pratiSThita kiyA gayA aura saM0 1711 meM unakA svargavAsa huA thaa| jinacaMdasUri inhI ke paTTadhara the| inakI do racanAoM kA vivaraNa prApta hai| prathama racanA, 96 jinavara stavana (23 kar3I 5 DhAla, saM0 1743) 'abhayaratna sAra' meM prakAzita hai| dvitIya racanA 'gor3I pArzvanAtha stavana' saM0 1722 vaizAkha kRSNa aSTamI ko pUrNa ho gaI thii| isake Adi aura anta kI paMktiyA~ Age dI jA rahI hai; - Adi-amala kamala jima dhavala virAjai gAjai gauDI pAsa; sevA sArai jehanI suravara mana dharIya ullAsa / sobhAgI sAhibA merA be are hA~ sugyAMNI sAhibA merA be| anta-saMvata satarai se bAvIsai vadi baisAkha bakhAMNa, AThama dina bhalai bhAva saM mhArI yAtra car3hI paramANa / sAMnidhakArI vighana nivArI para upagArI pAsa, zrI jinacaMda juhAratAM merI saphala phalI sahuAsa / ' Apako sUripada saM0 1711 meM prApta huA thA aura saM0 1763 meM svargavAsa huaa| zrI desAI ne inake guru kA nAma jinarAjasUri batAyA hai kintu inhoMne sarvatra apane guru kA nAma jinaratnasUri hI likhA hai aura yahI paTTaparaMparA bhI paTTAvaliyoM meM prApta hotI hai| ApakI 'gor3I pArzva stavana' nAmaka racanA 'stavanasaMgraha' meM chapI hai| jinadatta sUri--ApakI eka racanA 'dhannA caupAI' saM0 1725 kA ullekha mohanalAla dalIcanda desAI ne kiyA hai| eka dhannA caupAI ke racayitA kamalaharSa kahe gaye haiM jinakA vivaraNa yathAsthAna diyA jA 1, mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kavio bhAga 3, pR0 1333 (pra0 saM0), bhAga 5, pR0 44 aura 407 (na0 sN0)| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinadatta sUri 145 cukA hai| inakI garu paraMparA bhI spaSTa nahIM hai na racanA kA koI vivaraNa-uddharaNa diyA gayA hai|' jinadAsa--Apa aMcalagaccha ke kalyANasAgara sUri ke zrAvaka ziSya the| Apane vyApArIrAsa, puNyavilAsa rAsa aura jogI rAsa racA hai jinakA vivaraNa-uddharaNa diyA jA rahA hai| vyApArI rAsa (saM0 1719 mAgasara 6, maMgalavAra) kA Adi -- svargataNAM sukha te lahe, je kare jIva yatanna; Apa samovau lekhave, ve prANI dhanya dhanya / yuga vyApArI jIvaDo vaMdara corAzI lAkha, poThIDA zuM paravaryA navanava navali bhAkha / hATa zreNI hIre bharyA, mAMhe mANeka lAbhaMta, sAMcA lahezo zodhI karI; kUr3AkAMcalahaMta / racanAkAla-saMvata satara sohAmaNo ogaNIsamo ati sAro re, mAgasira chaTha bhRguvAsare, aha racyo adhikAro re / guruparaMparA ---zrI aMcala gacche rAjIo kalyANa sAgara sUrirAyA re, kara jor3I jinadAsa kahe ameM praNamuM te gurupAyAM re / yaha racanA bhImasI mANeka ne prakAzita kI hai| isakI antima paMktiyA~ dekhiye-- trividha saMsAra teNI pare, jima me traNye vyApArI re, dosI vairAgara jIviyA hAryo je jUTha jUArI re / jogIrAsa saM0 1767, racanAkAla sambandhI uddharaNa upalabdha na hone ke kAraNa racanA-samaya nizcita nahIM hai kyoMki isakI saM0 1706 kI hastaprata prApta hai| puNya vilAsa rAsa kA bhI racanAkAla ajJAta hai| isameM jinadAsa nAmaka sAdhu ko racayitA kahA gayA hai isalie yaha bhI anizcita hai ki jinadAsa zrAvaka the athavA sAdhu / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 243 (pra0saM0) - bhAga 4 pa 0 357 (na0 sN0)| 2. vahI bhAga 2, pR0 187, bhAga 3, pR0 1214 (pra0 saM0) aura bhAga 4, pR0 285 (na0 sN0)| 10 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jinadevasari ... ApakI eka kRti 'naMdiSeNa muni caupAI' saM0 1725 kA mAtra nAmollekha milA hai|' sambandhita anya sUcanAyeM nahIM haiN| navIna saMskaraNa (jaina gurjara kaviyoM) meM inakA nAma bhI nahIM milaa| jinabhaktisUri--jIvana samaya saM0 1770-1804, Apako sUripada 1780 meM milA thaa| ApakA eka stavana 'AdinAtha stavana' (11 kar3I) stavana saMgraha pustaka saM0 65-12 para prakAzita hai jisake Adi-anta kI paMktiyA~ prastuta haiM-- Adi-suNi suNi settuMja giri-sAmI jagajIvana antarajAmI, huM to araja karUM sira nAmI kRpAnidhi vInati avdhaaro| aMtima paMkti-jayakArI RSabha jiNaMdA pahasadhamara parama AnaMdA, vaMde zrI jinabhakti suriNdaa| yaha 'abhaya ratnasAra' meM bhI prakAzita hai| ApakI dUsarI prApta racanA 'horI' hai jo rAgavasaMta meM nibaddha hai isakA prArambha -- mAI raMga bharI khelai gar3he mAla, hama mIti milai azvasena lAla / aura anta-- aisai pArasa prabhu jI aMgaNa Aya, jinabhakti ramai jinavara suhAya / jinaratna sUri--Apa kharataragacchIya jinarAjasUri ke paTTadhara the| ApakA janma luNiyA tilokasI kI patnI tArAdevI kI kukSi se huA thA / janmanAma rUpacanda thA, inheM saM.1700 meM AcArya pada para pratiSThita kiyA gayA thaa| saM0 1711 meM inakA svargavAsa huaa| jinacandra sUri inake paTTadhara ziSya the| caubIsI inakI prasiddha racanA hai| isakA racanAkAla nizcita rUpa se nahIM mAlUma hai| caubIsI meM kavi ne guruparamparA kA ullekha isa prakAra kiyA hai-- 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 243 (pra0saM0) 2. vahI bhAga 5 pR0 419 (na0 saM0) 3. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 106 / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 jinaratna sUri zrI jinarAja sUri kharataragacha, sahu gurunaI supasAvai, rAti divasa mujha guNa samarIjai, aha bhAva mana aavi| zrI jinaratana taNI prabhu sAMnidhi, dina dina adhikai daavi| Arati raudra dhyAna dui parihari, dharama dhyAna nita dhyAvai / ' isa caubIsI kA prArambha prathama jina ke namana se huA hai, yathAsamari samari mana prathama jina; yugalA dharama nivAraNa sAmI, nirakhI jai te saphala dinaM / upazama rasasAgara nitanAgara, dUri karai pAtaka malanaM, zrI jinaratana sUri madhukara samaM / 2 jinaraMgasUri-Apa kharataragacchIya jinarAjasUri ke ziSya the| Apake pitA zrI sA~karasiMha zrImAla jAti ke sindhUr3avaMzIya zreSThI the| ApakI mAtA kA nAma sindUra de thaa| Apa naisargika pratibhAvAna evaM svarUpavAna the| saM0 1678 phAlguna kRSNa saptamI ke dina zrI jinarAja sUri ne inheM dIkSita kiyA aura raMgavijaya nAma diyaa| samrATa zAhajahA~ ne jaba inakI khyAti sunI to bulavAyA aura inake satsaMga se prabhAvita huaa| dArA ne inheM yugapradhAna pada diyaa| saM0 1710 meM inheM yaha pada bar3e utsava ke sAtha gAlapura meM pradAna kiyA gayA aura inakA nAma jinaraMga sUri pdd'aa| ye bar3e vidvAn the aura kAvya racanA meM niSNAt the| zrI rAjahaMsa, jJAnakuzala aura kamalaratna ne inake sadguNoM kI stuti meM kaI gIta likhe haiM jo aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM chape haiN| Apane prabodha bAvanI (saM0 1738), saubhAgya paMcamI (saM0 1737), dharmadatta caupAI (kizanagar3ha) aura raMgabahuttarI Adi kaI racanAyeM kI haiM jinameM se prabodhabAvanI aura raMgabahuttarI kI bhASA hindI hai, zeSa meM rUr3ha aura paramparita marugurjara bhASA kA prayoga kiyA gayA hai| inake alAvA inake kaI stotra jaise catuviMzati jinastotra, cintAmaNi pArzvanAtha stavana aura navatattva bAlA 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kavio bhAga 3, pR0 1212 __ (pra0 sN0)| 2. vahI bhAga 4 pR0 170 (pr0sN0)| 3, agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 108 / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 mahagurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa stavana Adi prApta haiM / inameM se kucha racanAoM kA paricaya aura udAharaNa Age prastuta kiyA jA rahA hai / prabodhabAvanI yA adhyAtmabAvanI (saM. 1731 mAgasara zukla 2, guruvAra) racanAkAla - zazi guna muni zazi saMvata zukala pakSi; --- mAgasira bIja guruvAra avatArI hai / khala dukhuddhi kauM agama bhAMti bhAMti kari sajjana subuddhi kauM sugama sukhakArI hai / isameM AtmA ko sambodhita karake use saMsAra se lie kahA gayA hai / adhyAtma ke sAtha isa racanA meM uttama koTi kA hai; pramANasvarUpa eka udAharaNa prastuta haiUMkAra namAmi sohai agama apAra, ati hai tattasAra maMtrana ko mukhya mAnyo hai | inahI te joga siddhi sAdhavai kI siddhi jAna, sAdhubhaye siddha tina dhura uradhAno hai / pUrana parama parasiddha parasiddha rUpa, buddhi anumAna yA bibudha bakhAnyo hai / japaiM jina raMga aiso akSara anAdi Adi, jAko heva suddhi tina yAko bheda jAnyo hai / ' mukta hone ke kAvyatva bhI raMga bahattarI ko prAstAvika dohA yA dUhAbandha bahattarI bhI kahA jAtA hai / isameM 72 dohe haiM jinameM nIti, bhakti aura adhyAtma viSayoM para kavi kI suMdara abhivyaMjanA hai / isakA sampAdana zrI agaracanda nAhaTA ne aura prakAzana 'vIravANI' meM huA hai / udAharaNArtha isake kucha dohe uddhRta kie jA rahe haiM dharama dhyAna dhyAvai nahI, rahe ju Arata mAMhi, jinaraMga ve kaise tare jina raMgastA nAhi / apanA bhAra na uTha sake aura leta puni sIsa, so pair3e kyoM pahu~cihaiM japi jinaraMga jagadIza / dasUM dvAra kA piMjarA Atama paMchI mAMhi, jina raMga acarija rahatu hai gaye acambhau nAMhi / dharma kI bAta ruce nahIM pApa kI bAta suhAI, jinaraMga dAkhAM chAr3ikai kAga nibaurI khAi / 1. DA0 premasAgara jaina -- hindI jaina bhaktikAvya aura kavi pR0 267 / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 549 jinaraMga suri aura anta meM yaha dohA hai-- jinaraMga sUri kahI sahI, gacha kharatara guNa jANA, dUhAbaMdha bahattarI vAceM catura sujANa / saubhAgyapaMcamI (saM0 1738, vijayadazamI, budhavAra) yaha racanAkAla mohanalAla dalIcanda desAI ne dI hai|' lekina premasAgara jaina saM0 1741 batAte haiN| yaha sUcanA unhoMne kAmatA prasAda jaina kRta hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa ke AdhAra para diyA hai lekina unhoMne bhI apane kathana kA koI pramANa nahIM diyA hai na to kAmatAprasAda jaina ne aura na to mizra bandhuoM ne isa racanAkAla se sambandhita koI uddharaNa diyA hai| patA calA hai ki yaha racanA dillI se prakAzita ho gaI hai, para mujhe dekhane meM nahIM AI, ataH isakA uddharaNa-vivaraNa nahIM diyA jA skaa| jinaraMga udAra vicAroM vAle kavi the| ve jaina, zaiva aura islAma Adi dharmoM meM virodha nahIM mAnate the| unhoMne eka jagaha tInoM ke prati sammAna bhAva vyakta karate hue likhA hai--- zaiva gati jainI dayA musalamAna ikatAra, jinaraMga jau tInoM milaiM to jiu uta rai pAra / caturvizati jina stotra--caubIsa tIrthaGkaroM kI bhakti se sambandhita padyoM kA saMkalana hai| cintAmaNi pArzvanAtha stava (15 padya) ke bAre meM kahA gayA hai ki bhagavAna pArzvanAtha kA yaha stava cintAmaNi ke samAna phaladAyI hai| navatattvabAlA stavana meM navatattvoM kA vivecana hai| yaha zrAvikA kanakA devI ke lie likhA gayA thaa| isakA bhI dillI se prakAzana ho cukA hai| inakI eka choTI racanA 'nemirAjUla svAdhyAya' (11 kar3I) bhI upalabdha huI hai jisakA Adi isa prakAra hai-- praNamI sadguru pAya gAyasuM rAjImatI satIjI, jina se sIyala abhaMga pratibodhyao devara jatIjI / 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 273; bhAga 3 pR0 1277 (pra0 saM0) aura bhAga 4 pR0 441 (na0 sN0)| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa anta--je pAlai tapa zIla surataru sama jinavara kahyo jI, jinaraMga sUri kahai ama avicala pada rAjula lAyao jii|' jinalabdhi sUri--ye kharataragaccha kI AdyapakSIya zAkhA ke jinaharSa sUri ke ziSya the| inhoMne saM0 1750 meM jayatAraNa meM 'navakAra mAhAtmya caupaI' kI racanA kii| isakA vivaraNa diyA jA rahA hai| navakAra mAhAtmya caupaI (saM0 1750 vijayA dasamI, guruvAra, jytaarnn)| isameM kavi ne apanI guruparamparA batAte hue kahA hai ki kharataragaccha kI AcArajiyA zAkhA ke jinacaMda >jinaharSa kA vaha ziSya hai / racanAkAla isa prakAra batAyA hai-- saMvata satara pacAsA varasai vijayadasami dina darasai be, suguruvAra virAjai sarasai hI, caumAsA bhala carasa be / sahara jayatAraNi mAhe sukhadAI, vimalanAtha varadAI be / sunija jAi tAsa savAI, cobIsa vIra citta lAI be / x zrI jinalabdhi kahai citta lAi, sArana SaDAvazyaka nI pAI be, eNai guNa je suNai suNAvai, cira doliti thiyAM thAve be| zrI navakAra taNA guNa gaayaa|' jinavarddhamAnasUri--ye kharataragaccha kI pippalaka zAkhA ke jinaratna ke ziSya the| inhoMne dhannA caupaI (31 DhAla saM0 1710, Aso sudI 6, khabhAta) aura sukti muktAvalI (saM0 1739 udayapura) kI racanA kii| dhannA caupAI ko zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne pahale matisAra kI racanA batAyA thA aura apane kathana kI puSTi meM ye paMktiyA~ uddhRta kI thI 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 406 (na0 sN0)| 2. agaracanda nAhaTA-paramparA pR0 109 / 3. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1370 (pra0 saM0) aura bhAga 5 pR0 125 (na0 saM0) / 4. agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 110 / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 jinalambisUri me sambandha racyo matisAre navama aMga aNusArai jI, bhabimaNa aNa nai vAMcaNa sArai, visataraje jagi sArai jii|' parantu isI ke Upara kavi ne apanA nAma aura apanI guru paramparA spaSTa rUpa se dI hai aura apane ko jinavarddhana sUri>jinacanda sUri> jina ratna sUri kA ziSya batAyA hai, yathA-- tasa paTa zrI jinaratna virAjai, dina-dina adhika divAjai jI jasa darasaNa mithyAmati bhAjai, guNa gaNa kari guru gAjai jI / tasa ziSya jina badhamAna jagIsa, Aso sudi chaThi divasa jI saMvata satara dAhottara barasai, khaMbhAita mana harasai jii| Upara ke uddharaNa meM matisAra kA artha mati ke anusAra hogaa| isI zabda ke kAraNa zAyada desAI jI ko yaha bhrama huA hogA ki koI matisAra kavi hai jisakI yaha racanA hai kintu anta sAkSya se hI yaha spaSTa hotA hai ki isake kartA varddhamAna (badhamAna) haiM aura unake guru jinaratna tathA praguru jinacaMda sUri / jinavijaya (i) jainiyoM meM jinavijaya nAma bhI bar3A lokapriya hai| 18vIM zatI meM kama se cAra jinavijaya kavi to mujhe mile haiM, ho sakatA hai ki kucha aura aprApta hoN| unakA paricaya kramazaH diyA jA rahA hai| jina vijaya (i) ye tapAgacchIya kalyANavijaya>dhanavijayavimalavijaya>kIrtivijaya ke ziSya the| inakI caubIsI (caubIsa jina stavana saM0 1731 mAgasara zukla 13 budhavAra, phalauMdhI) pramukha racanA hai| inakI anya racanAyeM haiM jayavijaya ku~vara prabandha aura daza dRSTAMta Upara daza svAdhyAya / caubIsI kA Adi - sagabIse DhAle karI thuNasyuM jina caubIsa, sAbhalajyo sahu catura nara zravaNe visvA bIsa / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 80-81 (pra0 sN0)| 2. vahI bhAga 3 pR0 1144 (pra0 saM0), aura bhAga 4 pR0 169-170 (na0 sN0)| 3. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR. 112 / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanAkAla-mAgasira vadi terasa dine, anurAdhA budhavAra / - sasi muni tia zubha saMvate, stavana karyo sukhakAra / yaha caubIsI 'caubIsI tathA bIsI' saMgraha meM sA premacanda kevaladAsa dvArA prakAzita hai| jayavijaya ku~vara prabandha (saM0 1734 dazADA) kA Adi Adi Adi jiNesaru, paya praNamI suvilAsa, yugalAdharma nivAriyo kInhoM dharma prakAza / isameM neminAtha, dharaNI aura padmAvatI ke pazcAt sarasvatI kI vandanA kI gaI hai| guru paramparA isa prakAra kavi ne batAI hai-- tapa gachapatI nitu sevI re, zrIvijayaprabha sUri / tasa rAjye paMDitavarure, nAme sukha bharapUra re / kIrtivijaya budharAya no re, sIsa kahe jayakAra / jinavijaya kaheM sAMbhalo re, o bIje adhikAra re / ' racanAkAla saMvata satara cotarIsA varase nayara dasADA mAMhine, rAsa racyo meM samakita Upari, zrI zAMtinAtha supasAi re| yaha racanA pratikramaNa sUtra kI vRtti para AdhArita hai / dasa dRSTAMta Upara daza svAdhyAya (saM0 1739, usamAnapura) Adi -- zrI jinavIra namI kari jI, pUche gautama svAmI; bhagavana nara bhava nA kahyA jI, dasa dRSTAnta nA nAma suNo jiu daza dRSTAnta vicAra / racanAkAla--caMda sAta triya nava saMvatsare daza dRSTAnta vicyAra, zrI gaNadhara bhASyA sUtra thI re, lahajyo bahU vistAra / yaha racanA jaina satyaprakAza varSa 12 aMka 9 pR0 242 se 249 para chapa cukI hai| jinavijaya II tapAgaccha ke devavijaya Apake praguru tathA jazavijaya guru the| dhannA zAlibhadra rAsa saM0 1727, haribala caupAI aura 1. mohanalAla dalIcanda desAI jaina gurjara kaviyo bhAga 4 pR0 442-43 (na0 sN0)| 2. vahI bhAga 2 pR0 297-299 bhAga 3 pR0 1288-90 (pra0 saM0) aura bhAga 4 pR0 442-445 (na0 saM0) / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavijaya 653 guNAvalI rAsa nAmaka tIna kRtiyA~ prApta haiN| inameM se prathama zaMkAspada hai aura dvitIya zAyada jinavijaya kI kRti hai para ina donoM ke uddharaNa nahIM mile; kevala gaNAvalI rAsa kA vivaraNa-uddharaNa upalabdha hai| yaha nirvivAda rUpa se inakI racanA hai| isake Adi kI paMktiyA~ nimnAMkita haiM-- sakala sukhadAyaka sadA, trevIsamo jinacaMda, praNamuM pAsa saMkhesaru nAme paramANaMda / racanAkAla-saMvata satara akAvanA varase vijayadazamI bahu nehiM; sUrati baMdira mAM rAsa racyo a, sAha vijayasiMdha mANaka jI gehere / arthAt yaha racanA saM0 1751 Aso zukla 10 sUrata meM sAha vijayasiMdha ke ghara para pUrNa huI thii| isameM 27 DhAla 487 kar3I hai, yathA-- kahe jinavijaya muni dhanyAsIi sattAvIsamI DhAla, jhabaravADI pAsa pasAIM ghari ghari maMgalamAla re / ' eka padya racanA 'paMca mahAvrata saMjjhAya' aura tIna gadya racanAoM kA bhI nAma milA parantu unake uddharaNa nahIM prApta hue / gadya racanAyeM haiM-SaDAvazyaka sUtra bAlAvabodha saM0 1751 divAlI, sUrata; daMDakastavana saM0 1752 aura jivAbhigamasUtra bAlAvabodha 1772 / inake gadya-namUne nahIM prApta ho sake parantu itanA to nizcita haA ki ye padyakAra ke sAtha hI gadyakAra bhI the| jinavijaya III ye bhI tapAgaccha ke kavi the aura satyavijaya panyAsa 7 karparavijaya 7 kSamAvijaya ke ziSya the| Apake pitA rAjanagara nivAsI zrImAlI vaNika zrIdharmadAsa aura mAtA lADaka~vara thiiN| ApakA janmanAma khuzAla thaa| saM0 1752 meM inakA janma, 1770 kArtika kRSNa 6 budhavAra ko ahamadAbAda meM dIkSA aura saM0 1799 zrAvaNa kRSNa 10 maMgalavAra ko pAdarA meM svargavAsa huA thaa| Apane karpUravijaya gaNirAsa aura kSamAvijaya nirvANarAsa likhA, inake alAvA Apane anya kaI stavana, gIta aura kAvya racanAyeM kI haiM jinakA vivaraNa diyA jA rahA hai / 'karpUravijaya gaNirAsa' (9 DhAla saM0 1779 vijayAdazamI zanivAra, bar3anagara) kA Adi-- 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 4 pR0 379(na0saM0) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhat itihAsa praNamI mere pAsa jina, purisAdANI deva, caraNa kamala nita jehanA, seveM cahuvidhi deva / ' kamalamukhI kamale sthiti kamala zI komala kAya; vANIrasa mujanediyo, zArada kari supasAya / kavi apane guru kSamAvijaya kI vaMdanA karatA huA likhatA hai-- tAsa caraNa supasAya lahIne, bar3anagara rahI comAso re; pAsa paMcAsara sAhiba saMnidhi, saphala kIu abhyAsa re| racanAkAla-nidhi muni saMyamabhedI saMvatsara, vijayadazamI zanivAre re; gaNi jinavijaya kaha gurunAme, zrI saMghane jayakAre re / yaha rAsa jaina aitihAsika rasamAlA bhAga 1 meM prakAzita hai| kSamAvijaya nirvANa rAsa (10 DhAla saM0 1786 ke bAda) Adi--svasti zrI varadAyinI, jina pada padmanivAsa; suravara naravara sevatA sA zrI dyo ullAsa / jina sArada caraNe namI thuNasyuM muni mahirANa, kSamA vijaya panyAsano sAMbhalajyo nirvANa / anta --- suguNa sobhAgI sahiguru sAMbhale re, janakasutA jimi rAma, kAma hu~ rati ne dhAma hu~ paMthI ne re, vyApArI manI dAma / (milAiye--kAmahi nAri piyAri jimi aru lobhI ke dAma / ) tulasI yaha racanA bhI jaina aitihAsika rAsamAlA bhAga 1 meM prakAzita hai| [viharamAna jina] vIsI (saM0 1789 rAjanagara) Adi-suguNa suguNa sobhAgI, jambU dvIpa mA~ hojii| anta--sattara navyAsI, rAjanagara comAsI; muni dIpavijaya nA kaheNa thI kIdhI bIzI / yaha caubIsI bIsI saMgraha pR0 722-737 para chapI hai| paMcamI stava (DhAla 62 saM0 1793 pArvajanma dine bhAdravada 10, pATaNa) 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 305 (na0 sN0)| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 jinabijaya Adi-suta siddhAratha bhUpa no re siddhAratha bhagavAna / bAraha paraSadA Agale re bhASe zrI varddhamAnare, bhaviyaNa citta dhro| isakA racanA vivaraNa isa kalaza meM dekhie-- iya vIra lAyaka vizvanAyaka siddhi dAyaka sNstvyo| paMcamI tapa stavana ToDara guMthIjina kahe tthvyo| puNya pATaNa kSetra mAM re sattara trANu vatsare, pArvajanma kalyANaka divase sakala bhavimaMgala kare / ' mauna ekAdazI stava athavA saMjjhAya (1795 rAjanagara) kA kavi ne racanAkAla-'vANa nanda municanda varase' likhakara batAyA hai| yaha bhI prakAzita hai| caubIsI (1) Adi--nAbhinareza naMdanA ho rAja, caMdana zItala vANI, vAri mAharA sAhibA / yaha caubIsI bIsI saMgraha meM prakAzita hai| caubIsI (2) Adi--prabha jiNesara pUjavA sahiyara mhArI aMga UlaTa dharI aavii| anta--kSamAvijaya jina vIra samAgama, pAmyo siddhi nidAna jii| yaha bhI prakAzita hai, caubIsI bIsI saMgraha pR0 189-223 / paMcamahAvrata bhAvanA saMjjhAya (5 DhAla) __prathama mahAvrata upadize, suNo goyama guNadhArI re / inake atirikta aneka svAdhyAya saMjjhAya Adi likhe haiM jinakI saMkhyA kAphI hai| ye sabhI saMjjhAya saMgraha meM prakAzita haiM / 3 jinavijaya (Iv) tapAgacchIya vijayasiMha sUri>gajavijaya>hita vijaya>bhANa vijaya Apake guru the| Apake 'zrIpAla caritra rAsa' 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 306-307 (na0 sN0)| 2. vahI, bhAga 2 pR0 563-66. bhAga 3 pR0 1451-52 (pra0 saM0) / 3. vahI, bhAga 5 pR0 304-309 (pra0 sN0)| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa (41 DhAla saM0 1791 Aso sudI 10 guruvAra, navalakhavaMdara) kA Adi nimnAMkita hai-- svasti zrI zobhA sumatidAyaka vIra jiNaMda, kAmita pUraNa kAmaghaTa praNamu paramANaMda / anta-- zrIpAla caritra bakhANyo, sadguru ne supasAye re; navalaSa baMdara meM manaraMge navalaSa pAsa pasAI re / racanAkAla--sattara se akANuM varase, Aso zudI tithi pyArI re| vijayadazamI guruvAra anopama racanA kIdhI sArI re / zrIpAla caritra kA dRSTAnta dekara siddhacakra kI ArAdhanA kA mahatva samajhAyA gayA hai-- tasa satIrthya paNDita jinavijaye, rAsa racyo hita AMNI re, bhAva dharI siddhacakra ArAdho, lAbha anaMto jAMNI re / isase guruparamparAntargata gajavijaya, hitavijaya aura bhANavijaya kI abhyarthanA kI gaI hai| neminAtha zaloko (72 kar3I saM0 1798 dIpAvalI premApura, ahamadAbAda) kI prArambhika paMktiyA~ Age uddhRta kI jA rahI haiM-- vANI varasati sarasati mAtA, kavijana trAtA kIratidAtA / ikSvAkuvaMsa jinavara bAvIsa, muni subrata nemi doya harivaMza / vAvIsamo jinavara nemikumAra, bAla brahmacArI rAjula naari| paraNAyA nahI piNa prItaDI pAlI, kahisyuM saloko sUtra sNbhaalii| racanAkAla--satara aThANaM dIvAlI TANa, ___ sahara ne pAse premApura jaannu| saMbhava sukha laharI kuzala kalyANI, motI mAM Ujala kavi jinavANI / ' dhanAzAlibhadrarAsa--(4 khaNDa 85 DhAla 2250 kar3I saM0 1799 zrAvaNa zukla 10 guruvAra sUrata) kA Adi dekhie-- a~dra zreNinata krama kamala, svasti zrI guNadhAma, vIra dhIra jinapati prate, premeM karUM praNAma / vasudhA meM vidyA vipula varadAtA nityameva, samaru cita cope karI te pratidina zrutameva / 1. mohanalAla dalIcanda desAI -jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 350-51 (na0 sN0)| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavijaya 157 isameM dAna ke dRSTAnta svarUpa dhanAzAlibhadra kA caritra citrita kiyA gayA hai| dhanya zAha dharmAgraNI pada pada maMgala mAla; zAlibhadra piNa dAna thI sukha pAmyo zrI kAra / isake uparAMta vistArapUrvaka guruparamparA kA varNana kiyA gayA hai aura anta meM likhA hai-- cyAra ullAse adhika vilAse dAna kalpadruma gAyo, budha jinavijaya kaheM vistAriyo, zata zASAI suchAyo re / yaha racanA bhImasiMha mANaka aura zAha lakhamasI jaisiMha bhAI dvArA prakAzita kI gaI hai| Apane zrIpAlacarita meM dhannA zAlibhadra rAsa meM apane samakAlIna medapATa ke rAjA jagatasiMha kA ullekha kiyA hai aura batAyA hai ki ve vijayasiMha sUri kA sammAna karate the, yathA medapATapati rANA jagatasiMha pratibodhI jaza lIdho, pala AkheTaka niyama karAvI, zrAvaka sama te kIdho re / ina paMktiyoM ke ThIka Upara vijayasiMha kI carcA hai-- tasa paTTa zrI vijayasiMha guru bhatti jana kairava caMdA, guNa maNi rohaNa bhUdhara Upama, saMgha sakala sukhkNdaa|' isI prakAra kA ullekha zrIpAla caritra meM bhI kiyA gayA hai| jinasamudrasUri (mahimasamudra) ApakA janma zrImAla jAtIya hararAja kI bhAryA lakhamA de kI kukSi se huA thaa| ApakA dIkSA nAma mahimasamudra thA / saM0 1712 meM begar3agaccha ke AcArya jinacanda sUri ke svargavAsI hone para Apako unake paTTa para abhiSikta kiyA gayA thaa| saM. 1741 kArtika zukla 15 ko varddhanapura meM ApakA svargavAsa huaa| Apa 17vIM zatI ke antima dazaka se 18vIM zatI ke cauthe dazaka taka racanAyeM karate rhe| kahA jAtA hai ki Apane jIvana ke tIna dazaka sAdhucaryA meM vyatIta kie arthAt dIkSA ke samaya (saM0 1682) Apa 8 yA 10 varSa ke bAlaka rahe hoNge| ataH anumAna hotA hai ki ApakA janma saM0 1670-72 meM huA hogaa| 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 567-73; bhAga 3 pR0 1454 (pra0saM0) aura bhAga 5 pR0 350-354 (na0saM0) / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ApakI prathama racanA neminAtha phAgu saM0 1697 meM aura antima racanA 'sarvArthasiddhi maNimAlA' (vairAgya zataka kI vRtti) saM0 1740 meM racI gaI hai isa bIca Apane vasudeva caupAI, RSidattA caupaI (jise kSamAsuMdara ne pUrNa kI thI), uttamakumAra caupaI (navarasa sAgara saM0 1732 kAtI vadi 12 budhavAra), rukamaNi caritra, haribala caupAI (saM0 1706 jyeSTha vadi, pAhar3apura) guNasundara caupAI, ilAcI kumAra caupAI 1751 Asoja sudi 10, vIrotarA grAma zatruJjayarAsa gAthA 63 saM0 1723 vaizAkha sudi 10, pravacana racanAveli, tatvaprabodhana nAmamAlA saM0 1730 kArtika zukla 5, kalpasUtra bAlAvabodha, kAlikAcArya kathA, kalpAMtara vAcya, satarahabhedI pUjA saM0 1718 sUrata, gAjIpura meM, rAThaur3a baMzAvali, manorathamAlA bAvanI, IzvarazikSA gAthA 54, zatrujaya giranAra maMDaNa stavana 59 gAthA saM0 1724 AsAr3ha, zrI sImaMdhara stavana gAthA 59, AtamakaraNI saMvAda gAthA 177-42 (rasa racanA catuSpadikA saM0 1711 mulatAna, gajala gAthA, sAdhuvaMdanA, zatrujaya stavana gAthA 48 saM0 1719, pArzvanAtha rAsa saM0 1713 gAjIpura, guNasAgara prabodhacandra zuddha prakAza (apUrNa), ratnasena padmAvatI (apuurnn)| anya kaI stavana, phAga, chattIsI Adi jaisalamera zAstra bhaNDAra meM prApta hai|' agaracanda nAhaTA ne sarvArtha siddhi gaNimAlA ko antima racanA batAyA hai kintu unhoMne racanAoM kA jo vivaraNa diyA hai usameM ilAcI kumAra caupAI kA racanAkAla sarvArthasiddhi ke bAda saM0 1751 batAyA gayA hai| lagatA hai ki kucha azuddhi kisI stara para ho gaI hai / paTTAvalI meM likhA hai ki jinasamudra sUri ne savA lAkha zloka pramANa navIna grantha racanA kI thii| Apake racita phArasI bhASA ke bhI kaI stavana prApta haiM / ApakI kucha racanAoM kA vivaraNa aura uddharaNa udAharaNArtha Age diyA jA rahA hai| ___ zatrujaya giranAra maMDaNa stavana (gAthA 59 DhAla 3, saM0 1724 zucimAsa, somavAra) Adi--zrI seja giranAra be maMDaNa dInadayAla, zrI AdIzvara nemino tavaNa suNo surasAla / anta -ima siddhagiri giranAra bhUSaNa vigata dUSaNa jinavarI, nAbheya nAma sudheya zrI zaiveya dukha Apada hro| 1. agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 94-95 / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinasamu drasUri (mahimasamudra) 159 yuga nayana bhojana pratima 1724 vachara mAsa zuci zazi dinyro| jinacaMda vegar3a sIsa zrI jinasamudra sUri suhNkro|' tattva prabodha nAma mAlA (saM0 1730 kArtika zukla 5, guruvAra) racanAkAla - saMvata sataraha se varasa, vIte Upara trIsa; __kArtika sita paMcami guro, grantha racyo sujagIsa / neminAtha bAramAsI (15 kar3I) Adi -. zrI yadupati toraNa AyA, pasu dekha dayA mana laayaa| prabhu zrI giranAri sidhAyA, rAjala rAMNI na virAyA, ho lAla / lAla lAla ima krtii| anta--- sakhI rI nemi rAjula giravari milIyAM, dukha dohaga dUraiM ttliiyaa| jiNacanda parama sukha milIyA, zrI jinasamudra sUri manoratha phalIyA, ho lAla / ' sImaMdhara stavana (gAthA 59) tathA anya kaI choTI racanAoM ke vivaraNa prApta haiM kintu Apake aneka rAsa tathA caupAiyoM ke khaNDita aMza hI prApta haiM jinake pUrI pratiyoM ke anveSaNa na hone ke kAraNa sabakA vivaraNa denA tathA unake AdhAra para Apake racanAsAmarthya kA anumAna lagAnA sambhava nahIM hai| phira bhI racanAoM kI vistRta sUcI dekhakara yaha nizcaya hotA hai ki ApakI racanA kSamatA asAdhAraNa thii| jinasukhasUri--Apa kharataragacchIya jinaratna ke praziSya aura jinacandra sari ke paTTadhara ziSya the| ApakA janma saM0 1739 mAgasara zakla 15 ko haA thaa| Apake pitA kA nAma rUpasI aura mAtA kA nAma surUpA thA / ApakI dIkSA saM0 1751 mAha zukla 5 puNyapAlasara meM huI thI aura ApakA dIkSA nAma sukhakIrti thaa| Apako sUripada saM0 1762 meM prApta huaa| saM0 1780 jeTha vadI 10, riNInagara meM ApakA svargavAsa huA thaa| ApakI do racanAoM kA vivaraNa-uddharaNa Age diyA jA rahA hai| 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jona gurjara kaviyo bhAga 4 pR0 342 (na0 sN0)| 2. vahI bhAga 3 pR0 1226-27 (pra0 saM0) / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa caubIsI (saM0 1764 ASAr3ha kRSNa 3 khaMbhAta) kA Adi - Adi karaNa Adai namuM AdIsara arihaMtu, dukhavAraNa vAraNa harI jaga garuo jayavaMta / riSabha amhArI vinaMti / ' anta - satarai se causaThe saMvata vadi ASAr3ha vadI jai, samakita bIja tIja tithi vAcau, tima jiNarAja tavIjai rI / zrI jinaratana cintAmaNi sarikhau, dina dina saba sukhadAI, zrI jinacaMda jyuM vAcau, prasiddha adhika prabhutAI rI / jaisalamera caitya paripATI (4 DhAla saM0 1771) isameM batAyA gayA hai ki jaisalamera kI sthApanA jaisala ne kI thI aura saM0 1212 meM vahA~ eka caitya kI sthApanA kI gaI, yathAsaMvata bAre se bArottare o jesalagar3ha jANa, thApyo seTha kIratathaMbha, jyUM moTo caitya maMDANa / racanAkAla - ima mahAATha prAsAda mAMhe bibi paiMtAlIsa sai; caurAsI Upara saraba jinavara vaMdatAM citta Ulasa / jina sundara sUri-ye kharataragaccha kI begar3azAkhA ke AcArya jinasamudra sUri ke paTTadhara the / ApakI 'praznottara caupai' (6 khaNDa, 136 DhAla, 3686 zloka ) kI racanA saM0 1762 Ado kRSNa 1, AgarA meM pUrNa huI / isake 3 aura 4 khaNDa sindha prAnta ke gAjIpura meM banAe gae the / isakI prArambhika paMktiyA~ nimnAMkita haiM 2. zrI zrutadeva namI karI praNamI pravacana mAta / guNa gAtA mAtA taNAM, aliya vighana sahu jAta / praNam vali sadguru taNA, paya paMkaja nitameva, kIr3I thI kuMjara kare, tiNa karu sAMcI seva / praNamu vali mAtA-pitA, jiNa dIgho avatAra / pAli posI moTo karyo, atiNano upagAra / X X X 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 227-229 ( na0 saM0 ) / --- vahI, bhAga 2 pR0 516-17; bhAga 3 pR0 1433-34 ( pra0 saM0) bhAga 5 pR0 227-229 ( na0 saM0 ) / 3. agaracanda nAhaTA - paraMparA pR0 108 / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinasundara sUri 161 kiNa vidha zrI mahAvIra jI, kiNa vidha gautama svAma / kiNa vidha praznottara kahyA, te suNajyo abhirAma / kavi ne prathama khaNDa pUrA kiyA saM0 1762 zrAvaNa kRSNa dvAdazI, zukravAra ko aura dvitIya khaNDa usI varSa zrAvaNa zukla somavAra ko, isakA tIsarA khaNDa sindhu deza meM likhA gayA, yathA gachapati yugavara caMda virAje, tehane pATe chAjejI sindhu deza savA lAkha kahiyeM nayarapura tihAM lahiye jii| cauthe khaNDa ke anta meM likhA haisiMdha lavAlakSa deza bar3A he muni dila vica bhAvaMdA he, sundara nagara gAjIpura nIko, grahaNe gAMThe karI sobhaMdA he| isakI bhASA meM dila, vica, bhAvaMdA, sobhaMdA Adi zabda sthAnIya prabhAva ke sUcaka haiM / anta meM racanAkAla kA ullekha isa prakAra kiyA gayA hai-- saMvata satare se bAsaThe, AgarA nayana majhAra / Asoja bada akama dine, aha kahyo adhikAra / kavi jinasundara sUri ne apanI guruparamparA kA nirdeza ina paMktiyoM meM kiyA hai sasI gacha kharatara guNanilo, viruda begar3a zrIkAra; zrI zrImAla kula seharo sAha hararAja siradAra / teha taNo suta jANIye mahimA samudra bakhAMNa; zrI jisacaMda pATe jayo, cauda vidyA guNa jANa / zrI jinasamudra sUrIMda ne pATe sundara surIda, praznottara kIdhI caupai mana dharI adhika ANaMda / ' muktivijaya dvArA likhita isakI pratilipi isa vivaraNa kA AdhAra hai| jimasoma--ApakI ekamAtra eka kRti 'snAtravidhi'2 kA ullekha 1. mohanalAla dalocanda desAI----jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 462-66 (pra0 saM0) aura aura bhAga 5 pR0 224-227 (na 0sN0)| 2. vahI, bhAga 3 pR0 1640 (pra0saM0) aura bhAga 5 pR0 316(n0sN0)| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne kiyA hai kintu na to isa racanA ke sambandha meM aura na racanAkAra ke sambandha meM koI vivaraNa yA uddharaNa diyA hai| jinaharSa-Apa boharA gotrIya jinaharSa sUri aura AdyapakSIya jinaharSa sUri ke bhinna kavivara jinaharSa urpha jasarAja haiN| jasarAja inakA mUlanAma thaa| zrI agaracanda nAhaTA inakI guru paraMparA batAte hue likhate haiM ki ye kharataragaccha ke AcArya jinakuzala sUri ke praziSya kSemakIrti dvArA pravartita kSemazAkhA meM jinarAja sUri ke ziSya the|' inakI dIkSA saM0 1690 ke Asa pAsa hii| inakA janma saM0 1675 ke lagabhaga ve batAte haiN| inakA janmasthAna mAravADa rahA hogA kyoMki saM0 1704 se 1735 taka kI racanAeM mAravAr3a meM hI racita haiM, saM0 1736 meM ve pATaNa gaye aura zArIrika vyAdhi ke kAraNa vahIM raha gaye / vahIM para saM0 1764 meM inakA svargavAsa huA / saM0 1736 se 63 taka kI racita racanAe~ vahIM kI hai isalie inakI racanAoM ko bhASA ke AdhAra para spaSTa rUpase do bhAgoM meM dekhA jA sakatA hai| prathama bhAga kI racanAoM para mAravAr3I aura dvitIya bhAga kI racanAoM para gurjara kA prabhAva pratyakSa hai : isa prakAra Apa marugurjara ke sacce pratinidhi kaviyoM meM Ate haiN| zrI nAhaTA ne inake bar3e granthoM kI sUcI meM sattara se adhika kRtiyoM kA nAmollekha kiyA hai| inakI aneka choTI kRtiyoM kA sampAdana bhI zrI nAhaTA jI ne kiyA hai| inakI bar3I racanAe~ kaI jagahoM se prakAzita haiN| unakI batAI guru paraMparA ke samarthana meM 'upadeza chatrIsI' kI eka paMkti milatI hai, yathAaso jinarAja jinaharakha praNami upadeza kI chatIsI kahUM savai je chatIsa jU / zrI mohanalAla dalIcanda desAI inakI guru paraMparA kucha dUsare prakAra se batAte haiM aura pramANa svarUpa pacAsoM racanAoM ke uddharaNa bhI dete haiM isalie ise hI pramANika samajhanA ucita hogaa| ve inheM kharataragaccha ke guNavarddhana 7 somagaNi7 zAMtiharSa kA ziSya batAte haiM / Age jina racanAoM ke uddharaNa diye jA rahe haiM unase inakA zAMtiharSa kA ziSya honA pramANita hotA hai / vidyAvilAsa rAsa meM somagaNi kA 1. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 93-94 / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinaharSa 163 nAma hai para zAMtiharSa kA nahIM hai para isa apavAda ke alAvA anya sabhI kRtiyoM meM kavi ne zAMtiharSa ko guru mAnA hai / racanAoM kA vivaraNa 'vidyAvilAsa rAsa' se hI zurU karate haiM / isameM guru paraMparA se saMbaMdhita paMktiyA~ pahale dekhiye-- zrI kharataragacha gayaNa diNaMdA, zrI jinaratna sUrIdA jI; tAsu pasAi carita sukhakaMdA, nIsUNajyo naravaMdA jii| vAcaka guNavarddhana sukhadAyA, zrI somagaNi supasAyA jI; iya jinaharaSa puNya guNa gAyA, tIsa DhAla sukha pAyA jii|' racanAkAla-satareM igyArottara varase zrAvaNa sudi mana harase jI, budhavAra navamI tithi avaseM kIdha caupaI sarase jii| arthAta yaha racanA saM0 1711 zrAvaNa zukla 9 budhavAra ko pUrNa haI thii| kucha AkhyAna jinaharSa ko vizeSa priya haiM jina para unhoMne ekAdhika racanAe~ kI haiN| aisI racanAoM meM caMdanamalayAgiri saM0 1704 aura saM0 1744 haiN| Apane zrIpAla AkhyAna para bhI AdhArita do rAsa likhe haiM / Age unakI katipaya racanAoM kA vivaraNa-uddharaNa diyA jA rahA hai| caMdanamalayAgiri caupAI (372 kar3I, saM0 1704 vaizAkha zukla 5, guruvAra) kA Adi -- sarasati matidAika namu, trikaraNa zuddhi trikAla; riddhi siddhi dAtA sakala sevaka jana pratipAla / caMdana nRpa malayAgiri sAyara nIra kumAra, sAMbhalijyo sahuko jaNA tAsu prabaMdha vicAra / racanAkAla-- saMvata sattara cIDottarai subhajoga nai guruvAra vaizAkha suda pA~cami dinai kIdhau adhikaar| anta-- anukrame nRpa sukha bhogavI chehaui taji bhaMDAra, nRpanAri caMdaNa dIkha le saphala karai avatAra / upadeza chatrIsI savaiyA kI carcA pahale kI gaI hai| isakI bhASA hindI hai aura yaha jinaharSa graMthAvalI meM prakAzita hai| isakA racanA1. mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 4 pR0 82-142 (na0 saM0) / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 kAla isa paMkti meM ullikhita hai -- gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kahi jinaharakha saMvata guNa zazi bhakSa, kIna haiM tu suNata syAbAsi mokuM dIjiyo / ' sammetazikhara giri stavana (saM0 1714 caitra zukla 4) yaha jaina pR0 334 aura jinaharSa graMthAvalI meM prakAzita hai / prabodha maMgalakalaza caupAI ( 21 DhAla saM0 1714 nabha zrAvaNa vadI 9 guruvAra ) saMvata satare saI cavadotaraI re prathama asIta nabhamAsa, navamI tithi divasa guruvAsare suprasAdaI zrI pAsa / isameM bhI guruparaMparAntargata inhoMne svayaM ko somajI ke ziSya zAMtiharSa kA ziSya batAyA hai, yathA vAcaka zrI guNavaradhana gaNi jasa niramalo re tAsu sIsa guNavaMta / gaNi zrI soma susItala soma jyU~ re sAdhu guNe sobhaMta / zAMtiharSa tasu sIsa bakhANIye re ima jinaharaSa kahaMta / DhAla aha ikavIsamI rAga dhanyAsirI re Adarajyo guNavaMta / * (saM0 1714 naMda bahuttarI athavA virocaMda mehatAnI vArtA kArtika, bilahAvAsa ) anta -- puNya pasAye sukha lahyo sIjhai vaMchita kAja, kInI naMda bahuttarI saMpUraNa jasarAja / satara se cavadottare kArtiga mAsa udAra, kInI jasarAja bahuttarI vilahAvAsa majhAra / prAraMbha meM 'zrI gaNezAya namaH atha vIrocaMda muhatA~rI vArttA likhyate' likhA hai / Age kI paMkti hai sabe nayara siraseharo, pura pADalI prasiddha, gar3hamar3ha maMdira saprIta buMi, subhara bhare saMmaMdha / yaha jinaharSa graMthAvalI meM chapI hai / inakI bhASA para rAjasthAnI kA prabhAva adhika hai / 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kavio bhAga 4, pR0 84na0 saM0 2. vahI bhAga 4 pR0 85 ( na0saM0 ). 1 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinaharSa kusuma zrI rAsa (saM0 1715 mAgasara kRSNa 13) mRgAputra caupai athavA saMdhi (10 DhAla saM0 1715 mAha vada 10 zukra, sA~cora) Adi - paratakha praNamuM Adi jiNaMda, vaMchita pUraNa surataru kaMda / alakha agocara amama amAya, bhayabhaMjaNa bhagavaMta kahAya / racanAkAla - ima vAMga sasi municaMda vacchara mAgha bahula manoharu | dasamI sutithi kavikara anUpama sayala manavaMchita karu | matsyodara caupAI (saM0 1718 bhAdra zukla 8 bAr3amera) Adi - praha uThI praNamuM sadA jagaguru pAsa jiNaMda, nAmai navanidhi saMpajai Apai paramANaMda | racanAkAla - giri zazi bhojana vacharA a, bhAdravA sudi suThI cAra, saMpUraNa copai kahI o AThama tithIvAra / guru paraMparA aura racanA sthAna ke lie nimna paMktiyoM kA avalokana kareM - 165 zrI jinacaMda sUri jiraMjIvo o kharataragacha siNagAra; suguru supasAule o, bAhar3amera majhAra / zrI guNavarddhana gaNivaru a vAcaka padavIdhAra, vANArasa paragaDA a zrI soma suSakAra / tAsa sIsa ralIyAmaNA se zAMtiharaSa guNajAna, kahe jinaharaSa sua tetrIsamI DhAla bakhAMna / jina pratimA dRr3ha karaNa huMDI rAsa (67 kar3I saM0 1725 magasara ), AhAradoSa chattIsI (saM0 1727 ASAr3ha vadI 12 ) aura vairAgya chatrIsI (36 kar3I saM0 1727) Adi inakI prApta racanAyeM haiM / kAvya pratibhA kI parakha ke lie navavAdI saMjjhAya (11 DhAla 1729 bhAdra kRSNa 2) ke kucha dohe prastuta haiM par3hana par3hAvana cAturI tIno bAta sahala; kAma dahana manavasakarana gagana caraNa muzkala / gyAna garibi guruvacana narama bAta naratoSa, atA kabahuM na chor3iye saradhA siyala saMtoSa / 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 81 119 tathA 592-93, bhAga 3 pR0 1144 - 1180 aura 1521-22, 1637 82 - 142 ( na0 saM0 ) / ( pra0saM0 ), bhAga 4 pR0 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 yaha bhI jinaharSa granthAvalI meM prakAzita hai / dohA bAvanI athavA mAtRkA bAvanI (saM0 1730 ASAr3ha zukla 9 ) kA Adi gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhada itihAsa OM yaha akSara sAra hai aisA avara na koi; siddha sarUpa bhagavAna siva, sirasAM vaMdu soi / zuMkarAja rAsa (75 DhAla 1376 kar3I saM0 1737 mAgasara, zukla 4, pATaNa) isa bar3e rAsa graMtha meM kavi ne apanI guru paraMparA batAte hue kahA hai kharataragacha gayaNAMgaNa caMda samovaDire, zrI jinacaMda surIMda / vAcaka zAMtiharakha gaNIvara supasAule re, kahe jinaharaSa muNida / Apa padya ke sAtha acche gadya lekhaka bhI the / ApakI aneka gadya racanAoM ke vivaraNa upalabdha haiM jinakI carcA yathAsthAna ko jAyegI / Apane mUla gadya racanAoM para padyAtmaka racanAyeM bhI kI haiM jaise 'dazavaikAlika sUtra 10 adhyayana gIta' ( 15 DhAla 1737 Aso zukla 15 ) aura jJAtA sUtra svAdhyAya (1736 phAlguna kRSNa 7, pATaNa ) ityAdi / samakita sitarI stavana ( 7 DhAla saM0 1736 bhAdra zukla 10, pATaNa ) yaha paMca pratikramaNasUtra pR0 550 aura jinaharSa graMthAvalI meM prakAzita hai ) jinaharSa zreSTha aura sarasa kavi the / aneka paravartI kaviyoM ne Apake kAvya guNoM kI muktakaMTha se prazaMsA kI hai| mahimAhaMsa, kaviyaNa Adi ke gIta prakAzita haiN| mahimAhaMsa kA gIta aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM 'jinaharSa sUri gItam' zIrSaka se pR0 300 para prakAzita hai / " kaviyaNa kI do paMktiyA~ dekhie dhana jinaharaSa nAma suhAmaNu dhanadhana se munirAya / nAma suhAvai nispRha sAdhu nuM kaviyaNa ima guNagAya / 2 jasarAja kA vyaktitva AkarSaka evaM tapomaya thA / Apane gaccha ke mamatva kA bhI tyAga kara diyA thA / isake kAraNa tapAgacchIya vRddhivijaya jI kAphI prabhAvita hue the aura inakI bImArI ke samaya bar3I sevA suzrUSA kI thI, inakA hastalekha bhI suMdara hotA thA / inakI hastalipi kA eka citra aitihAsika jaina kAvya saMgraha pR0 260 para 1- 2. aitihAsika jaina kAvyasaMgraha 300-301 aura 261-63 / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinaharSa 167 prakAzita hai| 'jasarAja bAvanI' inakI zreSTha racanA hai| ise UMkAra bAvanI, mAtRkA bAvanI aura kavitta bAvanI bhI kahA jAtA hai yaha racanA saM 1738 phAlgana kRSNa 7 guruvAra ko pUrNa haI thii| isake Adi meM UkAra kA vaMdana hai isIlie imeM UMkAra bAvanI kahate haiM / ve kahate haiM ki UkAra kAmadhenu ke samAna hai| ise choDakara matimaMda cher3a dahane jAte haiM -- kAmadudhA karateM jU viDAra ke, cheri gaheM matimaMda ji koI / dharma ku~ chora adharma kareM jasarAja uNeM nija buddhivigoii| racanAkAlasaMvata sattara aThatIse mAsa phAguNa meM bahula sAtama dinakara guru pAo hai| vAcaka zAMtaharaSa tAha ke prathama ziSya bhale ke akSara para kavitta banAye hai| - isameM unhoMne mokSa ke lie jJAna ko Avazyaka batAyA hai na ki bAhyADaMbara ko -- kSaura susIsa mur3Avata haiM kei laMba jaTA sira kei rhaaveN| luMcana hAtha sUM keI kara rahaiM mUna digambara kei kahAvai / rAkha sUM kei lapeTi raheM kei aMga paMcAgina mAhe tpaaveN| kaSTa kareM jasarAja bahuta pai gyAna binA zivapaMtha na pAvai / ' yaha racanA jinaharSa graMthAvalI aura jaina satyaprakAza tathA anyatra bhI prakAzita hai| Apane sabhI tIrthaGkaroM kI stuti meM caubIsI likhI hai jo 25 padyoM kI sarasa racanA hai kintu ApakA kavimana vizeSa rUpa se nemi rAjImatI prasaMga meM ramA hai aura inhoMne isa viSaya para do suMdara racanAyeM-nema rAjImatI bArahamAsa savaiyA tathA 'nemi bArahamAsa' likhA hai| nemi bArahamAsa kA eka padya namUne ke taura para prastuta hai ghana kI ghanaghora ghaTA unaI vijurI camakaMti jhlaahlisii| vici gAja agAja avAja karata su, lAgata mo viSaveli jisii| papIyA pIu pIu raTata rayaNa ju dAdura mora vadai UlI sI / aise zrAvaNa meM, yadu nemi mila, sukhahota kahai jasarAja risii| prathama racanA 'nemi rAjImatI savaiyA' meM kavi ne batAyA hai ki 1. agaracanda nAhaTA--jinaharSa graMthAvalI, prakA0 zArdUla rAjasthAta risarca insTIcyUTa bIkAnera saM0 2018 / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa viyoginI bAlA rAjImatI ke' viraha kA anta saMsAra tyAga aura dIkSA meM paryavasita ho jAtA hai| vaha saMyamanAtha se pANigrahaNa karake zivapura meM apane pati se milatI hai isameM phAlguna mAsa kA viyoga varNana dekhie phAguna meM sakhiphAga rameM saba kAmini kaMta basaMta suhAyo / lAla gulAla abIra ur3Avata tela phulela camela lagAyo / caMga mRdaMga ucaMga bajAvata, gIta dhamAla rasAla sunnaayo| hUM to jasA nahi khelUMgI phAga vairAgI ajyU mero nAha na aayo| zrIpAla rAsa athavA caupAI (49 DhAla saM0 1740 caitra zukla 7 somavAra, pATaNa) yaha kezara muni dvArA saMpAdita aura prakAzita hai| isameM navakAra maMtra kA mAhAtmya zrIpAla ke jIvana-dRSTAMta dvArA samajhAyA gayA hai| dUsarA zrIpAla rAsa (271 kar3I saM0 1742 caitra kRSNa 13 pATaNa) prathama rAsa kA Adi nimnavat hai zrI arihaMta anaMta guNa dhariye hIyaDe dhyAna, kevala jJAna prakAzakara dUriharaNa agyAMna / dUsare kA Adi cauvIse praNamuM jinarAya, jAsa pasAyai navanidhi pAya / suyadevA dhari ridaya majhAri, kahisyuM navapada nau adhikAra / yatra jaMtra chai avara aneka, piNi navakAra samau nahi eka / siddha cakra navapada supasAyaiM, sukha pAmyA zrIpAla nrraayi| racanAkAla--satarai bayAlIsai samai, vadi caitra terasiM jANa, e rAsa pATaNa mAM racyo, suNatA sadA kalyANa / isakI kula padya saMkhyA 287 hai| isakA anta isa prakAra hai zrIpAla caritra nihAlanai siddhacakra navapada dhAri / dhyAiyai tau sukha pAiyai jagamAM jasa vistAra / zrI kharatarapati pragaTa zrI jinacandra sarIsa, gaNi zAMti haraSa vAcaka taNo kahai jinaharaSa susIsa / ' 1. DA0 premasAgara jaina--jaina hi0 jaina bhaktikAvya aura kavi pR0 233-239 2. DA0 lAlacaMda jaina-jaina kaviyoM ke brajabhASA prabandhakAvyoM kA adhyayana pa0 74 / 3. sampAdaka kastUracanda mAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAra kI __ granthasUcI bhAga 4 pR0 365-66 / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinaharSa prathama candanamalayAgiri rAsa kI carcA pahale kI jA cukI hai| dvitIya candanamalayAgiri rAsa (23 DhAla 407 kar3I saM0 1744 zrAvaNa zukla 6 guruvAra, pATaNa) kA Adi sakala surAsura payakamala sevai dhari ANaMda / tribhuvanapati sampati karaNa praNamuM pAsa jiNaMda / racanAkAla--yuga brahmA mukha jalanidhi jI caMdra saMvacchara jANi / ratnasiMha rAjarSirAsa (37 DhAla 709 kar3I saM0 1741 poSa vadI 11, pATaNa) harizcandra rAsa (35 DhAla 700 kar3I 1744 Aso zukla 5, pATaNa) amarasena vayarasena rAsa (saM0 1744 phAlguna zukla 2 budhavAra pATaNa) ina sabhI racanAoM meM kavi ne apane ko zAMtiharSa kA ziSya batAyA hai| avaMti sukumAla svAdhyAya athavA caupaI (13 DhAla 102 kar3I saM0 1741 vaizAkha zukla 8 zanivAra, rAjanagara) ke do pAThAMtara racanAkAla sambandhI mile haiM jinake anusAra saMvat 1741 nizcita hai parantu mAha tithi bhinna haiM, dUsare pAThAnusAra saM0 1741 ASAr3ha zukla aSTamI ko racanA pUrNa huI batAyA gayA hai / upamibhava prapaMcArAsa (127 DhAla 2974 kar3I saM0 1745 jyeSTha zukla 15 pATaNa) bar3I racanA hai aura yaha siddharSi kRta isI nAma kI prasiddha prAkRta racanA para AdhArita hai| isakA racanAkAla 'bANayuga riSicanda vacchare jyeSTha pUnima dIsa' kahakara batAyA gayA hai| kumArapAla rAsa inakI racanAoM meM aitihAsika mahatva kI racanA hai| yaha 130 DhAla 2876 kar3I kI bRhad racanA hai aura saM0 1742 Aso zukla 10 ravivAra ko pATaNa meM pUrNa huI thii| isake AraMbha kI paMkti prastuta hai zrI sarasati bhagavati namuM buddhi taNI dAtAra, mUrakha ne paNDita kare karatAM na lAve baar| isameM kavi ne kSema zAkhA kA bhI ullekha kiyA hai, yathA kharataragacha mAMhi khema zAkhA mAMhe rAjA ho / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha racanA kaI sthAnoM se prakAzita hai| DAhyAbhAI lallUbhAI aura mohanalAla dalasukharAma ne ise prakAzita kiyA hai| isameM prasiddha cAlakya nareza kumArapAla kA jIvana vRtta varNita hai| racanA kAvya sauSThava kI dRSTi se bhI paThanIya hai| ___ uttamacaritrakumAra rAsa (29 DhAla, 587 kar3I saM0 1745 Aso suda 5, pATaNa) Adi - caraNa jiNesara citta dharUM, karuM sadA guNa grAma, bhAvau bhAje bhava taNI, lIjeM te tasa nAma / racanAkAla-bhuta veda sAyara zazI, Azo sudI paMcamI divase re, uttama caritra kumAra noM meM rAsa racyo sujagIsa re| haribala lachI rAsa (32 DhAla 659 kar3I saM0 1746 Aso suda 1 budha, pATaNa) yaha Ananda kAvyamahodadhi mauktika 3 meM prakAzita hai / vIzasthAnaka rAsa athavA puNyavilAsa rAsa (132 DhAla, 3287 kar3I saM0 1748 vaizAkha zukla 3) kA Adi--- sakala siddhi sampati karaNa haraNa timira ajJAna, aNe kAlanAM jina namuM ANI bhAva pradhAna / cAra bheda jina dharmanA dAna zIla tapa bhAva, sukhArAma amRta jalada, bhavadukha-sAyara-nAva / isakI kathA vicArAmRta grantha se saMgrahIta hai, yathA -- graMtha vicArAmRta saMgrahI aha ruo mana bhAvo, adhiko ocho je koi bhAkhyo paNDita teha zodhAvo re / yaha bhImasI mANaka dvArA prakAzita racanA hai / mRgAMkalekhA rAsa (41 DhAla saM0 1748 ASAr3ha kRSNa 9, pATaNa) racanAkAla-satara ar3atAlIsa meM AsAr3ha vadi numi dIsa, rAsa pATaNa meM racyo DhAle ikatAlIsa / amaradatta mitrAnanda rAsa (39 DAla 850 kar3I saM0 1749 phAlguna vadI 2, soma, pATaNa) racanAkAla --nidhi veda risi zazivaccharai, vadi bIja phAguNa mAsa, zazivAra pATaNa nayaramaI a maI kIdhau rAsa / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 jinaharSa RSidattA rAsa (24 DhAla 457 kar3I saM0 1749 phAlguna kRSNa 12 budha, pATaNa) sudarzana zeTha rAsa (saM0 1749 bhAdra zukla 12 zukravAra pATaNa) - isakI kathA yogazAstra kI TIkA se lI gaI hai| kavi ne likhA hai yogazAstra nI TIkA mAMhi chai re, aha avala adhikAra, te joI mai rAsa kIyau bhalai re, sAMbhalijo naranAra / ' ajitasena kanakAvatI rAsa athavA caupai (43 DhAla 758 kar3I saM0 1751 mahA vadi 4) racanAkAla --nizipati bAMNa vAridhi zazi varasa, cautha aMdhArI mAha nI harasai ho / - mahAbala malayasundarI rAsa (142 DhAla 3006 kar3I saM0 1751 Aso zudI 1, zani, pATaNa) yaha racanA AgamiyA gaccha ke jayatilaka sUri kRta malayasundarI rAsa para AdhArita hai| guNakaraMDa guNAvalI rAsa (26 DhAla saM0 1751 Aso vadI 2 pATaNa) 20 viharamAna jina stava (20 garabA 137 kar3I saM0 1755 bIjA vaizAkha zukla 3) yaha jinaharSa granthAvalI meM saMkalita hai| satyavijaya nirvANa rAsa (saM0 1756 mahA sudI 10 pATaNa) yaha jaina aitihAsika rAsa mAlA bhAga 1 meM prakAzita hai| zatrujaya mAhAtmya rAsa (9 khaNDa, 70 DhAla 6450 kar3I saM0 1755 ASAr3ha kRSNa 5, budhavAra, pATaNa) ratnacUDa rAsa (31 DhAla 627 kar3I saM0 1757 Aso zukla 13 zukravAra, pATaNa) abhayakumAra (zreNika) rAsa athavA caupAI (11 DhAla saM0 1758 zrAvaNa zukla 5, soma, pATaNa) 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kavio bhAga 4 pR0 116 (na. sN.)| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zIlavatI rAsa (480 kar3I saM0 1758 bhAdra zukla 8 pATaNa) ratnazekhara ratnavatI rAsa (36 DhAla 770 kar3I saM0 1759 mAha zudI 2) __rAtribhojana parihAraka rAsa (amarasena jayasena)- yaha bhImasiMha mANeka aura savAI bhAI rAyacaMda dvArA prakAzita kRti hai| ratnasAra rAsa (33 DhAla 604 kar3I saM0 1759 prathama zrAvaNa kRSNa 11 somavAra, pATaNa) . jaMbUsvAmI rAsa (4 adhikAra 80 DhAla 1657 kar3I saM0 1760 jeTha vadI 10, budha, pATaNa) zrImatI rAsa (navakAra ke mahatva para 13 DhAla saM0 1761 mAgha zukla 10, pATaNa) ArAma zobhA rAsa (21 DhAla 429 kar3I saM0 1761 jeTha zukla 3, pATaNa) yaha rAsa ArAmazobhA ke zIla kA mahatva batAtI hai| jayaMta koThArI ne saMpAdita karake kathAmaMjUSA zreNI pu02 meM prakAzita kiyA hai| __ vasudeva rAsa (50 DhAla 116 kar3I saM0 1762 Aso suda 2 ravivAra pATaNa), ina bRhadAkAra rAso meM kavi ne sarvatra svayaM ko zAMtiharSa kA ziSya batAyA hai| inameM yatratatra suMdara kAvyAtmaka sthala haiM aura jainadharma saMbaMdhI sadupadeza haiN| inake alAvA inhoMne saMjjhAya svAdhyAya, stavana Adi nAnA choTI-choTI racanAe~ bhI kI haiM inameM vayara svAmI DhAlavaMdha saMjjhAya athavA bhAsa (15 DhAla saM0 1759 Aso zukla 1), sthUlabhadra svAdhyAya (17 DhAla 151 kar3I saM0 1759 Aso suda 5 maMgala, pATaNa), narmadAsuMdarI svAdhyAya (29 DhAla 214 kar3I saM0 1761 jyeSTha zukla 3, pATaNa) ityAdi vizeSa ullekhanIya hai / sItA mudraDI, mahAvIra chaMda, pArzvanAtha chanda Adi choTI racanAe~ jinaharSa graMthAvalI meM saMgrahIta haiN| Apane nAnA kAvya rUpoM meM saikar3oM choTI bar3I racanAyeM kI haiN| ye racanAyeM bAvanI, chattIsI, pacIsI, bIsI, prahelikA, samasyA pUrti Adi nAnA rUpoM meM upalabdha haiM / udAharaNArtha suguru pacIsI, RSi battIsI, caubolI kathA dUhA cAra maMgala Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinaharSa 173 gIta Adi ye sabhI kRtiyAM prakAzita haiN| Apane apanI racanAoM meM lokagItoM aura pracalita desiyoM kA suMdara upayoga kiyA hai| ye janatA ke kavi the aura inakI vANI meM lokahita ke bhAva lokavANI rUpa meM vyakta hue haiM / ApakI sabhI racanAoM kA vivaraNa uddharaNa dene ke lie vRhadAkAra graMtha kI apekSA hai / ___ jaisA kaha cuke haiM Apane kevala padyabaddha racanAyeM hI nahIM kI haiM balki Apa kuzala gadya lekhaka bhI haiN| ApakI kucha gadya kRtiyoM kA bhI saMkSipta paricaya prastuta kiyA jA rahA hai dIpAlikA kalpa bAlAvabodha saM0 1763 soma suMdara sUri ke ziSya jinasundara sUri kI racanA dIpAlikA kalpa para vArtika (gadya) hai| isakI gadya bhASA kA namUnA nahIM milaa| dUsarI gadya racanA hai (snAtra) pUjA paMcAsikA bAlAvabodha---yaha mUlataH zubhazIla gaNi kRta pUjA vidhi para AdhArita kRti para bAlAvabodha hai|' isa vivaraNa se spaSTa hai ki jinaharSa apane samaya ke pramukha sAhityakAra ye| inake racanAoM kI saMkhyA guNavattA aura vistAra ko dekhate hue inheM 'kavivara' kahanA samIcIna hai| jinendrasAgara-Apa tapAgaccha ke AcArya jasavantasAgara ke ziSya the| Apane gaccha ke AcArya vijayakSamA sUri ke sambandha meM eka 'zaloko' likhA hai jisase jJAta hotA hai ki unakA janma mAravAr3a ke pAlI nivAsI caturo jI kI patnI caturaMga de kI kukSi se huA thaa| unakA janma nAma khimasI thaa| vijayaratna sUri ne unheM dIkSita kiyA aura nAma vijayakSamA rkhaa| saM0 1773 bhAdra zukla aSTamI ko unheM AcArya pada para pratiSThita kiyA gyaa| usa samaya mAravAr3a ke zAsaka ajita siMha the| isakA AraMbha nimna paMktiyoM se huA hai - sarasati sAMmiNI pAo jI lAguM, amiya saMmANi vANI jI mAguM vijayakSamA sUri no kahuM saloko, aka mana thai sAMbhalo loko| inhoMne kaI stavana, caubIsI aura da Dhaka paccIsI Adi racanAyeM kI haiM jinakA saMkSipta vivaraNa diyA jA rahA hai| 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kaviyo bhAga 4 pR0 82-142 (na0 sN0)| 2. sampAdaka agaracanda nAhaTA--jinaharSa graMthAvalI / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ciMtAmaNi pArzvanAtha stavana (5 kar3I saM0 1781 caitra zukla 15 DuMgarapura) RSabha stava (5 kar3I saM0 1780 phAlguna zukla 9) kA Adi - pUjo RSabha jiNesara bhAva dhari suvizAla, puujo| anta-saMvat 17 asIyA varase sudi phAgaNa nemi rasAla, puujo| stavanoM meM sImaMdhara stava, anaMta jina stava, zAMtinAtha cakravartI riddhi varNana stavana aura paryuSaNa stuti vizeSa ullekhanIya haiM / ciMtAmaNi pArzvanAtha stava kI prathama paMkti hai-- giripura nagare sohe ho, manamohana bhaviyaNa nA sadA zrI ciMtAmaNi pAsa / aMta-saMgha savAI giripura no ho prabhu pAsa pasAI, dIpato nita praName prabhu pAsa / satara sai akayAsIye ho suda caitrI punama ne dina jiNendra sAgara guNa gAya / anaMtajina stava kI aMtima kar3I isa prakAra haiaha nATika jiNeM dIThu re hosya dhana dhana dhanya te gRhapati; jasavaMta sIsa jainendra te nATika, jevaNa ucchaka che ati 9 prabhu / paryuSaNa stuti kA Adi varasa divasa mAMhe sAraja mAsa,tiNa mAMhe balI bhAdrava mAsa / ATha divasa atI khAsa, paraba pajusaNa kariye ullAsa / lekhaka ne guruparaMparA kA ullekha isa paMkti meM kiyA haizrI vijayaratna sUrI gaNadhAra, jasavaMtasAgara suguru udAra, jinendrasAgara jayakAra / ina stavanoM meM zAMtinAtha stavana mahatvapUrNa haiN| ise zAmajI mAstara ne 'sajjana sanmitra' meM pR0 581-584 para prakAzita kiyA hai / isakI aMtima paMktiyA~ uddhata kI jA rahI haiM--- 1. agaracanda nAhahA--paraMparA pR0 112 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 311-313 (n0sN0)| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinendrasAgara 175 tapagacchanAyaka vaMdI are, vijayakSamA sUrirAya / kAMtisAgara paMDitavaru re, tAsa taNe supasAya / tAsa taNe supasAya kahAyA, samartha zAMti jineshvrdhyaayaa| jasavaMtasAgara paMDitarAyA, ziSya jinezvarasAgara gunngaayaa|' DhU~Dhaka pacIsI (25 kar3I, nADula) kA Adi zrI zrutadevI praNamI kahasyaM jinapratimA adhikAra re; navi mAne tasa vadana capeTA, mAne tasa siNagAra re| zrI jina pratimA syU~ nahI raMga tehano ka dina kIje sNg| aMta DhuMDhaNa pacavIsI meM gAI, nagara nADula majhAri re, jasavaMta sIsa jinendra payaMpe, hitakAraNa adhikAra re / mauna akAdazI stava ( 31 kar3I) 'jinendra bhakti prakAza' meM prakAzita hai| siddhacakra stavana aura aSTApada stavana jainaprakAza meM prakAzita hai| inhoMne adhikatara stavana hI likhe haiM aura racanAyeM bhaktipradhAna kintu sAmAnya koTi kI haiN| jinezvaradAsa--inhoMne saM0 1761 meM 'nemicaMdrikA' kI racanA kI, jisake nAma se hI prakaTa hai ki yaha nemirAjula para AdhArita hai| jItavijaya --tapAgacchIya hIravijayasUri>barasiMdha RSi>jIvavijaya Apake guru the| Apane haribalarAsa kI racanA saM0 1726 pauSa zukla 2, zanivAra ko pUrNa kI jisameM haribala RSi kI jIvadayA kA varNana kiyA gayA hai| ye dhIvara jAti ke the kintu apanI jIvadayA ke vratapAlana se RSi kahe gaye haribala dhIvara jAti to, gurumuSi jiNavrata lIdha, dayA prabhAvai devatA, sAnidha sadhale kIdha / racanAkAla-bhASA bhuja saMyama varSe, saMvata saMkhyAdI dhIre; ___ poSa zazi bIjA zanivAre, haribala copaI kIdhI re | 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kavio bhAga 5 pR0 313(na0saM0) 2. vahI bhAga 2 pR0 555-557, bhAga 3 pR0 1445-46 (pr0sN0)| 3. sucI-uttamacaMda koThArI (pArzvanAtha zodhapITha) Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 marugurjara hindI jaina sAhitya kA vRhada itihAsa guruparaMparA - hIravijayasUri gacchapati, sIsa saMyamaguNa bharIyo re, varasiMgha RSi paMDita bhalA, upazama rasano dariyo re / ziSya ziromaNi tehanA jIvavijaya gururAyA re / haribala RSinA bhAva suM jItavijaya guNagAyA re / ' yaha racanA paDikramaNa sUtra vRtti se lI gaI haiM / yaha jaina saMgha meM lokapriya kathA hai aura 'haribala mAchI rAsa' nAma se kaI racanAyeM milatI haiM jinameM haribala dhIvara kI machaliyoM ke prati apAra karuNA kI mArmika vyaMjanA kI gaI hai / jItavijaya ne likhA haiparikramaNa sUtra vRtti mAMhe bhASyo adhikAro re; jItavijaya vibudhe kahI copai saMbaMdha vistAro re / isakA prAraMbha ina paMktiyoM se huA hai sukhadAI samahaM sadA purisAdANI pAsa, jagavallabha jinavara namuM, ahanisi pUrai Asa / jIvaNa-- Apane maMgalakalaza caupAI athavA caritra kI racanA saM0 1708 Aso zukla pakSa meM aMbakA nAmaka sthAna meM pUrNa kii| anyatra isakA racanAkAla saM0 1778 bhI batAyA gayA hai kintu mohanalAla dalIcaMda desAI saM0 1708 hI ThIka mAnate haiM / isake prAraMbha kI kucha paMktiyA~ prastuta haiM paNamavi sImaMdhara pramukha viharamAna jinarAi / timira bidAraNa aghaharaNa, sevyAM AnaMda thAi // zrI sarasvatI balabalI namoM, dehi budhi mohi mAMya / paMca pramiSTa simaroM sadA, subhamati ke varadAya / eka jIvo jIvaNadAsa dholakA ke jainetara sAdhu jinhoMne saM 1798 ke AsapAsa rAdhAkRSNa bAramAsa likhA, isakI bhASA marugurjara hai isakI prAraMbhika paMktiyA~ dekhie 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 246-47 ( pra0 saM0 ) / 2. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kavio bhAga 4 pR0 366-368 ( na0 saM0 ) / 3. vahI bhAga 5 pR0 401-402 ( na0saM0 ) / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvaNa 177 sakhi Avilo kArataka mAsa prabhU ghara AviyA, meM to kIdhalo sola saNagAra vAlo mana bhaaviyaa| jIre mana rAkhe bIsavAsa vAlo tehane male; prabhu rAkho caraNa nivAsa, jIvo vinatI kre|' isameM vipralaMbha zRMgAra ke bajAya saMyoga kA varNana hai| yaha vizeSatA isalie hai ki kavi ko milane kA pUrNa vizvAsa thA / vizvAsa avazya phaladAyI hotA hai| isase pUrva caturaMga cAraNa ne kRSNa bAramAsA likhaa| isa kAla meM gurjara bhASA meM sarasakAvya' pracura bhASA meM likhA gyaa| yaha usakA utkarSa kAla thA jaina kaviyoM ke alAvA aneka jainetara kavi isI samaya gujarAta meM hue jinameM premAnaMda, zAmalabhaTTa Adi ko rASTrIya kaviyoM kI koTi meM ginA jAtA hai| jIvarAja -ye pUjya goviMda ke anuyAyI the / inhoMne saM0 1742 meM citra saMbhUti saMjjhAya kI racanA bIkAnera meM kii| yaha racanA 50 kar3I kI hai| yaha saM0 1742 yA 46 se likhI gii| racanAkAla batAte hue jIvarAja ne likhA hai - saMvata satara viyAla varaSa kumAra mAsa ulhAsa me akama somai aha tavIyA, rAga DhAla vilAsa / pUja zrI goviMda prasAdai vikramanayara majhAra o, jIvarAja appai saMgha kerI vInatI avadhAra / isameM racanAkAla saM0 1742 batAyA gayA hai para anya pratiyoM meM biyAla kI jagaha 'chiyAla' bhI milatA hai isalie yaha nizcita nahIM hai ki racanA 1742 yA 1746 kI hai| isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai praNamuM sarasati sAmaNI mAMgu vacana vilAsa, sAdhu taNA guNa varNavU karajyo buddhi vikAsa / sadguru sevo prANI tamheM cittasaMbhUti pari joya; gAva carAvai guvAliyA, brahma bhikhu suta doya / ' 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 2184 pra.saM. 2. vahI bhAga 3 pR0 2183 (pra0 sN0)| 3. vahI, bhAga 2 pR0 362, bhAga 3 pR. 1332 (na0 saM0) aura bhAga 5 pR0 40 (n0sN0)| 12 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jIvavijaya-tapAgaccha ke vijayasiMhasUri>gajavijaya>guNavijaya> jJAnavijaya ke Apa ziSya the| Apa acche gadya lekhaka the| Apane jaMbUdvIpa prajJapti bAlavabodha saM0 1770, prajJApanA sUtra bAlAvabodha 1784, adhyAtmakalpataru bAlAvabodha 1790, 6 karmagraMtha bAlAvabodha 1803 aura jIva vicAra bAlAvabodha kI racanA kI hai| ina bAlAvabodhoM ke gadya kA namUnA nahIM prApta huaa| kucha vivaraNa prApta hai| adhyAtmakalpadruma mUlataH muni suMdara sUri kA graMtha hai / guruparaMparA prazasti ke saMskRta chandoM meM haiyathA-zrImattapagaNapatayaH pUjya zrI vijayadeva surIndrAH asaMsteSAM paTTe sUri vijysiNhaakhyaa|''ityaadi Age Upara dI gaI guruparaMparA batAI gaI hai| isI prakAra 6 karma graMtha bAlAvabodha ke Adi kI paMkti bhI saMskRta meM hai, yathA-- praNipatya jinavIraM vRtyanusAreNa jIvavijayAhva, vitanoti stUbAkA), karmagraMthe sugamarItyA / jIvavicAra bAlAvabodha kI bhI do paMktiyA~ dekhie zrI majjIva vicArAbhidha prakaraNe vinirmita stabakaH zrI jIvavijaya viduSA svalpamatInAM vibodhakRte / "1 jIvasAgara--tapAgaccha ke kuzalasAgara>hIrasAgara>gaMgasAgara Apake guru the| Apane apanI racanA 'amarasena vayarasena caritra' ( saM0 1768 zrAvaNa kRSNa 4 maMgala ) kI aMtima paMktiyoM meM uparokta guruparaMparA kA ullekha kiyA hai| kavi ne kuzalasAgara se pUrva vijayaratna, vijayaprabha, vijayadeva, vijayasena aura hIravijaya kA bhI sAdara smaraNa kiyA hai aura hIrabijaya ko akabara pratibodhaka ke rUpa meM praNAma kiyA hai, yathA pAtisAha pratibodhaka suMdara sohanaguru avatAra re hIravijaya sUri hIro sAco jaina taNo siNagAra re / isakA racanAkAla ina paMktiyoM meM batAyA gayA hai 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1643-44 (pra0 saM0) aura bhAga 5 278-28 (na0 saM0) / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasAgara bhavatyaSTi tIratha barasa jANo mAsa zrAvaNa caMga re vadi cothi bhRguvAra jANo ko prabaMdha abhaMga re / ' isameM tyaSTi kA artha yadi vizvakarmA 1 liyA jAya to saM0 1768 banatA hai / jai kRSNa - Apa saMbhavata: jainetara kavi haiM aura rItikAlIna hindI ke prasiddha AcArya kavi kRpArAma ke ziSya haiM / Apane 'rUpadIpapiMgala' nAmaka chaMdazAstra saMbaMdhI eka racanA kI hai jo saM0 1776 bhAdra zukla dvitIyA ko pUrNa huii| isakI prAraMbhika paMktiyA~ prastuta haiM sArada mAtA tuma bar3I budhi dehi dara sAla, piMgala kI chAyA liyai bakhUM vAvana cAla / guru gaNeza ke caraNa gahi hiyai dhAri kai viSNu, kuMvara bhavAnIdAsa kA jugata karai jaikRSNa / isase mAlUma hotA hai ki kavi ku~vara bhavAnIdAsa kA AzritathA aura unake lie hI isa grantha kI racanA usane kI thI / Age kRpArAma ke prati Adara vyakta karate hue likhA hai prAkRta kI bAnI kaThina bhASA sugama pratikSa, kRpArAma kI kRpA saMkaMTha kareM saba ziSya / racanAkAla -- saMvata satraha se barasai aura chahattara pAya bhAdo sudI dutiyA guru bhayo grantha sukhadAya | isakA aMtima dohA nimnAMkita hai 179 guNa caturAI budhi lahai bhalA kahai saba koi rUpadIpa hiradai dharai so akSara kavi hoi / jogIdAsa matheNa -- ye jozIrAya matheNa ke putra the / inhoMne 'vaidyakasAra' nAmaka hindI padya graMtha saM0 1792 meM bIkAnera ke mahArAja - kumAra jorAvara siMha ke lie banAyA / isameM kavi ne apane pitA kA 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 471-72 pra0saM0 aura bhAga 5 pR0 267-369 na0saM0 / 2. DA0 kastUracaMda kAsalIvAla -- rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI graMtha sUcI bhAga 3 pR0 88-89 / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ullekha kiyA hai jo eka acche kavi the aura bIkAnera ke mahArAja anUpasiMha dvArA sammAnita the| bIkAnera vAsI vizada dharmakathA jiha dhAma svetAMbara lekhaka sarasa jozI jinako nAma / adhipati bhUpa anUpa jihi, tinasoM kari subhabhAya dIya dusAlo kari karai-kahyoju jozIrAya / jinivaha jozIrAya suta, jAnahu jogIdAsa; saMskRta bhASA bhani sunata bho bhAratI prakAza / jahA~ mahArAja sujAna jaya, barasalapura liya-Ana, chanda prabaMdha kavitta kari, rAso kahyau bakhAna / isase spaSTa hotA hai ki jaina kaviyoM ne kevala dharma darzana yA adhyAtma aura sAMpradAyika racanAyeM hI nahIM kI apitu janopayogI viSayo jaise vaidyaka, jyotiSa, bhASA, chaMda, alaMkAra Adi nAnA viSayoM para bhI padyabaddha uttama racanAyeM kI haiN|' jozIrAya matheNa kI carcA Age yathAsthAna kI jA rahI hai| jodharAja godhIkA --Apake pitA amararAja yA amarasiMha sAMgAnera (rAjasyAna) ke rahane vAle the| inake vidyAguru harinAma mizra chaMda, vyAkaraNa aura jyotiSa Adi kaI viSayoM ke pAraMgata vidvAn the| usa samaya sAMgAnera ke zAsaka kA nAma bhI amarasiMha thaa| kavi ne apane pitA, rAjA aura guru kI prazasti kI hai| inhoMne kaI suMdara racanAyeM kI haiM jinakA paricaya Age diyA jA rahA hai| _prItaMkara caritra (saM0 1721) yaha racanA brahma nemidatta kRta prItaMkara carita para AdhArita haiM / isameM bhagavAna jinendra ke paramabhakta mahArAja prItaMkara kA caritra citrita hai| kavi ne likhA hai-- mUlagraMtha karatA bhae nemidatta brahmacAra; tasu anusAra sujodha kavi karI caupaIsAra / 1. sampAdaka agaracanda nAhaTA--rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 278 / 2. sampAdaka DA0 kastUracanda kAsalIvAla aura anUpacanna-rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM kI graMthasUcI bhAga 4 pa0 183 / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodharAja godhIkA 181 isameM caupAI chaMda kI pradhAnatA hai| kAvyatva sAmAnya koTi kA hai|' samyaktva kaumudI (saM0 1724 phAlguna kRSNa 13, zukravAra) yaha isI nAma kI mUla saMskRta racanA kA bhASAnuvAda hai / yaha anuvAda kavi ne apane mAmA kalyANa ke lie kI thii| isakA prAraMbha dekhie parama puruSa AnaMdamaya cetanarUpa sujAna; namUM zuddha paramAtmA jaga parakAsaka bhAna / parama jyoti AnaMdamaya sUmati hoI AnaMda, nAbhirAja suta Adi jina baMdau pUraNacaMdra / aMta--vaMdau siva avagAhanA ara vaMdau siva paMtha; ___ asahadeva baMdau vimala, vaMdau guru niragrantha / dharma sarovara (saM0 1724 ASAr3ha sudI pUrNimA) ApakI maulika kRti hai / isameM vividha subhASitoM dvArA jainadharma kA nirUpaNa huA hai| isameM tIrthaMkaroM kI stutiyAM haiM, yathA-- zItalanAtha bhajo paramezvara amRta mUrati joti vrii| bhoga saMjoga sutyAga sabai, sukhadAyaka saMjama lAbhakarI / ' Apake 'kathAkoza' kA ullekha nAthUrAma premI aura kAmatAprasAda jaina ne kiyA hai| ___ jJAna samudra (saM0 1722 caitra zukla 10) kI lekhaka dvArA likhita prati prApta hai| pravacana sAra (saM0 1726) AcArya kundakuMda ke pravacanasAra kA bhASAnuvAda hai| citrabandha dohA kI saM0 1726 kI prati prApta hai ataH racanA kucha pahale kI hogii| jaina lekhakoM meM citrabandha kAvya kI paraMparA purAnI hai kintu aisI racanAyeM kama upalabdha haiM, ataH isakA mahatva hai| ApakI 1. DA. lAlaca-4 jaita-jaina kaviyoM ke brajabhASA pravandhakAvyakAvyoM kA adhyayana pU0 90-91 / 2. DA0 kastUracanda kAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM kI graMtha sUcI bhAga 4 pR0 252 / 3. premasAgara jaina-hindI jaina maktika aura kavi pa.0 247-251 / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 " marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa eka anya racanA padmanaMdi paMcaviMzatikA bhASA (saM0 1724) isI nAma ke graMtha kA bhASAnuvAda hai|' ina anuvAdoM aura maulika graMthoM ke alAvA jodharAja jI ne bar3I saMkhyA meM vinaya, bhakti se yukta sarasa pada likhe haiM / ApakA eka pada namUne ke rUpa meM Age likhA jA rahA hai --- jai jai eka aneka sarUpa, jai jai dharma prakAsaka rUpa / varana rahita rasa sahita subhAva, jai jai sudha Atama darasAva / jai jai deva jagata garu rAja, jai jai deva sakala savA~rana kaaj| jai jai kevala jJAna sarUpa, moha timira khaMDana rviruup| jaba laga jIva bhramau saMsAra, pAya sarUpa layo adhikAra / jaba laga mana baca kAya kareya,jinavara bhagati hiya na dhareya / jozIrAya mathena -ApakI carcA jogIdAsa matheNa ke sambandha meM kI jA cukI hai| Apa bIkAnera ke mahArAja anUpasiMha dvArA sammAnita kavi the| Apane sujANasiMha rAso saM0 1767-69 ke madhya likhA jisameM mahArAja sujAnasiMha dvArA varasalagar3ha para vijaya kA varNana hai| 'varadA' patrikA ke jUna san 1973 ke aMka meM yaha prakAzita hai|' jJAnakoti-vinayadevasUri>vinayakItisUri>vijayakIrti sUri> ke ziSya the| inhoMne gururAsa ( 19 DhAla ) kI racanA saM0 1737 mAgha zukla 6 ko khaMbhAta meM kii| isa rAsa ke prAraMbha kI paMktiyA~ prastuta haiM-- AdinAtha Adi namuM Apa avicala zarma, nIti paMtha pragaTAi ke, vAriu yugalAdharma / guruparaMparA ke antargata brahma RSi dvArA pravartita brahmAmatI gaccha ke uparokta AcAryoM kA baMdana kiyA gayA hai, isake saMdarbha meM kavi ne likhA hai - vijayakIrati sUri vaMdii guNagiriu gururAja re, nAmeM jehane navanidhi thAiM, sIjhe sadhalAkAja re / 1. agaracanda nAhaTA--rAjasthAna kA jaina sAhitya-pR0 217-218 / 2. DA0 premasAgara jaita-hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pR0 247-251 3. saMpAdaka agaracanda nAhaTA-rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 278 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnakoti 183 racanA-kAla-sAyara guNa RSi caMdra saMbacchari, mAgha mAsi sudi jANu re / thaMbhaNanayare saMgha Adeze chaTTi dina caDhyo pramANa re / isa rAsa kI aMtima paMktiyA~ nimnAMkita haiM-- bhaNatA guNatAM saMpati thAi, dukha dAlidra saba jAI re| navanidhi siddhi ghaNerI AI, hRdaI harSa na mAI re|' jJAnakuzala -Apa tapAgacchIya vijayakuzala ke praziSya aura kIrti kuzala ke ziSya the / Apane ( zaMkhezvara ) pArzvanAtha pravaMdha ( 4 khaMDa 56 DhAla 1885 kar3I) kA nirmANa 1707 mAgasara kRSNa 4, mohIgrAma meM kiyaa| Adi--paNami payakamala vara vimala nia guru taNA; thuNisu pahu pAsanA suguNa sohAmaNA / 18vIM zatI meM bhI marugurjara kI prAcIna prAkRtAbhAsa zailI kA nirvAha karane ke lie kavi ne praNami ke badale paNami, pada ke lie paya, nija ke sthAna para nia kA prayoga kiyA hai - Adi dasa bhavi bhaNisu huM pahU pAsa nA, biMba utapatti puNa tittha nI thApanA / racanA ke vistAra ke bAre meM kavi ne likhA hai cyArivarakhaMDa brahmAMDa pari vistare, DhAla suvizAla syu raMga rasa bahutare / karisu ima pArzva prabaMdhanI varNanA, suNaha bho bhavijanA UdhaM Alasa binaa| isakA prathama khaNDa 1707 ke ASAr3ha meM aura sampUrNa khaNDa usI varSa mAgasara mAsa meM pUrNa huaa| racanAkAla -saMvata satara satotare (1707)magasira vadi cauthe gAyo re| zAMtinAtha supasAule paramAnaMda paridhatA pAyo re| 1. mohanalAla dalocanda desAI --jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 306 bhAga 3 pR0 1296 (pra0saM0) aura bhAga 5 pR0 26-27 (na0 sN0)| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isameM tapAgaccha kI paramparA kA vistRta byaurA diyA gayA hai| mahAvIra ke paTTa para sudharmA se lekara saudharma, kauTika, candra gaccha, vanavAsI, vadragaccha kA vivaraNa detA huA kavi batAtA hai ki mahAvIra kI paramparA meM cauvAlIsaveM paTTa para saM0 1283 meM jagaccaMdra ne prativAdI para vijaya prApta karake zaktikumAra rANA se 'tapA' kI viruda prApta kii| isI paramparA meM akabara pratibodhaka jagataguru hIra vijaya aura vijayasena, vijayadeva (jahA~gIra ko prabhAvita karane vAle) aura vijaya siMha hue, inhIM ke zAsanakAla meM medapATa (cittaur3a) meM jahA~ rANA jagatasiMha rAjA the, kavi ne isa racanA kA prArambha kiyaa| ___ kavi kuzalamANikya>sahajakuzala>lakSmIruci>viveka kuzala> vijayakuzala>kIrtikuzala kA ziSya thaa| isa prakAra tapAgaccha kI paramparA kA saMkSipta paricaya jAnane ke lie isa racanA kA aitihAsika mahatva hai| isameM kAvyaguNa bhI paryApta mAtrA meM pAyA jAtA hai| anuprAsa, zabdamaitrI aura laya Adi kAvyaguNoM se yaha alaMkRta hai / isakI aMtima paMktiyA~ Age dI jA rahI haiM o prabandha bAMce suNe, tasa seveM bahu sulatANAM re, ghari navanidhi Rdhi vRddhi bar3he, niti utsava koDi kalyANA re / ghRti mati gati vara kAMtikalA, lakSaNa guNa prabhutA rAje re / vijaya vidyAjaya cAturI, vAdhe bhAgyAdika lAje re / ' jJAnadharma--Apa kharataragacchIya rAjasAra ke ziSya the| Apane saM0 1735 vijayAdasamI ko dAmannaka caupAI likhii| isakA uddharaNa aura anya vivaraNa prApta nahIM hai|' jJAnanidhAna--kharataragacchIya kIrtiratna zAkhA meM kuzalakallola ke praziSya tathA meghakalaza ke ziSya the| inhoMne vicArachattIsI kI racanA saM0 1719 vaizAkha 12 zukravAra ko kI / yaha siddhAnta sambandhI 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 174-79 (pra0 saM0) aura bhAga 4 pR0 153(na0 sN0)| 2. vahI bhAga 3 pR0 1281 (pra0 saM0) aura bhAga 5 pR0 16 (na0 saM0) ___ tathA agaracanda nAhaTA paraMparA pR0 108 / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavijaya 185 vicAra graMtha saMgraha rUpa meM gadya racanA hai kintu isake gadya kA namUnA nahIM prApta huA ' jJAnavijaya-- Apa tapAgacchIya vijaya Rddhi sUri ke praziSya aura hastivijaya ke ziSya the / ApakI do racanAoM kA ullekha milatA hai caubIsI aura malayacaritra / malayacaritra kA racanAkAla saM0 1781 batAyA gayA hai para saMdarbhita uddharaNa nahIM hai na anya vivaraNa hI prApta huA hai| caubIsI (saM0 1780 dIpAvalI ahamadAbAda ) ke anta meM 24veM tIrthaMkara mahAvIra kA stavana kiyA gayA hai / isase sambandhita kucha paMktiyA~ uddhRta kara rahA hU~ caubIsamo citta dharo re nAme zrI mahAvIra re, jina gAU balihArI / X X X rAjanagara raliyAmaNu re jAM bhalA jina AvAsare zrI vijayavRddhi sUrIzvara re ruDA rahyA comAsare / racanAkAla --- saMvat 1780 sIiM re Acho te Acho mAsa re, dIvAlI dina ruDo re te dina mana ne ullAsa re / X X X zrI vijaya Rddhi sUrisaru re, gachapati guru guNadhAma re / hastIjJAna sukha pAmasye re, sAsvatAM zivasukha ThAma re, jijAU valihArI / " jaina gurjara kaviyoM ke navIna saMskaraNa ke sampAdaka zrI koThArI jJAnavijaya ko malayacaritra kA karttA mAnane ke prati zaMkA vyakta karate haiM / jJAna trimala - ( nayavimala ) Apa tapAgacchIya vinayavimala ke praziSya evaM dhIra vimala ke ziSya the / Apake pitA bhinnamAla nivAsI osavAla vaizya zrI vAsavazeTha the, inakI mA~ kA nAma kanakAvatI thA / 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kavio bhAga 3 pR0 1625 ( pra0 saM0 ) bhAga 4 pR0 285 (na0 saM0 ) / 2. vahI bhAga 2 pR0 537, bhAga 3 pR0 1432, ( pra0 saM0 ) bhAga 5 pU0 310-11 ( na0 saM0 ) / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa inakA janma saM0 1694 aura janma nAma nAthUmala thaa| Apako dhIravimala ne saM0 1702 meM dIkSita kiyA aura nayavimala dIkSAnAma pdd'aa| inhoMne amRtavimala gaNi aura meruvimala gaNi ke pAsa vidyAbhyAsa kiyaa| 1727 meM paMDita padavI ke pazcAt saM0 1748 meM AcArya pada kI prApti inheM vijayaprabhasUri kI AjJA se saMDera meM huii| taba inakA nAma jJAnavimala pdd'aa| inakI sadpreraNA se 1777 meM sUrata ke seTha premajI pArekha ne siddhAcala kI saMghayAtrA nikAlI; jisakA acchA varNana sukhasAgara kRta premavilAsarAsa meM milatA hai / saM0 1782 meM 89 varSa kI avasthA meM ye khaMbhAta meM svargavAsI huye jahA~ para bhakta zrAvakoM ne inakA stUpa banavAyA hai| vahA~ ke zAstrabhaMDAra meM inake hastalikhita aneka graMtha surakSita haiN| inakI hindI kI kucha racanAoM kA vivaraNa prastuta kiyA jA rahA hai| sAdhuvaMdanA athavA guruparaMparA (14 DhAla saM0 1728 kArtika kRSNa 10 guruvAra, sAMcaura) kA Adi zAsananAyaka guNanilo siddhAratha nRpacaMda; varddhamAna jina praNamatAM lahile paramANaMda / aMga igyAra payanna dasa, tima upAMga valI bAra; cheda sUtra SaTbhASIyA, mUla sUtra timacAra / yaha racanA naMdIanuyogadvAra para AdhArita hai, yathA naMdI anuyoga dvAra valI a paNayAlIsa sUtra, tasa anusAri je kahyA prakaraNa vRtti sasUtra / tapAgaccha kI paraMparA kA ullekha karate hue kavi ne jagatacaMdra kA namana kiyA hai pATa paraMpara je valI Ayo, tapAvirudaupAyo jI, jagatacaMdra sUrisara gAyo, lalitA de no jAyo jii| isa parapamparA meM vijayadAna, hIravijaya, vijayasena, vijayasiMha, vijayaprabha, ANaMdavimala, harSavimala, jayavimala, kItivimala, vinayavimala Adi guruoM aura dhIravimala tathA labdhivimala nAmaka gurubaMdhuoM kI vaMdanA kI gaI hai| racanAkAla isa prakAra batAyA hai _ saMvata saMyama bheda bakhANo vasu bhuja varisa bakhANo jii| yaha dayAvimala jI jaina graMthamAlA naM. 10 meM prakAzita racanA hai| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavimala 687 pArzva jina stavana--(85 kar3I saM0 1728) kI antima paMktiyA~ de rahA huuN| ima vizvabhaMjana duritakhaMDana pAsa jinavara sNthunnyo| sai satara saMvata siddhi locana varSa harSa gharI dhnno| zrI vinaya vimala kavirAja sevaka dhIra vimala paMDita vro| tasa caraNa paMkaja reNu madhukara nayavimala jayajaya kro| narabhava daza dRSTAnta svAdhyAya (21 DhAla 272 kar3I saM0 1734 se pUrva) kavi ne isakI bhASA ko prAkRta' kahA hai / cU~ki tIrthaMkaro; gaNadharo ne prAkRta meM pravacana kiyA thA isalie jaina sAdhuoM meM prAkRta ke prati lagAva 18vIM zatI taka dikhAI par3atA hai aura ve prAkRtabhAsa marugurjara kA prayoga karate rhe| isa racanA ke prArambha meM tIna paMktiyA~ saMskRta meM haiM unhIM meM kavi ne apanI racanA ko prAkRta meM likhane kA ullekha kiyA hai, yathA-- viprAkSA dhAnyAni durodaraM ya, ratnedupAnaM kimucakravedhaH / kUrme muDAM syAtparamANu rUpaM, dRSTAMtametanmanujatva lAbhe / ate dazapi dRSTAMtAH sopanayA prAkRtabhASAyAM likhyate / inakI prAkRta bhASA ke namUne ke taura para isake Age kA dUhA de rahA hU~ -- preme pAsa jiNaMda nA padapaMkaja praNamevi, sAnidhakArI sAradA zrI sadguru samarevi / kavi jaina dharma kI zreSThatA kA bakhAna karatA huA kahatA hai jaina dharma jima dharma mAM oSadha mAM jima anna, dAtA mAM jima jaladharu, jima paMDita mAM mantra / yaha racanA prAcIna stavana ratnasaMgraha bhAga 2 meM prakAzita hai / zAMtijina stavana (81 kar3I saM0 1736 ASAr3ha kRSNa 9 zukravAra, dahiodarapura) racanAkAla -saMvata saMyama bhedasyu o, muni guNa varasanumAna / lahyo iNi bhedasyu0 / mAsa AsAr3ha taNI kahI a, vadI navamI bhRguputra vArai jina saMthuNyo / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ise prAcIna stavana ratnasaMgraha bhAga 1 pR0 93 para prakAzita kiyA gayA hai| ___jaMburAsa-(35 DhAla 608 kar3I saM0 1738 mAgasara zukla 13 budhavAra, thirapura) Adi -praNamI pAsa jiNaMdanA caraNakamala sukhakAra / jambU svAmI taNo kahU~ sarasa kathA adhikAra / anta--dhana dhana jambU munivara rAya, huM praNamutasa pAyA be| kaMcana kor3I kAminI chor3I, saMyama suM mana lAyA be| racanAkAla--vasu kRzAnu jalanidhi sasI varSaiM aha racyo supramANe be / mArgazIrSa sita terasa divase, zazI sutavAra bakhANe be| kuzala vijaya paMDita saMvegI, tAsa kahaNa thI kIdho be / jaMbU svAmI taNoM livaleze, aha sambandha mi sIdho be / isakI anekAneka pratiyA~ aneka jJAnabhaMDAroM meM upalabdha hone se isakI lokapriyatA pramANita hotI hai / (jina) pUjA vidhistavana (saM0 1741 vijayAdasamI budhavAra, samI) racanAkAla --candra veda bhojana varisa vijayadasama budhavAra / pUjAphala racanA racI, samI sahara majhAra / yaha bhI prAcIna stavana ratnasaMgraha bhAga 1 meM prakAzita hai| bAravrata grahaNa (TIpa) rAsa (8 DhAla 206 kar3I saM0 1750 caumAsa ahamadAbAda) Adi--praNamI peme pAsa nA pada paMkaja abhirAma, navanidhi Rdhi sidhi saMpaje jehanu samare nAma / surijI ne yaha racanA rAjanagaravAsI vaccharAja suta lAlacanda ke lie likhI thii| racanAkAla-saMvata nabha bANa muni vidhu o (1750) varase, .. rahyA comAsa, pure navAvAsa mAM / saMvegI muni parivaryA zrI jJAnavimala sUrIda, rahyA ullAsa mAM a| ise vakIla kezavalAla premacaMda modI ne saMpAdita-saMzodhita karake dayAvimala jI jaina graMthamAlA aMka 11 meM jaMbusvAmI rAsa ke sAtha prakAzita kiyA hai| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavimala 189 tIrthamAlA--(DhAla 8, saM0 1755 jyeSTha zukla 10) isa tIrthamAlA meM kavi ne kaI tIrthoM ke bhramaNa kA vivaraNa diyA hai jaise siddhapura mahazANA, ahamadAbAda, sUrata Adi kA bhaugolika dRSTi se acchA varNana kiyA hai| racanAkAla -saMvata satara paMcAvane suM saphala manoratha siddha, saa| jyeSTha zukla dasamI dine, su tIrathamAlA kIdha, saa| yaha prAcIna tIrtha saMJjhAya pR0 132-140 para prakAzita hai| raNasiMha rAjarSi rAsa (38 DhAla 1122 kar3I, saM0 1765 se pUrva) Adi--sakala samihita suralatA sIMcana nava jaladhAra; zrI zaMkhezvara pAsa jI, praNamI prANa adhAra / anta- raNasiMha nariMda ne hita heteM ho karI upadeza mAla; teha saMbaMdha prakAsIu, suNI samajho ho bhavi bAlagopAla; saadhu| isa rAsa meM bhI tapAgaccha ke vijayaprabha kI paramparA meM vimalazAkhA ke vinayavimala aura dhIravimala kI abhyarthanA hai| ina pramukha racanAoM ke alAvA inhoMne candrakevalI rAsa athavA AnaMda maMdira rAsa (111 DhAla 2394 kar3I saM0 1770 mAha zukla 13, rAdhanapura); azokacandra rohiNI rAsa (31 DhAla saM0 1774 mAgasara zukla 5 sUrata (saidapura); susar3ha rAsa 22 DhAla, Adi aneka rAsoM kI racanA kI hai| inameM se prathama rAsa bhImazI mANaka dvArA aura dUsarA rAsa AnaMda kAvya mahodadhi mauktika 1 meM prakAzita hai| Apane aneka stutiyA~ aura stavana Adi likhe haiM jinameM vIsa sthAnaka stavana (81 kar3I 1766 pauSa kRSNa 8 budhavAra, sUrata) prAcIna stavana ratnasaMgraha bhAga 1 meM prakAzita hai| akadaza gaNadhara stavarUpa devavaMdana 'devavaMdana mAlA' meM prakAzita hai| mauna akAdasI no devavaMdana bhI devavaMdanamAlA meM hI prakAzita hai| divAlI devavaMdana, kalyANa maMdira stotra, dasa vidhayatidharma svAdhyAya, sudarzana kevalI zreSThi saMjjhAya Adi kaI racanAyeM ApakI upalabdha haiN| inameM se kalyANamaMdira stotra aura yatidharma bhI prakAzita ho cukI hai| sudarzanakevalI saMjjhAya prAcIna sajjhAya saMgraha tathA padasaMgraha meM bhI prakAzita hai| ATha guNa para saMjjhAya (svopajJa TavvA sahita) aura kaI choTe moTe saMjjhAya Apane likhe haiN| paMdara tithi amAvasyAnI 16 stuti aura zAMtijina janmAbhiSeka kalaza prAcIna stavana ratnasaMgraha bhAga 1 meM prakAzita racanAyeM haiN| kalpasUtra vyAkhyAna bhAsa athavA DhAlabaddha Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhada itihAsa 1 (17 DhAla) meM jaina paramparA kA vivaraNa hai / isameM sohama gaNi, jaMbu svAmI, zayyaMbhava saMbhUtavijaya, thUlabhadra, AryaM suhastI, indradinna, vayarasena ke alAvA vajrasena, samaMtabhadra, mAnatuGga, jayAnaMda, udyotana sUri, sarvadeva sUri, yazobhadra aura ajitadeva Adi kA sAdara smaraNa kiyA gayA hai / isa prakAra yaha paTTAvalI kI dRSTi se eka avalokanIya grantha hai / inakI 'caubIsI' caubIsI bIsI saMgraha meM prakAzita ho cukI hai / Apane gadya sAhitya bhI paryApta mAtrA meM likhA hai / sImaMdhara svAmI ne vinati yati pratikramaNa sUtra para bAlAvabodha (1743 saM0 rAdhanapura ) pAkSika kSAmaNa bAlAvabodha (1773 mAgha zukla 8), lokanAla bAlAvabodha, sImaMdhara jina stavana 350 gAthA para bAlAvabodha, sakalArhata para bAlAvabodha, ATha yoga dRSTi vicAra saMjjhAya no vAlAvabodha ityAdi ApakI ullekhanIya gadya racanAyeM haiM / inameM se antima bAlAvabodha kI mUla racanA yazovijaya kRta hai / ina gadya racanAoM ke uddharaNa upalabdha nahIM haiM / Anandaghana 22 stavana bAlAvabodha kumArapAla desAI dvArA prakAzita hai / caityavaMdana, devavaMdana pratyAkhyAna bhASyamaya bAlAvabodha (saM0 1758, surata) puSTa gadya racanA hai / ' zatruMjaya maMDana yugAdi deva stavana (7 kar3I) choTA sA kintu bhAvapUrNa bhajana hai / isakA Adi dekhiye -- gokula jAsyAM dhenu cArAsyAM jala jamunA no pAsyAM, mAharA mohNa lAla gokala kyAre jAsyAM, gokala jAsyAM gau carAsyAM kITe rava jAsyAM / inakI adhikatara racanAoM meM jainasiddhAnta, jainatIrtha, vrata-upavAsa, devavandana-pUjana stavana Adi kI vyaMjanA hai para yaha racanA una sabase bhinna sahaja aura sarasa bhAvapUrNa bhajana hai / inakI racanAoM meM siddhAMta kathana ke sAtha-sAtha sarasa aura layAtmaka sthala bhI paryApta mAtrA meM 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 308-338 tathA 492 aura bhAga 3 pR0 1301 - 1312 ( pra0 saM0 ) tathA bhAga 4 pR0 382-418 ( na0 saM0 ) / 2. vahI pR0 404-406 ( na0 saMskaraNa) / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasamudra 191 sulabha haiN| ApakA racanA kSetra bar3A vistRta hai jisameM vividhatA ke bhI darzana hote haiN| jJAnasamudra-jinaharSa sUri athavA guNaratna sUri ke ziSya the| ApakI racanA jJAna chatrIsI (saM0 1703) kA prArambha isa prakAra huA hai--- jinavara deva na jANIo, sevyA nahI susAdha, bhagavaMta dharama na bhedio, ima bhava bhamiyau agAdha / anta--saMvata satara tiDottarA samaiM, zrI jinaharSa sUrIso jI, vAcaka zrI guNaratana vakhANII, nyAnasamudra nija siisojii| kIdhI aha chattIsI kAraNe, zrAvaka samakita dhArojI, suvihita Agraha cotha sAha re, dosI vaMsa udAro jii|' yaha racanA kavi ne cotha sAha ke Agraha para likhI lekina yaha spaSTa nahIM hotA ki vaha jinaharSa kA athavA guNaratna kA ziSya hai| zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne jaina gurjara kaviyoM ke bhAga 2 meM jJAnasAgara aura jJAnasamudra ko eka samajha liyA thA, kintu nabIna saMskaraNa ke sampAdaka zrI koThArI jI kA kathana hai ki ye donoM do bhinna-bhinna vyakti haiN| unhoMne donoM kA vivaraNa-uddharaNa bhI alagaalaga diyA hai| isalie unakA kathana hI mAnya pratIta hotA hai| jJAnasAgara kA vivaraNa Age diyA jA rahA hai| jJAnasAgara I-isa nAma ke vastutaH kaI acche kavi anya jaina lekhaka ho gaye haiM isalie isa nAma ko lekara kaI zaMkAyeM uThI haiN| unakI carcA kramazaH Age kI jaayegii| prastuta jJAnasAgara aMcalagaccha ke gajasAgarasUri>lalita sAgara> mANikya sAgara ke ziSya the| inhoMne 'zakarAjarAsa' kI racanA (4 khaNDa 905 kar3I) saM0 1701 zacimAsa kRSNa 13 somavAra ko pATaNa meM pUrNa kI; jisakI prArambhika paMktiyA~ nimnAMkita haiM1. mohanalAla dalIcanda desAI--rjana gurjara kavio bhAga 4 pR0 71 (n0sN0)| 2. vahI bhAga 2 pR. 79 (pr0sN0)| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ togurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sakala siddhi dAtAravara, zrI yuga Adi jiNaMda, zetruMjaya siraseharo, praNamu paramAnaMda | brahmANI varadAyakA, tribhovana jaga vikhyAta, praNamuM huM zruta devatA, kavi jana kerI mAta ! guru paramparAntargata inhoMne lalitasAgara aura mANikyasAgara kA sAdara vaMdana kiyA hai 192 tasa sIsa dinadina dIpatA zrutanidhi guNa gaMbhIra, mANikyasAgara sadguru, praNamu sAhasa dhIra / guruprasAda kavijana kaveM, kAvya chaMda prastAra, sarasava ne meru kareM, o moTo upagAra / racanAkAla -- saMvata sattara akottare zrI pATaNa nayara majhAri re, sUcI kRSNapakSa terasa dini, nakSatra puSya zazivAra re / racanA kA srota batAte hue jJAnasAgara ne likhA haizrI zukarAja caritra maiM nathI dIkSA no adhikAro re, zrAddha vidhi thI AMNIo dIkSyAno vistAro re / arthAt racanA to zukarAja carita para AdhArita hai kintu usameM dIkSA prakaraNa nahIM thA usakA vistAra lekhaka ke zrAddhavidhi ke AdhAra para kiyA hai / ApakI dUsarI racanA dhammilarAsa ( 3 khaNDa 1006 kar3I, saM0 1741 kArtika zukla 13 guruvAra) kI prArambhika paMktiyA~ agralikhita haiM svasti zrI sukhadAyakA, tribhuvana mAtA jeha, praNama hUM niti prema su dhuri sarasati dhari neha / , isameM kabi ne aneka chaMdoM - alaMkAroM kA nAma ginAyA hai; isase vaha kAvya zAstra kA jJAtA pratIta hotA hai, yathA kAvya kuMDalIyA kavitta vara, zloka savAyA bheU, gAtA gUr3hA gIta bahu, yamaka rupaka bheya jeU / chaMda vastu ne chappayA, dugdhaka dodhaka bhAMti, aDayala-bhaDaala ArayA cauTIA caupai jAti / chUA hUmelA paradhar3I, aUra padAdi aneka, bheda na lahU ahanA bhalA, valI mAtrAdi viveka / ityAdi 4 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 jJAnasamudra racanAkAla - saMvata kaMtha saMkhyA gho oke mahAvrata mahAvIra ne jANo re, suci kArtika terasi revati guruvAra siddhiyoga bakhANo re / ApakI anya racanAoM kA vivaraNa - uddharaNa Age saMkSepa meM diyA jA rahA hai - ilAcI kumAra caupAI athavA rAsa (16 DhAla 187 kar3I saM0 1719 Aso sudI 2, budhavAra, zekhapura ) / isameM vidhipakSa ke guNaratna sUri kA bhI ullekha kiyA gayA hai kintu vaha guru rUpa meM barAbara mANikya sAgara kI hI vandanA karatA hai / mANikyasAgara mujha guru jJAna dRSTi dAtAra, praNamuM huM paya tehanA, vANI huI vistAra | athavA--lalitasAgara budha lAvaNyadhAri, tasa zISya prathama sukhakArI be, mANikyasAgara muni suprakArI, mujha guru jJAnadAtArI be / te guru taNA lahI supasAya, ye ilAcI putra RSi gAyA re / isase spaSTa hotA hai ki aneka jJAnasAgaroM meM prastuta jJAnasAgara mANikyasAgara ke ziSya aura ilAcIkumAra caupAI ke racayitA haiM / isakA racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai saMvata satara ugaNIsA varase, seSapure mana haraSe be, valI RSi maNDala mAMthI lIdhuM, o adhikAra meM sIdhu be / arthAt yaha racanA RSimaNDala se lI gaI hai / yaha racanA 'alAcIkumAra no rAsa tathA bArabhAvanA ane aThAra pApa sthAnakAdino saMgraha' meM prakAzita hai / Apane bahuta se rAsa likhe haiM jinameM se kaI prakAzita ho cuke haiM ataH sabhI rAsoM kA vyaurA denA sthAna sImA ke kAraNa sambhava nahIM hai phira bhI kucha ke ullekha kie jA rahe haiM / zAMtinAtha rAsa athavA caritra - yaha uttarAdhyayana para AdhArita rAsa hai / ise zAMtinAtha rAsa athavA caritra athavA caupAI bhI kahA gayA hai arthAt isa samaya taka Ate Ate rAsa, caritra aura caupAI kA zAstrIya bheda miTa cukA thaa| rAsa kA AkAra bhI caritra yA prabandha kI taraha vistRta ho gayA thA / yaha racanA 62 DhAla 1435 kar3I kI hai aura saM0 1720 kArtika kRSNa 11 ravivAra ko pATaNa meM pUrNa huI thI / kavi ne hemasUri kRta zAMticaritra se zAMtinAtha kA caritra avatarita kiyA hai / citrasaMbhUti caupAI (39 DhAla 745 kar3I saM0 13 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 1721 pauSa, zukla 15 guruvAra, zekhapura) upadeza ciMtAmaNi se liyA hai| yaha bhI hemasUri kI hI racanA para AdhArita hai| dhannA aNagAra svAdhyAya athavA DhAliyA (59 kar3I saM0 1721 zrAvaNa zukla 2, zukravAra vasagA~va) kA Adi isa prakAra hai-- karama rUpa dhari jIvavA, dhIra puruSa mahAvIra, praNamutehanA payakamala, akacitta sAhasadhIra / racanAkAla--rahI comAsi satara akabIse, zrI khasagAma majhArijI, zrAvaNa sudi tithi bIja tiNai dini, bhRgunandana bhalai dinavAra jii| yaha moTuM saMjjhAya mAlA saMgraha meM prakAzita hai, aura sArAbhAI navAba ke jaina saMjjhAya saMgraha meM bhI chapI hai| rAmacandra lekha (5 DhAla saM0 1723 Aso zukla 13) meM hanumAna dvArA rAmacandra kI mudrikA ko sItA ke pAsa pahu~cAne kA varNana kiyA . gayA hai leSa mudrikA hanumaMta jAi, dIyAM sItAni suSadAI ho| ASAr3habhUti rAsa athavA caupAI prabandha, DhAla (16 DhAla 218 kar3I saM0 1724 pauSa kRSNa dvitIyA, cakrApurI) Adi-- sakalaRddhi samRddhi kara tribhuvana tilaka samAna, praNamuM pAsa jiNesaru, nirupama jJAnanidhAna / yaha racanA tilakasUri kRta piMDavizuddhi kI TIkA aura upadeza ciMtAmaNi para AdhArita hai| yaha lokapriya racanA hai, isakI aneka pratiyA~ prApta hotI haiN| paradezI rAjA rAsa (33 DhAla 721 kar3I saM0 1724 ? 34 jyeSTha zukla 13, ravivAra cakrapurI) yaha kathA rAyapaseNIsUtra se lI gaI hai| kavi ne racanA kAla isa prakAra batAyA hai -- zrI cakrApurI gAma mAM saMvat sattara caubI (trI) sere / isameM caubIse aura cautrIse donoM kA ghapalA hone se eka dazaka kA aMtara racakAkAla meM par3a gayA hai| naMdiSeNa rAsa athavA caupAI (16 DhAla 283 kar3I saM0 1725 kArtika kRSNa 8, maMgalavAra rAjanagara ahamadAbAda) gautama ke pUchane para Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasamudra 195 svayaM mahAvIra ne mahAnizItha meM varNita naMdiSeNa caritra kA upadeza kiyaa| kavi ne yaha racanA bhI hemasari kRta vIracarita se liyA hai| racanAkAla sambandhI do pATha milate haiM--'saMvata sattara sai paMcavIsaI, rAjanagara kUjavArai aura saMvata sattara paMcavIsA varasai kArtika vadi kujavArai; para donoM se koI bhrama nahIM utpanna hotA ataH saM0 1725 racanAkAla nizcita hai| zrIpAla (siddhacakra) rAsa athavA caupAI (40 DhAla saM0 1726 Aso kRSNa 8 guruvAra zekhapura, ahamadAbAda) yaha ratnazekhara sUri kRta zrIpAlacaritra para AdhArita hai| isameM zrIpAla ke caritra kA udAharaNa dekara siddha cakra kA mAhAtmya darzAyA gayA hai / yaha racanA bhI prakAzita ho cukI hai| Ardra kumAra caupAI athavA rAsa, svAdhyAya yA DhAla (19 DhAla 301 kar3I, saM0 1727 caitra zukla 13 somavAra laghuvaTapadra) kA Adi :dohA- sakala surAsura jehanA bhAve pUje pAya, __ RSabhAdika caubIsa huM te praNamu jinarAya / yaha caritra sUyagaDAMga vRtti aura upadeza ciMtAmaNi para AdhArita hai| ise jagadIzvara presa vamvaI se prakAzita kiyA gayA hai| sanatacakrI rAsa (31 DhAla saM0 1730 mAga0 kRSNa 1, maMgala cakrApurI) yaha uttarAdhyayana kI vRtti para AdhArita hai aura jaina jJAnadIpaka sabhA se prakAzita hai / zAMba pradyumna rAsa aura caubIsI athavA caturviMzati jinastavana aprakAzita kRtiyA~ haiM jabaki sthUlabhadra navaraso (navarasa gIta) aura arbuda RSabha stava athavA AbU caitya paripATI prakAzita haiN| antima racanA jainayuga saM0 1986 meM prakAzita hai| inake alAvA mahAvIra stavana, pArzvanAtha stavana, sthUlabhadra saMjjhAya, rAjImatI gIta, vairAgya gIta Adi kaI anya kRtiyA~ bhI upalabdha haiN|' zrI desAI ne zrIpAla rAsako mANikya sAgara kI kRti kahA thA parantu vastutaH yaha jJAnasAgara kI racanA hai| jJAnachatrIsI ko jJAnasAgara kI racanA kahA gayA thA 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kavio bhAga 2 pR0 57-80 aura 294 tathA bhAga 3 pR0 1127-37 (pr0sN0)| 2. vahI bhAga 4 pR0 37-64 (na0 sN0)| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa para jaisA pahale varNita hai vaha jJAna samudra kI kRti hai| isI prakAra nalAyaNa-naladamayaMtI caupAI kSamAlAbha ziSya jJAnasAgara kI aura nemicandrAvalA ravisAgara ziSya anya jJAnasAgara kI racanAyeM haiM jinakA vivaraNa Age diyA jaayegaa| isa prakAra kaI jJAnasAgaroM kI aneka kRtiyoM meM paraspara ghAlamela ho gayA hai| inakI eka choTI racanA 'samasyA baMdha stavana (chaH kar3I) ko jJAnasAgara ke ziSya kI racanA samajhA gayA thA para zrI jayaMta koThArI kA kathana hai ki isake kartA jJAnasAgara haiM aura ve hI Ardra kumAra rAsa ke bhI kartA haiM, isakA eka uddharaNa pramANasvarUpa dekara yaha prasaMga pUrNa kiyA jA rahA hai --- lIno re mana mero jinase, udadhi sutApati naMdana vanitAahanIsa rahe jyuM prema magana se / lIno re / Adya akSara su * nyAnasAgara ko / sAhiba ma jana sebo dhanase / lIno re mana mero jina seN|' brahmajJAnasAgara (digambara kASThA saMgha ke zrI bhUSaNa Apake guru " the| eka brahma jJAnasAgara 17vIM vikramIya meM ho cuke haiM jinakI kRti hanumAna caritra kA vivaraNa marugurjara jaina sAhitya kA vRhad itihAsa khaNDa do ke pRSTha 198 para diyA jA cukA hai| prastuta brahma jJAnasAgara ko mohanalAla dalIcanda desAI ne 18vIM zatI ke kRtikAroM meM parigaNita kiyA hai parantu isakA koI Thosa AdhAra nahI hai| racanAoM ke racanAkAla sambandhI uddharaNa aprApta hai| ApakI kaI vrata kathAe~ milatI haiM / racanAoM kA vivaraNa diyA jA rahA hai| ananta caturdazI kathA (54 kar3I, saM0 1789 ke pUrva) Adi zrI jinavara caubIse namusArada praNamI agha nigmu| bhAve gaNadhara praNamu pAMya, bhAve baMdu sadgururAya / isameM kavi ne apane ko zrI bhUSaNa kA ziSya kahA hai - zrI bhUSaNa pada samarI sahI, kathA jJAnasAgara muni khii| sugaMdha dasamI vrata kathA, ratnatraya vrata kathA, solakAraNa vrata kathA nirdoSasaptamI kathA, AkAza paMcamI kathA Adi ApakI vrata kathA 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 397 na0saM0 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmajJAnasAgare 197 sambandhI kucha pramukha racanAyeM haiM / inameM se AkAza paMcamI kathA kI kucha paMktiyA~ uddhRta kara rahA hU~ Adi - zrI jinazAsana paya anusarUM, gaNadhara nijaguru vadana karUM / sAdha saMtanA praNamu pAya, jehathI kathA anopama thAya / samavazaraNa mAM zreNika bhUpa, suNato jinavara kathA svarUpa / AkAza paMcamI vikathA vicAra, upadezata zrI vIrakumAra / anta - kASThAsaMgha saroja prakAza, zrI bhUSaNa guru dharma nivAsa / tAsa ziSya ima bole sAra, brahmasAgara kahe manaraMga / ' ina vrata kathAoM ke atirikta ApakI eka racanA 'nema rAjula battIsI' bhI upalabdha hai jisameM rAjula ke prabodhana ke bahAne neminAtha se jainatatva darzana kA upadeza dilAyA gayA hai / isakI antima paMktiyA~ dekhiye bAta kahI dasa bIsa rANI rAjula ne sArI, nemakumAra kahI nema vividha dRSTAMta tatvaM vicArI / Adara vinaya viveka sakala yUM samajhAyo, nemanAtha dRr3hacitta kabahuM rAjula basa kI nAyo / rAjamatI pratibodha ke sudha bhAva saMjama dIyo, brahma jJAnasAgara kahe vAda nemi rAjula kIyo / isa prakAra jaina paraMparA kA yaha sarasa aMza jainazAstra kA vAda vivAda bana kara raha gayA hai, kAvyapakSa upekSita ho gayA hai / nisasyASTamI vratakathA ( 64 kar3I) meM lekhaka ne apanA nAma jJAnasamudra diyA hai parantu zrIbhUSaNa ko hI guru batAyA hai, yathA kASThA saMgha kulA~ varacaMda zrIbhUSaNa guru paramAnaMda / tasa pada paMkaja madhukaratAra jJAnasamudra kathA kahai sAra / - ApakI 'zravaNadvAdazI kathA' kA Adi aMta bhI diyA gayA hai / isa prakAra ye mukhyarUpa 'se vratakathA lekhaka haiM / ye kathAyeM pahale se pracalita 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1532-35 (pra0saM0 ) / 2. vahI bhAga 5 pR0 179 - 182 ( na0saM0) / , 3. vahI pR0 413 / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa haiN| digambara maulika racanA se bacate haiM aura sarvatra hindI kA prayoga pahale se karate A rahe haiM isalie inakI racanAoM meM hindI kA svaccha rUpa prayukta hai, yathA - zrAvaNa dvAdazI kathA kI yaha paMkti - "navIna cAra pratimA kIjiye, kalaza chatra ghaMTA diijiye|" ityAdi jJAnasAgara II - kharataragacchIya jinaratnasUri ke praziSya aura kSamAlAbha ke ziSya the| inhoMne naladamayantI caupai saM0 1758 meM aura kayavannA caupai saM0 1754 meM likhii|' _ naladamayaMtI caupai yA caritra (saM.1758 jyeSTha zukla 10 budhavAra) Adi praNamuM pArasanAtha nA caraNa kamala sukhakAra / sArada ne sadguru valI buddhi siddhi dAtAra / isameM satI ziromaNi damayaMtI kI kathA hai| guru paraMparA isa prakAra dI gaI hai zrI kharataragacha no dhaNI a, zrI jinarAja sUriMda, pATa mahimA ghaNo a, zrI jinaratana suriNd| tAsu sIsa pAThaka jayau a, zrI kSamAlAbha guNakhAMni, pratape mahIyale ae dina dina caDhate vAna / tAsu ziSya vAcaka kahe a, jJAnasAgara supavitta, kAraNa nija AtamA a, satIya taNo sucaritta / isako ramaNalAla zAha ne saMpAdita kara 'be laghu rAsa kRtiyoM' meM prakAzita kiyA hai| kayavannA caupaI ( 33 DhAla saM0 1764 vijayAdasamI guruvAra ) zrI nAhaTA ne racanAkAla 1754 batAyA thA jo ThIka nahIM lagatA kyoMki kavi ne svayaM racanAkAla isa prakAra batAyA hai-- 1. agaracanda nAhaTA---paraMparA pu0 108 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyoM bhAga 3 pR0 1402-4 (pra0 sN0)| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAgara saMvata sataraiM causaThaiM meM, AsU sudi guruvAra, vijayadazamI dine a, aha racyo adhikAra / ' isameM pUrva kathita guru paraMparA kA kavi ne ullekha kiyA hai aura kRtapunya yA kayavannA ke caritra ke mAdhyama se dAna kA mahatva samajhAyA hai| jJAnasAgara III - udyotasAgara ke ziNya the| inhoMne '21 prakArI pUjA' aura 'aSTaprakArI pUjA' nAmaka racanAe~ kI haiN| donoM racanAyeM prakAzita haiN| inakA racanAkAla bhrAmaka hai| prathama racanA kA samaya saM01843 diyA gayA hai / isalie yahAM vivaraNa nahIM diyA jA rahA hai / ___aSTaprakArI pUjA kA samaya saM0 1743 hai, isameM ATha prakAra kI jina pUjA kA vivaraNa hai, yathA gaMgA mAgadha kSIra nidhi, oSadha maMthita sAra, kusume vAsita zuci jaleM karo jina snAtra udAra / arthAt snAna se prAraMbha karake vastra denA, lUNa utAranA, AratI maMgaladIpa dAna Adi kA vidhi vidhAna samajhAyA gayA hai|' navIna saMskaraNa ( jaina gurjara kaviyo) meM isakI carcA nahIM hai ataH zAyada yaha kavi 19 vIM zatAbdI kA hai| jJAnasAgara IV----mahopAdhyAya dharmasAgara saMtAnIya harSasAgara ke praziSya the| inhoMne jina tilakasUri kRta dhanyakumAra carita athavA dAnakalpadruma para bAlAvabodha likhA hai jisakI gadya bhASA kA namUnA nahIM milA hai| jJAnasAgara V- AcalagacchIya kalyANasAgara 7 amarasAgara> vidyAsAgara sUri ke ziSya the| jaba ye apane guru vidyAsAgara sUri ke 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jana gurjara kabiyo bhAga 5 pR0 192-194 (na0 sN0)| 2. vahI bhAga 3 pR0 1332-33 (pr0sN0)| 3. vahI bhAga 2 pR0 366 (pr0sN0)| 4. vahI bhAga 3 pR0 1648 pra0saM0 aura bhAga 5 pR0 374 (n0sN0)| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAse paTTadhara hue taba nAma udayasAgara pdd'aa| eka anya udayasAgara sUri bhI ho gaye haiM jo vijayagacchIya vijayamuni7 dharamadAsa7 khemarAja7 vimalasAgara sUri ke ziSya the| inhoMne 'magasI pArzvanAtha stava' (59 kar3I) likhA hai| (dekhiye jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 588 aura bhAga 5 pR. 371 navIna saMskaraNa) prastuta jJAnasAgara urpha udayasAgara kalyANa jI kI patnI jayavaMtI kI kukSi se saM0 1763 meM paidA hue the| inakI dIkSA 1777, AcArya pada 1797 meM aura svargavAsa saM0 1826 meM huaa| arthAt ye 18vIM 19 vikramIya ke racanAkAra sAdhu the| inhoMne 1804 meM snAtra paMcAzikA nAmaka (saMskRta) graMtha likhaa| inakI 18vIM zatI kI kucha marugurjara kRtiyA~ prApta haiM jinameM samakita nI saMjjhAya, bhAvaprakAza saMjjhAya guNavarmA rAsa aura kalyANasAgara sUrirAsa vizeSa rUpa se ullekhanIya haiM, inakA vivaraNa diyA jA rahA hai| inake alAvA sthUlibhadra saMjjhAya, cautrIza atizaya no chaMda, zIyala saMjjhAya, SaDAvazyaka saMjjhAya Adi aneka choTI racanAyeM bhI upalabdha haiN| prAyaH sabhI racanAe~ prakAzita hai| inhoMne gadya meM laghukSetra samAsa bAlAvabodha bhI likhA hai| samakita saMjjhAya (5 DhAla saM0 1786, vurahAnapura) kalaza-ima stavyA zrI jina vIra svAmI, samakita rUpa kahI karI, burahAnapura caumAsa rasagAM (rasAMga) muni zazi vara krii| zrI aMcala gachapati teja dinapati, zrI vidyAsAgara sUrI, tasa ziSya praNameM jJAnasAgara dIjiiM samakita varU / yaha vidhipakSa jinapUjA stavana saMgraha meM prakAzita hai| bhAvaprakAza saMjjhAya (9 DhAla saM0 1787 Aso mAsa guruvAra, burahAnapura) Adi-zrI sadguru nA praNamI pAya, sarasvati svAminI samarI mAya / ___chao bhAvanoM kahuM suvicAra, anuyogadvAra taNe anusAra / yaha racanA kastUracanda ke Agraha para likhI gaI aura zrI jinapUjA stavana saMgraha meM prakAzita hai / racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai-- sattara nayabhadda Azvina siddhiyoga guruvAsare, . zrI sUri vidyA taNo vijayI jJAnasAgara sukhakare / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAgareM 201 guNavarmA rAsa athavA caritra (6 khaNDa 95 DhAla 4371 kar3I, saM0 1797 ASAr3ha zukla 2 sUrata) kA Adi-- sukha sampattidAyaka sadA, pAyaka jAsa sUriMda, praNamu pAsa jinesaru gor3I surataru kaMda / .. isameM vidhipakSa kI paramparA kA apekSAkRta vistAra se varNana kiyA gayA hai aura Arya rakSita se lekara jayasiMha, dharmaghoSa, merutuGga, jayakIrti, siddhAntasAgara, bhAvasAgara, kalyANasAgara, amarasAgara taka kI vandanA kI gaI hai| racanAkAla--saMvata naya nidhi muni zazi (1797) surati rahI comAsa, __aSAr3ha zudi dvitIya siddhijoge, pUraNa kIdha a rAsa re / isameM guNavarmA ke caritra citraNa ke sAtha una zreSThiyoM, zrImantoM kI bhI prazaMsA hai jinhoMne jaina saMdhayAtrAoM, dIkSA samArohoM aura sAdhuoM ke cAturmAsa Adi pavitra kAryoM meM paryApta dhana kharca kiyaa| inameM kapUracanda, khuzAlacanda, gor3IdAsa, jIvanadAsa aura dharmacanda Adi ullekhanIya vyakti haiN| yaha jaina dharma prasAraka varga dvArA prakAzita hai| kalyANasAgara sUri rAsa--yaha saM0 1802 kI racanA hai| yaha zrAvaNa zukla 6, mAMDavI meM pUrNa huI thii| isase jJAta hotA hai ki aMcalagaccha ke causaThaveM paTTa para kalyANasAgara sUri virAjamAna the| unake ziSya amara sAgara aura praziSya vidyAsAgara hue the| yaha racanA zAha gelAbhAI tathA devajIbhAI mANeka dvArA prakAzita hai| inakI anya racanAyeM, jinakA nAmollekha kiyA jA cukA hai, prAyaH 19vIM vikramIya kI haiM isalie unakA vizeSa vivaraNa yahA~ nahIM diyA jA rahA hai| jJAnaharSa -ye kharataragacchIya sAdhu racanAkAra the| inakI guru paramparA kA patA nahIM cala skaa| inhoMne jinacandra sUri gItAdi likhe haiM isalie inakI guru paramparA jinacandra se sambandhita avazya 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pu0 574-578 .aura bhAga 3 pR0 12-14 tathA 1455 (pra0 sN0)| 2. vahI bhAga 5 pR0 329-336 (n0sN0)| .. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa hogI / inhoMne durjanadamana caupAI (saM0 1707 pUgala), dAmmanaka caupai (saM0 1710 nokhA) likhaa|' inakI racanAoM kA vistRta vivaraNa uddharaNa zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne nahIM diyA hai, kevala dAmmannaka caupAi kA ullekha kiyA hai| jhAjhaNa yati-Apane saM0 1765 se pUrva 'harivAhana caupAI' kI racanA kii| isake atirikta inake tathA inake kRtitva ke saMbaMdha meM anya sUcanA upalabdha nahIM ho skii| TIkama -Apa DhUDhADa pradeza ke kAlakha grAmavAsI the| inhoMne saM0 1712 meM 'caturdazI caupaI' kI racanA isI grAma ke jinamaMdira meM kI thii| ApakI dUsarI racanA 'caMdrahaMsa kI kathA' hai jo saM0 1708 meM likhI gaI thI, kavi ne racanA kAla isa paMkti meM batAyA hai-- saMvata ATha satarA sai varSa karatA caupai huvo harSa / jeTha mAsa ara pAkhi aMdhiyAra, jANo doija ara ravivAra / prAraMbha-oMkAra apAra guNa; sabahI akSara Adi, siddha tAko japyA, Akhira eha anAdi / bAda meM kavi ne likhA hai-- TIkama taNI vInatI sahu; laghu dIghu saMvAra julehu / manadhara kRpA eha jo kara, caMdrahaMsa nemisukha lahai / roga vijoga na vyApai koI, manadhara kathA suNa jo koii|" racanAoM ke racanAkAla se spaSTa hai ki Apa 18vIM zatI ke prathama dazaka ke racanAkAra the| caMdahaMsa kathA kI jozI syaujIrAma dvArA likhita saM0 1812 kI pratilipi prApta hai| 1 agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 107 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI- jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1192 (pra0 saM0) aura bhAga 4 pR0 170 (na0 sN0)| 3. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kavio bhAga 210 466pra0saM0 aura bhAga 5 pa0 229 (n0sN0)| 4. agaracanda nAhaTA.-rAjasthAna kA jaina sAhitya pu0 211 / 5. DA0 kastUracanda kAsalIvAla--rAjasthAna ke jaiva zAstrabhaMDAra kI grantha sUcI bhAga 3 pR0 82-83 / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvavijaya 203 tatvavijaya-Apa tapAgaccha ke prasiddha AcArya yazovijaya ke ziSya the| inhoMne saM0 1724 vasaMta paMcamI guruvAra ko pUyANI zahara meM 'amaradatta mitrAnaMda no rAsa' (4 khaMDa 34 DhAla 831 kar3I) kI racanA pUrNa kii| isakA prAraMbha mAM zAradA kI baMdanA se huA hai, yathA pahilaM praNa, zAradA, varadAtA vikhyAta, AnaMda dharI Adara karI, mayA kareyo mAta / isameM zAradA ke sAtha RSabha, zAMti, nemi aura mahAvIra ke alAvA gautama gaNadhara Adi kI bhI baMdanA kI gaI hai| dAna kA mahatva batAne ke lie amaradatta mitrAnaMda kI kathA dRSTAMta svarUpa kahI gaI dAne dolata pAmIiM, bane sukha zrIkAra, bhAve bhaviyaNa sAtha ne, deyo sarasa AhAra / dAna taNA parabhAva thI amaradatta mitrAnaMda, sukha vilasI saMsAranA, pAmyA paramAnaMda / yaha kathA zAMtinAtha caritra se lI gaI hai| racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai veda nayaNa RSi bidhu saMkhyAi saMvatsara sAra jI, mAsa vasaMta pUrNI tithi paMcamI uttama su guruvAra jii| revatI nakSatre vijaya muharte bali cotho raviyoga jI, . nirmala ujvala pakSa anopama zubha maliyA saMyoga jii| guru paraMparAgata vijayadeva>vijayaprabha > nayavijaya> jasabijaya upAdhyAya kA sAdara vaMdana kiyA gayA hai| guru yazovijaya ke lie kavi ne likhA hai tasa sIsa vAcaka vRnda vibhUSaNa dUSaNarahita te sohe jI, zrI jasavijaya uvajhAya ziromaNi bhaviyaNa nAM manamohe jii|' caubIsI--athavA caturviMzati jinabhAsa athavA gIta kA Adi RSabha jiNaMda mayA karI re, darisana dAkho deva, alajoM chai manamA ghaNo re, karavA tAharI seva / jiNesara tuma syuM adhika saneha / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 4 pR. 340 (na* sN0)| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 regurjara hindI jaina sAhitya kA bRhada itihAsa jJAnapaJcamI stuti kA Adi paMcarUpa karI surapati prabhuniM meruzikhara lei AvaiMjI, aMta - zrI jasavijaya pAThaka pada sevaka, tatvavijaya jayakArIjI / ' tatvahaMsa- - Apa tapAgacchIya vijayahaMsa > medhA RSi > vijaya > tejahaMsa > tilakahaMsa ke ziSya the / Apane uttamakumAra caupai ( 51 DhAla ) saM0 1731 kArtika zukla 13 guruvAra ko maDhADa meM likhI / isameM dAna kA mahatva samajhAyA gayA hai / kavi ne likhA hai dhana supAtre dIjiye, pAmI jo bhavapAra; sAdhu ne dIjI sujhato lAbholacchi apAra / dAne ruDA dIsIye, dAna bar3o saMsAra; dAna thavI sukha sAsatA, lAbhA uttama kumAra / isameM Upara dI gaI guru paraMparA batAI gaI hai aura prAraMbhika paMktiyA~ nimnAti haiM sarasati sAmaNi pAya namI, pAmI vacanavilAsa, mana vacana kAyA karI, hU~ chu tAharo dAsa / yaha racanA sakarmaNa zeTha ke putra mohaNaharakha ke Agraha para kI gaI thI / kavi ne isakA racanAkAla ina paMktiyoM meM batAyA hai I saMvat sata ikatIsA no kAtI zudi terasi dina sAra, siddha yoga kIyo rAsa saMpurNa zubha nakSatra guruvAra / maDhADa nagaramA sarasa saMbaMdha me tatvahaMsa kahyo manaraMge, dhanyAsiri mAMhi DhAla ikAvanamI suNajo sahumanacaMge re / * tilakacaMda -- kharatara gaccha ke nayaraMga 7 vimala vinaya 7 dharmamaMdira 7 puNyakalaza > jayaraMga Apake guru the / ApakI eka racanA 'kezI paradezI saMbaMdha' ( saM0 1741, jAlaura ) kA patA calA hai jisakI 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo bhAga 4 pR0 338-341 ( na0saM0 ) aura bhAga 2 0 224-228 aura bhAga 3 pu0 1233 ( pra0 saM0 ) / 2. vahI bhAga 2 pU0 275-277 ( pra 0 saM 0 ) aura bhAga 4 pR0 ( na0saM0 ) / 439-441 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakacanda 205 aMtima paMktiyoM meM racanA saMbaMdhI Avazyaka sUcanAe~ haiM, ataH unheM hI Age uddhRta kiyA jA rahA hai rAyapaseNI sUtra thakI racyo o saMbaMdha suvizAla, saMvata - satara okatAle sameM nagara jAlora majhAra / kharatara gaccha jinacaMdasUri rAjIyeM zrI jinabhadrasUri sASa, vAcaka zrI nayaraMga ziSya suMdaru vimala vinaya mRdubhASa / vAcanAcArija zrI dharmamaMdira vairAgI vratadhAra, mahopAdhyAya padavIyeM paragaDA punyakalaza siradAra / tasa pATe pAThaka jayaraMga bhalA tasa caraNe caMcarIka, tilakacaMda kahe se Apane zrI saMgha ne gaMgalIka | ' tilaka vijaya -- Apa tapAgaccha ke lakSmI vijaya ke ziSya the / Apa kI racanA bAravrata saMjjhAya ( 12 DhAla ) saM0 1749 se pUrva hI likhI gaI thI / kucha paMktiyA~ uddharaNa svarUpa Age dI jA rahI haiM- jI ho pahilA samakita uccarI lAlApacche vrata uccAra / jI ho kIjeM lIje bhavataNolA lAho haraSa apAra / suguNa nara / avo a vratavAra, jima pAmo bhavapAra su0 / aMtima paMktiyoM meM guru paraMparA dI gaI hai; yadyapi isameM racanAkAla kA ullekha nahIM hai paraMtu yaha racanA vijayaprabha ke sUritvakAla meM huI hai jinakA svargavAsa saM0 1749 meM huA thA aura ve saM0 1710 meM AcArya pada para pratiSThita huye the ataH yaha racanA bhI inhIM tithiyoM ke madhya kisI samaya huI hogii| saMbaMdhita paMktiyA~ dekhiye - tapagachanAyaka dAyaka vratataNA zrI vijayaprabha gaNadhAra, so0 vAcaka laSimIvijaya supasAya thI, tilakavijaya jayajayakAra, so0 / isameM bAraha vratoM kA mAhAtmya batAyA gayA hai / yaha racanA apragaTa saMjjhAya saMgraha' meM prakAzita hai / 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 361, bhAga 3 pR0 1332 ( pra0saM0 ) aura bhAga 5 pR0 38 ( na0saM0) / 2. vahI bhAga 3 pR0 1342-43 ( pra0saM0 ) aura bhAga 5 pR0 72-73 ( na0saM0 ) / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tilaka sAgara - sAgaragacchIya rAjasAgara > vRddhisAgara > kRpAsAgara ke ziSya the / Apane 'rAjasAgara sUri nirvANa rAsa' rAjasAgara sUri ke nirvANa varSa saM0 172 / ke turanta bAda likhA thaa| rAjasAgara sUri ke nirvANa para hemasaubhAgya Adi ke rAsa bhI lagabhaga usI samaya ke haiN| yaha racanA aitihAsika gurjara kAvya saMcaya meM prakAzita hai| saMcaya ke sampAdaka muni jinavijaya kA vizvAsa hai ki yaha racanA sUri jI ke nirvANa ke pazcAt do-tIna mahIne ke andara hI racI gaI hogii| isa rAsa se sUri jI ke sambandha meM kaI tathyoM kA patA calatA hai| unakA janma saMvat 1637, unheM paMDitapada kI prApti saM0 1679 meM huii| AcArya pada para inakI pratiSThA saM0 1686 meM aura svargavAsa saM0 1721 meM huA / gurjara pradeza ke siMhapura grAmavAsI sAha devIdAsa kI patnI kor3A kI kukSi se ApakA janma haA, labdhisAgara se vidyAdhyayana kiyA aura dIkSita hue, nAma mugati sAgara pdd'aa| saM0 1686 meM vijayasari ne inheM apanA paTTadhara banAyA aura inakA nAma rAjasAgara sUri par3A / dillI darabAra meM inakA acchA mAna-sammAna thaa| samrATa jahA~gIra ne inheM saropA bheTa kiyA thA / isa rAsa kA prArambha ina paMktiyoM se huA hai varddhamAna jinavara pravara, varddhamAna guNageha, sakala lokabana sIMcavA, avala aSAr3ho meha / rAjasAgara ke AcArya pada para pratiSThita hone se sambandhita paMktiyA~ nimna haiM--- sArada mAta mayA mujha kIjai, dIjai vacana rasAlA re, vAcaka mugatisAgara guNamAlA, gAtA maMgala mAlA re / saMvata sola chaAsIA varaSe, haraSe jeThaha mAse re, paraSe zani anurAdhA dogaI, sarakhe sara prakAsai, re| devavijaya sUrIsara moTA moTUM kIdhI kAma re, AcAraja pada dei vAcakani, rAjasAgara sUri dIdhU nAma re / ' AcArya padavI prApti ke pazcAt Apane ahamadAbAda, khaMbhAta, sUrata, burahAnapura Adi sthAnoM meM vihAra karake zrAvakoM ko upadeza 1. saM0 muSi jinavijaya-aitihAsika gu0 kAvyasaMcaya pR0 50 / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakasAgara 207 diyaa| pATaNa aura rAdhanapura ke dharmasaMghoM ne Apake satsaMga evaM pravacana kA lAbha utthaayaa| 84 varSa kI Ayu meM Apane nirvANa prApta kiyaa| Apake jIvana kI vibhinna upalabdhiyoM aura tatsambandhI tithiyoM kA rAsa meM ullekha hai, yathA-- varasa aTThAvIsa janama thI, pUre thaye prasaMga / paNDita padavI bhogavI cudvrslgicNg| upAdhyAya padavI taNI sAta varasa nI siddhi / varasa pAtrIsa lagi bhogavI AcArija pada riddhi / barasa caurAsI AunI aMti ghaNI prasiddhi / lakha corAsI jIvani khimati khAmaNa kiddhi / inakI mRtyu para nirvANa Ayojana zAMtidAsa aura anya logoM ne milakara kiyaa| vRddhi sAgara sUri ke sUrikAla meM ise tilakasAgara ne likhA / isakI antima paMktiyA~ analikhita haiM iMda kuMda dina UjalU re, mana nahi mayala lagAra, tilakasAgara sUra giri laMgi re, jIvayo gaNadhAra / ' tilakasUri--Apa bhIma sUri ke ziSya the / Apane buddhisena caupai kI racanA saM0 1785 jagaroTI (caMdanapura hIrApurI) meM kii| ApakI guru paramparA kA vistRta ullekha mohanalAla dalIcanda desAI ne kiyA hai aura batAyA hai ki ye vijayagacchIya kSemasUri>padmasUri>kalyANasAgarasUri>sumatisari > vijayasAgarasUri>bhImasUri ke ziSya the| isa paraMparA kA ullekha tilakasUri ne apanI racanA meM svayaM kiyA hai, vivavaNa Age prastuta hai-- buddhisena caupai (60 DhAla saM0 1785 kArtika zukla 12 guruvAra, jagaroTI) isake anta meM dI gaI guruparamparA Upara dI gaI hai| kavi ne likhA hai --- 1. mohanalAla dalIcanda desAI ---jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 1832184 (pra0 saM0), bhAga 3 pR0 1211 (pra0saM0) aura bhAga 4 pR0 306-307 (na0 sN0)| 2. zrI agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 114 / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... 208 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vijakaraNa vijairAja jI re, jiNa kIdhI gacchanI thApa, saba gaccha mAMhe dIpato re, dinadina baghato re teja pratApa / dharma dhuraMdhara dharmadAsa jI re, nAma sadA jayavaMta, SemasUri ja pragaTo re, akabara re AvI pAya namaMta / isI prakAra bhImasUri taka kA ullekha karake kavi ne apanI pUrNa guru paramparA kA varNana kiyA hai| racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai saMvata satarai paccAsIMye re kAtiga mAsa vaSAMNa / zukala pakSa terasi bhalI zubhavAri bhalau gurujANa / jagaroTI meM dIpato re zrI vIra jiNaMda, caMdaNapura mahimA ghaNI re padapaMkajare sevai suranara vRnda / hIrApurI suhAmaNo re suSasAMtA ko thAna, zrAvaka tau suSIyA vasai dhanavaMtA re dharma taNe primaann|| caupaI to budhaseNa taNI re racI DhAla rasAla / tilakasUri te varNavIre mati suNatA re hojyo harSa vizAla / ' tejapAla-lokAgacchIya (gujarAtI) tejasiMha ke praziSya aura indrajI ke ziSya the| inhoMne 'ratnapacIsI ratnacUr3a caupaI' (25 DhAla 475 kar3I) saM0 1735 bhAdra 13 ravivAra ko ahamadapura meM pUrNa kii| Adi--prema dharI praNamuM prabhu AdIzvara arihaMta, zrI zArada mujhanai sadA Apo buddhi akaMta / dAna zIla tapa dAkhIyA bhAvasahIta bhala bhAya, sarIkhA chaI tau paNi suNo, dAna sadA sukhdaay| arthAt yaha racanA dAna ke dRSTAMta svarUpa racI gaI hai / racanAkAla dekhie-- saMvata A~kha guNa suMdaru, makarAkara ho zazi varSa vadIta, terasi nabha mAsai tihA~, arimadapurI ho racyo vAra AdIta / 2. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 558-560 (pra0saM0) aura bhAga 5 pR. 320-322 (n0sN0)| 3. vahI bhAga 5 pR0 10-11 (na0 sN0)| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tejapAla isake aMtima chaMdoM meM guruparaMparA kA nimnavat ullekha milatA haigujarAti lokAgaccha gAjato, prabhu tejasiMha ho gaNi adhika pratApa / dinadina zrI guru dila sUdhai sahI samarai ho tasa nAsai saMtApa / guNanidhi giruA zrI gurupUjya indrajI ho sadA pUjya pavItra, anuttara teja kahai ime catura suNo ho ratna carItra / amarasena vayarasena rAsa (4 khaNDa, saM0 1744 mAdhava (vaizAkha) zukla 3, ahimadapura) Adi-prathama jiNesara praNamI ye, nAbhi naresara naMda, praNamu nijaguru prema suM, surapati jI sukhakaMda / dAna ke mahatva ko darzAne vAlI yaha racanA bhI hai, yathA-- dAna supAtre deyatAM, dAlidra nAsai dUri, dukha viyoga miTai dAna thI haristrI basai hujara / amarasena vayarasena ati Apyo dAna udAra, saMpati lahI bhavi sAMbhalau, vAru kathA vistAra / sohaga strI vayarasena nI pravarazIla pratipAla, kavi cojai kavItA kahai ramaNI caritra rasAla / racanAkAla saMvata veda yuga muni zazI mAdhava mAsa re tRtIyA zukla sAra / ahimadapura ANaMda mAM karyo, rAsa raMgi re prakAza jayakAra / aMta-paDikamaNA sUtra vRtti dekhinai, puSpamAlA thI re aha joI prabaMdha, ... kavitA cAturI vistara karI zrI guru sAMnidha re o raciyo saMbaMdha / pravara paMDita pUjya indrajI stavyo cautho re khaMDa ziSya tejapAla, bhavika suNo bhala bhAva suM, atisuMdara akAdazamI o DhAla / ' isake atirikta tejapAla kI eka anya kRti 'thAvacyA muni saMjjhAya' kA bhI ullekha to milatA hai kintu usakA vizeSa vivaraNa evaM uddharaNa prApta nahIM ho skaa| 1. mohanalAla dalIcanda desAI- jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 305; bhAga 3 pR0 1293-94 (pra0 saM0) aura bhAga 5 pR0 10-12 (na0saM0) 14 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 majhagurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tejamuni lagatA hai ki 18vIM vikramIya meM lokAgaccha meM do tejapAla ho gaye haiN| prastuta tejapAla yA tejamuni karmasiMha>kezava 7 mahirAja>ToDara>bhImajI ke ziSya the / marugurjara (hindI) meM inakI kaI racanAeM prApta haiM jinakA vivaraNa Age diyA jA rahA hai / racanAoM se uparokta guruparaMparA kI puSTi hotI hai ataH yaha spaSTa hotA hai ki ye iMdrajI ke ziSya tejapAla se bhinna the| ina donoM ke atirikta aMcalagaccha meM eka anya tejasiMha ho gaye haiM unakA bhI saMkSipta vivaraNa Age diyA jA rahA hai| prastuta tejapAla yA tejamuni ne 'caMdarAjA no rAsa' kI racanA saM0 1707 kArtika dIpAvalI somavAra ko rANapura meM cAra khaNDoM meM pUrNa kI thii| racanA kA Adi---- zrI jinazAMti namuM sadA, solasamoM jinacaMda; asukha vyathA Apada hareM, Ape paramANaMda / isameM rAjA caMda ke zIla kA guNagAna kiyA gayA hai, yathA sIla prabhAve sukha lahyo caMda naresara rAya; dhura chehAM lAgi sAMbhalo, carita kahU~ sukhadAya / rAjA caMda ne saparivAra-guNAvalI, premalA lacchi, pradhAna sumati aura putra zivakumAra tathA putrI zivamAlA--saMyama kA pAlana kiyA a SaT jIve saMyama lIdho jinavara jI ne pAse re, . bAta thaI vimalapure, caMda rAjA saMjama lIdho re / guruparaMparArgata kavi ne lUkAgaccha ke rUpa 7 jIva7 rUpasiMha 7 dAmodara 7 karmasiMha 7 kezava > mahirAja > ToDara> aura bhIma jI kA nAma smaraNa kiyA hai| racanA sthAna aura racanAkAla saMbaMdhI paMktiyA~ prastuta haiM-- soraTha desa desA sira sohe, sahu desAM no TIko re, nagara bhalo gar3ha koTa saMyukto, nAme rANapura nIko re / saMvata satare sai sAte kArtika parva dIvAlI vAru re, zveta pakSa dvitIyAi soheM, somavAra che vAru re / caMda prabandha sarasa meM kIdho, cothaukhaNDa udAro re, bhaNase guNase bhAva syuM, te lahasI jayajaya kAro re|' 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo bhAga 4 pR0 149-151 (na0 sN0)| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 teja muni ApakI dUsarI racanA 'jitArIrAjA rAsa' (15 DhAla saM0 1734 vaizAkha kRSNa 2 budhavAra sirohI) ratnasAra no rAsa ke sAtha bAlamuni kRpA caMda dvArA prakAzita hai / Adi- prAta UThI praNamuM sadA zrI jinapAsa jiNaMda, tAsa pasAI pAmIiM sukhazAMti AnaMda / mani samaruM huM sarasvatI Apai amRta vANi, sIsa namAmuM nijaguru guNamaNi kerA khAMNi / X X x zIla taNAM guNa varNavuM je jaga mAMhi sAra, jItArI nRpa kI kathA ati suMdara sukhakAra / isameM bhI vahI guruparaMparA batAI gaI hai jo prathama racanA meM batAI gaI thI / isalie ye donoM racanAyeM eka hI tejamuni kI haiM / racanAkAla nimnavata hai- saMvata satara rAmaveda saMkhyA nirmala baisAkha mAsa, badI dvitIyA budhavAra vadI to, sirohI nayara ulhAsa / inakI tIsarI racanA 'thAvacyAnI saMjjhAya' 3 DhAloM meM racita hai aura ise sArAbhAI navAba ne jaina saMjjhAya saMgraha meM prakAzita kiyA hai / isameM bhI uparokta guruparaMparA batAI gaI hai / zrI jinazAsana mAMhe suMdaru re RSi bhIma jI sukhakAra ho, tejapAla bhaNe bhAva suM re, thAvacco aNagAra re / sAdhu sobhAgI thAvacyo vaMdIye re / ' pahale tejapAla ke nAma jisa thAvacyA saMjjhAya kA ullekha zrI desAI ne kiyA hai, saMbhavataH vaha yahI racanA ho, parantu bhrama kA pUrNatayA nirAkaraNa to donoM ke pATha milAna para hI saMbhava hai / tejasaMha--AMcalagacchIya jJAnameru ke praziSya aura sumatimeru ke ziSya the / inhoMne saM0 1732 meM nemacarita savaiyA kI racanA kI / 1. desAI, bhAga pR0 130-134; bhAga 3 pR0 1184-85 (pra0saM0 ) / 2. uttamacanda koThArI kRta racanA sUcI -- ( prApti sthAna pArzvanAtha zodha saMsthAna Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ApakI kRti nema rAjImatI no bAramAso (saM0 1766 pauSa zukla 12 ravivAra ) kaccha deza meM rAjA prAgarAya ke rAjya meM huI / yaha prakAzita hai / " 212 uttamacaMda koThArI ne nemacarita savaiyA kA karttA tejasiMha ko batAyA hai / kintu guruparaMparA nahIM dI hai isalie donoM eka hI vyakti haiM yA bhinna-bhinna haiM - yaha nizcaya nahIM hai / tejasiMha gaNi-- loMkAgaccha ke rUpaRSi > jIva jI > varasiMha > jazavaMta > rUpasiMha > dAmodara > karmasiMha > kezava jI ke ziSya the / inhoMne dRSTAMtazataka nAmaka saMskRta padyagraMtha kI racanA kI hai jisameM uparokta paraMparA batAI gaI hai / Apane nemanAtha stavana saM0 1711 asodarA meM likhA / usakA Adi- samaru gautama svAmi, kezava jI zubhanAma / tAsa pasAye gAisu bIvasano jinarAya, sAyala baraNe sobhato, nema prabhU sukhadAya / sadguru ne carNe namI zrI guru nI sevA karuM racanAkAla -- saMvata iMdra azva sasI sahI dIvo so pratnasAra a, zrI nema prabhU jI nI stuti kIdhI, saMgha sahu jayajayakAra o / Apane 'RSabha jina stavana' saM0 1727 caitra zukla 15, jAlaura meM pUrNa kiyA / saMvata satara satAvIse caitra mAse ho tithi pUnama jAMNa, zrI pUjya kesava nAma thI gaNi tejasiMgha ho sadA koDi kalyANa / inake atirikta Apane zAMti jinastavana saM0 1733, burahAnapura, vIra stavana saM0 1733; 24 jinastavana saM0 1634 ratanapurI, AMtarA nuM0 stavana 1735 nAMdasa aura sImaMdhara svAmI stavana saM0 1748 vIramagAma meM likhA hai / zAMti jinastavana kA racanAkAla - saMvata satara tetrIsA saMvachara burahAnapura comAsa o, mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina ( pra0saM0), bhAga 5 pR0 257 ( na0saM0) / gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 466 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tejAma hagaNi 213 racanA meM bhASA aura chanda prayoga zithila hai / 24 jina stavana kI aMtima paMktiyA~ dekheM-- saMvata satara cotrIsA varSe ratanapurI mAhe haraSe re, muhatA koThArI ne sAha savAi saMva sakala sukhadAI re / gaNi tejasiMha jI jinaguNa gAyA, sahasamala jI karAyA re / AMtarA nuM stavana kA Adi ___Adi anAdi adhunA cha, arihaMta dharu abhidhaan| racanAkAla --saMvata satara petIsa saMvacchara nAMdasa meM comAsa me, ___koTArI ThAkurasI nI vInatI kIdhI suta ullAsa / ' inhoMne aneka stavana likhe haiM jinameM inakI bhakti bhAvanA abhivyakta huI hai parantu abhivyakti azakta hai / trilokasiMha--gujarAtI loMkAgaccha ke jayarAja jI Apake guru the| inhoMne dharmadatta dharmavatI caupAI (4 khaMDa 30 DhAla saM0 1788 ASAr3ha kRSNa 13 somavAra) likhI hai jisakI prAraMbhika paMktiyA~ Age dI jA rahI haiM-- prathama namuM cobIsa jina tAraNa taraNa jihAja, bhavijana samare bhAva suM sIjhe vAMchita kAja / dAna kI mahimA batAte hue kavi ne likhA hai-- dAna sIla tapa bhAvanA cAra sarisa adhikAra, piNa iNa jAgyA dAna no ati moTo upagAra / dAne dolati jima lahI caMdradhavala mahArAya, tima vali dharmadatta grahapati, te suNajyo citalAya / racanAkAla- saMvata satare aThayAsI, AsAr3ha mahIne vimAsI ho, nagara nagIno nIko tihAM avicala rAja hiMdU ko| _yaha racanA bakhatasiMha ke rAjya meM likhI gaI thii| kavi ne kahA hai-- bakhatasiMgha jI tihAM rAjA, bAje nita naubata bAjA, 1. mohana lAla dalIvaMda desAI--jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 300-302, bhAga 3 pR0 1291-92 (pra0saM0) aura bhAga 4 pR0 190-192 (na0 sN0)| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa guruparaMparA--luMkAgaccha guru rAje, gujarAtI adhika divAjA, jayarAja jI gachanAyaka AcArija bahuguNa lAyaka / tAsa taNe parabhAve muni tilokasiMha guNabhAve / vadi terasa zazivAre, saMpUrNa karI adhikaaraa|' dayAtilaka-ye kharataragacchIya ratnajaya ke ziSya the| inhoMne saM0 1736 meM 'dhannArAsa' (17 DhAla) banAyA / ' dhannArAsa meM kavi ne usakA racanAkAla isa prakAra batAyA hai saMvata muni guNa riSi sasI kAtI nau caumAsa, tiNa dina pUrI maI karI a caupai ullAsa / isa pATha se racanAkAla 1737 siddha hotA hai, nAhaTA jI ne kyoM 1736 likhA isakA pramANa nahIM milatA; mohanalAla dalIcaMda desAI ne scanAkAla saM0 1737, kArtika batAyA hai| isakA prArambha mahAvIra aura sAradA kI vaMdanA se huA hai, yathA-- vIra jinesara pAya namI, praNamI nijaguru pAya, haMsa gamaNI citta meM dharI, kahisi kathA citalAya / isameM dAna kI mahimA batAI gaI hai -- dAna sIla tapa bhAvanA, dharama nA mAraga aha, ihAM tau dAna bakhANisyuM, daiNahAra sivageha / gura ratnajaya kI vaMdanA karatA huA kavi kahatA hai-- sakala vidyA kari sobhatA, vAcaka padavI dhAra, zrI ratanajaya mujha guru bhalA, bhavika kamala dinakAra / dhannArAsa kI antima paMktiyoM meM bhI dAna dene para jora dete hue dayAtilaka likhate haiM -- 1. moharalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 581-582 (pra0saM0) aura bhAga 5 pR0 341 (n0sN0)| 2. agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 106 / 3. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 350-351 aura bhAga 3 pR0 1325 (pra0saM0) Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dayAtilaka tasa parasAda meM karI aha kathA parasidhaM, dayAtilaka kahe je suNa tiyA ghari avicala riddhi / sAlibhadra ghanA pArai dIjai iNapari dAna, parabhava jAtA te lahai avicala koDi kalyANa / ' inakI anya do kRtiyoM, bhavadatta bhaviSyadatta caupaI aura vikramAditya caupaI kA bhI ullekha milatA hai, jinameM se prathama kI racanA saM0 1741 jyeSTha zukla 11 phatehapura meM pUrNa huI, anya vivaraNa aura uddharaNa upalabdha nahIM huA, dUsarI racanA kA to racanAkAla bhI ullikhita nahIM hai| : dayAmANikya --kharataragacchIya jinacaMdra sUri kSamAsamudra>bhAvakIrti>ratnakuzala ke ziSya the| inhoMne rAmacandra kI mUla kRti para AdhArita 'rAmavinoda sAroddhAra' kI racanA saM0 1799 pauSa zukla 11 ko pUrNa kii| isakI antima paMktiyA~ isa prakAra haiM-- mAMna taNau paramAMna sAraMgadharahuM sAriyA, kaho juM anumAna, rAmavinoda vinoda suN| yaha vaidyaka kI racanA hai| sAraMgadhara kI AyurvedIya paddhati para AdhArita hai| isameM gadya kA pramukhatayA prayoga kiyA gayA hai, kintu gadya kA uddharaNa upalabdha nahIM hai| racanA ke anta meM likhA hai___iti rAmavinoda vaidyaka granya saroddhAra sampUrNa saM0 1799 zAke 1664 pauSa zukla 11 kR0 kha0 ma0 jinacaMdra sUri ziSya vAcaka kSamAsamudra ziSya vAcaka bhAvakIrti ziSya paMDita ratnakuzala muni ziSya paMDita dayAmANikya muninA aSA ajani zrI kAsmAbajAra madhye / .. mohanalAla dalIcaMda desAI ne jaina gurjara kaviyo ke prathama saMskaraNa meM ise kharataragacchIya padmaraMga ke ziSya rAmacandra kI racanA batAyA thA kintu navIna saMskaraNa meM isako dayAmANikya kI kRti kahA gayA hai| rAmacandra kI mUla racanA kA vivaraNa jaina gurjara kaviyo ke cauthe bhAga pR0 171 para svataMtra rUpa se diyA gayA hai| 1 mohanalAla dalIcanda desAI--- jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 18-19 (na0 saM0) / 2. vahI, bhAga 3 pR. 1299 (pra0 saM0) aura bhAga 5 pR0 365-366 (n0sN0)| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dalapati--ApakI eka racanA 'bAramAsa' marugurjara meM upalabdha hai jisakI bhASA meM maru kA prAdhAnya hai| yaha jaina racanAoM kI bhA~ti DAloM meM nibaddha hai aura isake pratilipikAra labdhisAgara jaina haiM, kiMtu yaha kavi jainetara hai| bAramAsa kA prAraMbha ina paMktiyoM se huA hai tAta caraNa praNamI karI, Ayo padamaNa pAsa sIkha dIye sasaneha saM, pAThavi prama pragAsa / sola varasa rI kAminI, vIsa varasa prIya veza, ghara gharaNI mUMkI karI kyuM calo paradeza / isameM bAraha mahInoM meM virahiNI kA viraha bhAva varNita hai / kArtika kA viraha varNana dekhie--- kAtI viraha ka vANa rA tAya ura lAgo tIra, prIu jiNa rA paradeza meM, jakar3I viraha jaMjIra / isakI antima paMktiyA~ analikhita haiM ---- sIkha karI sasaneha suM pIu cAlyA paradeza, DhAla bhaNI a tIsarI, dalapati vayaNa vizeSa / yaha vipralaMbha pradhAna sarasa racanA hai| dayAsAra--Apa jinacaMdra sUri ke praziSya aura dharmakIrti ke ziSya the| Apane ArAma zobhA caupai (saM0 1704, mulatAna) aura ArAmanaMdana padmAvatI caupai, zIlavatI rAsa (saM0 1705 phatahapura), amarasena vayarasena caupai (saM0 1706, sItapura, vijayAdasamI ), aura ilAputra caupai (saM0 1710 suhAvAnagara) kI racanA kii| sindhaprAMta meM inakA nivAsa adhika huaa| kavi ne apanI racanAoM meM apanA nAma dayAsAra hI likhA hai kintu mohanalAla dalIcanda desAI ne dayAsAgara likhA hai| pramANa svarUpa ilAputra caupai se udAharaNa prastuta haiM-- 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR. 1271 (pr0sN0)| 2. agaracanda nAhaTA-paraMparA pu. 107 / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dayAsAra 217 vAcaka dharamakIrati vaudAve, sIsa tAsu subha bhAvai jI; dayAsAra dila cokhai gAvai, munivara guNamani umAhai jI / guru vaMdana ke alAvA usa kRti kA racanAkAla batAte hue bhI vaha apanA nAma dayAsAra likhate haiM, yathA--- saMvata satara dAhotara varasai, nabhasudi navamI divasai jI, sAdhu saMbaMdha kahatA mana sarasai, dayAsAra harasai jii| arthAt ilAputra caupai saM0 1710 bhAdo zukla navamI ko 11 DhAloM meM pUrNa huI thii| isakA prAraMbha isa prakAra huA hai-- praNamI pArasanAtha nai, praNamI zrI guru nAma; sAMnidhakArI samaratA kAmita pUrai kAma / vividha dharama jina varaNavai, piNa bhAva binA sahu phoka; bhojana svAda na ko bhajai, laNa binA jima loka / nAnA vidhanATaka karata pAmyau paMcama nyAna, ilAputra aNagAra jima dharmau bhAva mana dhyAna / ' isameM dAna, zIla, tapa ke Upara bhAvanA kA mahatva darzAyA gayA hai| anya racanAoM kA uddharaNa prApta nahIM huaa| dazaratha nigotyA--Apane saM0 1718 meM 'dharmaparIkSA bhASA' kI racanA kii| isakI prati saM0 1719 kI likhita prApta hai| dAnavijaya [--Apa tapAgacchIya vijayadAna sUri ke praziSya aura tejavijaya ke ziSya the| Apane 'saptabhaMgI gabhita vIra jinastavana, caitrI pUrNimA stavana athavA devavaMdana, mauna akAdazI devavaMdana; 14 guNasthAna svAdhyAya, karma saMjjhAya aura paDikamaNa caupai tathA caubIsI Adi kI racanA kI hai| zrI desAI ne lalitAMgarAsa, kalyANakastava ko bhI inhIM kI racanA jaina gurjara kaviyo ke prathama saMskaraNa meM batAyA thA, kintu navIna saMskaraNa ke saMpAdaka kI jayaMta koThArI ne ina racanAoM ko anya dAnavijaya kI batAyA hai| isalie inakA vivaraNa 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo bhAga :, pR0 1143-44 (pra0saM0) aura bhAga 4 pR0 146-147 (na0 sN0)| 2. sampAdaka kastUracanda kAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI granthasUcI bhAga 4 pR0 13 / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dUsare dAnavijaya ke sAtha kiyA jaayegaa| pahale prathama dAnavijaya kI racanAoM kA saMkSipta vivaraNa-uddharaNa diyA jA rahA hai / saptabhaMgI gabhita vIra jinastava (saM0 1727 vaizAkha) kA Adi-- siddha save praNamI karI paramAnaMda svarUpa, parameSThI pAMce sadAnihaMzcesu avirUpa / racanAkAla--ima vIra jiNavara vizvahitakara gAiu jana zaMkaro, vaizAkha mAsi acala locana saMyama bheda sNvtsro| guru--zrI tapagacha rAjA bahuta divAjA vijayarAja sUrIsaro, tasa rAje thuNiUM vIra sAmI dAnavijaya kavi sukhkro|' caitrI pUrNimA stava athavA devavaMdana kA Adi nAbhi naresara vaMza caMda maru devI mAtA, suraramaNI jasa jAsa gAi avdaataa| Xxx AdIsara prabhutaNA praNamata surAsura vRMda; mana mojja mukha dekhatA dona miTe dukha dvanda / aMta-caitrI Uchava je kare te lahai bhavadukha bhaMga re, a; zrI vijayarAja sUrIsaru dAna adhika ucharaMga re| mauna akAdazI devavaMdana ke saMbaMdha meM bhI jayaMta koThArI zaMkA karate haiM kintu spaSTa AdhAra na pAkara isakA kartA inheM mAnate haiN| isakI prAraMbhika paMkti yaha hai-- sakala nagara siNagAra gajapuravara nayara; rAya sudarzana tAsa nAri devI jisi apachara / aMta---zrI nyAna kalyANa iNi parikaratA bhava bhaya saMkaTa bhAje, te nami jinavara praNamoM premeM, dAna sakala sukha kAje / yaha racanA devavaMdana mAlA aura caitya Adi saMjjhAya bhAga 3 meM prakAzita hai| karma saMjjhAya (9 kar3I) isa choTI racanA ke kartA bhI 1. mohanalAla dalIcaMda desAI.----jaina gurjara kaviyo bhAga 4 pR0 374 (na0 sN0)| 2. vahI bhAga 4 pR0 374-377 (na0 saM0) / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAnavijaya 219 yahI haiM yaha kahanA kaThina hai| dAna chApa hone se inhIM kI racanA samajhA jAtA hai| isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM-- doza na dIje deva ne re karama vIravaNA hoya; muni dAna kahe jaga jIvar3A re dharama sadA sukhajoya re|' 14 guNa svAdhyAya--(saM0 1744 dhanaterasa, ravivAra) kA Adi ----- candrakalA jima nirmalI bhagavatI jinamukha vAsaH praNamI sarasati sAmiNI, dejyo vacana vilAsa / guNa DhAMNA caudasa taNo vivarI kahisuM vicAra, sAvadhAna thai sAMbhalo, bhavigaNa ni upagAra / racanAkAla--saMvata sattara comAlIsa azvinI dhannaterasa dine sUryavAri, cauda guNa DhANanI belaDI nIpanI, kAusaga dhyAna vi saMbhAri / paDikamaNa caupai saM0 1730 Adi-- zrI tejavijaya kavipada aNasurI paDikamaNAnI sahI khapakarI; nAma thApanA dravyani bhAva, anupaU~ga upayogI bhAva / racanAkAla-- saMvat 17 saMjama mohanIya DhAya 30, zrI vijayadAna sUrIsara rAya; paMDita tejavijaya no sIsa, dhana vijaya kaviyaNa sujagIsa / caubIsI-Adi--akalapuruSa AdIsaru, je jaMgama surataru sAra, vAlhA / aMta--dAna vijaya prabhu vIra jI re, samarUM UMgata sUra / dAnavijaya --Apa tapAgacchIya vijayarAja ke ziSya the| inhoMne dAnadIpikA nAmaka kalpasUtra kI TIkA (saMskRta) apane ziSya darzanavijaya ke lie likhii| aSTApada stava aura lalitAMgarAsa inakI marugurjara kI racanAyeM haiN| kalyANakastava aura caubIsa jina stuti bhI inhIM kI kRtiyA~ samajhI jAtI haiM, ataH Age inakA paricaya diyA jA rahA hai| 1. mohanalAla dalIcanda desAI --jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 403-404 (n0sN0)| 2. vahI bhAga 2 pR0 445-447; bhAga 3 pR0 1388-92 (pr0sN0)| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa - aSTApada stava- (saM0 1756 vAreja) kI aMtima paMktiyA~ prastuta haiM 330 saMvata satara ne varasa chapane, rahI vAreja caumAsa; RSabha zAMti jinarAja padme stavana racyuM ullAsa tapagachapati zrI vijayarAja sUri tasa pada sevAkArI, vijaya kahe saMgha ne hoje, o tIratha jayakArI re / lalitAMgarAsa - (27 DhAla 689 kar3I saM0 1761 mAgasara kRSNa 10 ravivAra, jaMbUsara ) Adi-sakala kuzala kamalA sadana, vadana kAMti jimacaMda, indra nIla sama rucira tanu, praNamuM pAsa jiNaMda | kalpalatA kavi loka ne karuNA komala citta; sukhadAtA zruta devatA, namIiM sarasati nitta / zrI vijayarAja sUri vaMdIi, mujha guru mahimA nidhAna adhika sarasa amRta thakI, jasa guNa kathA vidhAna / yaha racanA bhAvadeva viracita pArzva caritrapara AdhArita hai, yathAbhAvadeva sUrIzvara nirmita jinapArzva caritra re, teha taNe che pahile sarge, o saMbaMdha pavitra re / teha vilokI rAsa racyo a, dharma pakSa no vAruM re ; sarasI oha kathA che sahije, racanA to matisAru re / racanAkAla aura sthAna sattara se ikasaTha mAgasira, vadi dasamI ravivAra re, zrI vijayamAna sUrIzvara rAjye, racyo o jayakAra re / zrI jaMbUsara nagara anopama, jahA~ padama prabhadeva re; zrAvaka bahu tihAM samakivatA siyare devaguru seva re / kalyANaka stava (saM0 1762, sUrata) Adi nija guru paya praNamI ne kahisyuM kalyANaka tithi jeha, cayavana, janama vrata jJAna mugati gati, paMcakalyANaka aha / aMta meM racanAkAla ina paMktiyoM meM kahA gayA hai- saMta satara bAsiThA varasiM sUrata rahi comAsa re, kalyANaka tithi tavana racNuM o, ANI mana ullAsa re / zrI vijayarAja guru caraNa nivAsI, dAnavijaya uvajhAya re, ima kahe kalyANaka tapa karatA, Rddhi vRddhi suga thAya re / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAnavijaya 221 caubIsa jina stuti, Adi-- zrI RSabha jiNesara kesara caracita kAya, tribhuvana pratipAleM, bAlaka ne jima mAya / aMta--zrI vijayarAja sUri caraNa kamala supasAya, kahe dAna vijaya ima maMgala karayo mAya / ' jaina gurjara kaviyoM ke prathama saMskaraNa meM tejavijaya ziSya dhanavijaya kI racanAoM ke sAtha inakA ghAlamela ho gayA thaa| navIna saMskaraNa meM use sudhArane kA prayAsa kiyA gayA hai kintu abhI bhI nizcita rUpa se kucha bhI nahIM kahA jA sktaa| dAmodara---aMcalagaccha ke dAmodara kavi ne saM0 1756 meM 'rasamoda zRMgAra' nAmaka graMtha likhaa| patA nahIM calA ki inakA graMtha saMskRta bhASA meM hai athavA marugurjara meM / dharmacaMdra ke eka ziSya dAmodara ne 'caMdraprabha caritra' saM0 17271, (?) (bhUbhRnnetrAcata zazadharAMka) likhA hai jisakI bhASA saMskRta hai| yaha saM0 1721 hogA aura saMbhava hai ki chapane meM 1 ke sthAtha para 7 chapa gayA ho| jo ho, para saMbhava hai ki ye donoM eka hI kavi ho / inake saMbaMdha meM zodha kI AvazyakatA hai / dilArAma-inake pUrvaja khaMDele meM pahalagAMva ke rahane vAle the kiMtu bUMdI nareza ke anurodha para vahIM basa gae the| inakI tIna racanAyeM'AtmadvAdazI', vrata vidhAna rAsau aura dilArAma vilAsa--prApta haiN| AtmadvAdazI meM AtmA kA varNana hai| vrata vidhAna rAsau (saM0 1767) meM vratoM kA vidhi-vidhAna batAyA gayA hai| tIsarI racanA dilArAma vilAsa (saM0 1768) inakI sabhI laghu racanAoM kA saMkalana hai| inakI kRtiyA~ aprakAzita haiM kintu DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla kA kathana hai ki inakI bhASA parimArjita hai aura usa para hAr3autI kA prabhAva parilakSita hotA hai / 1 mohanalAla dalIcanda desAI-jana gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 445-47, bhAga 3 pR0 1392 (pra0saM0) aura bhAga 5 pR0 163-164 (n0sN0)| 2. DA. kastUracanda kAsalIvAla (rAjasthAnI padya sAhityakAra-lekha) rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 211-212 / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa - dIpacaMda-isa nAma ke bhI do-tIna lekhaka isI zatI meM milate haiM eka digambara AmnAya ke dUsare kharataragaccha ke, (zvetAMbara) tIsare lokAgacchIya / __ye gujarAtI lokAgacchIya dIpacaMda rUpajI>jIvajI>dhanarAjajI kI paraMparA meM varddhamAna ke ziSya the / inakI sudarzanaseTha rAsa, guNakaraMDa guNAvalI caupai, vIra svAmI rAsa aura pAMcama caupai tathA puNyasena caupai kA vivaraNa prApta hai| guNakaraMDa guNAvalI caupai (saM0 1757 vijayadazamI) kA Adi --- saMpati sukhadAyaka sarasa praNamuM zrI jinapAsa; tIrthakara tevIsamo avicala pUraNa Asa / racanAkAla-saMvata satre satAvane varase, dusarA hArai dIvasai jI; sarasa saMbaMdha kahyo mana sarasai, suNiyA bhavijana harase jii| guruparaMparA -girio gacha gujarAtI gAjai, vasudhApITha virAjai jii| dhara sagalI jANa dhanarAja, idhakI jasa AvAjai jii| nirmala guNa bharI yA bahu nyAMnI, munivara zrI badhamAna jI; ziSya taihanA RSa dIpa sujJAnI, dharai sadA guNa dhyAna jI / ' isameM guNAvalI ke guNoM kA varNana karatA huA kavi likhatA hai guNavaMta nAra guNAvalI, idhakai punya akhyAta; kiNa vidha sidha kAraja karI vasudhA hui vikhyAta / guNa tiNarA dAkhU gahira, vacane sarasa baNAya, budhi kala bala chala se bahU, catura suNo citalAya / inakI dUsarI racanA sudarzana zeTha rAsa athavA kavitta apekSAkRta adhika jJAta AkhyAna para AdhArita aura prakAzita hai| ise kuMvara motIlAla rAMkA ne zIlarakSA arthAt sudarzana seTha caritra nAma se vyAvara se prakAzita kiyA hai| zIla kA mahatva darzAte hue kahA gayA hai dAnazIla tapa bhAva mokSapura cyAre mAraga, vItarAga mukha bayaNa jinadharama o na kahyo-jaga / dhArata manuSya je adharama vasudhA jasa zivasUkha vare; cahuM mAhi vazeSa vicAratAM zIla-dharma-sarva thI sare / 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 184-188 (na0 sN.)| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpacanda 223 isameM racanAkAla khaMDita hai / isakA prAraMbha diyA jA rahA hai - baMdu zrI jina (mahA)vIra dhIra saMjama vratadhArI; upagArI aNagAra sakala bhavi jana sukhkaarii| vIrasvAmIrAsa-yaha mahAvIra ke caritra para AdhArita hai| isakA Adi --- zrI jina varddhamAna pAo praNamII, bhAva sahita zrI gautama namII / trailokya madhye saukhyakAraka Aja zAsana ahanaI cauvIsamA varddhamAna svAmI dhavala gAUM tehanaI / pAMcama caupAI - isameM paMcamI vratakathA tathA usakA mAhAtmya batAyA gayA hai-- karuM vale kara joDi ke pravacana mAta praNAma, tapa mahimA paMcamI taNo kahUM bhavIhita kAma / ' zrI desAI ne jaina gurjara kaviyo ke prathama saMskaraNa meM racanAkAla na hone ke kAraNa sudarzana seTha caupai aura vIra svAmI rAsa ko 19vIM zatI kI racanA mAna kara isake anya vIracaMda nAmaka kartA kA ullekha kiyA thaa| vastutaH donoM eka hI haiN| inakI puNyasena caupai ( saM0 1776 bhAdra zukla 10 guruvAra ) kI prAraMbhika paMktiyAM prastuta haiM - kAraNa ziva saMpati karaNa, tAraNa bhavadadhi tIra, vighana vidAraNa vaMdIya, vistAraNa budhi bIra / isameM dAna kA mahatva batAyA gayA hai, yathA-- daulita bAdhai dAna thI dhanai dAlida dUri / dAne sukha saMpati dasA, pragaTai jagi jasa pUra / racanAkAla -- saMvata satare barasa chihattara bhAdrava mAsa sajalatara jI, sUdi dasamI tIthavAra sUrAgara sIdhayoga sUhakara jii| isameM Upara batAI guru paraMparA bhI dI gaI hai| ataH yaha prastuta dIpacaMda kI hI racanA hai| 1. mohanalAla dalIcanda desAI---jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 144-147 tathA 1393-94 (pr0sN0)| 2, vahI, bhAga 5 pR0 414-415 (na0 saM0) / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dIpacaMda II-ye begara kharataragacchIya jinasAgara7 jinadevendra 7 panacaMda >dharmacaMda ke ziSya the| Apane surapriya caupAI' kI racanA saM0 1781 vaizAkha zukla 3, sindhudeza meM pUrNa kiyaa| isakI kavi kI svalikhita hastaprati prApta hai, kintu uddharaNa prApta nahIM ho skaa| dIpacaMda kAsalIvAla -Apa kAsalIvAla gotrIya khaNDelavAla vaizya the| ataH Apa dIpacaMda zAha aura dIpacaMda kAsalIvAla nAmoM se jAne jAte haiN| ye loga mUlataH sAMgAnera nivAsI the, bAda meM Amera meM basa gae the| ye svabhAva se sarala, sAdagI pasaMda aura AdhyAtmika pravRtti ke vyakti the| inhoMne anubhava prakAza ( saM0 1781 ), cidvilAsa ( saM0 1779) AtmAvalokana (saM0 1774 ), paramAtma prakAza, jJAnadarpaNa, upadeza ratnamAlA aura svarUpAnaMda nAmaka graMthoM kI racanA kI hai| Apane rAjasthAnI gadya-nirmANa meM mahatvapUrNa yogadAna kiyA hai| prAcIna maru yA purAnI hindI meM itanI gadya racanAe~ kama lekhakoM kI prApta haiN| ina kRtiyoM kA sAhityika mahatva bhale kama ho parantu prArambhika hindI gadya ke vikAsa aura pracAra kI dRSTi se inakA bar3A mahatva hai| ApakI kRtiyoM kA viSaya prAyaH AdhyAtmika ciMtana hI hai| DhUDhAhar3a pradeza ke anya digambara jaina lekhakoM kI bhA~ti inakI bhASA meM bhI brajabhASA aura rAjasthAnI ke sAtha khar3I bolI ke prayoga mile jule haiN| inakI bhASA kA eka namUnA prastuta kiyA jA rahA hai - jaise bAnara eka kAMkarA meM par3e rovai / taise yAke deha kA eka aMga bhI chIjai to bahuterA rovai / ye mere aura maiM inakA jhUTha hI aise jar3ana ke sevana tai sukha mAne / apanI zivanagarI kA rAjya bhUlyA, jo zrI guru ke kahe zivapurI ko saMbhAlai, to vahA~ kA Apa cetana rAjA avinAzI rAjya karai / 3 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1452 (pra0saM0) aura bhAga 5 pR0 319 (n0sN0)| 2. DA. premaprakAza gautama -hindI gadya kA vikAsa, anusaMdhAna prakAzana, kaanpur| 3. sampAdaka agaracanda nAhaTA----rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 249 / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpacanda kAsalIvAla 225 jar3ana, yAke, chIja, tai bhUlyA Adi kucha prAcIna prayogoM ko bAda karake dekhA jAya to 18vIM zatI meM hindI (khar3I bolI ) gadya kA itanA puSTa prayoga kama hI dikhAI par3atA hai| ataH Apa 18vIM zatI ke hindI jaina gadya lekhakoM kI paMkti meM agragaNya lekhaka mAne jaayeNge| - dopavijaya yA doptivijaya--ye tapAgacchIya vijayadAna 7 rAjavimala> munivijaya > devavijaya > bhAvavijaya ke ziSya the| zrI mohanalAla dalIcaMda desAI ne inakI tIna racanAoM--kayavannA rAsa, maMgalakalaza rAsa aura zaMkhesara jI no saloko kA maru gurjara kaviyo meM ullekha kiyA hai, kintu navIna saMskaraNa ke saMpAdaka ne batAyA hai ki tIsarI racanA inake ziSya devavijaya kI hai, ataH yahA~ unakI do kRtiyoM kA paricaya diyA jA rahA hai| kayavannA (kRtapunya) rAsa (saM. 1735 Aso zukla 5 budha, sirohI) Adi --brahmasutA brahmavAdanI kaviyaNa kerImAya; haMsavAhanI harakhaiM karI praNamuM hUM tasa paay| racanAkAla dIdhArI deula caDe sA, nAmeM maMgalamAla to; saMvata satare jANIiM sA, paNatrIso hui sakAla to| kavi dvArA batAI gaI guruparaMparA pahale dI jA cukI hai| isameM dAna kA mahatva batAyA gayA hai---- dAna taNA guNa meM kahyA sA, sIroDI gAma majhAra to| jasa saubhAgya vadhe ghaNo sA, rAsa racyo ullAsa to| aMta meM yaha saMskRta kI paMkti dekhakara anumAna hotA hai ki kavi saMskRta kA bhI jAnakAra hai itthaM mahAmunerdAnaM deyaM bhA bhavikA mudA, kRtapuNya kavada dRSTvA niraMtara sukhapradaM / ' maMgalakalaza rAsa (saM0 1749 Aso zukla 15, 3 khaNDa) prathama khaNDa kA Adi - praNamuM sarasati svAminI kavijana kerImAya; vINA pustaka dhAriNI kaviyaNa ne varadAya / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 12-14 (na0 sN0)| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa maMgala kalaza kumAra no rAsa racuM manaraMga; dejyo vacana sohAmaNu mujha mana bahu uchrNg| dvitIya khaNDa ke aMta meM racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai-- saMvata sattare jANajye sA0, varasa te ugaNapaccAsa to; Aso khudi pUnama dine sA0, o me kIdho rAsa to / isameM bhI uparokta guru paraMparA batAI gaI hai| kavi ne apanA nAma dIptivijaya likhA hai aura yaha kRti kavi ne apane ziSya dhIravijaya ke paThanArtha likhI hai-- guru nAmi sukha upaje, mati budhi sadhalI Ave re, dIptivijaya sukha kAraNi rAsa racyo subhabhAvi re / nija sIsa dhIravijaya taNuM vAcavAnuM mana jANI re, rAsa racyo ralIyAmaNo manamAMhi UlaTa ANI re / yaha prakAzita hai, prakAzaka haiM bhImazI mANeka / isakI aMtima paMktiyoM meM racanAkAla punaH isa prakAra kahA gayA hai saMvata satarai jAMNajyo, barasa ne ugaNa paMcAso re, bhaNe guNe je sAMbhalai, kavi dIpti nI phalajyo Asa / ' tIsarI racanA zaMkhezvara jI saloko kA vivaraNa inake ziSya devavijaya ke sAtha Age diyA jaayegaa| dIpa saubhAgya--Apa tapAgacchIya rAjasAgara sUri kI paraMparA meM mANikya saubhAgya ke praziSya evaM caturasaubhAgya ke ziSya the| Apane 'citrasena padmAvatI caupaI' (31 DhAla 607 kar3I) saM0 1739 bhAdra kRSNa 9, maMgalavAra ko nagInAnagara meM likhA, isakA Adi dekhiye praNamuM preme pAsa jina zrI zaMkhezvara deva, suranara vara kinnara sadA, jehanI sAreM seva / isameM citrasena padmAvatI kI kathA kA dRSTAnta dekara zIla kA mahatva samajhAyA gayA hai / kavi kahatA hai-- dAnAdika sahu sArikhA, piNa uttama zIla vizeSa; paraNIjeM te gAiI, UkhANoM dekha / 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kavimo bhAga 2 pR0 415-417 aura bhAga 3 pR0 1365 (pra0saM0) ! Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpasaubhAgya 227 roga soga viyoga nahiM, saMkaTa zvApada duSTa; Tale upadrava zIla thIM, jAi aThAre kuSTa / pAlo zIla akhaMDa nItya jo kau zivalIla; citrasena padmAvatI, tima pAlo zubha zIla / guruparaMparA - pahale tapAgacchIya rAjasAgara ke paTTadhara buddhisAgara kA ullekha hai-- paTTa prabhAvaka udayo tehane, munIgaNa hIya. dhyAyo; zrI vRddhisAgara sUrIzvara jayavaMtA, sakala sUrI savAyo re| isake pazcAt kavi ne praguru aura guru kA vaMdana kiyA hai tasa gaNa mAMhi poDhA paMDita mANaka saubhAgya badha saMtaH bahu zrutadhArI jana manohArI, mahiyala mAMhi mahaMta re| tasa sIsa caturasaubhAgya budha, mujha guru jJAna dAtArI re, dIpa saubhAgya muni kaheM tasa zisa a guru parama hitakArI re| racanAkAla-- saMvata nidhi guNa munI sasI varaSe (1739) ruDe bhAdrapada mAsa re, asita pakSa navamI bhRguvAre, vijaya muhUrta ulhAsa re / racanA sthAna--bahujana kero Agraha jANI, naginAnayara majhAra re, rAsa racyo meM guru supasAi, zrI sarasvatI devI adhAre re| aMtima paMktiyA~--raMge rAsa racyo rasadAI, kaheM muni dIpa ullAse, kavitA vaktA zrotA jananI, phalajyo dina dina AseM re|' ApakI dUsarI rajanA vRddhisAgara sUrirAsa saM0 1747 ke Asa pAsa likhI gii| ahamadAbAda ke prasiddha nagaraseTha zAMtidAsa ke garu rAjasAgara ke paTTadhara vRddhisAgara kA svargavAsa saM0 1747 Aso suda 3 ko huA thA, usake kucha hI bAda yaha likhA gayA hogaa| yaha aitihAsika rAsa saMgraha bhAga 3 meM prakAzita hai| usake AdhAra para vaddhisAgara ke saMbaMdha meM jJAta hotA hai ki ve baDodarA rAjya ke pATaNa nAmaka nagara se 10 mIla dUra cANasamA nAmaka grAmavAsI zrImAlavaMzIya bhImajI kI bhAryA mamatA de kI kukSi se saM0 1680 caitra zukla 11 ravivAra ko utpanna huye the; bacapana kA nAma hara jI thaa| 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 369, bhAga 3 pR0 1334 (pra0saM0) bhAga 5 pR0 33-35 (n0sN0)| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saM0 1689 meM rAjasAgara sUri se khaMbhAta meM dIkSA lI aura nAma harSasAgara pdd'aa| inheM saM0 1698 pauSa zukla 15 guruvAra ko ahamadAbAda meM AcArya padvI dI gaI aura nAma vRddhisAgara pdd'aa| inhoMne apanI madhura vANI aura uttama upadezoM se apane ziSya samudAya kI vRddhi kI / zatruJjaya, zaMkhezvara, tAraMgA Adi tIrthoM kI yAtrAyeM kii| saM0 1747 meM bImAra par3e aura 67 varSa kI Ayu bhogakara svargavAsa ho gaye / kavi ne likhA hai tAsa sIsa manamohana paMDita catura saubhAgya budha indra re; tasa pada paMkaja sevaka madhukara dIpa kahe sukhakaMda re| zrI vRddhisAgara sUri puraMdara je pAmyA saragAvAsa re, guNa guthInai bhagatiiM kIdho teha taNo me rAsa re / ' rAsa kA Adi sakala samahiti pUraNo siddhAratha kula sUra, trisalAnaMdana nAma thI, Rddhi vRddhi bharapUra / isameM racanAkAla nahIM hai kintu saM0 17:7 racanAkAla mAnane kA puSTa AdhAra vRddhisAgara kA nidhana saMvat hai| vRddhisAgara kA yazogAna karatA huA kavi dIpasaubhAgya likhatA saMjama niramala pAlI naiM, tapa japa karI zubhakAja, zrI vRddhisAgara sUrIzvara, pAmyA surapura rAja / ' durgavAsa yA durgAdAsa-ye kharataragaccha kI jinacaMdra sUri zAkhAntargata vijayANaMda ke ziSya the| inhoMne kAvyarUpoM kI dRSTi se nayA prayoga kiyA aura lIka se haTakara gajala likhii| inakI prasiddha racanA 'maroTa kI gajala' hai jisakI bhASA hindI hai aura jo saM0 1765 pauSa kRSNa paJcamI ko pUrNa huii| racanAkAla gajala meM kavi ne svayaM ina paMktiyoM dvArA sUcita kiyA hai-- saMvata satare pesaThe, poha vadI pAMcama, zrI guru sarasati sAMnidhi, gajalakarI guNaramya / 1. aitihAsika jaina kAvyasaMgraha pR0 77-78 / 2. jaina nurjara kavio bhAga 5 pR0 33.35 (na0saM0) / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgAsa yA durgAdAsa isameM maroTa nagara kA varNana hai, yathA-- koTa garoTa hai baMkA, bAje sujasa kA DaMkA, bhuraja taitIsa haiM jAke, atigar3ha viSama haiM bAMke / yaha racanA unhoMne dIpacaMda ke Agraha para kI thI--- Agraha dIpacaMda ullAsa, kahatA yati yU~ durgaadaas| . suNakai dIjiyo tyA vAsa, gajala khUba kInI rAsa / ' ApakI dUsarI racanA 'jaMbusvAmI cauDhAliyu' ( 5 DhAla saM0 1793 zrAvaNa zukla 7, somavAra, bAkaroTa) kA prArambha isa prakAra huA hai puruSAdAMNI parama prabhu, praNamu goDI pAsa / mahAvIra mahimA nilo, gaNadhara gautamajAsa / racanAkAla -saMvata satarai trayANa be sArI, sAtama tithi ujiyArI jii| zrAvaNa mAsa bhalo sukhakArI, zubhavelA somavArI jii| guru paraMparA Age kI paMktiyoM meM dI gaI hai kharatara AcArija gaNa dhArI yugapradhAna udArI jI, zrI jiNacaMdasUri zAkhA amhArI vijayANaMda guru gunnkaarii| durgadAsa tasa ziSya suvicArI, bAta kahI o pyArI, ziSya praziSya jagarUpa thAnArI, cUpa anugraha dhaarii| devakuzala-Apane gadya racanAyeM kI haiM / vaMdAvatti (athavA SaDAvazyaka sUtra) bAlAvabodha athavA zrAvakAnuSThAna vidhi TabArtha (saM0 1756) kI pratilipi lekhaka ne svayaM saM0 1766 se pUrva hI kI thI. TabArthena kRtvA budha devakuzala li0 paM0 devakuzalena jIrNa durga madhye sUtra madhye TabArtha kriyate / ___ ApakI dUsarI gadya racanA kalpasUtra bAlAvabodha hai jise zrI mohana lAla dalIcaMda desAI ne jaina gurjara kaviyo ke prathama saMskaraNa meM devI kuzala kI kRti batAyA thA kintu vaMdAruvRtti bAlAvabodha kI hastaprata 1. mohanalAla dalIcanda desAI- jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 229-230 . (n0sN0)| 2. vahI, bhAga 3 pR0 1412-13 (pra0saM0) aura bhAga 5 pR. 229-230 (n0sN0)| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa meM nAma devakuzala do bAra spaSTa rUpa se ullikhita hai isalie navIna saMskaraNa ke saMpAdaka ne 'devI' ko chApe kI bhUla mAnakara ise devakuzala kI racanA mAnA hai|' (zrImad ) devacada --Apa kharataragaccha ke prasiddha AcArya yugapradhAna jinacaMdra sUri kI paramparA meM dIpacaMda ke ziSya the / Apako guru paraMparA meM jinacaMda sUri ke pazcAt puNyapradhAna >sumatisAgara>sAdhuraMga>rAjasAgara>jJAnadharma aura unake ziSya dIpacaMda kA krama hai| Apa bahuzruta vidvAn, yazasvI lekhaka aura taponiSTha prasiddha sAdhu the / ApakI ziSya maNDalI bhI vistRta thI jisameM manarUpa, vijayacanda, rAyacanda Adi kaI vidvAn aura sulekhaka the| rAyacanda ke Agraha se kisI kaviyaNa ne saM0 1825 meM eka rAsa likhA jisase devacanda ke jIvanavRtta para paryApta prakAza par3atA hai| vaha rAsa aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM prakAzita hai aura usakA vivaraNa to 19vIM zatI meM yathAsthAna diyA jAyegA kintu kucha mahatvapUrNa sUcanAyeM zrI agaracanda nAhaTA ke AdhAra para yahA~ dI jA rahI hai| ___ zrImad devacanda jI bIkAnera nivAsI (lUNiyA grAma) zAha tulasIdAsa ke putra the| inakI mAtA kA nAma dhanabAI thaa| inakA janma saM0 1746 meM huA thaa| dasa varSa kI avasthA meM ye rAjasAgara sUri se dIkSita hue| 19 varSa kI avasthA meM Apane zubhacandra racita jJAnArNava kA marugurjara meM padyAnuvAda kiyaa| Apane saM0 1767 meM dravyaprakAza, saM0.1779 meM AgamasAra nAmaka gadya graMtha likhe| bAda meM ye gajarAta cale gaye isalie inakI pichalI racanAoM para maru kI apekSA gujarAtI kA prabhAva adhika dikhAI detA hai / saM0 1812 meM ApakA ahamadAbAda meM svargavAsa haa| ApakI samasta racanAoM kA saMgraha 'zrImad devacaMda' 3 bhAgoM meM adhyAtma prasAraka maNDala pAdarA dvArA prakAzita kiyA gayA hai| ApakI caubIsI, bIsI, snAtrapUjA aura stavana Adi jaina samAja meM paryApta pracalita hai| ApakI bar3I dIkSA jinacaMdra sari dvArA haI aura nAma rAjavimala rakhA gyaa| Apane aneka pratiSThAyeM kI aura tamAma logoM ko jaina1. mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1637 (pra0saM0) aura bhAga 5 pR0 162 (na0saM0) / 2. agaracanda nAhadA-paraMparA pR0 103 / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrIyad)devacaMda 231 dharmAnuyAyI banAyA / ApakI kucha pramukha racanAoM kA vivaraNa prastuta kiyA jA rahA hai-- dhyAnadIpikA catuSpadI ( 58 DhAla saM0 1766 vaizAkha kRSNa 13, ravivAra, mulatAna) Adi - parama jyoti praNamuM pragaTa sahajAnaMda sarUpa, vasatau nija parivAra sUM, praNamu cetana bhuup| racanAkAla -saMvata lezyA rasa ne vAro 1766 jJeya padArtha vicArojI, __ anupama paramAtama pada dhAro, mAdhava mAsa udAro jii| yaha vahI dhyAnadIpikA hai jo devacanda gaNi kI prathama marugurjara kAvyakRti hai aura jo saMskRta graMtha jJAnArNava kA bhAvAnuvAda hai-- bhavika jIva hita karaNI dharaNI, pUrvAcArija varaNI jI, graMtha jJAnArNava mohaka taraNI bhavasamudra jala taraNI jii| saMskRta vANI paMDita jANe, sarala jIva sukhadANI jI, jJAtA jana ne hitakara jANI, bhASA rUpa bakhANI jii| yaha racanA zrImaddevacaMdra bhAga 2 meM prakAzita hai| ApakI dUsarI racanA 'dravya prakAza bhASA' (sa0 1767 pauSa kRSNa 13, bIkAnera) bhI bhAga do meM prakAzita hai| isake aMta meM kalaza hai jisameM gurujanoM kA sAdara smaraNa hai-- iya sayala sukhakara guNa puraMdara siddha cakra padAvalI, savi labdhi vidyA siddhi maMdira, bhavika pUje mnrlii| uvajhyAyavara zrI rAjasAgara, jJAna dharma surAjatA, guru dIpacaMda su caraNa sevaka, devacaMda suzobhatA / ' isameM racanA sthAna kA ullekha karate hue devacaMda gaNi ne likhA hai hiMdu dharma bIkAnayara, kInI sukha caumAsa, tihAM nija jJAna me, kIno graMtha abhyAsa / atIta jina caubIsI bhI zrImaddevacaMdra bhAga 2 meM prakAzita hai, isameM 21 tIrthaMkaroM kA stavana prApta hai / 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 242 / (n0sN0)| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ____adhyAtma gItA kI racanA liMbaDI meM huI thI aura yaha bhI bhAga do meM prakAzita hai| isakA Adi dekhie--- praNami o vizvahita jaina vANi, mahAnaMdataru sicavA amRta pANi; mahAmohapura bhedabA vajrapANi, gahana bhava phaMda chedana kRpANi / vIra jinavara nirvANa ( athavA divAlI nuM stavana ) divAlI (dIpAvalI, bhAvanagara) isake maMgalAcaraNa ke do zloka saMskRta meM haiN| isakI aMtima do paMktiyA~ de rahA hU~ - zAsana nAyaka vIra jinesara, guNa gAtA jayamAlo, devacaMdra prabhu sevana karatAM, maMgalamAla vizAlo re / ' yaha bhI zrImad devacaMdra bhAga 2 meM prakAzita hai| Apane padya ke sAtha kaI mahatvapUrNa gadya racanAe~ bhI kI haiM jinameM AgamasAra, nayacakrasAra, guruguNachatrIsI bAlAvabodha, saptasmaraNa bAlAvabodha Adi vizeSa rUpa se ullekhanIya haiM / inakA saMkSipta paricaya diyA jA rahA hai / AgamasAra (saM0 1776 phAlguna zukla 3, bhaumavAra, maroTa) yaha marugurjara gadya kI prAraMbhika racanAoM meM mahatvapUrNa hai| isameM lekhaka ne apanI guru paraMparA tathA graMtha racanA ke hetu Adi para prakAza DAlA hai| yaha racanA prakaraNa ratnAkara bhAga 1-2 aura zrImad devacanda bhAga 1 meM prakAzita hai| isakA prAraMbha isa prakAra haiatha bhavya jIva nai pratibodhavA nimitta mokSamArga nI vacanikA kahai chai / tihAM prathama jIva anAdi kAla nau mithyAtI thii| kAla lavadhi pAmI me tIna karaNa karai chai / ityAdi / isake aMta meM racanAkAla isa prakAra diyA gayA hai saMvata satara chihotarai mana suddha phAgaNa mAsa, ___moTe koTa maroTa mAM, vasatAM sukha caumAsa / isameM kharataragaccha ke jinacaMda, jJAnadharma, rAjasAgara Adi kA ullekha karake likhA hai----- .. tAsa sIsa Agama rucI jaina dharma ko dAsa, devacaMda AnaMdamaya kInau graMtha prakAza / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR. 232-256 (n0sN0)| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zrImad) devacaMda isameM jJAna aura dharmatatva kI carcA hai, bhASA para jayapurI rAjasthAnI kA vizeSa prabhAva hai---- tatvajJAna maya graMtha yaha jo racai bAlAvabodha; nija para sattA saba lakhai zrotA lahai subodha / ' yaha graMtha devacandra ne vimala dAsa kI do putriyoM bhAIjI aura amAI jI ke lie likhA thaa| saM. 1775 meM jJAnadharma ke svargavAsI hone ke kucha samaya pazcAt hI yaha racanA huI thii| nayacakrasAra gujarAtI loka bhASA meM racita prasiddha gadya racanA hai| isakA maMgalAcaraNa saMskRta ke tIna zlokoM meM Abaddha hai| yaha mallavAdi kRta dvAdazAra nayacakra para AdhArita hai| Apake kRtitva kA paricaya dete hue zrI desAI ne adhyAtmarasika paMDita devacaMdrajI nAmaka eka vistRta lekha likhA hai| vaha zrImad devacaMdra jI vistRta jIvana caritra kI prastAvanA meM chapA hai| guru guNa chatrIsI bAlAvabodha vajrasena ziSya kRta prAkRta mUlagraMtha kA bAlAvabodha hai| Apane apanI caubIsI kA svopajJa bAlAvabodha likhA hai| isakA mUla zrImaddevacaMda bhAga 2 meM prakAzita hai| inakI bIsI bhI vahIM prakAzita hai, isakA Arambha isa prakAra haA hai vaMdo vaMdo re jinavara vicaratAM vaMdo; kIrtana stavana namana anusaratAM, pUrva pApa nikaMdo re / inake atirikta Apane aneka saMjjhAya aura stavana likhe haiM jinameM prabhaMjanA saMjjhAya, sAdhunI pA~ca bhAvanA saMjjhAya, ThaMThaNa muni saMjjhAya, aSTa pravacana mAta saMjjhAya, ATha ruci saMjjhAya, nijaguNa citavana muni saMjjhAya, gajasukamAla saMjjhAya, dvAdazAMgI saMjjhAya Adi ullekhanIya haiM aura ye sabhI zrImad devacanda bhAga 2 meM prakAzita haiM / inameM ruci rakhane vAle adhyetA vahA~ inheM dekha sakate haiN| isI prakAra tIrthoM para caityaparipATI stavana bhI Apane kaI likhe haiM jaise zatrujaMya caitra paripATI stavana, giranAra stuti aura siddhAcala stuti ityAdi / namUne ke lie za@jaya caitya paripATI kA Adi diyA jA rahA hai1. sampAdaka DA0 kastUracanda kAsalIvAla --rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM ___ kI graMthasUcI bhAga 3 pR0 14 aura pR0 175 / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Adi namavi arihaMta pabhaNaMta guNa AgarA, khaviya kammaTThagA siddha suha sAgarA tIsa chaga guNa juA dhIra sUrIzvarA, vAyagA uttama jANa vAyaNa dharA / isakI bhASA prAkRtAbhAsa marugurjara hai aura 18vIM zatAbdI meM bhI 14vIM zatAbdI kI bhASA zailI kA smaraNa karAtI hai| inakI gadya zailI kA eka namUnA vicArasAra prakaraNa grantha se diyA jA rahA hai| isake mUla meM 305 prAkRta gAthAyeM haiM isameM unakA gadya meM artha diyA gayA hai| yaha graMtha saM0 1796 kArtika zukla 1 navAnagara meM pUrNa kiyA gayA thaa| 297vIM gAthA kA artha isa prakAra kiyA gayA hai o vicAra sAra prakaraNa tehanA adhikAra chai / tihAM pahelo adhikAra guNaThANAno, bIje adhikAra mArgaNAno cha / o graMtha rAdhanapuravAsI zraddhAvaMta zAMtidAsa nAme gRhastha teNe uddhAra sarva guNa ThANe, tathA mArgaNAIM bhAva sarva saMgrahyA dhArI vicArI cokhA karyA' / gAthA 302 meM racanAkAla batAyA hai| yaha zrImad devacanda bhAga 1 meM prakAzita hai| 24 daMDaka vicAra bAlAvabodha saM0 1803 kI racanA hai| isI prakAra ApakI kucha anya racanAyeM bhI 19vIM zatI kI sImA meM par3atI haiN| isa prakAra Apa 18vIM zatI ke aMtima sazakta lekhakoM aura AcAryoM meM agragaNya haiN| Apa saM0 1777 meM gajarAta gae, ataH paravartI racanAoM kI bhASA para maru kI apekSA gurjara kA prabhAva adhika hai| inakI snAtrapUjA gadya padya mizrita racanA hai| inakI navapada pUjA athavA siddhicakra stavana yazovijaya aura jJAnavimala sUri kI pUjAoM ke sAtha trayI rUpa meM ginI jAtI hai| devavijaya - isa nAma ke tIna kavi samakAlIna haiM jinakA vivaraNa kramazaH diyA jA rahA hai| prathama devavijaya tapAgacchIya udayavijaya 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 254-255 (na0saM0) / 2. vahI, bhAga 2 pR0 473-96 tathA 594 aura bhAga 3 pR0 1417-20 __ tathA 1639-40 (pra0 saM0) / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devavijaya 235 ke ziSya the / inhoMne apanI prasiddha aitihAsika racanA vijayadeva sUri nirvANa saM0 1713, khaMbhAta meM kI thI / vijayadeva sUri saMjjhAya nAmaka eka racanA saubhAgya vijaya ne kI hai jo jaina aitihAsika kAvya saMcaya meM prakAzita hai, jisakA vivaraNa yathAsthAna diyA jAyegA / ina nirvANoM saMjjhAya dvArA vijayadeva sUri ke sambandha meM kucha mahattvapUrNa sUcanAyeM prApta hotI haiM, jo saMkSepa meM yahA~ dI jA rahI haiM / vijayadeva kA janma saM0 1634 ke IDara nivAsI osavAlavaMzIya thIro kI patnI lADima de kI kukSi se huA thA / saM0 1643 meM vijayasena sUri se dIkSita aura saM0 1656 meM AcArya pada tathA saM0 1671 meM sUri pada para pratiSThita hue / saM0 1674 meM ne sammAnita kiyA, mevAr3a ke rANA aura jAmanagara ke bhI sammAna prApta the / inhoMne aneka prAntoM meM vihAra kiyA, logoM ko upadeza diyA, kaI bimboM kI sthApanAyeM kI aura saM0 1713 ASAr3ha meM zarIra tyAga kiyaa| prastuta racanA usI samaya kI gaI / isake maMgalAcaraNa kI do paMktiyA~ uddhRta kI jA rahI haiM- inheM jahA~gIra jAmasAhaba se zrI jIrAuli pAsa jI jI, praNamI tribhuvana bhANa, sarasati sAmiNi cita dharIjI, gAU~ sUri nirvANa / raMgIlA gachapati tuM vasIo merai mani / anta zrI vijayasiMha sUrIsara kerA, sIsa anopama kahIi jI, udayavijaya uvajhAya ziromaNi budhi sura guru lahIi jI / racanAkAla - saMvata satara terottara varasai, khaMbhanayara caumAsa jI, tyArai mai o gachapati gAyo, pUraNa pUgI Asa jI / zrI udayavijaya vAcaka supasAI, gAyo tapagacha bhANajI, devavijaya muni ima payaMpai, nAmai koDi kalyANa jI / ApakI dUsarI racanA bhaktAmara stotra rAgamAlA bhinna-bhinna rAgoM meM nibaddha hai aura saM0 1730 pauSa zukla 13, somavAra / zukravAra ko pUrNa huI thI / yaha bhImasiMha mANakamAlA meM prakAzita hai / isakA Adi isa prakAra hai 1. mohanalAla dalIcanda desAI jaina gurjara kaviyo bhAga 4 pR0 256-257 ( na0 saM0) 1 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 mara gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa rAga jayajayavaMtI --bhakta amaragana praNata mugaTamaNi, ulasata prabhAana tAkU dyutideta hai| pApa timira hare sukRta saMcaya kare, jinapada jUgavara nIke pranametu hai / jUganikI Adi ja tU parata bhava jala bhrAMti, jaya jayavaMta saMta tAke sAMca setu hai, nAbhirAya ke naMda jagavaMda sukhakaMda, deva prabhudharI AnaMda jinaMda vaMdetu hai / anta- vijayadeva sUriMda paTadhara vijayAsaha gaNadhAra, sIsa iNi pari raMge bole, devavijaya jayakAra / racanAkAla -satara saMvata trIsa varase, posa sUdi sitavAra, terasa dina marudevI naMdana, gAyo saba sukhakAra / te nara lacchI ke bharatAra / ' caMraka rAsa -(48 DhAla saM0 1734 zrAvaNa zukla 13 ghANerA) isake prArambha kA pRSTha nahIM hai| isameM guru paramparAntargata vijayadeva> vijayaprabha>vijayaratna>vijayasiMha> udayavijaya kA vaMdana kiyA gayA hai| sAtha hI sAdhuvijaya puNyavijaya Adi gurubhAiyoM ke sAtha sAdhvI rAjazrI kA bhI ullekha kiyA gayA hai| isakI aMtima paMktiyA~ uddhata kI jA rahI hai jJAna vijaya naI vAMcaNa sArai, zrotAnaiM upagAraiM jI, devavijaya kavi vayaNa vicAraI, ghANorA nayara majhAraiM jii| saMvata satara cotrIsA varaSaiM, zrAvaNa sudi mana haraSaiM jI, terasa dina jaladhara jala varasaI, jaya jaya lacchI varasaI jii| dUhA- caMpaka nI copAI DhAla ar3atAlIsa; gAthA dUMhA vaisai cyAlIsa / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 4 pR0 256-257 (na0 sa0) 2. vahI bhAga 2 pR0 349-50, bhAga 3 pR. 1323-25 (pra0 saM0) aura bhAga 4 pR0 256-258 (na0saM0) Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devavijaya 237 isake sambandha meM agaracanda nAhaTA ne kevala itanI sUcanA dI hai :ghANerAva nagara meM saM0 1734 meM campakarAsa 48 DhAla meM likhii|' vAcaka devavijaya II-ye tapAgacchIya vijayaratna sUri ke ziSya the| inhoMne nemarAjula bAramAsa nAmaka tIna racanAyeM kI haiM / ye bArahamAse chapa cake haiM aura inameM yatra-tatra sarasa sthala bhI haiN| prathama bArahamAsA 17 kar3I kA hai, isakA Adi--- brahmANI vara huM mAMgu, kara jor3I tuma pAya lAguM; dAridra duHkha have muja mAMgu re, nema jinesara ne kahe jo / anta - zrI vijayaratna sUri rAyA, vAcaka deve guNa gAyA, tuma nAmeM saMpatti pAyA re, nema jinesara ne kahe jo / ' yaha jagadIzvara chApAkhAnA se 1940 saM0 meM chapa cukA hai| inakA dUsarA bAramAsA bhI 17 kar3I kA hai| isakA racanAkAla saM0 1760 hai o to saMvata sattara sAThe gAyo meM virahI mATeM re, sA zrI vijayaratna sUrirAyA, ye to devavijaya guNagAyA re, saa0| yaha bhI vahIM se prakAzita hai| tIsarA bAramAsA 12 padyoM kA hai| ise devavijaya ne saM0 1795 meM porabandara meM likhA thA, isakA yaha kAvyamaya sthala prastuta hai - A phAguNa Avyo nAsa, nAha nA Avyo re, abIla galAla ja teha, saha meM chaThAyo re / A pIyu cAlyo giranAra, muja ne chor3I re, A zivaramaNI zuraMga, prIta aNe jor3I re / ina bArahamAsoM ke alAvA Apane zItalanAtha stava aura AtmazikSA svAdhyAya nAmaka stavana bhI likhA hai| zItalanAtha stava (saM0 1769, mAMDIva kA Adi-- 1 agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 112 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 208 (na0saM0) 3. vahI bhAga 5 pR0 209 (na0saM0) / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa chor3I te AvI thArAM desa meM mAru jI,..... isa desI -- zrI sarasatI caraNe namI, sAheba jI praNamI sadguru pAya ho, jhINAM mAijI sUM mAharo mana bsyo| sItala jinavara gAyasyUsA, nAmeM navanidha thAya ho / racanAkAla-saMvata satara ugaNottare sAra hI sA, mAMDavi mAM caumAsa ho, sItala jinavara meM stavyA sA0, pUro saMghanI Asa ho, guruparaMparA -- zrI tapagacha mAMhe sobhatA sA0, zrI vijayaratna sUrirAyA ho, devavijaya sukha dIjiiM sA0, tuma nAme sukha thAya ho, paMDita deva ima vinave sA / ' AtmazikSA svAdhyAya mAtra sAta kar3I kI laghu kRti hai| namUne ke lie isakA Adi aura aMta diyA jA rahA hai - Adi-jIvana cetana cetIiM pAmIne narabhava sAra reM, sAra saMsAra mAM lahi karI calI lahi dharma udAra reN| aMta-zrI vijayaratna sUrIsvaru devavijaya citadhAra re, dharma thI zivasukha saMpaje, jima laho sukha apAra re / jIvana cetana cetiiiN|2 devavijaya III-ye tapAgaccha ke prasiddha sUri hIravijaya kI paraMparA meM upA0 kalyANavijaya> dhanavijaya aura kuMvaravijaya> dIpavijaya ke ziSya the| inhoMne rUpasena kumAra rAsa (36 DhAla saM0 1787 mahA, zuda 7, zukravAra, kaDInagara) kI racanA kI jo dAna kA mahatva darzAtA hai| isake prArambha meM mahAvIra, gautama, sarasvatI kI vaMdanA hai tatpazcAt kavi ne dAna ke viSaya meM likhA hai - 1. mohanalAla dalIcanda de sAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 219 (na0 saM0) 2. vahI, bhAga 5 pR. 416 (na0 saM0) / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 devavijaya vIre dAna vaSANIU, dharma dhureM siradAra, jina paNi saMyama avasari, sAcaveM daanaacaar| rUpasena kuMyara taNI, dAna kathA sahu koi| suNajo sakala zrotArujana, jinarucidAna nIhoi / racanAkAla --saMvata satara aThotare re zuda sAtama mAhA mAsa, kar3I nagare kavIvAra anopama, racIo o rAsa ullaas|' inakI dUsarI kRti 'saMkhezvara saloko' (saM0 1784 mahA suda 5 zukra) kA Adi devI sarasati praNam varadAi, brahmAni beTI kavitAni mAI / aJjhAri Ade kumArI bhAla, dejyo vANI kAsmIra vaalii| pAsa saMkhezvara saloko kahII, pApa nivArI niramala thaii / caMdra prabhu jina AThamAvAre, pratimA bharAvI tehano vicAra / saloko kI aMtima paMktiyA~ nimnAMkita haiM -- saMvata satara corAsI varaseM, mahA zudi pAMcama zukra uchAheM; dIpa guru caraNa pasAyeM, kIdho saloko mana umAyeM / ' yaha racanA salokA saMgraha meM prakAzita hai| jaina gurjara kaviyo ke prathama saMskaraNa meM inakI aura vijayaratnasUri ziSya devavijaya (II) kI racanAoM meM ghAlamela ho jAne ke kAraNa donoM kA racanA-prasAra ulajha gayA thA kinta navIna saMskaraNa meM sampAdaka jayaMta koThArI ne use sulajhAkara prastuta kiyA hai, jisase donoM kI racanAoM kA alaga alaga vivaraNa denA sambhava huaa| nAma kA jo bhrama thA arthAt prathama saMskaraNa bhAga 2 pR0 417 para jise dIpavijaya batAyA gayA thA vaha bhI spaSTa ho gayA hai aura vaha kavi dIpavijaya nahIM balki devavijaya haiN| brahma devA yA devajI .. Apa brahmacArI the ataH devA brahma kahe jAte the| ye jayapura ke rahane vAle the| unhoMne sammeda zikhara vilAsa kI racanA kI hai| usameM ve likhate haiM1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 300-301 (n0sN0)| 2. vahI bhAga 5 pR0 300-302 (na0 sN0)| 3. vahI bhAga 2 pR0 417, 501-502 aura bhAga 3 pR0 1424 (pra0saM0) Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrI lohAcAraja muni dharma vinIta haiM, tina kRta dhattAbaMdha sugraMtha punIta hai| tA anusAra kiyo sammeda vilAsa hai, deva brahmacArI jinavara ko dAsa hai / isase spaSTa hai ki deva brahmacArI ne lohAcArya kI racanA ke AdhAra para sammeda zikhara vilAsa kI racanA kI thii| zrI kAmatA prasAda jaina ko zaMkA huI ki devAvrahma kA nAma sambhavataH kezarI siMha hogA / ' unako yaha zaMkA sambhavataH isa paMkti ke kAraNa huI hogI kesarI siMha jAna, rahai lasakarI deharai, paMDita saba guNa jAna, yAko artha batAiyo / kezarI siMha bhI jayapura nagara ke lazkarI maMdira meM rahate the aura unhoMne lohAcArya ke graMtha sammeda vilAsa kA artha batAyA thA, na ki ve isake lekhaka the aura na devAbrahma kA nAma kezarIsiMha thaa| devA brahma ne aneka pada aura vinatiyA~ likhI haiN| eka vinatI kI kucha paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiM-- khoTI jAti ciMDAla kI jI, ghAta karai adhikAya / jinavara nAMva japyAM thakAM jI, AvAgamaNa miTAya / saradhA karikai pUjai dhyAvai, manavaMchita phala pAvai / devA brahma caraNAM citta lAvai, karama kalaMka miTAvai / unake eka pada kI bhI kucha paMktiyA~ dekhie-- jagapati lyorA lA mahArAja, viuda vicAro lA mahArAja / maiM aparAdha aneka kiyA jo, mApha karo gaNarAja / aura devatA sabahIM deSyA, kheda sahoM bina kAja / thAro jasa to suranara gAvai pAvai pada siva kAja / devA brahma caraNAM cita lAvai, sevaga kari hita kAja / isameM maiM, aparAdha, kiyA, aneka, Adi nirmala khar3I bolI ke prayogoM ke sAtha viuda, sevaga, thAro, deSyA jaise prayoga bhI draSTavya haiN| ApakI eka anya racanA sAsa bahU kA jhagar3A bhI padoM meM hI Abaddha hai| isameM 17 padya haiM aura bhASA para rAjasthAnI prabhAva spaSTa 1. zrI kAmatA prasAda ---hindo jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 165 / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmadevA yA devajI hai eka bAra devA ne campAvatI nagarI meM caumAsA kiyA, campAvatI ke bar3e dehare meM eka pAMDe mAlI rahate the| unameM aura jaina paMcAyata ke bIca maMdira ko lekara vivAda uThA to devA brahma ne bIca bacAva karate hue likhA thA-- jhagar3A mai kucha hAtha na Avai, aratha binA hI mAra, mAna bar3AI kAraNauM jI, bAMdhai karama apAra jii| kisakA maMdira kisakI saMpati kisakA ye ghara dAra / supanAM ko melo varAyo jI, jhaTho saba saMsAra jii|' inake padoM aura vinatiyoM meM inakI hArdika bhakti bhAvanA nirmala DhaMga se vyaMjita huI hai / ve adhikAMza bhagavAna jinendra ko samarpita haiN| Apane paramAtma prakAza kI bhASA TIkA bhI kI hai| isakI prati saM0 1734 kI prApta hai ataH isake AdhAra para inakA racanAkAla 18vIM zatI kA pUrvArddha nizcita kiyA gayA hai| devIcaMda inakA ullekha mohanalAla dalIcanda desAI ne 18vIM zatAbdI meM kiyA hai aura inakI racanA 'rAjasiMha caupaI' kA racanAkAla saM0 1727 batAyA hai / lekina jaina gurjara kaviyo ke hI bhAga 3 pRSTha 128 para isI racanA kA racanAkAla 1827 likhA hai aura 19vIM zatI meM devIcanda kA punaH nAmollekha kiyA hai| donoM sthAnoM para racanA kA uddharaNa aura anya vivaraNa nahIM diyA hai| vahIM pRSTha 349 para bhI saM0 1827 likhA hai| isalie isakA racanAkAla zaMkAspada hai / racanAkAla sambandhI jo paMktiyA~ haiM unase yaha 19vIM zatI kI hI racanA lagatI hai, yathA ... nagara meDatA ThAMsa moTo, aThAra se sata bIsa meM, mAsa kAtika zukala paMcamI bhomavAra kara niragameM / ' 1. DaoN0 prema sAgara jaina -hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pR0 296.297 para uddhana / 2. mohanalAla dalI vanda desAI -jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1260 aura 1523 (pr0sN0)| 3. vahI bhAga 3 pR0 129 pra0saM0 / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ataH ise zaMkAspada racanA mAnakara isa para yahA~ vicAra sthagita rakhA jA rahA hai| devodAsa -ye digaur3A (TIkamagar3ha ma0pra0) nivAsI zrI santoSa kI patnI maNi kI kukSi se utpanna chaH bhAiyoM meM sabase bar3e the| AjIvikA ke lie kapar3e kA vyApAra karate the| choTe bhAI kamala ko zAdI ke lie sAmAna kharIdane lalitapura jAte samaya rAste meM zera ne mAra DAlA, isase inheM virakti huI aura sAhitya racanA kI tarapha pravRtta hue| zrI ga0va0 digambara jaina zodha saMsthAna, vArANasI ke granthAgAra ke eka guTake se inakI ar3atIsa choTI-bar3I racanAoM kA patA calA hai / unakI sUcI dI jA rahI hai -- paramAnanda stotrabhASA, jIva caturbhedAdi battIsI, jinAMtarAulI, dharamapacIsI, paMcapadapacIsI, dazadhA samyaktva, pUkArapaccIsI, vItarAgapaccIsI, darasanachattIsI, buddhibAunI, viveka battIsI, jogapaccIsI, dvAdaza bhAvanA, upadeza paccIsI, cakravarti vibhUti varNana, padAvalI, zAMti jinavaMdana, jinanAmAvalI, hitopadeza / ye racanAe~ choTI kintu geya aura sarasa haiN| ye racanAyeM 18vIM zatI ke antima caraNa kI bundelI bhASA-sAhitya kI dRSTi se mahatvapUrNa haiN| ina racanAoM kA viSaya adhyAtma aura pramukha bhAva bhakti hai| inhoMne loka saMgIta ke sAtha apanI racanAoM ko geya banAne ke lie zAstrIya saMgIta kI vividha rAga-rAganiyoM-- yamana, vilAvala, jayajayavaMtI, rAmakalI, dAdarA, dhanAzrI Adi- kA upayoga kiyA hai| ina kRtiyoM meM prasaMgAnukUla prAkRtika varNana, alaMkAra yojanA aura mAnava manovijJAna kI bhI jhalaka milatI hai jisase yatra-tatra racanAoM meM sarasatA A gaI hai| ye kavitAyeM Atmarasa se paripUrNa haiM / 'Atama rasa ati mITho sAdho Atamarasa ati mITho / ' isa Atmarasa kA sthAyI bhAva zama yA nirveda hai vibhAva hai asAra saMsAra, tapa-dhyAna aura zAstraciMtana Adi, uddIpana hai saMtavacana / anubhAva aura saMcArI Adi ke sAtha milakara zAMtarasa kI sthAna-sthAna para acchI niSpatti ___inakI racanAyeM aba taka aprakAzita haiN| inake saMkalana ko 'devIdAsa vilAsa' nAma diyA gayA hai| vahIM se kucha udAharaNArtha Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa 243 paMktiyA~ prastuta haiN| rAgadveSa se bacane kA saMketa karatA huA kavi kahatA hai hamAre baira pare doi taskara rAga dveSa suna There; mohi jAta sivamAraga ke rukha karma mahAripu ghere / ' kavi kA racanAkAla aura kSetra rItikAlIna pravRttiyoM se pUrNa thA isalie kucha prabhAva par3anA svAbhAvika thaa| alaMkAra priyatA kA namUnAanuprAsa- lAla lasiu devI ko sUvAla lAla pAga bA~dhe, lAla dRga adhara anUpa lAlI pAna kii| lAla manI kAna lAla mAla gale maMgana kI, aMga jhagA lAla kAre giravAna kii| yamaka--jarA joga hare, hare vana meM nivAsa kare, kare pasu baMdhe baMdha kAjai dekhi kAre bhaye / upamA-devIdAsa nirakhi ati haraSita prabhu tana ghana mana mor| alaMkAroM ke pazcAt bhAva aura rasa kA namUnA dekhie; kavi sumati zIla kA paricaya detA huA kahatA hai-- sAMciya suMdarI sIla satI sama zIyala saMtani ke mana mAnI maMgala kI karanI haranI adhakIrati jAsu jagatra bakhAnI / saMtani kI paracI na racI para brahma svarUpa lakhAvana sthAnI, jJAna sutA varanI gunavaMtinI cetani nAika kI paTarAnI / Atmarasa kA udAharaNa dekara yaha itivRtta samApta kiyA jAyegA Atama rasa ati mITho sAdho Atama rasa ati miittho| syAdavAda rasanA binu jAkau milata na svAda griittho| pIvata hota sarasa suSa so pUni bahuri na ulaTi pusITho / acarija rUpa anUpa apUraba jA sama aura na iittho| ina kRtiyoM meM jaina rahasyavAda, adhyAtma aura bhakti kA suMdara samanvaya milatA hai, yathA-- 1. devIdAsa vilAsa pR0 95 / 2. vahI pR0 91 / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindA jaina sAhitya kA bRhad itihAsa deha deure mai laSo niramala nija devA, Apa svarUpI Apa mai apanau rasa levA | devIdAsa 18vIM zatI ke bundelI hindI ke jaMna kaviyoM meM zreSTha sthAna ke adhikArI haiM / ' 244 devIsiha Apa naravara nivAsI jinadAsa ke putra the / usa samaya naravara meM chatrasiMha kA rAjya thA / inhoMne saM 0 1796 meM upadeza siddhAMta ratnamAlA nAmaka chaMdobaddha eka racanA kI hai| isakI padya saMkhyA 168 dohA, caupAi caubolA Adi chaMdoM meM hai / yaha grantha mUlataH prAkRta meM nemicaMdra bhaMDArI kA likhA hai / racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai- satraha se aru chaenavai, saMvata vikrama rAja, bhAdava vadi ekAdazI zani dina suvidhi samAja / grantha kiyo pUraNa savidhi naravara nagara majhAra, je samajhe yAko aratha te pAvai bhavapAra / yaha racanA devI siMha ne eka mAha ATha dina meM pUrI kI thI jo isake 168veM dohe se prakaTa hai / Atma paricaya dete hue likhA hai- mahA kaThina prAkRta kI bAnI, jagata mAMhi pragaTai sukha dAnI | yA vidhi ciMtA mani subhASI, bhASA chaMda mAMhi abhilASI / zrI jinadAsa tanuja laghubhASA, khaMDelavAla sAvarA sAkhA / devI saMgha nAma sava bhASe, kavita mAMhi ciMtA gani rAkhe / sukha nidhAna naravarapatI chatryasaMgha avataMsa, kIrativaMta pravItamati rAjata kUrama vaMza / ' 3 daulatarAma pATanI - ye bUMdI ke rahanevAle the / inhoMne saM0 1763 meM vratavidhAna rAso likhA jisameM jaina vratoM kA varNana aura mAhAtmya hai / inhoMne sambhavataH chahaDhAlA kI bhI racanA kI hai / 1. zrImatI vidyAvatI jaina, adhyakSa hindI vibhAga ma0 ma0 mahilA mahA vidyAlA, ArA kA lekha - 'hindI jaina sAhitya kA eka vismRta bundelI kavi devIdAsa' se sAbhAra / 2. kAmatA prasAda jaina - hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 182 3. sampAdaka kastUracanda kAsalIvAla -- rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI granthasUcI bhAga 4 pR0 25 / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daulatarAma pATanI 245 isake AsapAsa jaina sAhitya meM do anya daulatarAma nAmaka lekhakoM kA ullekha hai jisameM eka to AgarA nivAsI pallIvAla the, inakI racanAoM kA patA nahIM calA hai kintu dUsare daulatarAma kAsalIvAla bar3e prasiddha lekhaka ho gaye haiM / Age unakA paricaya prasnuta kiyA jA rahA hai| daulatarAma kAsalIvAla-Apa DhUDhAr3a pradeza ke vasavA nAmaka grAma ke nivAsI zrI AnaMdarAma ke putra the| ApakA janma ASAr3ha 14 saM0 1749 meM huA thaa| inakI jAti khaMDelavAla gotra kAsalIvAla thaa| bAda meM jayapura meM ye basa gae the| inake garu RSabhadAsa the jo AgarA kI usa adhyAtma maMDalI se sambaddha the jisake saMsthApakoM meM prasiddha kavivara banArasI dAsa the / Apa jayapura ke mahArAja jayasiMha ke kaeNvara mAdhavasiMha ke mantrI the| san 1986 se 1808 taka to kAsalIvAla mAdhavasiMha ke sAtha udayapura meM rahe; bAda meM unake rAjA hone para ye bhI unake sAtha jayapura jAkara rahane lge| rAjakAja se jo samaya bacatA thA use ve pUjana, adhyayana evaM grantha racanA meM lagAte the| ___ marugurjara gadya-padya meM inakI prAyaH aThAraha racanAe~ prApta ho cukI haiM jinameM ATha padya, sAta gadya aura tIna TIkAparaka racanAyeM haiN| kAvya kRtiyoM meM jIvaMdhara carita, trepana kriyAkoSa, adhyAtma bArahakhar3I, vivekavilAsa, zreNika carita (saM0 1782), zrIpAla carita (1822), caubIsa daNDaka bhASA, siddha pUjASTaka aura sAra caubIsI haiN| inhoMne puNyAsrava kathAkoSa bhASATIkA (1777), vasunaMdI kRta zrAvakAcAra kI TabbA TIkA (saM0 1808), padmapurANa kI bhASATIkA (saM0 1823), Adi purANa kI TIkA (1824) aura harivaMza purANa kI TIkA siM0 1829) kii| inakI TIkAyeM sarasa aura AkarSaka haiM / kahA jAtA hai ki padmapurANa kI TIkA par3hane ke lie aneka jainoM ne hindI sIkhI aura kitane hI ajaina vaha TIkA par3hakara jainadharma ke prati zraddhAvAn bne| inake paramArtha prakAza ke anuvAda ke kAraNa yogIndu kRta paramArtha prakAza kI bar3I khyAti huii| adhyAtma bArahakhar3I kA apara nAma bhaktyakSara mAlikA bAvanI stavana hai jo ApakI samartha kAvyazakti kA dyotaka hai| yaha racanA saM0 1798 kI hai| isameM 52 akSaroM meM se pratyeka akSara ko lekara Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kAvyaracanA ATha paricchedoM meM kI gaI hai jisameM maMdAkrAMtA, mAlinI, sragdharA, zArdUlavikrIr3ita Adi saMskRta chaMdoM ke sAtha dUhA, caupAI, savaiyA, kavitta, gItA aura motIdAma jaise navIna prAcIna chaMdoM kA prayoga kiyA hai / isameM bhaktirasa kA utkarSa dikhAI par3atA hai / kavi ne likhA hai - vaMdau kevalarAma kau, rami ju rahyo saba mAMhi, aisI Thaura na dekhie, jahA~ deva vaha nAMhi / OM mantra kI stuti karatA huA kavi likhatA hai - OM sama kou maMtra ju nAhI, paMca paramapada yAke mAMhI / santa kaviyoM kI bhA~ti kAsalIvAla bhI muMDamur3Ane aura anya vAhyAcAroM ko vyartha batAte hue kahate haiM mUMDa muMDA kahA, tatva nahi pAvai jau lauM / mUr3hani ko upadeza suna mukti junahitau lauM ' / ApakI prApta racanAyeM 19vIM zatAbdI meM racita haiM isalie unakA vistRta uddharaNa nahIM diyA jA rahA hai| inakI racanAoM kA AdhAra prAcIna purANa evaM jaina zAstra hai / DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla ne mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla : vyaktitva evaM kRtitva nAmaka graMtha meM unakA sAMgopAMga adhyayana prastuta karate hue unake AcAryatva, kAvyatva evaM vacanikA pratibhA kA paricaya diyA hai / DaoN0 kAsalIvAla ne unakI kRti 'vivekavilAsa' ko unakI kAvya pratibhA kA pratIka batAyA hai / yaha muktaka racanA hai / ApakA hindI gadya prAMjala evaM saMskRta garbhita hai / yaha apabhraMza, prAkRta tathA dezaja zabdoM se mukta hai / yadyapi yaha dUDhAr3I yA vrajabhASA kA gadya hai kintu isameM khar3I bolI ke kucha prayoga bhI yatra tatra hue haiM, eka udAharaNa dekhie mAlava desa ujaiNI nagarI viSai rAjA aparAjita rANI vijayA tyAM vinayazrI nAma putrI huI / haSizIrSapura ke rAjA hariSeNa ne paraNI / eka dina daMpati varadatta muni naiM AhAra dAna detA huaa...| * 1. premasAgara jaina -- hindI jaina bhaktikAvya aura kavi pR0 353-256 taka 2. saM0 agaracanda nAhaTA - rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 216 aura 212 3. vahI pu0 249 / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do utarAma kAsalIvAlaM 247 yaha uddharaNa puNyAsrava kathAkoSa kA hai| isa grantha kI racanA saM. 1777 bhAdra kRSNa 5 ko 8000 zlokoM meM pUrNa huI thii| isakI bhASA sarala hindI hai| isakI haradeva dvArA likhita prati saM0 1888 kI upalabdha hai|' DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla ne inakI aneka kRtiyoM kI sUcanA dI hai| inake jIvaMdhara carita kI carcA DA0 lAlacanda jaina ne bhI apane brajabhASA jaina prabandhoM meM kI hai| kAmatA prasAda jaina ne bhI apane saMkSipta itihAsa meM inakI kucha racanAoM kA nAmollekha kiyA hai| daulatavijaya --ye kharataragaccha ke vidvAn zAMtivijaya ke ziSya the| inakA janma nAma dalapata thaa| inhoMne cittaur3a ke rANA khumANa ko nAyaka banAkara citaur3a ke mahArANAoM kI zaurya gAthA para AdhArita graMtha 'khumANa rAsa' likhA hai| AcArya rAmacandra zukla ne hindI sAhitya ke Adi kAla kA nAmakaraNa vIragAthAkAla karate samaya jina vIragAthAoM kA ullekha kiyA thA, unameM yaha graMtha bhI ginA gayA thaa| isalie isa para bar3I carcA haI aura isake pakSa-vipakSa meM bahuta kucha likhA-par3hA gayA kintu viDambanA yaha hai ki mala grantha sambhavataH kisI paNDita ne dekhane kA kaSTa nahIM utthaayaa| ataH ise AThavIM zatI se lekara 17vIM zatI taka kI racanA batAyA jAtA rhaa| sarvaprathama agaracaMda nAhaTA ne pUnA se isakI hastaprati maMgavA kara usakA prAmANika vivaraNa diyA aura ise 18vIM zatI ke uttarArddha kI racanA btaayaa| pro0 zrotriya ne aba isakA sampAdana karake prakAzana (udayapura) kara diyA hai, yaha acchA zodhaprabandha hai aura isa kavi aura usakI isa prasiddha kRti ke lie adhika jAnakArI hetu vaha zodhaprabaMdha dekhA jA sakatA hai| AcArya zukla ne apane itihAsa meM yaha spaSTa likhA thA ki 1 DA0 kastUracaMda kAsalIvAla--rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI graMtha_sUcI bhAga 3 pR0 84 aura bhAga 4 pR. 233 / 2. kAmatA pramAda jaina -hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR. 180 3. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 112 / 4. A0 rAmacandra zukla--hindI sAhitya kA itihAsa pR0 23-24 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 maheMgurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa khumANarAso kI prati apUrNa hai aura usameM kevala rANApratApa siMha taka kA varNana hai| mevAr3a meM tIna khumANa nAmaka rANA hue haiM, prathama saM0 810 se 865, dvitIya 870-900 aura tRtIya 965 se 990 taka rhe| yaha khumANa abbAsiyA khalIphA alamAmU (870-890) ke samaya thA arthAt vaha khumANa thA jise nAyaka banAkara yaha racanA kI gaI hai| isa samaya jo khumANa rAso prApta hai usameM kitanA purAnA aura kitanA bAda kA prakSipta aMza hai yaha kahanA kaThina hai| zivasiMha saroja meM jisa khumANa rAso kI carcA hai usameM rAmacandra se lekara khumAna taka kA varNana thaa| aba to yaha bhI kahanA kaThina ho gayA hai ki dalapata yA daulata vijaya asalI khumAnarAso kA racayitA thA yA usake pichale pariziSTa kA / dyAnatarAya-- Apake pitA zyAmadAsa goyala agravAla the| inake pUrvaja lAlapura se Akara AgarA meM basa gaye the| dyAnatarAya kA janma saM0 1733 meM haA / inheM saMskRta ke sAtha urdU-phArasI kA bhI abhyAsa karAyA gayA thaa| saM. 1748 meM inakA vivAha huA lekina gRhastha jIvana kaSTamaya thaa| unhoMne likhA hai --- rujagAra bane nAhiM, dhana tau na ghara mAMhi. khAne ko phikara bahu nAri cAhai gahanA / eka putra juvAr3I thA, eka mara gayA aura putrI bhI vivAhoparAMta divaMgata ho gii| AgarA usa samaya AdhyAtmika carcA kA kendra thA / mAnasiMha sailI satsaMga ke lie prakhyAta thii| dyAnatarAya bhI vahA~ jAne lage aura jainadharma-darzana ke prati niSThA bar3hatI gii| phalataH inhoMne pUjA, bhakti aura adhyAtma saMbaMdhI padoM-padyoM kI racanA prAraMbha kii| inake aise aneka sphuTa padoM aura kRtiyoM kA saMgraha 'dharmavilAsa' hai| isameM 333 pada haiM / inameM se kucha pUjApATha aura bAkI anya 45 viSayoM para likhe gaye haiN| grantha kI prazasti se tatkAlIna AgarA kI sthiti para prakAza par3atA hai / unhoMne rUpacaMda, banArasIdAsa, bhagautIdAsa Adi mahApuruSoM kA ullekha kiyA hai -- rUpacaMda banArasI caMda jI bhagautIdAsa, jahA~ bhalebhale kavi dyAnata uchAha sau / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dyAnatarAya 249 aise Agare kI hama kauna bhAMti sobhA kahai, bar3I dharma thAnaka hai dekhie nigAha sauM / ' ye auraMgajeba, bahAdurazAha, pharrukhasiyara aura muhammadazAha ke samakAlIna the jinakA samaya kramazaH 1715 se 64; 64 se 69; 70 se 76 aura 76 se 1805 taka thA / jagatarAya dvArA sakalita 'dharmavilAsa' meM saM0 1780 taka kA kavi kA jIvana carita saMkSepa meM milatA hai| inakI dUsarI racanA Agama vilAsa se jJAta hotA hai ki inakI mRtyu saM. 1783 kArtika zukla 14 ko huI thii| inakI racanAoM meM nirahaMkAratA aura vinaya bhAva milatA hai yathA--- sabada anAdi anaMta, gyAna kArana bina macchara, maiM saba setI bhinna, gyAnamaya cetana acchara / tatkAlIna kucha aitihAsika ghaTanAoM jaise muhammadazAha ke samaya kA varNana yA dillI meM nahara nikAlane kA ullekha bhI inakI kRtiyoM meM kahIM-kahIM milatA hai| para pradhAnasvara vinatI, bhakti, adhyAtma hI hai| unake eka pada kI kucha paMktiyAM prastuta haiM jisameM bhakta bhagavAna ko upAlambha detA huA vahatA hai merI bera kahA~ DhIla karI jI, salI soM siMhAsana kInA, seTha sUdarzana vipati harI jii| sItA satI agini maiM baiThI, pAvaka nIra karI sagarI jii| bhavasAgara se mukti kI prArthanA karatA huA kavi madhyakAlIna vaiSNava bhaktoM kI bhASA meM kahatA hai ---- tuma prabhu kahiyata dInadayAla, Apana jAya mukati meM baiThe, hama ju rulata jagajAla / tumaro nAma japai hama nIke, mana vaca tInoM kAla, tuma to hamako kachU deta nahiM, hamaro kauna havAla / ' pUjA sAhitya inakI likhI pUjAoM meM se kucha pratidina maMdiroM meM par3hI jAtI haiM, kucha parva ke dinoM meM avazya bA~cI jAtI haiN| 1. dharmavilAsa (kalakattA) antima prazasti 30vA~ pada / 2. DaoN0 premasAgara jaina--hindI jaina bhaktikAvya aura kavi pR0 280-286 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa paM0 pannAlAla bAkalIvAla ne vRhajjina vANI saMgraha meM pUjAsAhitya ko saMkalita kiyA hai jo bhAratIya jJAnapITha se pUjAMjali meM chapA hai| isameM devazAstra gurupUjA, bIsatIrthakara pUjA, dasa lakSaNa dharma pUjA, solaha kAraNa pUjA, aSTAhnikA pUjA, siddhacakra pUjA aura sarasvatI pUjA Adi vizeSa rUpa se pracalita hai| paMcameru pUjA meM geyatA aura laya kA udAharaNa dekhie ---- sItala miSTa suvAsa milAya, jalasauM pUjau zrI jinarAya / mahAsukha hoya, dekhe nAtha parama sukha hoya / pA~cau meru asI jina dhAma, saba pratimA ko karau praNAma / mahAsukha hoya, dekhe nAtha parama sukha hoya / stotra sAhitya-Apane svayaMbhU stotra, pArzvanAtha stotra aura ekIbhAva stotra kI racanA kI hai, jinameM se do maulika haiM aura tIsarA stotra vAdirAja ke saMskRta stotra kA bhAvAnuvAda hai| svayaMbhU stotra meM 24 pada hai, pratyeka tIrthaMkara kI vaMdanA meM eka eka pada likhA gayA hai| pArzvastotra kI do paMktiyA~ namUne ke rUpa meM uddhRta kI jA rahI haiM-- daitya kiyo upasarga apAra, dhyAna dekhi Ayo phanidhAra, gayI kamaTha zaTha mukha kara zyAma, namo meru sama pArasa svAma / AratI sAhitya - ApakI pA~ca AratiyA~ jinavANI saMgraha meM prakAzita haiN| prathama paMca parameSThI, dvitIya jinarAja, tRtIya munirAja, caturtha mahAvIra aura paMcama AtmarAma kI AratI hai| dvitIya AratI kI do paMktiyA~ dekheM--- suranara asura karata tuma sevA, tumahI saba devana ke devA, Arati zrI jinarAja tihArI, karama dalana saMtana hitkaarii| choTA samAdhimaraNa meM 10 padya hai, yaha vRhajjinavANI meM prakAzita hai| dharmapaccIsI (27 padya) jinavANI saMgraha meM prakAzita hai| eka sthala para kavi ne dharma ke saMbaMdha meM kAvyAtmaka paMktiyA~ likhI haiM yathA caMda vinA niza, gaja bina daMta, jaise taruNa nAri bina kaMta, dharma binA tyau mAnuSa deha, tAteM kariye dharma saneha / ' 1. DA0 premasAgara jaina-hindI jaina bhaktikAvya aura kavi pR0 278 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dyAnatarAya inakI prasiddha racanA adhyAtma paMcAzikA yA saMbodha paMcAzikA meM 50 padya haiM, isameM vizuddha AtmA ke pAsa rahakara bhI bhramAkula jIva kI bhaTakana kA varNana karatA huA kavi eka sthAna para kahatA hai jaise kAhU puruSa ke dravya gaDyau ghara mAMhi, udara bhara kara bhIkha hI, vyaurA jAne nAhi / inakI anya racanAoM meM 108 nAmoM kI guNamAlA, dasa sthAna caubIsI, chaha DhAla Adi kA ullekha milatA hai / " pada sAhitya kI racanA karane vAle 18vIM zatI ke bhaktibhAvapradhAna kaviyoM meM inakA nAma vizeSa rUpa se mahatvapUrNa hai / inake tathA kucha anya pramukha kaviyoM kI vrajabhASA kA prabhAva anya jaina kaviyoM para bhI pdd'aa| dhanadeva - vRhad tapAgaccha ke rAjavijaya Apake guru the / Apane 'strI caritra rAsa' kI racanA saM0 1710 se kucha pUrva hI kI thI / yaha racanA dhanadeva ne bhuvanakIrti kI AjJA se kI thI / bhuvanakIrti saM0 1710 meM divaMgata hue the aura inake paTTa para ratnakIrti sUri baiThe the / kavi ne likhA hai bhuvanakIrti sUri kI AjJA thI --- tAsa AjJA lahI, bAta dhanadeva kahI / ' isa racanA kA anya vizeSa vivaraNa yA racanA se uddharaNa nahIM diyA gayA hai / dharmacaMda ( maMDAlAcArya bhaTTAraka ) - inhoMne AdinAtha beli kI racanA saM0 1730 meM mahArauThapura (jodhapura) meM kI / racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai 1. sampAdaka kastUracanda kAsalIvAla -- rAjasthAna ke zAstrabhaMDAroM kI graMthasUcI bhAga 3 | 2 sampAdaka agaracanda nAhaTA - rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 216-17 3. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1187 ( pra0 saM0 ) / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA vRhad itihAsa saMvata satarA saiMtIse, mAsa asAr3ha navamI se, mahArauThapura maMjhArI, AdinAtha bhaviyaNa taarii|' yaha ullekha AdinAtha beli ke aMtima pRSTha para hai| isameM prathama tIrthaMkara RSabhadeva ke paMcakalyANaka utsavoM kA varNana sarasatA ke sAtha kavi ne kiyA hai| dharmamaMdira gaNi. kharataragaccha kI jinacaMdra sUri zAkhA ke dayAkuzala Apake guru the| inhoMne saM0 1715 se pUrva dIkSA lI thii| inhoMne zrAvaka navalakhA varddhamAna va bhaNazAlI miTTa ke lie saM0 1740-41 meM mohavivekarAsa aura paramAtmaprakAza caupaI nAmaka AdhyAtmika graMtha likhe / inakI prArambhika racanAe~ gujarAta meM likhI gaI jinakI sUcI nAhaTAjI ke anusAra isa prakAra hai-- - zaMkhezvara stavana saM0 1723, khaMbhAta, pArzvanAthastavana saM0 1724, mUnipati caupAI saM0 1725 pATaNa, dayAdIpikA caupAI saM0 1740 mulatANa, mohavivekarAsa (4 khaMDa :5 DhAla) saM0 1741, paramAtmaprakAza caupAI saM0 1742, navakAra stavana, sumatinAgilA saMbaMdha caupAI 1738 bIkAnera aura zaMkhezvara stavana (dvitIya) saM0 1748 lodravA / mohanalAla dalIcaMda desAI ne inakI guruparaMparA meM bhuvanameru aura puNyaratna kA ullekha kiyA hai / inhIM puNyaratna ke ziSya dayAkuzala the| zaMkhezvara pArzvanAtha vRhatstavana saM0 1723 kI aMtima paMktiyA~ prastuta haiM - sAMco sAhiba pAsa jI re, mata mUko re mana thI utAra, mayA karI mahimAnilo re o vinati ama bArabAra / saMvata rAma baSANIye kara turaga bhUmi sujANa / caitra nI pUnima zubha dine, mai bheTyA re jehanI bahu AMNa / vAcanAcArija jANIye vara, dayAkuzala ullAsa, muni dharmamaMdira ima kahai, Apejyo ho sivasukha varavAsa / 3 1. DA0 lAlacanda jaina-jaina vrajabhASA pravandhoM kA adhyayana pa0 69 2. zrI agara canda nAhaTA-paraMparA pR0 99-100 / 3. go nalA dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo bhAga 4 pR0 319(na0saM0) Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma maMdiragaNi 253 munipati caupaI (4 khaNDa 65 DhAla 1200 kar3I saM0 1725, pATaNa) Adi zrI saMkhesara sukha karana namatAM nave vidhAna, . vighana viDAraNa vIravara basudhA bAdhyo bAna / isa kRti meM kavi ne munipati ke caritra ke mAdhyama se dharma kI nAva para car3hakara lobha kI dariyA pAra karane vAle saMtoM kI prazaMsA kI gaI hai| kavi kahatA hai .. aparaMpara o loka meM, lobha lahari dariyAva, dhana te nara je Utare, pAmI jina dharma nAva / racanAkAla --zrI jinadharama sUrIsaru, jasu darasaNa hIyaDo hIse re, tasu rAje saMbaMdha saMvata satare paMcavIse re / pATaNa mAhe paragaDo zrI vADI pAsa virAje re, tasa sAMnidhi caupAI racI, caturAM ne kaMTha chAje re / jaMbUrAsa ( saM0 1729, mulatAna, vivaraNa uddharaNa aprApta) dayAdIpikA caupaI kA Adi-- cidAnada citta meM dharI, praNamuM pAsa jiNaMda, jaga upagArI jaga guru, jyotirUpa sukha kaMda / anta--pArasanAtha pasAule zrI mulatANa nagara majhAro re, zrAvaka jihAM sukhIyA basai adhyAtama gyAna vicAro re / guru paramparA saMvega gacchavA rAjIyA bhaTTAraka zrI jinacaMdo re, bhavanameru tasa ziSya bhalA, puNyaratana vAcaka ANaMdo re, tAsu sIsa vAcakavaru zrI dayAkusala kahIjai re, dharamamaMdira gaNi ima kahai jinadharama thI sukha lahIjai re / racanAkAla--satarai sai cAlIsa varasai racIo dharamadhyAna aMga ahore, nivRttipaNoM nizcala dhareM, gyAMnI nara dhanadhana teho re / jIvadayA jaga meM bar3I, saha prANI ne sukha dAI re, jIvadayA dharama kIjatAM, dinadina dhara hota badhAI re / ' 1. mohanalAla dalIcaMda desAI -- jaina garjara kapiyo bhAga 4 pR0 3204322 (na0 saM0) Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha racanA jIvadayA kA mahatva vyaMjita karatI hai / prabodha ciMtAmaNi athavA moha viveka no rAsa ( 6 khaNDa, 76 DhAla, saM 1741 mAgasara zukla 10, mulatAna 254 jayazekhara sUri ne yaha grantha saMskRta meM likhA thA, isakA gurjara meM rUpAMtaraNa 'tribhuvana dIpaka prabaMdha nAma se unhoMne kiyA thA, usI para AdhArita yaha rAsa dharmamaMdira ne likhA hai / isakA prArambha isa prakAra huA hai- cidAnaMda cittacAha zuM, praNamu prathamollAsa, tejatamasa jItyAM jiNe, lokAloka prakAsa / jayazekhara sUri ke bAre meM kavi kahatA hai- prabodha ciMtAmaNi graMtha prasiddho, zrI jayazekhara kIdho jI, moha viveka taNA adhikArA gIrvANa vANI sArA jI / racanAkAla sattara se akatAle varaSe ujvala pakSa zubha divase jI, mAgasira dasamI sthira zubha yogA, caupAI yaha suprayogA jI / " yaha racanA jainakAvya dohana pR0 228 se 364 para prakAzita hai / paramAtma prakAza caupAI athavA jJAna sudhA taraMgiNI caupAI (2 khaNDa, 32 DhAla saM0 1742 kArtika zukla 5 guru, jaisalamera) Adi- parama jyoti praNam sadA paramAtama parakAza, cidAnaMda laharI jaladhi anupama sukha nivAsa / racanAkAla - nayana veda muni caMdramA ( 1742) o saMvata vikrama jANo re, kAtI sudI paMcamI dinaI, guruvArai subha jAno re / aMta-- maMgala kAraNa mAnajyo se adhyAtma adhikAro re, dharmamaMdira vAcaka kahe, suNatAM sukha saMtati sAro re / paramAtma prakAza kA racanAsthAna pahale desAI ne mulatAna batAyA thaa| isameM sAha varddhamAna aura miTThUmala bhaNasAlI kA ullekha hai jo mulatAna ke nivAsI the, sambhavataH isI kAraNa racanAsthAna mulatAna 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo bhAga 4 pR0 323-24 ( na0 saM0 ) / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmamaMdiragaNi samajhane kA bhrama huA hogA, parantu bAda meM sudhArakara racanA sthAna jaisalamera kiyA gayA hai| inake alAvA 'Atmapada prakAza' kA desAI ne kevala nAmollekha kiyA hai| navakAra rAsa aura zatrujaya gIta kA uddharaNa upalabdha hai| navakAra rAsa ratnasamuccaya pR0 409-11 para prakAzita hai| isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM dina dina adhikI saMpadA a, manavaMchita sukha thAya, dayA kuzala vAcaka varu o, dharmamaMdira guNathAya, namu navakArane aN| do zatrujaya gIta desAI jI ke pAsa the jinakA Adi anta diyA gayA hai, donoM 5 kar3I ke haiM, prathama gIta kA Adi 'sahIyAM setuMja girivara bheTIyaire' se huA hai aura dvitIya kA anta 'dharamamaMdira jina gAvatA hU~, dinadina adhika hulAsa hu~' se huA hai / dharmasiMha - Apa lokAgaccha ke ratnasiMha ke praziSya aura devajI ke ziSya the| ApakA janma jAmadagara ke dazA zrImAlI vaNik jinadAsa kI patnI zivAjI kI kukSi se huA thaa| saM0 1728 meM inakA svargavAsa huaa| Apa mUlataH gadya lekhaka the| inhoMne 27 sUtra para TavvA likhA hai aura samavAyAMga sUtra para haMDI likhI hai| zrI mohanalAla dalIcaMda desAI ne inakA janma saM0 1685, dIkSA saM0 1700 batAyA hai| parantu yaha zaMkAspada hai| inhoMne saM0 1685 meM zivajI RSi ke samaya se alaga huI dariyApurI saMgha kI sthApanA kii| inake nAma para saM0 1725 meM racita dharmasiMha bAvanI kA ullekha bhI kiyA jAtA hai kintu vaha racanA vastutaH kharataragaccha ke dharma siMha yA dharmavarddhana kI hai jisakA vivaraNa Age diyA jA rahA hai / isake gadya kA namUnA upalabdha nahIM ho pAyA hai| dharmavarddhana, dharmasiMha, mahopAdhyAya zrI agaracanda nAhaTA ne 1. mohanalAla dalIcaMda desAI ---jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pa0 235-243 tathA bhAga 3 pR0 1243-45 (pra0 saM0) 2. vahI bhAga 4 pR0 323-327 (pra0saM0) / 3. vahI bhAga 2 pR0 594 aura bhAga 3 pR0 1624 (pra0 saM0) 4. vahI bhAga 4 pR0 1 (na0saM0) Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 mahagurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa inheM 'sAdhukIrti ke vidvada paraMparA ke vimalaharSa' kA ziSya batAyA thA ' kintu mohanalAla dalIcaMda desAI ne inheM kharatara jinabhadrasUri kI zAkhA meM sAdhukIrti 7 sAdhusuMdara 7 vimalakIrti > vijayaharSa kA ziSya batAyA hai / ye saMskRta bhASA ke acche jJAtA aura kavi the / inhoMne zrI bhaktAmara stotra samasyArUpa zrI vIra jinastavana 44 vasaMtatilakA chaMdoM meM racA thA / usapara saMskRta meM hI svopajJavRtti bhI likhI thI / yaha racanA saM0 1736 kI hai / isameM unhoMne apane suguru kA nAma vijayaharSa batAyA hai, yathA rasa guNa muni bhUvende'tra bhaktAmarasthe, carama carama pAdeH pUrayata satsamasyAH / suguru vijayaharSA vAcakAstaddavineyazramajinanuti jo dharmasiMho vyadhattaH isase yaha bhI siddha hotA hai ki kavi kA nAma dharmasiMha aura dharmavarddhana donoM thA kyoMki Age likhA hai ityupAdhyAya zrI dharmavarddhana gaNikRtaM zrI bhaktAmara stotra samasyArUpa zrI vIrajinastavana tadvavRttizca / ityAdi 'rAjasthAna' nAmaka hindI traimAsika patra varSa 2 saM0 1993 ke aMka 2 meM zrI agaracanda nAhaTA ne 'rAjasthAnI sAhitya aura jaina kavi dharmavardhana' para eka vistRta lekha likhakara dharmasiMha ke saMbaMdha meM paryApta sUcanAe~ dI thI / Apane marugurjara hindI meM bhI aneka racanAyeM kI haiM jinakA saMkSipta vivaraNa Age prastuta kiyA jA rahA hai / Apa rAjasthAnI bhASA ke zreSTha kaviyoM meM gaNanIya haiM / Apane apanI prathama racanA 'zreNika caupai' meM apanI tatkAlIna Ayu 19 varSa batAI thI aura zreNika caupaI kI racanA saM0 1719 meM huI thI ataH ApakA janma tadanusAra saM0 170 nizcita hotA hai| zreNika caupaI ke alAvA Apane amarasena vayarasena caupaI, dazANabhadra caupaI, surasuMdarI rAsa, zIlarAsa, arthabAvanI jodhapura bAvanI, sIkhabattIsI aura guruziSya chattIsI ke alAvA aneka stavana Adi likhe haiM / 1. agaracanda nAhaTA - paramparA pR0 101 2. mohanalAla dalIcaMda desAI - jaina gurjara kaviyo bhAga 4 10 286 ( na0 saM0) / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmavarddhana dharmasiMha mahopAdhyAtha 257 ApakA janma nAma dharmasI thA / Apake ziSya kIrtisundara bhI ( janma nAma kAnajI) acche kavi the / unakI carcA yathAsthAna kI jA cukI hai | zreNika caupai (32 DhAla 731 kar3I saM0 1719, caMderIpura ) racanAkAla - satara se ugaNIse varase, caMderIpura cAvai, zrI jinabhadra sUrIsara zAkhA vidha kharatara vau dAvai / isameM sAdhukIrti se lekara vimalaharSa taka kA hI nAma guruparaMparA meM ginAyA gayA hai / isase ye vimalaharSa ke ziSya mAlUma hote haiM para amarasena vayarasena caupai meM vimalakIrti ke pazcAt vijayaharSa kA bhI vaMdana hai / amarasena vayarasena caupai (saM0 1724 sarasA) meM dI gaI guru paraMparA isa prakAra hai garuo zrI kharataragacha gAje zrI jinacaMda sUri rAjejI, zAkhA jinaprabha sUri sahAje, dolati car3hI divAje jI / pAThaka pravara pragaTa punyAi, sAdhukIrati savAI jI, sAdhu sundara uvajhAya sadAi, vidyA jAsa basAI jI / vAcaka vimalakIrati mativaMtA, vimalacaMda dutivaMtAjI / vijayaharaSa jasu nAma vadaMtA, vijayaharaSa guNa vyApIjI / sadaguru bacana taNo anusArI; dharamasIkha munidhArI jI / kahe dharamavaradhana sukhakArI, caupai o suvicArI jI / racanAkAla -saMvata satare saiM cauvIsesarasaiM, sukhadAyakapura sarasejI, sagavaTavaMdha copai sasuNatAM sukha anusarasai jI / ' akSara rAjA jima adhikaM, akSara rAjA oha, hu aMka aneka vidhi, jAgati sagati jeha / 28 labdhistavana (saM0 1722 - meru terasa, lUNakaraNAsara ) saMvata satare se bAvIsa ( chavIsa) meru terasa dina bhale; zrI nagara sukhakara luNakaranasara Adi jiNa supasAule / vAcanAcArya samaru (suguru) sAMnidha vijayaharSa vilAsa o, kahe dharamavaradhani tavana maNatAM pragaTa jJAna prakAza o / Adi anta 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 4, pR0 287-288 ( na0 saM0 ) / 17 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha racanA dharmavardhana granthAvalI tathA jinendra bhakti prakAza meM prakAzita hai| dharma (bhAvanA) bAvanI (57 kar3I saM0 1725 kArtika kRSNa 9 soma, riNI) anta- jJAnakai mahAnidhAna bAvanna barana jAna, kInI tAkI jori yaha jJAnakI jamAvanI / pAThata paThata joi saMta sukha pAvai soi, vimalakIrati hoi sArai hI suhAvanI / saMvata sattara pacIsa kAti vadi naumi dIsa, vAra hai vimalacaMda AnaMda vadhAmanI / ' naira riNI kU nirakha nitahI vijaiharaSa, kInI tahAM dharmasIha nAma dhrmbaavnii| yaha racanA bhI dharmavardhana granthAvalI meM prakAzita hai / ise vA0 mo0 zAha ne san 1911 meM prakAzita kiyA thA jisa para eka lekha 'vA0 mo0 zAha kI eka mahatvapUrNa bhUla'... zrI agaracanda nAhaTA ne 'jaina' 19.12-37 meM likhA thA kyoMki zAha ne ise lokAgaccha ke dharmasiMha kI racanA batAyA thaa| 14 guNasthAna- (garbhita sumati jina) stavana (saM0 1729 zrAvaNa kRSNa 11 bAhaDamera) yaha bhI dharmabArdhana granthAvalI, ratnasamuccaya tathA jaina prabodha pustaka ke alAvA anya sthAnoM se prakAzita prasiddha lokapriya racanA hai| isakA prArambha sumati jiNaMda sumatidAtAra' se huA hai| daMDakavicAragarbhita (pArzva) stavana (4 DhAla saM0 1729 dIpAvalI jaisalamera) Adi -- pUra manoratha pAsa jiNesara aha karUM aradAsa jii| yaha ratna samuccaya aura dharmavardhana graMthAvalI meM prakAzita hai| aDhI dvIpa bIsa viharamAna stavana (3 DhAla saM0 1729 jaisalamera) yaha ratnasamuccaya aura dharmavardhana granthAvalI ke alAvA anyatra se bhI prakAzita ho cukI hai / isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM - 1. mohanalAla dalIcanda desAI, bhAga 4, pR0 289 (na0 sN0)| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmabarddhana dharmasiMha mahopAdhyAya 259 vaMdU mana sudha viharamAna jinesara bIsa / dIpa aDhI maiM dIpai, jayavaMtA jagadIsa / samavasaraNa vicAra gabhita stavana athavA trigaDA stavana 27 kar3I yaha bhI ratnasamuccaya jaura dharmavardhana graMthAvalI tathA anyatra se prakAzita hai -- prAstAvika kuMDaliyA bAvanI (57 kar3I saM0 1734 jodhapura) dharmabAvanI meM savaiyA, chaMda aura hindI bhASA kA prayoga kiyA gayA thA isameM kuNDaliyA chaMda aura marugurjara bhASA kA prayoga huA hai| anta-- Akhara bAvana Adi de kavita kuNDalIyA kiddha, dharama karama sahu mai dhurA, prAstAvika prasiddha / satarasaiM cautrIsa bhalaiM divaseM bhAvI jai, vijayaharSa vAcaka ziSya, dhamavaradhana sAkhara, kIdhA bAvana kavitta Adi de bAvana Akhara / ' yaha dharmavardhana granthAvalI meM prakAzita racanA hai| zanizcara vikrama caupai (148 kar3I rAdhanapura) Adi - sarasati sumati do mUhani, vANI apUraba sAra, guNa bhaNavA UlaTa ghaNo, vikrama bhUpa udAra / isameM mahArAja vikramAditya ke nAnA guNoM kA varNana kiyA gayA hai| jaina sAhitya meM vikramAditya para AdhArita aneka prasiddha racanAyeM huI haiM / isake anta meM siddhasena divAkara kI prazaMsA meM kahA gayA hai ki unhoMne ujjayinI ke mahAkAla kA uddhAra kiyA aura vikramAditya kA prabodhana kiyA thaa| yathA . rAya siddhasena divAkara guru vayaNe karIre, prIchu zrI jinadharma, mahAkAla vara tIratha jiNi uddharUM re, pratibodhyo vikrama / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 4, pR0 290-291 (na0 sN0)| 2. vahI, bhAga 4, pR0 292 (n0sN0)| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa DaMbhakkiyA caupAI (saM0 1744 vijayAdasamI) zAyada vaidyaka zAstra kI pustaka hai| dharmavardhana granthAvalI meM prakAzita hai| amara kumAra surasuMdarI no rAsa (4 khaMDa 39 DhAla 632 kar3I saM0 1736 zrAvaNa zukla 15, benAtaTapura) Adi- sAsaNa jehano savihiye, Aja pratikSa pramANa, jagaguru vIra jiNaMda nai, praNamuM UlaTa AMNa / yaha zIlataraMgiNI para AdhArita zIla ke mAhAtmya ko darzAne vAlI racanA hai| racanAkAla ina paMktiyoM meM hai -- sIla taraMgaNI granthanI sAkhai a rAsa ati lAkhai jI, dhana je sIla ratanai rAkhai bhagavaMta iNa para bhAkhyai jii| saMvata satarai varasa chatrIse zrAvaNa pUnima dIse jI, yaha saMbaMdha kahyo sajagIsa, suNatAM sahumana hIsai jii|' isameM bhI vijayaharSa ko guru batAyA hai / prAstAvika chappaya bAvanI chappaya chaMdoM meM racita marugurjara kI racanA hai ise dharmavarddhana ne saM. 1753 zrAvaNa zukla 13 ko bIkAnera meM pUrNa kiyA thaa| yaha dharmavardhana granthAvalI meM prakAzita hai| (vIra jiNaMda) AloyaNa stavana (4 DhAla saM0 1754 phalaudhI) Adi -- a dhana zAsana vIra jinavara taNo, jAsa parasAda upagAra thAye ghaNo, sUtra siddhAnta gurumukha thakI sAMbhalI, lahiya samakita ane kirati lahiye vlii| yaha ratnasamuccaya aura dharmavardhana graMthAvalI meM prakAzita hai| dazArNabhadra caupai (DhAla 6, gAthA 96, saM0 1757, mer3hatA) bhI dharmavardhana granthAvalI meM prakAzita racanA hai| caubIsI (saM0 1771 jaisalamera) kI bhASA prasAdaguNa saMpanna hindI hai aura yaha dharmavardhana granthAvalI meM prakAzita hai| savAso sIkha kar3I 136, zIlarAsa (gAthA 64 bIkAnera) dharmavardhana granthAvalI meM prakAzita choTI racanAyeM haiN| 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 4, pR0 293 (na0 sN0)| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmavarddhana dharmasiMha mahopAdhyAya 45 Agama stava athavA saMjjhAya (gA0 28 saM0 1773 jaisalamera) aura gaur3I pArzvachaMda athavA aSTabhaya nivAraNa chaMda dharmavardhana granthAvalI meM prakAzita laghu kRtiyA~ haiN| inake alAvA 84 AzAtanA stava (gA0 18 zivarAma), 24 jinanAM 24 gIta, bAmAnaMdana stava, pArzvanAtha stava, RSabhagIta Adi aneka stavana, stotra Adi bhI upalabdha haiM jinake uddharaNoM se praviSTi kA kalevara bar3hAnA ucita nahIM hai| Apa 18vIM zatI ke samartha kavi aura prabhAvaka saMta the| Apane nAnA chandoM, DhAloM aura layoM meM vipUla racanAeM kI haiM jo loka zikSA evaM lokaraMjana kI dRSTi se zreSTha haiN| hameM yaha bhI jJAta hotA hai ki dharmasiMha, dharmavardhana, dhramasI, dharamasI Adi nAmoM se tamAma racanAoM ke kartA kavi dharmavaddhana apane samaya ke mahAna vidvAn aura saMskRta, hindI, maru-gurjara Adi bhASAoM ke jJAtA evaM sakSama racanAkAra the| dharamasI nAmaka eka kavi kI do racanAyeM aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM 'jinasukha sUri gItam' aura 'jinabhaktisUri gItam' zIrSakoM ke andara prakAzita haiN| jinasukhasUri ko saM0 1762 meM jinacanda sUri ne gacchanAyaka kA pada pradAna kiyA thaa| jinabhakti sUri saM0 1779 meM jinasukhasUri ke paTTa para AsIna hue the| ye dharamasI inhIM ke ziSya hoMge aura unakA racanAkAla bhI 18vIM zatI kA uttarArdha rahA hogaa| dharmavarddhana kA samaya 18vIM zatIkA pUrvArddha hai aura ina donoM kI guru paramparA bhinna hai| ataH ye bhinna kavi haiN| prathama gIta meM jinasukhasUri kI stuti haiyathA- pratapo ehu dhaNA juga gacchapati, zrI jinasukha sUriMdo jI, zrI dharamasI kahuM zrI saMghanai, sadA adhika karo ANaMdo jii| dUsare gIta meM jinabhaktisUri kI vaMdanA hai, yathA --- jinabhakti jatIsara vaMdau, car3hatI kalA dIpati caMdau re, kharataragaccha nAyaka rAjai, chatrIsa guNa kari chAjai re| racanAkAla-- saMvata satare uguNyAsI jyeSTha vadi trIja puNya prakAsI re sahu sujasa riNI saMgha sAdhyA ima kahai dharamasI upAdhyA re / 1. desAI, bhAga 2 pR0 339-46 tathA pR0 594 aura bhAga 3 pR0 1312 18 (pr0sN0)| 2. aitihAsika jaina kAvyasaMgraha / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa __ aitihAsika jaina kAvyasaMgraha meM saMkalita gIta tIrthayAtrAoM ke samaya gharoM meM aura yAtrA meM gAe jAte the| inakA viSaya bhakti hai aura inameM prAyaH mahApuruSoM kA kIrti smaraNa hai| isalie ye pApabaMdha ke kAraNa nahIM apitu puNya bandha hetu likhe aura gAe jAte the| inameM rAjanItika aura dhArmika itihAsa bhI vyakta huA hai| inameM vaNita ghaTanAoM kA pramANa itihAsa meM prApta hotA haiN| jaina sAdhuoM kA samparka zAsakoM se acchA rahA / jinaprabha sUri ne kutubuddIna, mubAraka zAha aura muhammada zAha ko prabhAvita kiyA thaa| jinadatta sUri ne sikandarazAha lodI ko aura jinacandra ne samrATa akabara ko prabhAvita kiyA thaa| usI prakAra hIravijaya ne bhI samrATa akabara kA prabodhana kiyA thaa| aise prabhAvaka jaina sAdhuoM ke jIvana aura darzana se sambandhita aneka mahatvapUrNa ghaTanAyeM ina gItoM meM upalabdha haiN| jinasukhasUri aura jinabhakti sUri kharataragaccha kI jinaprabhasUri kI zAkhA ke sAdhu the aura dharmavaddhana urpha dharama sI jinabhadrasUri kI zAkhA meM hue the| ataH ina gItoM ke lekhaka dharamasI dharmavarddhana urpha dharamasI se bhinna haiM aura mahatvapUrNa aitihAsika jaina gItakAra haiN| dhIravijaya - Apa RSivijaya ke praziSya evaM kuvaravijaya ke ziSya the| Apane saM0 1727 se pUrva 'caubIsI' kI racanA kI; kucha paMktiyA~ namUne ke lie prastuta hai / mahAvIra stava (rAga dhanyAsI) vIra jiNesara vaMdIi, sAsana no siradAra, jinajI siddhAratha kula siMha lo, trisalA mAta malhAra, jinjii| sakala vAcaka mugaTAmaNi, zrI Rddhivijaya uvajhAya, tasa budha kuvara vijaya taNo, dhIrani ho sukhadAya, jinjii|' isI prakAra isameM caubIsa tIrthaGkaroM kI vandanA kI gaI hai| naMdarAma---Apa jainetara kavi haiN| ye vaiSNava kRSNabhakta kavi the| ambAvatI nivAsI balirAma khaNDelavAla ke Apa putra the, yathA--- nanda khaNDelavAla haiM ambAvatI ko vAsI, suta balirAma gota hai rAvata, mata haiM kRSNa upAsI / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1237-38 (pra0 sN0)| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdarAma 263 ApakI eka sazakta racanA nandarAma paccIsI (saM0 1744) kA ullekha jaina zAstra bhaNDAroM kI granthasUcI bhAga 3 meM hai| isakI aneka pratiyA~ vibhinna jaina zAstra bhaNDAroM meM surakSita haiM, isase isa racanA kI lokapriyatA kA anumAna hotA hai| isalie isakA vivaraNa denA ucita lagA / isake maMgalAcaraNa meM gaNeza kI vaMdanA hai . ganapatiko ja manAya hari, riddha siddha ke heta, vAda vAdanI mAta tu, subha vaMchita bahu deta / kachU kahyau hUM cAhatA huM, tumhAra puni paratApa / tAhi suNyA sukha upajai, dayA karo aba aap| isameM kali vyauhAra kA varNana karatA huA kavi likhatA hai-- kalI vyohAra paccIsI baranI, jathAyoga matiterI, kalajuga kI ja bAnagI e hai, auro rAsi bhorii| isakA racanAkAla isa paMkti meM hai-- saMvata satarA sai cavAlA, kAtika caMdra prakAsA, nandarAma kahu......... isakI bhASA purAnI hindI (marugurjara) hai jo jaina sAdhuoM kI bhASA ke mela meM hai| isalie ise marugurjara racanAoM meM sthAna diyA gayA hai, yadyapi lekhaka jaina nahIM hai para racanA kA prApti sthAna bhI jaina zAstra bhaNDAra hI hai| nathamala (kavi) ApakI racanA baMkacora kI kathA athavA dhanadatta seTha kI kathA upalabdha hai jo saM0 1725 meM cATasU meM racita hai| isameM dhanadatta ke caritrAMkana ke mAdhyama se baMkacora (nAmI cora ke hRdayaparivartana kI marmasparzI kathA dI gaI hai| isa kathA ke vyAja se kavi ne caritra kI nAnA bhAvadazAoM aura vRttiyoM kA paricaya diyA hai| racanAkAla isa prakAra hai - saMvata satarA sai pacIsa, ASADha vadI jANau vara tIja, vAra ja somavAra te jANi, kathA sampUrNa bhai paramANa / 1. sampAdaka kastaracanda kAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM kI graMthasUcI, bhAga 3, pR0 280-281 / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhada itihAsa par3hasI suNasI je nara koya, te nara svarga devatA hoya / bhUla cUka kahIM likhyo hoya, nathamala kSamA karo saba koya | yaha racanA auraMgajeba ke zAsanakAla meM cATasU meM racI gaI jahA~ kA hAkima usa samaya madAra khAM thA / usake zAsana meM prajA sukhI aura zAMta batAI gaI hai, yathA nauraMga sAhi rAja te dharai, pauNa chatIso lIlA karai / kahuM covA caMdana mahakAya, kahUM aragajA phala vikasAya / nagara nAyakA sobhA dharai, pAnu nava racita bolI karai / hAkima hai madAra khA~ sahI, dukhI dalidrI dIsai nahIM / isameM cATasU nagara kA varNana vistAra se kiyA gayA hai. sahara cATasU suvasa vAsa, siMha pura nAnA bhoga vilAsa / navasai ku~vA nava sai ThAMya kAla pokharI kahyA na jAya / tAmai bar3A jagolI rAva, sabai loga deSaNa ko bhAva / X X X chatrI cautarA baiThaka dhaNI, ara masajada turakAM kI baNI / cahuMdhA rUSa vRkSa cahuM chAMya, paMthI dekhi rahe vilamAya / dhAvaNe adhika bAjAra, vaise vaNika kareM vyApAra / isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai praNamuM paMca parameSThI sAra, tihUM sumirata pAvai bhavapAra / dUjA sArada naiM vistaruM, budhi prakAsa kavitta uttaraM / * ra isakI bhASA sAdI, sahaja aura sarala hai jisa para rAjasthAnI kA svAbhAvika prabhAva hai / nayapramoda- - kharataragaccha ke jinacanda sUri kI paramparA meM Apa hIrodaya ke ziSya the / inhoMne saM0 1709 meM citrasaMbhUti saMdhi kI racanA jaisalamera meM aura saM0 1713 meM arahannaka prabandha kI racanA 1. sampAdaka DA0 kastUracanda kAsalIvAla -- rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI graMthasUcI, bhAga 3, pR0 227-229 / 2. bahI / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayapramoda 265 kii|' zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne inakI eka hI racanA, arahannaka muni prabandha kA ullekha jaina gurjara kaviyo meM kiyA hai| ina racanAoM ke vizeSa vivaraNa aura uddharaNa upalabdha nahIM ho ske| nayavijaya --ye tapAgaccha ke sAdhu jJAnavijaya ke ziSya the / inhoMne 'neminAtha bAramAsA' (42 kar3I) kI racanA saM0 1744, tharAda meM kii| isakI kucha paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiM-- anta -- je bhavi bhAvai gAvai pAvai te dhanapUra, nita nita ANaMda ati ghaNo, tasa taNo vadhatai nUra / racanAkAla sattara cimAlai vIrabhadra thirapada rahI caumAsa, AnaMda adhikA pAyA, gAyA bAremAsa / guruparamparA--sakala paMDita siratAja rAja (vijayarAja) rAjaI, jJAnavijaya prabhu bar3aha bAjaI / te guru caraNa pasAya pAmI, nayavijaya vinamyA nemi svaamii|3 isakI bhASA meM nara, siratAja jaise phArasI zabda aura pAyA, gayA Adi khar3I bolI kI kriyAyeM bhASA prayoga kI dRSTi se vizeSa draSTavya haiN| inakI dUsarI racanA 'caubIsI' saM0 1746 meM racita hai| mohanalAla dalIcanda desAI ne ise jaina gurjara kaviyo ke pra0 saM0 meM tilakavijaya ke ziSya nemavijaya kI racanA batAyA thaa| navIna saMskaraNa ( jaina gurjara kaviyo) ke sampAdaka zrI jayanta koThArI ne isakA kartA bhI inhIM nayavijaya ko batAyA hai kintu racanA kA uddharaNa nahIM diyA hai| nayaNaraMga---Apane saM0 1.94 se pUrva arbudAcala vRhat stava kI racanA kii| yaha sUcanA mohanalAla dalIcanda desAI ne jaina gurjara 1. agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 107 / 1. mohanalAla dalIcaMda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 152 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 256 (na0saM0) 3. vahI, bhAga 5, pR0 45 (pra0saM0), 4. vahI, bhAga 3, pR0 1333 aura 1396 (pra0 saM0) Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 mahagurjara hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa kaviyo ke bhAga 3 pR. 1468 para dI thI / isake navIna saMskaraNa meM bhI itanA hI ullekha bhAga 5 pR0 354 para hai para donoM saMskaraNoM meM isa racanA kA vyaurA yA uddharaNa nahIM upalabdha hai / nayanazekhara - aMcalagaccha kI pAlItANA zAkhA ke vidvAn sumati zekhara > saubhAgya zekhara > jJAnazekhara ke Apa ziSya the / Apane yoga ratnAkara caupAI kI racanA saM0 1736 zrAvaNa zukla 3 budhavAra ko pUrNa kii| yaha vaidyaka vidyA para AdhArita caupaibaddha grantha hai | guruparamparA kA varNana kavi ne ina paMktiyoM meM kiyA hai zrI aMcalagachi giruA gacchapatI, mahA munIsara moTA yatI; zrI amarasAgara sUrIsara jAMNa, tapate jaI kari jIvai bhAMNa / isameM puNyatilaka se lekara jJAnazekhara taka kA ullekha kiyA gayA hai / tatpazcAt likhA hai te sahI guruno lahI pasAya, hIo samarI sarasatI mAya / yoga ratnAkara nAma copai, nayaNa zekhara muni iNi pari kahI / Ayurveda no ji hoI jAMNa, kare sahu ko tAsa baSAMNa; paropagAra cikitsA kare, tehane jhAjho jasa vistare / ye sAdhu Ayurveda kA jJAna paropakAra bhAva se prApta karate - karAte the aura paise ke lie nahIM apitu yaza ke lie cikitsA karate the / racanAkAla -- saMvata satara cha trIsai jAMNi, uttama zrAvaNa mAsa bakhAMNi; sukala pakSa tithi tritiyA bhalI, budhavArai zubha belA bhalI isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM dharma taNI mati hIiM dharI, jIvadayA valI pAlo barI, suSa saMpati valI bhoga rasAla, jeha thI lahije maMgalamAla / ' arthAt dharma, jIvadayA Adi sadbhAvoM se prerita hokara kavi ne Ayurveda ke cikitsA grantha kA praNayana kiyA thA / 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 351-352 aura bhAga 3, pR0 1325-27 ( pra0saM0 ) aura bhAga 5, pR0 19-21 (na0 saM0) Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 nayanazekhara nayanasiMha-ye kharataragaccha ke pAThaka jasazIla ke ziSya the / inhoMne saM0 1786 meM bhartRhari zataka traya bhASA kI racanA bIkAnera ke mahArAja Ananda siMha ke lie kI thii| isIlie isakA nAma Ananda bhUSaNa yA Ananda pramoda bhI rakhA gayA thaa| isake gadya kA namUnA dekhie - ujjaiNI nagarI ke virSa rAjA bhatRhari jI rAja karatu hai, tAhi eka samai eka mahApuruSa yogIzvarai eka mahAgaNavaMta phala bheMTa kiinii| phala kI mahimA kahI jo khAya so ajara amara hoii| taba rAjA maiM svakIya rANI piMgalA kuM bhejyaa| taba rAnI atyanta kAmAtura anya para puruSa te rakta hai tAhi puruSa ko phala bhejo aru mahimA kahI / ' navala--ye basavA, jayapUra ke nivAsI the| inakA sambhAvita racanAkAla 1790 se 1855 hai| Apane 'dohA paccIsI' ke alAvA vipulasaMkhyA meM geyapada likhe haiN| inhoMne budhajana, mANikacanda aura udayacanda Adi ke samAna pracura mAtrA meM bhaktibhAvapUrNa pada likhe jinakI saMkhyA DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla ke anusAra hajAroM meM hai| Apa daulatarAma kAsalIvAla ke samparka meM the aura unhIM kI preraNA se sAhitya kI tarapha AkRSTa hae the| vadhIcanda mandira jayapura ke guTakA naM0 1087 aura pada saMgraha saM0 492 meM inake do sau se adhika pada prApta hue haiN| inakA eka anya grantha vardhamAna purANa bhI batAyA jAtA hai| navalasAha -vastutaH varddhamAna kAvya ke racayitA anya navala sAha the jo bundelakhaNDa ke khaTolA grAmavAsI the| inake pitA devarAya golApUrva jainI the| inake pUrvaja bhelasI ke mUla nivAsI the| navala sAha ne bhaTTAraka sakalakIrti ke saMskRta grantha se kathA lekara vartamAna kAvya (purANa) kI racanA kI thI jisake sambandha meM paM0 pannAlAla ne likhA hai ki yaha kavi bundelakhaNDa ke zreSTha kaviyoM meM hai| isa graMtha meM mahAkAvya ke saba lakSaNa pAye jAte haiM / isakI racanA navala ne saM0 1825 1. sampAdaka agaracandra nAhaTA --rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 278-79 / 2. DA0 gaMgArAya garga - "rAjasthAnI padya sAhityakAra' 7 (18-20 vIM zatI) nAmaka lekha rAjasthAna jaina sAhitya pR0 222 / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 marugurjara hi-dI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa meM kI thii| isalie isakA vizeSa vivaraNa uddharaNa denA yahA~ samIcIna nahIM hai| ise prakAzita karake jainamitra ke sAtha upahAra meM bATA gayA thaa|' ye donoM navala 18vIM vikramIya ke antima caraNa se 19vIM ke pUrvArddha taka racanAzIla the isalie inakA ullekha pUrva yojanAnusAra yahA~ kara diyA gayA hai| vizeSa vivaraNa uddharaNa yathAsthAna diyA jaayegaa| nAthU (brahmacArI) -- brahmacArI nAthU kA sAdhanAsthala vartamAna ToMka (rAjasthAna) sthita nagara grAma kA jaina mandira thaa| vahA~ ke pramukha jaina zAstra bhaNDAroM se nAthU kI nimnalikhita racanAyeM prApta huI haiM nemIzvara rAjamatI ko byAhulo saM0 1728; nemajI kI lahari, jinagIta, DorI kA gIta, dAI gIta, rAga malAra, soraTha; mAru, dhanAzrI ke gIta / nAtha madhura gItakAra the| ina racanAoM meM nemIzvara rAjamatI ko vyAhulo eka bar3I racanA hai jisameM taladI, nikAsI, sindUrI, vindrAbanI kI DhAloM meM neminAtha rAjImatI ke vivAha prasaMga kI samasta mArmika kathA kA manohArI varNana kiyA gayA hai| ubaTana, dUlaha kA zRgAra, bArAta kI vidAI Adi lokAcAroM meM kavi kA mana ramA hai ataH sambandhita varNana madhura bana gayA hai / nityavijaya -tapAgacchIya lAvaNya vijaya ke ziSya the| inhoMne saM0 1734 meM akAdazAMga sthirIkaraNa saMjjhAya kI racanA 12 DhAloM meM kI / isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai -- sarasvatI mAta namInaiM sadguru caraNo nAmI zIza / AcArAMga anopama bhASai, zrI varddhamAna jagadIza re / goyama ! suNi sUdho AcAra, jima pAmo bhavajala pAra re| 1. zrI kAmatA prasAda jaina ---hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 224-225 / 2. rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 219 aura 225 / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nityavijaya isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA haisaMvata satara cautrIsA varakhai, haraSai jor3I hAtha re, nityavijaya budha pabhaNai iNi pari, praNamI zrI zAMtinAtha re / ' guru paramparAntargata vijayasena sUri se lekara vijayadeva, vijayaprabha, vijayaratna aura lAvaNya vijaya taka kA sAdara smaraNa vaMdana kiyA gayA hai / isakI antima paMkti meM kahA hai jaina dharma mAM nija cita rAkho / nityalAbha -- ye AMcalagaccha ke vidyAsAgara sUri > merulAla > sahajasundara ke ziSya the / ye isa zatI ke mahatvapUrNa kavi the / inakI aneka kRtiyA~ prakAzita ho cukI haiN| isakI prasiddha racanA vidyAsAgara sUri rAsa (saM0 1798 pauSa 0, soma, aMjAra ) aitihAsika rAsa saMgraha bhAga 3 meM prakAzita hai / saM 1798 meM vidyAsAgara kA svargavAsa hone para nityalAbha ne yaha rAsa likhA / racanAkAla dekhiye saM0 1798 nA varaSe poSa dasama somavAre, gacchapatinA guNa varNana kIdhA comAsa rahI aMjAre re / ' vidyAsAgara sUri ke pitA kA nAma karmasiMha aura mAtA kA nAma kamalA thA, yathA zA karmasiMha kuleM tridazapati sArikho, mAta kamalA taNa, sujasa dIpe / 269 isameM batAyA gayA hai ki AMcalagacchIya amarasAgara sUri ke ziSya zrI vidyAsAgara ekabAra bhujanagara gae, vahA~ govarddhana nAmaka bAlaka ko saM0 1777 meM dIkSita karake usakA nAma jJAnasAgara rakhA / govardhana kA janma jAmanagara meM saM0 1762 meM huA thA / inake pitA kalyANa jI aura mAtA kA nAma jayavantI thA / saM0 1797 meM inheM 1. mohanalAla dalIcanda desAI jaina gurjara kaviyoM, bhAga 2 pR0 299 ( pra0saM0 ) aura bhAga 5 pR0 9 (pra0saM0 ) --- 2. vahI 3. aitihAsika jaina rAsa saMgraha bhAga 3 sampAdaka zrI vijayadharmasUri / 4. nityalAbha kRta vidyAsAgara sUristava -- uddhRta jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pU0 693 / - Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 garugurjara hindI jaina sAhitya kAbRhad itihAsa AcArya aura gaccheza pada prApta huA tathA nAma udayasAgara sUri par3A / vidyAsAgara sUri ne devaguru virodhI pratimotthApaka mUlacanda RSi ko bhujanagara meM aura raNachor3a RSi jaise kaI mithyAmatiyoM ko zAstrArtha meM parAjita kiyaa| sUrata meM cakrezvarI kI sAdhanA kI aura vahIM mahotsavapUrvaka jJAnasAgara ko AcArya padavI pradAna kii| sUrata meM hI zarIra tyAga kiyaa| rAsakA prArambha dekhiye praNamI zrI zrutadevatA, nija guru samarI nAma, gachapati nA guNa varaNa, sukha saMpati hita kAma / paMcama Are paragaDA, sAcA sohama svAmi, zrI udayasAgara sUrisaru, bhavi AsyA visarAma / anta zrI udayasAgara sUrIsara sAhiba pUraba punyeM pAyA re, zrI aMcala gachapati tejeM dinamati, jaga yasa paDaha bajAyA o gurunA guNagrAma karatA, punyabhaMDAra bharAyA re / " vAsupUjya statra (saM0 1776 ) isI varSa aMjAra, kaccha meM kI sthApanA kI gaI thI / sambandhita paMktiyA~ nimnAMkita haiMkaccha deze guNamaNi nilo re, iDu gAma aMjAra, tihAM jinavara prAsAda che re, mahimAvaMta udAra / vAsupUjya X X X pUjatA jinavara bhAva zuM re, lahiyeM zivasukha sAra, sattara chahoMtare thApanA re, vadi terasa guruvAra / aMcala gacchapati jANiyeM re, vidyAsAgara sUrirAya, vAcaka sahaja sundara taNo re, nityalAbha guNa gAya yaha racanA prakAzita hai / caubIsI (saM0 1781. sUrata) racanAkAla saMvata satara kyAsIojI, sUrati rahI caumAsa, guNa gAtA jinajI taNAMjI, pahuto mananI Asa / vidyAsAgara sUrIsaru jI, aMcalagaccha siNagAra, vAcaka sahajasuMdara taNojI, nityalAbha jayajayakAra | 1 mohanalAla dalIcaMda desAI jaina gurjara kaviyo bhAga 5 pR0 293 2. mohanalAla dalIcaMda desAI ---jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 537-542 ( pra0saM0 ) / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nityalAbha 271 yaha caubIsI 'caubIsI bIzI saMgraha' meM prakAzita hai| mahAvIra paMca kalyANakanu coDhAliyuM athavA stavana (saM0 1781 sUrata) yaha racanA jaina saMjjhAya mAlA, bhAga do meM prakAzita hai| caMdanabAlA saMjjhAya (saM0 1782 Azvina vadI 6, ravi, sUrata) yaha bhI jaina saMjjhAya mAlA, bhAga do meM prakAzita hai| murkhanI saMjjhAya bhI jaina saMjjhAya mAlA meM prakAzita hai| sadevaMta sAvaliMgA rAsa ( 24 DhAla saM0 1782, 89? ), mahAzukla 7, budha, sUrata) kA Arambha isa prakAra huA hai-- sakala sukha saMpatikaraNa, guNanidhi goDI pAsa / padakaMja praNamu tehanA, premadharI suvilAsa / kavi ne yatra tatra kathA aura upadeza ke sAtha sAhitya ko bhI saMyojita kiyA hai aura guru kA mahatva batAte hue vaha kAvyAtmaka DhaMga se kahatA hai --- rasiyA viNa zRgArarasa, navarasa vinA bakhANa, lavaNa vinA jima rasavatI, tima guru binA puruSa ajANa / isameM zIla kA mahatva sadAvatsa sAvaliMga kI vArtA ke mAdhyama se vyakta kiyA gayA hai| kavi ne sahRdaya aura anAr3I kA aMtara batAte hue Age likhA hai madhukara sama je nara kahyA, te jANe rasabhAva, syUjANe mUrakha bApaDA gola bola eka daav|" kukaNavijaya nagara meM sAlivAhana nAmaka pratApI rAjA rAjya karatA thaa| usakI rAnI gaNamAlA kA putra sadAbatsa bar3A sundara thaa| vahA~ ke mantrI padma aura usakI patnI padmA kI rUpavatI kanyA sAvaliMgA thii| inhIM ke caritra kA varNana isameM kiyA gayA hai| guruparamparA isameM bhI vahI hai jo anya granthoM meM inhoMne pahale batAI thii| racanAkAla yaha hai-- saMvata sattara se vyAsIi (nevAsI ya) sundara mAdhava mAse re, suda sAtama budhavAra anopama, pUraNa thayo suvilAse re| 1 desAI, bhAga 5, pR0 294-298 (na0 saM0) Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nityasaubhAgya--Apa tapAgacchIya buddhi saubhAgya ke ziSya the / Apane saM0 1731 meM nandabatrIsI kI racanA 16 DhAlo meM pUrNa kii| isake prArambha meM RSabhadeva kI vandanA karatA huA kavi likhatA zrI AdIsara Adikara caubIse jiNacanda, praNamunitanita puhasameM, Apai paramANaMda / guru paraMparA kA smaraNa ina paMktiyoM meM hai-- pravara pradhAna supaMDita praNamau re, gItAratha guNadhAma, vRddhi saubhAgya payaMpai iNa parire, zrI sArada supasAya / ApakI dUsarI racanA 'paMcAkhyAna caupAI' athavA karmarekhA bhAvinIcaritra saM0 1731 Aso zukla 13 ko pUrNa hii| isameM 25 DhAla aura 453 kar3I hai| isake prArambha meM sarasvatI kI vandanA karatA huA kavi kahatA hai--- sarasatI mAta sadA mana dharI, kathA kahuM ati ANaMda dharI, kathA suNe kacapaca pariharo, hRdaya kamala mi ANaMda dharI / racanAkAla - saMvata satara ekatrIse jANa (1731) zudi Aso terasi bakhANa, sArada mAta taNi supasAya, nitasaubhAgya ahonizi guNa gAya / isameM bhI guru vRddhisaubhAgya kA vandana kiyA gayA hai| isakI antima paMktiyA~ Age prastuta haiM--- copai o manamohanI a, navanava DhAla rasAla, kaNTha sukaNThe gAvatAM o lAge adhika rasAla / copai o caMgI chai o, sagavaTana kasatAma, navarasa bhAva navanavA a, teNi karI abhirAma / paNDita vRddhi saubhAgya nitasaubhAgya sujANa / sarasatI ni supasAile a, dharI kavitta sudhyAna / guNiyaNa mili gAyajyo a, aratha sahita adhikAra, manaraMjasI mohelo suNatAM catura suvicAra / ' 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 279-82 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 449-451 (na0 saM0) Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nihAlacanda 273 nihAlacanda -- inakI guru paramparA meM matabheda hai / zrI mohanalAla dalIcanda desAI inheM pArzvacandra gaccha ke vidvAn sAdhu harSacandra kA ziSya batAte haiN|' zrI agaracaMda nAhaTA inheM harSacandra kA gurubhAI batAte haiM / inakI racanAoM mANeka devI rAsa aura baMgalAdeza kI gajala kA nAma bhI 'paramparA' meM kramazaH mAlavadevI rAsa aura vaMzaja gajala likhA hai jo azuddha hai / lagatA hai ye chApekhAne kI azuddhiyA~ haiM / isake alAvA nAhaTA ne jIvadayArAsa, navatatvabhASA aura bAvanI bhI inakI racanAyeM batAI haiM / jIvadayArAsa kA racanAkAla 1706 aura navatatva bhASA kA racanAkAla 1805 likhA hai jo spaSTatayA galata mAlUma par3atA hai| eka hI kavi kI do racanAoM meM eka zatAbdI kA lambA antarAla avizvasanIya hai / mANaka devI rAsa meM kavi ne svayaM ko haraSacanda kA anuja batAyA hai, yathA- pAzacaMda gacha paragaDA re lAla, vAcaka zrI haraSacaMda re, tAsa anuja jasa uccare re lAla, nAma muni nihAlacanda re / racanAkAla -- saMvata satarai aThANavai re lAla, poSa kRSNa paMkha sAra re, tithi terasa o jor3I o re lAla, makasUdAbAda majhAra re / arthAt yaha racanA saM0 1798 pauSa kRSNa 13 ko makasUdAbAda meM pUrNa huii| yaha racanA jainarAsasaMgraha prathama bhAga graMthamAlA) pR0 148 - 160 para prakAzita hai / ( bhrAtRcaMda sUri jIvadayA rAsa kA nAma zrI desAI ne jIvavicAra bhASA batAyA hai aura isakA racanAkAla saM0 1806 batAyA hai / yaha 186 kar3I kI racanA saM0 1806 caitra zukla 2, budhavAra ko pUrNa huI / navatatva bhASA kA racanAkAla zrI desAI ne 1807 mAgha zukla 5, makasUdAbAda batAyA hai / * 4 1. zrI desAI - bhAga 5, pR0 360 ( na0saM0 ) 2. agaracanda nAhaTA -- paraMparA, pR0 112 3. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 360 ( na 0 saM 0 ) 4. vahI, 18 pR0 360 - 362 ( na0 saM 0 ) Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa baMgalAdeza kI gajala aura brahmabAvanI svaccha hindI meM racita adhika prasiddha racanAyeM haiM inakA vivaraNa-uddharaNa prastuta kiyA jA rahA hai| brahmabAvanI (saM0 1801 kArtika zukla 2, makasudAbAda) Adi-- Adi oMkAra Apa paramesara paramajoti, agama agocara alakharUpa gAyo hai / racanAkAla-saMvata aThAra se adhika aMka kAtI mAsa, pakha ujiyArai tithi dvitIyA suhAvanI pura paiM prasiddha makhasudAbAda baMga deza, jahA~ jaina dharma dayA patika ko pAvanI / ApakI prAyaH sabhI racanAyeM makasudAbAda (murzidAbAda) baMgadeza meM likhI gii| lagatA hai ki muni nihAlacaMdra adhikatara baMgalA deza meM hI rahe aura antataH unhoMne baMgalAdeza kI gajala likha ddaalii| gajala kAvyarUpa aura khar3I bolI hindI kA bhASA rUpa meM prayoga bhI baMgalAdeza ke kAraNa sambhava lagatA hai| brahmabAvanI kI kucha paMktiyA~ namUne ke taura para uddhRta kara rahA hU~-- hama meM dayAla kaike sajjana visAla citta, merI aka vInatI pramAMna kari liijiyau| merI matihInatA te kInhauM vAla khyAla iha, apanI subuddhi te sudhAra tuma dIjiyau / pauna ke svabhAva teM prasiddha kIjyau Thora Thora, pannaga svabhAva akacitta meM suNIjiyau ali ke svabhAva te sugaMdha lIjyau aratha kI, haMsa ke svabhAva hai ke guna ko gahIjiyau / ' navatatva bhASA (saM0 1807 mAgha zukla 5 makasudAbAda) baMgAlAdeza kI gajala (gA0 65) Adi-- sArada sadguru praNamya kara, gavarI putra manAya, gajala baMgAlAdesa kI, paragaTa likhI banAya / baMgalA deza kA varNana karatA huA kavi likhatA hai-- 1. bhI desAI-bhAga 5, pR0 360-362 (na0saM0) Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nihAlacanda 275 jahA~ zikhara sameta para nAtha pArasa prabhu jhAr3akhaNDI mahAdeva caMgA, nana paceTa meM darasa dUdhanAtha kA bar3AnhAheNa hai gaMgAsAgara susNgaa| desa ur3Isa ke jagannAtha aru bAlavA kuMDa kenhAta sudha hota caMgA / gajala baMgAlA desa kI, bhAkhI jatI nihAla, mUrakha ke mana nAM base, paMDita hota khusAla / isameM sAradA ke sAtha gaNeza kI vandanA aura sammeta zikhara tathA pArzvanAtha ke sAtha gaMgAsAgara, jagannAtha aura vaidyanAtha mahAdeva kI vaMdanA karake kavi ne udAra manaHsthiti kA paricaya diyA hai| bhASA meM khar3I bolI kA yaha prAcIna prayoga bhI aitihAsika mahattva kA hai| hindI kAvya meM gajala kA prayoga usa samaya abhinava prayoga thaa| ina saba daSTiyoM se vicAra karane para kavi nihAlacandra kI maulika pratibhA kA anumAna lagatA hai| zrI desAI ne bhUla se isa gajala ke kartA kA nAma rUpacaMda likha diyA thA kintu navIna saMskaraNa jaina gurjara kaviyo meM sudhAra kara karttA kA sahI nAma nihAlacandra diyA gayA hai|' kavi ne svayaM likhA hai --- gajala baMgAlA desa kI bhAsI jatI nihAla / to zaMkA kA koI kAraNa nahIM hai / kAvya meM khar3I bolI ke prayoga kI daSTi se isa gajala kA aitihAsika mahattva hai; aura yaha bhI pramANita hotA hai ki 18vIM satI taka khar3I bolI kA padyabhASA ke rUpa meM prayoga baMgAla taka phaila cukA thaa| isa prayoga ke prAyaH Der3ha sau varSa bAda ayodhyA prasAda khatrI ne padya meM ... khar3I bolI ke prayoga kA AMdolana san 1888 meM 'khar3I bolI kA padya' prakAzita karake prArambha kiyaa| neNaso mUtA-osavAla jAti ke zvetAmbara jaina zrAvaka the| Apa jodhapura ke mahArAja yazavaMta siMha (bar3e) ke dIvAna the| mAravAr3I mizrita purAnI hindI bhASA meM Apane rAjasthAna kA eka itihAsa 'mUtA neNasI kI khyAta' zIrSaka se likhakara itihAsa meM apanA nAma amara kara diyA hai| suprasiddha itihAsajJa munzI devIprasAda ne isa grantha kI prazaMsA kI hai aura ise itihAsa kA prAmANika graMtha batAyA hai / yaha grantha saM0 1716 se 1722 ke bIca likhA gayA thaa| 1. zrI mohanalAla dalIcaMda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 321 tathA 1098-99 (pra0 saM0) aura bhAga 5, pR0 360-362 (na0 saM0) Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nAthUrAma premI ne isake sambandha meM likhA hai ki isameM aisI aneka bAteM haiM jinakA patA karnala TADa ke rAjasthAna meM nahIM hai| isa graMtha meM rAjapUtoM kI ikatIsa jAtiyoM kA itihAsa hai| isake pahale bhAga meM eka eka paragane kA nAmakaraNa aura usake rAjA kA varNana hai| isake atirikta ukta paraganoM kI phasaloM, jAtiyoM, jAgIradAroM ke vivaraNa ke sAtha usakI mAlagajArI tathA usakI nadiyoM aura tAla tAlAboM kA bhI varNana hai| isameM jodhapura ke rAjAoM-rAva siyAjI se lekara jasavanta siMha taka kA varNana kiyA gayA hai| mUtA neNasI ne yaha graMtha likhakara jaina vidvAnoM para lagA yaha AkSepa miTAyA hai ki ye loga sArvajanika kAryoM kI upekSA karake mAtra vyaktigata sAdhanA aura mukti ko mahatva dete haiM / yaha 'khyAta'' gadya meM likhita prAmANika itihAsa kI pustaka hai| nemacanda - ApakI racanA kA nAma hai, 'caubIsI cauDhAliyu' / yaha kArtika saM0 1773 meM likhI gii| zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne isakA kartA nemidAsa ko batAyA thA, jabaki racanA meM hI kartA kA nAma nemacanda milatA hai. yathA ... caubIsa jiNavara sahita gaNadhara samaratAM jiNa vaMdIo, bhava jaladhi tAraNa dukha nivAraNa guNa ja dhAraNa vNdii| saMvata satarAsaya tihattara mAsa kAtaka subhakarI, zrI nemacanda guNa RSavAre thune pApa nAkhe purI / jaina gurjara kaviyo ke navIna saMskaraNa meM usake sampAdaka zrI koThArI ne kartA sambandhI bhUla sudhArakara racanAkAra kA nAma nemacanda diyA hai| nemacanda ke sambandha meM vizeSa paricaya aura unakI guru paramparA Adi kA vivaraNa nahIM upalabdha ho skaa| kavi ke anuprAsa prayoga aura chanda-laya prayoga kSamatA kA anumAna uparokta kalaza kI cAra paMktiyoM se ho jAtA hai| 1. nAthUrAma premI--hindI jaina sAhitya kA itihAsa, pR0 69 aura kAmatA prasAda jaina ---- hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa, pR0 164-165 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 468 (pra0saM0) 3. vahI, bhAga 5, pR0 290 (na0saM0) Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemacaMda 277 hindI jaina sAhitya meM tIna nemicandoM kA nAma ullekhanIya hai, jinameM prathama nemicaMda saMskRta ke sAhityakAra evaM AcArya the| inhoMne Azramapattana (vartamAna nAma kezorAya pATana) nAmaka sthAna meM bRhad dravya saMgraha evaM paramAtma prakAza kI racanA saMskRta meM kI thI, isa para saMskRta TIkA somarAja zreSThI ke lie brahmadeva ne nemicaMda ke sAtha milakara likhI thii| anumAnataH ye 14-15vIM zatAbdI ke AcArya the| eka anya nemicandra ne karmakANDa nAmaka graMtha prAkRta meM kAphI pahale likhA thA jisakI TIkA sumatikIti ne 17vIM zatAbdI meM likhA thaa| 19vIM zatI meM bhI eka nemicanda hue haiM jinhoMne kaI pUjAyeM likhI haiN| ve khaNDelavAla jAti ke vaizya aura jayapura ke nivAsI the| nemicandra I---18vIM zatAbdI meM eka digambara kavi nemicandra hue haiN| inhoMne saM0 1770 meM devendrakIrti kI jakar3I likhii|' Apa Amera meM sthApita mUlasaMgha ke zAradAgaccha ke bhaTTAraka surendra kIrti ke praziSya aura jagatakIrti ke ziSya the| ye khaNDelavAla jAti ke seThIgotrIya zrAvaka the| inhoMne apane kArobAra se samaya nikAlakara sAhitya kI acchI sevA kii| ApakI nimnalikhita racanAyeM jaina mandira nivAI (ToMka) se prApta huI haiM - prItaMkara caupaI 1771, nemisura rAjamati kI lahari, cetana lahari, jIva lahari, jIva samodhana lahari, visAlakIti ko dehuro, jakhar3I, kaDakho, Asika ko gIta, nemisura ko gIta aura pada saMgraha / inake choTe bhAI kA nAma jhagaDU thaa| inake do ziSya the DUgarasI aura rUpacaMda / prItaMkara caupAI eka maulika khaNDakAvya hai / anya racanAyeM vividha loka vidhAoM meM racita geya gIta yA padAdi haiN| DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla ne inakI eka anya mahatvapUrNa kRti nemIzvara rAsa kI khoja kI hai jisakI racanA 1769 meM huI; isameM 36 adhikAra aura 1308 chanda haiM / yaha eka caMpU racanA hai| jisameM gadya aura padya donoM kA yathAsthAna prayoga kiyA gayA hai| DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla ne bhaTTAraka surendra kIMti ke ziSya jagat kIrti kA vivaraNa dete hue likhA hai ki inake ziSya nemicandra acche vidvAn the, ye vastutaH jagatkIrti ke ziSya devendrakIrti ke ziSya the| 1. kAmatAprasAda jaina-hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa, pR0 183 2. sampAdaka nAhaTA maMDala-rAjasthAna kA jaina sAhitya, pR0 218 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa inhoMne saM0 1769 meM harivaMza purANa kI racanA kii| nemIzvara rAsa hI harivaMzapurANa hai / uttamacaMda koThArI ne bhI apanI sUcI meM nemicaMda kRta harivaMza purANa (saM0 1769) kA ullekha kiyA hai| isalie ye donoM nAmadhArI racanAyeM eka hI haiN| isa graMtha kI prazasti meM apane dAdAguru bhaTTAraka jagatkIrti kI prazaMsA meM kavi ne likhA hai bhaTTAraka saba Uparai jagatakIratI jagata joti apAra tau, kIrati cahaM disi vistarI, pA~ca AcAra pAlai suubhsaartau| pramatta maiM jIta nahIM, cahuM disi meM tAkI ANa tau, khimA khaDga so jItiyA, corANave paTanAyaka bhANa tau|' isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai satarAse guNattarai sudi Asoja dasai ravi jANi tau / isake 21 adhikAroM meM harivaMza kI utpatti kA varNana hai| zeSa meM nemi ke paMcakalyANakoM kI kathA hai| isameM Teka hai 'rAsa bhaNau zrI nemi ko|' kAvya pUrNatayA geya hai| bhASA DhaDhArI braja hai| racanA sAhityika stara kI hai aura kavi ke maulika cintana zakti kI paricAyikA hai| eka udAharaNa dekhiye--- dUdha calyau jaba AMcalA, jANi kaThora kalasa apAra tau, AnaMda ke AMsa jharai, Apasa meM pUcha saba saartau| rAsabhaNau... .. DaoN0 lAlacaMda jaina ne likhA hai ki isa kavi kI anya kisI kRti kA patA nahIM calA hai kintu yahI racanA usakI kIrti ke lie paryApta hai| isa vAkya kA pUrvAddha yadyapi asatya hai kyoMki unakI kaI anya racanAoM kA patA laga cukA hai para uttarArddha zata pratizata sahI hai kyoMki ekamAtra yahI rAsa unakI kIrti kA paryApta AdhAra hai| yaha rAsa paraMparA kA uttama grantha hai| isameM nemi ko caritanAyaka banAyA gayA hai| 14-15vIM zatI meM racita dravyasaMgraha evaM vRhad dravyasaMgraha nAmaka racanAoM kI jaina samAja meM prasiddhi hai para nizcita nahIM ho sakA hai 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAla--rAjasthAna ke jaina saMta, pR0 172 2. nemirAsa, pR0 1301 3. DA0 lAlacanda jaima-jaina kaviyoM ke brajabhASA prabaMdha, pu0 80 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemicandra 272 ki ye racanAyeM kaba kI haiN| gommaTasAra, trilokasAra, labdhisAra ke kartA nemicaMda kA bhI byaurA nahIM upalabdha hai aura ye racanAyeM bhI marugurjara (hindI) kI nahIM hai ataH inake lie vistAra meM jAne kI apekSA bhI nahIM hai| 18vIM zatI ke jisa nemicaMdra kA ullekha kiyA gayA hai ve devendrakIti ke ziSya nemicaMdra hI haiM jinhoMne harivaMzapurANa yA nemIzvara rAsa likhA hai| nemidAsa zrAvaka-Apa dazA zrImAlI kulotpanna zrI rAmajI sAha ke suputra the, aura jJAnavimala sUri ke ziSya the| Apane adhyAtma sAramAlA kI racanA saM0 1765 vaizAkha tRtIyA ko pUrNa kii| graMtha ke anta meM kavi ne apane kUla aura graMtha ke racanA-samaya kA vivaraNa nimna paMktiyoM meM diyA hai-- savi bhavijana a dhyAna, pAmine nRbhava sudhAro, jJAnavimala guru vayaNa, citta mA~he avdhaaro| zrI zrImAlI vaMza ratna sama rAmajI naMdana, nemidAsa kahe vANi lalita zItala jima caMdana / racanAkAla-- sara rasa muni vidhu varasa to, mAsa mAdhava tRtIyA dine, o adhyAtma sAra meM bhaNyo, bhAva karI subha mane / yaha racanA buddhiprabhA mAsika saM0 1972 meM prakAzita huI hai| ApakI dUsarI prApta racanA hai 'dhyAnamAlA athavA anubhava lIlA' (saM. 1766), isakI aMtima paMktiyA~ nimnAMkita haiM-- ima dhyAnamAlA guNa vizAlA bhavika jana kaMThe Thavo, jima sahaja samatA saralatA no sukha anupama bhogavo, saMvata rasa Rtu muni zazi mita bhAsa ujjvala pAkhe, paMcamI divase thitaM laho lIlA jema sukhe / zrI jJAnavimala guru kRpA sahI, tasa vacana AdhArI, dhyAnamAlA ima racI, nemidAsa vratadhArI / ' 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 467-468 aura bhAga 3, pR0 1413 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 231-32 (n0sN0)| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 marugurjara hindo jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha kRti 'namaskAra svAdhyAya bhAga 3' meM prakAzita hai| pahale desAI ne isakA nAma caubIsI cauDhAliyuM batAyA thA; kintu isake kartA nemacanda haiM jinakA vivaraNa isase pUrva diyA jA cukA hai| nemavijaya --ye tapAgacchIya AcArya hIravijaya sUri kI paramparA meM ANaMdavijaya>meruvijaya>lAvaNyavijaya> lakSmIvijaya>tilakavijaya ke ziSya the| Apa isa zatI ke acche sAhityakAroM meM the, ApakI pramukha racanAoM kA paricaya prastuta kiyA jA rahA hai| zIlavatIrAsa athavA zIlarakSAprakAzarAsa (6 khaNDa, 84 DhAla, 2061 kar3I, saM0 1750) kA racanAkAla kavi ne isa prakAra kahA hai-- satiya ziromaNi zIlavatI no, sAMco vrata che nagInA he, rAsa sampUrNa sattara pacAse akhA trIja rasadhAra se hai| maMgalAcaraNa kI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM-- UMkAra akSara adhika japatA pAtika jaMta, ahanI adhiko ko nahI, zivapura Apai santa / isakI racanA gacchapati vijayaratna sUri ke zAsanakAla meM huI, yathA-- gaccha corAsI ziromaNa chAje, tapagaccha adhika divAje he gacchapati zrI vijayaratna sUrIndA, rAjye racyo sukhakaMdA he / anta--bhaNe gaNe je rAsa rasAlA, te ghara maMgalamAlA he, nemavijaya satI guNa gAje, Rddhi bRddhi pada thAje he / ' yaha racanA prAcIna kAvya mAlA, bar3odarA se prakAzita hai| nemibAramAsa (58 kar3I, saM0 1754 mAgha zukla 8, ravi, dIvavaMdara) Adi- samarIiM sArada nAma sAMcu, aha vinA jANIye sarva kAMca jJAna vijJAna ne dhyAna Ape, mahira nI lahira ajJAna kAMpe / 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 116-117 (n0sN0)| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemavijaya 281 guru paramparA aura racanAkAla se sambandhita paMktiyAM Age dI jA rahI haiM-- nema rAjula mere gAiyAM, pAiyAM Ananda Apa, paramesara pada gAyatAM, jAije viruAM paay| tapagacha vibudha ziromaNi tilakavijaya guru jAsa, dIvavaMdara mohi viraciyA nemInA re bAremAsa / veda pAMDavoM ne manna ANo, naya caMda saMvata a vakhANo; udyota aSTami mAsa mAha, mArtaNDa vAre pUraNa umAha / ' yaha racanA jainayuga pustaka 1 aMka 4 pR0 189 tathA prAcIna madhyakAlIna bAramAsA saMgraha bhAga 1 meM prakAzita ho cukI hai| ApakI kucha racanAyeM paryApta vistRta haiM kintu aba taka prakAza meM nahIM A sakI haiM jaise vacharAja caritra rAsa 4 khaNDa 63 DhAla 2021 kar3I kI racanA hai / yaha saM0 1758 mArgasara zukla 12, budhavAra ko belAkula (verAvala) meM pUrNa huii| isakA Adi nimnavat hai-- akala gati aMtarIka jina, praNamuM preme pAsa, vighana harI sevaka taNA, pUro pUraNa Asa / racanAkAla-- saMvata satara aThAvana mAMhi svetapakSa avadhAra, mAsa mAgasira kavitA manasukha bAra sine budhavAra / anta-- cauthe SaMDa meM pUraNa kIdhoM, DhAla chabIsavIM dhAri, lachI pAmI zravaNera suNatAM, nemavijaya gharabAri / sumitrarAsa athavA rAjarAjezvararAsacaritra (saM0 1755 mAha zukla 8 zani mar3iyAda) yaha bhI tIna khaMDa meM pUrNa huI hai, yathA-- triNa SaMDe te varNatAM caritra sumitra ratana, bAvana DhAla suNatAM sahi, manahuM hoya te prasanna / racanAkAla-- saMvata satara paMcAvanA mAMhe, kIdho kavita sujagIsa jI, jihAM lage zazidhara sUraja pratapo, vaMcaka koDi varIsa jii| isakI kathA vAsudeva hiNDI se lI gaI hai| isake dRSTAnta se dAna 1. zrI desAI-bhAga 5, pR0 122 (na0saM0) Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kA mAhAtmya pratipAdita kiyA gayA hai| isakI aMtima paMktiyAM dekhie-- gAma zrI bhanaDIyAda ja mAMhe vorA nAthA nA upadese jI, vali nija Atama ne upadeze, parama prabaMdha vizeSe jii| bhaNe gaNe je ahi ja rAso, te ghara maMgalamAlA jI, janma pavitra hove zravaNe suNatAM, ati ghaNi lakSi visAlA jii|' dharmabuddhi pApabuddhi rAsa athavA kAmaghaTa rAsa (saM0 1760 ASADha kRSNa saptamI) isameM dharma kI mahattA batAI gaI hai| dharmabaddhi mantrI thA aura pApabuddhi usakA raajaa| adhikatara jaina kAvyoM meM kathAnAyaka yA pradhAna pAtra rAjA nahIM balki unake mantrI haiM jo dharmAtmA tathA buddhimAna bhI haiM, aura vaNika hote hue bhI AvazyakatA paDane para zaurya bhI pradarzita karate haiN| isa rAsa meM nemivijaya ne tapAgaccha kI paramparA sohama svAmI se prArambha karake akabarabodhaka hIravijaya sUri se hokara tilakavijaya taka ginAI hai aura batAyA hai ki isa racanA kA AdhAra Anandasundara kRta grantha hai| racanAkAla ina paMktiyo meM hai-- saMvata satara aDasaTThA varaNe, sAtIma kRSNa AsAr3hi re, nemibijai baha lahyo sampada, paramAnanda pada gAr3hi re| zrI vijayaratna sUrIsara rAjiyaM, rAsa racyo sukhakAri re, jihAM lagi sazi sUraja thira vaktA zrotA sukhakAri re / ' tejasAra rAjarSi rAsa bhI kAphI bar3I racanA hai yaha 39 DhAla 1958 kar3I meM pUrNa huI hai| isakA racanAkAla saM0 1787 kArtika kRSNa 13 guruvAra hai, yathA--- saMvata saMyama mAtA pravacana sunayacitta avadhArI, kAtI mAsa suvAsa kRSNa yoge terasi ne guruvAra / prArambha--parama paramezvara parama prabhu, pAsa parama sukhakAra, parama lIlAkara parama jaya, bhaya bhaMjana bhavatAra / 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 121 (n0sN0)| 2. vahI, pR0 122 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madAsa zrAvaka isa chanda meM anuprAsa alaMkAra kA sundara prayoga draSTavya hai / kavi hIravijaya ke bAre meM kahatA hai- sAha akabara ke pratibodhaka, kIyA sugatA vihAra tasa ziSya AnaMda vijaya budha giruA meruvijaya budhasAra / inakI bhASA meM pravAha ke sAtha hai / eka udAharaNa prastuta hai- zrI lAvaNyavijaya suguru uvajhAyA, vAcaka laSimI sAdhAra, kavikula koTIra dhIra mahAkavi, jina Agama sahacAra | tilaka vijaya budha budhajana sevita, bhUramaNI urahAra, tAsa caraNa raja reNu sevAkara, nemi vijaya jayakAra | zabdAlaMkAroM kI acchI yojanA yaha racanA daulatacanda ke Agraha para kavi ne kI thI, yathAa dAnacandra ziSya dolati candra ne kathane kIyo adhikAra, paMDita vAMcI ne suddha karayo, bhavika jIva hitakAra / " 283 - jaina gurjara kaviyo ke prathama saMskaraNa meM isa kavi ke nAma para jo bIsI batAI gaI thI vaha jJAnavijaya ke ziSya nayavijaya kI racanA hone ke kAraNa navIna saMskaraNa meM chor3a dI gaI hai / sumitrarAsa meM racanA-sthAna naDipAda batAyA gayA thA kintu pAThAntargata zabda 'maDiyAda' AyA hai / isake spaSTIkaraNa kI apekSA hai / yahA~ mar3iyAda hI diyA gayA hai / nyAyasAgara -- ye tapAgacchIya dharmasAgara upAdhyAya kI ziSya paramparA meM vimalasAgara > padmasAgara > uttamasAgara ke ziSya the / ApakA janma bhinnamAla (mAravAr3a) nivAsI osavAla moTo sAha kI patnI rUpA kI kukSi se saM0 1728 zrAvaNa zukla aSTamI ko huA thA / Apake bacapana kA nAma nemidAsa thA, Apako dIkSA uttamasAgara ne dI / Apa prasiddha santa vidvAn evaM sAhityakAra the / Apane digambara 1. mohanalAla dalIcaMda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 449-54, bhAga 3, pR0 1396 - 1400 ( pra0saM0 ) aura bhAga 5, pR0 116-124 ( na0saM0) 1 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 marugurjara hindI jaina sAhitya jA bRhad itihAsa bhaTTAraka narendrakIti ko vAdavivAda meM parAjita kiyA thA, kintu Apa meM sAmpradAyika kaTTaratA nahIM thii| ApakI udAratA se prabhAvita hokara bhinnagaccha ke sAdhu puNyaratna ne Apake zarIrAMta (saM0 1797 bhAdra pada kRSNa aSTamI) ke tatkAla bAda paM0 zrI nyAyasAgara nirvANa rAsa likhA thaa|' usI rAsa se ye sUcanAyeM lI gaI haiN| rAsa kA vistRta paricaya lekhaka puNyaratna ke vivaraNa ke sAtha yathAsthAna diyA jaayegaa| paM0 nyAyasAgara kI adhikatara racanAyeM prakAzita ho cukI haiN| unakI katipaya pramukha racanAoM kA vivaraNa Age saMkSepa meM diyA jA rahA hai| samyaktva vicAra gabhita mahAvIra stavana athavA samakita stavana (6 DhAla saM0 1766 bhAdra zukla paMcamI) isakA racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai--- saMvata Rturasa muni caMdra 1766 saMvatsara jANI, bhAdaravA mAsai sita paMcamI guNakhANI / Adi -. praNamI pada jinavara taNAM je jaga ne anukUla, jAsa pasAI mhi lahiu, samakita rayaNa amUla / __racanA meM guruparaMparAntargata vijayaratna aura uttamasAgara kA ullekha kiyA gayA hai| Apane apanI isa racanA para svayaM bAlAvabodha (saM0 1774, rAjanagara) likhA hai| ye donoM racanAyeM prakaraNa ratnAkara bhAga 3 aura 'Atma hitakara AdhyAtmika vastu saMgraha' meM prakAzita hai| piMDadoSa vicAra saMjjhAya (saM0 1781 caumAsa, bharuMca (bhar3auca, gujarAta) Adi- praNamI jinavara padakamala, siddha namI kara jodd'i| piMDa doSa kahUM leza thI, pahocai vaMchita koDi / racanAkAla-saMvata sattara akAzIiM varSe bharuaca rahI caumAsa jI, o saMjjhAya karyo jaga hete, bhaNIiM mani ullAse jI / 1. jaina aitihAsika gurjara kAvyasaMcaya meM saMkalita nyAyasAgara nirvANarAsa / 2. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 5, pR0 260-262 (na0 saM0) Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyasAgara 285 nigoda vicAra gabhita mahAvIra stavana kI aMtima paMktiyA~ :-- have prabhu tu mujhane milyo, siddhAM savikAja; nyAyasAgara prabhu ne kahe, dhana dina mujha Aja / mahAvIra (jina stavana) rAgamAlA saM0 1784 dhanaterasa, rAnera / yaha geya racanA bhinna-bhinna 36 rAga rAginiyoM meM pUrNa kI gaI hai jisase kavi ke saMgIta jJAna kA paricaya milatA hai| prArambha rAga rAmakalI meM kiyA gayA hai, yathA--- praha UThI pahalI samarIjai, namaskAra sukhakaMdo, cauda supana rANI nizi dekhai, AyA kUkhi jiNaMdo / racanAkAla evaM sthAna-- rahi rAnera nayara comAsuM, jihAM jina bhavana vizAla, veda vasu muni vidhu mitavarSeharSe o raMgamAla / dhanaterasi dini pUraNa kIdhI, chatrIsa rAga rasAla / isake kalaza kI paMktiyoM meM geyatA aura laya darzanIya hai-- jaya jagata locana tama vimocana mahAvIra jinesaro, mheM thuNyo Agai bhakti rAgaI jAgataiM jaga aghaharo / tapagaccha maMDana durita khaMDana uttamasAgara budhavaro, tasa sIsa bhAsai puNya Asaya nyAyasAgara jykro| hama dekhate haiM ki inakI ye sabhI racanAyeM 24veM tIrthaGkara mahAvIra ke stavana ke rUpa meM likhI gaI hai jina para bhakti bhAvanA kA gaharA prabhAva hai / ina stavanoM ke alAvA bhakti pUrNa do caubIsiyA~ likhI haiM jinameM caubIsoM tIrthaGkaroM kI vaMdanA hotI hai| ye donoM caubIsiyo caubIsI bIsI saMgraha pR. 144-171 para tathA 1151 stavana maMjuSA meM prakAzita hai| prathama caubIsI kI aMtima paMktiyA~ dI jA rahI hai-- nirakhI sAhiba kI sUrati, locana kere laTake ho rAja, pyArA lAgo / uttama zIze nyAya jagIze, guNa gAyA raMga raTake ho rAja, pyArA lAgo / 2, zrI desAI-bhAga 5, pR0 260-262 (na0saM0) Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dUsarI caubIsI kI prathama paMkti isa prakAra hai-- jaga upakArI re sAhiba mAharo re, atizaya guNamaNidhAma / bIzI (biharamAna jina) kA Adi (rAga vihAga meM) kahejo vaMdana jAya, dadhisuta kahejo vaMdana jAya / nyAyasAra dAsa ko prabhu, kIjiye supasAya / dadhisuta / ' yaha bhI caubIsI bIsI saMgraha pR0 738-48 para prakAzita hai| ina stavana aura stuti-vaMdanAoM ke alAvA ApakI eka choTI kRti vAra vrata rAsa athavA saMjjhAya saM0 1784 dIpAvalI para likhita upalabdha hai| padma--sundara ke ziSya the| eka sundara loMkAgaccha ke ho gaye haiM jinhoMne 1791 meM nemarAjula nA navabhava saMjjhAya likhI hai jinakI carcA Age kI jaayegii| sambhavataH ye vahIM sundara hoN| padma ne navavADa saMjjhAya saM0 1799 Aso zukla 15 ravivAra ko sUrata meM pUrNa kiyA thA / isake maMgalAcaraNa kI prArambhika paMktiyA~ prastuta haiM-- anaMta cobIsI jina namuM, zruta devI cIta lAya; navavIdhi vADi bakhAMNatAM, manamAM basIyo mAya / nemi kI vaMdanA meM kavi likhatA hai-- namII nema jiNesaru brahmacArI bhagavAna / sundara apasara sArakhI, rUpavatImAM reha, yovanamA yuvatI tajI, rAjula guNanI geha / anta-- bhaNe guNe je sAMbhale re, te ghara koDi kalyANa re, sIla taNA supasAya thI ho lAla / padma parama riddhi pAMmasyo re, sIla thI catura sujAMNa re, nidhi nava saMvata sAyara sasI ho lAla / Aso sudi pUnima dine re, ravI azvanI RSirAya re, 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 542-46 aura bhAga 3, pR0 1440-41 (pra0saM0) tathA bhAga 5, pR0 259-264 (na0 sN0)| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padma sUrati comAsi rahI ho lAla / suguru sundara supasAya yI re padma kahI o saMjjhAya re, sIla sujasa taru sevAI ho lAla / ' O ina paMktiyoM se yaha spaSTa hai ki isa saMjjhAya ke lekhaka padma suMdara ke ziSya haiM, RSirAya zabda se yaha anumAna hotA hai ki suMdara lokA RSi hI hoM / racanAkAla 1799 nizcita hai / racanA sthAna sUrata bhI spaSTa hai / ataH isa racanA ke sambandha meM koI zaMkA nahIM hai kintu ApakI dUsarI racanA puNyasAra copAI jisakA racanAkAla mohanalAla dalIcanda desAI ne saM0 1709 batAyA hai avizvasanIya hai kyoMki eka hI kavi kI do racanAoM meM 90 varSa kA antarAla vizvasanIya nahIM hai, isalie yA to yaha racanAkAla azuddha ho aura yaha racanA bhI saM 1799 ke AsapAsa kabhI 1797 yA 1790 meM banI ho yA yaha unakI racanA hI na ho / racanA meM padma kA nAma hai / yathA- - prathama padma kahai copai DhAla, Agali saMbaMdha sabala rasAla / yA padma kahai DhAla bIsamI su0 hoMsaI siloko vAMci / bA0 / isalie adhika AzaMkA isa bAta kI hai ki isakA racanAkAla galata ho / isakA Adi isa prakAra hai- sakala siddha arihaMta nai, praNamI nija guru pAya, vANI sudhArasa barasati, sarasati diu mati mAya / 2 287 puNyasAra kI kathA ke mAdhyama se dharma kA mahatva pratipAdita kiyA gayA hai / yathA- dharma taNAM phala varNavuM, je bhASyA jinarAya, mujha mUrakhanaiM bhArati, sAnidhakArI thAya / padmacandra -- kharataragaccha ke jinasiMha sUri > jinarAjasUri aura padmakIrti > padmaraMga ke ziSya the / inhoMne gUr3hA sAha ke Agraha para jaMbUrAsa (saM0 1714, sarasA ) kI racanA kI / isa rAsa kI prAraMbhika 1. mohanalAla dalIcaMda desAI - jaina gurjara kaviyoM, bhAga 5, pR0 367-369 ( na0 saM0 ) aura bhAga 2, pR0 139 tathA bhAga 3, pR0 1187-89 (pra0saM0 ) / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa paMktiyoM meM kavi ne kAlidAsa ko mUrkha se paMDita aura mahAkavi banAne vAlI mA~ zAradA kA vaMdana sarvaprathama kiyA hai-- sArada paya praNamuM sadA, kavijana kerI mAta, mUrakha yoM paMDita karai, kAlidAsa vikhyAta / isake pazcAt jinakuzalapUri ko praNAma karake uparokta guruparamparA batAI gaI hai| jambUrAsa meM zIla yA caritra kA mAhAtmya batAyA gayA hai| koDi channa veM kaMcaNa taNI, ATha suMdarI nAri, jaMbU kuMvara ne pariharI, sahyo sIla adhikAra / racanAkAla--saMvata satari se codotare, kAtI mAsa udAro re, sukala pakSa terasi dine se kIyo carita suvicAro re / ' kharataragaccha ke AcArya jinasiMha kI prazaMsA meM akabara dvArA unake sammAnita kie jAne kA ullekha hai| yaha kathA pariziSTa parva se lI gaI hai-- pariziSTa parva thI udhariu, aha sahu adhikAro re / anta-- carama kevalI o thayo, jANe sahu saMsAro re, padamacaMda munivara kahai sayala saMgha sukhakAro re| eka muni padmacaMda ko nemi rAjimatI saMjjhAya (15 kar3I) kA kartA batAyA gayA hai kintu isakA vivaraNa-uddharaNa upalabdha nahIM hai| ho sakatA hai ki jaMbarAsa ke kartA hI isake bhI racayitA hoN| zrI mohanalAla dalIcaMda desAI ne navatattva bAlAvabodha (saM. 1717) kA kartA bhI padmacaMdra ko hI batAyA thA / kintu zrI agaracaMda nAhaTA ne ise padmacaMdra ke kisI miSya kI saM0 1766 kI racanA batAyA hai| 1. mohana lAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 4, pR0 263 (na0saM0) aura bhAga 2, pR0 155-157 tathA bhAga 3, pR0 1203 (n0sN0)| 2. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 401 (n0sN0)| 3. vahI, bhAga 3, pR0 1626 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 284 (n0sN0)| 4. agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 107 / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ papracandra 289 unhoMne isakA nAma navatatva bRhad bAlA0 (granthAgrantha 3000) nAmaka gadya graMtha batAyA hai| antakSyioM ke AdhAra para nAhaTA jI kA kathana hI sahI pramANita haA hai aura bAda meM zrI desAI ne bhI ise padmacandra ke ziSya kI hI racanA mAna liyA hai| aura isakA vivaraNa-uddharaNa bhI diyA hai jo Age diyA jA rahA hai| padamacandra ziSya---Apa jinacaMdra sUri ke praziSya aura padmacaMdra ke ziSya the| navatatva bAlAvabodha (hindI saM0 1766 pArzva janmadivasa, mAga kRSNa 10, guruvAra, thaTTA) isakA prArambha isa prakAra huA hai saMvata satare SaTa raseM 1766, zrI pArvajanma vicAra / tiNa dina graMtha pUraNa bhayo, svAta riSi guruvAra / kharatara kI zAkhA bhalI, dhorI viruda bakhAMNa, zrI jinacaMdra sUrIsaru, prathama ziSya paradhAna / ' isameM padamacandra ko jinacaMdra kA prathama pradhAna ziSya batAyA gayA hai| patA nahIM ki navatatva bAlA0 ke kartA ke guru padmacaMdra aura jaMbU svAmI rAsa ke kartA padmacaMdra eka hI vyakti haiM yA bhinna-bhinna haiM kyoMki prathama padmacaMdra jinacaMdra ke ziSya kahe gaye haiM aura dvitIya padmacaMdra ko padmaraMga kA ziSya batAyA hai / padamacandra sUri-Apa baDatapagacchIya pArzvacaMdra sUri kI paraMparA meM jayacandra sUri ke paTTadhara the| inhoMne saM0 1721 pATaNa meM zAlibhadra cauDhAliyu (68 kar3I) kI racanA kI jisakA prArambha isa prakAra hai - sadguru pAya praNamI karI re lAla, gAisa sAlikumAra re, bhogIsara, punna taNai vasi pAmIyai re lAla, mAnava nau avatAra re bhogIsara / racanAkAla-satara sai ikavIsA samai re, pATaNa nagara pramANa, dina dina dolati bAdhatI re, lahIi koDi kalyANa / 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 257 / 19 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa guru paramparAntargata kavi ne pArzva caMdra evaM jayacaMdra kA vaMdana kiyA hai / isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra hai 290 guNa gAtA zrI zAlanA re janama saphala kari jAMNa, zrI padmacaMdra sUra bInavai re, vANI yaha pariNAma | isa prakAra 18vIM zatI ke pUrvArddha meM padmacaMdra, padmacaMdra muni, padmacaMdra sUri aura padmacaMdra ziSya kA ullekha milatA hai kintu inake sambandha meM adhika zodha kI apekSA hai / padmanidhAna - Apa vijayakIrti ke ziSya the / Apane saM0 1734 meM 'bAravrata vicAra' kI racanA kI / isake racanAkAla kI sUcanA nimna paMktiyoM meM hai saMvata satarai cautIsa samai re zubha mahUrata subhavAra, sadguru ne vacane kari AdaryA re dharmai jayajayakAra | guru kA ullekha ina paMktiyoM meM huA hai vAcanA cArija vijayakIrati sIsa padamanidhAna a, tasu pAsi pUri zravikAyai dharayA vrata paradhAna o / ise zrAvakoM ke lie pradhAna vrata batAyA hai / 2 padmavijaya - - - tapAgacchIya zubhavijaya Apake guru the / Apane 'zIlaprakAza rAsa' saM0 1715 aura zrIpAla rAsa kI racanA kI / dUsarI racanA kA racanAkAla saM0 1726 caitra zukla 15 batAyA hai / isakI prati svayaM lekhaka dvArA hI likhita upalabdha hai / ApakI tIsarI racanA 24 jinanuM stavana ( 25 kar3I) kI antima paMktiyA~ Age dI jA rahI hai zrI vijayAnaMda sUri gaNadharu, zubhavijaya budharAya, tasa padapadma nija zire dharI, jinapada padma guNa gAya / 1. mohanalAla dalIcaMda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1216-17 pra0saM0 aura bhAga 4, pR0 310 - 311 ( na0 saM0 ) / 2. vahI, bhAga 2, pR0 296 ( pra0saM0 ) aura bhAga 5, pR0 8-9 (na0saM0 ) / 3 vahI, bhAga 2, pR0 158, bhAga 3, pR0 1203 ( pra0saM0 ) aura bhAga 4, pR0 274 (na0 saM0 ) / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmasundaragaNi 291 padmasundara gaNi-Apa vRddhatapAgaccha ke dhanaratnasUri7 amaratnasUri7 devaratnasUri7 upA0 rAjasundara ke ziSya the| Apane saM0 1707 aura 1734 ke bIca kisI samaya 'bhagavatI sUtra para bAlAvabodha athavA stabuka yA vivaraNa' racA, jise atyanta sundara artha vAlA TabbA bhI kahA jAtA hai / isakI prArambhika pakti analikhita hai praNamya zrI mahAvIra gautama gaNanAyaka, zrutadevI prasAdena mayA hi stabukaM kRtH|' isameM vRddhatapAgacchIya dhanaratna, amararatna, devaratna, jayaratva, bhuvanakIrti, ratnakIrti aura devaratna sUri ke ziSya rAjasuMdara gaNi ko guru svarUpa namana kiyA gayA hai| isake Adi aura anta kI paMktiyA~ prApta haiM jo saMskRta meM hai kintu gadya kA namUnA nahIM prApta ho sakA hai| isalie marugurjara gadya bhASA kA namUnA nahIM mila skaa| pado -ye digambara sAdhu vinayacaMda ke ziSya the| Apane dhyAnAmRta rAsa kI racanA saM0 1758 se pUrva kisI samaya 18vIM zatI meM hI kI thii| isa rAsa meM kavi padmo ne zubhacandra sUri aura muni vinayacaMdra kI vaMdanA kI hai| yaha racanA kavi ne brahma karamasI kI sahAyatA se kI thI, tadartha kavi ne unakA AbhAra svIkAra kiyA hai| isakI prArambhika paMktiyA~ nimnAMkita haiM sakala jinezvara pada namU, guNa chetAlIsa dhAra, cutrIsa atizaya pratihArya aSTa, ananta catuSTaya cyAra / isameM lekhaka ne racanAkAla nahIM diyA hai kintu pratilipi saM0 1758 kI prApta hone se usake kucha pUrva hI racanA kA anumAna hotA hai / rAsa kA sArAMza isa 'vastu' meM varNita hai --- rAsa kiyo mi rAsa kiyo mi dhyAna taNo manohAra, dhyAna taNA guNa varNavyA, dhyAnI janamanaraMjana nirmala, paMca parameSTI mana dharI sArade sAminI guru nigraMtha ujvala / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina garjara kaviyo, bhAga 1, pa0 603, bhAga 3, pR0 1634-35 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 163 (na0saM0) Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa par3he par3hAve je sAMbhale aMga dhari atihaM ullAsa, jina sevaka paduma kahe, antya lahi avicala vAsa / ' yaha racanA zuddha sAmpradAyika dhyAna pUjA kA pracAra karane ke lie kI gaI pratIta hotI hai ataH isameM sAhityika sarasatA kI talAza vyartha hai / bhASA meM prAkRtAbhAsa aTapaTApana bhI hai| paramasAgara-tapAgacchIya jayasAgara upA0 Apa ke praguru aura lAvaNyasAgara guru the| Apane apanI prasiddha racanA vikramAditya (athavA vikramasena lIlAvatI) rAsa athavA caupaI (64 DhAla) saM0 1724 pauSa zukla 10 gar3avAr3A meM pUrNa kiyaa| isameM kavi ne svayaM ko udayasAgara, vijayadeva, vijayaprabha, (vi) jayasAgara upAdhyAya ke ziSya lAvaNyasAgara kA ziSya batAyA hai| isameM paramasAgara ne racanAkAla isa prakAra batAyA hai-- saMvata sattara cobIsA barase, posa dasameM sukhadAyA; dAsa janma kalyANaka divase; pUraNa karI sukhpaayaa| yaha racanA vikramAditya prabandha ke AdhAra para racita hai, yathA-- pUjye vikramasena nRpa pAmyo sukha paDUra, tAsa carita supari kahu~, ANI ANaMda puur| athavA vikramAditya naresara vikramasena mahArAyA, tAsa saMbaMdha meM racIu raMge sadguru caraNa psaayaa| vikramAditya prabaMdha suM joI o me graMtha nipAyA, Adara karIne uttama mANasa, suNayo saha citta laayaa| guru lAvaNyasAgara ko praNati nivedana pUrvaka anta meM kavi likhatA hai tasa pada sevaka paramasAgara kavi racIyo rAsa rasAla, bhAva dharI a suNatAM bhaviyaNa, laheso maMgalamAla / tAM lage o copai thira thAyo, jAM lagi sUraja caMdo, rAga dhanyAsI DhAla causaThamI paramasAgara ANaMdo, re / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo-bhAga 3, pR0 1524-36 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 188-190 (n0sN0)| 2. vahI, bhAga 4, pR0 335-336 (na0saM0) 3. vahI, bhAga 2, pR0 217-220 (pra0saM0) Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parvata dharmArthI 393 ___parvata dharmArthI--Apane samAdhitantra bAlAvabodha kI racanA kI hai| jisakA mUla pUjyapAda digambara kI racanA samajhI jAtI hai| isakA Adi isa prakAra huA haiartha --- jina anAdikAla kI moha nidrA ko upasama (vi) ramInai ApaNayo ApaNa pAsi dekhyo anai ApaNa hutI bIje puhula prapaMca te sarva ApaNAM guNa huMtI ati vijalo dekhIi so akSaya sAsvato bodhadarzana jJAna prakAza rUpa chai / ' yaha mahatvapUrNa hai ki 18vIM zatI meM gadya kI itanI prasAda guNa sampanna sakSama bhASA-zailI kA vikAsa jaina lekhakoM ne kara liyA thA yaha namUne kI tIna paMktiyoM se pramANita hotA hai| prAgajI--Apa bhIma ke ziSya the| Apane bAhabala saMjjhAya kI racanA saM0 1741 vijayAdazamI ko pATaNa meM pUrNa kI; isakI prAraMbhika paMkti prastuta hai-- bAMdhava jI vairAgeM vrata AdarI ho lAla, bAhubala balavaMta / isakI antima paMktiyA~ bhI udAharaNArtha upasthita hai mahi maNDala mahimAdharA ho lAla, guru zrI bhIma muNiMda, tasa sevaka prAga jI ho lAla, pAmai parama Ananda / ima jina muni guNa gAiyA ho lAla, pATaNa nagara majhAra, satara ikatAlIsavai ho lAla, vijayadasami dinasAra / isa uddharaNa dvArA lekhaka kA nAma, usake guru kA nAma aura racanAkAla tathA racanA sthAna kA pramANa antaHsAkSya ke AdhAra para prApta ho jAtA hai| prItivarddhana--ApakI do kRtiyoM kA patA calA hai kintu ApakA itivRtta aura guru paraMparA ajJAta hai ApakI prathama racanA mahAvIra stavana (34 kar3I) saM0 1768, kizanagar3ha meM caumAse ke samaya likhI gaI thii| isakA racanAkAla isa prakAra hai-- 1. mohanalAla dalIcaMda desAI-jana gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 421 (na0saM0) 2. vahI, bhAga 2, pR0 362 (pra0saM0) Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saMvata satarai ar3azaTha kizanagar3ha comAsa ajI vIra gAyau sukha pAyo / Adi- mahAvIra praNamuM sadA jiNa zAsana siNagAra, tavana kahUM nija hita bhaNI, Agama ne anusAra / - inakI anya kRti pArzva stava hai jo 26 kar3I kI hai aura jise kavi ne saM0 1770 meM sojata ke caumAse meM pUrNa kiyA thaa| isake Adi aura anta kI paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta kI jA rahI haiM-- Adi-- deva niraMjana nitana, vAdaM jiNavara pAsa; kalapasutra nI sASa de, tavana caMdra guNarAsa / anta-- saMvata satarai satara varase sojata nagara comAsa a, , zrI pAsa gAyo suSa pAyo prItivaddhana mAsa me, __ cyAra pATa kevala bhAsa / ' isameM racanAkAla aura lekhaka ke nAma kI chApa prAmANika rUpa se prApta hai| prItivijaya-Apa tapAgacchIya harSavijaya ke ziSya the| inhoMne saM0 1727 meM caubIsa jina namaskAra nAmaka racanA bhuja meM pUrNa kI thii| kavi ne apanI guru paramparA ke antargata vijayadeva sUri, vijayaprabha sUri aura harSa vijaya kA vaMdana kiyA hai| racanAkAla kA nirdeza karatA huA kavi likhatA hai aha jinavara aha jinavara thuNyA cauvIsa vartamAna zAsana ghaNI bhavika nayaNa AnaMdakarI zrI vijayadeva sUri taNo, zrI vijayaprabha sUri paTTadhArI / satAvI saI saMvata satara zrI bhujanagara majhAri, zrI harSavijaya kavirAja no prItivijaya jayakAri / isake Adi meM nAbhinaMdana RSabha kI vaMdanA meM kavi ne likhA hai1. mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1526-27 (pra0saM0) aura thAga 5, pR0 267 (na0saM0) Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prItivijaye 295 nAbhinaMdana nAbhinaMdana rISabha jinarAya, marudevI mAtA upari, rAjahaMsa sama svAmI sohai, nayarI vinItA rAjA o, vRSabha laMchana jasapAya mohai / ' Apane jJAtAsUtra 19 adhyayana nAmaka dUsarA grantha kaba likhA, isakA patA nahIM laga paayaa| isakI prArambhika paMktiyAM nimnAMkita haiM zrI zruta devI namI karI jI, jJAtAsUtra majhAri, ugaNIse adhyayana je kahyA je, kahisu tAsa adhikaar| isameM jambU kevalI aura sohama svAmI kA jJAtAsUtra ke sambandha meM jJAnavarddhaka praznottara hai| isakI antima paMktiyA~ Age dI jA rahI haiM jI ho disA lei ima sAdhu jIlAlA, viSaya na rAMce jeha, jI ho aracanIka sahu saMgha mAM lAlA, pAmasye sukha acheha / jI ho adhyayana ugaNIsa yo kahiu lAlA, jJAtAsUtra majhAri, zrI harSavijaya kavirAja no lAlA, prItivijaya jayakAra / / prItisAgara--ye prItilAbha ke ziSya the; inhoMne RSidattA caupaI kI racanA saM0 1752 jeSTha zukla 2, ravivAra ko rAjanagara meM aura dharmabuddhi pApabuddhi caupaI kI racanA saM0 1763 udayapura meM kii|' Apa kharataragacchIya nayasundara>dayAsena>prItivijaya>prItisundara ke gurubhAI prItilAbha ke ziSya the| yaha paramparA kavi ne apanI racanA RSidattA caupaI meM batAI hai| inameM kavi ne jinaraMga, jinarAja kA bhI vaMdana nayasundara Adi guruoM ke sAtha kiyA hai aura prItilAbha kA ullekha karake kahA hai tasu antevAsI prItisAgara racyo jI, saMbaMdha RSidattA nAma; 1. mohanalAla dalIcaMda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 380 (na0saM0) 2. vahI, bhAga 3, pR0 1238-39 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 380-381 (na0saM0) 3. agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 109 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanAkAla saMvata satarai bAvana samai jI jeThasita pakSa jAMNa; tithi bIjA ravivAra zubha ati bhalo jI, zubhacaMdra haM to sukha ThAMNa sIla saMbaMdhai adhikAra racyo jI suNatAM hovai ullAsa; ochA adhiko tiNa mAMhai kahyo jI michA dukkar3a tAsa / aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM - RSidattA caupai kIdhI raMgasyuM jI suNatAM huvai suSakAra; prItisAgara munivara guNa gAMvatA jI, ANaMda jaya jayakAra / ' dUsarI racanA dharmabuddhi pApabuddhi kA kartA bhI inheM hI agaracanda nAhaTA ne batAyA hai kintu isakA koI prAmANika vivaraNa aura uddharaNa na to nAhaTA jI ne diyA aura na zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne diyA hai| isalie yaha kahanA kaThina hai ki yaha racanA vastutaH kisakI hai| zrI nemavijaya ne bhI dharmabuddhi pApabuddhi caupaI likhI hai jisakA vivaraNa pahale diyA jA cukA hai| ho sakatA hai ki yaha vahI racanA ho| puNyakorti--kharataragaccha ke yugapradhAna jinacaMdra sUri ke ziSya the| inhoMne 'puNyasAra kathA' kI racanA saM0 1766 meM kI thii| racanA sAmAnya koTi kI hai| kavi puNyakIrti sAMgAnera, jayapura ke nivAsI the| isake atirikta vizeSa vivaraNa aura uddharaNa prApta nahIM hai|' puNyanidhAna (vAcaka)--Apa bhAvaharSa>anaMtahaMsa>vimala udaya ke ziSya the| Apane saM0 1703 vijayadazamI ko vairAgara meM agar3adatta caupaI pUrNa kI jisakI prArambhika paMktiyA~ nimnavat haiM - paramesara dhuri praNami kari, sadguru praNami ulAsa, sarasati piNa praNamevi suri, viracisa vacana vilAsa / sarasvatI kI prArthanA karake kavi AkAMkSA karatA hai ki-- 1. mohanalAla dalIcaMda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1376 (pra0saM) aura bhAga 5, pR0 132-133 (na0saM0) 2. sampAdaka kastUracanda kAsalIvAla aura anUpacanda--rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI graMthasUcI, bhAga 3, pR0 16 / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 puNyanidhAna sundara akSara ati sarasa, vici vici rAga vinoda, rasika loka suNatA rasika pabhaNisu kathA pramoda / racanAkAla-saMvata guNa nabha muni zasi varasai, vijayadasami dina raMgai, agar3adatta caritra paripUraNa kIdhau, ati acharaMgai / puNyanidhAna ne racanA meM apanI guru paramparA isa prakAra batAI hai - zrI bhAvaharaSa guru anaMtahaMsa gaNi vimala udaya sukhakArI; puNyanidhAna vaNArasa pabhaNai, tAsu sIsa suvicaarii| vairAgara puravara caumAsai kIyau caritra anukArI; sumatinAtha sItala jina sAMnidhi, zrAvaka guru sukhkaarii|' puNyaratna - punimagaccha ke bhAvaprabha sUri Apake guru the| Apane tapAgaccha ke muni nyAyanAgara ke nirvANa para 'nyAyasAgara nirvANa rAsa' saM0 1797 Aso kRSNa 5, ravivAra ko likhakara sAmpradAyika sauhArdra evaM udAratA kA udAharaNa prastuta kiyaa| isa rAsa meM tapagaccha ke AnaMda vimala sUri, vidyAsAgara, dharmasAgara, vimalasAgara, padmasAgara, kuzalasAgara aura uttamasAgara taka kI guru paramparA batAI gaI hai| nyAyasAgara uttamasAgara ke ziSya the| isameM puNyaratna ne punimagacchIya DhaMDhera zAkhA ke AcArya aura apane guru bhAvaprabhasUri kA bhI vaMdana kiyA hai / yaha rAsa jayasAgara ke Agraha para likhA gayA thaa| kavi ne likhA hai-- saMghe vinatI guru ne kahAvI, ziSya mokalo citta mAM TharAvI re, guru Adeze ziSya puNya AvyA, pUnimagaccha saMgha mana bhAvyA re| zrI puNyaratne guru pasAye paM0 nyAyasAgara guNagAyA re| racanAkAla saMvata satara sattANuAM varSe, Azvina vadi ravivAra sohAyA re, paMcami dina saMpUrNa kIdho vighana rahita ujyAlo re; bhaNasya guNasya je sAMbhalisya tasa ghara lIlA vizAlo re / 2 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3 pR0 1139-40 (pra0 saM0) aura bhAga 4 pR0 79-80 (na0saM0) 2. vahI bhAga 2 pR0 585-87 (pra.saM.)aura bhAga 5 pR. 357-359(pra.saM.) Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha rAsa jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya meM saMkalita hai jisake anta kI prazasti apUrNa hai / bhAvaprabha sUri hI kA amara nAma bhAvaratna sari thA / ye caMdraprabha sUri kI paramparA meM mahimAprabha sari ke ziSya the| unhoMne kaI graMthoM kI racanA kI hai jinakA varNana yathAsthAna kiyA jaayegaa| isa rAsa se jJAta hotA hai ki nyAyasAgara ke pitA bhinnamAla (mAravAr3a) nivAsI osavAla moTo sAha the| inakA saMkSipta paricaya pahale diyA jA cukA hai ataH punarukti anAvazyaka hai| puNyaratna kI dUsarI racanA 'zaMkhezvara pArzvanAtha stavana' saM0 1797 vaizAkha kRSNa 4, guruvAra ko pUrNa huI, yathA saMvata sattara sattANui, vaizAkha vadi ho cokhI ne guruvAra ki, zrI yAtrA karI bhalIbhA~ti su, saMghajana nI ho puhacI manaAsa, bhAvaprabha sUri ziSya puNya kahe, mujha tUNa ho saMkhesara pAsa ki / ' jaina sampradAya meM bhI nirguNa jJAnamArgI saMtoM kI taraha guru kA bar3A mahatva hai / guru kI vaMdanA meM puNyaratna ne likhA hai-- bhAveM guru ne vaMdIya, guru viNa jJAna nahIM koI, deva dANava guru zira dharai, guru viNa jJAna na hoI / isakA maMgalAcaraNa bhI guru vaMdanA se prAraMbha huA hai, yathA-- sukhakara dukhahara guNanidhi, zrI bhAvaprabha sUri aha suguru pasAya thI, gAisa stavana sanUra / ApakI eka laghukRti 'zaMkhesara stava' (7 kar3I) bhI hai, isakI prAraMbhika paMkti Age dI jA rahI hai-- __ sukhakArI saMkhesara sevA jii| isakI aMtima paMktiyA~ dekara yaha prakaraNa pUrNa kiyA jA rahA hai-- sAhA zrI ratana jI nA saMgha ne sAthe, yAtrA karI sukha sevA jI, bhAvaprabha sUri ko puNya ima jape, sakala saMgha sukha karevA jI / / 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 585-87 pra0saM0 aura bhAga 5, pR0 357-359 (n0sN0)| 2. vahI - Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyaratna 299 puNyaratna ( muni ) kRta nemikumAra rAsa saM0 1761 kA ullekha uttamacaMda koThArI ne apanI sUcI meM kiyA hai kintu nAmollekha ke alAvA anya koI vivaraNa nahIM hone se usakI carcA yahIM samApta kI jA rahI hai| koThArI jI kA kathana hai ki ye racanAyeM unhoMne nAhaTA saMgraha meM dekhI hai| puNyavilAsa-kharataragacchIya samayasundara kI paraMparA meM Apa puNyacaMdra ke ziSya the| inhoMne 'mAnatuMga mAnavatI rAsa' kI racanA saM0 1780 meM kii| rAsa kA Adi nimnAMkita hai namusadA nitameva, AdIsara arihaMta paya, darasaNa zrI jinadeva, lUNakaraNasara meM lhyo| isake pazcAt vAgezvarI kI vaMdanA hai| kavi ne mAnavatI ke dRSTAMta dvArA satya kI mahattA ghoSita kI hai; yathA mAnavatI parabaMdha mRSAvAda Upara kahu~, suNI tAsa saMbaMdha kuNa mAnavatI kihAMthaI, jIvyau tAsa pramANa, vacana boli pAle jike, jIvana dhiga tasU jANa, vacana boli badalai jike / yahI upadeza pAThakoM ko rAsa detA hai| isakA racanAkAla dekhiye saMvata satarai assIo, rahyA laNasara caumAsa; vAcaka zrI puNyacaMda nai supasAI re kIdho rAsa / ravivAra sudi dvitIyA dinai, riti sarada bIje mAsa; ziSya puNyazIla nai Agrahai, imajaMpai re kavi punya vilAsa / ' puNyaharSa-Apa kharataragacchIya kIrtiratnasUri kI paraMparA meM harSavizAla> harSadharma>sAdhumaMdira>vimalaraMga> labdhikallola - lalitakIrti ke ziSya the| kItiratna sUri zAkhA meM mahopAdhyAya puNyaharSa gaNi kI ziSya paraMparA lambI thii| inake eka ziSya abhayakuzala ne 1. jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 536-5 37, bhAga 3, pR. 1439 (pra0 saM0) aura bhAga 5, pR0 314-315 (n0sN0)| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa RSabhadatta rUpavatI caupai kI racanA kI, jisakA ullekha yathAsthAna kiyA jA cukA hai| abhayakuzala ne pUNyaharSa kI vaMdanA meM gIta likhA hai jisase jJAta hotA hai ki puNyaharSa upAdhyAya ne gacchapati kI AjJA prApta kara sindhu deza ke hAjI khAnapura meM caumAsA saM0 1744 meM kiyA thA aura vahIM kArtika zukla 3 ko prabhAtakAla meM anazanapUrvaka zarIra tyAga diyA thaa| saMgha ne vahA~ unakA nirvANa mahotsava kiyaa| isase prakaTa hotA hai ki ve eka prabhAvazAlI sAdha the, sAtha hI unakI racanAoM ko dekhane se yaha bhI pramANita hotA hai ki ve eka acche racanAkAra bhI the, unakI kucha racanAoM kA vivaraNa diyA jA rahA hai| jinapAlita jinarakSita rAsa (saM0 1709, vijayadasamI) isake aMta meM vistRta guruparaMparA dI gaI hai aura jinarAja, jinaratana, kIrtiratna se lekara isa zAkhA ke uparokta AcAryoM kI vaMdanA kI gaI hai| racanAkAla isa prakAra batAyA hai saMvata satare se navaDotare AsU mAsa udAra, vijayadazamI dina ralIyAmaNo rAsa racyo hitkaar| isakI aMtima paMktiyoM meM sAdhu ke guNoM kA varNana kiyA gayA hai, yathA sAMbhalatA bhaNatAM guNa sAdhunA pAtaka jAye dUra, rasanA pAvana hoi ApaNI, vAdhe puNya paDUra / meru mahIdhara sAgara jAM lage jAM lagi sUraja caMda, saMbaMdha tA lagi vAcatAM thAkyo sahaja AnaMda / ' inakI dUsarI racanA 'haribala caupAI' (17 DhAla saM0 1735 sArasA) meM haribala nAmaka dhIvara kI dayA kA varNana hai, yathA haribala nAmai dhIvarai pAlI dayA pradhAna, tAsa carita bakhANatAM suNijyo catura sujANa / dayA dharama je pAlisye te lahisye sukhasAra, Agama dasameM aMgamai aMka kahyo niradhAra / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 3, pR0 1989-92 __(pra0saM) aura bhAga 4 pR0 166-168 (na0saM0) / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyaharSa 301 dayAdharma kA pAlana karane se haribala dhIvara ko bhI apAra AnaMda kI prApti huI, isakA prArambha- zrI guru paya praNamI karI, bhAva bhagati bharapUra, jasu sAMnidhi sukha saMpajai, saMkaTa nAsai dUra / racanAkAla batAne se pUrva kavi ne kharataragaccha ke prasiddha AcArya jinacaMdra sUri kI bhI vaMdanA kI hai / racanAkAla dekhiye iSu guNa muni zazi vatsareM o sarase sahara majAra, lalita kIrati pAThaka taNeM a, supasAye sukhakAra / puNyaharSa pAThaka kahe o aha saMbaMdha rasAla bhaNatAM guNatAM vAMcatAM a, ghari ghari maMgalamAla / ' puNyaharSa ne apane ziSya abhayakuzala ke sAtha milakara digambara padmanaMdI kRta paMcaviMzikA kI hindI bhASA meM TIkA saM0 1722 meM AgarA ke jagatarAya ke lie likhI thI ataH Apa kuzala padyakAra ke sAtha hI gadya lekhaka bhI the / abhayakuzala ne catura sonI ke Agraha para bhartRharizataka bAlAvabodha kI racanA saM0 1755 meM kI thI; yaha kuzalatA unheM apane yogya guru puNyaharSa se hI prApta ho sakI thI / pUrNa prabha-- kharataragaccha kI kIrtiratna sUri zAkhA ke harSavizAla 7 harSadharma> sAdhumaMdira > vimalaraMga 7 labdhi kallola 7 lalita kIrti > puNyaharSa 7 zAMti kuzala ke Apa ziSya the / Apa samartha racanAkAra aura vidvAn sAdhu the / ApakI katipaya pramukha racanAoM kA vivaraNa diyA jA rahA hai / 'puNyadatta subhadrA caupai' (3 khaMDa 33 DhAla 616 kar3I) kI racanA Apane saM0 1786 kArtika dhanaterasa ko dharaNAvasa meM kiyA / racanAkAla se saMbaMdhita paMktiyA~ prastuta haiM- saMvata satara chayAsIo o, kAtiga mAsa udAra, dhanaterasa ati dIpatI o, paraba dIvAlI sAra / 1, sampAdaka agaracanda nAhaTA - rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 231 / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isakI kAvyabhASA evaM kAvyatva kA namUnA upasthita karane ke lie caupai kI kucha prAraMbhika paMktiyA~ dekhiye- 302 purisAdANI pAsa jiNa, nita samaratAM nAma, gor3I ghaNI guNa gAvatAM mahiyala moTI mAMga | jehano sAsaNa jANI vardhamAna sukhakAra, jasu pada paMkaja nita namai, iMdra caMdra suvicAra | X X X puNyadatta vivahAranI subhadrA tehanI nAri, sIla prabhAva sukha thayA, te suNajyo adhikAra / tIna khaMDe tehanI kahisa copaI sAra, dAna dIyau pahilai bhavai moTA mohika cyAra / ' isa racanA kA AdhAra zIla taraMgiNI grantha hai / isameM zIlapAlana kA mAhAtmya batalAyA gayA hai / ApakI dUsarI prasiddha kRti 'gajasukumAra caupAI' (25 DhAla 423 kar3I) saM0 1786 pauSa zukla 2 guruvAra ko dharaNAvasa meM hI pUrNa huI thI isakI kathA jaina kathA sAhitya meM atyadhika lokapriya aura prasiddha hai / aneka kaviyoM ne isa AkhyAna ko apanI racanA kA AdhAra banAyA hai / isakA maulika AdhAra kalpasUtra hai / isameM gajasukamAla ke ucca sAdhu caritra kA varNana kiyA gayA hai| maMgalAcaraNa pahale diyA jA rahA hai- jiNavara nai praNamI karI, siddha yathA chai teha, tehanA paya juga vaMdatAM, upajai bhAva acheha | gaja sukumAla kI caupai jAdavA no adhikAra, aMtakRta thayo kevalI te suNajyo naranAri / racanAkAla saMvata ra parvatamuni A~khe iMdu piNa sahunI sAkhai; posa zukla pakSa dvitIyA jANau, guruvAra tepa bakhANoM jI / isameM kavi ne svayaM ko puNyaharSa kA praziSya evaM zAMti kuzala kA ziSya batAyA hai / 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 323-329 ( na0 saM0 ) / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNaprabha 303 zatruMjayarAsa ( 7 DhAla 117 kar3I) isakI racanA saM0 1790 phAlguna kRSNa 8 maMgalavAra ko huI thI / isameM zatru jaya tIrtha kA mAhAtmya batAyA gayA hai / katipaya uddharaNa Age die jA rahe haiMmaMgalAcaraNa --- AdikaraNa arahaMta jI, siddhavaMta guNavaMta / tehanA caraNa namI karI bhayabhaMjaNa bhagavaMta / zetruMja tIratha sarIkho samavaDa nahI kau sAra, maMtra mAMhi moTyo kahyAM, paMca parameSThi navakAra / zeja mahAtama tiNa kIyo, cyAra satotara jANa, dhanasUri sUre ucaryo jiNavara muMkha nI vAMNa / racanAkAla - saMvata zUnya nidhi muni sahI re lAla iMdu SiNa phAguna mAsa re, kRSNa pakSa aSTamI tithai re lAla, bhRguvAra kIyo rAsa re / jayasena kumAra prabaMdha athavA rAsa ( rAtribhojana viSaye, 4 khaMDa 37 DhAla 762 kar3I ) kI racanA saM0 1792 kArtika dhanaterasa ke parva para vAlI meM pUrNa huI / prAraMbha meM guruvaMdanA karatA huA kavi kahatA haiguru moTA guru devatA, guru viNa ghora aMdhAra, suguru taNe supasAda thI, lahIo akSara sAra | kavi isase pahale pArzva aura sAradA kI vaMdanA kI hai jisase suMdara abhivyaMjanA zakti kA varadAna mAMgA hai| rAtribhojana kI vigarhaNA karatA huA kavi kahatA hai puhara cyAre divasa re, ane nahI dhAyaMti, rAtribhojana je kare, mAnava rAkSasa kahati / cyAre khaMDe copai karisu ati vistAra; jayasena nAmA kumara nI rAtrI bhojana adhikAra | isakI kathA kA sUtra vRhad naMdIsUtra se liyA gayA hai / racanAkAla dekhiye -- nayaNa nidhi muni saMkhyA AMNo, iMdu saMvacchara TANoM jI, kArtika mAse pakhya dIvAlI, dhanaterasa piNa nihAle jI / cahupANavaTI jAlorI dese, tihAM vAlI gAma vase se jI, dhaNe Agrahe caumAsa lIdhI, copai tihAM kaNa kIdhI jI / ' 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 322-329 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isa racanA kI aMtima paMktiyA~ viSaya ke paricayArtha dI jA rahI haiM dAna dharama moTo tihAM dIpa, zIla vizeSa jaga jIpai jI, tapa taNA adhikAra ati tAjA, bhAva vizeSa tihAM rAjai jI / dhanurvidha dharma thI adhiko jAMNe, rayaNabhojana phala vizeSe AMNo jI, pUraNaprabha hiva iNa pari bhAse, sukha saMpada lIla vilAse jii|' premacaMda-Apa kanakacaMda upAdhyAya ke ziSya the| Apane AbU rAja stavana athavA Adi kumAra stavana kI racanA saM0 1779 jyeSTha zukla dvitIyA budhavAra ko pUrNa kii| yaha 34 kar3I kA stavana hai| racanAkAla se saMbaMdhita paMktiyA~ isa prakAra haiM saMvata satare ugalAsIi, bIjAre budhavAra re vAra, jeTha mahIne jugata suMgAyo zrI Adi kumAra re, lAla / kanakacaMda uvajhAya no, vAcaka kahe premacaMda re, lAla, vaMde pUje bhAva sU, pAle paramANaMda re lAla / ' premAnaMda--Apa gujarAtI bhASA ke prasiddha evaM zreSTha kavi haiM parantu jainetara haiN| zrI desAI ne Apa kI tIna pramukha kRtiyoM kA paricaya diyA hai, tInoM prakAzita haiM phira bhI tInoM ke kucha uddharaNa udAharaNArtha de rahA huuN| sudAmA caritra (saM0 1738 zrAvaNa zukla 3 bhRguvAra) kavi ne Atma paricaya meM likhA hai vIrakSetra baDodaru gujarAta madhe grAma, caturavaMzI gyAta bhrAhmaNa, kavI premAnaMda nAma / racanAkAla-saMvata satara ADatrIsA varakhe, sAvaNa sudI nidhAna, tithI tritI bhagavAre padavaMdha karUM AkhyAna / Udara nImata karI setu gAMma naMdana bAra, nIdIparA mAMhAM kathA kIdhI jathA budhI anusAra / 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1458-64 (pra0 saM0) aura bhAga 5, pR0 323-329 (n0sN0)| 2. vahI, bhAga 2, pR0 536 (na0saM0) aura bhAga 5 pR0 302 (n0sN0)| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premAnanda 305 abhimanyu AkhyAna-saM0 1727, yaha AkhyAna mahAbhArata kI atimArmika aura sarvajJAta ghaTanA abhimanyu vadha para AdhArita hai karI na Ave rudana kIdhe, pache nAhA arajuna ne vIsvAdhAra, sAvacIta thai sakhIsAcI a, bhIma ne pUche samAcAra / kema par3Io putra mAhAro? kula bola ke tAru ? nAhAsatAM muo ke nAma bolu, ke koNe mArIo ?' ApakI tIsarI racanA gujarAtI tathA bhAratIya sAhitya ke prasiddha saMta narasiMha mehatA se saMbaMdhita hai, nAma hai narasiMha mehatArnu mAmeru, yaha racanA saM0 1728 Aso zukla 9 ravivAra ko pUrNa huI thii| kavi premAnaMda narasiMha mehatA ko bar3e pUjya bhAva se dekhate the ora unhIM kI vedanA meM yaha mAmeru likhA hai| Adi-zrI guru guNapata ne sAradA samarUM te sukhadAyaka sadA, mana mudai mAMmeru metA taNu, praSNa thAyo to huMa ja bhnnuuN| mAmeru meMtA taNuM padavaMdha karavA Asa, narasIMha meMto nAgara brAhmaNa jUnAgar3ha mA bAsa / racanAkAla saMvata 1728 varise Asu suda noma ravIvAre jI, pUraNa graMtha thayo o divase, kahu te budha prakAsa jI / premarAja-- ApakA itivRtta ajJAta hai| ApakI eka racanA 'vaidarbhI caupAI' (182 kar3I) saM0 1724 se pUrva kI racita prApta hai jisakA prAraMbha ina paMktiyoM se huA hai --- jiNadharma mAhi dIpatA karI dharama syuM raMga, ridaI sUrA jANaiM bahU, DhAla bhaNu mnrNg| raMga viNa rasa na AvasI, kavitA karo vicAra, navarasa Adi siMgAra rasa te ANu adhikAra / aMta -dAna dei cArita lIo jI, huto tasa jaya jayakAra, premarAja garu ima bhaNai, mugata gayA tatakAla / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3 pa0 2176-78 (pra0 sN0)| 2. vahI, bhAga 3, pR0 2176-78 (pra0 sN0)| 20 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isameM dAna kA mahatva batAtA huA kavi kahatA haizrI dAna supAtrai dIjIyai, dAnai dolati hoi, rAjaRddha sukha pAmIyai, vedarabhI jima joi / kaThina kriyA te karI, pohatI svarga AvAsa, vedarabhI guNa gAvatAM, pAmai lIla vilAsa pahale zrI desAI ne jaina gurjara kaviyo ke bhAga 3 pR0 334 para isa racanA ko lokAgaccha ke premakavi kI racanA batAyA thA / dvitIya saMskaraNa ke saMpAdaka zrI jayaMta koThArI kA spaSTa vicAra hai ki yaha kRti premakavi kI nahIM apitu premarAja kI hai ataH yahA~ unhIM kI racanA ke rUpa meM ise prastuta kiyA gayA hai / premavijaya -- Apa dharmavijaya ke praziSya aura zAMtivijaya ke ziSya the / ApakI eka 'caubIsI prApta hai jisakI racanA saM0 1762 mAgha zukla 2 mahisANA meM huii| isakA prArambha isa maMgalAcaraNa se huA hai zrI sarasati zubhamati vinavuM zrI guru praNamI pAya lAla re, marudevI naMdana gAvatAM mAharu tanamana nIramala thAya lAla re / isakI antima paMktiyA~ bhI prastuta kara rahA hU~ jinameM isakA racanAkAla aura guru kA ullekha hai saMvata satara bAsaThA varasai, mAgha zudi bIjA dina sArI, mahisANeM cumAsa rahIne, jina stavanA vistArI re lAla | paMDita zrI dharmavijaya vibudhavara sevaka zAMtivijaya zubha sIsa, tasa caraNa kamala pAya praNamatAM, prema pAMmI sujagIsa re, bhaviyaNa / bakhtAvaramala - ApakI racanA jinadatta carita kA ullekha DaoN0 lAlacaMda ne apane graMtha jaina kaviyoM ke brajabhASA prabandha kAvyoM kA adhyayana meM kiyA hai kintu vivaraNa nahIM diyA hai / isameM 1700-1900 1. moharalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 334, 1400-1 tathA 1524 aura bhAga 4, pR0 328-329 (na0 saM0 ) / 2. vahIM, bhAga 3, pR0 1410-11 (pra0 saM0 ) aura bhAga 5, pR0 224 (na0 saM0 ) / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bakhtAvaramala taka kI racanAyeM haiM ataH nizcita nahIM ki yaha 18vIM zatI kI racanA ho isalie chor3a diyA gayA hai| baccharAja - lokAgaccha ke lekhaka, anya vivaraNa ajJAta, ApakI racanA 'subAhu cauDhAliyA' saM0 1749 bIkAnera (kAkaDA) meM pUrNa huI / kavi ne svayaM ko RSi vacharAja likhA hai ataH vaha lokAgacchIya hogaa| anya vivaraNa yA racanA kA koI uddharaNa upalabdha nahIM hai|' badho (zrAvaka)- Apa pIpADo jAti ke zrAvaka the, ApakA nivAsa sthAna sojata nAmaka sthAna thaa| yaha paricaya kavi ne apanI racanA kumatirAsa athavA saMJjhAya yA pratimA sthApana gIta yA mahAvIra stavana meM svayaM diyA hai| isameM sojata nagara meM sthApita mahAvIra kA stavana kiyA gayA hai, yathA--- sojita maMDaNa vIra jiNesara, vInatI karUM tuma Age, zubha dRSTe sAhiba ne sevyAM kumati kadAgraha bhAge re / Atma paricaya detA huA kavi kahatA haisAha badho ne jAte pIpADo nagara sojita no vAsI, o tavana tavyo sadguru ne vayaNe, the chor3o kumati nI pAsI re / racanAkAla saMvata satareM varasa cobIse, zrAvaNa sudi chaTha divase, zrI jina pratimA nuM darasaNa karatAM kamala ratana vikase re / isakI prArambhika paMktiyA~ nimnavat haiM - zrI zrutadeva taNe supasAyeM praNamI sadguru pAyA, zrI siddhAMta taNe aNusAreM, sIkha deuM sukhadAyA re| 2. bAla - zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne inakI eka racanA pA~ca iMdriya saMvAda (154 kar3I) saM0 1751 bhAdra zukla 2 kA ullekha jaina 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1347 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 75 (n0sN0)| 2. vahI, bhAga 3, pR0 1233-. 4(pra0saM0) aura bhAga 5 pR0 341 342 (n0sN0)| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gurjara kaviyo meM kiyA hai| ThIka isI tithi kI racanA bhaiyA bhagavatI dAsa kRta paMcendriya saMvAda hai jisakA racanAkAla paMcendriya saMvAda ke padya 150 pR0 252 para saM0 1751 diyA gayA hai| isameM nAka, kAna A~kha, jIbha Adi indriyoM ke mAnavIkaraNa meM kavi ko acchI saphalatA milI hai| bAla kavikRta pA~ca iMdriya saMvAda meM racanAkAla padya saM. 152 meM isa prakAra kahA gayA hai--(dekhiye padya saMkhyA 152) saMvata sataraha akAnave 1751 nagara Agare mAMhi bhAdo sudI zubha dUja ko, bAla khyAla pragaTAhi / isake maMgalAcaraNa meM kavi ne jinarAya aura zivarAya kI vaMdanA kI hai-- prathama praNami jinadeva kauM bahuri praNamI zivarAya, sAdya sakala ke caraNa kauM praNamauM sIsa namAya / vrajabhASA hindI meM maMgalAcaraNa prArambha kiyA gayA hai, lekina DhAla kI bhASAzailI marugurjara hai| ThIka isI zailI meM bAlaka' rAmacandra ne sItA carita nAmaka prasiddha prabandhakAvya likhA hai| desAI ne prastuta bAlakavi kRta 'sItArAsa' kA nAmollekha kiyA hai kintu vivaraNa uddharaNa nahIM diyA hai| ho sakatA hai ki ukta sItArAsa bAlaka (rAmacandra) kRta sItAcaritra hI ho aura pA~ca iMdriya saMvAda bhaiyA bhagavatIdAsa kRta paMcendriya saMvAda nAmaka racanA ho, para yaha spaSTa nahIM hai kyoMki donoM ke pAThoM ke milAna kA avasara mujhe nahIM milA / nAka kahatI hai-- nAka kahai jaga huM bar3o, bAta suNo saba koI re, nAka rahe pata loka mA, nAka gaye pata khoI re| pA~ca iMdriyoM ke sambandha meM Ama dhAraNA hai ki ye duHkha sparUpa haiM, yathA calI bAta vyAkhyAna meM pA~cai indrI dukha, tyoM tyoM adukha deta haiM jyauM jyauM kIjai puSTa / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo bhAga 5, pR0 125 / 2. DA. lAlacanda jaina ----jaina kaviyoM ke brajabhASA prabandhakAvyoM kA adhyayana, pR0 75-78 / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAla bAta ke saMbaMdha meM bAla kA vacana hai-- surasa mohi saba sukha basa, kurasa mAMhi kachu nAhi, kurasa bAtai nA kahai, purasa pragaTa samu kAMhi / ' paMcendriya saMvAda meM bhI isI prakAra AdyaMta paMcendriyoM kI prazaMsA aura bhartsanA prabala svara meM sAtha sAtha kI gaI hai| bhaiyA bhagavatIdAsa jIbha ke sambandha meM kahate haiMTeka -(yatIzvara jIbha baDI saMsAra, japai paMca navakAra) jIbhahiM teM saba jItiye jI, jIbhahiM teM saba hAra, jobhahi teM saba jIva ke jI, kIjatu haiM upakAra / ' ho sakatA hai ki bAla kavi, bAlaka (rAmacandra) aura bhaiyA bhagavatI dAsa kI racanAoM meM ghAlamela ho gayA ho athavA yaha bhI sambhava hai ki bAlaka kavi alaga hoM aura bAla kavi alg| isI prakAra bAla aura bhaiyA bhagavatI donoM ne eka hI samaya eka sAtha paMca iMdriya saMvAda likhA ho| bAlaka-(rAmacandra) aura unakI racanA 'sItAcaritra' kA vivaraNa rAmacandra bAlaka ke sAtha yathAsthAna diyA jaayegaa| inakA ullekha DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla kRta rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI sUcI bhAga 3 pR0 79 aura anyatra bhI huA hai| isalie inakA vivaraNa svataMtra rUpa se yathAsthAna hI denA samIcIna hogaa| baMzodhara--ApakI eka racanA dastUra mAlikA (saM0 1765) kA ullekha milatA hai jo arthazAstra se saMbaMdhita hai isameM vyApAra saMbaMdhI dastUra batAe gaye haiM / isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai-- jo dharata ganapati vrAta mai dharata jo loi, guna vaMdana ikadaMta ke sura muni jana saba koi / 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 421-22 (pra0saM0) aura bhAga 5 pR0 125-126 (n0sN0)| 2. DA0 lAlacanda jaina--jaina kaviyoM ke brajabhASA prabandhakAvyoM kA adhyayana pR0 78 / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha racanA auraMgajeba ke zAsanakAla meM kI gii| isameM chatrasAla kA bhI varNana hai, yathA-- chatrasAla bhuvapAla ko rAjata rAja vizAla, sakala hindu jaga jAla meM manau indra dutijAla / Age kisI sakalasiMgha kA bhI ullekha hai jo zahara sakatapura ke the| racanAkAla saMvata satrA saikarA paisaTha parama punIta, ___ kari baranana yahi graMtha kI chai caranani kari mIta / kavi vaMzIdhara kapar3A kharIda kA dastUra batAte haiM-- jita rupaiyA mola ko gaja prata jo paTa lei, giraha eka AnA tite lekha likhArI dei / AnA Upara hauya gaja prati rupayA aMka, tIna dAma aTha aMsa bar3ha graja prati likhe nisaMka / ' brahmadIpa-ApakI do racanAyeM prApta haiM 'adhyAtma bAvanI' aura manakarahA rAsa / inakI hastaprati saM0 1771 kI prApta hai isalie racanAe~ isase kucha pUrva kI hoNgii| inake alAvA kucha sphuTa pada bhI milate haiN| adhyAtma bAvanI yA brahma vilAsa bar3I racanA hai| isameM 77 dohA caupAI chanda haiN| isake maMgalAcaraNa meM arahaMtoM aura siddhoM kI vaMdanA hai, tatpazcAt nAgarI lipi ke varNAnukrama se AtmA, paramAtmA, mokSa aura sahaja sAdhanA Adi kA padyabaddha varNana kiyA gayA hai| Atmatatva kI khoja karane kA saMketa karatA huA eka jagaha kavi ne likhA hai - nanA nahi koI ApaNau, ghara pariyaNu taNu loi, jihi adhArai ghaTi basai, so tuma ApA joi / anta--UMchara dhAtu na viSaye kiMcita brahma vilAsa, iti brahmadIpa kRta adhyAtma bAvanI samApta / manakarahA rAsa (racanAkAla saM0 1771 se pUrva) isameM mana rUpI karabha (U~Ta) ko bhava bana meM ugI huI viSabeli ko cakhane se manA kiyA gayA hai| karabha kA rUpaka jaina kaviyoM meM rAja1. sampAdaka DA0 kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina zAstrabhaNDAroM kI granthasUcI, bhAga 3, pR0 170-71 / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmadIpa 311 sthAnI prabhAva ke kAraNa adhika milatA hai| muni rAmasiMha, bhagavatI dAsa Adi kaI prasiddha adhyAtmavAdI kaviyoM ne manakarahA kA rUpaka apanI racanAoM meM prastuta kiyA hai| brahmadIpa ke prastuta rAsa kA prArambha ina paMktiyoM se huA hai manakarahA bhava bani mA carai, tadi viSa vellarI bahUta, taMha carataMha bahu dukha pAiyau, saba jAnahi gau mIta / isake anta meM kavi ne likhA hai ki usane isa rAsa kI racanA bhImasena ToDaramala ke jina caitmAsaya meM kI, yathA bhImasena ToDaramallau jina caityAlaya AI re, brahmadIpa rAsau racyo, mati yahu hie samAI re / yaha sthAna bharatapura meM hai / isase lagatA hai ki ve rAjasthAnI kavi haiM inakI bhASA marugurjara hai| Apake padoM meM AdhyAtmika sAdhanA kA sandeza hai| kavi sacce yogI kA svarUpa batAte hue eka pada meM kahate haiM-- audhU so jogI mohi bhAvai, suddha niraMjana dhyAvai, sIla huuM suranara samAdhi kari, jIva jaMta na satAvai / ' brahmanAtha--ApakA sAdhanA-sthala TauMka jile ke nagaragrAma kA jaina mandira thaa| vahA~ ke jaina mandiroM ke zAstra bhaNDaroM kI khoja ke samaya ApakI kaI racanAe~ prApta haI haiM jinameM nemIzvara rAjImatI ko byAhulo saM0 1728, nemajI kI lahari, jinagIta, DorI gIta, dAI gIta aura rAga malAra, soraTha, mAru tathA dhanAzrI ke gIta ullekhanIya haiN| madhura gItakAra brahmanAtha kI ina racanAoM meM nemIzvara rAjImatI ko vyAhulo apekSAkRta bar3I racanA hai, isameM nikAsI siMdUrI Adi vividha DhAloM meM neminAtha aura rAjImatI ke vivAha sambandhI samasta prasaMgoM kA madhura varNana hai| ubaTana, dUlaha kA zrRMgAra, bArAta kI nikAsI Adi vividha lokAcAroM ke varNana meM kavi ne paryApta ruci pradarzita kI hai| kavi kA sarasa hRdaya nemi, rAjImatI ke mArmika 1. DA. vAsudeva siMha--apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda pR0 101-102 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312. marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa prasaMga meM adhika ramA hai isalie usane dUsarI racanA nemajI kI lahari bhI usI prasaMga para racI hai / zeSa gIta mArmika kintu choTe haiM jinameM vibhinna rAga-rAganiyoM kA prayoga karake unakI geyatA ko paripuSTa kiyA gayA hai / kheda hai ki isa sarasa evaM bhAvuka gItakAra ke gItoM kA uddharaNa upalabdha nahIM ho sakA, kevala kAvya-prasaMga aura DhAloM tathA rAga rAganiyoM ke prayoga kI jAnakArI ke AdhAra para hI unakI mArmikatA tathA geyatA kA anumAna kiyA gayA hai / " bihArIdAsa - Apa AgarA ke rahane vAle the aura prasiddha jaina kavi dyAnatarAya ke guru the / usa samaya AgarA meM do mukhya vidvAn the eka bihArIdAsa, dUsare mAnasiMha jauharI the, inakI zailI calatI thI / ve svayaM acche kavi the aura kavitA meM apanA nAma bihArI yA kahIM kahIM bihArIlAla likhate the / ye hindI ke prasiddha kavi satasaiyAkAra bihArI se pUrNatayA bhinna the / isa nAma ke kaI anya kavi bhI ho gaye haiM jinameM eka orachAvAsI bihArIlAla kAyastha the, dUsare kA ullekha nAgarI pracAriNI kI khoja riporTa kI dvitIya traimAsika riporTa meM huA hai, unhoMne saM0 1820 meM 'nakhazikha rAmacandrajI' kI racanA kI hai / tIsare bihArIlAla 'haradaula caritra' saM0 1815 ke lekhaka haiM / cauthe harirAma dAsa ke ziSya bihArIdAsa the jinhoMne saM0 'nisANI kI racanA kI / ye sabhI 19vIM zatI ke pUrvArddha ke racanAkAra the / prastuta vihArIlAla 18vIM (vi0) zatAbdI ke pUrvArddha ke kavi the kyoMki dyAnatarAya kA jainadharma kI tarapha jhukAva saM0 1746 meM inhIM kI preraNA se huA mAnA jAtA hai arthAt taba taka ye paryApta praur3ha aura prasiddha ho cuke rahe hoMge / 1835 meM Apane saMbodha paMcAzikA, jakhar3I, jinendra stuti aura AratI nAmaka racanAe~ kI haiM | saMbodha paMcAsikA kA aparanAma akSara bAvanI bhI hai / isakA racanAkAla saM0 1758 kArtika kRSNa 13 hai / isameM 50 padya haiM jo vividha DhAloM meM DhAlabaddha hai / isakA Arambha dekhieUMkAra majhAra paMca paramapada basata hai, tIna bhavana maiM sAra vaMdau manavacakAyakai; 1. sampAdaka agaracanda nAhaTA - rAjasthAna kA jaina sAhitya, pR0 219 aura 225 / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bihArIdAsa 313 akSara jJAna na mohi chaMda bheda samajha nahIM, budha thorI kIma hoya bhASA akSara baavnii| isameM jinendra ke caraNoM meM citta ramAne kA saMdeza diyA gayA hai, jaise lAgi dharama jina pUjiye, sAMca kahyo saba koi, cita prabhu carana lagAiyo, taba manavaMchita phala hoi| jakhar3I--yaha eka prakAra stotra hai| jainabhaktisAhitya meM isakI paramparA purAnI hai / isa jakhar3I meM 36 padya haiM aura paMcAsikA se do varSa pUrva kI yaha racanA hai| isameM tIrthoM, caityoM aura AcAryoM kI vaMdanA hai, eka udAharaNa lIjie-- zikharI deza ke madhya virAjai sammedAcala vaMdau jI, karma kATi nirvANa pahu~cyA, bIsa jinezvara vaMdaujI / jinendra stuti -yaha kRti vRhajjinavANI saMgraha ke pRSTha 126 para prakAzita hai| yaha bhagavAna ke sUndara svarUpa para mugdha bhakta kI bhAva pUrvaka kI gaI stuti hai; namUne ke lie do paMktiyA~ prastuta haiM-- vastrAbharaNa bina zAMtamudrA sakala suranara mana harai, nAsAgra dRSTi vikAra vajita, nirakhi chavi saMkaTa ttrai| AratI --yaha Atamadeva kI AratI hai, yathA karo AratI Atama devA, guNa para jApa anaMta abhevA, jAmai saba kaha vaha jaga mAhI, vasata jagata meM jaga samA naahii|' banda -ye auraMgajeba ke darabAra meM the aura usake pote ajImuzzAna ke Azrita the| inhoMne saM0 1761 kArtika zukla 7, somavAra ko DhAkA meM 'satasaiyA vRnda vinoda' nAmaka kAvyagraMtha kI racanA kI jisake racanAkAlAdi kA ullekha ina paMktiyoM meM hai ...-. saMvata zazi rasa vAra zazi, kAti sudI zazivAra, sAtai DhAkA sahara mai, upajyau yahai vicAra / isakI pratilipi cAritrodaya muni ke gurubhAI mANikyodaya ne saM0 1822, bAlotarA meM likhii| 1. DA0 premasAgara jaina--hindI jaina bhaktikAvya aura kavi, pR0 322 / 2 . mizrabandhu--mizrabandhu vinoda, pR0 495 / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhada itihAsa bavavijaya tapAgacchIya vijayadevasUri 7 vijayasiMha sUri 7 gajavijaya > guNavijaya > hetavijaya > jJAnavijaya Apake guru the / Apane saM0 1800 se pUrva 'yogazAstra bAlAvabodha' kI racanA kI / isake gadya kA namUnA prApta nahIM ho pAyA / " 314 2 buddhivijaya -- Apake saMbaMdha meM koI vivaraNa upalabdha nahIM hai / Apane saM0 1912 ASAr3ha zukla 10 ko 'jIva vicAra stava' likhA jisakA uddharaNa anupalabdha hai / isalie yaha nizcaya nahIM ho pAyA ki ye tapAgacchIya jJAnavijaya ke ziSya budhavijaya hI haiM yA anya koI lekhaka haiM / bulAkIdAsa -- racanAkAla saM0 1737 se 1754 ApakA parivAra mUlataH bayAnA kA nivAsI thA; inake dAdA lAlA zramaNadAsa bayAnA chor3akara AgarA rahane lage the / kavi ke pitA kA nAma naMdalAla thA / inake pitA (naMdalAla ) ke guNoM se prasanna hokara paMDita hemarAja ne apanI putrI 'jainA' kA vivAha inase kara diyA thA / mAtA pitA ke puNyaprabhAva se bulAkIdAsa rUpavAn, vidvAn aura kavi ho gaye / ye loga goyalavaMzIya agravAla the / inhoMne aneka uttama racanAyeM kI haiM jinameM vacanakoza, praznottara zrAvakAcAra, pANDavapurANa aura jaina caubIsI Adi pramukha haiM / jainavacana koza (saM0 1737) jaina siddhAnta viSaya para padyabaddha kRti hai / isake padya sarala aura subodha haiM / praznottara zrAvakAcAra (saM0 1747 ) jainadharmAnusAra zrAvakoM ke AcAra kA nirdeza isameM kiyA gayA hai / yaha bhI hindI meM padyabaddha racanA hai / isameM kucha sthala sAhityika sarasatA se saMyukta haiM; pANDavapurANa inakI prasiddha racanA hai yaha saM0 1754 meM racita hai / yaha sargavaddha hai / isameM pANDavoM ke jIvanasaMgharSa ke sAtha hI draupadI ke 1. mohanalAla dalIcanda desAI --rjana gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1648 (pra0saM0 ) aura bhAga 5 pR0 370 ( na0saM0 ) | 2. vahI bhAga 3, pR0 1195 / 3. sampAdaka DA0 kastUracanda kAsalIvAla - rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI graMthasUcI, bhAga 4, pR0 150 / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bulAkIdAsa cAritrika saMgharSa kA bhI varNana kiyA gayA hai| dyUtakrIr3A kitanI bhayaMkara pariNAmavAlI hai yaha bar3e mArmika DhaMga se isameM vyaMjita kiyA gayA hai| inakI mAtA jainI ne zubhacandra bhaTTAraka kRta saMskRta pANDavapurANa par3ha kara usako hindI meM racane kI AjJA bulAkIdAsa ko dI, tadanusAra yaha racanA huii| isameM 5500 padya haiN| racanA madhyama zreNI kI hai| kahIM-kahIM kavi-pratibhA kI jhalaka bhI dikhAI par3a jAtI hai| kAzI nAgarI pracAriNI sabhA dvArA hindI graMthoM ke khoja ke traivArSika pandrahaveM vivaraNa meM isa kRti kI prazaMsA kI gaI hai, kintu jaina vidvAn nAthUrAma premI ise ausata darje kI racanA batAte haiM kyoMki isakA mUla graMtha hI utanA acchA nahIM hai| isake prAraMbha kA chappaya dekhie saMvata sata surarAya svayaM siddhi ziva siddhamaya, siddhAratha sarabasa naya pramANa so siddhi jaya / karama kadana karatAra karana harana kArana carana asarana sarana ambAra madana dahana sAdhana sadana, iha vidhi aneka guNagaNa sahita, jagabhUSaNa dUSaNa rahita, tihi naMdalAla naMdana namata siddhi heta saravajJa nita / yuddhavarNana kI kucha paMktiyA~ bhI prastuta haiMhastahasta pagapaga bhirata sIsa sIsa soM mAra, adhara juvai locana aruna, sveda dipata tanasAra / jaina caubIsI--yaha bhaktibhAva pUrNa racanA hai| isameM 196 anuSTupa chaMda haiN| ye sabhI 24 tIrthaMkaroM kI bhakti se saMbaMdhita hai| bhagavAna AdinAtha kI vaMdanA kA eka pada agralikhita hai -- vaMdau prathama jinesa ko, doSa aThAraha cUrI, veda nakSatra graha auraSa, guna anaMta bharI puurii| namo kari pheri siddhi ko aSTa karama kIe chAra, sahata ATha gana so bhai, karai bhagata udhaar| AcAraja ke pada pheri Namo, darI aMtara gati bhAu, paMca acarajA siddhi te, bhArai jagata ke rAu / * 1. DA0 lAlacanda jaina--jaina kAvyoM ke brajabhASA prabandha kAvyoM kA adhyayana pR0 91 / 2. DA0 premasAgara jaina--hindI jaina bhakti kAvya aura kavi pR0 290-293 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrI kAmatAprasAda jaina ne 'vacanakoza' ke racayitA kA nAma bulAkIcaMda diyA hai / unhoMne yaha nAma tathA saMbaMdhita vivaraNa anekAMta varSa 4 ke aMka 6, 7, 8, 9 aura 10 ke AdhAra para apane graMtha 'hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa, (pR0 182) meM diyA hai, kintu yaha nAma bhrAmaka pratIta hotA hai| saMbhavataH bulAkIdAsa ke sthAna para bhramavaza bulAkIcaMda likha diyA gayA hai / jo ho, vacanakoza bulAkIdAsa kI hI racanA hai, ve apanA nAma bulAkIcaMda nahIM likhate / ' belajImuni-aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM belajI muni kI eka laghu kRti 'jinasukha sUri nirvANagItam' ( 9 kar3I ) saMkalita hai jisakA Adi nimnavat hai-- sahIyA cAlau guru vAMdivA, saji kari sola siMgAra, sahelI bhAva suM kesara bharIya kacolar3I mahi meli ghanasAra / nirvANakAla -satarai sai asI yai jeTha kisana jaga jAMNa, asAsaNa kari ArAdhanA, pAmyo pada niravANa / aMta - nAmai navanidhi saMpajai, AratI alagI thAya, kara jor3I belajI kahai, luli luli lAgai pAMya / / (bhaiyA) bhagavatI dAsa --Apa AgarA nivAsI lAlajI sAhu ke suputra the| inake pitAmaha dazaratha sAhu kaTAriyA gotrIya osavAla vaizya aura AgarA ke sampanna puruSoM meM the / bhagavatIdAsa sAhityakSetra meM 'bhaiyA' upanAma se vikhyAta haiN| ye prAkRta, saMskRta, hindI, gujarAtI aura baMgalA ke acche jAnakAra the / auraMgajeba ke samakAlIna Agare ke pratiSThita parivAroM meM urdU-phArasI kA pracalana hone ke kAraNa bhaiyA bhagavatIdAsa ne bhI urdU-phArasI kA abhyAsa kiyA thaa| inhoMne apanI racanAoM meM kahIM-kahIM bhaiyA ke alAvA bhavika aura dAsakizora upanAma kA bhI prayoga kiyA hai| ApakI kAvya racanAoM meM adhyAtma aura bhakti kA samanvaya hai| inhoMne ojapUrNa bhASA meM vIrarasa kA prayoga bhI bIca-bIca meM yathA1. kAmatAprasAda jaina--hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR. 182 2. aitihAsika jaina kAvya saMgraha 'jinasukhasUri nirvANagItam' Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIdAsa 317 sthAna kiyA hai / nAthUrAma premI ne brahmavilAsa kA karttA nirbhrAnta rUpa se bhaiyA bhagavatIdAsa ko batAyA hai / isI graMtha ke dvitIya khaNDa meM bhagautIdAsa ke bAre meM vivaraNa dete hue kahA jA cukA hai ki eka hI samaya ke AsapAsa tIna-cAra bhagavatI dAsa ho jAne se unakI racanAoM ke nirdhAraNa meM ulajhaneM AtI haiM kintu prAyaH sabhI vidvAn mAnate haiM ki brahmavilAsa bhaiyA bhagavatIdAsa kI racanA hai / ataH inakI racanAoM meM sarvaprathama usI kA vivaraNa diyA jA rahA hai / brahmavilAsa - (saM0 1755 vaizAkha zukla tRtIyA, ravivAra) kA racanAkAla ina paMktiyoM se samarthita hai -- saMvata satraha paMcapacAsa, Rtu basaMta vaizAkha sumAsa; zukla pakSa tRtiyA ravivAra, saMgha caturvidha ko jayakAra | ' yaha racanA jaina graMtha ratnAkara kAryAlaya bambaI se san 1903 meM prakAzita ho cukI hai / isameM unakI 67 racanAe~ saMkalita haiM jisameM cetanakarma caritra, bAvIsa parISaha, gUr3hASTaka, vairAgya pacIsikA, paMcendriyasaMvAda, manabattIsI, svapnabattIsI aura paramAtmazataka Adi vizeSa mahatva kI haiM / isameM kaI stuti, stavana, stotra jaise jinapUjASTaka, caturviMzati jinastuti, tIrthaMkara jayamAla Adi bhI saMgrahIta haiM / racanAoM meM aneka bhaktipravaNa geya pada bhI sammilita haiM / kahA jAtA hai ki dAdUpaMthI suMdaradAsa, kavi kezavadAsa aura bhaiyA bhagavatIdAsa guru bhAI the, kintu yaha kiMvadaMtI lagatI hai kyoMki ye loga samakAlIna nahI haiM / AcArya kezavadAsa kI mRtyu saM0 1674 ke Asa pAsa huI thI aura bhaiyA bhagavatIdAsa kA racanAkAla saM0 1031 se 55 ke bIca pramANita hai / isalie yaha kahanA ThIka ho sakatA hai ki suMdaradAsa aura bhagavatIdAsa ne kezavadAsa ke rasikapriyA kI kaTu Alocana kI, kintu ye samakAlIna aura gurubhAI the yaha kahanA asaMgata aura apramANita hai / yaha avazya hai ki unakI kavitA meM kezava kI taraha alaMkAra bahulatA hai. rUpaka, yamaka aura anuprAsa kI bhIr3a hai / brahmavilAsa meM anuprAsa kI yojanA sarvatra darzanIya hai / anuprAsa - yukta vIrarasa kA eka chanda namUne ke lie prastuta hai 1. DA0 premasAgara jaina -- hindI jauna bhaktikAvya aura kavi pR0 268-276 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa arina ke ThaThTha dahabaTTa kara DAre jina, karama subhaTTana ke paTTana ujAre haiN| narka tirajeta caTapaTTa deke baiTha rahe, viSai cora jhaTTa jhaTTa pakara pachAre haiM / brahma vilAsa ke anta meM kavi ne apanA samaya aura vaMza Adi batAyA hai, yathA jaMbu dvIpa mA~hi china bhartA nAmeM Arya khaMDa visAratA, tihA~ ugrasenapura thAnA, nagara AgarA nAma prdhaanaa| X dazaratha sAha puNya ke dhanI, tinake Rddhi vRddhi ati ghnii| tinake putra lAlajI bhaye, dharmavaMta gunagana niramaye / tinake nAma bhagotIdAsa, jina iha kIno brahmavilAsa / jAme nija Atama kI kathA, brahmavilAsa nAma he jthaa| racanAkAla kA dUsarA pATha bhI prApta hai, yathA-- saMvata satare se paMcAvana, sube zAma vaisAkha sohAvana, zukla pakSa tRtiye ravivAra, saMgha caturvidha jaya jykaar| par3hata sunata sabako kalyANa, pragaTa hoya nija Atama jJAna, bhaiyA nAma bhagautIdAsa, prakaTa kiyo jina brahmavilAsa' / brahmavilAsa ke pR0 292 se 304 para citravaddha kavitA saMkalita hai jisameM antarlApikA aura vahirlApikA bhI nibaddha haiN| alaMkAra priyatA bhale kezava jaisI ho para zRMgAra vizeSatayA azlIla zrRMgAra kA bahiSkAra bharasaka bhaiyA ne kiyA hai| bhaiyA bhagavatI dAsa kI kavitA para rIti kAlIna hindI kAvya zailI kA bharapUra prabhAva chanda, alaMkAra aura bhASA yojanA meM dikhAI par3atA hai para bhAva bhakti aura adhyAtma paraka haiM na ki zRMgAra pradhAna / eka udAharaNa dvArA apanI bAta puSTa karanA cAhUMgA :-- 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kavio, bhAga 4, pR0 1279. 1280 (pr0sN0)| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIdAsa 319 pArzva prArthanA-AnaMda ko kaMda kidhauM pUnama ko caMda kidhI, dekhie dinaMda aiso naMda azvasena ko, karama ko harai phaMda bhrama ko karai nikaMda, cUrai dukha dvandva sukha pUrai mahA caina ko| sevata suriMda guna gAvata nariMda bhaiyA, dhyAvata muniMda tehU pAvai sukha aina ko, aiso jinacaMda kare china meM sUchaMda sUtau, aikSita ko iMda pArzva pUjoM prabhu jaina ko|' mana saMsAra ke vividha viSayoM meM bhaTakatA hai, use cetAvanI dete hue kavi kahatA hai-- A~kha dekhai rUpa jahA~ daur3a tU hI lAge tahA~; sUne jahA~ kAna tahA~ ta hI sUne bAta hai| jIbha rasa svAda dharai tAko ta~ vicAra kara, nAka sUMghe bAsa tahA~ tU hI viramAta hai / kAma ke prakopa se bacAne kI prArthanA bhaiyA ne bar3e anunayapUrvaka jinendra se kI hai, yathA -... jagata ke jIva jinheM jIta ke gumAnI bhayo, aiso kAmadeva eka jodhA jo kahAyo hai, tAkezara jAniyata phUlani ke vRnda bahu, ketakI kamala kunda kevarA suhAyo hai| mAlatI sugandha cAru beli kI aneka jAti, caMpaka gulAba jina caraNa car3hAyo hai / terI hI zaraNa jina jAse na vasAya yAko, sumata so pUje tohi mohi aiso bhAyo hai| nAma mahimA, NamokAra mahimA. samyaktva mahimA para yatratatra kavi ne anUThI bhAvavyaMjanAe~ kI haiM jinase unake kavi rUpa kI manorama jhA~kI dikhAI detI hai aura ve eka zreSTha kavi siddha hote haiM, eka udAharaNa-- svarUpa rijhavAre se suguNa matavAre se, sudhA ke sudhAre se supramANa dayAvaMta haiM, 1. DA0 premasAgara jaina--hindI jaina bhaktikAvya aura kavi, pR0 268 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa subuddhi ke athAha se suriddha pAtazAha se, sumana ke sanAha se mahA bar3e mahanta haiM / sudhyAna ke dharaiyA se sujJAna ke karaiyA se, suprANa parakhaiyA se zaktI ananta haiM, sabai saMghanAyaka se sabai bolalAyaka se, sabai sukhadAyaka se samyaka ke saMta haiN| cetana karma caritra- brahmavilAsa meM saMkalita 67 racanAoM meM yaha viziSTa racanA hai| yaha ukta saMkalana ke pR0 55 se 84 para saMkalita hai| mohanalAla dalIcanda desAI ne isakA racanAkAla saM0 1732 batAyA hai jisakA AdhAra ye paMktiyA~ haiM--- saMvata satraha sai batIsai, jyeSTha saptamI Adi, zrI guruvAra suhAvanoM, racanA kahIM anAdi / ' lekina saMkalana ke pRSTha 84 para chape padya 296 meM racanAkAla 1736 batAyA gayA hai| isa bheda kA kAraNa pAThabheda ho sakatA hai| isameM cetana aura karma jaise amUrta tatvoM kA mUrtIkaraNa karake unakA caritrAMkana kiyA gayA hai / Atma svatantratA kA abhilASI cetana karma bandhanoM se mukta hokara hI muktilAbha karatA hai isalie kavi kahatA hai jJAna darasa cArita bhaNDAra, tU sivanAyaka tU sivasAra, tU saba karma jIta siva hoya, terI mahimA baranai koya / (padya saMkhyA 291 pR0 84) isa rUpaka kAvya meM AtmA ke vAstavika svarUpa para kalpanA dvArA ramaNIya prakAza DAlA gayA hai| yaha vIrarasAtmaka kAvya aMtataH zAMta meM paryavasita hotA hai / racanA dohA caupAI chanda meM hai, bIca bIca meM soraThA, paddharI, kariranA aura marahaNa Adi chandoM kA bhI prayoga kiyA gayA hai| isakI vrajabhASA meM khar3I bolI kA puTa milA huA hai / kathya meM kahIM kahIM dArzanika durUhatA draSTavya hai, yathA-- 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1279 (pra0 sN0)| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIdAsa 321 taba jIva kahai suniye sujJAna, tuma lAyaka nAhI yaha samAna, vaha mithyApura ko hai naresa, jiha ghere apane sakala desa / ' (padya saM0 969) madhuvinduka caupAI (saM0 1740) yaha eka AdhyAtmika rUpaka kAvya hai / viSayAsakta jIva nAnA dukhoM ko bhogakara viSayAdi se jisa mArga dvArA mukti prApta karatA hai vahI isameM bhI batAyA gayA hai, yathA viSaya sukhana ke magana soM, ye dukha hohiM apAra, tAteM viSaya vihaMDiye, mana vaca krama niradhAra / 2 kathA sarasa kutuhalapUrNa aura abhivyakti prabhAvazAlI hai| hindI bhASA subodha aura prasAda gaNa sampanna hai| dohA caupAI chandoM kA mukhyatayA prayoga kiyA gayA hai / zata aSTottarI--yaha 108 chaMdoM kA kavitta chaMdoM meM baddha kAvya hai jo brahmavilAsa meM pR0 8 se 32 para saMkalita hai| isameM cetana, subuddhi aura kubUddhi jaise pAtroM ke mAdhyama se kathA ko khar3I karane kA prayAsa kiyA gayA hai kintu kathAnaka meM zithilatA aura ghaTanAgumphana kA abhAva prAyaH khaTakatA hai| sUbaddhi dvArA cetana ko apane vAstavika svarUpa kA paricaya denA hI isakA mukhya lakSya hai / vizeSatA yaha hai ki isameM eka nArI pAtra puruSa kI pathapradarzikA batAI gaI hai jo jaina kAvyoM meM durlabha udAharaNa hai| isakI bhASA praur3ha, alaMkAra yukta hai| kahIM-kahIM khar3I bolI ke sAtha phArasI ke zabda bhI prayukta haiN| varNika aura mAtrika donoM prakAra ke chaMdoM kA prayoga milatA hai| paMcendriya saMvAda -- eka saMvAdAtmaka khaNDa kAvya jaisA hai; racanAkAla saM0 1750 hai aura yaha bhI brahmavilAsa meM saMkalita hai| isameM nAka, kAna, A~kha, jIbha Adi indriyoM kA mAnavIkaraNa kiyA gayA hai, inakA saradAra mana hai jise paramAtma tattva kI upalabdhi kA saMdeza diyA gayA hai| chaMdoM meM dohA, soraThA, dhattA Adi kA prayoga bahulatA se kiyA gayA hai| geyatA ke lie DhAloM jaise 're jiyA to bina ghar3I re cha mAsa, 1. DA0 lAlacanda jaina jaina kaviyoM ke brajabhASA prabandhakAvyoM kA adhyayana 10 71-72 / 2. vhii| 21 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 'e desI' aura anyoM kA prayoga kiyA gayA hai| Teka dvArA bhI geyatA lAne kA saphala prayoga kiyA gayA hai| udAharaNArtha do paMktiyA~ dekheM yatIzvara jIbha bar3I saMsAra japai paMca navakAra, jIbhahiM teM saba jItiye jI, jIbhahiM teM saba hAra, jIbhahiM teM saba jIva ke jI, kIjatu haiM upagAra / yatIzvara jIbha bar3I saMsAra / ityAdi sUA battIsI (saM0 1753) yaha bhI AdhyAtmika rUpaka kAvya hai, aura brahmavilAsa meM pR0 267 se 270 para saMkalita hai| isameM AtmA ko sUA ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai aura gurumaMtra mahimA batAI gaI hai; vahI jIva ko durgati se bacAtA hai| inakI kucha racanAoM ke namUne aura vivaraNoM se yaha vidita ho gayA ki ye zreSTha kavi aura rUpakakAra tathA AdhyAtmika kavi the| bhASA aura chaMdoM ke sakSama prayoktA the| svapna battIsI, mana battIsI, vairAgya pacIsikA Adi choTI racanAyeM bhI saMkalita haiN| isameM paramAtmazataka apekSAkRta bar3I aura ullekhanIya hai| sabhI racanAoM kI bhASA DhUDhAr3I yA brajamizrita marugurjara hai| bhavAnIdAsa--Apake guru mAnA jI zvetAmvara sAdhu the| inakI racanAoM ke AdhAra para anumAna kiyA jAtA hai ki ye AgarA ke rahane vAle the| garu mAnA jI se inakI sarvaprathama bheTa saM0 1783 meM huI thii| inhoMne apanI racanA 'jIva vicAra bhASA' meM guru mAnA jI kA svargavAsa saM0 1809 pauSa badI aSTamI batAyA hai, jIvavicAra bhASA kA racanAkAla saM0 1810 kArtika zukla 10 hai| ___inakI sAhityika racanAvadhi saM0 1791 se 1828 taka mAnI jAtI hai| inakI adhikAMza racanAe~ jinendrabhakti se saMbaMdhita haiM / kucha kRtiyoM meM jainamata ke siddhAntoM kI carcA hai| inake racanAoM kI bhASA zuddha hindI hai; usa para rAjasthAnI yA gujarAtI kA prabhAva prAyaH nahIM ke barAbara hai| adhyAtma bArahamAsA aura cetana hiNDolanA jaisI racanAoM para banArasIdAsa kI adhyAtma paraMparA kA prabhAva parilakSita hotA hai| 1. DA0 premasAgara jaina --hindI jaina bhaktikAvya aura kavi pR0 268-76 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavAnIdAsa inake racanAoM kI sUcI bar3I hai use Age diyA jA rahA hai caubIsa jinabola saM0 1797, adhyAtma bArahamAsA ( 12 padya saM0 1781 ) jJAnanirNaya bAvanI (12 padya) saM0 1791, kakkAbattIsI ( 34 padya ) saM0 1796, caubIsI ke kavitta ( 26 padya ), hitopadeza bAvanI ( 52 dohA) saM0 1792, panavaNAM alpA bahuta 98 bola bhASA (52 padya) saM0 1791, sumati kumati bArahamAsA ( 12 padya), jJAnachaMda cAlIsI (40 padya) saM0 1810, saradhA chattIsI (37 padya), neminAtha bArahamAsA ( 12 padya), cetana hiMDolanA gIta ( 8 padya), nemi hiMDolanA ( 8 padya), rAjamatI hiNDolanA (8 padya), neminAtha rAjImatI gIta ( 8 padya), cetana sumati saMJjhAya (12 padya), phuTakara zataka ( 98 pa ), jIva vikAra (151 padya) nemizvara kI bhakti meM samarpita eka pada dvArA inakI bhASA- bhAva kA namUnA prastuta kiyA jA rahA hai ratha car3hi jadunaMdana Avata haiM, calo sakhI mili dekhana kU~ / rAjita hai, durAvata haiM / mora mukuTa kesariyA jAmA, kara meM kaMkaNa tIna chatra mAthe para sohaiM, cavasaTha camara indra candra thArI sevA karata haiM, nArada bIna dAsa bhavAnI dou kara jor3e, caraNoM meM sIsa bajAvata haiM navAvata hai / phuTakara zataka ke tIna padyoM meM AgarA ke tIna zvetAmbara maMdiroM aura unameM pratiSThita mUrtiyoM kA samaya diyA gayA hai / dUsare padya ke anusAra zrI gaNadhara svAmI ke maMdira meM caMdrAnana kI pratimA saM0 1668 meM sAha hIrAnanda ne banavAI, jinake ghara para samrAT jahA~gIra AyA thA / isase lagatA hai ki ve Agare ke zvetAmbara kavi the aura pracura parimANa meM sAhitya sarjanA kI / 323 bhAgavijaya tapAgacchIya vijayaprabhasUri > udayavijaya > maNi - vijaya ke ziSya the / inakI racanA 'navatatva caupAI' (167 kar3I) saM0 1766, pATaNa meM huii| isakA Adi isa prakAra hai- pAsa jinesara praNamI pAya, sadguru dAna (ma) taNo supasAya, navatattva no kahUM vicAra, sAMbhalayo cita dei naranAri / 1. DA0 premasAgara jaina --hindI jaina bhaktikAvya aura kavi, pR0 356-357 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jIva ajIva punya pApa joya, Asrava saMvara nirjarA hoya, baMdha mokSa nava tatva a sAra, hive kahUM ahano vistAra / racanAkAla se saMbaMdhita paMktiyA~ nimna haiM-- saMvata satara chasaThAnI sAla, nagara pATaNa rahI comAsa, bhAgavijaya jI se vinatI karI, saMgha samakSe cIta dharI / isa caupAI kI aMtima paMktiyA~ analikhita haiM-- base chohotara bola ja sAra, Agama thI kahyo vistAra, navatatva nI copAi aha, bhaNe guNe sukha pAme teha / ' bhAnuvijaya-tapAgacchIya lAbhavijaya>gaMgavijaya>meghavijaya ke ziSya haiM / Apane 'pArzvanAtha caritra bAlAvabodha' saM0 1800 pauSa kRSNa aSTamI, somavAra ko pUrNa kiyaa| isake anta meM guru paramparA Adi kA vivaraNa diyA gayA hai, yathA-- zrI tapAgaccha gagana dinakara sadRza vijayadAna sUrIndrA tavaMzo lAbhavijayA taziSyo gaMga vijayAkhyAH ; guru meghavijaya kI prazaMsA meM kavi ne likhA hai meghAdivijaya nAmA tarka sAhitya zAstravid vidurA, taccaraNAbjadvirephA babhUva bhAnuvijayakAH / yaha racanA bhAnuvijaya ne apane ziSya ke lie kii| racanAkAla isa prakAra batAyA hai--- bhUpsaMvats candraSTe 1800 poSe mAse sitetare pakSa someSTami dinebhU saMpUrNA graMtha sukhyoge| isa racanA kI gadya bhASA kA namUnA upalabdha nahIM hai| eka bhAnuvijaya yA bhANavijaya tapAgaccha ke vidvAn labdhivijaya ke ziSya haiN| inakA vivaraNa Age diyA jA rahA hai| bhAnuvijaya aura bhANavijaya ziSya labdhivijaya to eka hI vyakti haiM kintu meghavijaya ziSya bhAnuvijaya inase bhinna pratIta hote haiM / lagatA hai ki meghavijaya 1. mohanalAla da lIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1415-16 (pra0 saM0) aura bhAga 5 pa0 258 (na0 saM0) / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnuvijaya 335 ke eka anya ziSya labdhivijaya bhI the aura unake ziSya kA nAma bhI bhAnuvijaya yA bhAgavijaya thA / ' bhAna vijaya yA bhANavijaya --ye tapAgacchIya meghavijaya ke praziSya aura labdhivijaya ke ziSya the| Apane vijayANaMda sUri nirvANa saMjjhAya (43 kar3I) kI racanA saM0 1711 bhAdra kRSNa 13, bhaumavAra ko bArejA nAmaka sthAna meM pUrNa kii| isakI racanA vijayANaMda sUri ke nirvANa (saM0 1711) ke samaya huii| isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvata zazi zazi muni zazi, bhAdravA vadi bhomavAra re, terasa saMjjhAya racyo bhalo, vAreje jaya jayakAra re| aha saMjjhAya nita je bhaNe, tasa ghari maMgalamAla re, sAMbhalatA sukha saMpadA, Ape Rddhi vizAla re / isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai-- sarasati sAminI mani dharI, praNamI nija guru pAMya, gacchapati nA gaNa gAyatAM, pAtyaka duri palAya / zrI hIra vijaya sUri paTadharu, zrI vijayasena sUriMda, zrI vijayatilaka pATe jayo, zrI vijayANaMda muniMda / yaha racanA aitihAsika saMjjhAyamAlA bhAga 1 meM prakAzita hai| mauna ekAdazI stava (72 kar3I) saM0 1737 vaizAkha zukla 3, khaMbhAta meM racita hai / isakA Arambha nimnAMkita paMktiyoM se huA hai-- sarasatI bhagavatI manI dharI, praNamI nija guru pAya, kalyANaka jina jI taNAM, thuNatAM mana thira thAya / racanAkAla-- saMvata muni jaga muni zazI, vaizAkha sudI vidhu trIja, bhANavijaya vijayI karu, sakala kuzala nuM bIja / isameM bhANavijaya ne apane guru labdhivijaya kA vandana kiyA hai-- tapagachanAyaka kuzaladAyaka, zrI vijayarAja sUrIsaru, budharAja labdhivijaya sevaka, bhAnuvijaya maMgala karu / 1. mohanalAla dalIcanda desAI---jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 59), bhAga 3, pR0 1647-48 (pra0saM0) aura bhAga 5 pR0 371 (na0saM0) / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kavi apanA nAma bhANavijaya aura bhAnuvijaya donoM likhatA hai / lagatA hai ki donoM eka hI vyakti hai| yaha racanA khaMbhAta nivAsI rAjamI ke putra bAchar3A ke Agraha para kI gaI thii| ApakI tIsarI racanA zAzvatA azAzvatA jina tIrthamAlA (75 kar3I) saM0 1749, khaMbhAta meM pUrNa huI / isakI prAraMbhika paMktiyoM Age dI jA rahI haiM ... sarasatI bhagavatI mani dharI, sumati jyoti dAtAra, cAra nikhepaI jina taNo, bhAva pUjA karuM sAra / kalaza--ima bhAva ANI bhagati jANI, saMthuA meM jinavarA, saMvata satara iguNa paMcAso, khaMbhAti saMgha sukhakarA / zrI vijayabhAna surIsa rAjye vijayapakSa sohAkaru, budharAja labdhivijaya sevaka bhANavijaya budha jykru|' Apane eka gadya racanA 'zobhana stuti bAlAvabodha saM0 1711 ke AsapAsa hI likhI thI kintu usake gadya kA namUnA nahIM milaa| bhAvajI-ravivijaya ke ziSya the| inhoMne 'pArzvanAtha chaMda' (101 kar3I) kI racanA saM0 1760 se pUrva kisI samaya kii| isameM pArzvanAtha kA mAhAtmya darzAyA gayA hai, yathA --- paratakSa pArasanAtha AsapUraNa alavesara, paratakSa pArasanAtha paramamaMgala paramesara / paratakSa pArasanAtha sUjasa triha bhavaNe sohe, paratakSa pArasanAtha sayala suranara mana mohe / zrI pArzvanAtha vIra pratapau suragiri surija jyUrAsI, paMDita zrI ravivijaya pavara, sIsa jaMpai bhAva jI / isakA Adi isa prakAra huA hai surataru ciMtAmaNi samo, paragaTa pArasanAtha; paramesara praNamu sadA, haraSa jor3I hAtha / ' 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kabiyo, bhAga 2, pR0 356-57 evaM bhAga 3, pR0 1195, 1329 aura 1624 (pra0 saM0) tathA bhAga 4 pR0 188-189 (n0sN0)|| 2. vahI, bhAga 3, pR0 1208 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 194 (na0 sN0)| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvapramoda 397 bhAvapramoda-Apa kharataragacchIya jinarAjasUri7 bhAvavijaya 7 bhAvavinaya ke ziSya the| inakI pramukha racanA 'ajAputra caupai' saM0 1726 Aso zukla 10 bIkAnera meM racI gii| isameM ajAputra ke dharma karma kA mahatva batalAyA gayA hai, yathA ajAputra dharamai karI, pAMmI lIla vistAra, ___ eka thI suNajyo sahU, haraSa dharI ullAsa / yaha racanA candraprabhu carita para AdhArita hai| racanAkAla isa prakAra likhA hai saMvata satare chavisame AsU mAsa udAro re, sukala pakSa dasamI dina a, graMtha kIdho sukhakAro re / isakI prAraMbhika paMktiyA~ prastuta haiM pArasa praNamuM sadA, sukha saMpata dAtAra, dAyaka sakala jagati mugata ramaNikA dAtAra / guru paraMparAntargata dharamasiMha ke putra jinarAja sUri tathA unake ziSya-praziSya bhAvavijaya aura bhAvavinaya kA sAdara smaraNa kiyA gayA hai| yathA kharataragacha mahimAnilo jugavara zrI jinarAjo re, vAdi gajakaTA bhaMjaNo, sakala bhaMjaNo siratAjo re / ityAdi / yaha racanA zAhajahA~ ke zAsanakAla meM kI gaI thii| racanA sthAna bIkAnera batAyA gayA hai| isameM yuga pradhAna jinacaMdasUri kA bhI ullekha hai / aMta meM kavi kahatA hai ki yaha dRSTAMta navanidhi dAyaka hai| o dRSTAMta suhAvaNoM, suNatAM navanidhi thAya re, bhAva pramoda pAThaka kahe, zrI saMgha nai sukhadAI re / ' zrI agaracaMda nAhaTA ne isa racanA kA nAmollekha karake racanAkAla de diyA hai| - - bhAvaratna ---(bhAvaprabhasUri) pauNimAgacchIya candraprabhasUri kI 1. 'mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1236-37 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 365-366 (n0sN0)| 2 agaracanda nAhaTA---paraMparA pR0 107 / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 marugurjara hindI jaina sAhitya kA vRhad itihAsa paraMparA meM vidyAprabha sUri>lalitaprabhasUri7 vinayaprabhasUri>mahimAprabha sUri ke Apa ziSya the / ' sUri pada ke pUrva ApakA nAma bhAvaratna thaa| Apake pitA kA nAma mAMDaNa aura mAtA kA bAdUlA thaa| yaha vivaraNa inhoMne kAlidAsa kRta 'jyotividyA bharaNa' para likhita 'sukhabodhikA' nAmaka apanI saMskRta TIkA kI prazasti meM dI hai / Apa marugurjara ke sAtha saMskRta ke bhI vidvAn aura sulekhaka the| Apaka yazovijaya kRta 'pratimAzataka' para saM0 1793 meM saMskRta TIkA likhI thI / Apake anya kaI saMskRta graMthoM kA vivaraNa zrI mohanalAla dalIcaMda desAI kRta jainasAhitya no saMkSipta itihAsa meM upalabdha hai| __ bhAvaprabhasUri ne marugurjara meM choTI bar3I prAyaH eka darjana pustakeM likhI haiM jisameM jhAjhariyA muni kI saMJjhAya, haribala macchI rAsa, aMbaDarAsa, subhadrAsatI rAsa, buddhilavimalasatI rAsa aura caubIsI Adi bar3I racanAe~ ullekhanIya haiN| inake alAvA inhoMne kaI caupAiyA~, saMJjhAya aura sphuTa racanAe~ bhI kI haiM / katipaya racanAoM kA vivaraNa sodAharaNa Age diyA jA rahA hai| jhAMjhariyA muni saMJjhAya (cAra DhAla saM0 1756 ASAr3ha kRSNa dvitIyA, somavAra) kA Adi-- sarasatI caraNa sIsa namAvI, praNamuM sadguru pAya re, jhAMjhariA RSi nA guNa gAMtA, UlaTa aMga savAya re| bhavIjana bAMdo muni jhAMjhariyA, saMsAra samudra je tariyA re, sabala sahI parisaha mana zuddha, zIla rayaNa karI bharIyA re| racanAkAla-- saMvata 1756 nAM kairI, Asoja (ASAr3ha) bada bIja, somavAre saMjjhAya o kIdhI, sAMbhalatAM mana moda ke zrI punamagaccha gururAye virAje, mahimAprabha sUrIndra, bhAvaratna ziSya bhaNe ima, sAMbhalatAM AnaMda ke / yaha racanA jaina saMjjhAya saMgraha (sArAbhAI navAba) aura jaina saMjjhAya mAlA (bAlAbhAI zAha) nAmaka saMgraha granthoM meM prakAzita ho cukI hai| haribala macchI rAsa (33 DhAla, 849 kar3I, saM0 1769 kArtika 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 165-179 (n0sN0)| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvaratna kRSNa 2, bhaumavAra, rUpapura) kA racanAkAla ina paMkiyoM meM diyA gayA hai-- aMka aMga azvacandra (1769) kahIjaiM saMvacchara jANo re, kArtika zada trIja maMgalavAre, rAsa prAraMbha bakhANo re, kArtika vadi tRtIyA bhaumavAre, thayo saMpUraNa rAso re, maMgala paNamaMgala thayo a, guru mahimA prasAde re / yaha graMtha ratnazeSara gaNi kRta 'paDikkamaNA vRtti' para avalambita hai| aMbaDarAsa (saM0 1775 jyeSTha kRSNa 2, ravivAra, pATaNa) yaha caritakAvya aMbaDa aura sulasA saMvAda para AdhArita hai, yathA-- aMbaDa no saMbaMdha bhAkhyo, sulasA dharma sagAI hai, sasanehI / Adi ..zrI mahimA jaga vistare, nita japatAM jasu nAma, te jina pAsa ne praNamI o lahile vaMchita kAma / isameM pUrNimAgacchIya vinayaprabha sUri se lekara mahimAprabha sUri taka kA guNagAna kiyA gayA hai| vinayaprabha ke lie kavi ne likhA hai-- sakala siddhAMta pAragAmI, sakala naya nA dariyA he, vaiyAkaraNe hema sarIkhA, AcAra nA guNabhariyA he| kAvya chanda ane alaMkAre, pUrNalakSaNa vettA he, sAhi sabhA mAMhi upadese, nivir3a mithyAtanA bhettA he| racanAkAla-- drupadarAya taNI je putrI tasapati tima turaMgA he, bheda saMyamanAbhelA kIdhA, saMvata jANo me caMgA he / bIsI (saM0 1780, mAdhava kRSNa 7, somavAra) Adi--zrI sImaMdhara sAhibA re, atizaya Rddhi bhaNDAra, tIrathaMkara pada bhogavai re, viharamAna hitakAra / anta--biharamAna prabhu bIsa a, gAthA zrI jinarAya, __ manoratha mujha phlyaa| jinavara cyAra jaMbU dIpai, ghAtakIi kahAi, manoratha mujha phalyA / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa guru kI vandanA karake anta meM kavi AzIrvAda mAMgatA hai-- te suguru suprasAda thI, bAdho bayaNa vilAsa, zrI bhAvaprabha sUri kahaiM, jinaguNa lIla vilAsa / mahimAprabha sUri nirvANa kalyANaka rAsa (9 DhAla saM0 1782 pauSa zukla 10) yaha rAsa mahimAprabha sUri ke nirvANa para likhA gayA / isase jJAta hotA hai ki mahimAprabha sUri kA janma pAlanapura ke samIpa golAgrAmavAsI poravAr3a gotrIya zAha belA kI bhAryA amarAde kI kUkSi se saM0 1711 Azvina kRSNa 9 ko huaa| bacapana kA nAma megharAja thaa| cAra varSa kI avasthA meM hI mA~ mara gaI taba pitA bacce ko lekara jaba yAtrA kara rahe the, mArga meM vinayaprabha sari ke darzana hae aura unhoMne hI saM0 1719 meM bAlaka ko dIkSA dekara usakA nAma megharatna rkhaa| yahI bAlaka pANinIya vyAkaraNa, nyAya graMtha ciMtAmaNi ziromaNi aura jyotiSa kA prasiddha grantha siddhAMta ziromaNi Adi ke sAtha jainadharma, siddhAMta aura gaNita Adi kA abhyAsa karake saM0 1731 phAlgana meM vinayaprabha sari ke paTTa para mahimAprabha sari ke nAma se AsIna huaa| tatpazcAt ve vividha tIrthoM kI yAtrA, zrAvakoM, ziSyoM ko upadeza Adi karate hue saM0 1772 meM svargavAsI he| isakA prArambha isa prakAra huA hai-- zrI sukhadAyaka jagaguru pArzvanAtha prasiddha, vaMchita pUraNa surataru namatAM hui navanidhi / sarasati nA supasAya thI gAisi hUM gaccharAja, zrI mahimAprabha sUri nuM suNau nirvANa samAja / racanAkAla-- zrI mahimAprabha sUri nA guNa gAMtA ho thayo haraSa apAra ki, suNatAM sahUnai suSakaru, manavaMchita ho lahai jayajayakAra ki / saMvata sattara bihattari poSa ujjala ho dasamI nai dina ki, nirvANa gAUM iNi pari DhAla navamI ho bhAvaratna sumana ki / anta--zrI mahimAprabha sUri sadgurA tehanI stavanA karI, dhana dhana zrAvaka zrAvikA je, sAMbhali Adara dhrii| tasu geha saMpati sAra sohai, sukha sobhAga sadA lahai, teja pratApa akhaMDa kIrati pAmai, iya bhAvaratana khaa| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvaratna Adi caubIsI (saM0 1783 phAlguna zukla 3 somavAra ) Adi jinesara dAsa nI vinatI re, mujha citta AMgaNI a tu padhAri re, caraNa kamala nI bhAlo cAkarI re, jIvana kari saphala avatAra re / racanAkAla -- saMvacchara ratna pravacana mAtA, bheda saMyamanA dhAro re, phAguNa sudi tithi trIja anUpama, vAra nakSatrapati sAro re / subhadrAsatI rAsa (20 DhAla, saM0 1797, mahA zukla 3, zukravAra, pATaNa) Adi -- sakala atizaye zobhatA, zrI zaMkhesara pAsa, sevaka ne surataru samA, paratakSa pUre Asa / candra kiraNa jima UjalI jehanI dehanI kAMti, te sarasati nita samarIo, bhAje bhAvaTi bhrAMti / yaha racanA dasavaikAlika kI haribhadrI vRtti aura anya granthoM se subhadrA carita ko ekatra kara taiyAra kI gaI hai / isameM pUrNimA gaccha ke vidyAprabhasUri, lalitaprabha, vinayaprabha aura mahimAprabha kA vaMdana kiyA gayA hai / OM 21 racanAkAla -- turaMga aMka turaMgama bhUmI, 1797 mAna saMvatsara dhAro, mAha zudi trIja jayA tithi jANo, dinavAra zukre saMbhAro / zIla suvarNanA bhUSaNa bhUSita, guNa rayaNeM je suhAyo, satI subhadrA nAma sumaMgala, manavaMchita sukha pAyo re / bhaNatAM guNatAM valIya sAMbhalatA, satI caritra rasAlA, zrI bhAvaprabha sUri vIsamI DhAle phalI manoratha mAlA re / buddhila vimalasatI rAsa ( 2 khaNDa saM 1799 mAgasara zukla dvitIyA guruvAra, pATaNa) prArambha meM pArzvanAtha kI vaMdanA karatA huA kavi maMgalAcaraNa meM kahatA hai| ahavA pAsa jiNesaru namatA pAtika jAya, vidhanaharai sukhanai karai, pArzvayatra sadAya | vANI vANImaya tanu dharII hRdaya majhAra, vAMchita artha dIi sadA, jasa abhinava bhaMDAra / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kathAkoza meM varNita zreSThisuta buddhila aura satI vimalA kI kathA para AdhArita isa racanA meM vahI guru paramparA dI gaI hai jo pahale likhI jA cukI hai| racanAkAla ina paMktiyoM meM varNita hai --- saMvata nava nava ghoulo caMdra samita ho jANo naraha sujANa, magasIra sUda dina bIjaDI guruvAre ho sundara sukhakhAMDa / aNahilapura pATaNe DhaMDhera vaDi ho vasati suvizAla, dIpe manohara deharA dekhatAM ho jAI pApa nI jhAla / tihAM rAsa racyo bhalo matisAra ho ANi nUtana DhAla, buddhila satI vimalA taNoM, miTho ruDo ho saMbaMdha rsaal| bIje khaMDe solamI pUraNa karure o sundara DhAla, bhAvaprabha sUri kaheM sAMbhalatAM ho hoI maMgalamAla / ina vRhat racanAoM ke atirikta bhAvaprabha ne guru mahimA caupaI 9 kar3I, suziSya lakSaNAdhikAra caupaI 7 kar3I, kuziSya lakSaNa pariharaNa caupaI 13 kar3I aura dhannAjI saMjjhAya 5 kar3I, rAjimatI rahanemi saMjjhAya 16 kar3I, sthUlibhadra muni saMjjhAya 16 kar3I aura jambUsvAmI saMjjhAya 7 kar3I Adi kaI choTI racanAe~ kI hai| inameM rAjimatI rahanemi aura sthalibhadra saMjjhAya jaisI kucha manorama kRtiyA~ bhI haiN| inhoMne saMjjhAya aura savaiye kaI likhe haiM jinameM navavADa saMjjhAya, moTu saMjjhAya mAlA saMgraha meM prakAzita haiN| 'tera kAThiyA saMjjhAya, nemivivAha tathA nemanAtha jI no navarasoM meM prakAzita ho cukI hai / ASAr3ha bhUti saMjjhAya (5 DhAla) jaina saMjjhAya saMgraha ( sArAbhAI navAba ) tathA moTa saMjjhAya mAlA saMgraha meM prakAzita haiN| inameM se navavADa saMjjhAya ke Adi aMta kI paMktiyA~ prastuta haiMAdi- uThi savAre sAmayika kIdhU paNa vAraNu navi dIDUM, anta- bhAvaprabha sUri kaha nahi kathalo adhyAtma upajAvo jii| ___inhoMne Adi jina savaiyA 15 kar3I aura 24 jinasavaiyA 24 kar3I Adi jina stutiyA~ bhI bhaktibhAva pUrNa likhI haiN| zAlibhadra dhannA RSi saMJjhAya 27 kar3I, meghakUmAra saMjjhAya 11 kar3I inakI anya ullekhanIya padya racanAe~ haiN|' 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 503-511 aura bhAga 3, pR0 1424 se 1432 tathA 1639 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 165-179 (n0sN0)| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvarasna inhoMne lokarUr3ha bhASA jJAnopayogI stuti catuSka bAlAvabodha nAmaka eka gadya racanA bhI kI hai kintu isakA vivaraNa tathA uddharaNa anupalabdha hai| ina kRtiyoM ke AdhAra para yaha nirvivAda rUpa se kahA jA sakatA hai ki bhAvaratna athavA bhAvaprabha sUri 18vIM zatI ke uttarArdha ke zreSTha kaviyoM tathA racanAkAroM meM gaNanIya haiN| __ bhAU mUjhe kheda hai ki yojanAnusAra inakA vivaraNa 17vIM zatI meM hI diyA jAnA cAhie thA kyoMki inakA racanAkAla 17vIM aura 18vIM zatAbdI kA pUrvArddha hai| kAzI nAgarI pracAriNI sabhA ke khoja vivaraNa ke saMpAdakoM ne inakA racanAkAla 'avidita' likhA hai kyoMki inakI prApta racanA 'neminAtha rAsa' jisa gaTake meM saMkalita hai usakA lekhana kAla saM0 1696 hai aura 'AdityavAra kathA' eka aise guTake meM nibaddha haiM jisakA lekhanakAla saM0 1763 hai| isalie yaha anumAna hotA hai ki inhoMne 17vIM zatI ke uttarArdhaM se lekara 18vIM zatI ke pUrvArddha meM apanI racanAe~ kI haiM / __ kAzI nAgarI pracAriNI sabhA ke khoja vivaraNa meM inake pitA kA nAma bhalUka diyA gayA hai lekina 'puSpadanta pUjA' kI antima prazasti meM bhulako pUta' likhA hai jisakA spaSTa artha hai bhula kA putra, ataH inake pitA bhala garga gotrIya jaina the| abhI taka khoja meM inakI cAra racanAe~ prApta ho pAI haiM, AdityavAra kathA, pArzvanAtha kathA, puSpadaMta pUjA aura neminAtha rAsa, jinakA vivaraNa Age prastuta hai| ___AdityavAra kathA aparanAma 'ravivrata kathA' meM vrata mAhAtmya ke sAtha pArzvanAtha kI bhakti kA svara adhika mukhara hai / guNadhara ne dharaNendra evaM padmAvatI kI preraNA se ravivrata pUjana prArambha kiyA aura pUjA ke lie eka vizAla jaina maMdira banavAyA / yaha kathA atyanta lokapriya hai| isakI prApta prati 1759 saM0 meM likhita gaTake meM nibaddha hai| isake prArambha meM caubIsa tIrthaGkaroM aura zAradA kI stuti hai, yathA - sArada taNI sevA mana dharau, jA prasAda kavitta Ucarau / mUraSa tai paMDita pada hoI, tA kAraNI seve saba koii| 1. kAzI nAgarI pracAriNI sabhA kA traivArSika pandrahavA~ khoja vivaraNa appendix II, pR0 86 / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pArzvanAtha kathA--yaha padyabaddha kAvya bhagavAna pArzvanAtha ke jIvana caritra se saMbaMdhita hai| puSpadaMta pUjA-isakA ullekha kA0 nA0 pra0 sabhA ke 15veM traivArSika vivaraNa meM pR0 89 para huA hai| isameM 672 anuSTupa chaMda haiM isameM nauveM tIrthaMkara pUSpadaMta kI pUjA kA mAhAtmya batAyA gayA hai| isakA Adi dekhie -- agara avara dhUpa caMdana levo bhavijana lAya / dekhe sura khaga Ani kautiga jaya meru sudarzana / anta - ajara amara sou jitya bhayo, so jinadeva sabhA ko jayo / dIna dIkhyau racyo purAna, ochI budhi meM kiyo bakhAna / ' neminAtha rAsa---yaha acchI racanA hai, isameM 155 padya haiN| caupAI chaMdoM kA prayoga kiyA gayA hai| isa rAsa meM neminAtha ko vairAgya utpanna karane vAlI vaivAhika ghaTanA kA mArmika varNana hai| vivAha ke avasara para dvAra para baMdhe pazuoM ko, jinako kATakara bArAta ko bhoja diyA jAnA thA, dekhakara nemi ko karuNA utpanna huI aura ve saba chor3akara virakta ho gaye, kintu rAjImatI kA parama marmAntaka viraha jIvana bhara ke lie uddIpta kara gaye / yaha rAsa usI prasaMga para AdhArita hai| navavadhU ke veza se sajI dulhana rAjImatI kA varNana ina paMktiyoM meM draSTavya hai-- rUpa aJcagala NemikumAra, suNa rAjImatI kiyo zRMgAra / kara kaMkaNa bahu hIrA jaDyo, pahiri hAra gajamotI maDhyo / pahiri paToreM dakSiNa cIra, jaNikuM siMdUraha miliyo khIru / calaNanha nevara ko jhaNakAra, saba varNoM to hoi pasAra / isake prArambha meM sarasvatI kI vandanA hai, yathA --- sarasvatI mAtA buddhidAtA, karahu pustaka leI, ura pahiri hAru kari siMgAru haMsa car3hI vara deI / ' 1. premasAgara jaina-hindI jaina bhaktikAvya aura kavi, pR0 305 / 2. vahI pR0 306 / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhuvanasoma-bhuvanasena 335 bhuvanasoma-bhuvanasena- ye kharataragaccha kI jinabhadra sUri zAkhA meM dhanakIrti ke ziSya the|' desAI ne jaina gurjara kaviyoM ke prathama saMskaraNa meM inakA nAma bhuvanasoma likhA hai tathA inheM jinabhadrazAkhA ke sAdhukIrti >kanakasoma > yazakuzala>lAbhakIrti 7 dhanakIrti kA ziSya batAyA thaa| inakI do racanAyeM upalabdha haiM-narmadA suMdarI caupAI aura zreNika raas| inameM kavi ne apanA nAma bhuvanasoma batAyA hai ataH bhuvanasena ke bajAya bhuvanasoma hI ucita pratIta hotA hai| lagatA hai nAhaTA jI ne inakA nAma azuddha likha diyA hai| Age inakI racanAoM kA vivaraNa diyA jA rahA hai / narmadAsundarI (saM0 1701 vaizAkha zukla 3, somavAra, navAnagara) isameM guruparamparA isa prakAra batAI gaI hai -- zrI jinabhadra sUri zAkhAyai huA, zrI sAdhukIti uvajhAya, zrI kanakasoma kaliyuga kevalI, rAyaraMjana kahivAya / yazakuzala pATai lAbhakIrati huA, bIjA dhanakIrati jANa, saMyama mAraga sUdhyo upadisau, adbhuta amRtavANi / ' ziSya beuna u beI dIpatA, harSasoma munirAya, bhuvanasoma kahe bhAI ApaNI, avicala jor3I kahAya / cupa karInai caumAsyo rahyA, zrI navainagara sanUra, bhuvanasoma kahi a bAMcatA, pragaTai puNya paDUra / isase vyakta hotA hai ki kanakasoma ke ziSya yazakuzala ke do ziSya lAbhakIrti aura dhanakIrti the| ina donoM ke do ziSya harSasoma aura bhuvanasoma the| isalie bhuvanasena ke sthAna para bhuvanasoma ucita hai| isakA racanAkAla isa prakAra diyA gayA hai-- saMvata satarai sai ikaDottarai, sudi baisAkhI trIja, somavArai sUrija Ugatai, nIpanI caupai asIja / 1. zrI agara vanda nAhaTA--paraMparA, pR0 105 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 4, pR0 35-37 (n0sN0)| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isakI aMtima paMktiyA~ nimnAMkita haiM-- mai matisArai bolyA mAharai vacane satIya caritra, sAMbhalisyai te sArA sukha pAmisyai, thAsyai kAna pavitra / ' zreNika rAsa (vinaya ke viSaya meM yaha racanA kI gaI hai) isakA Adi isa prakAra hai zAMti jiNesara sevatA, vaMchita thAyai siddhi, sahaguru zruta devI binhe, Apai avicala riddhi / cyAra bheda jinavara kahai, zrI mukhi dharma udAra, je je sevai manasudhai, te pAmai bhavapAra / isa kRti meM bhI vahI guruparamparA dI gaI hai jo narmadAsuMdarI caupaI meM dI gaI thii| isalie ye racanAe~ eka hI vyakti kI haiM aura unakA nAma bhuvanasoma nizcita hai| isa racanA kA AdhAra upadezamAlA sUtravRtti hai, yathA --- upadezamAlA sUtra vRttii, zataka bIjai saMkalpau / isameM vinaya kA mAhAtmya batAyA gayA hai, yathA-- bhASai bhagavaMta bhavika nai, vinaya dharmanaha mUla, siMghAtai dazavidha kahyau, dharma bhaNI anukUla / rAjA zreNika nI parai, vinaya karo saha koi, cora vinaya karI rIjhavyo, suddha vidyAdhara hoi| tehanI parijana sAMbhalau, samabhAvai mani ANa, jJAnavaMta gurunau karau, vinaya kharo guNakhANa / isameM racanAkAla nahIM diyA gayA hai kintu yaha bhuvanasoma kI hI racanA hai jaisA aMta kI isa paMkti se prakaTa hai-- tehanau laghubhrAtA pabhaNai, bhuvanasoma isI parai, adhikAra ahI vinaya Upara...... / isalie yaha bhI 18vIM zatI ke prathama caraNa kI hI racanA hogii| 1. mohanalAla dalIcanda demAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1123-25 (pra0 sN0)| 2. vahI, bhAga 4, pR0 35-37 (na0 saM0) / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUdharadAsa khaMDelavAla 337 bhadharadAsa khaMDelavAla -ye AgarA nivAsI khaMDelavAla vaizya the| ina para rItikAlIna hindI kaviyoM kA acchA prabhAva thaa| inhoMne apanI prasiddha racanA 'jainazataka' meM likhA hai Agare meM bAlabuddhi bhUdhara khaMDelavAla, bAlaka ke khyAla so kavitta kari jAne hai / isakA milAna rItikAla ke prasiddha kavi kI isa paMkti se kIjie DhelA soM banAya Aya melata sabhA ke bIca logana kavitta kIbo khela kari jAno haiN| daulatarAma jI ne inakA nAma bhUdharamala batAyA hai aura kahA hai ki ye AgarA ke syAhagaMja-maMdira meM pratidina zAstrapravacana kiyA karate the| khaMDelavAla jI kavi aura zAstrajJa donoM the| rItikAla ke adhikAMza kavi bhI zAstralakSaNakAra bhI the| ve kAvyazAstra kI carcA karate the, ye jainazAstra kI carcA karate the| ve lakSaNa prAyaH zRMgArarasa ke bar3hate the, ye dRSTAMta aura udAharaNa adhyAtma aura zAMtarasa ke diyA karate the| bhUdharadAsa banArasIdAsa kI adhyAtma paraMparA ke AgarA nivAsI kavi the| ye 18vIM zatAbdI ke aMtima caraNa ke zreSTha kaviyoM meM the| inhoMne vipula sAhitya kI sarjanA kI hai| prabandha, muktaka donoM rUpoM meM likhA hai jaise pArzvapurANa mahAkAvya hai to bhUdhara vilAsa yA pada saMgraha muktaka kA udAharaNa hai| mUktakoM meM jakhar3I, vinatiyA~, stotra, bAraha bhAvanAe~ Adi sammilita haiM / muktaka racanAoM meM bhakti aura adhyAtma kA sukhada saMyoga hai| inakI kucha pramukha racanAoM kA sodAharaNa paricaya prastuta kiyA jA rahA hai / jainazataka-saM01781 pauSa kRSNa trayodazI, ravivAra; 107 kavitta, savaiyA, dohA aura chappaya Adi chaMdoM meM Abaddha yaha zataka hai| isameM saMsAra kI asAratA; viSayoM se virata rahane kI cetAvanI aura jaina dharma siddhAMtoM kA mahatva pratipAdita kiyA gayA hai| DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla ne isakA racanAkAla saM0 1783 pauSa kRSNa 13 batAyA hai|' isake racanAkAla se saMbaMdhita paMktiyAM isa prakAra kahI gaI hai1. sampAdaka kastUracanda kAsalIvAla--rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM kI graMthasUcI, bhAga 3, pR0 235 / 22 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sataraha se ikyAsiyA pauSa pAkha tama lIna, tithi teraha ravivAra ko zataka samApata kIna / ' isa asAra saMsAra meM janma-mRtyu kA cakkara calatA hI rahatA hai| kavi kahatA hai--- kAhU ghara putra jAyau kAhU ke viyoga Ayau, kAhU rAgaraMga kAhU roA roI karI hai| jahA~ mAtu ugata uchAha gIta gAna dekhe, sAMjha samai tAhI thAna hAya hAya parI hai / aisI jaga rIti kI na dekhi bhayabhIta hoya, hA hA nara mUr3ha terI mati kaune harI hai / manuSa janama pAya sovata vihAya jAya khovata karorana kI eka eka gharI hai| bhUdharadAsa ke kAvyAbhivyaMjana kA svara rItikAlIna hindI kAvya abhivyaMjanA ke mela meM hai jaisA bhagavAna neminAtha kI stuti kI nimna paMktiyoM se spaSTa hotA haibAla brahmacArI ugrasena kI kumArI jAdaunAtha se nikArI janmakAdauM dukharAsa taiM, bhIma bhava kAnana meM Anana sahAya svAmI, aho nemi nAmI taki Ayau tuma pAsa mai / bhUdharavilAsa--yaha unakI aneka racanAoM kA saMgraha graMtha hai| DaoN0 pItAmbaradatta bar3athvAla ne ina racanAoM ke bAre meM likhA hai ki inameM kucha anuvAda aura kucha svataMtra racanAe~ haiM / bhASA khar3I bolI mizrita brajabhASA hai| kucha gujarAtI ke zabda bhI haiN| yaha saMkalana jinavANI pracAraka kAryAlaya kalakattA se prakAzita huA hai| isa milI julI racanA meM pramukha svara bhakti kA hai| eka sthAna para kavi ajitanAtha kI prArthanA karatA huA unakI bhakti mA~gatA hai1. DA0 premasAgara jaina--hindI bhaktikAvya aura kavi pR0 335-349 / 2. sampAdaka DA0 pItAmbara datta bar3athvAla---nAgarI pracAriNI sabhA, hasta, likhita pustakoM kI khojariporTa caudahavA~ traivArSika vivaraNa / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUdharadAsa 339 tuma tribhuvana meM kalapataruvara, Asa bharo bhagavAna jI nA hama mAMge hAthI ghor3A, nA kachu saMpati Ana jI bhUdhara ke ura baso jagataguru, jaba lauM pada niravAna jii| bhakti ke pradhAna aMga dhyAna aura nAma japa kA mahatva batAte hue kavi eka pada meM kahatA hai japi mAlA jinavara nAma kI; bhajana sudhArasa soM nahi dhoI, so rasanA kisa kAma kii| padasaMgraha - yaha 80 padoM kA saMgraha hai aura jainavANI pracAraka kAryAlaya kalakattA se prakAzita hai| padoM kA varNya viSaya prAyaH jinendra bhakti, guru bhakti aura jinavANI hai, yathA bhagavaMta bhajana ko bhalA re, yaha saMsAra raina kA supanA, tana dhana nArI babUlA re| ityaadi| isakI kucha paMktiyA~ atizaya pracalita haiM, yathA carakhA calatA nAhI, carakhA huA purAnA, paga khUTe ima hAlana lAge, ura madarA khkhraanaa|' patA nahIM kaba mRtyu A jAya isalie jo samaya milA hai usameM bhajana karo jinarAja caraNa mana mati visarai, ko jAnai kihiM bAra kAla kI dhAra acAnaka Ani prai| paramArtha jakhar3I - harSakIrti, rUpacaMda, daulatarAma, rAmakRSNa aura jinadAsa Adi aneka kaviyoM ne jakhar3I likhI hai / bhUdharadAsa kI jakhar3I kevala pA~ca padyoM kI saMbhavataH sabase choTI hai| pannAlAla bAkalIvAla dvArA saMpAdita jinavANI saMgraha meM isakA prakAzana huA hai| isase eka udAharaNa ___ aba mana mere be suna suna sIkha sayAnI / jinavara caranana be, kara kara prIti sujnyaanii| gurustuti-guruvANI saMkalana meM inakI do gurustutiyA~ prakAzita haiN| inameM kavi kA mukhya kathya yaha hai ki guru kI kRpA ke binA karma 1. kAmatAprasAda jaina-hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa, pR0 172 175 / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 ma gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrRMkhalA nahIM kaTatI / cU~ki jaina guru prakhara tapasvI hotA hai isalie vaha apane karmoM kA nirjarA karake ziSya ko bhI karmabandhana se mukta karAtA hai, yathA- jeTha tapai ravi Akaro, sUkhe saravara nIra, zaila zikhara muni tapa kareM, dAjhai nagana zarIra / guru mere mana baso / bAraha bhAvanA - isameM saMsAra kI asAratA kA mArmika varNana hai, yathA rAjA rANA chatrapati, hAthina ke asavAra, maranA sabako eka dina, apanI apanI bAra / yaha kRti jJAnapITha pUjAMjali aura anya aneka sthaloM se prakAzita hai / jinendra stuti - jinavANI saMgraha meM inakI tIna jinendra stutiyoM kA prakAzana huA hai / inameM se eka stuti 'jJAnapITha pUjAMjali' meM bhI chapI hai / bhUdhara dAsyabhAva kI bhakti meM vizvAsa karate haiM, ve kahate haiMjai jaga pUja parama guru nAmI, patita udhArana aMtara jAmI, dAsa dukhI tuma ati upagArI, sunie prabhu aradAsa hamArI / ekIbhAva stotra - yaha vAdirAja ke ekIbhAva stotra kA anuvAda hai / jinendra bhagavAna kI bhakti rUpI gaMgA syAdvAd rUpI parvata se nikalakara bhaktoM ko pavitra karatI mokSarUpI samudra meM mila jAtI hai, yathAsyAdvAda giri upaje mokSa sAgara lauM dhAI, tuma caraNAmbuja parasa bhakti gaMgA sukhadAI | ityAdi / kavi ne pArzvanAtha kI stuti meM kaI racanAe~ kI haiM jaise pArzvanAtha stuti, pArzvanAtha stotra aura pArzva purANa / prathama do sAmAnya racanAyeM haiM kintu pArzvanAtha purANa asAdhAraNa racanA hai / inakA paricaya Age diyA jA rahA hai / pArzvanAtha stuti bhagavAna pArzvanAtha kI mahimA kA gAna karatA huA kavi unake nAma ke mAhAtmya kA varNana karatA hai pArasa prabhu ko nAU~, sAra sudhArasa jagata meM, maiM bAkI bali jAU~, ajara amara pada mUla yaha / yaha jinavANI saMgraha meM prakAzita hai / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUdharadAsa pArzvanAtha stotra-- yaha bhI jinavANI saMgraha meM prakAzita hai| isameM 22 padya haiN| dohe, caupAI, chandoM kA prayoga kiyA gayA hai| pArzvanAtha stuti kI apekSA yaha stotra adhika marmasparzI hai, eka sthala para bhakta apanI laghutA kA varNana karatA huA kahatA hai-- prabhu isa jaga meM samaratha nA koya, jAso tuma yaza varNana hoya / cAra dhyAnadhArI muni thaka, hamase manda kahA kari ske|' pArzva purANa -yaha eka mahAkAvya hai| isake sambandha meM premI jI ne likhA hai hindI ke jaina sAhitya meM pAvapurANa hI eka aisA caritra graMtha hai jisakI racanA ucca zreNI kI hai, jo vAstava meM par3hane yogya hai aura jo kisI saMskRta, prAkRta grantha kA anuvAda karake nahIM kintu svatantra rUpa se likhA gayA hai| isakI racanA meM kAvya saundarya aura camatkAra hai| sAtha hI isakI bhASA prasAdaguNa saMpanna hai| yaha mahAkAvya saM0 1789 meM racA gayA--- saMvata sataraha se samaya aura navAsI lIya, sudi aSAr3ha tithi paMcamI, graMtha samApata kIya / yaha grantha nau adhikAroM meM pUrNa huA hai| isameM teisaveM tIrthaMkara pArzvanAtha kA sAMgopAMga caritrAMkana huA hai| bhaktirasa kI pradhAnatA hai| yaha dohe-caupAI chandoM meM Abaddha hai / isameM pArzva ke pUrva bhavoM se lekara nirvANa kAla taka kI kathA hai| isa mukhya kathA ke sAtha susambaddha kaI avAntara kathAyeM bhI haiN| zAMtarasa ke sAtha anya rasoM kA bhI yathAsthAna upayoga kiyA gayA hai| dohA-caupAI ke alAvA kahIM-kahIM soraThA aura chappaya kA bhI prayoga milatA hai| prArambha meM maMgalAcaraNa meM bhI pArzvanAtha kI hI stuti hai, yathA-. bAgha siMha vaza hohi, viSama viSadhara nahi DaMka; bhUta preta betAla, vyAla vairI mana shNkaiN| 1. DA0 premasAgara jaina-hindI jaina bhaktikAvya aura kavi pR0 335-348 / 2. nAthUrAma premI--hindI jaina sAhitya kA itihAsa, bmbii| 3. DA0 lAla canda jaina -- jaina kaviyoM ke brajabhASA prabandhakAvyoM kA adhyayana pR0 82-83 / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrI pArzvanAtha ke padakamala, hiye dharata nija ekamana / chUTai anAdi bandhana ba~dhe kauna kathA vinazai vighana / tapasvI pArzva para kamaTha ke jIva ne bar3A upasarga kiyA, pArzva saba ha~sate ha~sate jhela gaye usakA eka citra dekhiye ---- kila kilaMta vaitAla, kAla kajjala chavi chajjahiM, bhauM karAla vikarAla, bhAla madagaja jimi gajjahiM / ihi vidhi aneka durveSa dhari, kamaTha jIva upasarga kiya, tihu~ loka vaMdya jinacaMdra prati, dhUli DAla nija sIsa liya / sajjana aura durjana ke viSaya meM kavi kI eka ukti dekhie--- upaje ekahi garbha sauM, sajjana durjana yeha, loha kavaca rakSA karaikhAMDo khaMDai deha / tape tavA para Aya svAti jala bUMda vinaMtI, kamalapatra parasaMga lahI motI sama diTThI / ' isakI aMtima paMktiyoM meM bhagavAna pArzvanAtha ko kevala jJAna hone para indra ke samavazaraNa meM Ane kA varNana hai-- tisa kAraNa karuNAnidhi nAtha, prabhu sanamukha hama jore hAtha, jaba lo nikaTa hoya niravAna, jaga nivAsa chUTai sukha dAna / taba lo tuva caraNAmbuja bAsa, hama ura hohu yahI aradAsa / aura na kachu vAMchA bhagavAna, yaha dayAla dIjai varadAna / inakI bhakti bhAvanA para tulasI kI bhakti racanAoM kA prabhAva jhalakatA hai| inhIM UcAiyoM ke kAraNa yaha samasta hindI jaina kAvya sAhitya meM vastutaH sarAhanIya racanA bana par3I hai| ____ DholiyoM ke digambara jaina maMdira meM surakSita 648 veM pATha saMgraha meM inakI tIna racanAyeM aura prApta huI haiM -- gajabhAvanA, paMcameru pUjA aura vajranAbhi cakravartI kI vairAgya bhaavnaa| inameM se tIsarI racanA jinavANI saMgraha meM chapa gaI hai| anya racanAoM meM bAIsa parISaha laghu hote hue bhI mahatvapUrNa haiM jo jinavANI saMgraha meM prakAzita ho cukI hai| racanAoM kI saMkhyA aura unake kAvyatva kI viziSTatA ko dekhate hue 1. DA. premasAgara jaina -hindI jaina bhaktikAvya aura kavi, pa0 335 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhojasAgara yaha nissaMkoca kahA jA sakatA hai ki bhUdharadAsa 18vIM zatI ke aMtima pAda ke sazakta kaviyoM meM agragaNya the| prAraMbha meM inake jaina zataka kI carcA kI gaI hai| isa vivaraNa kA samApana bhI jainazataka kI isa cetAvanI ke sAtha kiyA jA rahA hai--- jau loM deha terI kAha roga so na cherI jau loM jarA nahI nerI jAsau parAdhIna pari hai| tauM lo mitra mere nija kAraja saMvAra lere, pauruSa thaka jo phera pIche kahA kari hai / aho Aga lAgai jaba jhoparI jarana lAgI; kuvA~ ke khudAye taba kauna kAja sari hai / ' Aga lagane para kuvA~ khodanA, hindI kSetra kA loka pracalita muhAvarA hai| isakA kitanA prabhAvI prayoga uparokta paMkti meM kiyA gayA hai| aise aneka saMgrahaNIya subhASita padya inakI racanAoM meM maNi ratnoM ke samAna jagamagA rahe haiN| AgarA brajabhASA kSetra kA pramukha nagara hai| 18vIM zatI meM kAvya bhASA vrajabhASA thI, isalie bhUdharadAsa khaMDelavAla ke liye vrajabhASA hindI meM racanAkArya sukara thA ataH unhoMne sazakta bhASA tathA samRddha kAvya kauzala kA prayoga karake apanI bhakti aura zAMtarasa kI racanAoM ko samasta jaina sAhitya meM viziSTa sthAna kA adhikArI banA diyA hai| bhojasAgara- 2 Apa tapAgacchIya sAdhu vinItasAgara ke ziSya the| Apane ratnazekhara sUri kRta (saM0 1516) AcAra pradIpa para saM0 1798 jyeSTha kRSNa 10, maMgalavAra ko eka bAlAvabodha likha kara pUrNa kiyaa| ise inhoMne 'TabbArtha' kahA hai| yaha TabbArtha bhojasAgara ne rUpavijaya gaNi ke Agraha para likhA thaa| isameM lekhaka ne vijayadayA sUri ke pazcAt vinItasAgara kI vaMdanA kI hai| isake gadya kA namUnA nahIM milaa| 1. DA0 premasAgara jaina--hindI jaina bhaktikAvya aura kavi, pR0 335-349 2. mohanalAla dalIcanda desAI - jana gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 593, bhAga 3, pR0 1645-46 (pra0 saM0) aura bhAga 5, pR0 362-363 (n0sN0)| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa maNivijaya ---tapAgaccha ke kapUravijaya Apake guru the| unhoMne jinaprabha sUri ke zAsana (saM0 1710-1749) meM apanI racanAe~ kii| ApakI racanA 14 guNasthAnaka bhAsa' athavA saMJjhAya jinendra bhakti prakAza aura caitya Adi saMJjhAya bhAga 1 tathA anyatra se bhI prakAzita prasiddha racanA hai| isakI prAraMbhika paMktiyA~ nimnAMkita haiM zrI zaMkhasarapura dhaNI jI, praNamI pAsa jiNaMda, nAma jayaMtA jehanUM jI, Apai paramANaMda / bhavika jana sa~bhalo aha vicAra, karmagraMtha mAMhi kahyo jI, o sadhalA adhikAra / guru paraMparAntargata kavi ne vijayadeva, vijayaprabha aura kapUravijaya kA ullekha kiyA hai| racanAkAla nahIM diyA hai kintu yaha 18vIM zatI ke pUrvArddha kI racanA hai / isakI aMtima paMktiyA~ prastuta haiM pUjo pUjo re prabhu pAsa jI pUjo, saMkhesara paramesara sAhiba, asama deva na dUjo re, jehanai nAmai navanidhi pAmaI, mugativadhU tasa kAmaI, suranara nArI be kara joDI AvinaiM siri nAmaiM re / sakala paMDita zira muguTa nagIno, kapUravijaya guru sIsa, maNivijaya budha iNi pari jaMpai, pUro saMgha jagIsa re / ' matikuzala --kharataragaccha ke guNakIti gaNi ke ziSya mativallabha Apake guru the| Apane candralekhA caupai athavA rAsa (29 DhAla 624 kar3I) saM0 1728 Aso vadI 10 ravivAra ko pacIAkha meM pUrNa kii| racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai - saMvata siddhikara muni zazi vadi Aso dasami ravivAra, zrI pacIAkha meM premazu jI aha racyo adhikAra / guru paraMparA batAte hue matikuzala ne kharataragaccha ke AcArya jinacaMdrasUri saMtAnIya kSema zAkhA ke guNakIti va mativallabha kA vaMdana kiyA hai| isakI AraMbhika paMktiyA~ ye haiM-- 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1528-29 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 70-71 (na saM0) / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matikuzala 345 sarasati bhagati namI karI praNamuM sadguru pAya, vighana viDAraNa sukhakaraNa, parasiddha aha upAya / marudevI bharatAdi muni kari sAmAyaka sAra; kevala kamalA tiNi varI, pAmyA bhavano pAra / sAmAyaka mana sudhye karo pAmI ThAma pavitra, tiNa upari tumheM sAMbhalo, candralehA caritra / aMta--ratanavalabha guNa sAnidhe jI, o kIo prathama abhyAsa, chasa caubIsa gAhA achai jI, ogaNatIsa DhAla ullAsa / bhaNi guNi suNi bhAvazu, giruA taNAM guNa jeha, mana zuddhe jinadharma je karai jI, tribhovanapati huvai teha / ' yaha racanA kAphI lokapriya huI; isakI pacAsoM pratiyA~ jagahajagaha zAstra bhaMDAroM se upalabdha huI haiM, parantu abhI taka saMbhavataH yaha prakAzita nahIM huI hai / yaha kavi kI prathama racanA hai| isameM candralekhA ke caritra kA udAharaNa dekara trikAla sAmAyaka kA mahatva samajhAyA gayA hai / isake tIsare padya meM kahA hai --- sAmAika sudhA karo, trikaraNa suddha trikAla, satru mitra samatA gaNi, jima tUTai jaga jAla / 2 vibhinna pratiyoM meM pAThabheda milane se zuddha pATha kA mUla rUpa nirdhArita karane meM kaThinAI hotI hai| matisAgara ---ApakI ekamAtra racanA 'khaMbhAta tIrthamAlA' 3 saM0 1701 kA ullekha mohanalAla dalIcaMda desAI ne kiyA hai kintu anya koI vivaraNa yA uddharaNa nahIM diyA hai| ataH inake saMbaMdha meM zodha kI AvazyakatA hai| 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 265-268 (pra0 saM0 ), bhAga 3, pR0 1269-70 (pra0 saM0 ) tathA bhAga 4, pR0 420-424 (n0sN0)| 2. DA0 kastUracanda kAsalIvAla ---- rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM kI graMthasUcI bhAga 3, pR0 361 / 3. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 56 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 65 (na0saM0) / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa matisAra -kharataragaccha jinaratnasUri>jinavardhamAna ke ziSya the| Apane 'dhannA RSi caupai' kI racanA saM0 1710 Aso zukla 6, khaMbhAta meM pUrNa kii| racanAkAla isa prakAra batAyA haiM - tasa ziSya vadhamAna jagIse, Aso sudi chaThi divasa jI saMvata sattara bAhottara varasai, khaMbhAita mana haraSa jii| o saMbaMdha racyau matisArai navama aMga aNusArai jI, bhaviyaNa jaNa nai vAMcaNa sArai visatara jo jagi sArai jii| mohanalAla dalIcaMda desAI ne zaMkA kI hai ki jinasiMha sUri matisAra jinakI carcA isa graMtha ke dvitIyakhaMDa meM kI jA cukI hai aura jo jaina gurjara kaviyo bhAga 1 ke pR0 501 para varNita hai ve aura prastuta matisAra saMbhavataH eka hI kavi haiN| una matisAra kI zAlibhadrarAsa aura prastuta matisAra kI dhannARSi caupai zAyada eka hI racanA ho / binA pratiyoM kA milAna kie isa saMbaMdha meM kucha nizcita rUpa se nahIM kahA jA sktaa| desAI ne jaina gurjara kaviyo bhAga 2 pR0 80-81 para matisAra kI carcA kI hai kintu isa grantha ke navIna saMskaraNa meM matisAra kI carcA sampAdaka ne nahIM kI hai, zAyada sampAdaka koThArI ko nizcaya ho gayA ki ye donoM eka hI haiN| manarAma--'inakI guruparamparA aura vizeSa jIvanavRtta kA patA nahIM cala sakA hai kinta inakI racanAoM ko dekhate hae lagatA hai ki ye 18vIM zatAbdI ke jaina hindI lekhakoM meM acche lekhaka the / inakA bhASA para acchA adhikAra thaa| inhoMne akSaramAlA, dharmasahelI, manarAmavilAsa, battIsI guNAkSaramAlA Adi kaI acchI racanAekI haiN| sAhityika dRSTi se bhI ye racanAyeM zreSTha mAnI gaI haiN| manoharadAsa athavA manohara-(racanAkAla saM0 1705-1728) ye sonI gotrIya khaNDelavAla vaizya the aura sAMgAnera se Akara dhAmapura meM rahane lage the| ye dhAmapura ke nagaraseTha AsU ke manorama Azrama meM rahate 1. DA0 kastUracaMda kAsalIvAla--rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI graMtha sUcI bhAga 3 pR0 17 / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manoharadAsa athavA manohara 347 the / ye uccakoTi ke vidvAn aura kavi the tathA svabhAva se ahaMkArahIna vinayI vyakti the| ve apane sambandha meM kahate haiM-- kavitA manohara khaNDelavAla sonI jAti, malasaMghI mala jAko sAMgAnera vAsa hai, karma ke udaya te dhAmapura meM basata bhayau, sabasoM milApa puni sajjana ko dAsa hai / ' ApakI prasiddha pustaka dharmaparIkSA saM0 1705 dhAmapura meM hI likhI gaI thii| yaha eka vyaMgyAtmaka kAvya hai| isameM pavanavega aura manovega nAmaka do mitroM kI kathA hai| yaha grantha AcArya amitagati ke dharma parIkSA nAmaka saMskRta grantha kA 3000 padyoM meM bhASAnuvAda hai| isameM dohA, soraThA, savaiyA, chappaya Adi mAtrika chandoM kA prayoga kiyA gayA hai| amitagati ke mala grantha kA yaha bhASAntaraNa hai isake samarthana meM DaoN. premazaMkara jaina ne yaha uddharaNa diyA hai ---- sumuni amita gati jAna sahasakIrti pUrva kahI, yA maiM budhi pramAna bhASA kInI jorikai / jabaki DaoN0 lAlacanda jaina ne ise muni matisAgara viracita dharma parIkSA ke AdhAra para likhA batAyA hai aura apane kathana ke samarthana meM nimna padya uddhRta kiyA hai-- matisAgara muni jAna saMskRta pUrvahi kahI maiM buddhihIna ayAna, bhASA kInI jorikai / 2 / ina do paMktiyoM meM kevala aMtima arddhAlI bhASA kInI jorika donoM meM samAna hai, zeSa bhAga bhinna-bhinna hai aura yaha kahanA kaThina hai ki kauna sA pATha prAmANika evaM zuddha hai| prathama dRSTyA premasAgara jaina dvArA uddhRta 'sahasakIrti pUrva kahI' ke sthAna para lAlacanda jaina dvArA uddhata saMskRta parvahi kahI jyAdA sahI lagatA hai aura isake AdhAra para yadi unake uddharaNa ko ThIka mAnA jAya to isa racanA kA mUla grantha amitagati kRta na hokara matisAgara kRta dharmaparIkSA hai| yaha kaI 1. DA0 nAthUrAma premI ... hindI jaina sAhitya kA itihAsa, pR0 67 / 2. DA0 premasAgara jaina--hindI jaina bhaktikAvya aura kavi, pu0 221-224 3. DA0 lAlacanda jaina -jaina kaviyoM ke brajabhASA prabandhakAvyoM kA adhyayana pR0 89 / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 garugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pratiyoM kA milAna karake hI nizcita kiyA jA sakatA hai| isakA maMgalAcaraNa dekhie-- praNamu arihaMta deva guru niragrantha dayA dharama, bhavadadhi tArana eva avara sakala mithyAta maNi / ve atyanta vinayapUrvaka kahate haiM vyAkaraNa chaMda alaMkAra kachu paDhyo nAhi, bhASA maiM nipuna tuccha buddhi ko prakAsa hai / jo loga paramabrahma kI Asa chor3a anya vyartha mArgoM meM bhaTakate haiM unakI tulanA vezyAputra se karatA huA kavi kahatA hai-- iha prakAra jo nara ihaiM, isI bhAMti sobhA lahai, ajarija putra vezyA taNo, kaho bApa kAsoM kahai / yaha racanA kavi ne rAvata sAlivAhaNa, jagadatta mizra aura gaiMgarAja kI preraNA se kI thii| jJAnaciMtAmaNi --yaha adhyAtma se sambandhita racanA hai| isakA racanAkAla saM0 1729 mAha sudI 7 hai| yaha subhASitoM kA saMgraha graMtha hai| yaha burahAnapura meM racita hai| viSayoM meM lipta jo vyakti dharma kA marma nahIM jAnatA usake bAre meM kavi kA kathana hai ---- guru kA vacana suNa nahiM kAna, nisidina pApa karai ajJAna; viSayA viSa sUM raci paci rahyo, dhyAna dharma ko marama na lhyo| cintAmaNimAnabAvanI eka mahatvapUrNa racanA hai| isake kucha padyoM meM rahasyavAdI rUpakoM kI jhalaka milatI hai, yathA-- dharmu dharmu saba jaga kahai marma Na koi lahaMta, alaSa niraMjana jJAnamaya ihi tana madhya rhNt| isakI bhASA ko kavi ne prAkRtAbhAsa banAne kA prayAsa kiyA hai, yathA jima moha paTala phaTTai sayala driSTi prakAsa phuTata ati zrImAna kahai mati aggalauM ho dharma pichANa Na ehu gati / suguru sISa * isameM kevala 11 padya haiM, isameM mukhyatayA jIva ko saMsAra se virakta rahane kI preraNA dI gaI hai-- Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manoharadAsa athavA manohara dina dina Ayu ghaTai hai re lAla, jyoM aMjalI ko nIra mana mAMhi lA re / thiratA nahIM saMsAra mana mAhi lA re, sISa suguru kI mAnilai re lAla / samakita syauM paracyau karo re lAla, mithyA saMgi nivAri mana mAMhi lA re / guNaThANA gIta meM 17 padya haiM jo parama cidAnanda kI bhakti meM likhe gaye haiM, eka pada kI kucha paMktiyAM namUne ke rUpa meM prastuta haiM parama cidAnaMda sampada padadharA, anaMta guNAkara zaMkara zivakarA / zubhacandrasUri pada kamala yugalaI, madhupavrata manohara dharae, bhaNaita zrI vardhamAna brahma eha vANi bhavIyaNa sukhakara e / ' masiMha athavA mahezamuni - ApakI racanA akSara battIsI kA racanAkAla saM0 1725 hai / isakA Adi isa prakAra hai kakA te kiriyA karI karama karaUM te cUri, kiriyA biNa re jIva DA, zivanagarI huI dUri / racanAkAla kavi ne svayaM diyA hai, yathA --- sataraha sai paccIsa saMvata kIyo vakhANa, udayapura udyama kIyo muni mahisiMha jANa / 349 isa padya se inakA nAma maha yA mahisiMha jJAta hotA hai / inakA vivaraNa dete hue mohanalAla dalIcanda desAI ne racanAkAla sambandhI padya kA pATha isa prakAra likhA hai sataraya saya pacIsa bhai, saMgata kIyau sA vakhANa, udayapura udyama kIu, muni maheza paMDita jANa / isase inakA nAma mahezamuni mAlUma par3atA hai / 1. DA0 premasAgara jaina - hindI jaina bhaktikAvya aura kavi, pR0 219-224 2. DA0 kastUracanda kAsalIvAla --- rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM kI graMthasUcI, bhAga 3, pR0 252 / 3. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 230 (pra0saM0 ) aura bhAga 4, pR0 358 ( na0saM0 ) ! Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa mahimAvardhana--Apa kulavardhana ri ke ziSya the| Apane dhanadatta rAsa' kI racanA saM0 1796 jyeSTha kRSNa 5, maMgalavAra ko pUrNa kii| ___ mahimAsUri --Apa Agamagaccha ke sAdhu the| Apane 'caityaparipATI' kI racanA saM0 1722 zrAvaNa 3, guruvAra ko 5 DhAloM meM pUrNa kii| Adi-- zrI vAgIzvarI vInavaM re lo, kahisuM guNagrAma re, sAhelI ratha moTA mAnIi re lo, joyAM ThAmoThAma re| sAhelI praNamuM haM paramesaru re lo, rAjanagara thI mAMDi re, saMkhyA kahuM jinabiMba nI re lo, aMga thI Alasi chAMDi re / inhoMne ahamadAbAda se mAravAr3a taka kI tIrthayAtrA karake jinabiMboM kI gaNanA kI thI aura unakI saMkhyA 19042 batAI thii| yaha racanA prAcIna tIrthamAlA saMgraha pR0 57-61 para prakAzita hai| isakI aMtima paMkti hai-- kApreDI behu maMdiri re lAla, paMcyottarI jagadIsa re / racanAkAla isa prakAra kahA hai-- bAvIzi zrAvaNa pakhi trIja bhalI guruvAra, goDI maMDaNa dhyAna thI riddhi vRddhi bhaMDAra; zrI saMghanI jayakAra / 2 mahimAsena--kharataragacchIya zivanidhAna ke ziSya the| Apane vaccharAja haMsarAja caupAI kI racanA saM. 1775, koraDA meM pUrNa kii| inake sambandha meM anya vivaraNa evaM uddharaNa upalabdha nahIM hai / 3 mahimA haMsa--Apa kharataragaccha ke sAdhu zAMtiharSa ke ziSya the / zAntiharSa boharA gotrIya tilokacandra evaM tArAde ke putra the| Apane zatrujaya mAhAtmya kA bhASA caupAI meM rUpAntaraNa kiyA hai| isake alAvA mRgAputra caupAI, yazodhara rAsa, zrImatI rAsa Adi kaI 1. jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 587 (pra0ma0) aura bhAga 5, pR0 355 (n0sN0)| 2. vahI, bhAga 2, pR0 195-96 (pra0 saM0) aura bhAga 4, pR0 314-315 (n0sN0)| 3. vahI, bhAga 3, pR0 1423 (pra0saM0) / . Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 mahimA haMsa racanAe~ kI haiN| Apake bIkAnera padhArane para jo mahotsava huA thA usakA varNana unake ziSya mahimAhaMsa ne eka gahUlI nAmaka gIta meM kiyA hai jo aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM saMgrahIta hai| isI saMgraha meM ApakA 'jinasamudra sUri gItam' bhI saMkalita hai| jinasamudra sUri hararAja aura lakhamAde ke putra the tathA jinacandra sUri ke paTTadhara the| isa gIta kA prArambha isa padya se huA hai-- sudhana dina Aja jinasamudra sUriMda Ayo sUriMda Ayo; var3o gaccharAja siratAja vara vaDa vakhata, takhata sUre te maI ati sukha pAyo / ' isameM kucha ATha chanda haiN| mahimAharSa --inakA bhI eka gIta aitihAsika rAsa saMgraha meM 'jina samudra sUri gItam' zIrSaka se saMkalita hai / yaha mAtra tIna kar3I kA hai / isakI do paMktiyA~ prastuta haiM-- zrI jinasamudra sUrIzvara bheTyo vegar3agaccha siNagAra / mahimAharSa kaheM cira pratapo, jina zAsana jayakAra / isa gIta meM vahI paricaya hai ki jina samudra sUri zrImAla gotrIya hararAja kI bhAryA lakhamA de kI kukSi se paidA hue the aura jinacandra ke paTTadhara the| Apane aneka sthAnoM meM vihAra kiyaa| unake sUrata Agamana para chattarAja ne mahotsava kiyA thA, usI kA varNana isa gIta meM mahimAharSa ne bhI kiyA hai| isa mahotsava kA varNana eka anya gIta meM bhAIdAsa ne kiyA hai| racanA kA samaya 18vIM zatAbdI hI hai kintu nizcita tithi ajJAta hai / mahimodaya yA mahimA udaya--ye kharataragaccha ke AcArya jinamANikya sUri>vinaya samudra>guNaratna> ratnavizAla>tribhuvanasena> matihaMsa ke ziSya the| inhoMne apanI racanA zrIpAla rAsa (saM0 1. aitihAsika jaina kAvyasaMgraha-jina samudrasUri gItam / 2. aitihAsika rAsasaMgraha-jina samudrasUri gItam / 3. agaracanda nAhaTA-paramparA, pR0 98 / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 1722, mAgasara zukla 13, guruvAra, jahAnAbAda) meM jo guruparaMparA dI hai usake antargata uparokta guruoM yathA jinadatta, jinakuzala, jinamANikya, jinacaMda, jinasiMha, jinarAja, jinaraMga jinacaMda taka kA ullekha karake punaH jinamANikya se vinayasamudra Adi kA vyaurA sAdara diyA hai| inake vidyAguru labdhivijaya pratIta hote haiM kyoMki sAMbapradyumna rAsa kI puSpikA se aisA spaSTa saMketa milatA hai| zrIpAla rAsa kA racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai ---- satare sai bAvIsa vacchare, manohara magasira mAsa, tithi terasi guruvAra taNe dine raciyo o meM rAsa / AraMbho me gar3he bhese rojha meM parihari ne pramAda, nagara jahAnAvAda mAMhe thayo pUraNa suguru prasAda / isakA prArambha isa prakAra kiyA gayA hai-- para upagArI parama guru tAraNa taraNa jihAja, pada pahile praNamuM mudA jaganAyaka jinarAja / akala amUrati alakha gati zivasundara layalINa, siddha namu sAMce mane, pada kIje paravINa / ' maheza--ApakI eka racanA 'nemicandrikA saM0 1761 kA nAmollekha mAtra zrI uttAmacaMda koThArI kI sUcI meM hai isake dvArA na to lekhaka para aura na usakI racanA para koI vizeSa prakAza par3atA hai| mahisiMha ke sAtha mahezamuni kI carcA kI jA cukI hai| ho sakatA hai ki akSarabattIsI ke racayitA mahezamuni yA mahisiMha aura nemicandrikA ke lekhaka prastuta maheza eka hI vyakti hoN| isa sambandha meM abhI chAnabIna Avazyaka hai; tatpazcAt hI kucha nizcita taura para kahA jA sakatA hai| mANikya--ApakI racanA mAMkaNa bhAsa (8 kar3I saM0 1810 se pUrva) prakAzita ho cukI hai| isakA Adi isa prakAra hai -- 1. mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 4, pR0 313 (na0 sN0)| 2. uttamacanda koThArI kI sUcI, prAptisthAna-pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANikya 353 mAMkaNa no caTako vohilA, kehane navi lAgeM sohilo re ___mAMkaNa mubaalo| o to nilaja ne nahi kAna, ahane hIyaDe nahi sAna re / aMka hato pATa palaMga mAMhi Ave, caTako deva chAMto jAveM re / isakI aMtima paMktiyA~ nimnAMkita haiM--- mANikya muni kahe suNo saraNA, tuma jIvanI karajo jayaNA re, mAMkaNa bharuaccha nagara thI Avyo, rAmadhanapura mAMhi gavAyo re / ' mANikya vijaya-Apa tapAgaccha ke zAntivijaya ke praziSya aura kSamAvijaya ke ziSya the| inhoMne nemarAjula bAramAsA (57 kar3I) saM0 1742 vaizAkha zukla tRtIyA ravivAra ko pUrNa kiyA, isakA Adi dekhie praNamu premire sarasatI barasatI vacana vilAsa, kavi jana saMkaTa cUratI, pUratI vaMchita Asa / racanAkAla - satara vetAlIsa saMvata, vAru vaizAkha mAsa sUdi tRtIyA ni ravivAsAra saMthavyA bAremAsa / vAcaka zAntivijaya taNo, khImavijaya budha sIsa, zrI hemavijaya supasAya thI, mANikya pugI jgiis| anta - vAMdhIyo tana mana prema pAse, jAya yadunAtha ne rahata pAse, bArameM mAsa te viraha ralIo, Aya mANikya no sAmI mliio| yaha racanA prAcIva madhyakAlIna bArahamAsA saMgraha bhAga 1 meM prakAzita hai| 1. mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 422 (na0 sN0)| 2. vahI, bhAga 5, pR0 41-43 (na0saM0) / 23 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa / paryuSaNa parva vyAkhyAna nI athavA kalpasUtra nI saMJjhAya athavA bhAsa (11 DhAla), Adi -- paraba pajUsaNa AvIyA ANaMda aMga na mAye re, gharedhari Uchava ati ghaNA zrI saMgha AvI jAye re / anta- rUpAmahora prabhAvanA karIo nava sukhakAra re, zrI khemavijaya kavirAya no budha mANikya vije jayakAra re / yaha kRti jaina prAcIna stavanAdi saMgraha aura anyatra se bhI prakAzita hai| caubIsI yA 24 jina stavana kA Adi isa prakAra hai-- prathama jinesara prAhuNa jagavAhalA vAru, Abo amaheya geha re, manamohana mAru, bhagati karUM bhalIbhA~ti su, jagavAhalA vAru, sAhiba jI sasaneha re, manamohana gAru / anta- saMprati zAsanaIsa carama jiNesara vAMdIi, zrI khImavijaya budhasIsa, kahi mANika cira naMdIi / ' mANikyasAgara--inheM zrIpAla rAsa kA kartA batAyA gayA hai kintu yaha racanA jJAnasAgara kI hai| inakI guruparamparA isa prakAra hai aMcalagacchIya gajasAgara sUri7 lalitasAgara7 mANikyasAgara ke ziSya the jJAnasAgara / yahI jJAnasAgara zrIpAla rAsa ke vAstavika kartA haiM isalie zrIpAla rAsa kA vivaraNa jJAnasAgara ke sAtha diyA gayA hai| eka anya mANikyasAgara 19vIM (vi0) ke prathama caraNa meM hae haiM jo kalyANa sAgara ke agraja gurubhAI kSIrasAgara ke ziSya the| unhoMne saM0 1817 meM kalyANasAgara sUri rAsa likhaa| yaha rAsa jaina aitihAsika kAvyasaMcaya pR0 172 para prakAzita hai aura isakA vivaraNa 19vIM zatAbdI meM hI denA samIcIna hogaa| mANekavijaya -- Apake guru tapAgacchIya rUpavijaya the| Apane 24 jinastavana athavA caubIsI kI racanA saM0 1788 se pUrva kI thii| isake Adi aura aMta kI paMktiyA~ prastuta kI jA rahI haiM-- 1. mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 567, bhAga 3, pR0 1452 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 41-43 (na0saM0) / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 mANekavijaya Adi- zrI nAbhirAyAM kula dinamaNi ho rAja, marudevI mAta malAra, vArimArA sAhibA / sakala tIratha sirasehara ho rAja, zejejagiri saNagAra; vArimArA sAhibA / zrI rUpavijaya kavirAja no ho rAja, mAMNika kahai mujha tAra; anta-- riSabha jiNesara nita namUM a, bIjA ajita jiNaMda to, zrI rUpavijaya guru sevatAM a, mAMNika ne maMgalamAla to|' mANekavimala--Apa tapAgacchIya devavimala ke ziSya the / ApakI racanA zAzvata jina bhavana stava (85 kar3a) saM0 1714 kArtika zukla 10 guruvAra ko samI meM nirmita huI thii| isakI prArambhika paMktiyA~ agralikhita haiM-- vIra jiNesara pAya namI, praNamI sAradamAya, tAsa taNe supasAule, gAsyuM zrI jinarAya / atIta anAgata vartamAna, co bIsI cihaMsAra, bahuttari tIrthaMkara TAlI pApa vikAra / racanAkAla-- saMvata satara caudottaraI, kAtI sudi guruvAra; suNi sundrii| dasamI dina mai gAiyA a, mAlataMDI, samInagara majhAri, suNi suMdarI / yaha racanA prAcIna stavana ratnasaMgraha bhAga 2 meM prakAzita hai| inakI kisI anya racanA kA abhI patA nahIM calA hai| mAnakavi (mAnajI)--kharataragaccha ke sumatimeru Apake praguru aura unake ziSya vinayameru Apake garu the| Apane vaidyaka ke do grantha padyabaddha hindI meM race haiN| prathama graMtha 'kavi vinoda' kI racanA saM0 1745 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 557-58 (pra0saM) aura bhAga 5, pR0 338 (na0 sN0)| 2. vahI, bhAga 3, pR0 1201-1202(pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 260-61 (na0 sN0)| Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vaizAkha zukla 5, somavAra ko lAhaura meM huii| isake maMgalAcaraNa kI prArambhika paMktiyA~ dekhie-- udita udota jagimaga rahyA citrabhAnu, __ aseI pratApa Adi RSabha kahata haiN| tAko pratibimba dekhi bhagavAna rUpalekhi, vAhiM namau pAya pekhi maMgala vahati hai / racanAkAla-- saMvata sataraha sai samai paitAle vaizAkha, zuklapakSa paMcami dine somavAra hai bhAkha / aura grantha saba mathana kari, bhASA kahauM vaSAna; kAr3hA auSadhi cUNi guTiM, pragaTa karai gunamAna / inakI dUsarI racanA kavi pramoda rasa (vaidyaka hindI) saM0 1746 kArtika zukla 2 kI racita hai| isameM kavi ne guruparamparA isa prakAra batAI hai-- kharataragaccha parasiddha jagi vAcaka sumatimeru, vinayameru pAThaka pragaTa, kIyai duSTa jagajora / tAko ziSya muni mAna jI, bhayau sabani parasiddha, guru prasAda ke vacana teM, bhASA kInI janaviddha / racanAkAla-- saMvata satara chayAla zubha kAtika sudi tithi doja, kavi pramoda rasa nAma yaha sarva granthani ko khoja / isake Adi kI paMktiyA~ isa prakAra haiM-- prathama maMgala pada harita durita nAda, vijita kamala mada tAsau citalAiyai / jAke nAma kara karama chinahI meM hota narama, jagata vikhyAta dharma tinihIM kI gaaiyi| azvasena vAmA tAkau aMgaja prasiddha jagi, uragalacchana paga jina pata pAiyai / dharmadhvaja dharmIrUpa paramadayAla bhUpa, kahata mumukSu mAna asehI ko dhyAipai / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnakavi 357 aMtima paMktiyA~-- kavi pramoda o nAma rasa kIyau pragaTi yaha mukha; jo nara cAhai yAhi kau, sadA hoya mana sukha / saba sukhadAyaka graMtha yaha, harai pApa saba dUra, jo nara rAkhai kaMTha madhi, tAhi saTTasukhapUra / ' jaina muni hindI padya meM kAvya ke alAvA jyotiSa, vaidyaka, dharmadarzana Adi vividha viSayoM kI racanAyeM karate rahe haiN| mAnamuni -Apa lokAgacchIya navalaRSi ke ziSya the| ApakI prasiddha racanA 'jJAnarasa' (126 kar3I) saM0 1739 varSARtu AnaMda mAsa meM likhI gii| isake atirikta 'saMyoga battIsI' aura 'mAnabAvanI' bhI inhIM kI racanAyeM haiM / jJAnarasa kI bhASA hindI hai| isakA Adi isa prakAra hai - zrI jina nitaprati samarI, puruSottama paribrahma, akala anarava arihaMta je, bhavabhayaTAlaNa bhrama / manakha janama lAbhe manA, kAje uttamakarma; je jANe jagadIza ne, dhyAvo aka jinadharma / racanAkAla-aMta-(chaMda be AkharI, motIdAma; AryA, motIdAma) sasIhara sAgara rAma sunaMda, anAda varSAriti mAsa AnaMda, navala riSi guru moroyanAtha, harI guna mope batAvyoya hAtha / dekhAvyoya devaniraMjana nAMma, kIyo meMya ama jinezvara kAma, sahI sivalokanUM aha svarUpa, anaMta anaMta anaMta anUpa / kalaza-anaMta tuha anahada, gyAna dhyAna maha gAveM, mAta tAta naha mAna, prabhU nAta jAta na pAveM, nAda viMda viNa nAma, rUpa raMga viNa rattA, Adi anaMta nahI oma dhyAna yogezvara dhrtaa| siva sagata ubhe doya saMbha heka niraMjana Apa huya, nava navA rUpa nara nitya tu, Adi puruSa Adeza tuya / 1. mohanalAla dalIcanda desAI- jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1334 36 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 47-49 (n0sN0)| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isakI bhASA cintya aura kahIM kahIM bhrAmaka hai jaise manakha (mAnuSa>manuSya), sagata (sakati>zakti) Adi / isameM abhinava chanda prayoga jaise motIdAma kA prayoga draSTavya hai / viSayavastu isake nAma se hI spaSTa haiM--jJAnamArga se anaMta-anAma ko jaannaa| inakI dUsarI racanA saMyoga batrIsI (saM0 1731 caitra zuklaSaSThI) kI aMtima paMktiyA~ adholikhita haiM, racanAkAla bhI hai| . saMvata caMda samucha sivAkSa zazI yuta varSa vicArai tisI, caita sitA tasu chaTThi girApati mAMna raciyuM saMyoga btriisii| kavi ne yaha racanA amaracaMda muni ke Agraha para kI thI aura apanI pITha svayaM ThokatA huA kahatA hai ki isameM uttama uktiyA~ yathA-amaracaMda munI AgrahaiM samara hUi sarasati, saMyama battIsI racI AchI Ani ukatti / ' inakI tIsarI kRti 'savaiyAmAna bAvanI' kA kevala nAmollekha milA, koI vivaraNa-uddharaNa prApta nahIM huaa| mAnavijaya I .. tapAgaccha ke jayavijaya inake guru the| inhoMne navatatva rAsa kI racanA saM0 1718 vaizAkha zukla 10, bhopAura meM kI inakI guru paraMparA racanA meM isa prakAra batAI gaI hai-- zrI hari zIsa sujANI, gaNi kIkA guNakhAMNI; tasu sIsa paMDitarAyA, budha jaya vijaya savAyA / mAnavijaya tasu sIsa, kIdho rAsa suvisesa / racanAkAla saMvata satara aThAraiM vaizAkha sudi dazamI sAra, zrI zAMtIsara suvasAya, pura bhopAura mAMhi / 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 282; bhAga 3, pR0 1280-1281 tathA 1524 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 451-452 (na0 sN0)| 2. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 111 / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavijaya 1 isakI prAraMbhika paMktiyA~ analikhita haiM praNamuM jina cauvIsamo mahAvIra zubhanAma, jAsu prasAda sadA phalai vAMchA surataru taam|' yaha racanA unhoMne apane ziSya devavijaya ke lie kI thii| devavijaya ke lie inhoMne 'dharmaparIkSA' graMtha saMskRta meM likhA thaa| ApakI eka anya racanA zrIpAlarAsa kA bhI ullekha milatA hai jinakI guru paraMparA meM tapAgaccha ke vijayasiMha sUri ko praguru aura jayavijaya ko guru kahA gayA hai| isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai --- yuga gagana munI zazI varasanI Aso sudi dazamI zazivAra racyo rAsa caMdraprabha pasAulai re, pIla vaNA mjhaari| jpo| arthAt yaha racanA saM0 1704 Aso sudi dasamI somavAra ko pIlavaNa meM kI gii| isameM akabara prabodhaka hIravijaya kA smaraNa ina paMktiyoM meM hai tapagacha nAyaka jagaguru; zrI hIravijaya sUrIMda, akabara jeNai pratibodhiyo, jinasAsana re jayakAra muNiMda / inake padya para kramazaH vijayasena, vijayadeva aura vijayasiMha AsIna hue| unakI vaMdanA karake kavi ne svayaM ko vijayasiMha ke ziSya jayavijaya kA ziSya batAyA hai, yathA-- AcArija zrI vijayasiMha sUri, sakala sUri siradAra, budhajayavijaya sisai racyo, mAnavijayaiM re, lahyo sujasa apAra / isa kavi ne chaThA karmagraMtha kI vRtti bhI likhI thI jisakI prati bhAvanagara ke bhaMDAra meM upalabdha hai| 18vIM zatAbdI ke pUrvArddha meM kama se kama cAra mAnavijaya nAmaka kaviyoM kA patA calatA hai| inake vivaraNa Age kramazaH die jA rahe haiN| mAnavijaya II -ye tapAgacchIya guNavijaya ke ziSya the| inhoMne 1. mohanalAla dalIcaMda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1183-84 (pra0saM0) aura bhAga 4 pR0 69 (n0sN0)| 2. vahI, bhAga 2, pR0 128-130 (pra0 sN0)| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 'navatatva prakaraNa' para bAlAvabodha athavA vivaraNa kI racanA kI para racanAkAla ajJAta hai| isameM kahA hai----- zrI mattapagaNa bharta, zrI vijayAnaMda sUri rAjAnaM tatpaTe'laMDuvatI sUrivare vijayarAjAhve vibudhavara guNavijayAMtiSadA budha mAnavijaya gaNi nAmnA, navatatvaTabArtho yaM likhitaH svAnyopakArAya / ' arthAt yaha TabArtha sva aura anya ke upakArArtha mAnavijaya gaNi ne likhaa| (gaNi) mAnavijaya III-Apake guru the tapAgaccha ke zAMtivijaya / Apane marugurjara gadya-padya meM kaI racanAe~ kI haiM / gadya meM Apane 'bhavabhAvanA bAlAvabodha' saM0 1725 meM likhaa| yaha gadyakRti mAnavijaya dAnavijaya ke Agraha para vijayarAja sUri ke zAsana meM kI gii| bhavabhAvanA ke mUla lekhaka maladhArI hemacaMdra sUri the / padya meM Apane kaI stavana, saMJjhAya aura rAsa likhe haiM jinakA saMkSipta paricaya prastuta kiyA jA rahA hai / sumati kumati (jinapratimA) stava saM0 1728 ke AsapAsa racita hai| Adi-zrI jina pratimA vAMdaNanA, dIsa akSara pragaTa; samakita ne AlAve jyAM jyAM, nahIM kAI kapaTa, ihAM re / aMta--te mATe ANA pramANa, navi kIjai kuyukti ajAMNa, budha zAMtivijaya no sIsa, mAMca nAme suguruno sIsa / gurutatvaprakAza rAsa (107 kar3I, saM0 1731) Adi-praNamu zrI soham gaNadhAra, catuviha samaNasaMgha AdhAra, jasa saMpati dupasaha guru lagaI, bharahakhitti cAlai sNlgi| aMta-sohama pATa paraMpari AvIu, vijayANaMda sUrirAya, zAMtivijaya budha binayI sugurunA, mAnavijaya guNagAya / aha guru tatva prakAza prakAzIu, vijayarAja guru rAji, graMtha aneka nI sAkhi muni mAnai, bhavijana bodhana kAji / 1. mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 591, bhAga 3, pR. 1629 aura bhAga 4, pR0 365 (na0saM0) / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( gaNa ) mAnavijaya tri 61 naya vicAra ( athavA sAta naya no ) rAsa - - yaha racanA Avazyakaniyukti para AdhArita hai| isameM hIravijaya, vijayasena, vijayatilaka, vijayAnaMda aura zAMtivijaya kA sAdara namana kiyA gayA hai / Adi-zrI gurucaraNa kamala anusarI, zrI zrutadevI rIdaya dharI, tatva rucInaI bodhanakAja, karUM nayavivaraNa gurusAhAji / sUtraartha savinaya saMmati, saMdarabhita chai zrI jinamati, Avazya niyukti azyu, dekhI kahibA mana ullasyu / " isakI bhASA ko kavi ne prAkRta bhASA kahA hai, prAkRta zabda kA prayoga calatI aura apane samaya kI jana sAdhAraNa kI bhASA hai na ki mahAvIra kAlIna prAkRta bhASA se hai / yathA - aha anopama ciMtAmaNi sama, zAstra paTa kathA lei jI, prAkRta bhASA dore gUMthyo / yaha jaina zve0 heralDa vaizAkha 1973 meM prakAzita hai / 'caubIsI' ke Adi meM RSabha stavana RSabha jiNaMdA RSabha jiNaMdA, tuma darizaNa huye paramANaMdA, ahanizi dhyAUM tuma dIdArA, mahira karIne karajyo pyArA / isameM dIdAra aura mahira ( mehara ) jaise zabda bhI kavi kI prAkRta bhASA meM sammilita haiM / yaha caubIsI - bIsI saMgraha pR0 172 - 188 para prakAzita hai / 24 jina namaskAra - isameM pahale RSabha kI vaMdanA karatA huA tIsare chaMda meM kavi vinatA nagarI kA ullekha karatA hai, yathA vinatA nagarI rAjIo o RSabhalaMchana vara pAya, yugalA dharma nIvAraNo, mAnavijaya guNa gAya / siddhacakra stavana (4 DhAla 25 kar3I ) aMta - iha bhave savi sukhasaMpadA, parabhave savi sUkha thAi, paMDita zAMtivijaya taNo, kahe mAnavijaya uvajhAya / - 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kaviyo, bhAga 4, pR0 359-361 ( na0saM0 ) / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa guNasthAnabhita zAMtinAtha vijJapti rUpa stavana (85 kar3I) Adi-zAMti jiNesara jaga hitakArI, vArI jeNeM mAri re, karma azeSa khapAvi pohato, zivamaMdira manohAri re / Apane kaI saMjhAyoM kI racanA kI hai jinakA eka saMgraha saMJjhAya saMgraha hai| AThamada saMJjhAya, zrAvakanA 11 guNa saMJjhAya 7 kar3I aura zrAvaka bAra vrata saMJjhAya prakAzita saMJjhAya haiM / ApakI eka aura gadya racanA 'uttarAdhyayana sUtra para bAlAvabodha' ' saM. 1741 pauSa zukla 13 kI racita upalabdha hai kintu aphasosa hai ki ina lekhakoM kI gadya bhASA kA namUnA nahIM prApta hai varnA tatkAlIna prAkRta yA marugurjara (hindI) gadya kA prAcIna udAharaNa upalabdha ho jAtA aura hindI gadya kA itihAsa kAphI prAcIna siddha hotA / inakI eka aura racanA sAmAyika saMJjhAya (15 kar3I) kA Adi aMta dekara yaha prakaraNa pUrNa kiyA jAyegA-- Adi-sAmAyaka jANo nahI sAmAyaka syA rUpa re, 'ma tarA artha laho nahI jeha kahiya phalarUpa re / aMta---bhagavati prathama zatakai kahii kIjau ahanu dhAna re, paMDita zAMtivijaya taNo praNabhai nitu muni mAna re|' yaha racanA bhagavatI ke prathama zataka se lI gaI hai| isa prakAra kaI mAnavijayoM meM prastuta mAnavijaya kA kartRtva agragaNya hai| mAnavijaya-tapAgaccha ke vijayasiMha sUri>devavijaya>jJAnavijaya>ratnavijaya ke ziSya the| Apane saM0 1716 meM aMjanAsundarI svAdhyAya (35 kar3I) kI racanA kI jisameM aMjanA ke dRSTAnta se karmasiddhAnta ko pramANita kiyA gayA hai| isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM karamai bahu duSa pAmIyA re, harihara nala naI rAma, sItA subhadrA drUpadI re, kalAvantI satI tAmare / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 232-234 tathA 491, bhAga 3, pR0 1240-1243 tathA 1628-29 aura bhAga 4, pR0 359-365 (na0saM0) / 2. vahI, bhAga 5, pR0 403 (na0saM0) / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavijaya aMjanA taNA guNa gAyatAM re, maMgalIka saMpada thAya, zrI devavijaya uvajhAyano re, budha mAnavijaya guNa gAya re, karma na chuutti| ApakI dUsarI racanA vikramAditya caritra (chaH ullAsa, 92 DhAla, 2865 kar3I) saM0 1722 (23, 32) ? poSa sudI 8, budhavAra ko khematA gA~va meM pUrNa huii| isameM racanAkAla isa prakAra hai-- saMvata 1722 saja (saMjama ?) kara guNa ne, varSa taNo parimAMNo jii| posa zukala tIthI aSTamI dIvase, budhavAsara guNa vANo jii| zrI vijaya dharma (prabha ?) sUrIsara rAje, gAma khemate guNa gAyo jii| zrI saMgha kerAM vayaNa suNI ne, mAlavapati hUlarAyo jii| vikramanapa jima mahItala moTo, tima tame zrotA sata dharajyo jI, adhiko ocho bhASyaM jo hoye, vaktA sadhArI sudha karajyo jii|' isake racanAkAla meM saMjama = 17, kara = 2, guNa =3 kA prayoga isa prakAra hai, saM0 1723 yA 1732 AtA hai kintu saM0 1722 yA 23 athavA 32 bhI ho sakatA hai / isameM mAlavA ke prasiddha nRpati vikramAditya kA AkhyAna hai jisake mAdhyama se satya kA mahatva pratipAdita kiyA gayA hai| __ zrI desAI ne kharataragaccha ke prasiddha AcArya jinarAjasUri ke ziSya mAnavijaya ko pANDava caritra rAsa (saM0 1728 Aso badI 2 ravi, mer3atA) kA bhramavaza racanAkAra batAyA thA, kintu yaha racanA unake ziSya kamalaharSa kI hai jaisA nimna uddharaNa se prakaTa hotA hai-- 1. mohanalAla dalIcanda desAI---jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 209-10; ____ bhAga 3, pR0 210 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 275-77 (na0saM0) Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrI kharataragaccha dIpatA jayavaMtA zrI jiNacaMdo re, sakala guNeM sohAmaNA darasaNa thI jAve daMdo re / vaSatAMvara vidyAnilA valI guNa chatrIsa nidhAno re, candra jisyo car3hatI kalA pUre yaza juga paradhAno re / paragaTa pATa paramparA gacchanAyaka zrI jinarAjo re, tAsu sIsa vAcakavaru siri mAnavijaya ziratAjo re / tAsu sIsa vAcaka kaha gaNi kamalaharSa hita kAje re, caupI pAMDava carita nI te suNatAM bhAvaTha bhAje re|' ina paMktiyoM se spaSTa hai ki pANDava caritra rAsa mAnavijaya kI racanA na hokara unake ziSya kamalaharSa kI racanA hai| isIlie jaina gurjara kaviyoM ke navIna saMskaraNa meM sampAdaka koThArI ne ise nahIM liyA hai zrI agaracanda nAhaTA ne bhI ise kamalaharSa kI racanA batAyA hai| kharataragaccha meM mAnavijaya nAmaka koI anya racanAkAra mere dekhane meM nahIM AyA isalie yaha racanA kamalaharSa kI siddha hotI hai| kamalaharSa ke sAtha isakA vivaraNa diyA jA cukA hai| isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvata satare se bhalai barase aNavIse re, AsU bada dvitIyA tithe ravivAre adhika jagIse re / moTe nagare meDate zrI zAMtinAtha supasAye re, pUrI kIdhI caupai suNatAM thira dolata thAye re / mAnasAgara--tapAgaccha ke vidyAsAgara>sahajasAgara>jinasAgara >jitasAgara ke ziSya haiN| inakI racanA vikramAditya sUta vikramasena caupAI (55 DhAla, 1962 kar3I) saM0 1724 kArtika ? mAgasara kuDe (kuvaranayara) meM pUrNa hii| Adi -- sukhadAtA saMkhezvaro, pUraNa parama ullAsa, sAnidhi karijyo sAhibA, adhika phala jyUM Asa / 1. zrI mohanalAla dalIcaMda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 253 (pr0sN0)| 2. zrI agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 100 / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasAgara isameM dAna kA mAhAtmya samajhAyA gayA hai, yathA- dAna sIla tapa bhAvanA, cAre jaga meM sAra, sariSA chai tau paNi ihAM, dAna taNo adhikAra | racanAkAla 365 satara saI cauvIsaiM jAMNa, kAti (mRgazira) mAsa baSAMNA jI ; kuDai nagara rahyA guNaSANeM graMtha caDhyo parimANa jI / guru paramparAntargata kavi ne vijayadeva, vijayaprabha, vidyAsAgara, sahajasAgara, jinasAgara aura jItasAgara ko praNAma nivedita kiyA hai / yaha racanA apane samaya meM adhika lokapriya huI kyoMki isakI bIsoM pratiyA~ vibhinna jJAnabhaNDAroM meM surakSita haiM / " surapatikumAra rAsa saM0 1729 aura ASAr3habhUti caupAI athavA saptaDhAliyuM saM0 1730 kI racanAe~ haiM / inakI anya prasiddha racanAoM meM ArdrakumAra caupaI (saM0 1731 mAgasara, surAya) kI kucha paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiMAdi - - saMtikaraNa saMtIsaru acirAsuta arihaMta, tasa padapaMkaja sevatAM, lahIye sukha ananta / tAsa tau caraNai namI, ANI adhika ulAsa, ArdrakumAra RSi gAvatAM pahu~ce mana nI Asa / racanAkAla -- uDuvati vahni muni caMdramA, aha saMvatsara jANI re, mRgasira mAsa vaSANI re / nayara sakhara sUrAya nai tavIyo o muni bhAga re, dina dina koDi kalyANa re / kAnha kaThiyArA no rAsa (9 DhAla saM0 1746, padmAvatI gA~va mAravAr3a) * Adi - - pArasanAtha praNamuM sadA trevIsamo jinacaMda, alina vighana dUre hare, Ape paramAnanda | yaha racanA zIla ke mahatva ko prakAzita karatI hai, yathA-zIle sukha sampada mile, zIle bhoga rasAla, kaThiyArA kAnhaDa pare, phare manoratha mAla / 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo bhAga 4, pR0 329-335 3 ( na0 saM 0 ) / 2. vahI bhAga 4, pR0 329-335 (na0saM0 ) / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bahad itihAsa racanAkAla aura sthAna sattaraseM se (,) tAlIsa meM ma, tihA~ kIdho caumAsa, laa| sadguru no parasAda thI ma, pUgI mananI Asa, lA / nagara bhalaM padmAvatI ma, marudhara deza majhAra, dharmanAtha parasAda thI ma, pUjA sattara prakAra / digpaTa kathAkosa thI racIo a adhikAra, adhiko Ucho bhASIyo, micchA dukkar3a sAra / ise kaThIyAra kAnaDarI caupAI bhI kahate haiN|' isakI aMtima paMktiyA~ ye haiM-- navamI DhAla sohAmaNI jI ma0 gor3I rAga suraMga, mAnasAgara kahe sAMbhalo dina dina vadhato rNg| subhadrA rAsa (4 DhAla saM0 1759 vaccharAjapura) Adi- sarasati sAmiNi vInavaM Apajyo avirala vANI re, sIyala taNo mahimA kahuM sAMbhalo catura sujANa re / isameM bhI zIla kA mAhAtmya hI samajhAyA gayA hai| isakA racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai-- satarai guNa sar3ha samai vaccharAjapura caumAsa ma, suvidha jiNaMda prasAda thI pUgI mananI Asa / ma / isa prakAra ApakA sAhitya 18vIM zatI ke pUrvArddha ke zreSTha sarjakoM ke samAna saMkhyA aura guNa donoM meM sammAnanIya hai / Apane jaina dharma ke dAna aura zIla nAmaka pramukha tattvoM ko pratipAdita karane ke lie pramANa svarUpa vikramAditya, subhadrA jaise khyAta pAtroM aura unakI kathAoM ko cunA hai / bhASA prasAdaguNa saMpanna marugurjara hai| mAnasiMha 'mAna'-ye vijayagaccha ke vidvAn the / inhoMne saM0 1746 meM udayapura ke mahArANA rAjasiMha kI prazasti meM 'rAjavilAsa' 1. sampAdaka kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke zAstrabhaMDAroM kI graMtha sUcI, bhAga 4, pR0 218 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 220-224, bhAga 3, pR0 1228-31 (pra0saM0) / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasiMha 'mAna' 367 nAmaka aitihAsika vIrakAvya kI racanA kii| yaha pustaka nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI se prakAzita hai| isake alAvA mahAkavi bihArI kRta bihArI satasaI kI TIkA lagabhaga 4500 chandoM meM pUrNa kI hai| munivimala--isakI guruparamparA aura anya vRtta jJAta nahIM hai| inhoMne zAzvata siddhAyatana pratimA saMkhyA stavana (29 kar3I) saM0 1742 se pUrva hI likhI jisake Adi aura anta kI paMktiyA~ prastuta kI jA rahI haiN| Adi-- siri risaha jiNesara vaddhamAna, caMdAyaNa nimmala guNa nihANa; siri kariseNa tihuaNa diNiMda, aNi nAmi causAsaya jiNiMda / anta--Isa suranara muni vaMdI a sAsaya sidhyAyatana bakhANyAM, aMga upAMga vRtti prakaraNa thI, sadguru vayaNe jANyAM / muni vimala karajor3I vInavai, praNamI tumacA pAya, sAsaya suha saMtati kero mujha jinajI karau pasAya / isakI bhASA ko jAnabUjha kara prAkRtAbhAsa banAne kA prayAsa kiyA gayA hai| meghavijaya Apa lAbhavijaya ke praziSya tathA gaMgavijaya ke ziSya the| Apane vajIrapura meM saM0 1739 meM caumAsA kiyA aura usI samaya eka 'caubIsI jina stavana' likhA jisakI prArambhika paMktiyA~ nimnavat haiM-- Adi--alabelo Adila sevIi re, hAjI, pelI sunaMdA sumaMgalA ko kaMta, aruddo| marudevA ro naMda, o ruDo, dIThaI paramANaMda, o ruDo, UMcapaNe re tana dIpatu re, hAjI, paMcasayAM dhanuSaro taMta / 1. DA0 bhagavAnadAsa tivArI-hindI jaina sAhitya, pR0 14 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1293 (pra0 saM0) aura bhAga 5, pR0 31 (na0 saM0) / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha racanA vajIrapura nivAsI AsakaraNa pArekha ke Agraha para kI gaI thI, yathA-- pArekha AsakaraNa jinarAgI lAlA, vajIrapura nagara no vAsI re, tasa AgrahaI karI jina stavyA lAlA, pAtika gayA ati nAsI re, racanAkAla-- saMvata satara ugaNacyAlIsai lAlA, vajIrapura rahyA caumAsI re, sakala saMghanai sukhakaru lAlA, thuNiyA jiNa ullAsI re| guruparamparA-- sakala paMDita siraseharo lAlA, lAbhavijaya gaNi giruA re, tasa sIsa paMDita rAja ho lAlA, gaMgavijaya guNa bharIA re / tasa pada paMkaja madhukara lAlA, meghavijaya kahi koDI re, a caubIsI tIrthakarA lAlA, dyo suSa maMgala koDI re|' meghavijaya II-tapAgaccha ke vivekavijaya>mANikyavijaya ke ziSya the| unhoMne 'maMgalakalaza cau0' kI racanA saM0 1723 meM kI; unhoMne racanAkAla isa prakAra batAyA hai, 'zazi muni nayana bhuvana', bhuvana = tIna, nayana = do, muni = sAta aura zazi--1, isa prakAra saM0 1723 haa| yaha racanA belAula meM kI gaI thii| isakA uddharaNa nahIM milaa| mohanalAla dalIcaMda desAI apane graMtha jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 1215 pra0 saM0 para isakA racanAkAla saM0 1721 batAyA thA, kintu saMvat darzaka zabdoM kA artha 1723 hotA hai aura navIna saMskaraNa ke saMpAdaka zrI jayaMta koThArI ne bhI yahI saMvat liyA meghavijaya III -isa zatAbdI meM Asa pAsa hI tIna meghavijayoM kA patA calatA hai jinhoMne marugurjara yA purAnI hindI meM racanAe~ kI thii| prastuta meghavijaya tapAgacchIya hIravijaya sUri ke ziSya kanakavijaya>zIlavijaya>kamalavijaya>kRpAvijaya ke ziSya the| inhoMne saMskRta meM kaI graMtha likhe jaise devAnaMdAbhyudaya saM0 1727, 1 mohanalAla dalIcaMda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 359 (na0saM0) aura bhAga 5, pR0 31-32 (pra0saM0) / 2. vahI, bhAga 4, pR0 319 (pra0saM0) / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meghavijaya mAtRkA prasAda saM0 1747, caMdaprabhA vyAkaraNa 1757, saptasaMdhAna mahAkAvya 1760, zAMtinAtha caritra, tatva gItA, dharmamaMjUSA, yukti prabodha nATaka, haimacandrikA, meghadUta samasyA lekha aura bhaktAmara stotra vRtti ityAdi / purAnI hindI meM bhI Apane kaI suMdara acchI kRtiyA~ prastuta kI jinameM vijayadeva nirvANarAsa, zrI pArzvanAtha nAmamAlA Adi racanAe~ utkRSTa koTi kI haiM aura prakAzita bhI haiM / inake atirikta Apane kaI stavana, saMJjhAya aura caubIsI Adi bhI likhA hai jinameM se kucha pramukha kRtiyoM kA paricaya aura namUne ke lie Avazyaka uddharaNa die jA rahe haiM / vijayadeva nirvANa rAsa ( vijayadeva kA svargavAsa saM0 1713 meM huA thA ataH yaha racanA usI samaya kI hogI / ) isakA Adi isa prakAra hai 369 jinavara navarasa raMgavara, pravacana vacana vasaMta / samarI amarI sarasatI, sajjana jananI saMta / zrI guru kRpA prasAda thI, vacana lahI savilAsa, zrI vijayadeva sUrIzanA, gAiye guNa gaNa rAsa / aMta-tapagaccharAyA sahu suhAyA, zrI jinazAsana dinakaro, zrI vijayadeva sUrIza sAhiba, zrI gautama sama gaNadharo, jasa paTTadIpaka vijayaprabha sUri rAjA the, kavi kRpAvijaya suziSya meghe, sevita hita sukhakAja a / ' yaha racanA jaina ai0 rAsamAlA bhAga 1 aura ai0 saMJjhAyamAlA bhAga 1 meM prakAzita hai / zrI pArzvanAtha nAmamAlA (saM0 1721, dIva vaMdara) kA prArambha isa prakAra hai jinavANI ANI hiI, purisAdANI pAsa, jAMNI prANI mayA karu, thuNasyu nia mani vAsa / racanA kI bhASA AlaMkArika hai, anuprAsa aura yamaka kA namUnA dekhie 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 188 189 / 24 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa amala kamala parimala jiso, mahImA mahimA jAsa, vyApai thApai paramapada, atizaya karata ujAsa / Apane kumati nivAraNa huMDI stavana (gAthA 79) likhA hai jisameM digambaroM kA khaNDana hai| 'dazamata stava' caubIsI aura saMJjhAya bhI racA hai|' merulAbha-(mAhAvajI) ye AMcalagaccha ke sUri kalyANasAgara ke praziSya aura vinayalAbha ke ziSya the| kalyANasAgara kA janma saM0 1633, dIkSA saM0 1642, AcArya pada saM0 1649, gaccheza pada saM0 1670 aura mahApada (svargalAbha) saM0 1718 bhuja meM huA thaa| inake praziSya merulAbha apara nAma mAhAvajI ne saM0 1704 meM 'candralekhA satIrAsa' ( 303 kar3I) mAgasara vadI 8, guruvAra ko pUrNa kiyA, usakA maMgalAcaraNa prastuta hai-- madakala gajaghaTa-mada-taraNa, nabha sama gati nava bodha, aniza UpAzaya krama amala, siMha surUpa suyodha / pada tasu niti prati prema suM, praNamuM teja prakAza, nata suramukuTa nicitAbharaNa, bhagata vadai itibhAsa / meTai jar3atA mujha taNI, navarasa ghau niti vANi, paramesari parasAda thI, parabaMdha car3hI pramANi / kavi ne merutuMga kA vaMdana kiyA hai, tatpazcAt vaha kahatA hai-- so sadguru sAnidhi thakI, pragaTita prabala prabaMdha, catarAM citti camatkarau, zuka pari vAkya saMbaMdha / sajjana jana saMsAra mAM, paraguNa grahai pratyakSa, durjana deSai dosa jima, karahA kaMTaka bhakSa / nirakhI a navamaI vatiiM, bhaNasayauM bhAva bhagatti, caMdralehi caupai suNau, caturadharI akacitta / guruparaMparA-vAdI gaja ghaTa siMha vadIto, kalyAna sUrIza kahA o, vAcaka jAsa AjJAiM virAjaiM, vijayalAbha vrraao| 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 188-89, bhAga 3, pR0 1214 (pra0saM0) aura bhAga 4 pR0 259-260(na0saM0) / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merulAbha vadati tAsa sIsa do baMdhava meru padama manAbhAo, caMdakalA nAmai oha caupai, sagavaTi kIo samudAo / racanAkAla - saMvata satara saya Upari sAraiM veda saMkhyAbda vidhA o, magasira mAsa vadi aThami suraguru dinaI suhAo / muni mahAva jI kahi mahiyali mAM o, ravi dUtAMhi rahAo / " isa racanA ke nirmANa meM merulAbha kA bauddhika sahayoga unake gurubhAI padmalAbha ne bhI kiyA thA / 371 meruvijaya - tapAgacchIya AcArya vijayadAnasUri > paMDita gopa jI gaNi> raMgavijaya gaNi ke ziSya the / Apane vastupAla tejapAla ke viruda para AdhArita aitihAsika rAsa 'vastupAla tejapAla rAsa' saM0 1721 caitra zukla dvitIyA, kAnaDI bIjApura meM pUrNa kiyA / isakA Adi agralikhita hai Adi-sakala jinesara payanamI, samarI sarasvatI mAya, paMcatIthI jinavara namuM manavaMchita sukha thAya / Ade Adi jinavara namuM yugalyAdharmaM nivAra; marudevI o janamIo prathama jina avatAra | taduparAMta zAMti, nemi, pAsa aura vIra jina kI stuti ke bAda punaH sarasvatI kI vaMdanA kI gaI hai - brahmANI brahmavAdinI, kavijana kerI mAya, vANI Ape nirmalI vastupAla guNa gAya / valI tejapAla a kyoM huA kima satyajuga nAma, dharma karaNa zIzI karI kahuM bhAya tAya tasa ThAma / isa rAsa meM akabara pratibodhaka hIravijaya sUri se lekara vijayapAla, vijayAnaMda, gopajI, raMgavijaya Adi kA sAdara smaraNa vistAra pUrvaka kiyA gayA hai / grantha racanAkAla -- 1721 saMvata sattara ekavIsa kahu caitra zukla bIja sAro re, kAnaDI bIjApura sukha lahI, rAsa racyo budhavAro re / 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 171-173 (pra0saM0 ) aura bhAga 4, pR0 80 - 82 ( na0saM0 ) / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrAvaka jana sahu Agrahe me cAritra racyo rasAlo re, laghu prabaMdha vastupAla taNI, jo rAsa racyo suvizAlo re / isakI aMtima paMktiyA~ nimnalikhita haiM vastupAla tejapAla guNa varNavyA, te to devaguru no AdhAro re, raMge meruvijaya prabhu vinave jina nAme jayajayakAro re| yaha racanA prakAzita hai| ApakI dUsarI kRti 'navapada rAsa' yA zrIpAla rAsa saM0 1722 Aso zukla 1. guruvAra ko paliyaDa meM likhI gaI thii| isako savAI bhAI rAyacaMda ne prakAzita kiyA hai| isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvata sasI sAyara ca pramANa, nayaNa saMvacchara jANo re, Aso sudi dasamI bhalI, guruvAri rAsa racANo re / paliyaDa pAsa mahimA ghaNo, sevye dIiM sivapurI vAsa re, rAsa racyo palIyaDa valI, sevaka nI pUro Asa re|' ApakI eka anya racanA 'narmadA suMdarI rAsa' kA bhI ullekha milatA hai kintu usakA vivaraNa-uddharaNa nahIM miltaa| vastupAlatejapAla kevala amAtya hI nahIM varan zUravIra yoddhA, rAjanItijJa aura dharma prabhAvaka mahApuruSa the| ina para AdhArita aneka racanAoM meM isakA sthAna mahatvapUrNa hai| motImAlu--ye saMbhavataH ahamadAbAda ke premApura muhalle ke nivAsI the kyoMki unakI racanA 'nemijina zaloko' (73 kar3I) saM0 1798, dIpAvalI ke dina ahamadAbAda meM hI likhI gaI thii| isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM vANi varasati sarasati mAtA, kavijana trAtA kIrati dAtA; ikSvAku vaMze jinavara bAvIsa, muni suvrata nemi doya harivaMza, bAvIsamo jinavara nemakumAra, bAla brahmacArI nemakumAra; paraNA nahi paNa pritaDI pAlI, kahasyaM salloko sUtra saMbhAla / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2. pR0 190-193 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 307-310 (na0saM0) / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ motImAla racanAkAla sahasa vadana jo suragura gAve, paramesara guNa no pAra na Ave, matahINa mAnavI kema baSANe, zizu jima sAyara muja mati jANe / satara aThANa divAlI ThANuM, sasaharanI pAse premApura jANuM / saMbhava sukhalaharI pasarI kalyANa, motImAlujja loka jaina vANi / " arthAt yaha racanA saM0 1798 meM dIpAvalI ke parva para premApura meM pUrNa huii| zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne jaina gurjara kaviyoM meM sasahara kA artha ahamadAvAda batAyA hai / yaha racanA sasahara ke pAsa premApura meM racI gaI / jo ho, premApura ahamadAbAda kA eka muhallA hai aura yaha racanA vahI kI gaI thI / 373 mohanavijaya - tapAgacchIya AcArya vijayasena sUri > kIrtivijaya mAnavijaya > rUpavijaya ke ye ziSya the / inhoMne kaI uttama racanAe~ kI haiM jinakA saMkSipta paricaya prastuta kiyA jA rahA hai / narmadA suMdarI rAsa (63 DhAla, 1754 pauSa kRSNa 13, zukravAra, samInagara ) Adi-prabhu caraNAMbuja raja taNI vajjI ne hoi Thoka, bhAyo balI jaga jehano, bIhUM akSara ne zloka | isa kRti meM narmadAsuMdarI ke zIla kA mahatva batAyA gayA hai, yathA cakSU zravaNa sIleM karI, thayo kusuma nI mAla; pAvaka paNa pANi thayo, zIle sIha sIyAla / sIlarUpa sannAha thI, manamatha nRpa nAM vANa; bedhI na sake vRkSa ne, re mana mRSA na jAMNa / zIla taNe adhikAra atha, namadAsuMdarI caritra, racisa zAstra anUM sArathI, varNana karI vicitra / + + + aha saMbaMdha che zIla kulaka meM joyo suguNa jagIse jI, bharahesara bAhubalI vRtti pragaTa saMbaMdha meM dIse jI / 1. mohanalAla dalocanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 3 pR0 1470-71 (pra0saM0 ) aura bhAga 5 pR0 364 ( na0 saM 0 ) / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanAkAla-vidhimukha zivamukha RSi indu saMvata saMjJA ahI jI, __ mAsa posa vadi terasa divase usanAnAra guNagehe jI / isameM Upara dI gaI guruparamparA kA ullekha kiyA gayA hai| yaha racanA bhImasiMha mANeka dvArA prakAzita kI gaI hai| harivAhana rAjA rAsa (31 DhAla, saM0 1757(8) kArtika kRSNa 9, zukra, mahesANA) Adi-paramAnaMdamai prabhu cidrUpI vijJAna; jagahita dhartA jyotimaya, tehano dhariiM dhyAna / isameM rAjA harivAhana ke nirveda kI prazaMsA kI gaI hai, yathA nIraveda jo anubhavyo nRpa harIvAhane pavitra, sUSa pAmyau tiNe sAsvatI, sAMbhalajyo me caritra / racanAkAla saMvata 17 saMyama gIrI pAMuva mIte, varSe varSA dhUrI mAsAkiteM, (cAlI) mAsa pahilo sarada Rtu no asIta pakSa pralakSa / ratnapAla rAsa (4 khaNDa 66 DhAla 1389 kar3I saM0 1760 mAgasara zukla 5, guruvAra, aNahilapura, pATana) Adi-sakala zreNi medura (madulIlA) taNI, dAyaka anudina joha; te je koI rUpa che, teha thIM dhareI neha / bhagavAna ke bAre meM kavi likhatA hai nitya arUpI diNa nathI, che rUpI bhagavAna; nikaTa ghaNI jo navi lakhe yathA nayana jugakAna / adhyAtama AvAsa meM, anubhava mokha pratyakSa; jJAna nayana thI Upane, tihAM jasa rUpa pratyakSa / yaha racanA dAna ke mAhAtmya kA dRSTAMta prastuta karatI hai, yathA dAna Upara saMbaMdha atha kahisa pramAda nivAra, ratnapAla keru carita, suNo sahu kari mana ThAra / racanAkAla-saMvata khAMga saMyama karI jANo, mAgasira mAsa suhAyo jI; tithI paMcamI guruvAra taNe dina, vijaya muhUrta mana bhAyo jii| isameM bhI guruparaMparA pUrvavat dI gaI hai| ye sabhI racanAe~ kAphI lokapriya rahI haiM aura aneka jJAnabhaNDAroM meM inakI kaI pratiyA~ Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohana vijaya 375 surakSita haiM / yaha kRti savAI bhAI rAyacanda, ahamadAbAda ne prakAzita kiyA hai / mAnaturaMga mAnavatI rAsa (47 DhAla 1015 kar3I, saM0 1760 adhika mAsa zukla pakSa 8, budhavAra, pATaNa) isameM mRSAvAda kA parihAra arthAt asatyabhASaNa se bacane kA saMdeza diyA gayA hai / isakA prAraMbha isa paMktiyoM se huA hai RSabha jiNaMda padAMbuje mana madhukara kari lIna, Agama guNa sauramyavara, ati Adara thI kIna / thAnapAtra sama jinavaru, tAraNa bhavanidhi toya, Apa taryA tAre avara, tehane praNipati hoya / isake pazcAt sarasvatI aura guru kI stuti kI gaI hai / mRSAvAda ke bAre meM kavi ne likhA hai mRSAvAda vrata dvitIya o, mRSA taNo parihAra; satyavacana ArAdhiye, to variye sivanAra / phUTa mRSA tajatAM thakA, dhariye ima pratibaMdha; satyavacana Upara suNo mAnavatI sambandha | racanAkAla - puraNa kAya municaMdra suvarSe (1760 ) vRddhimAsa zuddha pakSe he; aSTamI karmmavArI udayika, saumyavAra supratyakSa he / ' yaha racanA durgAdAsa rAThaura ke rAjyakAla meM kI gaI thI, yathAaNahilapura pATaNa mAM rahIne, mAnavatI guNa gAyA hai, durgAdAsa rAThaur3a ne rAjye, ANaMda adhika umAyA hai / isakI bhI pacAsoM pratiyoM kI sUcanA zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne dI hai / ise bhImasI mANeka aura savAI bhAI rAyacaMda ne prakAzita kiyA hai / puNyapAla guNasuMdarI rAsa ( 757 kar3I saM0 1763 zukla 11, pATaNa) Adi -- sakala siddhi dAyaka sadA, guNanidhi gor3I pAsu; azvasena kula dinamaNi, nityAnanda prakAza / 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 1370 157 (pra0saM0) / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 2 isa graMtha kA AdhAra graMtha zIlataraMgiNI hai, yathA-zIla taraMgiNI grantha thakI o caritra racyuM suvizAla jI, bhavijana zrotAjana ne hete, aha saMbaMdha rasAla jI / racanAkAla- kadhI rAsa tI pari racanA, guNa rasa saMjama varSe jI, sudi akAdazI suraguru divase pattana mAhe harSe jI / canda rAjA rAsa athavA candra caritra ( 4 khaNDa saM0 1783 poSa zukla 5, zanivAra, rAjanagara ) Adi -- marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhada itihAMsa prathama dharAdhava tIma prathama, tirthaGkara Adeya, prathama jiNaMda diNaMda sama, namo namo nAmeya / isameM canda rAjA ke ucca zIlaguNa kA varNana kiyA gayA hai, kavi ne svayaM likhA hai canda nariMda taNo racuM sIyala guNeM sucaritra, zrotA zratibhUSaNa nipuNa, parama dharama supavitra / madhura kathA racanA madhura vaktA madhura tima hoya, madhura o to ho madhuratA huI jo zrotA koya | arthAt madhura kathA, madhura racanA, madhura vaktA tabhI mAdhurya pradAna kara sakate haiM jaba koI sahRdaya zrotA ho / sabhI zreSTha kaviyoM ko sahRdaya zrotA kI apekSA rahI hai / vijayasena dvArA dillIpati samrAT akabara ke pratibodhana kA ullekha isameM milatA hai / racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai kIdho cotho ullAsa saMpUraNa, guNa vasu saMyama varSe jI, poSa mAsa sita paMcama divase, taraNi ja vAre harSe jI / rAjanagara comAsu karIne, gAyo caMda caritra jI, zravaNa dei zrotA sAMbhalaze, yAze teha pavitra jI / antima kalaza a caritra sAgara huM tI nirakhI yatna suragiri Adaryo, caMda nRpa saMbaMdha rAzi jima ati hI prabhAkara uddharyo / zrIvijayakSema suriMda rAjye karI parama guru vaMdanA, kavi rUpa sevaka mohana vijaye, varNavyA guNa caMdanA | " 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 137-157 ( na0 saM0 ) / -- Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 mohanavijayaM. yaha racanA bhI atyadhika lokapriya hai| yaha bhImasiMha mANeka aura amRtalAla saMghavI dvArA saMpAdita tathA prakAzita hai| caubIsI-isakI antima do paMktiyA~ prastuta karake inakA vivaraNa samApta kara rahA hU~ / antima paMktiyA~-- vardhamAna mujha vInatI re, kAI bhAna jo nizadIsa re, mohana kahe manamaMdira re, kAI vasiyo tu visavA vIza re|' isakI bhASA meM muhAvaroM kA prayoga yatratatra acchA huA hai jaise 'visvA vIsa' kA prayoga Upara kI paMktiyoM meM draSTavya hai| yaha racanA 'caubIsI vIzI saMgraha' meM pR0 84 se 110 para prakAzita hai| mohanavimala-tapAgacchIya mAnavimala>rAmavimala>jJAnavimala ke ziSya the| inhoMne saM0 1758 kArtika zukla 5 zanivAra ko devagar3ha meM apanI racanA varasiMha kumAra (vAvanA caMdana) caupaI pUrNa kii| Adi- praNamu sArada sAmanI, haMsAsana kavi mAta, vINA pustaka dhAraNI, tihuM bhuvane vikhyAta / tajhane mAne tihaM bhuvana, suranara nAgakumAra, mUrakha ne paMDita karai, jJAna taNI dAtAra / usa samaya devagar3ha meM rAvata pratApa siMha kA rAjya thA, kavi ne likhA hai rAvata zrI pratApa sI re, tehanA rAja majhAra, kuara pRthvIsIMgha vacana thI re, o saMbaMdha racyo mai saar| racanAkAla saMvata satare aTThAvane re, kAtI sudI zanIvAra, paMcamI titha kahI a bhalI re, devagar3ha nagara mjhaar| isameM kavi ne apanI guruparamparA ke antargata vijayaprabha, vijayaratna aura mAnavimala ke pazcAt rAmavimala aura apane guru jJAnavimala kI vandanA kI hai| 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR. 428-42 aura bhAga 3 10 1377-86 (pra0saM) aura bhAga 5 pR0 137-157 (n0sN0)| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa anta-- mujha mati sAru meM karI re, copai aha rasAla, vairIsiMha kumAra nI re, vAvalA caMdana vAlo re|' yazonanda-ye tapAgaccha ke sAdhu guNAnanda ke ziSya the| inhoMne navakAra maMtra kA mAhAtmya darzita karane ke lie 'rAjasiMha kumAra rAsa' kI racanA saM0 1726 Azo zukla 2, maMgalavAra ko bAdara meM kii| yaha kavi kI prathama racanA hai, yathA prathama abhyAsa a mAharo, piNa mama karayo upahAsa re, nUtana caMdra taNI pari, kavi dejyo mujha syAbAsa re / kavi sahRdayoM se zAbAsI kI apekSA rakhatA hai| isameM navakAra mantra kI mahimA kA varNana karatA huA kavi kahatA hai-- jima dadhi mathatAM nIsarA, mAkhaNa piMDa sarUpa, tima caudaha pUra mAMhi thI, aha jU maMtra anUpa / isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvata sattara chavIsameM, karI bAdara caumAsa re, zrI zAMti jina pasAule, racyo rAjasiMha kumAra rAsa re|| guru vandanA karatA huA kavi sAhityika zabdAvalI meM kahatA hai-- kanaka kamala dala pAkhar3I, niramala gaMgAnIra, bhavodadhi tAraNa taraNa guru, sAgara para gaMbhIra zAsana tAsa zobhAkara, zrI guNAnaMda gururAja re, tasa pada paMkaja madhuvrata ima jasonaMda kahai Aja re / isake Adi aura anta ke chaMda Age prastuta kie jA rahe haiM, Adi- pAsa jiNesara pAya namI, covIsamo jiNaMda, aliya vighana dUriya harai, Ape paramAnaMda / anta-- rAsa rasika rAjasiMha no valI moTo zrI navakAra re, bhaNe gaNe je sA~bhale tasa ghari jayajayakAra re / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1395-96 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 197-191 (pra0saM0) / 2. vahI bhAga 4, pR0 370-71 (na0saM0) / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zonanda 372 yazolAbha kharataragaccha kI sAgara zAkhA ke samayakalaza > sukhanidhAna > guNasena ke ziSya the / ApakI tIna racanAoM kA ullekha milatA hai - sanatkumAra caupAI, amaradatta citrAnanda rAsa aura dharmasena caupAI | inakA vivaraNa - uddharaNa Age diyA jA rahA hai / dharmasena rAsa (36 DhAla, saM0 1740 nApAsara) (30) ? jyeSTha zukla 13, Adi- caraNa kamala zrI pAsa nA, praNamuM be kara jor3i sevaka jAsa prasAda thI, zIghra lahai sukha koDi / 1 isameM dAnadharma kA mAhAtmya RSi dharmasena ke caritra ko dRSTAnta svarUpa prastuta karake darzAyA gayA hai, yathA- dAna dharama zrIkAra sahU meM, Adari jiNa mana maiM be, zrI dharmasena riSIvara rAyA, praNamu uThI nita pAyA be / racanAkAla saMvata sataraha se cAlIse, jeTha sudI terasa divase be, supAsa to dikSA dina ucchava, suranara kareM mahotsava be / nApAsara jina bhuvana virAje, ajita zAMti jinarAje be, kharataragaccha surataru sama sohai, dAna amRta phala mohe be / ' Age sAgara zAkhA ke samayakalaza, sukhanidhAna, guNasena kA sAdara smaraNa kiyA gayA hai / isakI antima paMktiyA~ Age dI jA rahI haiM / yazolAbha sAdhu guNa gAve mana vaMchita phala pAve be, sakala saMgha ne AnandakArI, maMgalamAla jayakArI be / amaradatta mitrAnaMda rAsa kA racanAkAla nahIM mAlUma ho sakA, isake prArambha kI kucha paMktiyA~ prastuta haiM svasti zrI jinavara sakala, caraNa namu~ cita lAya, manavaMchita phalai mana taNA, thira riddhi saMpati thAya / X X X X kaDuvA phala kasAya nA, paratikha prANI pAya, ima jANI jiNa upadisyai, sevyA hoi saMtApa | 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kaviyo bhAga 5. pR0 24-26 ( na0saM0 ) / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 merugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa cyAra kaSAya me caugaNA, varajau ANi viveka, mitrAnaMda amaradatta jima, kIdhA karama aneka / ' zrI agaracanda nAhaTA ne uparokta tIna racanAoM ke alAvA inakI cauthI racanA citrasena padmAvatI caupAI kI bhI sUcanA dI hai| unake pAsa amaradatta mitrAnaMda rAsa aura citrasena padmAvatI caupAI kI apUrNa pratiyA~ hone ke kAraNa sahI racanAkAla evaM anya vivaraNa nahIM de sake / zrI desAI ne sanatakumAra caupAI kA racanAkAla saM0 1736 zrAvaNa zukla 11 batAyA hai kintu isakA koI pramANa svarUpa uddharaNa nahIM diyA hai| yazovardhana--kharataragacchIya kSema zAkhA ke ratnavallabha Apake guru the| inake cAra graMthoM kI sUcanA zrI nAhaTA ne dI hai-ratnahAsa rAsa (caupAI) saM0 1732, candana malayAgiri rAsa saM0 1748 ratalAma; jambU svAmI rAsa saM0 1751, vidyAvilAsa rAsa saM0 1758, benaattt| nAhaTA ne kisI racanA kA uddharaNa nahIM diyA; zrI desAI ne caMdana malayAgiri rAsa kA vivaraNa-uddharaNa diyA hai| yaha racanA yazovardhana ne 32 DhAloM meM saM0 1747 zrAvaNa zukla 6 ratalAma meM kI thii| nAhaTA aura desAI ke racanAkAla meM eka varSa kA antara hai kintu desAI ne apane kathana ke pramANasvarUpa grantha se sambandhita paMktiyA~ uddhRta kI haiM, yathA-- saMvata satara saitAle varasai, zrAvaNa sudi chaThi divasa jI, o saMbaMdha racyo ati sarasai, suNatA sahumana harasaiM jii| isalie inhIM kI batAI sUcanAe~ prAmANika pratIta hotI hai| isameM kharataragaccha ke jinacanda sUri kA vandana hai, tatpazcAt khema zAkhA ke suguNakIti aura ratnavallabha ko sAdara namana kiyA gayA hai| yaha racanA ratalAma meM huI, yathA-- zrI ratalAma sahara sukhakArI, alakApura bhavatArI jI, sA vaisAvI samakita dhArI, guru bhagatA guNadhArI jI / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1321 23 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 24-26 (na0saM0) / 2. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 102 / 3. vahI, paraMparA pR0 102 / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazovardhana 381 isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai-- purisAdANI pada namI, praNamI sadguru pAya, sAsaNanAyaka sarasatI, sAnidhi ne supasAya / nRpa caMdana malayAgirI, kahisyoM kathA kilola, sAMbhalatA sugaNAM narA UpajasI hillola / jAMNI nai aMtarAya na kIjai, para upagAra dharIja jI, yazovaradhana hIya jina dhyAijai, jyoM aMtara saMsAra tarIjai jii|' yazovijaya - inakI tathA 17vIM zatI meM racita inakI kucha racanAoM kI carcA dvitIya khaMDa meM kI jA cukI hai| hemacanda ke pazcAt jaina zAsana meM dUsarA koI inake jaisA vividha viSayoM kA pAraMgata vidvAn aura prabhAvaka AcArya nahIM huaa| sarvazAstra pAraMgata isa prakAra ke anya vidvAn haribhadra sUri avazya mAne jAte haiN| kAMtivijaya ne 'sUjasavelI bhAsa' meM inake bahamukhI guNoM kA varNana kiyA hai| gajarAta ke kanhoDU grAmavAsI nArAyaNa vyavahArI kI bhAryA saubhAgya de kI kukSi se inakA janma huA thaa| saM0 1688 meM nayavijaya ne dIkSA dekara yazavaMta kA nAma yazovijaya rakhA / mAtA saubhAgya devI sacamuca parama bhAgyazAlinI thI ki unakA putra itanA yazasvI nikalA aura apane nAma yazovijaya ko sArthaka kiyaa| inakI bar3I dIkSA vijayadeva sUri ne kI thI ? inhoMne kAzI meM vividha zAstroM kA gahana abhyAsa kiyA thaa| inake vividha guNoM ke bAre meM kAMtivijaya ne likhA hai zrI yazovijaya vAcaka taNA, huM to na lahuM guNa vistAro re; gaMgAjala kaNikA thakI, ahanA adhika ache upagAro re / inake saikar3oM racanAoM kI sUcI dvitIya khaNDa meM dI jA cukI hai aura kucha graMthoM kA paricaya bhI diyA jA cukA hai| zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne 18vIM zatAbdI (vikramIya) ke pUrvArddha ko (saM0 1701-43) yazovijaya yuga kahA hai jo eka hada taka ucita ho sakatA hai / isalie inakI saMkSipta carcA 18vIM zatI meM bhI apekSita aura Avazyaka hai| para desAI kA yaha nAmakaraNa sarvamAnya 1. mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 378-80 aura bhAga 3 pR0 1338 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 58-60 (na0saM0) Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 ma gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa hai, aisA maiM nahIM samajhatA kyoMki yaha Avazyaka nahIM ki jise zvetAmbara yugapuruSa mAneM use digambara bhI mAna leM; phira tapa, jJAna yA racanA bAhulya zraddhA ke kAraNa ho sakate haiM para yuga pravarttana kA nahIM / yuga pravartaka ko navIna sAhityika pravRtti, vAda yA skUla kA prArambhakarttA honA cAhie / isa dRSTi se 17vIM aura 18vIM (vi0) zatAbdI ke jaina sAhitya meM koI pArthakya nahIM milatA, patA nahIM kisa AdhAra para desAI ne 'jaina sAhitya no itihAsa' meM 18vIM zatAbdI ko apane itihAsa ke vibhAga sAtaveM ke prArambha meM yazovijaya yuga ko 'bhASA sAhitya no arvAcIna kAla' kahA hai ' jabaki unhoMne 17vIM zatI ko madhyakAla meM rakhA hai / zrI desAI ne yaha nahIM batAyA ki kauna sI arvAcIna pravRttiyA~ 18vIM zatAbdI meM udita ho gaI / vyaktigata rUpa se yazovijaya samayajJa, sudhAraka, nyAyazAstrI, yogavettA, adhyAtmavAdI aura mahAna sAhitya sarjaka haiM para yugapravartaka nahIM haiM kyoMki unhoMne kisI navIna pravRtti kA sUtrapAta nahIM kiyA jo Age eka sAhityika vAda yA dhArA ke rUpa meM pravAhita huI ho / kAzI se nyAyavizArada aura AgarA se tarkazAstrI kI upAdhi prApta karake ye gujarAta gae aura vahA~ ke tatkAlIna hAkima mahobata khAna ke samakSa aSTAdaza avadhAna kA pradarzana karake usase sammAnita hue / vijayadevasUri ne upAdhyAya pada se vibhUSita kiyA / inhoMne nyAya, tarka, yoga para prabhUta sAhitya kI racanA kI hai| jisakI Takkara kA sAhitya haribhadrasUri aura hemacandra ke atirikta anya kisI jaina sarjaka kA nahIM milatA / inhoMne maharSi pataMjali ke yogadarzana sAMkhya siddhAnta kI jainadharmAnusAra prarUpaNA kI / adhyAtmI yazovijaya kA paricaya tatkAlIna alaukika yogI Anandaghana se huA jinake guNAnuvAda meM yazovijaya ne hindI meM aSTapadI likhI jazavijaya kahe suna ho AnaMdaghana / hama tuma mile hajUra X X X X yA jarA kahe sohI AnaMdaghana pAvata aMtara jyota jagAve athavA AnaMdaghana AnaMdarasa jhIlata dekhata hI jaza guNa gAyA / 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina sAhityano itihAsa pR0 619 / 2. vahI pR0 641 (pra0saM0) Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazovijaya 383 inakI bhASA ke namUne dvitIya khaMDa meM de cukA hU~ isalie punarukti anAvazyaka hai| inhoMne apane samaya ke kaI lekhakoM ko preraNA dii| inake samakAlIna lekhakoM meM vinayavijaya, satyavijaya aura meghavijaya Adi pramukha haiN| vinaya vijaya aura yazovijaya ke sahalekhana se prasiddha racanA zrIpAla rAsa kI carcA pahale ho cukI hai| isakI kucha paMktiyoM ko uddhRta karake yaha prakaraNa pUrNa kara rahA hU~ Deharo gAya taNe gale, khaTake jema kukaTTha, marakha sarasI goNDI pagapaga hiyaDe haTTha / jo rUTho guNavaMta ne, to dejo duHkha poThi, daiva na deje eka tu, sAtha gamArA goThi / guNavaMta ko gaMvAra goSThI meM rahane kI vivazatA se bar3hakara duHkha koI nahIM ho sakatA-- "zirasi mAM likha mAM likha mAM likha / " he durdaiva aura jo bhI cAhe dukha tU likha de para bhAgya meM duSTa saMga mata likhnaa| raMga pramoda -kharataragacchIya jinacandrasUri>puNyapradhAna>sumatisAgara>jJAnacanda ke ye ziSya the| inhoMne caMpaka caupAI' kI racanA saM0 1715 vaizAkha kRSNa tRtIyA ko mulatAna jaise dUrastha pradeza meM pUrNa kii| inakI sUcanA desAI aura nAhaTA donoM ne dI hai kintu isakA uddharaNa yA anya vivaraNa donoM meM se kisI ne bhI nahIM diyA hai| raMgavinayagaNi.. Apa kharataragacchIya prasiddha sAdhu jinaraMga ke ziSya the| ApakA vyaktigata itivRtta jJAta nahIM ho sakA para ApakI racanA maMgalakalaza mahAmuni catuSpadI kA vivaraNa aura uddharaNa upalabdha huA hai| yaha marugurjara (rAjasthAnI hindI mizrita) bhASA meM racita padyabaddha caritra kAvya hai| isakI racanA kavi ne saM0 1714 zrAvaNa zukla ekAdazI ko pUrNa kii| isakA Adi - ehavA munivara nisadina gAiyai, mana sudhi dhyAna lagAI; puNya puruSaNA guNa ghuNatAM chavAM pAtala dUri plaaii| 1. (ka) mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1209 (pra0saM0) aura bhAga 4 pR0 274 (na0saM0) (kha) agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 107 / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zAMti caritra thakI e caupai kIdhI nija mati sAri, maMgalakalaza muni sataraMgA kahyA guNa Atama hitakAri / yaha racanA abhayapura ke jinAlaya meM vahA~ ke eka zrAvaka nArAyaNa dAsa ke putra ke Agraha para kI gaI thii| guruparamparA isa prakAra kahI gaI hai gacha kharatara yugavara guNa Agalau zrI jinarAja suriMda, tasu paTTadhArI sUri ziromaNi zrI jinaraMga muNiMda / tAsu sIsa maMgalamunirAya nau carita kaheu sasaneha, raMgavinaya vAcaka manaraMgasu jinapUjA phala eha / sAsaNa nAyaka vIra prasAda thI caupI caDIya pramANa, bhaNisyai suNisyaiM je nara bhAva sudhArayai tAsu kalyANa / e saMbaMdha sarasa rasa guNa bharapau bhASya mati anusAri, dharamI jaNa guNa bhAvaNa manaralI, raMgavijaya sukhkaar|' ehavA munivara nisidina gAiyai sarvagAthA dUhA 532 / zrI agaracanda nAhaTA ne inakI eka racanA 'kalAvatI caupaI kI bhI sUcanA dI hai| yaha caupaI saM0 1706 meM khaMbhAta meM likhI gaI thii| isakA anya vivaraNa aura uddharaNa unhoMne nahIM diyA hai / raMgavilAsa gaNi-ye jinacaMdra sUri ke ziSya the| ye jinacaMdra akabara dvArA yugapradhAna pada prApta 61veM jinacaMdra sUri nahIM the balki 65veM jinacaMdra the jinake pitA kA nAma sahasakaraNa aura mAtA kA nAma suSiyA devI thaa| inakA mUla nAma hemarAja, dIkSA nAma harSalAbha aura saM0 1783 meM inakA svargavAsa huA thaa| inake ziSya raMgavilAsa ne adhyAtma kalpadruma caupaI kI racanA saM0 1777 vaizAkha zukla 5, ravi ko pUrNa kii| zrI agaracanda nAhaTA ise adhyAtma rAsa kahate haiN| ise motIcandra kApaDiyA ne prakAzita kiyA hai| kavi ne bhI isakA 1. sampAdaka kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM kI ___ graMthasUcI bhAga 4, pR0 55 aura 185-186 / 2. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 109 / 3. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 534-35 (pra0 sN0)| 4. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 110 / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raMgavilAsagaNi 385 nAma adhyAtma rAsa hI likhA hai| zAyada mUlagrantha adhyAtma kalpadruma thA aura kavi ne adhyAtma rAsa nAma se usakA bhASAntara kiyA hai| isakA Adi ina paMktiyoM se huA hai parama puruSa paramesara rUpa, Adi puruSa nai akala sarUpa, sAmI asaraNa saraNa kahAya, sakala surAsura seve pAya / praNamI tAsa caraNa araviMda, kharatara gachapati zrI jiNacaMdra, saMbhArI zrI sadguru nAma, bhASA likhu saMskRta ThAma / adhyAtmakalpadruma lAu, zrI muni sundara sUri kAu / paramAratha upadezakarI, navama zAMta rasapati aNusarI / arthAt munisundara kRta saMskRta graMtha adhyAtma kalpadruma kA inhoMne navam zAMtarasa pradhAna bhASAMtara marugurjara meM kiyA / racanAkAla saMvata satara satottare, mAsa zukla vaizAkha, ravivAre pA~cami dine, pUrNa thayo abhilASa / aMtima paMktiyA~ nimnAMkita haiM-- tAsa sIsa guru caraNa raja sama te raMgavilAsa, nija para Atama hita bhaNI, kIno Adari jAsa / bhaNijyo gaNajyo vAMcajyo, a adhyAtama rAsa / jima jima mana mAM bhAvasyo, tima tima thasye prakAsa / kavi ne racanA kA nAma adhyAtama rAsa kahA hai| inake kisI anya racanA kI sUcanA nahIM milI hai| yaha racanA bhI sAmAnya stara kA anuvAda mAtra hai aura anya jaina sAhityika racanAoM kI taraha zAMta rasa para AdhArita upadeza pradhAna racanA hai ataH isameM sAhityika vizeSatAoM ko DhUMDhanA apekSita nahIM hai / AdhyAtmika dRSTi se isakA mahatva ho sakatA hai| (bhaTTAraka) ratnacaMda dvitoya-Apa bhaTTAraka abhayacandra kI paraMparA meM zubhacandra ke ziSya the| ye bhI apane guru kI taraha hindI premI sAhityakAra saMta the| inakI cAra racanAe~ upalabdha haiN| AdinAtha gIta, valibhadra gIta, ciMtAmaNi gIta aura bAbanagajA gIta / ' inake 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina saMta, pR0 209 / 25 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa alAvA kucha sphuTa gIta aura pada bhI mile haiN| bAvanagajA gIta meM inake dvArA sampanna cUlagiri kI saMghayAtrA kA varNana kiyA gayA hai / yaha yAtrA saM0 1750 pauSa zukla 2 maMgalavAra ko sampanna huI thI, yathA saMvata satara satavanoM posa sudi bIja bhaumavAra re, siddha kSetra ati sobhato teni mahimAno nahi pAra re / zrI zubhacandra paTTe havI, parakhA vAdi mada bhaMje re, ratnacaMdrasUrivara kahaiM, bhavya jIva manaraMje re / ciMtAmaNi gIta meM aMkalezvara ke maMdira meM virAjamAna pArzvanAtha kI stuti kI gaI hai / ApakA racanAkAla 18vIM zatAbdI kA dvitIya aura tRtIya caraNa nirdhArita kiyA gayA hai / Apa sAhitya ke acche vidvAn aura svayaM sarjaka sAhityakAra the / ratnajaya--ye kharataragacchIya ratnarAma ke ziSya the| inhoMne rAjasthAnI gadya meM 4 bhASA TIkAe~ likhIM jinameM jJAtAsUtra TabA 13500 zlokoM kA hai / isake atirikta kalpasUtra bAlAvabodha, pratikramaNa TabbA aura yoga ciMtAmaNi bAlAvabodha' bhI prApta hai / ina gadya racanAoM meM prayukta gadya ke namUne upalabdha nahIM ho sake / ratnarAja ( upA0 ) - kharataragacchIya jinacaMdrasUri > ratnanidhAna > ratnasundara ke zizya the / inhoMne 22 abhakSa nivAraNa saMjjhAya (27 kar3I) saM0 1739 se pUrva hI kisI samaya likhA thA / isakI prAraMbhika paMktiyA~ isa prakAra haiM- praNamuM bhAvai zrI arihaMta, kevala jJAna karI dIpaMta, tehanA vacana bhalA cita dharI, zrAvaka nai hita jANI karI / ubhayakAla paDikamaNau karai, jIvadayA citta sUdhI dharai, zrAvaka samakita pAlai sAra, jANI abhakSa karai parihAra | isa sAMpradAyika racanA meM bAIsa prakAra ke abhakSoM kA varNana karake anta meM kavi kahatA hai o sevAthI bhamai saMsAra, naraka taNA dukha adhika prakAra, o viramaMtA sukha niravANi, ahavI zrI jiNacaMdra nI vANi / 1. agaracanda nAhudA -- paraMparA, pR0 110 / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnarAja 387 ratana nidhAna suguru upadeza, a adhikAra kAu savizeSa, ratanarAja kahai uvajhAya, lAbha ghaNau bhaNatAM sijjhAya / ' ratnavarddhana-kharataragaccha kI jinabhadrasari zAkhA meM zivanidhAna > mati siMha> ratnajaya ke ziSya the| Apane 'RSabhadatta caupaI' saM0 1733 vijayadazamI, maMgalavAra ko saMkhAvatI meM pUrNa kiyaa| isakI prArambhika paMktiyA~ nimnAMkita haiM-- vAmAnaMdana paragaDo, tevIsamoM jinarAja; pArasanAtha parasAda thI, phalai vAMchita kAja / dAna sIyala tapa bhAvanA, jiNavara bhAkhyA cAra; taupaNi ihA~ vaSANIya, sIla taNuM adhikAra / zIla kA mahatva pratipAdita karane ke lie ratnavarddhana ne RSabhadatta rUpavatI kI kathA dRSTAnta rUpa meM prastuta kI hai / yathA, RSabhadatta rUpavati taNu, bhAkhyo prabandha rasAla, bhAva dharIje sAMbhale, phale manoratha mAla / racanAkAla ratnavarddhana ziSya vinaya karI aha racyo adhikAra, saMvata satara tetrIsa he, vijayadasamI bhRguvaar| . guruparamparA batAte samaya lekhaka ne jinacandra, jinadatta, jinaprabha Adi dAdA guruoM ke alAvA uparokta paramparA kA varNana kiyA hai / yaha racanA saMkhAvatI ke koThArI pahirAja ke anuja virAgadAsa ke Agraha para Apane kI thii| isakI antima paMktiyA~ pramANa svarUpa prastuta haiM aha prabaMdha Agraha karI, bakhANyo matisAra, vaTazAkhA jima vistaro, putra kalatra parivAra / bhaNe guNe je sAMbhale, naranArI o rAsa, ralIraMga vadhAmaNA, pUrI mana kI Asa / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3 pR0 1331-32 (pra0 saM0) aura bhAga 5 pR0 30-31 (na0saM0) 2. agaracanda nAhaTA-paraMparA pa0 108 / / 3. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1284-86 (pra. saM0) aura bhAga 5, pR0 3 (n0sN0)| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isakI bhASA rAjasthAnI prabhAvita marugurjara hai| racanA meM kathA kA AnaMda aura kAvya rasa milAkara upadeza kI zuSkatA ko kama karane kA prayAsa hai, phira bhI yaha kRti kAvya kI daSTi se sAmAnya koTi kI hai| isase zIla-caritra kA mahatva avazya ujAgara huA hai| ' ratnavimala--Apa tapAgacchIya dIpavimala>vivekavimala>nityavimala ke ziSya the| inhoMne saM0 1781, burahAnapura meM eka 'caubIsI' kI racanA kii| Apane dAna, zIla, tapa aura bhAvanA meM se bhAvanA ko adhika mahatvapUrNa samajhakara usake dRSTAnta svarUpa melA RSi kA caritra citrita karate hae eka racanA 'alA caritra' nAma se kI hai| isameM 21 DhAla haiN| yaha racanA saM0 1785 Aso, badI 13, harizcandra purI meM huI thii| isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai-- saMbata saMyama sara gaja sAro, ati harSa Aso mAse jI, dhanaterasa divasa dhana je, Uchava ghaNo AvAse jI / guruparaMparA-vijayakSamA aura dayAsUri ke pazcAt Upara batAI guruparamparA kA ullekha racanA meM sasammAna kiyA gayA hai| isameM bhAvanA kA mahatva batAte hue lekhaka ne likhA hai tiNe bhAva thI to kei tarasya, paMcama ke gata pAyA jI, bhAva Upara ato adhika bhAveM, guNa olA RSi gAyA jii| isakI antima paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiM--- saMgha caturvidha ne sAMnidha hoyo, ahanIze ati ANaMda jI, ratanavimala kahi nitanita ruDu, preme pramANaMda jii| akavIsamI DhAle adhika uccAMI, maMdira maMdira dipa mAli jI, bhaNatAM gaNatAM sAMbhalA bhAveM, nitanita hosye divAlI jii| bhavI bhAvaNa bhAvo jii|' raghunAtha--raghapati, rudhapati rUpavallabha-Apa kharataragacchIya vidyAnidhAna ke ziSya the| zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne jaina gurjara kaviyo ke bhAga 2 meM inakA nAma raghunAtha diyA thA, lekina 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1449-50 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 316-317 (n0sN0)| 2. vahI bhAga 2, pR. 573-574 (pra0saM0) Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raghunAtha 389 tRtIya bhAga meM nAma kA sudhAra karake use raghupati kara diyA thA / ' jaina gurjara kaviyo ke navIna saMskaraNa meM raghunAtha nAma kA koI kavi nahIM hai balki raghupati rUpavallabha' nAmaka kavi kI vahI racanAe~ batAI gaI haiM jo pahale desAI ne raghunAtha kI batAI thI / ataH yaha nizcaya hai ki raghunAtha kA vAstavika nAma raghupati rUpavallabha hai aura ve kharataragacchIya vidyAnidhAna ke ziSya the / zrI agaracanda nAhaTA ne inakA nAma rUdhapati diyA hai / kyoMki Apane apanI racanA 'gauDI pArzvastava' meM yahI nAma diyA hai / isake sAtha inakI 14 racanAoM kI sUcI nAhaTA ne dI haiM jo Age yathAvat dI jA rahI hai 3 naMdikheNa caupaI saM0 1803 kesaradesara, zrIpAla caupaI saM0 1806 ghar3asIsara, ratnapAla caupaI saM0 1814, kAlU, subhadrA caupaI saM0 1825 toliyAsara, jainasAra bAvanI saM0 1802, nApAsara, chappaya bAvanI 1825 toliyAsara, kuMDaliyA bAvanI saM0 1848, karaNI chanda, gaur3I chanda, jinadatta sUri chanda, suguNa battIsI, upadeza battIsI, upadeza rasAla battIsI, upadeza paccIsI / gadya meM bhI Apane racanA kI hai / 'duribharastotra bAlAvabodha kI racanA Apane saM0 1813 meM kI / prApta racanAoM dvArA Apake sukavi hone kA patA calatA hai / saM0 1788 seM 1848 taka ApakA sAhitya nirmANa kAla hai / ApakI prArambhika racanAe~ vimala jinastavana saM0 1788 nAkor3A evaM gaur3I stavana saM0 1792 meM racita hai / isalie ApakA prArambhika racanAkAla 18vIM zatAbdI meM par3ane ke kAraNa ApakI carcA isa khaNDa meM kI jA rahI hai anyathA ApakI adhikAMza bar3I bar3I racanAe~ 19vIM zatI ke pUrvArddha kI haiM / Apa isa prakAra donoM zatAbdiyoM meM racanAzIla rahe / ApakI prArambhika racanAoM meM tIna gaur3I pArzvanAtha stava kI racanA saM0 1792 caitra zukla 15, guruvAra ko huI / ina tInoM ke Adi aura anta kI paMktiyA~ Age kramazaH dI jA rahI haiM prathama stava - - Adi dhIMga dhavala gor3I dhaNIjIlo, paratA pUraNahAra ho, 1. jaina gurjara kaviyo bhAga 3 pR0 124 - 125, 325-328 aura pR0 1455 ( pra0saM0 ) / 2. vahI bhAga 5, pR0 342-347 ( na0saM0 ) / 3. agaracanda nAhaTA - paraMparA pR0 105 / 4. vahI, paraMparA pR0 105 / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa anta- satare vANavai saMvate jIlo, saparivAra zrIkAra; avasara jANI ApaNI jIlo, mahira karI nitameva ho| nija sevaka rudhanAtha ne jI, sukhadAyaka dyo sevajI / dUsare stava kA prArambha dhIMga dhavale mujha dharatAM dhyAna, ApIya darasaNa Apare, anta-- satara saMvata taNe bANave sAra, caitra punima nisa copaM su, siddhi yoge lahyo darasa zrIkAra, haraSa thayo mujha hIyaDe / tRtIya stava kA Adi-- sabalo thalavaTa deza suhAvo ho, goDIyA rAya jI, anta- nitanita trividha trividha siranAmI ho, paraco pAmI ho gAve rudhapati gnnii| ApakI eka anya racanA 'suguNa battIsI' kA bhI Age Adi aura anta de rahA huuN| Adi- suguNa buDhApo AvIyo, lakhIyo nahI bhAI, rAta divasa dhandhe rahyA, keI kIdha kmaaii| anta- suguNAM ne samajhAvaNI, vattIsI aha, pAThaka zrI rudhapati kahai, suNijyo sasaneha / ' ina racanAoM meM kavi ne apanA nAma rudhapati diyA hai jo raghupati kA varNaviparyaya hokara mukhasukha kI dRSTi se bana gayA hai| yadyapi inakI pramukha racanAe~ unnIsavIM zatAbdI kI haiM, phira bhI ApakI kucha cunI padya racanAoM kA saMkSipta paricaya prastuta kiyA jA rahA hai maMdireNa caupAI (saM0 1803) caumAsA, kesaradesara, isameM kharataragaccha ke AcArya jinasukha aura ziSya vidyAnidhAna kA vaMdana kiyA gayA hai / racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai-- zivalocana zivasigha zazi, saMvata a suvicAro re, prathama divasa laghukalapa ne apUraNa adhikAro re / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 342-347 (n0sN0)| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ redhunAtha isakA Adi-- vartamAna cauvIsa nai namatAM navanidha thAya, tribhuvana sukhadAyaka tike, jaganAyaka jinarAya / naMdiSeNa nAme munI, parasiddha tAsa prakAsa, vacanakalA sAru vivudha, Akhe mana ullAsa / isa racanA meM racanAkAra ne apanA nAma raghupati diyA hai, yathA ---- raghupati nijamana nI rulI, jugati kathA mana jANI re, matisAru kIdhI mude, sukavi narAM sahinANI re / caritra kathA rasa caupai, racatAM raMga rasAlo re, suNatAM bhaNatAM saMpaje, navanidhi maMgala mAlo re / zrIpAla caupaI (saM0 1806. prathama bhAdra zukla 13 ghaDasIsara) isameM zrIpAla aura mainAsundarI kI prasiddha jaina kathA dI gaI hai| kavi ne apanA nAma rudhapati likhA hai| garuparamparA pUrvavat isameM bhI hai| racanAkAla - . saMvata rasa siba siddha sasI a, sudi pakha terasa sAra, prathama bhAdrava taNI a, kIdha caritra udAra / mainA sundarI ke zIlapAlana kA varNana karatA huA kavi kahatA hai pAlyo sIla bhalI pare o, mayaNasuMdarI nAra, caritra zrIpAla no o, jaga meM jasa vistaar| isameM kavi rudhapati ne jinasukha ko apanA praguru batAyA, yathA zrI jinasukha sUrIdaM nA o, vinayI vidyAnidhAna, kahe rudhapati kavI a, mahima jinadhrama mAna / ratnapAla caupaI Adi-- svati zrI prabhu pAsa jina, tribhuvana sukha dAtAra, pahilA tehanA praNamatAM, jaga meM jasa vistAra / racanAkAla nidhi sasi siddha alakha ne aMke, saMvata o nissaMke jI kAlU gAMma nayara AsaMke, dIpe gajasiMgha ukejii|' 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 342-347 (pr0sN0)| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isameM bhaTTAraka jinalAbhasUri ke sUritvakAla kA ullekha hai / kavi ne yaha racanA apane ziSya mANikyarAja ke Agraha para dAna kA mAhAtmya darzita karane ke lie likhaa| isameM kavi ne apanA nAma rudhapati aura rUpavallabha donoM diyA hai / desAI ne pahale isa racanA kA kartA harSanidhAna ko batAyA thaa|' subhadrA caupaI (25 DhAla 540 kar3I saM0 1825 kArtika zukla 4) Adi-- AdikaraNa AdIsaru, zAMtikaraNa zAMtIsa, nemanAtha pArasa prabhU, varddhamAna sujagIsa / racanAkAla saMvata aDhArai pacavIsa, hIyaDo phAge hIsa jI, dinakara sutane cauthI sudI se, siddha joge sujagIse jI / isake anta meM lekhaka ne apanA nAma rUpavallabha diyA hai, yathA iNa ilameM akhIyAta ubArI, sojhI nagarI sArI jI, nirakhakarI kahyau nara nai nArI, thAsai rUpavallabha balihArI jI / guru paramparA meM jinalAbha sUri ke zAsana kA ullekha hai, racanA kA sthAna toliyAsara batAyA hai| dUsarI jagaha kavi ne apanA nAma rudhapati bhI kahA hai, jisase spaSTa hotA hai ki rudhapati hI raghupati aura rUpavallabha the, yathA zAkhA jinasukha sari savAI, pAThaka pada prabhutAI jI, vidyAnidhAna sadA varadAI, zrI rudhapatti sahAI jii| guruparamparA pUrvokta hI hai ataH raghupati, rudhapati aura rUpavallabha eka hI vyakti ke alaga-alaga nAma haiM, ve vidyAnidhAna ke ziSya the aura 18vIM uttarArdha tathA 19vIM pUrvArddha ke sazakta sAhityakAra the| ApakI gadya racanA duribhara stotra bAlAvabodha kI carcA pahale hI kI jA cukI hai, ataH pramANita hotA hai ki na kevala padya balki gadya ke kSetra meM bhI racanA-sakSama the| prastuta racanA unhoMne pAThaka dIpacandra ke Agraha para kI thI, yathA - 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pR. 342-347 (n*sN0)| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaratna 23 dAna dayA Asati mati AMNI, samakita nI sahi jAMNI jI, pA0 dIpacaMda Agraha mana AMNI, aru zikSA ne sahijAMNI jI / " rAjaratna -- ye tapAgaccha ke AcArya lakSmIsAgara sUri kI paramparA meM vivekaratna > zrIratna > jayaratna ke ziSya the / Apane bIjApura meM 'rAjasiMha kumAra rAsa' kI racanA saM0 1705 pauSa 10, ravivAra ko pUrNa kii| isakA prArambha isa prakAra hai- zrI RSabhAdi caubIsa jiNaMda ki, paya praNamuM mani dharIya Ananda ki, sohamAdika gaNadhara namu je jagi vaMchita surataru kaMda ki, sahiguru ANa nija siri vaMdu, kumati vallIvana jeha gayaMda ki, rAsa gAyasi navakAra nu, jeha thI upasamai duragati daMda ki / " guruparamparAntargata lakSmIsAgara sUri, sumati sAdhu, hemavimala, saubhAgyaharSa, somavimala, hemasoma, vimalasoma, vizAlasoma ke pazcAt lakSmIsAgara sUri ke ziSyoM - candraratna, abhayabhUSaNa, lAvaNyabhUSaNa, harSakanaka, harSalAvaNya, vijayabhUSaNa, vivekaratna, zrIratna aura jayaratna kI lambI sUcI dI gaI hai / racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvata satara pacotarA varaSii, posa dasami ravivAra, a ASyAna saMpUraNa kIdhU bIjApura nagara majhAri / antima paMktiyA~ pArzvanAtha padmAvatI devI, AdinAtha jinarAya, tIratha triNi tehanai gari virAjai, praNamai sIjhai kAja | a AkhyAna navakAra taNuM naranArI bhaNai nisi dIsa, rAjaraddhi sobhAga sabala sukha, pAmaI sakala jagIsa / ApakI dUsarI racanA 'comAsI devanaMdana' hai, isakA Adi ina paMktiyoM se kiyA gayA hai - -- 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 573-74; bhAga 3, pR0 124-125 aura pR0 325-328 bhAga 3, pR0 1455 ( pra0saM0) tathA bhAga 5, pR0 342-347 ( na0saM0 ) / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sakala sukha dAtAra sAra, sevaka pratipAla, prathama tIrthaMkara RSabhadeva praNamu maNi kAla / zrI vizAla soma sUrIsaru a, aha nisi dhyAUM dhyAna, vimalAcala giri rAjIo, suranara kari guNagAna / zrI vimalAcala rAjIu a, praName sUranara vanda, rAjaratna uvajhAya kahi, dhani dhani Adi jiNaMda / anta-- manavacana hiAliM, vIranI sISa cAliM, trihu bhovana mAMhi, hAli dukha dobhAga jAli / subhanayana nihAliM, bhagati vighana daaliN| saMghanA koDapAli / ' spaSTa hai ki yaha racanA yA AkhyAna bhI navakAra mantra ke mahimA kI ghoSaNA karane ke lie dRSTAnta svarUpa hI likhI gaI hai| rAjasiMha kumAra kI kathA udAharaNa hai| kAvya kA rasa ho yA na ho para isa prakAra kI racanAoM meM AkhyAna yA kathA kA Ananda to rahatA hai jisakI miThAsa meM dhArmika upadeza rUpI auSadhi ko grAhya banAyA jAtA hai| rAjalAbha--kharataragaccha ke yugapradhAna jinacaMdra sUri ke ziSya tilakakamala> padmahema> dAnarAja> nilayasundara> harSarAja hue| inake guru hIrakIrti dAnarAja ke ziSya the| rAjalAbha kI nimnalikhita racanAoM kI sUcI agaracanda nAhaTA ne dI hai - bhadranaMda saMdhi saM0 1723 poSa zukla 12, somavAra; dhannA zAlibhadra caupAI saM0 1726 Azvina zukla 5, vanAr3a grAma; gaur3I chanda (gAthA 28) saM0 1765 zrAvaNa zukla 7, kelAgrAma meM rAjasundara ke Agraha para likhita), svapnAdhikAra (gAthA 23)saM0 1765 zrAvaNa zukla 7, kelAgrAma, bIzI aura dAnachatrIsI saM0 1723 mAha vada 2 soma, vIra 27, bhava stava (gAthA 29) saM0 1734 bhAdra; uttarAdhyayana 36 gIta, ityAdi / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, 10 1140-42 (pra0saM0) aura vahI bhAga 4, 50 144-146 (n0sN0)| 2. agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 99 / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laag 395 inameM se kucha racanAoM ke uddharaNa aura vivaraNa Age prastuta kie jA rahe haiM, dAnachatrIsI kA racanAkAla dekhiye---- saMvata sataraha sai tevIse, mAha bahula tithi bIjA jI, vAra soma me chAna chattIsI, samakita taru no bIja jii| guruparamparA * vAcaka hIrakIrata bar3abhAgI, jJAnakriyA guNadhArI jI, tAsu sIsa guNaharaSa sobhAgI, maniharSa matisAra jii| tAsu pasAye dAna chatrIsI, pabhaNe lAbha ama jI, bhaNe suNe je bhavi bhAve, ralIraMga sukhakhema jii| vIra 27 bhava stava-Adi - pAya praNamu re mahAvIra zAsana dhaNI, cauvIsamo re sivasukhadAyaka suramaNI / racanAkAla satarai sai cautrIsai re lAla, bhAdrava mAsa ulhAsa su, mahAvIra mai bheTiyA re lAla, sakala phalI mujha Asa su / kalaza ima stavyau jinavara sayala sukhakara mAta trizalAnaMdano, zubha sIha lakSaNa varaNa kaMcana bhaviyajana AnaMda no| vA. hIrakIrati sIsa vAcaka rAjaharSa supasAya a, rAjalAbha sevyAM sadA jinavara sukhasaMpada pAva / uttarAdhyayana 36 chanda - vinaya kare jo sAdho vinaya kare jo, manamai navi abhimAna dhare jo| sajoga abhyaMtara vAhya muMke je, anagAra bhikkhu ma vinaya cUke jo| uttarAdhyayana mai prathama adhyayanai, vinayamAraga prakAsyau sahunai, vAcaka rAjaharSa tasu sIsa, rAjalAbha pabhaNai sujagIsa / ' 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jana gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1232-33. (pra0saM0) aura vahI bhAga 4 pR0 318-19 (na0saM0) / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vIra 27 bhavastava kI racanAtithi mohanalAla dalIcanda desAI ne kArtika zukla 11 batAI hai kintu uparokta uddharaNa meM spaSTa hI bhAdra mAsa kA ullekha hai / 396 harakIrti kA svargavAsa jodhapura meM saM0 1729 meM caturmAsa ke samaya huA, usI sthAna para ApakI pAdukA sthApita kI gaI, usI sthApanA ke samaya rAjalAbha ne do gIta likhe the / eka hai 'hIrakIrti svarga gamana gItam ' dUsarI racanA guru stuti hai usake Arambha kI pakti hai - padamahema guru pravara sadA sevaka sukha Apa, dAnarAja dila sAca sevatAM saMkaTa kApai / anta- ima Rddha vRddhi ANaMda karo sukha saMtati dyo saMpadA, rAjalAbha kahe gurujI hujyo sevaka nuM suprasanna sadA / " yaha kula do hI padya kA gIta hai / -- rAjavijaya -- ye tapAgaccha ke prasiddha AcArya vijayadeva sUri kI ziSya paramparA meM Rddhi vijaya > sukha vijaya > tilakavijaya 7 harSavijaya ke ziSya the / vijayadeva yA vijayadayA kA sUritva kAla saM0 1785 se 1809 taka thA / rAjavijaya kI eka bar3I racanA 'zIlasundarI rAsa' hai jo 38 DhAloM meM baddha 856 kar3I kI hai / isakI racanA saM0 1790 Aso zukla dasamI, ravivAra ko sAMtalapura meM pUrNa huii| isake prArambha meM parabrahma paramAtmA kI stuti kI gaI hai, yathA -- trihu jaga no zaMkara ache, tINa guNa karI hIna, ahavuM je koi rUpa che, nabhIye tasa thai dIna / parabrahma paramAtmA, zuddha parama zubha rUpa, anubhava viNa kima veiye Apa arUpI rUpa / kavi para rahasyavAdI bhakti-paramparA kA prabhAva parilakSita hotA hai, yathA karI lakSa, ne pratyakSa / bhavijana jJAna rayaNa udyota, udayI anubhava jyota / 1. aitihAsika jaina kAvya saMgraha 'hIrakIrti svargagamanagItam' | agaNita guNa gaNa jehanA, navI sake anubhava sara paMkaja samA, manamandira pragaTyo have, ghaTa taTa sthiti nya lakhyo, Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjavijaya 397 isameM zIla kA mahatva darzita hai, yathA cyAra sama to piNa ihAM, zIla taNo adhikAra, zIla latA sukha pAmIyo, zIla thakI sukhakAra / brAhmI caMdana bAlikA sArikhI guNa geha, sarasa kathA zrotA suNo ANI mana meM aha / guruparamparAntargata uparokta guruoM kA sAdara smaraNa prastuta rAsa meM kiyA gayA hai| racanAkAla-- saMvata saMyama gagana ane graha, a saMvacchara jANo jI, Aso sudi dasamI ravivAre, pUraNa grantha pramANo jii| zrI zrIvijayadayA sUri rAje, zAMtalapura comAso jI, zAMtinAtha jinavara prAsAde, rAsa racyo ullAseM jI / DhAla ar3atrIsa mI pUrI bhAkhI, rAjavijaya hita AMNI jI, manathira rAkhI satIya taNA gaNa sAMbhalajyo naranArI jii| lIlA lakhamI avicala lahasyo, jima gagane dhra tArA jii| yaha kathA zIlataraMgiNI se lI gaI hai jisameM zIlasuMdara aura surasundarI kA AkhyAna hai, kavi isa sambandha meM likhatA hai-- zIlasuMdara surasuMdarI nArI, hui avasara laTakAlI jI, teha videha thI mokSe jAsye, sUdho saMjama pAlI jii| satIya taNA guNa meM to gAyA, pAvana kIdhI jIhA jI, uttamanA gaNa varNana kIje, dhana dhana che dI jiihaajii| zIla taraMgiNI mAhe me che pragaTa paNe adhikAro jI, sarasa kathA a ThAme ThAme, vIjA prakaraNa majhAro jii|' rAjasAra--Apa yugapradhAna jinacandra sUri kI paramparA meM dharmasoma ke ziSya the| inhoMne saM0 1702 meM puNDarika kuMDarika sandhi ahamadAbAda meM, saM0 1704 meM kuladhvajakumAra rAsa hAjI khAnaDerA meM aura saM0 1709 meM dhanyacaritra caupaI kI racanA kii| zrI desAI ne 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1465-67 (pra0saM0) aura vahI bhAga 5, pR0 347-349 (n0sN0)| 2. zrI agaracanda nAhaTA--paraMparA, pR0 107 / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kuladhvajakumAra rAsa ke anusAra inakI guruparamparA meM yugapradhAna jinacandra ke pazcAt dharmanidhAna, dharmakIrti, vidyAsAra aura dharmasoma kA nAma batalAyA hai| parantu yaha aspaSTa hai ki rAjasAra ke guru vidyAsAra haiM athavA dharmasoma ? sambandhita paMktiyA~ isa prakAra haiM--- dharma kIrati dharme karIre, vividha vicAra pradhAna, tAsu ziSya ne guru mAharA re, vAcaka vidyAsAra / dharmasoma bahuzruta dharu re. jayavaMtA jayakAra / kuladhvajakumAra rAsa kI racanA saM0 1704, Aso zukla 15, ravivAra ko hAjI khAnaDerA meM huI, yaha 17 DhAla 253 kar3I kI racanA hai| racanAkAla evaM sthAna isa prakAra ullikhita hai-- saMvata sAgara nabha muni zazi sameM (1704) aha kIyo adhikAra, Asa panima Adita vAsare re, sugatAM me sukhakAra / hAjIkhAna DerA haraSa suM re, caupI kIdhI vAha, rAjasAra muni raMgai karIre, adhike mana ucchAha / svayaM kavi ne ise caupI (caupAI) kahA hai jabaki nAhaTA aura desAI donoM ise rAsa kahate haiM, lagatA hai ki isa samaya taka Ate-Ate rAsa caupAI meM koI antara vyAvahArika stara para nahIM raha gayA thaa| isameM zIla kA mahatva vyakta karane ke lie kuladhvajakumAra kA AkhyAna dRSTAnta rUpa se prastuta kiyA gayA hai| kavi ne likhA haisIle saMpati saMpaje, bhalA lahe sukhabhoga; kumara kuladhvaja jima lahyA, sIla taNe saMyoga / isa kRti kA maMgalAcaraNa nimna paMktiyoM se prArambha huA-- pArasanAtha pragaTa prabha, alavesara AdhAra, gor3Ipura meM gAjato, japatAM huve jykaar| zArada vali samarI karI, jotirUpa jagi mAMhi, kaviyaNa kai sukhasiddhi karI, paNamI parama ucchAha / yaha racanA jinaratana sUri ke samaya kI gaI thI-- vartamAna jinaratana sUrIsara re, rAje dhari manaraMga, caupI kIo meli cupa su re, suNatAM huve zubha saMga / ' 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 169-171 (pra0saM0) aura vahI bhAga 4, pR0 142-143 (na0saM0) / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasAra 399 inakI anya do racanAoM kA vivaraNa-uddharaNa na to nAhaTA ne aura na desAI ne hI diyA hai| mujhe unakI hastapratiyAM nahIM prApta ho sakI isalie unake uddharaNa denA sambhava nahIM ho skaa| rAjasundara--ye kharataragacchIya hIrakIrti 7 rAjaharSa>rAjalAbha ke ziSya the| inhoMne saM0 1772 mAgasara zukla athavA saM0 1773 meM 'caubIsI' kI racanA kii| nAhaTA ne caubIsI kA racanAkAla saM0 1772 batAyA hai| isameM 25 stavana haiN| isake chaH patroM ko eka prati mahimA zakti bhaNDAra meM upalabdha hai| yadyapi nAhaTA jI ne racanAkAla saMbaMdhI koI uddharaNa nahIM diyA hai, parantu yaha nirNaya unhoMne kisI AdhAra para liyA hogaa| desAI ne bhI racanAkAla saM0 1772 batAyA hai kintu unhoMne bhI uddharaNa nahIM diyA hai| unhoMne saM0 1773 meM kSamAdhIra dvArA likhita prati kA havAlA diyA hai| jaina gurjara kaviyo ke prathama saMskaraNa bhAga 3 pR0 1423 para koI racanAkAla nahIM diyA thA, kintu navIna saMskaraNa ke sampAdaka ne saM0 1772 diyA hai, sAtha hI use zaMkAspada bhI batAyA hai| jo ho, yaha racanA saM0 1773 se pUrva kI avazya haiN| kSamAdhIra rAjalAbha gaNi ke ziSya the| unhoMne yaha prati ahamadAbAda meM saM0 1773 caitra zukla dvitIyA ko likhI thii| isake Adi kI paMktiyA~ nimnAMkita haiM-- sarasa vacana dyo sarasati, gAyasuM zrI jinarAya, sanehI saahivaa| Ade Adi jinesaru, tAraNa taraNa jihAja, sanehI saahibaa| sakhIya sahelI savi milI, pUjai prathama jiNaMda, __ sanehI saahibaa| rAjalIlA avicala sadA, gAvau guNa bhAgacaMda, sanehI saahibaa| 1. agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 99 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1423 __ (pra0saM0) aura vahI bhAga 5, pR0 288 (na0 saM0) / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 guruparamparA- marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrI kharatara jinasukha sUriMdA, pratapo jima ravicaMdA jI, vAcaka harakIti guNavRndA, rAjaharSa sukhakaMdA jI / tAsu sIsa vAcaka padadhArI, rAjalAbha hitakArI jI, tAsu caraNa kamala anucArI, rAjasundara suvicArI jI / gurumukhi DhAla suNI je gAve, te paramAratha pAve jI, bhaNatAM guNatAM vadhate bhAvai, Arata dUre jAvai jI / rAjasoma -- ye kharataragaccha ke samayasundara ke praziSya evaM jayakIrti ke ziSya the / inhoMne gadya aura padya donoM sAhitya- rUpoM meM sAhitya sRjana kiyA hai / inhoMne kalpasUtrAntara vratacavadaha svapna kA vivaraNa marupradhAna purAnI hindI meM saM0 1706, jaisalamera meM likhA / inhoMne saM0 1715 meM zrAvaka ArAdhanA bhASA tathA paMcasaMdhi vyAkaraNa bAlA0 aura iriyAvahI mithyA duSkRta bAlA0 bhI likhA / " padya meM Apane anAdivicAra caupAI saM0 1729 sAMgAnera, padmaprabha stavana aura sUsar3ha rAsa nAmaka vRhad kAvya likhA hai / inakI eka anya racanA 'uMdara rAso' bhI prApta hai, kintu inakI kisI racanA kA uddharaNa prApta nahIM ho sakA hai / zrI desAI ne inakI guraparamparA meM 'samayasundara, harSanandana aura jayakIrti kA ullekha kiyA haiM / unhoMne bhI inakI zrAvakArAdhanA ( bhASA) aura iriyAvahI mithyA duSkRta stavana bAlAvabodha kA mAtra nAmollekha kiyA hai / rAjaharSa - kharataragaccha ke AcArya kIrtiratna sUri zAkhA ke upAdhyAya lalitakIrti Apake guru the / inhoMne 'thAvacyA sukozala caupaI saM0 1703 yA 1707 meM likhI, isI prakAra zrI nAhaTA ne inakI dUsarI racanA arahannA caupaI kA bhI racanAkAla saM0 1724 aura 1732 donoM batAyA hai / unhoMne inakI eka anya kRti nemiphAga kA bhI ullekha kiyA hai / 1. agaracanda nAhaTA -- paraMparA pR0 109-110 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1622 ( na0saM0 ) aura vahI bhAga 4 pU0 149 ( na0saM0 ) / 4, agaracanda nAhaTA - paraMparA pR0 107 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaharSa 401 zrI desAI ne 'thAvacyA zukaselaga copAI' nAma batAyA hai, yaha racanA 25 DhAla kI hai| isakA racanAkAla desAI ne saM0 1703 mAgasara, zukla 13 somavAra aura racanAsthAna bIkAnera batAyA hai, isake pramANa meM unhoMne saMbaMdhita paMktiyA~ uddhRta kI haiM, yathA saMvata satarai sa~ varase triottaraijI bIkAnera majhAri, moTo saMgha sadA zrI bIkAnera no jI jIvadayA pratipAla / isameM guruparaMparAntargata kIrtiratna, harSavizAla, harSadharma, sAdhumaMdira > vimalaraMga, labdhikallola aura lalitakIrti kA vaMdana kiyA gayA hai / isakI antima paMktiyoM meM rAjaharSa ne apane gurubhAI puNyaharSa kA bhI ullekha kiyA hai, yathA -- jehana bhAI puNyaharaSa vidyAnilo jI sahujANa saMsAra, tehI sAMnidhi lahiri kIdhI caupAI jI, rAjaharaSa sukhakAra ApakI dUsarI racanA arhannaka caupaI kA racanAkAla desAI ne saM0 1732 mahA zudI 15 guruvAra aura sthAna daMtavAsapura batAyA hai, saMbaMdhita paMktiyA~ isa prakAra haiM ------ tihAM thakI uddharyoo, sattara se battIsa, mAha sudI pUname o, guru puSa aha jagIsa / daMtavAsapura sudIpato o, jihA~ citAmaNi pAsa, sUdhe mana sevatA a, avicala lIlavilAsa / yaha racanA uttarAdhyayana para AdhArita hai, yathAAgama uttarAdhyayana nA TIkA che parabaMdha, kathA cothI kahI o, vIya ajjayaNa saMbaMdha | isameM arahannA RSi kI kaThina sAdhanA kA varNana kiyA gayA hai-arahannA riSi vaMdIye o, laghuvaya cArita pAta, kaThina kiriyA karI o, kaMcana komala gAta / " isakI prAraMbhika paMktiyA~ Age dI jA rahI haiM zrI phalavadhi praNamu sadA, paratakhi pArasanAtha, sukhadAika sAMcodhaNI, sahU bole sasamAtha | 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kaviyo, bhAga 4, pu0 71-74 ( na0 saM0 ) / 26 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gautamAdi gaNadhara namI, praNamI zrI gurupAya, arahannaka aNagAranA, guNa kahisyuM citalAya / nemi phAga neminAtha ke AkarSaka caritra para AdhArita sarasa racanA hai / isake Adi-aMta kI paMktiyA~ dI jA rahI haiM-- Adi-bhogI re mana bhAvIyo re, Ayo mAsa vasaMto re, nara nArI baha prema suM, keli kare guNavaMto re, phAga rame milI yAdavA / aMta-samudravijaya suta nemijI, jIva sakala pratipAla, rAjaharaSa bahubhAva suM, gAyo phAga rasAlo re / yaha racanA 'jaina satyaprakAza' varSa 14 aMka 6 meM prakAzita hai| isameM guruparaMparA nahIM hai isalie yaha inhIM rAjaharSa kI racanA hai athavA kisI anya rAjaharSa kI yaha nizcita rUpa se nahIM kahA jA sktaa| rAmacandra 'bAlaka' digambara sampradAya ke vidvAn racanAkAra the| inhoMne saM0 1713 meM 'sItAcarita kI racanA kii| isameM mahAsatI sItA kA cAritrika guNa, vizeSatayA satItva kI mahimA kA varNana hai| mAnava manobhAvoM kA hRdayasparzI vizleSaNa, vastuvyApAra varNana, karuNa vIra aura zAMtarasoM kI mArmika niSpatti, sazaktabhASA zailI Adi viziSTa guNoM ke kAraNa yaha jaina prabandha kAvyoM meM zreSTha sthAna kA adhikArI grantha hai| yaha 3600 padyoM kA vistRta mahAkAvya hai, isakI racanA tithi isa prakAra batAI gaI hai saMvata sataraha sarotare, magasira grantha samApita kare / 2 yaha sItAcarita ke aMtima pRSTha kI paMkti hai| racanA sargabaddha nahIM hai phira bhI vAlmIki rAmAyaNa yA tulasIkRta rAmacaritamAnasa kI tulanA meM isakA kathAnaka aneka navIna udbhAvanAoM aura vividha 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2 pR0 125-126 aura vahI bhAga 3, pR0 1181-82 (pra0 saM0 ) tathA bhAga 4 pR0 71-74 (na0 sN0)| 2. DA0 lAlacanda jaina--jaina kaviyoM ke brajabhASA prabandhakAvyoM kA adhyayana pR0.67 / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmacandra 403 prasaMgoM ke kAraNa viziSTha bana gayA hai| isakI prati digambara jaina maMdira, vAsana daravAjA, bharatapura (rAjasthAna) se prApta huii| rAmacandra-pAvacandragaccha ke hIrAcandra>candra ke ziSya the| inhoMne digambara sAdhu nemicandra kRta dravyasaMgraha para 'dravyasaMgraha bAlAvabodha' likhaa| isa lekhaka aura isakI racanA kA anya vivaraNa evaM uddharaNa nahIM milA, yadyapi isakI carcA desAI aura nAhaTA donoM ne kI hai|' rAmacandra caudhurI-ApakI eka sAmAnya kRti 'caturviMzati jina pUjA', jo eka prakAra kI 'caubIsI' hai, kA uddharaNa desAI ne diyA hai| isake Adi aura aMta kI paMktiyA~ prastuta kara rahA hU~Adi-siddhi buddhidAyaka karmajita bharamaharaNa bhayabhaMjana, caubIsU jina dyau mujhai jJAna namU padakaMja / aMta-vRSabha Adi caubIsa jinezvara dhyAvahI, arghya karai guNa gAya tUra bajAvahI / te pAvai siva sarma bhakti surapati karai, rAmacandra sakatAhI kIrti jaga vistarai / iti zrI caturvizati pUjA caudharI rAmacanda kRta saMpUrNa / rAmacandra-inake guru kharataragaccha ke pradhAna jinasiMha sUri ke ziSya padmakIrti ke ziSya padmaraMga the| padmakIrti ko kavi ne caudaha vidyAoM meM pAraMgata aura cAroM vedoM kA artha pahacAnanevAlA batAyA hai, yathA zrI jinasiMha sUri sukhakArI, nAma ja. saba sura naranArI, jAkai ziSya siromaNa kahiye, padmakIrti guruvara jasu lahiye / vidyAcyAra dasa kaMTha bakhANa, veda cyAra ko aratha pichAne / padmaraMga munivara sukhadAI, mahimA jAko kahI na jaaii| 1. (a) agaracanda nAhaTA--rAjasthAna kA jaina sAhitya pR0 232 / (ba) mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1628 (pra0saM0) aura vahI bhAga 4 50 305 (n0sN.)|.. . 2, bahI, bhAga 5, pR0 420-421 (na0 sN0)| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kavi inhIM padmaraMga kA ziSya thaa| zrI agaracanda nAhaTA ne batAyA hai ki inhoMne saM0 1711 meM 'mUladeva caupaI' kI racanA tohara nAmaka sthAna meM kI aura zrIpAla caupaI saM0 1725, bIkAnera meM likhii| inhoMne dasa paccakhANa stava, sammeta zikhara stava, AdinAtha stava ke alAvA rAmavinoda, vaidyavinoda nAmaka vaidyaka graMtha tathA sAmudrika bhASA nAmaka sAmudrika zAstra saMbaMdhI grantha bhI likhA' arthAt ye bhI apane guruoM ke samAna kAvya, zAstra, vaidyaka aura jyotiSa Adi ke pAraMgata vidvAn tathA lekhaka the| mizrabandhu vinoda meM inakA nAma 'rAmacandra sAkI banArasa vAle' diyA gayA hai / 2 kintu banArasa ke nahIM the| rAmavinoda caupaI meM inhoMne apane ko mizra kezavadAsa suta tathA apanA nAma mizra rAmacandra batAyA hai| kAzI nAgarI pracAriNI sabhA ke khoja vivaraNa meM inheM jainetara batAyA gayA hai / paradukha bhaMjaNa ke liye, kIyo mizra rAmacandra, grantha racyo he sukhadA, jAMlagidhU ravicaMda / iti mizra kezavadAsa suta rAmacandreNa viracite zrI rAmavinode... kavi ne svayaM guruparaMparA dI hai, yathA koTigaccha kharatara paradhAna zrI jinasiMha sUri rAjAna, raMje jiNa akabara sAha salema, karAmAta dikhalAvai ama / ataH vaha avazya hI jaina hogaa| para zaMkAspada bAteM bhI kaI haiM, isameM tIrthaMkaroM, gaNadharoM kI nahIM balki 'gavarIputra gaNeza' kI vaMdanA hai| dhanvantari ke caraNayuga ko praNAma karake yaha vaidyaka grantha prAraMbha kiyA gayA hai / kavi ne racanAkAla 1720 mAgasara zukla 13 buddhavAra batAyA hai, yathA gaganaM pANi phuni dvIpa zazi, himaritu magasira mAsa ra zukla pakSa terasi dine, budhavAra jina jaas| racanA zAha auraMgajeba ke samaya kI gaI aura usake zAsana suvyavasthA kI prazaMsA bhI kI gaI hai, yathA - 1. agaracanda nAhaTA - paraMparA pR0 106 / 2. mizrabandhu--mizrabandhu vinoda, bhAga 2 pR0 466 / 3. kAzI nAgarI pracAriNI sabhA - khoja vivaraNa bhAga 8 10 465 / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmacandra 405 maradAnau aru mahAbalI avaraMga sAhi naraMda, tAsa rAja maiM harSa suM, racyo zAstra AnaMda / yaha racanA khurAsAMna dezAntargata bannU pradeza ke sakkI nAmaka sthAna meM kI gaI thI zAyada isIlie mizra bandhuoM ne inakA upanAma 'sAkI' samajha liyA ho| paMktiyA~ isa prakAra hai-- uttara disi khurasAMna maiM, bAnU desa pradhAna, sajalabhUmi rai sarvadA, sakkI sahara subhathAna / ' inake mUla sthAna kA nizcaya nahIM ho sakA hai, rAyabahAdura hIrA. lAla kaTanI ne inakI bhASA ke AdhAra para inheM rAjasthAnI kahA hai aura nAhaTA jI bhI aisA hI mAnate haiM / yaha vaidyaka graMtha hai, jaisA svayaM kavi kahatA hai zrI dhanvaMtara caraNa yuga praNamu dharI ANaMda; roga nasa jasU nAma thI, saba jana ko sUkhakaMda / vividha zAstra dekhI karI, sukhama karu adhikAra, rAma vinodaha graMtha yahu, sakala jIva sukhakAra / isameM eka jagaha racanAkAla 'saMvata solaha se vIsA' bhI diyA huA hai kintu vaha pATha azuddha pratIta hotA hai, racanA auraMgajeba ke zAsana kAla kI hai ataH saM0 1720 kI hI ho sakatI hai| __'rAmavinoda svopajJa hindI TIkA' bhI inakI likhI batAI gaI hai kintu racanAkAla saM0 1719 mAgha zukla 13 buddha diyA hai jo sahI nahIM ho sakatA kyoMki yadi mUla racanA 1720 kI hai to TIkA 1719 kI kaise ho sakatI hai / isakA Adi dekhiye -- atha rAmavinoda graMtha vacanikA vaMdha vArtA likhyate / atha prathama zrI gaNeza jI kI stuti likhiye hai / kaise haiM gaNeza jI, Rddhi siddhi ke deNahAra haiN| ___ anta-zrI koTikagaNa zrI kharataragacche zrI jinasiMha sUri bhaTTAraka kaise hu akabara pAtisAha ku sAha salema jahAMgIra tinahU ne jinasiMha sari bhaTTAraka kuM Apake hAtha ThIka diyA takhataM vaiNaya samAtika huI tisake celA padmakIrti hue| mAhara vaidyavidyA meM nipuNa 1. DA0 premasAgara jaina--hindI jaina bhaktikAvya aura kavi, pR0 242-243 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhaye / tisake pATa padmaraMga jI huA tisakA celA rAmacandra huA tisane saM0 1719 mRgasira sudi terasa buddhivAra ke dina yaha grantha TIkA pUraNa kiyaa| vaidyaka sambandhI eka anya graMtha 'nAr3I parIkSA' bhI Apane likhA hai|' jisakI prArambhika paMktiyAM isa prakAra haiM-- subhamati sarasati samarIya, zuddha citta hita Ana; pragaTa parIkSA jIvanI, lahIyo catura sujANa / 13 gAthA kI eka choTI racanA 'mAna parimANa' bhI Apane kI hai| vaidyaka sambandhI eka anya vistRta racanA ApakI upalabdha hai jise 'sAraMgadhara bhASA' athavA vaidyavinoda (vaidyaka) kahA gayA hai, yaha racanA saM0 1726 vaizAkha 15 bharoTa meM kI gaI thii| kavi ne likhA hai-- vividha cikitsA roga kI karI sugama hita AMNi, vaidyavinoda iNa nAma dhari, yAmai kIyo bakhANa / sAraMgadharabhASA kIyau, vaidyavinoda rasAla bheda ja iNakai suNata hI, paMDita hoi sucAla / pahilI kInau rAmavinoda, vyAdhi nikaMdaNa karaNa-pramoda, vaidyavinoda yaha dUjA kIyA, sajana dekhi khusI hoi rhiiyaa| isameM bhI Upara dI gaI guruparaMparA batAI gaI hai| racanAkAla isa prakAra batAyA hai. rasa dRga sAyara zazi bhayau ritu vasaMta vaizAkha, pUraNimA zubha tithi bhalI, grantha samApti iha bhAkha / sAhi na sAhipati rAjato auraMgajeba nariMda, tAsa rAja mai se racyo, bhalo graMtha sukhakaMda / Apane sAmudrika bhASA kI racanA saM0 1722 mAgha kRSNa 6 ko meharA meM kI jo pajAba meM vitastA nadI ke kinAre eka sundara nagara thaa| Apane kAvya saMbaMdhI granthoMkA praNayana kiyA hai| jinameM do carita saMbaMdhI caupAI hai aura tIna stavana haiN| stavana haiM--dasa paccakhANa stavana, sameta zikhara stavana aura AdinAtha stavana / carita kAvyoM meM mUladeva caupaI aura zrIpAla caupaI kA patA calatA hai| mUladeva caupaI saM0 1711 kArtika navahaTa meM jinacaMdra sUri ke rAjya meM likhI gii| 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 4, pR0 172 (n0sN0)| Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmacandra 407 zrI premasAgara jaina ne isakA racanAkAla saM0 1711 phAlguna batAyAM hai| zrIpAla caupAI kI carcA nAhaTA ne kI hai aura racanAkAla tathA sthAna kramazaH saM0 1725, bIkAnera batAyA hai| anya vivaraNa-uddharaNa nahIM diyA hai / isI prakAra mizrabandhuoM ne inakI racita jaMbUcarita kA ullekha kiyA hai kinta paricaya nahIM diyA hai| ataH ina carita kAvyoM kA vizeSa vivaraNa-uddharaNa denA sambhava nahIM ho sakA hai| mUladeva carita eka aitihAsika kAvya hai jisameM mUladeva kA caritra varNita hai| stavanoM meM dasa paccakhANa gabhita vIra stavana 33 kar3I kI racanA hai jo saM0 1731 poSa zukla dasamI ko pUrNa huI thii| isakA Adi dekheM-- zrI siddhArathanadana namuM, mahAvIra bhagavaMta, trigaTai vaiNa jinavara parakhada vAra milaMta / racanAkAla - saMvata vidhi guNa azva zazi, vali posa sudi dasamI dinai, padamaraMga vAcaka sIsa gaNivara rAmacandra tapavidhi bhaNai / ' yaha racanA caitya Adi saMjjhAya bhAga 1 tathA abhayaratnasAra Adi meM prakAzita hai| sammeda zikhara stavana (saM0 1750) meM jainoM ke prasiddha tIrtha kSetra sammeda zikhara kI stuti hai| yahA~ jainoM ke 20 tIrthaGkaroM kA nirvANa huA thaa| isalie isakI mahattA aura pavitratA kI sabhI muktakaMTha se sarAhanA karate haiN| bIkAnera AdinAtha stavana saM0 1730 jeTha sudI 13 kI racanA hai / isameM bIkAnera meM sthita AdinAtha kI vaMdanA hai| inake kucha pada bhI prApta haiM jinameM bhakti, lAlitya evaM madhura kalpanA kI jhalaka ekatra milatI hai| kavi jinarAja kA bhakta hai aura kahatA hai aba jinarAya miliyA, guNa gaNadhara sundara anUpa, jabaloM bheda lahyau nahi prabhu ko gati gati meM atiruliyA / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 307-608 bhAga 3, pR0 138, 1296, 13.1 aura vahI bhAga 4, pR0 171-175 (n0sN0)| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa carana kamala pUjata thiratA lahi, eka ahaM sudhi jhiliyA, rAmacandra guna baranata hI sakala pApa Tali cliyaa| inhoMne Adi jina RSabha ke tapasI bhesa kI bhavyatA kA varNana karate hue likhA hai - cali jina Adi dekha, sura gana khaga dita sabhUya sakala saMga taji traNavat vana meM nagana cidAvama peSai / rAmacandra dhani dAnI kahai suraratana vRSTi kari pereM / ' rAmavijaya-tapAgaccha ke vimalavijaya Apake guru the| Apa khyAtilabdha sukavi the aura ApakI kaI racanAeM prakAzita haiM / prasiddha racanAoM kA vivaraNa Age diyA jA rahA hai| 'bAhubala svAdhyAya' (saM0 1771, bhAdra zukla 1, ravi) kA Adi svasti zrI varavA bhaNi, paNalA rISabha jiNaMda, gAyasyu tasa suta atibali, bAhubali mUnicaMda / bharate sAThi sahasa barasa, sAdhyAM SaTa khaMDa deza; achi Uchava ANaMda syu, vanitA kidha paraveza / racanAkAla RSabhajina pasAya iNa pare, saMvata satara akotare, bhAdara suta paDavA dine ravivAra UlaTabhare / guruparamparA-- vimalavijaya uvajhAya sadaguru ziSya tasa zubhavare, bAhubala munirAya gAtAM, rAmavijaya jayajayavare / yaha racanA 'jaina saMJjhAya saMgraha' (sArAbhAI navAba) aura moTeM saMJjhAya mAlA saMgraha meM prakAzita hai / gauDI pAsa stavana (athavA chanda) 63 kar3I, saM0 1772, vijyaadshmii| racanAkAla nayaNAM muni muni caMda varase vijedazami dine, racio raMge chaMda kamalAkIrti saMnidhi / 1. DA0 premasAgara jaina-hindI jaina bhaktikAvya aura kavi, pR0 242-247 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmavijaya rohiNI saMJjhAya -- aMtima paMkti vimalavijaya uvajhAya no sIsa, rAmavijaya lahe sakala jagIsa / yaha bhI tIrthamAlA meM saMgrahIta hai / mahAvIra jina paMca kalyANaka (saM0 1773 ASAr3ha zukla 5, surata) racanAkAla oma carama jiNavara sayala sukhakara thuNyo ati UlaTabhare, ASAr3ha ujjvala paMcamI dina saMvata sattara tihottare / 11 yaha kRti caitya Adi saMJjhAya bhAga 3 tathA anyatra se bhI prakAzita hai / 24 tIrthaMGkara AMtarAnuM stava (1773 surata) Adi-- sAradA sAradA ne sUmare, pada paMkaja paNameva covIse jina varaNavu, aMtarajUta saMkheva / racanAkAla covIsa jinavara taNo aMtara bhaNo ati ullAsa o, saMvata satara totere oma rahI sUrata comAsa a / yaha racanA jinendra bhakti prakAza aura caitya Adi saMJjhAya bhAga 3 tathA anyatra se bhI prakAzita evaM lokapriya hai / 406 vijayaratnasUri rAsa (saM0 1773 bhAdra kRSNa 2 ke pazcAt ) yaha eka' mahatvapUrNa racanA hai / yaha 'jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya' meM prakAzita hai| isameM vijayaratna kI guNAvalI aura unakA itivRtta varNita hai / isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai- suprasanna AlhAdakara, sadA jAsa mukhacaMda', vaMchita pUraNa kalpataru, sevaka zrI jinacaMda ! isameM vijayaratna aura ratnavijaya donoM nAma milate haiM / rAsa dvArA sUcanA milatI hai ki Apa sAha hIrA aura hIrade ke tIsare putra the / pati kI mRtyu ke pazcAt hIrade ne tIsare putra jeTho ko jUnAgar3ha jAkara vijayaprabha sUri ko sauMpa diyA, unhoMne dIkSA dI aura nAma jinavijaya 1. sampAdaka munijinavijaga jaina -- aitihAsika gurjara kAvyasaMcaya vijayaratna sUri rAsa, pR0 37-45 / 2. zrI mohanalAla dalIcaMda desAI -- jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 281 284 ( na0saM0 ) / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa diyaa| saM0 1732 jUnAgar3ha, meM inheM sUripada dekara nAma vijayaratna rakhA gyaa| rANA amarasiMha, rAvala khumANa siMha aura AjamazAha Adi inakA sammAna karate the| jodhapura ke mahArAja ajIta siMha ke ye vizeSa Adara bhAjana the| yaha racanA vijayakSamA sUri ke samaya huii| inakA svargavAsa saM0 1772 bhAdo zukla aSTamI ko huA thaa| isake Adi meM likhA hai-- gAsyuM giruA gachapati, zrI ratnavijaya sUrIMda / aura kalaza meM kahate haiM-- vijayaratna sUriMda sundara gaccha gayaNa divAyaro, jagacittaraMjana kumatibhaMjana kula payoja klaadhro| saMpattidAtA sukhavidhAtA kusalavalli payoharo, tasa caraNa sevaka rAmavijaye gAyo guru guru jykro|' caubIsI-Adi--hAM re Aja malio mujhane tIna bhuvana no nAtha jI, anta-- Aja saphala dina mAharo o, bheTyo vIra jiNaMda ke, tribhovana no dhaNI / yaha racanA caubIsI-bIsI saMgraha pR0 452-469 aura stavana maMjUSA meM bhI prakAzita hai| ina kRtiyoM kI bhASA ko prAkRtAbhAsa rUpa dene ke lie kAphI tor3A maror3A gayA hai yathA divAyaro, payoharo, gayaNa Adi kramazaH divAkaro, payodhara aura gagana ke lie prayukta zabda haiM / rAmavijaya(rUpacaMda)-Apa kharataragacchIya prasiddha kavi jinaharSa> sukhavarddhana>dayAsiMha ke ziSya the| inakA janma nAma rUpacaMda thA aura ye osavAla AMcadigyA gotra ke vaizya the| ApakA janma saM0 1744 meM aura dIkSA saM0 1751, vaizAkha kRSNa dvitIyA ko jinacaMdra sUri dvArA huii| usI samaya inakA dIkSA nAma rAmavijaya par3A thaa| apanI racanAoM meM ye apanA nAma rAmavijaya aura rUpacanda donoM diyA karate the| Apane gadya ke kSetra meM adhika kArya kiyA aura aneka bhASA TIkAyeM likhiiN| ye vyAkaraNa evaM jyotiSa ke acche jAnakAra 1. sampAdaka muni jinavijaya-jaina aitihAsika gurjara kAvyasaMcaya pR0 37-44 2. mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 521-523 aura bhAga 3, pR. 1434 tathA vahI bhAga 5, pR0 281-84 (n0sN0)| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmavijaya (rUpacaMda) 411 the| saMskRta meM inhoMne gautamIya kAvya aura saMskRta gadya meM guNamAna prakaraNa nAmaka graMtha likhA hai| inakI marugurjara gadya aura padya meM agralikhita racanAe~ prApta haiM 'bhartRhari zataka traya bAlAvabodha 1788 sojata; amarazataka bAlAvabodha 1791 sojata; samayasAra bAlAvabodha 1798; bhaktAmara TabA 1811 kAlAUnA; hema vyAkaraNa bhASA TIkA saM0 1822 kAlAUnA; navatatva bhASA TIkA saM0 1823 kAlAUnA / sannipAta kalikA TabA 1831 pAlI, duriyara stotra TabA 1013, bilADA; kalyANa maMdira stotra TabA saM0 1811 kAlAUnA; muhartamaNimAlAgraMtha bhASA saM0 1801 (jozI vacharAja ke lie racita) vivAha paDala bhASA, kalpasUtra bAlAvabodha aura mahAvIra 72 varSAyu khulAsApatra / __inameM se Adhe se adhika racanAoM kA racanAkAla 19vIM (vi.) kA pUrvArddha hai, phira bhI inakI racanA prakriyA 18vIM (vi0) ke uttarArddha meM prArambha ho cukI thI, ataH pUrva rIti para inakA varNana 18vIM meM hI kara diyA jA rahA hai| inake padyabaddha racanAoM kI sUcI Age prastuta kI jA rahI hai citrasena padmAvatI caupaI 1814 bIkAnera; neminavaraso, osavAla rAsa (gotra nAmAvalI), gaur3I pArzvanAtha vRhad chanda (113 gAthA), Abastavana, phalaudI pArzvanAtha stavana, nayanikSepaNAdi stavana, sahasrakUTa stavana, jinabhaktasUri sIMha cakrI chanda (paMjAbI bhaassaa)| ApakI sarvaprathama racanA 'samudravaddha kavitta' saM0 1767, vIlhAvAsa meM likhI gaI thii| hindI meM likhita 18vIM zatAbdI kI eka anya racanA jinasukha sari majalasa hai| ApakA svargavAsa 90 varSa kI Ayu meM saM0 1834 pAlI meM huaa| ApakI katipaya racanAoM kA paricaya Age prastuta kiyA jA rahA hai| gadya kI bhASA ko lekhaka ne lokabhASA kahA hai kintu usake uddharaNa upalabdha nahIM haiM / 'bhatRharizataka traya bAlA0' (saM0 1788 kArtika zukla 13 sojata) ke Adi meM inhoMne likhA hai, yathA -.. sarvadarzana mAnamya rUpacaMda yatiH kaviH, sannItizatakasyAsya brUte'artha lokabhASayA / 1. agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 104-105 / 2. vahI, Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha racanA inhoMne chAjar3a ke mantrI jIvarAja ke putra manarUpa ke Agraha para kI thii| padya racanAoM meM prayukta bhASA, zailI Adi kA namUnA dene ke lie aba 'citrasena padmAvatI rAsa' kA vivaraNa-uddharaNa diyA jA rahA hai / citrasena padmAvatI rAsa (495 kar3I, saM0 1814 poSa zukla 10, bIkAnera) Adi - zrI risahesara payakamala, paNamiya dhari ANaMda, dAna dharama guNa varaNavU suNo sabhI naravRnda / racanAkAla -aThAraha sau Upari varasai, cavadotara vahaMta, posa mAsa zudi dasamI taNe dina, rAsa racyo manakhaMta / guruparamparA-- zrI jinalAbha sUrIsara rAjai, kharatara gacha bar3abhAgI, khemasAkha zrI zAMtiharaSa siSa, zrI jinaharaSa vairaagii| tAsa sIsa vAcaka sukhavaradhana, kalAnidhAna kahAyAM, tAsa sIsa vANArasa padadhara, zrI dayAsiMdha muniraayaa| tAsu caraNa kamala supasAya, sarasati sunijI pAI, rAmavijai uvajhAya o caupaI, bIkAnera baNAI / isakI aMtima paMktiyoM meM dharma kA mahatva kahA gayA hai aura yaha racanA dharma ke dRSTAnta svarUpa kI gaI hai jisameM citrasena padmAvatI dvArA dharmapAlana kI maryAdA kA varNana hai / kavi kahatA hai - bhaviyaNa sAcau aka dharma bhAI, bhavakatAra bhamaMtA jIvaneM ahija hoi shaaii| dharama padAratha sAra jagata meM jihAM tihAM gyAnI o gAyau, tiNa Upari citraseNa nariMda nau, a dasaTAMta sunnaayau|' amaruzataka bAlAvabodha saM0 1798 Azvina svarNagiri meM gaNadhara gotrI jagannAtha ke lie likhA gyaa| bhaktAsara stotra bAlAvabodha saM0 1811 jyeSTha zukla 11 kAlAUnA meM likhA gayA tathA navatatva bAlAvabodha saM0 1834 sabalasiMha ke paThanArtha likhA gayA thaa| __ isa prakAra saMskRta, hindI, paMjAbI, marugarjara Adi nAnA bhASAoM aura gadya, padya kI vividha zailiyoM ke ye siddhahasta lekhaka the| 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 55-56, 323-324 aura 1642 (pra0saM0) tathA vahI bhAga 5, pR0 339-40 (n0sN0)| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vAcaka) rAmavijaya 413 (vAcaka) rAmavijaya--Apa tapAgaccha ke yugapradhAna hIravijaya sUri kI paramparA meM kalyANa vijaya>dharmavijaya>jayavijaya>zubhavijaya > sumati vijaya ke ziSya the| inhoMne pracura sAhitya-sRjana kiyA hai| ye gadya aura padya donoM rUpoM meM sAhitya racanA kuzalatA pUrvaka karate the| gadya meM likhita upadeza mAlA bAlAvabodha (1781 mAgha zukla 9, karNabhUSAnagara) meM 71 upadezaparaka kathAyeM haiM aura unakI TIkA gadya meM hai| aisI racanAoM meM racanAkAla Adi saMskRta meM likhane kI paripATI par3a gaI thI, yathA -- saMvaccaMda gajAdribha prabhujite varSe madyAvujvale, siddhayArtha navamI dine puravare zrI karNabhUSAhvaye / ApakI dUsarI gadya racanA neminAtha caritra bAlAvabodha (saM0 1784) bhI prApta hai, para inake gadya ke namUne aprApta haiM / padya meM Apane tejapAla rAsa saM0 1760, dharmadatta RSi rAsa saM0 1766, zAMtijina rAsa aura lakSmIsAgara sUri nirvANa rAsa nAmaka vistRta racanAoM ke atirikta caubIsI tathA bIsI bhI likhA hai| zAMti jinarAsa meM hIravijaya sUri kI prazasti meM unakI do mahAna upalabdhiyoM kA ullekha kiyA gayA hai| akabara se milakara use prabhAvita karane kI ghaTanA to sarvajJAta hai, dUsarI ghaTanA bhI gaccha kI dRSTi se paryApta mahatvapUrNa hai| dUsarI ghaTanA hai meghaRSi kA lokAgaccha chor3akara hIravijaya kA ziSya honaa| isa rAsa kA racanAkAla (saM0 1785 vaizAkha zukla 7 guru rAjagara) isa prakAra vatAyA gayA hai saMvata satara paMcAsIyA varSe, vaizAkha mAsa kahAyA, zudi sAtama guru puNya saMyoge, pUraNa kalaza kddh'aayaa| racanA sthAna zrI rAjanagara no saMgha sobhAgI, tehane prathama sunnaayaa| Rddhi vRddhi pragaTI adhikerI, ANaMda adhika upaayaa| isameM guruparamparA kA vistRta vivaraNa hai| hIravijaya dvArA biMba pratiSThAoM, tIrthayAtrAoM ke sAtha unakA vaMza-parivAra, dIkSA, padavI Adi kA bhI varNana kiyA gayA hai / tatpazcAt vijayasena kA bhI jIvana paricaya diyA gayA hai / taduparAnta sAgaragaccha ke saMsthApaka rAjasAgara, vRddhisAgara, lakSmIsAgara, mAnavijaya, kalyANavijaya, dharmavijaya, jayavijaya, zubhavijaya aura sumati vijaya kA sAdara vaMdana kiyA gayA hai| Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bAda meM zAMtinAtha ke udAtta caritra kA citraNa kiyA gayA hai| isakA prArambha isa prakAra huA hai-- sakala zreya varadAyinI, munivara vaMdita jeha, jina pada lakSmI nitanamuM, ANI adhika saneha / yaha racanA jainakathA ratnakoza bhAga 8 meM prakAzita hai| lakSmIsAgara sUri nirvANa rAsa saM0 1788 ke kucha hI pazcAt racI gaI hai| Adi- zrI yugAdi jiNavara taNA, pada praNamuM kara joDi, bhavimana vaMchita pUravA, kalpatarU nI jodd'i| tapagacha nAyaka jinavarU zrI lakSmIsAgara sUri; guNa tehanAM gAsyuM ghaNAM, ANI AnaMda puuri| isameM lakSmIsAgara sUri kA sAdara vaMdana-smaraNa kiyA gayA hai| yaha rAsa jaina aitihAsika rAsamAlA bhAga 1 (saM0 mohanalAla dalIcaMda desAI) meM prakAzita hai|' caubIsI saM0 1778 se pUrva mahasANA meM likhI gaI / isakI aMtima paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiM - ima bhuvanabhAsana dUritanAsana vimala zAsana jinavarA, bhavabhIti cUraNa AsapUraNa sumatikAraNa saMkarA / meM thuNyA bhagate vividha jugateM nagara mahisANeM rahI, zrI sumativijaya caraNa sAMnidhi, rAmavijaya jayasirI lhii| 20 viharamAna stavana kA Adi-~ suNi bhavi prANI re, zrI sImaMdhara jinadhyAvo, prathama prabhU vicarata videhe, guNa tasa ahanisi gAvo / zrI sUmati suguru sevA zuddha manathI karatAM sujasa uupaavo| vAcaka rAmavijaya kahe jagamAM jIta nisAna bjaavo| 1. sampAdaka mohanalAla dalIcanda desAI-jana aitihAsika rAsamAlA bhAga 1 / Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 (vAcaka) rAmavijaya isakI antima paMktiyAM nimnAMkita hai zrI ajina vIrya jina vIrya anaMtU prakaTyUM kSApaka bhAve re, sahaja samAdhinI lIlA vilase, te prabhu eka sabhAve re / sadguru sumati vijaya kavi sAMnidhi, jagi lahIiM jasa vAdo re, vAcaka rAmavijaya kahe je prabhu dhyAne amRta AsvAdo re|' ina tIna bar3e rAmavijaya nAmadhArI lekhakoM ke alAvA inhIM logoM ke samakAlIna eka rAmavijaya aura ho gaye haiN| isa prakAra 18vIM zatAbdI meM donoM gacchoM meM milAkara kula cAra rAmavijayoM kA ullekha aura vivaraNa-uddharaNa milatA hai| ina logoM ne paryApta sAhitya kI racanA kI hai aura jaina sAhitya kA saMvarddhana kiyA hai| Age caturtha rAmavijaya kA saMkSipta paricaya diyA jA rahA hai| rAmavijaya--Apake guru tapAgacchIya kanakavijaya the| inhoMne 'vijayadeva sUri nirvANa rAsa' (28 kar3I) saM0 1712 Aso 2, zaMdera meM pUrNa kii| isake prArambha kI paMktiyA~ Age dI jA rahI haiM sakala janamana raMjanI re, sarasa yo vara sAra, zrI vijayadeva sari taNA re, guNa gAtAM jayakAra, re jaMgama surataru racanAkAla - saMvata 17 sattara Aso bArotarai vIjai racyUM nirvANa, rahI rAnera caumAsu suhaMkaru, zrI saMghanaI kalyANa / isameM guruparaMparA isa prakAra batAI gaI hai-- iya pUraNa punya punyAvadya prANI zrI vijayadeva sUri guNa niiluu| mayakaMda caMda gokhIra sarIkho jAsa jagi jasa niramalau / tasa paTTadIpaka kumati jIpaka zrI vijayaprabha ciraMjayo, kanakavijaya kavi rAma jaMpai, vaMdata guru ANaMda thayo / 1. mohanalAla dalIcanda desAI- jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 546-552, bhAga 3, pR0 1441-43 tathA 1640-41 (pra0saM0) aura bhAga 5, pu0 202-208 (n0sN0)| 2. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1523 (pra0saM0) aura vahI bhAga 4, pR0 249 (n0sN0)| Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isase spaSTa hai ki Apa vijayadeva sUri > vijayaprabha sUri7 kanaka vijaya ke ziSya the| kavi ne apanA nAma rAmavijaya ke sthAna para kevala 'rAma' diyA hai| rAmavimala-ye tapAgacchIya somavimala ke praziSya evaM kuzalavimala ke ziSya the| inhoMne 'saubhAgya vijaya nirvANa rAsa' athavA 'sAdhuguNa rAsa' kI racanA saM0 1763 auraMgAbAda meM kii| jaina satyaprakAza varSa 2 aMka 12 meM saubhAgyavijaya ke sambandha meM paryApta sUcanAyeM dI gaI haiN| usase lagatA hai ki saubhAgya vijaya eka sacce sAdhu the| isa rAsa meM unake guNoM kA varNana kiyA gayA hai| isakI prArambhika paMktiyoM meM sarasvatI kI vandanA hai, yathA --- sarasati sAmiNi paya namI, pAmI suguru pasAya, sAdhu taNAM guNa gAvatAM, pAtika dUri palAya / racanA sthAna kA ullekha kavi ne isa paMkti meM kiyA hai-- nagara avaraMgAvAda mAMhe racyo jI paMDita zrI saubhAgya vijaya niravANaho / guruparamparAntargata vijayaratna, somavimala aura kuzalavimala kI vaMdanA kI gaI hai| sambandhita paMktiyA~ prastuta haiM tapagacha teja taraNI sama sobhatA jI, zrI vijeratna prabhU bhUpAla ho| vAdI madabhaMjana gaMjana kesarI jI, paTTa prabhAkara suguru dayAla ho| tasa padapaMkaja gacha mAhi saubhatA jI paMDita zrI somavimala suvizAla ho| sevaka kuzala vimala guNa Agaru jI, mujha thAyo guru bhavi bhavi aha kRpAla ho / je bhavi bhAveM bhaNe guNeM jI, tasa ghari dina dina jaya jayakAra ho, raMge ho rAmavimala ima vInaveM jI, dhyAveM te pAveM bhavajalapAra ho| dhana dhana sobhAgI guru jI vaMdiye jii|' 1. mohanalAla dalIcaMda desAI --jaina garjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1409-10 (pra0saM0) aura vahI bhAga 5, pR0 222-223 (na0 sN0)| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacanda 417 rAyacanda-- isa nAma ke kaI jaina lekhaka ho gae haiN| saM0 1700 ke AsapAsa eka rAyacanda nAgara' hue jinhoMne gIta goviMdAdarza aura lIlAvatI kI racanA kii| 17vIM zatAbdI meM eka anya rAyacaMda hue jo guNasAgara ke ziSya the, jinhoMne vijayaseTha vijayAsatI rAsa kI racanA saM0 1682 meM kI, inakA ullekha marugurjara jaina sAhitya ke bRhad itihAsa khaNDa do meM ho cukA hai| 19vIM zatI ke pUrvArddha meM bhI eka rAyacanda nAmaka sAhityakAra hue haiM jinhoMne gautama svAmI rAsa, kalAvatI caupaI, RSabhacarita Adi pacIsoM grantha likhe haiN| inakA vivaraNa yathAsthAna 19vIM zatAbdI meM diyA jA skegaa| zAyada inhoMne hI avayavI zakunAvalI kI racanA saM0 1817 nAgapura meM aura kalpasUtra hindI bhASA kI racanA saM0 1838 banArasa meM kii| kahA jAtA hai ki yaha graMtha zivaprasAda sitAre hiMda ke kisI pUrvaja ne likhavAyA thA aura rAjAsAhaba ne use kAvya bhASA nAma se prakAzita karAyA thaa| 20vIM zatAbdI ke siddha puruSa rAyacanda ne adhyAtma siddhi kI racanA kI hai| inheM mahAtmA gAMdhI apane AdhyAtmika guru kI taraha mAnate the| inakI bhI carcA yathAsthAna kI jaayegii| sArAMza yaha ki rAyacanda itane logoM kA nAma hai ki unakI racanAoM meM ghAlamela honA sahaja sambhava hai| ina sabase bhinna 18vIM zatAbdI ke prasiddha sAhityakAra rAyacanda kA vivaraNa yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai| ye marugurjara (hindI) ke zreSTha kavi haiN| inhoMne saM0 1713 meM 'srItAcarita' kI racanA kI jo yadyapi raviSeNa ke padmapurANa para AdhArita hai para kavi ne apanI pratibhA se ise maulika racanA kI taraha sarasa banA diyA hai| isameM sItA ke caritra kI pradhAnatA hai| nArI bhAvoM kI vyaMjanA sundara DhaMga se huI hai| vAhya evaM antaHprakRti kA inheM sUkSma jJAna pratIta hotA hai, bhASA sazakta hai, isalie jaina sAhitya meM yaha grantha mahatvapUrNa hai| isameM 3600 padya haiN| mizrabandhU ne bhI isakA racanAkAla saM0 1713 hI batAyA hai| saMvata sataraha terotarai, magisara graMtha samApati krai| yaha racanA zrImad rAyacanda nAmaka graMtha meM prakAzita hai / isa kavi 1. mizrabandhu-mizrabandhu vinoda bhAga 2, pR0 425 / 2. vahI 27 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ne kavitA meM apanA upanAma candra likhA hai| rAma jAnakI ke aparimita guNoM kA varNana karatA huA kavi likhatA hai --- rAma jAnakI guna vistAra, kahai kauna kavi vacana vicAra, deva dharama guru kuM sira nAya, kahai caMda uttima jaga mAya / rAmarAjya meM prasanna dhArmika jana rAma kA guNagAna kara rahe haiM rAvana ko jIta rAma sItA vinItA Aye, varata sunIta rAja Salaka suhAvanoM; suSa me vitIta kAla duSa ko viyoga hAla, sabahI nihAla pApa paMtha maiM na aavto| vAhI vartamAna dIsa saba hI subudha loka, suraga samAna suSabhoga manabhAvanau, koU duSadAyI nAhi sajjana milAyo mAMhi, sabahI sudharmI loka rAma guna gaavhiiN| isa grantha kI aneka pratiyAM vividha jJAna bhaNDAroM meM upalabdha haiN| isakI eka prati kA ullekha nAgarI pracAriNI ke bArahaveM khoja vivaraNa meM hai| isakA antima dohA nimnAMkita hai --- jo jANauM nija jANaM to vahai jAna paravANa, jANa paNasyoM jANiyai jAnapaNI paradhAna / / uparyukta dohe kI bhASA meM prAkRtAbhAsa utpanna karane kA kRtrima prayAsa hai jisase bhASA meM asvAbhAvika rukSatA A gaI hai| saba milAkara yaha zreSTha racanA hai aura aise nIrasa sthala virala haiN| rAyacaMda II--Apa lokAgacchIya bhAgacaMda >govardhana ke ziSya the| inhoMne avaMti sukamAla cauDhAliyuM (48 kar3I) saM0 1797 aura thAvaccA kumAra cauDhAliyUM likhA hai| prathama racanA kA samaya spaSTa nahIM hai, yathA-- 1. nAgarI pracAriNI sabhA kAzI, hastalikhita granthoM kA 12vAM traimAsika khoja vivaraNa pR0 1261 / 2. kAmatAprasAda jaina-hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa, pR0 159 160 aura DA0 premasAgara jaina-hindI jaina bhaktikAvya aura kavi, pa0 230-233 / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacaMda II 419 satara satANu ane Asu mAsa, kIdhu mAMDavI sahera caumAsa / dIvAlI dina gAyA ullAsa / isase desAI jI dvArA dI gaI sUcanA mela nahIM khAtI / guruparaMparA isa prakAra batAI gaI hai-- zrI pUjya bhAgacaMda jI loMkA gacharAyA, RSi govarddhana jI zAsana suukhdaayaa| siSya rAyacaMda sAdhuguNa gaayaa|' isa racanA kI kathA aMtagaDasUtra se lI gaI hai| kavi ne likhA hai-- aMtagaDa sUtre adhikAra, gajasukumAla no vistAra, kahyo jinavara jI hitakAra / inakI dUsarI racanA thAvaccA kumAra caupAI prakAzita ho cukI hai| vivaraNa ke lie jaina saMjjhAya saMgraha (jJAna prasAraka sabhA) dekhA jA sakatA hai| racanAyeM sAmAnya koTi kI haiM aura sAdhu caritra kI vizeSatAyeM prakaTa karane ke lie dRSTAnta svarUpa prastuta kI gaI haiN| yaha spaSTa karanA Avazyaka pratIta hotA hai ki AdhyAtmI rAyacaMda yA zrImad rAjacaMdra ke prati mahAtmA gAMdhI apane AdhyAtmika guru jaisI zraddhA rakhate the| unakA janma saM0 1924 aura zarIrAMta saM0 1957 meM kevala 33 varSa kI avasthA meM ho gayA thaa| saM0 1953-54 meM vilAyata se bambaI Ane para gAMdhIjI rAyacaMda jI se mile the| usa samaya rAyacaMda kI avasthA mAtra 25 varSa kI thI parantu gAMdhI jI ne unake kaI guNoM kA ullekha kiyA hai| isa sambandha meM unakI AtmakathA dekhI jA sakatI hai| ruciravimala -ye tapAgacchIya mAnavimala>kezaravimala>bhojavimala ke ziSya the| inakI racanA 'matsyodara rAsa' (33 DhAla) saM0 1736 kA vivaraNa diyA jA rahA hai| isake maMgalAcaraNa meM kavi ne zAMtinAtha kI vaMdanA ke bAda mAM zAradA kI vinatI kI hai, yathA-- 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 584 (pra0saM0) aura vahI bhAga 5, pR0 359-360 (n0sN0)| 2. vahI . . -jaina sAhityano saMkSipta itihAsa pR0 713 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 sarasa vayaNa rasa varasatI, samarI zArada mAya, vayaNa anopama Apajye, jima jaga mAM jasa thAya / kAlidAsa kavitA lahe, te tAharo upagAra, mAtA tima mujha Upare dharajyo heja apAra / guru kI vandanA karatA huA kavi likhatA hai - marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa guru giruo saMsAra mAM, Ape vidyAdAna, bhoja vimala kavirAjano pAmI avihaDa mAna / yaha kathA puNya ke dRSTAnta svarUpa likhI gaI hai, yathA-puNye upara saMbaMdha o, suNayo sahu nara nAra, suNatA acirija Upaje bAdhe buddhi apAra / X X X matsyodara puNye karI pAmyo sukha bharapUra, te saMbaMdha suNaMtA sadA, racanAkAla saMvata sattara chattIsa meM, o bhASyo saMbaMdha, suNatA acirija Upaje bAdhe ati AnaMda / X art adhika nUra | guruparamparAntargata vijayaprabhasUri > vijayaratna ke pazcAt mAnavimala se bhojavimala taka kA sAdara smaraNa kiyA gayA hai| isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM- vidyAguru guru no guru samaraMtA sukha thAya, tAsa paTodhara dIpato, bhojavimala budhirAya / DhAla tetIsamI se kahI, rucira vimala sUparAMNa, bhaNe guNe je sAMbhale, tasa ghari koDikalyANa | ' rUpabhadra - ye udayaharSa ke ziSya the / inhoMne saM0 1768 meM 'ajAputra caupAI' kI racanA kI / anya vivaraNa sandarbhAdi ajJAta hai / rUpavimala - Apa kanakavimala ke ziSya the / Apane 'bhaktAmara 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 335-54 (pra0 saM0) aura bhAga 4, pR0 416-17 ( na0saM0 ) / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpavimala 421 bAlAvabodha saM0 1728 caitra kRSNa 1 somavAra ko likhA / / isake gadya kA namUnA anupalabdha hai / lakSmaNa -- Apa maladhArI gaccha ke vAcaka bhagavaMta vilAsa ke ziSya the / ApakI kRti 'cha ArA nI copAI' saM0 1758 kArtika zukla 13, budhavAra ko paTanA meM pUrNa huI thI / isake prArambha kI paMktiyA~ nimnavat haiM zrI jinadeva arAdhiye re lAla, vaMdI zrI gurupAya sukhakArI re, bhAva jinavara vaMdIyai re lAla | racanAkAla saMvata sataraha se samaye aThAnavai re, phAlguna nai sita pASire, tritAyAM budhavAre rAsa racyau subhabhAva sauM re, deva zAstra guru sASI re / paTanA nivAsI zrI dIpacaMda ke anurodha para yaha racanA kI gaI thI / isakA aMtima aMza 'kalaza' Age diyA jA rahA hai zrI Adi jinavara sakala sukhakara yugala dharama nivAraNo, samatti dAtA zubha vikhyAtA bhava samudra tAraNo / gacha zrI maladhAra maMDaNa duha vihaMDaNa vAcaka zrI bhagavaMta vilAsa jI, jI / lakSmIcandra - pAThaka labdhiraMga Apake guru the / aisA pratIta hotA hai ki ApakA dIkSA nAma labdhivimala thA, bAda meM AcArya pada para Ane ke bAda nAma lakSmIcandra par3A / grantha meM sambandhita paMktiyA~ isa prakAra dI huI haiM tassa ziSya muni zrI kahai lakSmaNa, zrI saMgha pUrI Asa jJAna samudra apAra paya, mati naukA gati maMda, pai kevala nIkau milyo AcAraja zubhacandra / 1. mohanalAla dalIcaMda desAI -- jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1630 (pra0saM0 ) aura bhAga 4, pR0 418 ( na0 saM0) / 2. vahI, bhAga 2, pR0 488 (pra0 saM0 ) aura bhAga 5, pR0 191-192 ( na0 saM 0 ) / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tAke vacana vicAri kai, kIne bhASA chanda, AtamalAbha nihAri mani, AcAraja lakSmIcaMda / isase spaSTa vidita hotA hai ki yaha graMtha lekhaka ne zubhacaMdra ke grantha jJAnArNava ke AdhAra para racA hai| yaha padyabaddha bhASAnuvAda hai| baha racanA inhoMne phatahapura ke saradAra alaphakhA~ ke dIvAna tArAcanda ke Agraha para kiyA thaa| eka jagaha inhoMne apanA nAma labdhivimala bhI diyA hai, yathA-- labdhivimala pAi manuSa kI gati nIkI tAhi, phala lInauM rAcauM dhyAna ke vidhAna sauN| seTha kUcA dillI ke jJAna bhaNDAra meM surakSita jJAnArNava grantha kA lekhaka labdhivimala gaNi ko hI batAyA gayA hai / yaha eka AdhyAtmika jJAnarasa pUrNa kRti hai, isase jIvoM kA upakAra hogaa| isakA prAraMbhika chaMda dekhie lalitacihna pada kalita milata niraSata jina laMpati, haraSita munijana hoya dhoya kalimala guNa jNpti| dRr3ha Asana thiti vAsu jAsu ujvala jaga kIrati, pratIhAra ja aSTa naSTa gata roga na bIrati / ajarAmara ekala achala jaga anupama anagita zivakarana, indrAdika vaMdita caraNa yuga jaya jaya jina azaraNa zaraNa / isakI bhASA prasAdaguNa sampanna aura chaMda pravAhapUrNa hai| zrI kAmatA prasAda jaina ne inheM 18vIM zatI kA kavi batAyA hai kintu racanAkAla spaSTa rUpa se nizcita nahIM kiyA hai|' lakSmIdAsa-ApakI do racanAoM kA ullekha do-tIna vidvAnoM ne kiyA hai eka 'zreNika caritra' aura dUsarA 'yazodhara caritra' kaa| inakA vivaraNa prastuta hai / zreNika caritra (54 DhAla, saM0 1733, jyeSTha zukla paMcamI, meM zreNika (bimbasAra) kA caritra pradhAna rUpa se citrita kiyA gayA hai / rAjA zreNika aMtima tIrthaGkara mahAvIra kI samavazaraNa sabhA ke pradhAna zrotA the isalie jaina sAhitya meM inakI vizeSa carcA milatI hai| 1. zrI kAmatAprasAda jaina-hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR0 156.159 / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSmIdAsa 423 yaha DhAlabaddha racanA hai| DhAloM meM prabandha kAvya kI racanA vizeSa gaurava kI bAta mAnI jAtI thI kyoMki aisI racanA vahI kara sakatA hai jo saMgIta kI vividha rAga rAganiyoM aura unakI bArIkiyoM se vAkipha ho| DhAloM meM rAgarAganiyoM kI sumadhura geyatA saMcarita hotI hai / zreNika carita bhI geyakAvya hai| isakI vajabhASA meM rAjasthAnI kA puTa bhASA zailI ko svAbhAvika evaM sarasa banAne meM sahAyaka hai| racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai-- saMvata satarA se Upari tetIsa jeTha supASa, paMcamI tA dina pUrNa lahi maMgalakAro bhASa / ' inakI dUsarI racanA 'yazodhara caritra' jIvadayA para AdhArita hai| isakA racanAkAla saM0 1781 hai, yathA-- saMvata satarA se bhale aru Upara ikyAsI __ (yazodhara carita prazasti padya 893) isameM chaha saMdhiyA~ haiM / kavi ne yazodhara ke aneka janmoM kA varNana karake usake AdhAra para pApa-puNya, hiMsA-ahiMsA Adi ke pariNAmoM para pAThakoM kA dhyAna AkRSTa kiyA hai| isameM kavi ne dohA, caupAI chandoM ke atirikta aDilla, savaiyA Adi anya kaI chaMdoM kA saphala prayoga kiyA hai| zrI kastUracaMda kAsalIvAla ne lekhaka kA nAma 'likhamIdAsa' batAyA hai| inakI racanA kA samaya unhoMne bhI saM0 1781 kArtika zukla 6 batAyA hai| donoM racanAoM ke bIca aMtarAla avazya vicAraNIya hai kintu asambhava nahIM hai| isalie racanAoM aura unake kartA lakSmIdAsa ke sambandha meM zaMkA kI guMjAiza atyalpa hai| lakSmIratna-Apa hIraratna ke ziSya the| ApakI prasiddha racanA 'khemAhaDAliyAno rAsa' hai / isakA vivaraNa diyA jA rahA hai / khemAha1. DA0 lAla canda jaina-jana kaviyoM ke brajabhASA prabandhakAvyoM kA adhyayana pR0 70-71 / 2. vahI pR0 82 3. DA0 kastUracanda kAsalIvAla--rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM kI graMtha sUcI, bhAga 3, pR0 218 / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa DAliyAno rAsa (6 DhAla, 135 kar3I, saM0 1741 mAgasara, zukla 15, guruvAra, UnA) kA Adi dekhie--- Adya jinesara Adya napa, Adya puruSa avatAra, bhavabhaya bhAva bhagavaMtanara, karuNAnidhi karatAra / isameM seTha khemA ke dAna kI kathA kahI gaI hai| guru ke mahatva para prakAza DAlate hue kavi ne likhA hai-- kuMbhe bAMdhyu jala rahai, jala binA kuMbha na hoya, jJAne bAMdhyu mana rahai, guru binA jJAna na hoya / isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA haisaMvata satara aMkatAlisA varase, rAsa racyo mana hara jI, mAgasara suda punyama guruvAre gAma UnAUM majhAra jii| guruparaMparAntargata kavi ne hariratna kI vaMdanA kI hai, yathA paMDita hIraratna parasIdhyA tasa pasAya rAsa kIdho jI, chaTTI DhAla dhanAzrI mAM gAye, sAMbhalatA suSa pAve jI / antima paMkti kI bhASA meM paMjAbIpana kA puTa milatA hai, yathA __ kIje dharma bhavaka jana vRndA laSamIratana kahaMdA jii|' gujarAta kI eka smaraNIya dukhada ghaTanA para yaha rAsa prakAza DAlatA hai| jaba gujarAta para muhammada begar3A kA rAjya thA, usI samaya vahA~ bhayaMkara duSkAla pdd'aa| prajA anna ke binA bhUkhoM marane lagI, taba khemA seTha ne (haDAlA nivAsI) eka varSa taka muphta anna kI ApUrti karake logoM kA prANa bacAyA thaa| begar3A kA zAsana saM0 1502 se 1568 taka rhaa| usane caMpAnera kA kilA tor3A thaa| hammIra ke pazcAt rAmadeva ne caMpAnera ko apanI rAjadhAnI banAI thI / saM0 1541 meM begar3A ne usapara car3hAI kI aura usa yuddha meM jayasiMha deva vIragati ko prApta hue the| usa samaya caMpAnera ne nagaraseTha cAMpasI mehatA the / ve eka dina jaba darabAra jA rahe the to eka bhATa ne haDAlA ke khemA seTha kI virudAvalI kA bakhAna kiyaa| duSkAla ke samaya jaba seTha ko bulAyA gayA to usane prasannatA pUrvaka 360 dina taka lagAtAra anna 1. mohanalAla dalIcanda desAI- jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 360-361 (pra0saM0) aura vahI bhAga 5, pR0 37-38 (na0 sN0)| Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSmIratna 425 saMbharaNa kA bhAra svIkAra kiyaa| isa grAmINa baniye kA yaha utsAhapUrvaka dAna dekha nagaraseTha Adi anya mahAjana cakita hue aura prerita bhI hue aura duSkAla meM logoM kI jAna bacAne ke kArya meM lge| zAha prasanna huA aura usane khemA ko zAha kI padavI dii| isI ghaTanA para AdhArita yaha rAsa lakSmIratna ne 18vIM zatI meM likhA hai| isameM jaMbUdvIpa, gurjara pradeza aura zAhevakta begar3A kI prazaMsA kI gaI hai, yathA pAtasAha tihA paragaDo rAjya kare mohammada begdd'o| sataraseta gurjara no ghaNI, jiNe bhujabale kIdhI pohavI ghnnii| bhATa kI eka ukti Age de rahA hU~ kasu sahara sAhA binA, paMDita binA samAja, jIma guNa hINi goraDI, tima rAjA hINa raaj|' kavi ne racanA meM apanA nAma isa prakAra batAyA hai kahe kavI laSamI ratanna cAMpAnera AvIyA re, pAMcamI DhAla rasAla suNo re sobhAgiyA re / isa prakAra yaha rAsa aitihAsika mahatva kI sUcanAyeM dene vAlI racanA hai| (upAdhyAya) lakSmIvallabha --kharataragaccha ke yazasvI AcArya jinakuzalasUri kI paraMparA meM upAdhyAya lakSmIkIrti Apake guru the / saMskRta aura marugurjara meM ApakI aneka racanAe~ prApta huI haiN| Apane sindhI bhASA meM bhI kucha stavana likhe haiN| kalpasUtra, uttarAdhyayana aura kumArasaMbhava para Apane saMskRta meM pAMDityapUrNa TIkAyeM kI haiN| TIkA granthoM ke alAvA saMskRta meM paMcakumAra caritra jaise kucha kAvyagraMtha bhI likhe haiN| zrI agaracanda nAhaTA ne inheM rAjasthAnI kA mahAkavi kahA hai| unhoMne rAjasthAnI bhAga 2 meM 'rAjasthAnI bhASA ke do mahAkavi' zIrSaka lekha meM inakA vizeSa paricaya diyA hai| inake marugurjara racanAoM kI sUcI Age dI jA rahI hai .... abhyaMkara zrImatI caupaI 1725, ratnarAsa caupaI 1725, vikramapaMcadaMDa caupaI 1728 ( gArabadesara ), rAtribhojana caupaI 1738 1. saMzodhaka vijayadharma sUri-aitihAsika rAsa saMgraha, bhAga 1, pR0 65-66 / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bIkAnera, abhayakumAra caupaI, mahAvIra gautama chaMda, bharatabAhubali chaMda, kuMDaliyA, chappaya bAvanI, rAja ( cetana ) battIsI, barakANA pArzvanAtha chaMda, zrI jinakuzala sUri chaMda aura kucha sphuTa stavana, pada ityAdi / marugurjara padya ke sAtha hI gadya meM inhoMne pRthvIrAja kRta prasiddha rAjasthAnI kRti kRSNa-rukmiNI rI beli, bhartRhari zataka traya aura saMghapaTTaka kI bhASA-TIkAyeM likhI haiM / ' zrI desAI ne inakI guruparaMparA batAte hue inheM jinakuzala sUri7 vinayaprabha 7 vijayatilaka 7 kSemakIrti sUri (kSema zAkhA saMsthApaka)7 taporatna 7 tejoratna 7 bhuvanakIrti 7 harSakUjara> labdhimaMDana> lakSmIkIrti kA ziSya batAyA hai| inakI saMskRta TIkAoM kA nAma kalpadruma kalikA aura uttarAdhyayana dIpikA batAyA hai aura inheM lakSmIvallabharAja-hemarAja kahA hai| unhoMne inakI bAIsa racanAoM kA vivaraNauddharaNa diyA hai| usake AdhAra para kucha mahatvapUrNa kRtiyoM kA saMkSipta vivaraNa Age prastuta kiyA jA rahA hai| ratnahAsa caupaI ( dAnazIlAdhikAre ) 12 DhAla, saM0 1725 caitra zukla 15, kA Adi sarasati sAmaNi paya namI, pAmI suguru pasAya, dAna taNA phala dAkhisyuM, suNau zravaNa sukhadAya / racanA samaya - saMvata satarahasai pacavIsai vANI vilAsa bakhANI, dAna kathA caitrI punima dine, jayasa khakara jinavANI / antima paMktiyA~ upAdhyAya zrI lakhamIkIrati ziSya, lakhamivallabha matisArai copI karI kara DhAla kari, bhaviyaNanai upagArai / ' bhAvanAvilAsa (hindI, saM0 1727 pauSa kRSNa 10) kA prAraMbha praNami caraNayuga pAsa jinarAja ju ke vidhina ke cUraNa haiM pUraNa haiM Asake / dir3ha dilamAjhi dhyAna dhari zrata devatA ko, sevai te saMpUrata hai manoratha dAsa ke / 1. agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 100 2. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 4, pR0 348 (na0 sN0)| Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (upAdhyAya) lakSmIvallabha gyAna dRgadAtA guru bar3e upakArI mere, dinakara jaise dIpaiM gyAna parakAsa ke inake prasAda kavi rAja sadA sukharAja, savI a banAvata haiM bhAvanAvilAsa ke 1 isameM pratyeka bhAvanA kA varNana Age diyA jA rahA hai kiyA gayA hai / racanA kA samaya dvIpa yugala muni zazi 1727 varasi, jA dina janame pAsa; tA dina kInA rAjakavi, yaha bhAvanA vilAsa / yaha nIkai kaiM jAnIyai, par3hIye bhASA zuddha, sukha saMtoSa ati saMpajai, buddhi na hoya viruddha / savaiyA bAvanI (hindI, 58 kar3I) saM0 1 38 mAgasara zukla 6, ko pUrNa huI / vikramAditya paJcadaNDa rAsa athavA caupAI ( 6 khaNDa 75 DhAla, 3168 kar3I, saM0 1728 phAlguna zukla 5 ) kA Adi nimnavat hai- praNamu' pAsa jiNaMda pAya kaliyugi suratarukaMda, seva karai nita jehanI, padamAvati dharaNida / 427 isameM prasiddha mahArAja vikramAditya kA caritra gAna kiyA gayA hai, yathA- kahisu vikramarAya no cArita mahAguNa caMga, sutAM zrutasukha Upaje jihAM navarasa bahu raMga / racanAkAla -- siddhi netra muni zazahara varaSe, phAguNa zudi paJcami mana haraSai / isakI lokapriyatA kA anumAna vibhinna jJAna bhaNDAroM meM prApta isakI aneka hastapratiyoM kI vidyamAnatA se lagAyA jA sakatA hai / rAtribhojana caupAI (26 DhAla, saM0 1738 pauSa zukla saptamI, bIkAnera) isameM rAtri bhojana ke doSoM ko batAkara usake tyAga kA upadeza diyA gayA hai / Adi- varadhamAna jinavara taNA, caraNa namU ikacitta, dharama prakAzaka jagadhaNI, namatA sukha dye nita / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanAkAla saMvata satara sai ar3atIse sAtama dina sujagIse ho, mAsa tAi vai sita poSa mAhe, Agama dhuri avagAhe ho| cetana battIsI (32 kar3I saM0 1739) Adi- cetana ceta re avasara mata cUka, sIkha suNe tUM sAMcI, gAphala huI jo dAMva gamAyau, tau karasi bAjI sahu kaacii| anta-- suvacana aha amIrasa sarikhA, paNDita zravaNe pIsI, sataraha se guNacAle saMvata, bole rAja bttiisii| kAlajJAna prabandha (vaidyaka kA graMtha hai, isase kavi ke vaidyaka jJAna kA bhI patA lagatA hai) yaha 178 kar3I kI racanA saM0 1741 mA0 zu0 15, guruvAra ko pUrNa huI thii| navatattva caupAI (hindI, saM0 1747 vaizAkha kRSNa 13, guruvAra, hisAra) yaha racanA kavi ne hisAra nivAsI mohanadAsa, tArAcaMda aura tilokacaMda ke Agraha para kiyA thaa| isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai--- zrI vikrama tai sattara sai, vIte saitAlIsa, terasi dina vaizAkha badi, vAra bakhANi vAgIsa / isameM jainAgamoM meM varNita navatattva vicAra kA hindI bhASAMtaraNa kiyA gayA hai| abhayakumAra caritra rAsa-(dAna ke viSaya meM dRSTAnta rUpa se yaha racita hai) yaha 17 DhAla 257 kar3I kI racanA hai para isakA racanAkAla nahIM diyA gayA hai| guruparamparA anya graMthoM jaisI hI dI gaI hai isalie racanA aura racanAkAra ke bAre meM zaMkA kI jagaha nahIM hai| isakA prArambha isa prakAra huA hai - zrI AdIsara prathama jina, zAMtikaraNa zrI zAMti, praNamu nemi zrI pAsa jiNa, vIra namu akaMti / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 4, pR0 348-357 (n0sN0)| Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 429 (upAdhyAya) lakSmIvallabha __ mahAvIra gautama svAmI chanda (gAthA 96, saM0 1741 se pUrva) Adi - vara de tu varadAyinI, sarasati kari suprasAda, vAMcu vIra jiNaMda su gautama gaNadhara vaad| upadeza battIsI bhI hindI meM racita hai, yaha geya hai, yathA Atama rAma sayANo tU jhUTha bharama bhulAnA, AMkaDI kisake mAI kisake bhAI, kisake loka lugAI jI, tUM na kisI kA ko nahi terA, Apo Apa shaaii| anta-- isa kAyA pAyA kA lAhA, sukRta kamAI kIjai jI, rAja kahai upadeza battIsI, sadguru sIkha suNI jai jii| yaha racanA prakAzita hai| inakI kuMDaliyA bAvanI aura dohA bAvanI jaisI racanAoM se patA calatA hai ki savaiyA, kuNDaliyA, dohA Adi lokapriya mAtrika chandoM ke prayoga kA inheM acchA abhyAsa thaa| dUhA bAvanI ke aMta kI paMkti dekhiye dohA bAvanI karI, Atama-parahita kAja, par3hata guNata vAcata likhata, nara hovata kavi rAja / caubIsI bhI aneka rAgoM meM baddha saMgItamaya racanA hai| isakA prathama stavana-RSabhagIta-rAga vilAvala meM Abaddha hai| Adi--. Aja sakala maMgala mile, Aja paramAnaMdA, parama punIta janama bhayo, pekhe prathama jinaMdA, Aja / bharata bAhubali chaMda (99 kar3I) apekSAkRta kamajora racanA hai| isakI bhASA zithila aura chaMdoM meM pravAha kI kamI hai| anta kI paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiM-- bAhUbala balavaMta, sAdhu moTo sAMco siddha, bhala guNa bUdhi bhaMDAra, gyAMna darisaNa cAritra nidhi / jaMga arIdasa jIpa, ilA akhIyAta ubArI, saMyami karma saMharai, navala paraNI siddhi naarii| suddha khemasAkhi pAThaka pragaTa, likhamI kIrati jasa leaNa, tasu sIsa rAja kara jor3i tava, citta sUddha praNami nita caraNa / ' 1. mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 4, pR0 356 (na0 sN0)| Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ( goDI pArzvanAtha ) dezAMtarI chaMda (tribhaMgI chaMda, 39 kar3I) kA Adi- 430 suvacana sUMpo sAradA, mayA karo mujha mAya, to suprasana suvacana taNI, tu maNA na hoveM kAya / kAlIdAsa sarikhA kiyA, raMka thaki kavirAja, mahera kara mAtA muMne nija suta jANI nivAja / muhapattI paDilehaNa vicAra stavana ( kar3I 16) yaha mu~hapattI ke bAre meM likhita zuddha sAMpradAyika racanA hai| isake alAvA kammapayaDI garbhita stavana ( gAthA 29), karma prakRti nidAna garbhita stavana gAthA 47; teraha guNasthAna garbhita RSabha stavana gAthA 57 Adi unakI prApta racanAyeM haiM / unakI kucha anya kRtiyA~ prakAzita bhI haiM jaise iriyAvahI bhicchAmi dukkaDa saMkhyA garbhita stavana gAthA 13, AzAtanA saMJjhAya ityAdi / " unakI eka sarasa racanA 'adhyAtma phAga' prAcIna phAgu saMgraha meM prakAzita hai jisameM zarIra rUpI vRndAvana meM jJAna vasaMta ke prakaTa hone para matirUpI gopI ke sAtha pA~ca gopa (iMdriyA~) milakara sumati rAdhA jI ke sAtha Atmahari holI kA khela racAte haiM / isa holI ke rUpaka dvArA isa phAga meM vedAMta aura yoga kA tathya kathana sAhityika aura sazakta DhaMga se vyakta kiyA gayA hai / 13 kar3I kI yaha choTI racanA hai para kAvya kA sundara udAharaNa hai / isase lakSmIvallabha ko vAstavika kavi siddha karane meM bar3I sahAyatA milatI hai / isake alAvA inakI adhikAMza racanAe~ zuSka aura upadeza pradhAna tathA saMpradAya ke siddhAMtoM kA chaMdabaddha pravacana mAtra haiM / isakA Adi aura aMta de rahA hU~-Aditanu vRndAvana kuMja ne ho, pragaTeM jJAna vasaMta, mati gopina suM haMsi save ho paMceu gopa milaMta / lakSmIvallabha ko racyo ho ihu adhyAtma phAga, pAtu pada jinarAja ko ho, gAvata uttama rAga / 2 anta mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 243-245; bhAga 3, pR0 1246-55 (pra0 saM0 ) aura bhAga 4, pR0 348357 ( na0 saM0) / 2. sampAdaka bhogIlAla sAMDesarA - prAcIna phAgu saMgraha pR0 219 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 431 (upAdhyAya) lakSmIvallabha isameM inheM kharataragacchIya kSemaharSa kA ziSya batAyA gayA hai| yaha tathya graMthoM meM dI gaI guruparaMparA se mela nahIM khAtA, ataH zaMkAspada hai| DaoN0 premasAgara jaina ne inakI caubIsI, mahAvIra gautama svAmI chaMda, dUhAbAvanI, savaiyA bAvanI, bhAvanA vilAsa, cetana battIsI, upadeza battIsI, dezAMtarI chaMda ke vivaraNa-uddharaNa die haiM tathA abhayaMkara caupaI, amarakumAra rAsa, vikramAditya paJcadaNDa caupaI, ratnahAsa Adi kA bhI ullekha kiyA hai| inake alAvA unhoMne inakI eka sarasa kAvyAtmaka kRti nemirAjula bArahamAse kA varNana kiyA hai| isa sarasa racanA kA eka chanda udAharaNArtha prastuta karanA Avazyaka lagatA hai; dekheM zrAvaNamAsa kA varNana-- umarI vikaTa ghanaghora ghaTA cihu~ __orani morani sora macAyo, camake divi dAmini yAmini kuMbhaya __bhAmini kuMpiya ko saMga bhaayo| liva cAtaka pIu hI pIr3a lai, ___ bhaI rAja harI muMi deha chipAyo, patiyA~ pai na pAI rI prItama kI alI, zrAvaNa Ayo pai nema na aayo|' ina racanAoM ke vivaraNoM se prakaTa hotA hai ki lakSmIvallabha jaina sAdhu aura upadezaka ke alAvA hindI, rAjasthAnI aura saMskRta ke acche kavi bhI the| unhoMne na kevala saMkhyA kI dRSTi se paryApta racanAyeM kI haiM balki guNa kI daSTi se bhI unakI kaI kRtiyoM meM paryApta kAvyatva hai, saMgItAtmakatA hai, tathya hai aura zAzvata saMdeza haiN| isa dRSTi se vicAra karane para lakSmIvallabha 18vIM (vi0) zatI ke nissaMdeha mahAkavi siddha hote haiN| lakSmI vijaya -Apa tapAgacchIya vimalaharSa upAdhyAya>prItivijaya>puNyavijaya ke ziSya the| inhoMne khaMbhAta meM 709 kar3I kI eka racanA 'zrI pAla mayaNAsundarI rAsa' saM0 1727 bhAdra zukla navamI ko 1. DA. premasAgara jaina--hindI jaina bhaktikAvya aura kavi, pR0 307-311 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 ma gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pUrNa kI thii| jisake aMta meM vijayadAna ke pazcAt hIravijaya dvArA akabara pratibodha kA ullekha hai, tatpazcAt guruparaMparA meM vijayasena, vijayatilaka, vijayAnaMda, vimalaharSa, prItivijaya aura puNyavijaya kA ullekha kiyA gayA hai / isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMyama bheda locana naI jaladhi, a saMvatsara jAMNo jI, bhAdrapada sita navami mUla riSaha, zazi dhanarAsi baSANo jI / zrIpAla maNAM suMdari no, rAsa racyo guNa jANI jI, uttama jananA guNa bolatai, jaga sobhA viracAMNI jI / raMgabhara a rAsa bhaNInaI, jihvA pavitra kaheyo jI, lakSmIvijaya kahi bhavikA jana, zivaramaNI vareyo jI / ' isa rAsa meM zrIpAla aura mayaNA (mainA ) sundarI kI premakathA ko jaina dharma ke pramukha siddhAMtoM ke dRSTAMta svarUpa diyA gayA hai| racanA yadyapi sAmAnya koTi kI hai kiMtu kathA kI manoraMjakatA ke kAraNa upadeza adhika zuSka nahIM lagatA / lakSmI vijaya II - tapAgaccha ke yazasvI sAdhu gaMgavijaya kI paraMparA meM meghavijaya Apake praguru aura unake ziSya bhANavijaya Apake guru the / lakSmI vijaya ne saM0 1799 pauSa zukla tRtIyA ko apanI gadyakRti zAMtinAtha caritra bAlAvabodha ko pUrNa kiyA / racanA meM uparyukta guruparaMparA dI gaI hai aura racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai-fafa graha vidhaNAthodhibhiH samite dhavala tRtIyAM likhitamakhilametatpustakeM mayi vihitakRpaM paMDitai maMdabuddhaye / 2 lekhaka kI gadyabhASA kA namUnA nahIM prApta ho pAyA / lakSmIvinaya - kharataragacchIya vinayacaMda sUri kI laghukharatara zAkhAntargata sAgaracaMdasUri > jJAnapramoda > vizAla kIrti > he maharSa > amara aura rAmacaMda>abhayamANikya ke ziSya the / inhoMne abhayakumAra 1 mohanalAla dalIcaMda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 251-252 (pra0saM0) aura vahI bhAga 4, pR0 377 - 378 ( na0saM0 ) / 2. vahI, bhAga 2, pR0 593, bhAga 3, pR0 1646-47 (pra0saM0) aura vahI bhAga 5, pR0 364-365 (na0saM0 ) / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSmIvinaya 433 mahAmaMtrIzvara rAsa (4 khaMDa, saM0 1760, phAguna zukla paMcamI somavAra bharoTa nagara) kA AraMbha ina paMktiyoM se kiyA hai paratakha surataru sArikho, praNamu pAsa jiNaMda, suranara kinnara sAsatA, praName paya araviMda / guru paraMparA kA ullekha karate hue kavi ne sohaM svAmI kI paraMparA meM vairI zAkhA ke koTika gaNa ke kharataragacchIya AcArya jinacaMdrasUri kI sAgaracaMdra zAkhA ke jJAnapramoda se lekara Upara batAe gaye guruoM kI zrRMkhalA meM abhayamANikya taka kA namana-smaraNa kiyA hai / isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvata nabha rasa muni zazi (1760) re bharoTa nagara majhAra phAlguna zudanI paMcamI re, turaMgIpati dinavAra / a Avazyaka sUtra thI re, kIdho caritra ullAsa, ocho adhiko je kahyo re, micchA dukkar3a tAsa / isa racanA ke aMta meM kavi ne likhA hai isake par3hane se logoM kI manokAmanAeM pUrNa hoMgI, yathA vIchaDiyA sAjana mile re, pUge mananI Asa, cAra buddhi upaje aMga meM re, pAme valI jasavAsa / yaha kRti bhImazI mANaka dvArA prakAzita kI jA cukI hai / " inhoMne gadya meM bhuvanadIpaka bAlAvabodha saM0 1767 meM likhA hai / yaha jyotiSa saMbaMdhI graMtha hai / ina racanAoM ke alAvA 'DhuMDhaka matotpatti rAsa' ko bhI inakI kRti batAyA gayA thA kintu yaha anya kisI kavi kI racanA hai / Apane padya aura gadya meM racanAyeM karake apanI bahumukhI pratibhA ko pramANita kiyA hai / lakSmIvimala -- tapAgacchIya vibudhavimala sUri 7 jJAnavimala sUri > sobhAgasAgara 7 sumati sAgara sUri 7 Rddhi vimala > kIrti vimala ke ziSya the / inakI eka 'bIzI' aura eka 'caubIsI' ke alAvA eka gadya racanA kA vivaraNa upalabdha hai / uparyukta racanAoM kA paricaya 1. mohanalAla dalIcanda desAI ---- jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1406 aura pR0 456-458 (pra0saM) tathA bhAga 5, pR0 195-196 ( na0saM0 ) / 28 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Age diyA jA rahA hai| vIzI (saM0 1780, vijayadazamI, guruvAra) kA Adi isa prakAra hai sujana sujana sobhAgI bAhalo hojI, mohana sImaMdhara svAmI / isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai .... AkAza (vasu) sAgara vidhu varSe vijayadazamI jANe re, guru vAsara ati manohara, bIsI car3hI paramANa re / caubIsI jinastavana isameM 24 jinavaroM kA stavana hai| isake anta meM guru ko sAdara smaraNa kiyA gayA hai, yathA vIra dhIra zAsanapati sAco, gAtAM koDi kalyANa; kIrti vimala prabhu parama sobhAgI, lakSmI vANI pramANu re / ' isakA maMgalAcaraNa ina paMktiyoM se zurU huA haitAraka RSabha jinesara tu milyo, pratyakSa pota samAna ho, tAraka je tujhani avalaMbiyA, teNe lahuM uttama sthAna ho / yaha caubIsI prAcIna stavana ratnasaMgraha bhAga 2; 1151 stavana maMjUSA aura caubIsI bIzI stavana saMgraha meM prakAzita hai| ____ lakSmI vimala ne gadya meM 'samyaktvaparIkSA bAlAvabodha saM0 1813 meM likhA / isase patA lagatA hai ki Apa kA racanAkAla 18vIM ke uttarArddha se 19vIM zatI ke prathama caraNa taka phailA thaa| jaina gurjara kaviyo bhAga 1 prathama saMskaraNa meM inheM 17vIM zatI ke kaviyoM meM rakhA gayA thA kintu ukta grantha ke navIna saMskaraNa meM usake saMpAdaka ne inheM 18vIM zatI kA kavi batAyA hai| sAtha hI prathama saMskaraNa meM inakI bIzI ko inake guru kIrtivimala kI racanA vatAyA gayA thA, vaha bhI navIna saMskaraNa ke saMpAdaka jayaMta koThArI kI daSTi meM galata thA aura ve bIzI ko lakSmIvimala kI hI racanA mAnate haiM / jo ho, itanA nizcita hai ki lakSmIvimala 18vIM zatI meM racanAyeM kara rahe the aura adhikatara kArya isI zatI meM pUrNa kiyA thA, ataH ve pradhAnatayA 18vIM zatI ke lekhaka haiM aura gadya tathA padya donoM vidhAoM ke samartha lekhaka haiN| 1 jaina gurjara kaviyo-bhAga 1, pR0 596 aura bhAga 3 pR0 1088, 1443, 1465, 1668(pra0saM0) tathA vahI bhAga 5, pR0 309-310 (na0saM0) / Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (paM0) lAkho (50) lAkho-inakI eka racanA 'pArzvanAtha caupAI' kA ullekha milatA hai jo saM0 1734 meM racita hai| isalie 17vIM zatAbdI ke lAkhoM se inheM bhinna honA caahie|' ye vaNahaTa ke grAmavAsI the tathA auraMgajeba ke samakAlIna the| caupAI meM 268 padya haiN| racanAkAla saMvata satara se cautIsa, kArtika zukla pakSa subhadIsa / anta--- karmakSaya kAraNa zubhaheta, pArzvanAtha caupai saceta / paNDita lAkho lAkha sabhAva, ...... yaha racanA caupAI chaMda meM racita hai| isakI bhASA sarasa evaM prasAdaguNa sampanna hai| isameM pArzvanAtha kI jIvana caritra varNita hai| labdhi--ApakI guru paraMparA ajJAta hai| Apane 1810 se pUrva manaka mahAmuni saMJjhAya nAmaka eka choTI racanA (10 kar3I) kI hai ataH racanA 1.vIM zatI kI hI mAnI gaI hai| isake Arambha kI paMktiyA~ prastuta haiM - namo namo manaka mahAmuni bAla thakI vrata lIdho re, prema pitA syu paraThI o syu moha na kIdho re / isakI aMtima paMktiyA~ nimnavat haiM --- labdhi kahe bhavijana tame ma karo moha vikAro re, vo tame manaka taNI pare pAmo sadgati cAro re| yaha moTu saMJjhAyamAlA saMgraha meM tathA anyatra se bhI prakAzita racanA hai| bhASA ke AdhAra para racanA sthAna gurjara pradeza pratIta hotA hai| labdhiruci --Apa tapAgacchIya harSaruci ke ziSya the| inake do racanAoM kI sUcanA upalabdha hai, prathama 'caMdarAjA caupAI' aura dUsarI 1. sampAdaka kastacanda kAsalIvAla --rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM kI graMthasUcI bhAga 4, pR0 37-38 aura 54 tathA bhAga 4, pR0 448-449 2. mohanalAla dalIcanda desAI-jana gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 421-422 (na0 sN.)| Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pArzvanAtha no chaMda athavA stotra yA stavana / yaha stavana 32 kar3I kA hai aura isakA racanAkAla saM0 1712 hai / racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai - gurjara janapada rAje, tribhuvana ThakurAI vAmAsuta dekhi bahu chAje, pAyo / saMge / sakalArtha samIhita dehi vibho / harSaruci vijayAya mudA, tapa labdharuci sukhadAya sadA / mahe ima bhAva bhale jinavara gAyo, ravi muni zazi saMvacchara raMge, budha harSaruci jaya zaMkhapurAbhidha pArzva prabho, jayadeva sUramA~ sukha tujha sukha isake maMgalAcaraNa meM pArzvanAtha kI vaMdanA hai, yathA-jaya jaya jaganAyaka pArzva jina, praNatAkhila jina zAsana maMDana svAmi jayo, mAnavadeva tuma darisana dekhI Ananda labdhiruci kI yaha racanA prAcIna chanda saMgraha aura saMJjhAya bhAga 3 tathA anyatra bhI prakAzita hai / gataM / bhayo / ' inakI dUsarI kRti 'caMdarAjA caupAI' kA racanAkAla jaina gurjara kaviyo ke prathama saMskaraNa meM 1707 batAyA gayA thA kintu navIna saMskaraNa ke sampAdaka ise 1717 batAte haiM / prathama saMskaraNa meM desAI ne isa racanA kA lekhaka vidyAruci ora labdhiruci ko sahakartA batAyA thA / labdhiruci vidyAruci ke 'laghubaMdhava' arthAt laghu gurubhAI the / navIna saMskaraNa meM isakA racanAkAla saM0 1717 phAlguna zukla 13 guruvAra batAyA gayA hai / racanAkAla kA yaha AdhAra jayaMta koThArI (sampAdaka navIna saMskaraNa) ne viveka ruci ( vidyAruci) kA saMbhAvita karttA honA batAyA hai / 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 4, pR0 253-254 ( na0 saM0 ) / 2, vahI bhAga 2 0 150 aura bhAga 3 pU0 1199 (pra0saM0 ) / caitya Adi Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ labdhivijaya labdhivijaya-tapAgacchIya vijayasiMha 7 vijayadeva 7 saMjamaharSa guNaharSa Apake guru the| inhoMne 'uttama kumAra rAsa' saM0 1701 kArtika zukla 11 guruvAra ko pUrNa kiyA / isakA Adi zrI guNaharaSa (guru) taNo, pAmI puNya prabhAva, viSama vighana jala tAra vA, je vaDa avihaDa nAva / vINA pustaka dhAriNI bhagavatI bhAratI deva, kavitta karUM saMkhepa thI, hiyaDe tujha samareva / racanAkAla saMvata satara zata aMka Upari (1701) varasi kAtimAsa, ujjavala agyArase guruvAsareM, racyo rAsa ullAsa / guruparaMparA zrI tapagacha gayaNaMgaNi dinamaNi, zrI vijayadeva sUrIMda, vijayasiMha sUrI AcAraja, pratapo jyAM ravicaMda / tAsa paTapara guru tapa gachapati vijayadeva sUrirAya, tAsa sIsa saMjamaharSAbhidha varapaMDita kahavAya / tAsa sIsa paMDita muguTamaNi, zrI guNaharSa susIsa, labdhivijaya kavi kahe karajoDI, imi harSa nisadIsa / ApakI dUsarI racanA 'ajAputra rAsa' kA racanAkAla saM0 1703 Aso zukla 19 hai / isakI prAraMbhika paMktiyA~ nimnalikhita haiM baMdu zrI jinavara taNAM caraNa kamala ulhAsa, je praNamaMte pAmIi, zivasukha vAremAsa / zrI sarasatI tu sAradA, giravAMNI guNagela, brahmANI brahmAMDavi, mohyayo mohanaveli / racanAkAla saMvata sataratrana Asu suda mAM dasamI zukre sahI, zrI ajAputra tathA sukomala, rAsa vaMdhe ama khii| isameM bhI uparyukta guruparaMparA dI gaI hai| tatpazcAt aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tasa sIsa lIlA labadhi vijayabhidha vibudha bhAveM maNe, ajAputra narapati nighaTa nirupama kIratapaTa ho rnnNjye| isa racanA meM sAta khaNDa aura 29 DhAla haiM / ina vistRta racanAoM ke alAvA Apane mauna ekAdazI stavana, saubhAgyapaJcamI jJAnapaMcamI stavana aura paMca kalyANakAbhidha jinastavana nAmaka tIna stavana bhI likhe haiN| prathama stavana kI aMtima do paMktiyA~ udAharaNArtha udbhata kara rahA hUMzrI vijayadeva sUrIdeva sadguru lo, zrI guNa haraSa kavI sIsa lezi; mauna akAdazI divasa mahimA kahyo, / gahagahyo labadhi lIlA vizeSi / ' paMcakalyANAbhidha jina stavana kI prAraMbhika paMktiyA~ nimnAMkita haiM-- caubIsaI jiNavara namI, nia garu charaNa namevi, kalyANaka tithi jinataNI, suNi bhaviyaNa saMkhevi / inakA ullekha navIna saMskaraNa meM sambhavataH chUTa gayA hai| labdhivijaya (vAcaka) ---Apa pauNimAgacchIya lakSmIcaMda sUri ke praziSya aura vIra vimala ke ziSya the / ApakI eka racanA 'sumaMgalAcArya caupAI' kA ullekha milatA hai| yaha racanA saM0 1761 bhAgavAnagara pUrNa huI thii| isake maMgalAcaraNa kI prAraMbhika paMktiyA~ isa prakAra haiM-- sakala surAsura sAmI bhalau, samaratha sAhiba pAsa, deva 'dayAkara dAridrahara, nIlavaraNa tanu jaas| sarasati bhagavatI paya namI, mA~gI vacana vilAsa, karajor3I sahi guru taNAM, praNa, caraNa ulhAsa / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 119 124 (pr0sN0)| 2. vahI bhAga 3, pR0 1180 (pr0sN0)| Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ labdhivijaya (vAcaka) yaha racanA kUrmAputra caritra para AdhArita hai, yathA-kUrmAputra nA caritra thI o udharIo o adhikAra, dharama hIo dharo o, TAlI sayala paramAda, bhaviyaNa sAbhaMlo a, dharama hIo dharo a, chaMga kuDau vivAda; dharama guruparaMparA- pUnima gachapati rAjIdyA a, pAlai paMcAcAra, " zrI lakSmIcaMda sUrIsaru a jaMsu darasana chai sukhakAra / prathama ziSya mukhya tehanA o, vIravimala munIMda vinaya vivekaI AgalA o, pravarttAvaka mAMhi dIpai jimacaMda | teha gurunI anumati raciu rAsa rasAla, dharama racanAkAla - ziva darisanodadhi bhU vatsarai o, bhAgavA nayara majhAri, a rAsa sarasa jikopabhaNai a, ANI haraSa ja jANa, labdhivijaya vAcaka bhaNai o, tehanai kuzala kalyANa / " 439 prastuta labdhivijaya (vAcaka) kI prathama labdhivijaya se na kevala guru paraMparA hI bhinna hai apitu donoM ke racanAkAla meM arddha zatAbdI kA lambA aMtarAla hai jise dekhate hue yaha nizcita hotA hai ki ye donoM bhinna-bhinna racanAkAra the / ataH eka ko kevala labdhivijaya tathA dUsare ko vAcaka labdhivijaya likhakara alagAyA gayA hai / isa racanA meM kavi ne pArzvanAtha kI vaMdanA karate hue unake janma sthAna vArANasI ko bhI smaraNa kiyA hai / prAcIna jaina sAhitya meM banArasa ke vArANasI zabda kA prayoga prAyaH milatA hai| isase isa zabda kI prAcInatA pramANita hotI hai / labdhisAgara - kharataragacchIya jinacaMdasUri kI mANika zAkhA ke kamalakIrti 7 sumatimaMdira > jayanaMdana Apake guru the / inhoMne saM0 1770 Aso kRSNa 5, zanivAra ko cUDA meM apanI caupAI dhvajabhujaMgakumAra caupAI pUrNa kI thI / isakI aMtima paMktiyoM meM Upara dI gaI guru paraMparA batAI gaI hai| isakI aMtima paMktiyA~ prastuta haiM- 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 458459 (pra0 saM0 ) aura bhAga 5, pR0 211 - 212 ( na0 saM0 ) / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tasu pATai jayanaMdana cirajayo re, labadhasAgara ziSya tAsa, saMvata satarai sai sityare samai re, uttama AsU mAsa / paSi aMdhAra pAMcima thAvarai re, caDA gAMma majhAra, copI kIdhI pUrI cUMpa sUM re, AMNI haraSa apAra / ' agaracaMda nAhaTA ne inakA janma nAma lAlacaMda batAyA hai| inakI racanA kA nAma dhvajaraMga kumAra caupAI tathA racanA sthAna kA nAma bhI (saMbhavataH chApekhAne kI asAvadhAnI ke kAraNa) cUhA grAma likhA hai| pahale bhramavaza isa racanA ko kisI tapAgacchIya labdhisAgara kI kRti batAyA gayA thA, kintu yaha pramANita ho gayA hai ki prastuta labdhisAgara kharataragacchIya the| labdhodaya gaNi--ye kharataragacchIya jinamANikya sUri zAkhA ke vidvAn aura jinaraMga sUri kI gaddI ke AjJAnuvartI the| inake guru kA nAma jJAnarAja thA / zrI nAhaTA ne inakA janma saM0 1680 ke AsapAsa anumAnataH batAyA hai| unakA kathana hai ki inakI prathama racanA padminI caritra 1706 se prAraMbha hokara saM0 1707 kI caitra pUrNimA ko pUrNa huii| usa samaya taka ye 'gaNi' upAdhi se vibhUSita ho cuke the aura inakI Ayu lagabhaga 27 varSa kI hogii| inakI dIkSA isa anumAna ke AdhAra para saM0 1695 meM pUrNa huI hogii| inakA dIkSA nAma labdhodaya thaa| inake bAlyakAla kA nAma lAlacaMda thaa| inakI guruparaMparA isa prakAra hai| kharataragacchIya jinamANikya sUri>vinayasamudra>harSavilAsa 7 jJAnasamudra 7 jnyaanraaj| inakI prathama racanA padminIcaritra athavA gorAbAdala caupAI (3 khaMDa 816 kar3I) saM0 1707 caitra zukla 15 zanivAra ko cittaur3a meM pUrNa huI thii| yaha zIla ke mAhAtmya para racita hai| mevAr3a ke rANA jagatasiMha kI mAtA jaMbUvatI ke mantrI kaTAriyA kezarI ke putra haMsarAja bhAgacaMda ke Agraha para yaha racI gaI thii| isa para hemaratna kI tatsaMbaMdhI racanA kA bhI prabhAva hai| isameM bhAgacaMda aura unake parivAra kA bhI ullekha hai| yaha racanA bhaMvaralAla nAhaTA dvArA sampAdita hokara ricarsa iMsTIcyUTa bIkAnera se 1. mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 1, pR0 101, . bhAga 2, pR0 514 (pra0 saM0) aura vahI bhAga 5, pa0 278 (n0sN0)| 2. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 109 / / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 labdhodara gaNi prakAzita ho cukI hai| isake alAvA ApakI anya racanAoM meM ratnacUDamaNicUr3a caupAI (dAnadharma ke mAhAtmya para) malayasundarI caupAI zIladharma para) guNAvalI caupAI ke alAvA ghalevA RSabhadeva stavana (13 padya) aura dUsarA RSabhadeva stavana (15 gAthA) kA ullekha milatA hai / inakI racanAoM kA saMkSipta paricaya prastuta hai-- padminI caupAI (saM0 1706 pUNimA caitra saM0 1707, 3 khaMDa 816 kar3I) Adi-- zrI Adisara prathama jina, jagapati jyoti sarUpa, nirabhaya pada vAsI narmU, akala anaMta anUpa / jJAtA dAtA jJAnadhana, jJAnarAja gururAja, tAsa prasAda thakI kahUM, satI carita siratAja / gorA bAdala ati guNi, sUravIra siratAja, citrakoTa kIdhau carIta, sAMmI dharama siratAja / isa racanA para jaTamala ke gorAbAdala kA bhI prabhAva hai, sAtha hI hemaratna kRta gorAbAdala caupAI se bhI sahAyatA lI gaI hai| kavi bAdala kI vIratA aura svAmibhakta ke bAre meM likhatA hai sAmi dharama bAdala samo, hUo na koI hoi, judhi jIto dIllI dhaNI, kula ajuAlyA hoi| racanAkAla-- tasU Agraha kari saMvata satara satotarai re, caitra pUnima zanivAra, navarasa sahita sarasa saMbaMdha navau racyo re, nija budhanai anusAra / malayasundarI caupAI saM0 1743 dhanaterasa, godhUMdA ke anta kI kucha paMktiyA~ dekheM-- mahopAdhyAya jJAnarAja guru, kahyo supana meM Aya, pA~ca caupAi theM karI, o chaThI karo banAya / isase lagatA hai ki isase pUrva ve pA~ca caupAiyA~ raca cuke the para isase pUrva unhoMne dAnadharma ke dRSTAMta svarUpa ratnacUr3a maNicUr3a caupAI kI racanA saM0 1737 meM kI thii| yaha racanA bhI bhAgacaMda ke Agraha para vasaMta paMcamI saM0 1737 ko udayapura meM kI gaI thii| isameM Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhI bhAgacaMda ke parivAra kA vistRta vyaurA diyA gayA hai| isakI ekamAtra prati hita satkAra jJAnamandira ghANerAva se prApta huI hai| padminI caupAI kI racanA saM0 1707 ke pazcAt prApta prastuta racanA saM0 1737 ko dekhate donoM ke bIca tIsa varSoM kA laMbA aMtarAla hai| isa avadhi meM kavi ne avazya kucha racanAyeM kI hoMgI para ve lapta ho gaI yA aba taka anupalabdha haiN| zrI nAhaTA kA anumAna hai ki prathama racanA aura prastuta pA~cavIM racanA ke madhya racita inakI tIna racanAe~ avazya lapta haiN|' malayasundarI kA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvata satara trayAlA varase, vadi zrAvaNa terasa kIdha AraMbha jI, dhanaterasa saMpUraNa kIdhI, suNatAM adhika acaMbha praur3hopAdhyAya padadhArI, zrI labdhodaya guNakhANI jI, vyAkaraNa tarka sAhitya chanda kovida, alaMkAra rasi jANI jii| isa samaya taka labdhodaya praur3haupAbyAya ho cuke the| ve sAhitya ke vividha aMga-rasa-chaMda-alaMkAra Adi ke sAtha tarka zAstra, vyAkaraNa Adi ke bhI jJAtA the / para yaha saba bAteM svayaM ve apane bAre meM likhate haiM jisase kavi kI AtmazlAghA vyakta hotI hai jo eka nispRha sAdhu ke lie ochI bAta lagatI hai| jo ho labdhodaya mahopAdhyAya isa zatAbdI ke kharataragacchIya kaviyoM meM pramukha kavi haiN| gaNAvalI caupAI jJAna paMcamI vrata para AdhArita racanA hai| yaha saM. 1745 phAlgana zukla 10, udayapura meM racita hai| yaha bhAgacaMda kI patnI bhAvala de ke lie likhI gii| RSabhadeva stavana prathama saM0 1710 jyeSTha kRSNa 2, budhavAra aura dUsarA stavana saM0 1731 meM likhita hai| ApakI aMtima prApta racanA guNAvalI hI pratIta hotI hai jo saM0 1745 kI racita hai ataH yaha bhI anumAna hai ki inakI mRtyu saM0 1750 ke AsapAsa huI hogii| padminI caupAI meM yaha ullekha hai ki kharatara gacchAcArya zrI jinaraMgasUri kI AjJA se Apa udayapura Aye the| isake pazcAt kI racanAyeM prAyaH udayapura, gogUMdhA aura dhulevA meM racita haiM ataH ApakA 1. agaracanda nAhaTA . paraMparA pR0 95-97 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pa0 134-138, bhAga 3, pR0 1985-86 (pra0 saM0) aura bhAga 4, pR0 157-162 (na0 sN0)| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ labdhodaragaNi vihAra mevAr3a pradeza meM hI adhika huA siddha hotA hai, pariNAmataH ApakI racanAoM kA kathya, viSaya aura bhASA zailI prAyaH mevAr3I saMskRti aura bhASA se prabhAvita hai / ApakI mahatvapUrNa racanA ratnacUr3a maNicUr3a caupAI kA uddharaNa nahIM prApta ho skaa| ApakA tatkAlIna samAja, itihAsa aura rAjasamAja se acchA paricaya thA / padminI caupAI meM tatkAlIna jaina dharma aura rAja sattA ke pradhAnoM kA paricaya prastuta kiyA gayA hai| sudharmAsvAmI se lekara jJAnarAja taka kI guru paraMparA ke sAtha cittaur3a, mevAr3apatiyoM kA vizeSatayA hiMdUpati jagata siMha Adi kA vyaurA diyA gayA hai| kavi ne likhA hai - hindUpati zrI jagatasiMha rANo jihAM, rAja karai jaga bhANa / isase prakaTa hotA hai ki hindU dharma aura jaise dharma meM usa samaya koI durAva nahIM thaa| lAghAzAha--ye kaDuvA gaccha ke acche lekhaka the; inhoMne apanI racanAoM meM kar3avAzAha se lekara bhIma, vIro, jIvarAja, tejapAla, ratnapAla, jinadAsa, tejapAla, kalyANa, laghujI aura zobhaNajI taka kI guru paraMparA batAI hai / ye zobhaNajI ke ziSya the| inakI racanAoM kA paricaya prastuta hai-- caubIsI ( saM0 1760, vijayadazamI, zukravAra, ahamadAbAda ) kA racanAkAla : saMvata satara sAThe kavivAre, vijayadasama mana lAyA, rAjanagara madhye rahIya comAsu, caubIsa gIta banAyA re / yaha racanA karamaNa zA ke Agraha para likhI gaI thI, yathA zrI tharAda nagara nA vAsI, sA hIro mana bhAyA, sA karamaNa Agraha thI kIdhAM, sarasa saMbaMdha racAyA re / aMta--akSara nyUna adhika je bhASyu, suddha karayo kavirAyA, sAhA lAgho kahe pUraNa kIdhAM, sArada suguru pasAyA re / jaMbU kumAra rAsa ( 32 DhAla, saM0 1764 kArtika zukla dvitIyA, guruvAra) sohI grAma meM yaha racanA kI gaI thii| isameM vahI guruparaMparA dI gaI hai jo pahale batAI jA cukI hai| racanAkAla isa prakAra diyA Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gayA hai saMvata satara causaThA varase, kArtika suda suSadAyA re, bIja guru dina pUraNa kIdho, sArada suguru pasAyA re | sUrata caitya paripATI ( 81 kar3I saM0 1793, mAgasara kRSNa 10 guru, sUrata ) Adi-praNamI pAsa jiNaMda nA, caraNa kamala citalAya, racanA caitya pravADa nI, racasU suguru pasAya / racanAkAla saMvata satara trANuA varase, rahI sUrata caumAse jI, mAgasira vadi dasamI guruvAre, racIuM stavana ullAse jii|' yaha racanA sAha lAlacaMda ke Agraha para kI gaI, isameM sUrata bandaragAha ke sabhI jinavihAroM kA varNana kiyA gayA hai| yaha prakAzita racanA hai| ___ inakI adhika prasiddha racanA 'zivacaMda sUrirAsa' hai| yaha rAsa 7 DhAloM meM racita hai aura isakA racanAkAla saM01795 Aso zukla 5, guruvAra tathA sthAna rAjanagara batAyA gayA hai| zivacaMda sUri kA janma marudhara dezIya bhinnamAla nivAsI osavAla gotrIya sA padamasI kI patnI padmA kI kukSi se huA thaa| jinadharma sUri ke upadeza se 13 varSa kI vaya meM vairAgya haA aura saM0 1763 meM dIkSA lii| jinadharma ne 1776 meM inheM gacchanAyaka kI padavI pradAna kI aura udayapura meM mahotsava manAyA gyaa| inhoMne saM0 1778 meM kriyoddhAra kiyA; aneka tIrthoM ko yAtrAyeM kii| inake khilApha yavanazAsakoM ke kAna bhare gaye aura una logoM ne inheM yAtanAyeM bhI diiN| saM0 1794 meM hIrasAgara ko paTTadhara banAkara inhoMne dehotsarga kiyaa| inhIM hIrasAgara ke Agraha para saM0 1795 meM yaha rAsa lAdhAsAha ne rAjanagara meM likhaa| isakA Adi ina paMktiyoM se huA hai-- sAsana nAyaka samarIye, zrI varddhamAna jinacaMda, praNamuM tehanA padayugala, jima lahu paramANaMda / 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 198-201 (n0sN0)| 2. aitihAsika jaina kAvyasaMgraha-pR0 321-332 taka / Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAghAzAha 445 isameM zivacaMda kI guruparaMparA batAte hue kavi ne kharataragaccha ke jinadatta se zivacaMda taka kA ullekha kiyA hai| yaha dhyAna dene kI bAta hai ki kavi svayaM kaDuvA gaccha ke the kintu unhoMne kharataragaccha ke eka sAdhu para rAsa sadbhAvapUrvaka likhaa| kharataragaccha ke sAdhuoM kI prazaMsA bhI kI hai, yathA-- jinadatta ne jinakuzala jI, sUyI havA sukhakAra, tasa pada anukrame jANIye, jinavaradhamAna sUrIMda / jinadharama sUri paTodharu, jinacaMda sUri muNiMda, zivacaMda sarI jAMNiye, deza prasIdha hai nAma / kharataragaccha siraseharo, saMvegI guNadhAma / ityAdi aMta--ati Agraha kIdho hIrasAgarai hita ANI, karI rAsa nI racanA, sAte DhAla pramANa / racanAkAla-- saMvata satara se paMcANu Aso mAsa sohAmaNo, zudi paMcamI suragurauvAre o racyo rAsa raliyAmaNo / niravANa bhAva ulAsA sAthe rAmanagara mohe kIU, kaheM sAhajI lAgho hIra Agrahe thI rAsa aha kari dIU / ' inakI eka gadyaracanA bhI upalabdha hai jisakA nAma hai-- pRthvIcaMdra guNasAgara caritra bAlAvabodha ( saM0 1807 mAgasara, zukla paMcamI, ravivAra, rAdhanapura ) isake aMta meM kavi kI uparyukta guruparaMparA dI gaI hai, isakI aMtima prazasti paraMparAnusAra saMskRta meM hai| aMtima do paMktiyA~ nimnavat haiM-- rAdhaketi pUrvadraye cAturmAsa sthitena ca, kaTugacchezalabdhena kRto'yaM bAlabodhakaH / 1. aitihAsika jaina kAvyasaMgraha-pR0 321 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo bhAga 250 496-498 (pra0saM0), bhAga 3 pR0 1421-22 aura 1668 (na0 saM0) tathA vahI bhAga 5, pR0 198-201 (n0sN0)| Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 isameM racanAkAla diyA gayA hai aSTazatatame varSe pramite saptamottare, mArgazIrSe site pakSe paMcamyAM bhAnuvAsare / ityAdi marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isake gadya kA namUnA nahIM diyA gayA hai, paraMtu itanA spaSTa hai ki lAghAsAha gadya-padya vidhAoM meM racanA karane meM sakSama the / lAbhakuzala - Apa tapAgacchIya vRddhikuzala ke ziSya the / ApakI racanA sthUlabhadra caupaI (saM0 1758, caitra kRSNa 10, guruvAra, AmeTa ) ke maMgalAcaraNa kI prAraMbhika paMktiyA~ dekhe guruparaMparA jaya jaya karaNa jiNesaru; trisalAnaMdana vIra, varddhamAna zAsanadhaNI, praNamu sAhasa dhIra / racanAkAla kaviNa mAheM mukuTa kahIjai zrI vRddhikuzala dIMva sIsore, mujha bhAgI kari majhanai milIyA o guru vIsavAvIso re / tAsa sIsa iga lAbhakuzala kavi a rAsa racyau kavi kAjaI re, teha taNA valI var3a gurubhAI rAjakuzala kavi rAjai re / gacchanAyaka guru kahIyaiM giruai vinayaprabha suraMdo re, tasa paTodhara gaNadhara jehavo vijayaratna muniMdo re / saMvata satara ATThAvana varasai pakha kRSNa caitra mAsa re, bAra vRhaspati dazamI divasai pUraNa hUo tihAM rAsa re / " kavi lAlacaMda lAbhavarddhana kI racanA 'pAMDava caritra' hindI padya meM racita mahAbhArata kA jaina saMskaraNa hai / isakA racanAkAla saM0 1768 hai / isake sambandha meM anya vivaraNa nahIM prApta hai / ye saMbhavataH lAbhavarddhana pAThaka hI haiM jinakA paricaya Age diyA jA rahA hai / ye kavi lAlacaMda ke nAma se bhI kavitAyeM karate the / 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 5 pR0 448-449 ( na0 saM0) / 2. DA0 kastUracaMda kAsalIvAla- - rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI graMtha sUcI, bhAga 4 pR0 54 / - Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAbhavardhana pAThaka 447 lAbhavarddhana pAThaka --- ye kavivara jinaharSa (kharatara) ke gurubhAI the| inakA janmanAma lAlacanda thaa| inakI dIkSA 1713 meM huii| inakI nimna racanAyeM upalabdha haiN| vikrama 900 kanyA caupaI saM0 1723 jayatAraNa; lIlAvatI rAsa saM0 1728; vikrama paJcadaNDa caupaI saM0 1733; lIlAvatI gaNita caupaI 1736 bIkAnera; dharmabuddhi pApabuddhi caupaI 1742 sarasA; svarodaya bhASA saM0 1753, (mUla akSayarAja kavi viracita), nisANI mahArAja ajita siMha saM0 1762 jodhapura; pANDava caupaI 1767 vilhAvAsa, zakunadIpikA caupaI 1770; aMkapAza prastAra 1761 guDA, cANakya nIti TabbA / ' lAbhavarddhana kharataragaccha kI kSemazAkhA ke sAdharaMga>dharmasundara> kamalasoma>dAnavijaya>guNavardhana>somagaNi> zAMtiharSa ke ziSya the| prathama racanA vikrama 900 kanya caupaI kA racanAkAla 1723 yA 33 hai yaha saMdigdha hai| isakA apara nAma 'khAparA cora caupaI' bhI hai| isameM 27 DhAla haiN| yaha jayatAraNa meM mAgha zukla budhavAra ko pUrNa huI thI para saMvat saMdigdha hai kyoMki satareM se tevIsameM (pAThAMtara) 'satare sai tetrIse varase' donoM pATha milatA hai| mohanalAla dalIcanda desAI ne apane grantha jaina garjara kaviyo meM 'khAparAcora caupAI kA paricaya vikrama 900 kanyA caupAI se svatantra eka bilkula bhinna racanA ke rUpa meM diyA hai kintu yaha bhI AzaMkA vyakta kI hai ki donoM eka hI racanA ho sakatI haiN| use desAI ne saM0 1727 bhAdra zakla 11 jayatAraNa meM racita batAyA hai| jo ho, yaha svataMtra zodha kA viSaya hai| inakI dUsarI racanA hai --- Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4488 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanAkAla-- saMvata satare se gayA, valI Upara aTThAvIsa; kAtI sUdi cavadaza dine, saMpUrayA sujagIsa / ' lIlAvatI (gaNita) hindI saM0 1736 ASAr3ha kRSNa 5, budhavAra) AcArya bhASkara kRta saMskRta grantha lIlAvatI kA yaha bhASA padyAnuvAda hai| isake lie kavi ne likhA hai-- yadyapi racanA ati bhalI paMDita karai vaSANa, piNa koika samajhai catura, jiko vyAkaraNa jANa / yaha viveka dhari citta mai, suguru caraNa suprasAda, lAlacaMda bhASA karai mUla zAstra mara yAda / yaha racanA bIkAnera meM huI thI jahA~ usa samaya mahArAja anUpa siMha rAjya karate the| mahArAja ke adhikArI koThArI neNasI aura unake putra jaitasI ke Agraha para yaha racanA kI gaI thii| dharmabuddhi pApabuddhi caupaI (39 DhAla 535 kar3I saM0 1742 sarasA) racanAkAla saMvata satarai vaitAlIse, sarasa sahara karI, guNatAlIsa kahI guNavaMtI, sarasaiM DhAla suDharI / svarodaya bhASA saM0 1753 bhAdra zukla ko racita hai / yaha bhASAnuvAda hai| pAMDava caritra athavA pA~ca pAMDava caupaI (150 DhAla 2751 kar3I) pahale ise mohanalAla dalIcaMda desAI ne jinaharSa kI racanA batAyA thA, para bAda meM sudhAra kara liyA / yaha saM0 1767 kIlhAvAsa meM pUrNa haI thii| yaha vahI racanA hai jisakA ullekha kastUracaMda kAsalIvAla ne kiyA hai kintu racanAkAla saM0 1768 batAyA hai| isameM racanAkAla kA pATha isa prakAra prApta hai --- saMvata satarai satasaTha samai jI, kilhuvAsa majhAra / isameM jinasukha, sAdhuraMga, dharmasundara, kamalasoma, dAnavijaya, 1. mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 4, pR0 238 (pra0 sN0)| Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAbhavardhana pAThaka 449 guNavarddhana, somavarddhana aura zAntiharSa kA sAdara vandana kiyA gayA hai / zakuna dIpikA caupaI (564 kar3I 1770 vaizAkha zukla 3 guruvAra) varSa sattara sIttari zubha dAkha, aSA trIja mAsa vaizAkha zakuna dIpikA se caupai, vAra vRhaspati pUrI thai / inakI sabhI racanAoM kA paricaya uddharaNa denA vistArabhaya ke kAraNa sambhava nahIM hai / para itane namUne ke AdhAra para anumAna hotA hai ki ye bhI acche lekhaka the / lAlacaMda - Apa vijayagaccha ke vidvAn the / inhoMne saM0 1799 kArtika zukla paMcamI, cItAkher3e meM 'sgaracandra suzIlA caupaI' kA nirmANa kiyA / isakA anya uddharaNa aura vivaraNa aprApta hai / zrI agaracanda nAhaTA inheM lUMkAgacchIya batAte haiM / isakI eka prati maharacanda bhaNDAra bIkAnera meM surakSita hai / inakI eka racanA kI sUcanA uttamacanda koThArI ne dI hai / usakA nAma 'nemijI vyAhalo' batAyA hai / yaha racanA saM0 1744 kI hai / * nAgarI pracAriNI kI graMthasUcI meM 'lAlakRta 'neminAtha kA maMgala' kA bhI ullekha milatA hai / ho sakatA hai ki ye 'lAla' lAlacanda hI hoM aura 'neminAtha kA maMgala' nemijI kA 'vyAhalo' hI ho| jaba taka donoM kI pratiyoM kA milAna na ho jAya, isa sambandha meM kucha nizcita rUpa se nahIM kahA jA sakatA / lAlaratna -- ye tapAgacchIya rAjaratna ke 1773 meM 'ratnasAra kumAra caupaI' kI racanA kiyA / isa racanA kA uddharaNa aura anya vivaraNa Age diyA jA ziSya the / inhoMne saM0 padmAvatI nagarI meM pUrNa 1. mohanalAla dalIcaMda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 83, 210-217; bhAga 3, pR0 1218 - 1225 ( pra0saM0 ) aura bhAga 4, pR0 235-247 ( na0 saM0 ) / 2. bahI bhAga 3, pR0 1471 (pra0saM0 ) aura bhAga 5 pR0 364 ( na0saM0 ) / 3. agaracanda nAhaTA paramparA, pR0 144 / 4. uttamacanda bhaMDArI kI sUcI, prAptisthAna - pArzvanAtha vidyApITha, zodhasaMsthAna, vArANasI / 5. zrI agaracanda nAhaTA - paraMparA pU0 113 / 29 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 rahA hai / yaha racanA 22 DhAla meM racita hai / bhAdra kRSNa 3 guruvAra batAyA gayA hai, yathA marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanAkAla saM0 1773 saMvachara satara tihutari bhAdrava vadi guru tIja re, ye caupAI kIdhI ulAsi, sAMbhalitA cita rIjhi re / guruparaMparA isa prakAra hai- vidhipakSa gacha giruA guruvaMdu, vidyAsAgara sUri rAjai re / arthAt ve vidhipakSa ke vidyAsAgara sUri> bhuvana ratana > vijayaratna > rAjaratna ke ziSya the / isake maMgalAcaraNa kI prArambhika paMktiyA~ dekheM - sarasati pAya praNamI karI AMNI mana ullAsa, surarAMNI suprasAda thI, lahiyai lIla vilAsa / isakI antima paMktiyA~ nimnAMkita hai- suNatA adhikAra, nAvi tehanI ApadA, lAlaratana sukha caina sUM, ridha vRddha pAmi sadA / ' ratanasAra kumAra ratanaMgada rAjA kA putra thA / isameM usake vinaya guNa kA kathA ke mAdhyama se varNana kiyA gayA hai| usane apane tapabala se isa loka meM samRddhi aura anta meM nirvANa prApta kiyA / lAvaNyacanda -- AMcalagacchIya amarasAgara Apake praguru aura lakSmIcanda Apake guru the / Apane saM0 1734 zrAvaNa zukla trayodazI ko sirohI meM 'sAdhuvaMdanA' nAmaka apanI racanA 15 DhAla meM pUrNa kI / isake maMgalAcaraNa kI prAraMbhika paMktiyA~ dekheM- parama puruSa vara dharmaprakAzaka jagata mahita arihaMta, avinAsI zivavAsI niramala siddha anAdi anaMta / guruparaMparA - suvihita tilaka sohama gaNadhara thI, aThatAlisami pATa jI, ArijarakSita sUri parama guru, vidhipakSa Upama khATi jI / - 1 mohanalAla dalIcaMda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1437-38 (pra0saM0) aura vahI bhAga 5 pR0 290 291 ( na0saM0 ) / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAvaNyacanda 451 tAsa paraMpara aMcala gachapati, amarasAgara sUrIdA jI, tasa AjJApAlaka gItAratha, vAcaka lakSmIcaMdA jii| arthAt soham gaNadhara ke ar3atAlIsaveM paTTadhara AryarakSita dvArA pravartita vidhipakSa kI paraMparA meM aMcalagacchapati amarasAgara ke ye praziSya aura lakSmIcaMda vAcaka ke ziSya the| isakA racanAkAla isa prakAra ullikhita hai satara caUtrIse zrAvaNa sudi, terasi maMgaladAyI jI, sIrohI sahire guru mahiri, sAdhuvaMdanA gAI jii| inakI eka choTI racanA 'sAdhu gaNa bhAsa' (4 DhAla) bhI sAdhuoM ke guNagAna para hI AdhArita hai| isakA Adi isa prakAra hai-- sAhasa dhari ghara pariharI vicarahi je khagadhAra, mana aka jina ANA viSai, pagi pagi tasi balihAra re| dhana dhana sAdhu te thira saMghayaNa susatta re / aMta--jIva jIva ima jogavi vadhati, guNi he nahI kSaNa vizrAma ki, sAdhaka mugati samAdhi suM niti, praNami he lAvaNya sirinAmi ki / ' lAvaNyavijaya gaNi-tapAgaccha ke sAdhu bhAnuvijaya inake guru the| inhoMne lagabhaga saM. 1761 meM 'caubIsI' likhI jisakA Adi nimnavat hai Adi jinesara sAhibA, jagajana pUre Asa, lAla re / karIya kRpA karuNA karo, manamaMdira karo vAsa, lAla re| vInatAI taThA prabhu, kIdho jyoti prakAza, lAla re / paMDita bhAnuvijaya taNo, lAvaNya mana ulhAsa, lAla re / 1. mohanalAla dalIcaMda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1290-91 (pra0saM0) aura vahI bhAga 5 pR0 7-8 (n0sN0)| Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aMta-saMgama sura prerita surazyAmA, manamatha senA AvI, sanmukha prabhu syuM chala vAhe ne, bole neha jagAvI, prItama lIje re A yauvana co lAho, aaNclii|' lAvaNyavijaya (tapAgaccha) ne yogazAstra bAlAvabodha saM0 1788 meM likhA hai| inakI guruparaMparA nahIM vidita hai lekina anya anumAnoM ke AdhAra para ye caubIsI ke kartA lAvaNya vijaya hI ho sakate haiM / ' lohara(sAha)-inake pitA bUMdI nivAsI bagheravAra vaizya dharma the / inhoMne sevaka ko apanA guru batAyA hai| inake do bar3e bhAI hIMga aura sundara the| inakI prArambhika racanA 'aDhAI ko rAso' (saM0 1736) meM mainA sundarI aura zrIpAla kI kathA 22 chandoM meM varNita hai| dUsarI racanA 'cauDhAliyo' (saM0 1784) 50 chandoM kI hai| ina donoM se pUrva saM0 1735 meM 'SaTlezyA beli' aura prasiddha kRti (saM0 1725 meM racita) yazodhara carita prApta hai| DaoN0 lAlacaMda jaina ne yazodhara carita kA racanAkAla saM0 1721 batAyA hai| yaha sarasa aura sundara kRti hai| isameM yazodhara ke caritra kA dRSTAnta dekara jIvadayA kA siddhAMta pratipAdita kiyA gayA hai| kucha paMktiyA~ dekheM -- mai matisAru varNana kIyau, carita yazodhara paricaya dIyau, sugama paMtha laSi lAgau bATa, kInI sarasa caupai thATa / bhavijana kathA sUno dai kAna, tAM prasAdi pAvai sUrathAna, jIvadayA upajai adhikAra, so saMsAra utArai pAra / ' inakI eka anya kRti 'caubIsa ThANA caupaI' hai jisakA racanAkAla saM0 1739 magasira zukla 5 hai| racanA 1300 caupAiyoM meM Abaddha hai| isameM bhI kavi ne pitA kA nAma dharmA (dharma) batAyA hai| paM0 lakSmIdAsa ke Agraha para yaha sarala bhASA meM racanA kI gaI hai| Adi --- zrI jina nemi jinaMda caMda vaMdiya AnaMda mana, sidha sudha akalaMka vyaMka sara bhari mayaMka tana / 1. mohanalAla dalIcaMda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1406-7 aura bhAga 5, pR0 210-211 (n0sN0)| 2. vahI bhAga 3, pR0 1641(pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 338 (n0sN0)| 3. DA0 lAlacanda jaina -jaina kaviyoM ke brajabhASA prabandhakAvyoM kA adhyayana, pR0 68 / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 lohaTa (zAha) racanAkAla -lAkha pacIsa ninyANava koTi eka avabudha lIjyo jor3i so racanA lakha jyona lAya, jaitraga kade dharu banAya / ' DaoN0 kAsalIvAla ne 'SaTlezyA veli' kA racanAkAla saM0 1730 batAyA hai| parantu antarsAkSya hetu mUla pATha kI saMbaMdhita paMktiyAM nahIM dI haiM phira bhI anyatra isakA racanAkAla 1935 se pUrva prApta prati ke AdhAra para hI batAyA gayA hai isalie saM0 1730 mAnane meM koI Apatti nahIM hai| isa prakAra inakI prAyaH AdhA darjana racanAe~ upalabdha haiM jo prabandha kAvya se lekara rAso, caupaI, veli Adi nAnA kAvya rUpoM meM Abaddha haiN| inakA racanAkAla saM0 1721 se lekara 36 taka phailA hai / racanAkAla meM antara milatA hai| yazodhara carita meM racanAkAla aise vicitra DhaMga se batAyA gayA hai ki kucha vidvAn jor3a ghaTAkara saM0 1725 aura kucha saM0 1721. batAte haiM, para vizeSa antara nahIM hai| vacharAja-lokAgaccha ke lekhaka the / inhoMne saM0 1749 meM 'sUbAha cauDhAliyu' kI racanA bIkAnera meM pUrNa kii| isakA anya vivaraNa aura uddharaNa kahIM nahIM prApta huaa| vadho-pIpADo zrAvaka, inhoMne kumati no rAsa athavA saMJjhAya athavA pratimA sthApana gIta athavA mahAvIra stavana kI (39 kar3I) racanA saM0 1724 zrAvaNa zukla SaSThI ko sojata meM kii| isakA Adi pahale prastuta hai-- zrI zrutadeva taNe supasAyeM, praNamI sadguru pAyA; zrI siddhAMta taNe aNusAreM, sIkha deu sukhadAyA re| kumati / kAM pratimA UthA, mugadha loka ne bhAme pADI piMDa bhare che paayeN-aaNknnii| 1. sampAdaka DA0 kastUracanda kAsalIvAla--rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM ___kI graMthasUcI, bhAga 3, pR0 169-70 / 2. vahI bhAga 4, 50 55 / 3. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 114 aura mohanalAla dalIcanda desAI jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1347 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 75 (na0saM0) / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pahale hI kavi ne 39 kar3I kI racanA ke lie cAra nAma batAye aura sIkha dene kI ghoSaNA kara dI, isalie isameM kisI kAvya tatva kI talAza anAvazyaka pratIta hotI hai| isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai| saMvata satare varasa covIse, zrAvaNa sudi chaTha divase, zrI jina pratimA nu darasaNa karatAM, kamala ratana vikase re / kavi ne svayaM kA paricaya diyA hai, yathA--- sAha badho ne jAteM pIpADo, nagara sojita no vAsI, o tavana tavyo sadguru ne vayaNe, the choDo kumati nI pAsI re|' yaha mahAvIra kI pratimA kA stavana hai aura sojita meM sthApita mahAvIra kI pratimA ko arpita hai| isa stavana ke pATha se kavi kA vizvAsa hai ki kumati kA nAza hotA hai| varddhamAna-ye pArzvagaccha ke sAdhu kavi the| inhoMne saM0 1705 Azvina zukla 1 ko 'haMsarAja vacharAja caupAI' kI racanA kii| yaha nizcaya pUrvaka nahIM kahA gayA hai ki varddhamAna isa racanA ke vAstavika lekhaka the yA mAtra pratilipikAra the, kyoMki nAhaTA saMkalana meM jo prati upalabdha hai usa para 'lekhi varddhamAnena' likhA hai, yaha donoM artha detA hai / ataH yaha zodha kA viSaya hai| varasiMha-lokAgacchIya tejasiMha>kAnha>dAmasi ke ye ziSya the| inhoMne 'navatatva caupAI' kI racanA (132 kar3I) saM0 1766 kAlAvaDa meM kii| isakA racanAkAla batAne vAlI paMktiyA~ nimnalikhita haiM saMvata satara chAsa, ullAsa, nagara kAlAuDa rahyA caumAsa; gAMdhI gokala vInatI karI, dAma sunI zikSa cita meM dharI / guruparaMparA vahI isameM batAI gaI hai jo Upara dI jA cukI hai| 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1233 (pra0saM) aura bhAga 4, pR0 341 (na0 sN0)| 2. vahI, bhAga 3, pR0 1142(pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 146(na0 sN0)| Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 varasiMha yaha lokAgacchIya zrAvakasya sAthaM 'paMcapratikramaNa sUtra' mumbaI se san 1943 meM chapa cukI hai| isakA Adi dekheM-- pAsa jinesara praNamI pAya, sadguru dAma taNo supasAya, navatatva no kahU~ vicyAra, sAMbhalayo citta dei naranAra / aMtima paMktiyA~ bhI prastuta haiMtAsa sAsaNa mAMhi sobhatA, dAMma munIvara paMDita hatA, tAsa ziSya RSi varasiMdha kahyA, se bola siddhAMta thakI mai grahyA / ' vallabhakuzala-tapAgacchIya dhIrakuzala>gajakuzala>prItikuzala > vRddhikuzala > sundarakuzala inake guru the| inhoMne saM0 1775 kArtika kRSNa 13, ravivAra ko jUnAgar3ha meM 'zreNika rAsa' kI racanA kii| isa racanA se aisA lagatA hai ki vaddhikuzala aura prItikuzala donoM gurubhAI the; kavi ke guru sundarakuzala vRddhikuzala ke ziSya the| kavi ne likhA hai -- tasa ziSya suMdarakuzala suhAyA, ima vallabha kuzala sukha pAyA be, saMvata 17 paMcottarA varSe, kAtI badI mana haraSe be| isameM zreNika (samrAT biMbasAra) kI carcA hai para usake aitihAsika pakSa kI chAnabIna karane para pariNAma bahuta utsAhavarddhaka nahIM miltaa| inakI dUsarI racanA bhI jainAcArya hemacaMdra gaNi ke vyaktitva para AdhArita hai para zraddhA pakSa ne itihAsa ko yahA~ bhI dabA rakhA hai| hemacaMdra gaNi rAsa jaina aitihAsika gurjara rAsa saMcaya ke pRSTha 265 se 284 para prakAzita hai| isa rAsa ke prathama meM Adi jiNaMda, zrutadevI, sadguru, sAdhu jainasaMgha aura jainadharma kI vaMdanA hai, tatpazcAt vallabhakuzala likhate haiM-- munIzanAM guNa kahisyuM abhirAma, rAsa raciya raliyAmaNo, jima sIje saba kAma / 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1414 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 259 (n0sN0)| Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa phira vaha hemacaMdra kA paricaya detA hai - kuNa hemacaMdra kihAMhavA, kavaNa deza vikhyAt dharama taNI karaNI karI, te suNIyo avadAta | guruparaMparA prathama rAsa meM tapagacchIya vijayaratna > vijayakSamA > dhIra kuzala Adi kI batAI hai, dUsare rAsa meM vijayakSamA ke paTTadhara vijayadayA ke pazcAt vRddhikuzala kA ullekha kiyA gayA hai / usake pazcAt vaha likhatA hai -- tasa pada paMkaja sIsa kahAyA, vallabhakuzala guNa gAyA re, suhAyA, . sukha pAyA re / isa AdhAra para hemacaMdra gaNi rAsa kA racanAkAla 1793 mAgasara zukla 2, bhaumavAra nizcita hai / parantu zreNika rAsa kA racanAkAla 'saM0 17 paMcottarA varSe' kA artha bhrAmaka hone ke kAraNa desAI ne pahale isakA racanAkAla saM0 1705 batAyA thA, para pahilI racanA aura dUsarI racanA ke bIca lambe aMtarAla ko dekhate hue usakA artha saM0 1775 lagAnA hI samIcIna lagatA hai ataH navIna saMskaraNa meM racanA kA yahI samaya batAyA gayA hai / vijayakSamA sUrikA sUritvakAla 1773 se 1785 taka nizcita hai / isameM (zreNika rAsa ) vijayakSamA kA ullekha hai ataH yaha racanA saM0 1773 se 1785 ke bIca huI hogI / isa pramANa se bhI isakA racanAkAla saM0 1775 hI ucita lagatA hai / g satara tANuMA varasa sita mRgasira Ja 'vastA ( muni) - ApakI do racanAoM kA ullekha milatA hai aura donoM prakAzita haiM / pahalI racanA hai- rAtri bhojana saMJjhAya jo saMJjhAya mAlA tathA saMJjhAya stavana saMgraha meM prakAzita hai / dUsarI racanA kA nAma hai 'rahanemi rAjimatI saMJjhAya' yaha bhI saMJjhAyamAlA tathA saMJjhAya stavana saMgraha meM prakAzita hai / ina donoM racanAoM kA karttA jaina gurjara kaviyo ke prathama saMskaraNa meM bhUlavaza vastiga ko batAyA 1. jaina aitihAsika gurjara rAsa saMcaya, pR0 265-284 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, (pra0saM0) aura vahI bhAga 5, pR0 292-93 ( pra0saM0 ) / pR0 524-26 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bastA (muni) 457 gayA thA' vastutaH ye racanAyeM vastA muni kI haiN| yaha phira bhI spaSTa nahIM hai ki vastA muni kA racanAkAla kyA hai ? aura unakI guruparaMparA kA bhI nizcita patA nahIM hai ataH yaha kahanA kaThina hai ki ina racanAoM ke kartA vastA, vasto aura vastiga meM se kauna haiN| ina kaviyoM ke racanAkAla meM zatiyoM kA antarAla hai| ataH ye sabhI alaga-alaga kavi haiN| (brahma) vAdirAja--ApakI eka racanA nemIzvara savaiyA saM0 1782 kA ullekha milatA hai para anya vivaraNa-uddharaNa anupalabdha vikrama--Apa ba~kAgacchIya bhojA jI ke praziSya evaM bhImarAja ke ziSya the| inhoMne saM0 1706 kArtika zukla 9 bhRguvAra ko sabaDAra meM 'dhannA caupAI' kI racanA kii| isake bhI uddharaNa anupalabdha haiN| vijayasari--ApakI eka racanA 'rohiNI coDhAliyu' kA ullekha desAI ne kiyA hai / yaha racanA saM0 1727 meM kI gaI, unhoMne isakA anya vivaraNa aura uddharaNa nahIM diyA hai| vijayadevasUri-ApakI do racanAoM--nemIzvara rAsa saM0 1785 (vijJAna-jJAna bhaMDAra, sUrata) aura nemi rAjImatI rAsa saM0 1787 kA ullekha uttamacaMda koThArI ne apanI sUcI meM kiyA hai, kintu usameM anya vivaraNa-uddharaNa nahIM hai / vijaya jinendra sUri ziSya--'sthUlibhadra caritra bAlAvabodha' 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 1, pR0 23 (pra0saM0) aura bhAga 5 pR0 374 (n0sN0)| 2. pustaka sacI uttamacaMda koThArI--prAptisthAna pArzvanAtha vidyApITha, vaaraannsii| 3. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina murjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1142, (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 146 (na0saM0) / 4. vahI bhAga 2, pR0 251 (pra0saM0) aura bhAga 4, pa0 382(n0sN0)| 5. pustakasUcI uttamacaMda koThArI-prAptisthAna pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kI racanA isa ajJAta ziSya ne saM0 1762 meM kI jo mUlataH jayAnaMda sUri kRta hai| paraMtu isake gadya kA namUnA nahIM upalabdha hai| vidyAkuzala--cAritra dharma--ye kharataragacchIya ANaMdanidhAna ke ziSya the| inhoMne saM0 1791 lUNasara meM rAmAyaNa caupAI kI racanA kii| yaha vAlmIki rAmAyaNa kA marugurjara jaina saMskaraNa hogaa| isakA uddharaNa upalabdha nahIM hai| vidyAruci-Apa udayaruci ke ziSya the| inhoMne caMdarAjA rAsa (6 khaNDa) bnaayaa| isake alaga-alaga khaNDa bhinna-bhinna samaya meM race gye| dUsarA khaNDa saM0 1711 bhInamAla meM likhA gayA aura tIsare se chaThe khaNDa taka kI racanA saM0 1717 sirohI meM hii| yaha 103 DhAla, 2505 gAthAoM meM Abaddha hai| ise vidyAruci ne apane gurubhAI labdhiruci ke sahayoga se pUrA kiyA thaa| zrI desAI ne inakI guruparaMparA isa prakAra batAI hai--ye tapAgacchIya vijayaprabhasUri > sahajakuzala > sakalacaMda > lakSmIruci > vijayakuzala > udayaruci > harSaruci ke ziSya the| tIsare khaNDa ke anta meM kavi ne svayaM ko harSaruci kA ziSya kahA hai| yathA-- tapagachanAyaka tejadiNaMda, jaikArI vijaiprabha sUrIda, tasa gacha kovida kari phUlasiMha, zrI udayaruci vAMdI zirasIha / tAsa sIsa samatArasa pUra, vibudha haraSaruci punya paDUra, tAsa sevaka vidyAruci kahai, sIlaI RddhivRddhi sukha lhiN| isa khaMDa meM hIravijaya aura akabara kI bheMTa kA bhI ullekha hai tatpazcAt vijayadeva, vijayaprabha, sahajakuzala, kuzalacaMda, lakSmIruci, 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1625 (pra0saM0) aura bhAga 5 pR0 221 (na0saM0) / 2. agaracanda nAhaTA--paraMparA pR0 109 / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAruci vijayakuzala aura udayaruci ke pazcAt harSaruci kA ullekha kiyA hai isalie zrI desAI kI guruparaMparA hI prAmANika hai| isakA racanAkAla unhoMne bhI saM0 1717 kArtika zukla trayodazI, guruvAra aura racanA sthAna sirohI batAyA hai| harSaruci ko apanA guru svIkAra karane ke pazcAt kavi ne likhA hai-- tAsa sIsa saMvega mahodadhi zrI harSaruci budha kahIye re, upagArI zrI guru mujha milIyA, darazaNa thI sukha lahIye re / vibudha ziromaNi muguTa nagIno, zrI vidyAruci tasa sIsa re| guNamaNi maMDita pUro paMDita sukhadAyaka sujagIsa re, tasa laghuvaMdhava vibudha labdharuci racyo caMda nRpa rAsa re, Acho adhiko jo kahyo hui, micchA dukkar3a tAsa re / isase to yaha bhI AbhAsa hotA hai ki ina donoM guru bhAiyoM meM isa rAsa ke kartRtva kA mukhya kArya laghubaMdhava arthAt labdharuci dvArA hI nipaTAyA gayA thaa| antima paMktiyoM meM jisa prakAra ke vizeSaNa vidyAruci ke sAtha lagAye gaye haiM vaha zAyada laghubaMdhava labdhiruci dvArA prayukta haiN| svayaM vidyAruci ne apane lie aisI zabdAvalI zAyada na likhI hogii| racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai-- saMvata satara sataro tarai, kArtika mAsa udAra, sudi terasa dina niramalo, balavattara guruvAra / isameM zIla kA mahatva darzAne ke lie caMda rAjA ke zIla svabhAva kA varNana dRSTAMta rUpa meM varNita hai| kavi ne likhA hai zIla prabhAvi caMda nRpa, jaga pAmyo jayakAra, ima jANInai bhavika jana, pAlo zIla udAra / ' vidyAvilAsa--Apa kharataragacchIya mAnavijaya ke praziSya evaM kamalaharSa ke ziSya the| Apane arjuna mAlI caupAI saM0 1738, kuladhvaja caupAI saM0 1742 lUNAkaraNasara, akSarabattIsI aura dazavakAlika saMJjhAya Adi kAvya racanAyeM kI haiM / 2 / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 159-164 aura bhAga 3, pR0 1204 (pra0saM0) aura vahI bhAga 4 pa0 277-282 (n0sN0)| 2. agaracanda nAhaTA---paraMparA pR0 100 / Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrI desAI ne ina padya racanAoM kA ullekha nahIM kiyA hai paraMtu unhoMne kalpasUtra stavaka saM0 1729 (jinarAja sUri rAjye) kI sUcanA dI hai| inhoMne isa gadya racanA kA uddharaNa nahIM diyA hai aura na nAhaTA jI ne padya racanAoM kA uddharaNa diyA hai ataH inake padya aura gadya kA namUnA denA saMbhava nahIM huA / ' vidyAsAgara--inase pUrva do vidyAsAgara nAmaka lekhaka 17vIM zatAbdI meM ho cake haiM jinameM se prathama vidyAsAgara vijayadAna ke ziSya the aura dUsare vidyAsAgara sumatikallola ke ziSya the| inakA vivaraNa 17vIM zatI ke itihAsa (vRhad itihAsa khaNDa 2) meM diyA jA cukA hai| prastuta vidyAsAgara AMcalagaccha ke sUri the| inheM AcArya pada saM0 1762 meM diyA gayA thA aura saM0 1793 meM inakA svargavAsa huA thaa| inhoMne 'siddha paMcAzikA bAlAvabodha' kI racanA saM0 1781 meM kii| isake mUla lekhaka devacaMda sari the| vidyAsAgara (digambara)--Apa bhaTTAraka zubhacaMdra ke gurubhAI aura bhaTTAraka abhayacaMda ke ziSya the| ye digambara balAtkAragaNa sarasvatI gaccha ke sAdhu aura vidvAn the| vizeSatayA hindI ke uttama lekhaka aura jAnakAra the / inakI nau racanAe~ prApta haiM jinakI sUcI Age dI jA rahI hai-- solaha svapna, jina janmamahotsava, saptavyasana savaiyA, darzanASThAMga viSApahAra stotra bhASA, bhUpAla stotra bhASA, ravivrata kathA, padmAvatI nI vInatI evaM caMdraprabha viintii| inake alAvA kucha sphaTa pada bhI prApta haiM jo bhASA evaM bhAva kI daSTi se paTanIya haiN| solaha svapna meM una svapnoM kA varNana hai jo tIrthaGkaroM ke janma se pUrva prAyaH sabhI mAtAoM ne dekhaa| jina janma mahotsava meM tIrthaGkara ke janma para hone vAle mahotsava kA varNana kiyA gayA hai| isameM kevala 12 padya hai| sabhI padya savaiyAchanda meM hai| DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla ne inheM 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1630 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 427 (na0saM0) / 2. vahI bhAga 5, pR0 316 (na0saM0) aura bhAga 3 pR0 1641 (pr0sN0)| Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAsAgara 18vIM zatAbdI kA vidvAn batAyA hai, isa racanA kA prathama padya dekhiye-- zrI jinarAja no janma jANA surarAja ja Ave, vAta vayaNe kIra sAra zveta a rAvaNa lyAve / prativayaNe vasudaMta daMta daMte oka sarovara, sarovara prati pacavIsa kamalani sohe suMdara / ' vidyAsAgara sari kRta neminAtha phAga saM0 1783 kA ullekha uttamacaMda koThArI ne apanI sUcI meM kiyA hai| kAphI sambhAvanA hai ki ye bhI uparyukta vidyAsAgara sUri hI hoNge| vinayakuzala tapAgacchIya lakSmIsAgara inake praguru the aura vibudha kuzala inake guru, inhoMne saM* 1745 aura 1788 ke bIca kisI samaya eka caubIsI kI racanA kii| lakSmIsAgara sUri kA AcAryakAla saM0 1745 se 1788 hI hai ataH isI bIca prastuta caubIsI kI racanA sambhava hai / isake Adi kI paMktiyA~ isa prakAra haiM--- zrI lakSmIsAgara sUri nAma thI, page page naveya nidhAna, vibudhakuzala supasAya thI, vinaya syuM koDi kalyANa : udAharaNArtha isakI aMtima paMktiyA~ bhI prastuta haiM-- vIra jiNaMda jaya jagata upagArI zAsana soha baghArI jii| zrI jayaMta koThArI kI yaha AzaMkA ucita hai ki prastuta kavi vinayakuzala isI paramparA ke lakSmIsAgara ke ziSya the yA kisI anya lakSmIsAgara ke ? yaha prazna vicAraNIya hai jisakA nirNaya jaina vidvAnoM ko karanA caahie| vinayacada--ye mahopAdhyAya samayasuMdara kI paraMparA meM jJAnatilaka 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAla- rAjasthAna ke jaina saMta vyaktitva evaM kRtitva pR0 208 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI---jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1527 (pra0saM0) aura vahI bhAga 5, pR0 339 (na0saM0) / Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ke ziSya the| inakI guruparaMparA ke saMbaMdha meM matabheda hai| zrI mohanalAla dalIcaMda desAI ne inake do guruoM kA nAma harSasAgara aura puNyatilaka batAyA hai jo donoM jJAnatilaka ke ziSya aura paraspara gurubhAI the / vinayacaMda ne svayaM apanI adhikatara racanAoM meM jJAnatilaka ko hI gara batAyA hai kevala uttama kumAra rAsa meM harSasAgara aura pUNyatilaka kA ullekha kiyA hai| harSanidhAna ke tIna ziSyoM meM harSasAgara, jJAnatilaka aura puNyatilaka guru bhAI the, isalie desAI ne inakI jo yaha guru paramparA batAI hai--kharataragacchIya samayasundara > meghavijaya > harSakuzala > harSanidhAna > jJAnatilaka > puNyatilaka aura harSasAgara ziSya, vaha ThIka nahIM lagatI balki jaisA pahale kahA gayA ye tInoM jJAnatilaka, puNyatilaka aura harSasAgara harSa nidhAna ke ziSya the, naki puNyatilaka aura harSasAgara jJAnatilaka ke shissy| apanI racanA uttamakumAra rAsa (42 DhAla 848 kar3I saM0 1752 phAlguna zukla 5 guruvAra, pATaNa meM unhoMne guru paramparA batAte hue kharataragaccha ke prasiddha AcArya jinacaMdra, tatpazcAt unake vidvAn ziSya samayasUndara kA sAdara smaraNa kiyA hai| harSanidhAna samayasuMdara ke ziSya the / Age kavi ne harSa nidhAna ke tIna ziSyoM kA ina paMktiyoM meM ullekha kiyA hai-- tIna ziSya tasu jANiye re, paMDita catura sujANa; sAhityAdika grantha nA re, nirvAhaka guNajANa / prathama harSasAgara sudhI re, jJAnatilaka guNavaMta, puNyatilaka suvakhAMNatAM re, hIyaDai ho gaI ulhasaMta / ataH isase yahI pramANita hotA hai ki ye tInoM hI harSanidhAna ke ziSya the aura kavi jJAnatilaka kA ziSya thA kyoMki anta meM likhA hai-- DhAla cavadamI mana gamI re, saha rIjhayA ThAma ThAma, jJAnatilaka guru sAMnidhe re, vinayacaMdra kahe Ama / isa prakAra agaracanda nAhaTA kI bAta hI upayukta lagatI hai|' isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai-- 1. agaracanda nAhaTA -paraMparA pR0 102 / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinayacanda saMvata sataraha bAvane re, zrI pATaNapura mAMhi, phAgaNa sudi pAMcima dine re, guruvAra ucchAhi / yaha racanA vinayacaMda kRti kusumAMjali meM prakAzita hai| vIzI (saM0 1754 vijayAdasamI, rAjanagara) sambandhita paMktiyA~ dekheM satare se caupana varSe, rAjanagara meM raMgejI, vIsI gIta vijayadasamI dina, kiyA UlaTa dhari aMge jii| guruparaMparA gacchapati zrI jinacaMdra sUrIdA, harSanidhAna uvajhAyA jI, jJAnatilaka guru ne supasAye, vinayacaMdra guNa gAve jii|' yaha bhI 'vinayacaMda kRti kusumAMjali' meM prakAzita hai| zatrujaya tIrtha vRhat stava (20 kar3I, saM0 1755 pauSa 10) hA re morA lAla, siddhAcala sohAmaNau; Uco atihi uttaMga morA lAla, siddha vadhU varavA bhaNI, mAnuM unnata kari caMga- morAlAla / racanAkAla-'saMvata satara paMcAvanai' batAyA gayA hai| 11 aMganI svAdhyAya' (saM0 1755 zrAvaNa kRSNa 10, ahamadAbAda) meM bhI jJAnatilaka ko guru batAyA gayA hai / yaha racanA bhI kusumAMjali meM prakAzita hai| cauvIsI (saM0 1755 yA 57, rAjanagara) aMta meM racanAkAla isa prakAra hai 'saMvata satare paMcAvana (pAThAMtara-sattAvana) varSe' vijayAdasamI mana harSe, milatA hai| isameM Adi jina se caubIsaveM jina mahAvIra taka kI stuti hai| yaha bhI usI saMgraha meM prakAzita hai / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 127-128 (n0sN0)| 2. vahI pR0 129 (n0sN0)| Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa rohA kathA caupAI (6 DhAla) meM racanAkAla nahIM hai| dhyAnAmRta rAsa, mayaNArehA rAsa bhI ApakI prApta racanAyeM haiM kintu inakA prakAzana sambhavataH nahIM huA hai| neminAtha aura rAjula kI kathA para inakI do sarasa racanAyeM upalabdha haiM eka hai 'nemirAjula bArahamAsA' aura dUsarI hai 'rAjula rahanemi saMJjhAyaH / ye donoM racanAyeM vinayacaMdra kRti kusumAMjali meM prakAzita hai / prathama racanA kI aMtima paMktiyA~ nimnAGkita haiM-- ima bhAMti mana kI khAti, bAraha mAsa viraha vilAsa, karike priyA priya pAsa, cAri grahyau ati ulhAsa / dou mile suMdara mugati maMdira, bhadra jahA~ ati naMda, mRdu vacana raca hI bhAkhata, vinayacaMda kavInda / ' yaha racanA 'jaina jyoti' jyeSTha 1988 ke pRSTha 292-93 para bhI prakAzita ho cukI hai| dvitIya racanA 'zvetAMbara jaina' patra tA0 13-6-29 ke aMka meM bhI prakAzita huI hai| rohA caupAI aura mayaNarehA rAsa ke karttA ye hI vinayacanda the athavA dUsare koI vinayacanda the, yaha vivAdAspada hone se unakA vivaraNa-uddharaNa nahIM diyA gayA hai| agaracaMda nAhaTA rohA caupAI kA kartA sthAnakavAsI vinayacaMda ko mAnate haiM aura mayaNarehA ko anopamacaMda ke ziSya vinayacaMda kI racanA mAnate haiN| yaha prazna vicAraNIya hai| (bAlacaMda) vinayalAbha--Apa kharataragacchIya sumatisAgara > sAdhuraMga > vinayapramoda ke ziSya the| vaccharAja devarAja caupAI, siMhAsana battIsI caupAI, savaiyA bAvanI aura 14 svapna dhavala ApakI pramukha kAvya kRtiyA~ hai| inake atirikta inhoMne bhartaharizatakatraya kA hindI padyAnuvAda bhI kiyA hai| inakA aparanAma bAlacaMda thaa| inakI racanAoM kA paricaya uddharaNa Age prastuta kiyA jA rahA hai| 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 423-24 aura vahI bhAga 3, pR0 1370-1375 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 126-132 (n0sN0)| 2. vahI bhAga 2 pa0 346-349 evaM bhAga 3, pR0 1319-21 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 430- 434 (n*sN.)| Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 (bAlacanda) vinayalAbha vacharAja devarAja caupAI athavA rAsa (4 khaMDa 62 DhAla saM0 1730 pauSa kRSNa 2, somavAra, mulatAna) kA Adi-- parama niraMjana parama prabhu, paramezvara zrI pAsa, so sAhiba zrI nita samaratAM, avihaDa pUre Asa / vacharAja kA caritra puNya ke Adarza-dRSTAMta rUpa meM citrita kiyA gayA hai / apane zreSTha AcaraNa se akabara ko prasanna karake yugapradhAna jinacaMdra dvArA jIvadayA sambandhI pharamAna prApta karane ke lie sarvaprathama unakI vandanA kI gaI hai, tatpazcAt sumatisAgara, sAdhuraMga aura vinayapramoda kA sAdara smaraNa kiyA gayA hai| isameM racanAkAla darzAne vAlI paMktiyA~ nimnalikhita haiM - saMvata (sattara) samai saitIse posa mAsa badi bIja, tiNa dina kIdhI caupai somavAra tima hIja / yaha racanA kavi ne apane ziSya sumativimala ke Agraha para kii| aMta meM kahA hai-- adhika jai sahu jaMjAla hai, ima vinayalAbhe kahe, bhavika nara phUle phale maMgalamAla lahe / siMhAsana batrIsI athavA vikrama caupAI (3 khaMDa 68 DhAla saM0 1748 zrAvaNa kRSNa, saptamI, phalaudhI) kA Adi-- Adi jiNesara Adi de, cauvIse jinacaMda, kara jor3I bhAve karI, namatAM paramAnaMda / isameM bhI jinacaMda kI abhyarthanA hai, yathA surapradhAna jinacaMda yatIsara, bar3abhAgI virudA je, jasu dIdAra dekhi dillIpati, akabara sAhi nivAje / racanAkAla saMvata satara samai aDatAle, zrAvaNa vadi sAtama sAje, phalavadhipura zrI riSabha jiNesara, sAnidhi aliya vighana tAje / yaha racanA gaccheza jinacaMda sUri ke Adeza se kI gaI thii| kavi ne kahA hai-- tasu Adeza vizeSa sukRta phala lahivA para nija hita kAje, 30 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa para upagAra dAtAra ziromaNi, vara guNa caraNaNa siratAje / vikramarAya taNo guNa varNana, kIdhau zAstra samajhi mAje, siMhAsana batrIsI tAme, tihA~ adhikAra suNI jii| 'savaiyA bAvanI' meM 52 ke bajAya 56 chaMda hai| akArAdi krama se 52 aura do-do Age pIche jor3ane se 56 ho gaye haiN| bhartRharizatakatraya ke hindI padyAnuvAda kA nAma bhASAbhUSaNa batAyA gayA hai| vinayalAbha kA apara nAma 'bAlacaMda' thA isa viSaya meM koI pramANa na milane se yaha zaMkAspada hai| bhASA sarala hai| mugala saMsarga ke kAraNa calate urdU ke zabdoM kA bhI prayoga yatra-tatra milatA hai|' (upAdhyAya) vinayavijaya--Apa tapAgacchIya kIrtivijaya ke ziSya the aura prasiddha vidvAn, lekhaka-kavi aura sAdhu zrI yazovijaya ke Apa gurubhAI, sahapAThI aura sahalekhaka the| Apa donoM kA racanAkAla 17vIM zatAbdI kA aMtima caraNa tathA 18vIM zatAbdI kA pUrvArddha hai| aise lekhakoM kA paricaya 17vIM zatAbdI ke itihAsa khaNDa 2 meM diyA gayA hai aura 18vIM zatI meM unakI una racanAoM kA saMkSipta paricaya de diyA jA rahA hai jo 18vIM zatI meM hI racita haiM tAki aise vizeSa mahApuruSoM kI vidyamAnatA donoM zatiyoM meM aMkita rahe / __ zrI vinayavijaya ne kalpasUtra para saMskRta meM sukhabodhikA nAmaka TIkA saM0 1696 meM aura marugurjara meM sUryapura caityaparipATI saM0 1698 meM likhI thI, isa prakAra inakA racanAkAla 17vIM se prAraMbha hokara 18vIM zatI taka phailA hai| saM0 1738 meM inakA svargavAsa ho gayA, isalie zrIpAla rAsa kA zeSa bhAga akele yazovijaya jI ko pUrA karanA pdd'aa| isa rAsa ke sAtha kucha anya racanAoM kI carcA isa graMtha ke dvitIya khaMDa meM kI jA cukI hai| ___ Apake guru kIrtivijaya ke sambandha meM pahale do zabda likhanA Avazyaka pratIta ho rahA hai, tatpazcAt Apake vyaktitva evaM zeSa kRtiyoM kI carcA kI jaayegii| zrI kIrtivijaya ke janma kA nAma kalyANa jI thaa| unake pitA sahasakaraNajI vIramagAma vAsI poravAla Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (upAdhyAya) vinayavijaya 467 the aura dAdA muhammadazAha ke vajIra raha cuke the| inake eka bhAI gopAla jI inase pUrva hI hIravijaya se dIkSita ho cuke the aura unakA nAma somavijaya par3A thA / inhIM kI preraNA se kalyANa jI ne bhI dIkSA lI aura nAma kIrtivijaya pdd'aa| inhIM kItivijaya ke ziSya vinayavijaya tathA yazovijaya the| vinayavijaya ke pitA kA nAma tejapAla tathA mAtA kA nAma rAjazrI thaa| inhoMne yazovijaya ke sAtha kAzI Akara saMskRta aura nyAya Adi kI pragADha zikSA prApta kI thii| ataH inhoMne saMskRta meM graMtha racanAyeM bhI khaba kI jinameM mahAgraMtha 'lokaprakAza' bhI hai| yahA~ unakI marugurjara (hindI) racanAoM kA paricaya saMkSepa meM diyA jA rahA hai| inhoMne aneka stavana likhe haiM jaise paMcakAraka stavana yA paMca samavAya stavana athavA syAdvAdasUcaka mahAvIra stavana (58 kar3I saM0 1723), puNyaprakAza (ArAdhanA) naM stavana athavA mahAvIra stavana 1929, rAnera, upadhAna (laghu) stavana athavA tapavidhi stavana athavA mahAvIra stavana, guNasthAnaka vIra stavana, chaH Avazyaka stavana, AdinAtha vinati athavA zatrujaya maMDana RSabha jina vinati aadi| inameM prAyaH mahAvIra, RSabha Adi tIrthaGkaroM kA stavana hai| inameM se eka do ke namUne prastuta kie jA rahe haiM, yathA; paMcakAraNa stavana kA Adi-- siddhAratha sUta vaMdII, jagadIpaka jinarAja vastu tatva saba jAMNII, jasa Agama thI aaj| isI krama meM 'puNya prakAza nuM stavana' kI aMtima paMktiyAM bhI prastuta haiN| isakA racanAkAla saM0 1729 rAnera, vijayAdazamI batAyA gayA hai| narabhava ArAdhana siddhi sAdhana sukRta lIla bilAsa a, nirjarA heteM tavana raciUM, nAme puNya prakAza me| ina sabhI stavanoM meM guruparaMparAntargata hI ravijaya aura kIrtivijaya kI vaMdanA hai| isa stavana kA ullekha 'ArAdhanA stavana' ke nAma se vijayasUri kRta batAkara DaoN0 kastUracaMda kAsalIvAla ne graMtha sUcI meM bhI kiyA hai| unhoMne bhI upayukta racanAkAla batAyA hai|' 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAla ----rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM kI grantha sUcI, bhAga 3, pR0 100-101 / Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa stavana ke atirikta saMJjhAya saMjJaka aneka laghu racanAyeM bhI Apane racI hai yathA paMcakhANa nI saM0, iriyAvahI saM0, AMbila saM0, bhagavatI sUtra saMJjhAya Adi; inameM se bhI udAharaNArtha kucha paMktiyA~ prastuta haiN| bhagavatI sUtra kI paMktiyA~ dekheM vaMdi premasyuM re, pUche gautama svAma, vIra jinavara hitakArI re, aratha kahe abhirAma re / bhavika suNajyo bhagavai aMga, mana ANI uchaMga re| ApakI prasiddha racanA (saMkalana) vinaya vilAsa aura bIsI, caubIsI Adi kI carcA pahale kI jA cukI hai| inakI prAyaH sabhI choTI racanAe~ 'vinayasaurabha' nAmaka saMgraha meM prakAzita hai| vaise to inakI sabhI racanAyeM kaI sthAnoM se prakAzita ho cukI haiN| nemirAjula ke mArmika AkhyAna para inakI kaI racanAyeM haiM jinameM neminAtha bhramara gItA mukhya racanA mAnI jAtI hai| yaha 27 kar3I kI racanA saM0 1706 bhAdrapada meM racita hai| isakI bhI do paMktiyAM prastuta haiM --- muni mana paMkaja bhamara lo, bhava bhaya bhedaNahAra, bhamara gIta ToDara karI, pUjU baMdhu morAri / ' isa viSaya para inakI dUsarI racanA neminAtha bArahamAsa stavana hai| sAhityika kRtiyoM ke atirikta Apane kliSTa viSayoM jaise vyAkaraNa, nyAyazAstra Adi para bhI aneka racanAyeM kI haiM, sAtha hI lokapriya AkhyAna, saMJjhAya, stavana, bhAsa Adi vividha kAvyarUpoM aura zailiyoM meM pracura sAhitya kI sarjanA kI hai jo inakI adbhuta pratibhA kA svataH pramANa hai| __ paTTAvalI saMJjhAya ApakI viziSTa kRti hai jisameM mahAvIra se lekara indrabhUti, sudharmA, hIravijaya aura gopAla, kalyANa (kIrti vijaya) taka kA sAdara smaraNa kiyA gayA hai| isameM kalyANa ke dIkSA kA vRttAnta bhI varNita hai / inake dIkSA lene kI bAta suna mA~-bApa bar3e 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 4, pR0 7 se 27 (n0sN0)| Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (upAdhyAya) vinayavijaya dukhI hue the, anumati nahIM de rahe the, usakI carcA ina paMktiyoM meM dekhiye-- anumati navi pAmai, mAya bApanI teha, lUkhai mani vasiA, sivakumAra pari geha / paNi kete varase mAya bApa abhAvaiM, diSyAni heti rAjanagara mAMhi AvaI / anta meM inake bhaginIpati sAha hanuA ke sahayoga se dIkSA mahotsava sampanna ho paayaa| yaha racanA aitihAsika rAsa mAlA meM prakAzita hai| upamiti bhava prapaMca kA inhoMne dharmanAtha stavana ke nAma se marugurjara meM laghu rUpAntaraNa saM0 1716 meM kiyA hai| ipithikA aura bhagavatI sUtra para inhoMne sAmAnya zrAvakoM kI suvidhA ke lie hindI meM saMJjhAya likhe haiN| inakI eka racanA 'zAzvata jina bhAsa' ke aMta kI do paMktiyA~ dekara yaha vivaraNa samApta kara rahA hUM aura nivedana karatA hU~ ki upAdhyAya yazovijaya ke vaTavRkSa jaise vizAla vyaktitva kI chAyA meM inakI AbhA bhale kucha AcchAdita huI ho para inake sarjaka pratibhA kA adhika nikhAra hI huA thaa| paMktiyA~ isa prakAra haiM kIrativijaya uvajhAya kero, lahIi puNya pasAya, sAsatA jina thuNai iNi pari, vinayavijaya uvajhAya / yaha racanA vinaya saurabha meM prakAzita hai| zrI pAla rAsa meM dikhAyA gayA hai ki rAjA zrIpAla ne siddhacaka - arhat, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu, darzana, jJAna, cAritra aura tapa nAmaka navapada kA sevana karake siddha cakra kI pUjA kI thI isalie use ihaloka meM anupama samRddhi aura paraloka meM parama AnaMdamaya mukti kI prApti huii| isakI vizeSatAoM kA namUnA dene ke lie isakI paMktiyA~ pUrva khaMDa meM uddhRta kI jA cukI haiM / nemi bhramara gItA aura neminAtha bArahamAsA nAhaTA saMgraha meM hai tathA inakA ullekha uttamacaMda koThArI ne apanI sUcI meM bhI kiyA hai| vinayazIla--Apa guNazIla ke ziSya the| saM0 1701 meM Apane 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2 pR0 4-20 aura bhAga 3, pR0 1103-1110 (pra0 saM0) aura bhAga 4, pR0 7.27 (n0sN0)| Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 'sahasraphaNA pArzvanAtha stavana' (45 padyoM) kI racanA zAhapura meM kii| ApakI anya racanA 'caubIsa jinabhAsa' kA bhI ullekha milatA hai|' inakA vivaraNa Age prastuta hai| sahasraphaNA pArzvanAtha stavana (45 kar3I, saM0 1701 mAgasara zukla 6, somavAra, sAhapura) kA Adi--- zrI sukhakAraNa jagapati, praNamI jaga jIvanna; sahasraphaNA jina pAsa nu, racasu sarasa tavanna / racanAkAla saMvata satara aka terai, pratiSThA ho kari moTai maMDANa, mAgasira sudi chaThi tithi bhalI, somavAra ho kharacI dravya aneka jinavara sahasraphaNA taNI, karAvi ho pratiSThA suviveka / guru- tujha nAma japasye kumati vamasye, tArasi tehane jaga dhaNI, guNazIla ziSya vinayazIla, jaMpe deva di mati ApaNI / '24 jinabhAsa' kA Adi -- tUM mujha sAhiba hUM tujha vaMdA, apara paraMpara paramAnaMdA, ho nijita moha manobhava phaMdA, bhavijana mana kairava kA caMdA, ho / isameM racanAkAla evaM sthAna kA ullekha nahIM hai| RSabha stuti saMbaMdhI kucha isakI paMktiyA~ prastuta haiM-- tujha guNa nisadina japata suriMdA, . par3hate jasa akulAta phaNidA ho, girivaTa vRkSa vAsI je muniMdA, dhyAvata tujha pada sahaja diNaMdA ho| tujha pada kamala araviMdA, pUjata dekhata nAhi matimaMdA ho, vinayazIla prabhu Adi jiNaMdA, hU~ tujha sevaka nahIM Apa chaMdA ho / ' 1. agaracanda nAhaTA-paraMparA pR0 112-113 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1125-27 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 33-34 (na0saM0) / Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinayasAgara vinayasAgara Apa sAgaragacchIya vRddhisAgara sUri ke ziSya the / Apane 'rAjasAgara sUri saMJjhAya' (gAthA 63) saM0 1715 ke pazcAt ) kI; isake maMgalAcaraNa kI prAraMbhika paMktiyA~ dekheM 471 pAsa jiNaMda praNamI karI, ANAM manasyuM raMga lAla re, samarI sarasati sAminI gajagAminI dyo maticaMga lAla re / suvihita sAdhu ziromaNi zrI rAjasAgara sUriMda lAla re, tAsa taNAM guNa varNuvuM, sAMbhalayo sahU AnaMdi lAla re 1 Adi-- ima bhavya prANI bhagati ANI, haraSa syuM guNa uccaraI, zrI rAjasAgara sUri kero teha jayamaMgala varai / tasa paTTadhAraka saukhya kAraka, zrI vRddhisAgara sUrisaro, tasa caraNa sevaka vinaya sAgara sakala saMgha maMgalakaro / ' rAjasAgara inake praguru the aura unakA svargavAsa hone para yaha rAsa likhA gayA thA / vinayasAgara II - ye aMcalagacchIya lekhaka the lekina inakI guru paramparA ajJAta hai / inakI eka racanA 'anekArtha nAmamAlA' kA ullekha milatA hai / yaha racanA 18vIM zatAbdI kI hai kintu racanAkAla saMdigdha hai / kavi ne racanAkAla isa prakAra kahA hai- 2 'satara sai viDotare' jisakA Azaya saM0 1702 bhI ho sakatA hai / vinIta kuzala - ye tapAgacchIya sumatikuzala ke praziSya evaM viveka kuzala ke ziSya the / inhoMne 'zatruMjaya tIrthamAlA' (7 DhAla saM0 1722) likhI / Apane usI samaya jUnAgar3ha nivAsI saMghavI sahasa kiraNa ke sAtaputroM ko saMghavI tilaka karAkara saMgha yAtrA nikAlI aura zatruMjaya tIrtha taka saMgha le gaye / isa racanA meM usI tIrtha kI saMghayAtrA kA varNana hai / jaba saMghayAtrA pAlItANA pahu~cI to saMghavI ko protsAhana 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1211 ( pra0saM0 ) aura bhAga 5, pR0 274 - 275 ( na0saM0 ) / 1137 ( pra0 saM0 ) 2. vahI bhAga 3, pR0 aura bhAga 4, pR0 66 ( na0saM0 ) / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dene vinayaprabha sUri 155 sAdhuoM ke sAtha pAlItANA padhAre the, kani ne likhA haisaMvata sattara sAra bAvIsa mAM, jAtra jUgati karI o baraSai, jaMgama tIratha jaina zAsana patI, vaMdIyA vijayaprabha sUrI haraSai / isakI prAraMbhika paMktiyA~ nimnAMkita haiM sarasati mAya mayA karI, Apo vacana vilAsa, zrI zatrujaya gira taNuM, tavana karuM ullAsa / yaha prakAzita hai| inhoMne 'zatrujaya stavana' nAmaka eka anya racanA bhI usI samaya kI thI isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiMsakala tIratha mAM bhUlago re lAla, sejeja tIratha sAra, manamohore / siddha anaMta ihyA huyA re lAla, ahano mahimA apAra / setraMja sevo bhavijanA re lAla / isakA racanAkAla nimnalikhita paMktiyoM meM varNita haisaMvata sattara bAvIsanI re lAla, mAha sudi paMcamI sAra, mana; saMgha sAthi jAtrA karI re lAla, saphala ko javAra, mana / yaha stavana usI samaya likhA gayA thA jaba inhoMne saMgha ke sAtha zatruJjaya tIrtha kI yAtrA kI thii| saMgha yAtrA ke samaya janAgar3ha meM navAba saradAra khAna rAjya karate the| guruparaMparA isa prakAra batAI hai sumati kuzala paMDita taNo re lAla, vinIta kuzala kahai sIsa, mana; sebruja maMDaNa mAharI re lAla, pUro manaha jagIsa, mana / ' 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 204-06 (na0saM0) aura bhAga 4, pR0 316-318 (na0 saM0) / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinItavijaya 473 prathama racanA 69 chandoM kI aura dvitIya stavana kula 15 kar3I kI hai| vinItavijaya --ye tapAgacchIya vijayanAnanda sUri>vijayarAja sUri>prItivijaya ke ziSya the| inakI racanA 124 aticAramaya zrI mahAvIra stava (125 kar3I racanA saM0 1732 Aso suda 13) kA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai-- bheda saMyama taNA citta dharo o daMta mita saMvata sAra, Aso sudi dina terasi o tavana kayuM jayakAra / isakA 'kalaza' prastuta hai zrI vIra jinavara bhavika sukhakara kAmitapUraNa surataru, tapagacchanAyaka sumati dAyaka zrI vijayANaMda sUrIsaru / tasa pATi sohai trijaga mohai zrI vijayarAja sUri gaNadharu, paMDita zrI prIta vijaya vinayI vinItavijaya maMgalakaru / ' vinItavimala-Apa tapAgaccha ke sAdhu zAMtivimala ke ziSya the| Apane kaI zaloko saMjJaka stavana likhe haiM jaise AdinAtha zaloko neminAtha zaloko aura aSTapada zaloko Adi / unakA paricaya Age prastuta hai| AdinAtha zaloko athavA RSabhadeva nuM gIta athavA zatrujaya zaloko kA Adi-- sarasati mAtA dyo mujha vANI; isameM racanAkAla nahIM hai kintu yaha vijayaprabha sUri ke samaya kI racanA hai; ve saM0 1749 meM svargavAsI hue the ataH yaha isase pUrva hI kisI samaya likhI gaI hogii| kavi ne guruparamparA kA ullekha isa prakAra kiyA hai-- tapagachanAyaka zrI vijayaprabhasUri, giruo gacchanAyaka puNyAi pUrI, kahe vinItavimala kara jor3I, bhaNatAM Ave saMpati kodd'ii| 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pu0 293 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 2-3 (n0sN0)| Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha prAcIna stavana ratna saMgraha bhAga 2 aura salokA saMgraha meM prakAzita hai| neminAtha zaloko (65 kar3I) kI kucha paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta haiMsarasati samaru be kara jor3I, yAdava jorAvara chappanakula kor3I, te mAMhi ThAkure kAhAna kahavAi, mathurA mUkI ne duvArikAM Avai / dvArAvatI ne mathurA no Age; * yasa jor3a to bahu dina lAge, car3hato zaloko sabala thAye, nAhanA nirabodhI vatIta bhaNAya / aSTApada zaloko (55 kar3I) kI aMtima paMktiyA~pUro paMDita te vicAre joI, jUno zAstra to jhUTho na hoI / gurunA vacana thI vAMcI ne jANyo, te mATe mheM tavana meM aannyo| zrI vijeratana sUri gachanAyaka vAre, cosaThame pATa zrI pUjya tyAre / kahe vinItavimala kara jor3I, a bhaNatAM Ave saMpata doNdd'ii| inake alAvA vimala mantrIsara no zaloko (111) meM vimala mantrI kI kIrti varNita hai| isakI prAraMbhika paMktiyA~ dekheM..... sarasati samaru be kara jor3I, bAMdu varakANoM giranAra gor3I, jAI seja saMkhesara dor3I, kavitA neu se kalyANa kodd'ii| marudhara mAMhe to tIratha tAjA, Aba navakoTi gar3ha no rAjA, grAma gar3ha ne devala daravAjA, comuSa caMpo ne Upare chAMjA / ' ina zaloko ke alAvA eka choTI racanA 'zAMtinAtha svAdhyAya' (7 kar3I) bhI upalabdha hai| 1. jaina garjara kaviyo, bhAga 2, pR0 383 aura bhAga 3 pR0 1343-45 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 73-75 (n0sN0)| Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ factors 475 vinodI lAla Apa sAhijAdapura ke rahane vAle the| apanI mAtRbhUmi kI prazaMsA inhoMne muktakaMTha se kI hai / usa samaya auraMgajeba dillI kA bAdazAha thA; kavi ne usakI bhI prazaMsA kI hai; udAharaNArtha kucha paMktiyA~ prastuta hai --zAhijAdapura kI prazaMsA- kauzala deza madhya zubha thAna, zAhijAdapura nagara pradhAna / gaMgAtIra basai zubha Thaura, paTatara nAhiM tAsu para aura / auraMgajeba kI prazaMsA- nauraMga sAhibalI ko rAja, pAtasAha saba hita siratAja / dillIpati taya teja dinesa / ityAdi / sukha vidhAna saka baMdhanaresa, ye paMktiyA~ 'bhaktAmara bhASA - kathA' se lI gaI hai jisakI racanA kavi dillI meM kI thI / ye garga gotrIya agravAla vaizya the, parantu mizra bandhu vinoda meM inheM na jAne kyoM hIna zreNI kA batAyA gayA hai| ye nemizvara ke bhakta the aura adhikAMza racanAe~ inhoMne unake udAtta caritra ko hI AdhAra banAkara kI hai / aisI racanAoM meM nemirAjula bArahamAsA, nemibyAha, rAjulapaccIsI, nemijI rekhatA aura nemijI kA maMgala Adi ullekhanIya haiM / inake alAvA unhoMne 'caturviMzati jina stavana savaiyA', naukAbandha, prabhAta jayamAla, phUlamAla paccIsI, ratnamAla, zrIpAla vinoda, aura bhaktAmara bhASA Adi aneka kAvya graMtha likhe haiM / bhaktAmara bhASA saMskRta ke bhaktAmara stotra kA chAyAnuvAda hai isI prakAra 'zrIpAla vinoda' bhI anuvAda hai kintu zailI maulika evaM sarasa hai / nemirAjula bArahamAsA bArahamAsA saMgraha pRSTha 22 se 30 para prakAzita racanA hai / isake prakAzaka haiM jaina pustaka bhavana, kalakattA / isa bArahamAse meM rAjula apanA viraha dukha vyakta karane kI apekSA mi ke dukha darda para adhika dhyAna detI hai| sAvana Ane para vaha priya se kahatI hai ki sAvana meM vrata mata lo 1. prakAzaka - - nAgarI pracAriNI sabhA kAzI - hastalikhita granthoM kA vArSika bArahavA~ vivaraNa, pariziSTa 2 pR0 1574 / 2. mizrabandhu vinoda, bhAga 2, pR0 515 | Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa priyA sAvana meM vrata lIjai nahIM, ghanaghora ghaTA jura aavaigii| cahuM ora teM mora ju zora kareM, vana kokila kuhaka sunAvaigI / priya raina aMdherI meM sUjhai nahIM, ___ kachu dAmini damaka DarAvaigI, puravAI kI jhoMka sahoge nahIM, china meM tapa teja chudd'aavaigii| dIpAvalI ke pUrva saba striyA~ apanA-apanA ghara sajAtI haiM, sabake priya ghara Ate haiM vaha kahatI hai-- piya kAtika meM mana kaise rahe, jaba bhAmini bhauna sajAveMgI, raci citra vicitra suraMga sabai, ghara hI ghara maMgala gaaveNgii| priya nUtana nAri siMgAra kiye, apano piya Teri bulAvaigI, piya bArahi bAra bare diyarA, jiyarA vumarA trsaavaigii| vaha apane tarasane kI bAta nahIM karatI balki priya ke tarasane para tarasa khAtI hai| racanAkAla racanA meM nahIM hai, yaha bhAva pradhAna kRti hai| nemivyAha kAvyakhaNDa hai| isameM neminAtha ke vivAha kI paraMparA prApta kathA hai, jaba ve bali pazuoM kI pIr3A se marmAhata hokara dvAra se hI vApasa lauTa jAte haiM to usake pitA rAjula se anyatra vivAha kI carcA karate haiM isa para vaha pitA se kahatI hai-- kAhe na bAta samhAla kaho tuma jAnata ho yaha bAta bhalI hai, gAliyA~ kAr3hata hau hamako suno tAta bhalI tuma jIbha calI hai|' rAjulapaccIsI-racanAkAla saM0 1753 mAgha sudI 2, guruvAra sAhijAdapurA), racanAkAla dekheM suna bhavijana ho, saMvat satrahase para trepaNa jAniye; suna bhavijana ho, mAgha sudI tithi dauja vAra guru jAniye / isameM rAjula aura neminAtha ke bhAvamaya citra pacIsa chaMdoM meM aMkita haiM / yaha bar3I lokapriya rahI hai / isakI tamAma pratiyA~ zAstrabhaMDAroM meM pAI gaI haiN| 1. DA0 lAlacanda jaina--jaina kaviyoM ke brajabhASA prabandhakAvyoM kA adhyayana pR. 74-75 / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinodIlAla nemijI dekhatA - isameM nemIzvara ke vivAhArthaM Ane se lekara rAjula ke strIliMga ko chedakara svarga jAne taka kI aneka bAtoM kA muktaka chaMdoM meM varNana hai / ' rekhatA kA udAharaNa dekhiye giraneragar3ha suhAyA, sukha dila pasaMda AyA, tahA~ joga citta lAya tana kahA~ gayA hai / zubha dhyAna citta dInhA navakAra maMtra lInhA, paraheja karma kiyA hai, strIliMga cheda kInhA pulliMga pada lInhA, sasadeha svarga pahu~cI lalitAMga pada bhayA hai, khusa rekhate banAye lAla vinodI gAye anusApha darpa DhAte, rAju kA bhayA hai / neminAtha maMgala (saM0 1742) isameM rAjakumAra neminAtha kA tyAga - tapa aura usake dvArA tIrthaMkara pada taka pahuMcane kA varNana geya evaM sarasa zailI meM kiyA gayA hai / racanAkAla --arI yaha saMvata sunahu rasAlA hAM, arI satraha se adhika bayAlA hAM / 477 mi ke barAta kA varNana dekhiye arI saba ghore sarasa banAye hA~ / arI phUlana kI pAkharI jhArI hA~ / arI makhamala ke jIna banAye hA~ / arI kundana so jarita jarA hA~ / kuMdana so jarita jarAi rASe hemanAla mar3hAiyA; Ana dvAre kare ThAr3he naimakuMmara car3hAiyA / 1 prabhAta jayamAla ko maMgala prabhAta aura neminAtha jI kA maMgala bhI kahate haiM / isakI racanA saM0 1744 meM huI / isameM bhagavAn neminAtha kI bhakti meM katipaya muktaka padyoM kA nirmANa kiyA hai| sabhI padya / 1. uttamacanda jaina kI granthasUcI - prAptisthAna pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI 2. DA0 lAlacanda jaina- jaina kaviyoM ke brajabhASA prabandha kAvyoM kA adhyayana pR0 72-73 / 3. vahI pR0 76-77 / Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhaktibhAva se otaprota hai| prAtaHkAla uThakara unakA pATha karane se zubhagati milatI hai isIlie ise maMgalaprabhAta kahate haiN| caturvizati jinastava savaiyA (71 padya, sabhI savaiyA chaMda haiM ) meM caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti hai| AdinAtha kI stuti se saMbaMdhita eka savaiyA prastuta hai--- jAke caraNAravinda pUjita suriMda iMda devana ke vanda caMda sobhA atibhArI hai| jAke nakha para ravi koTina kiraNa vAre mukha dekhe kAmadeva sobhA chavihArI hai| jAkI deha uttama hai darpana sI dekhiyata apano sarUpa bhava sAta kI vicArI hai, kahata vinodIlAla mana vacana tihuMkAla aise nAbhinaMdana kU vaMdanA hamArI hai / phUlamAla paccIsI-(25 padya ) dohA, chappaya, nArAca Adi chaMdoM kA prayoga kiyA gayA hai| tIrthaMkara neminAtha ke caraNoM meM indra ne jo phUlamAlA arpita kI use indrANI ne svayaM puSpoM, motiyoM-mANikoM se gUthA thA, usakI zobhA kA varNana isameM kiyA gayA hai, yathA-- sugandha puSpa beli kunda ketakI maMgAya ke, cameli caMpa sevatI juhI guhI julAya ke / sacI racI vicitra bhA~ti citta de banAi hai, su indra ne uchAha so jinendra ko car3hAihai / prasAda svarUpa usa mAlA ko vaha bhakta prApta kara sakatA hai jo jinendra yakSa aura biMba pratiSThA karavA kara saMgha calAne kA zreya prApta kre| bhaktAmara stotra kathA aura bhaktAmara carita --inameM se prathama kRti kI racanA saM0 1747 sAvana sudI 2 ko huI yaha padya meM nahIM balki hindI gadya meM racita hai| isake hastaprati kI sUcanA nAgarI pracAriNI sabhA dvArA prakAzita hastalikhita granthoM kI khoja ke traivArSika bArahaveM vivaraNa meM diyA gayA hai / bhaktAmara carita kA racanAkAla bhI yahI hai para yaha padyabaddha hai| isameM dohA, kuNDaliyA, aDilla, soraThA Adi chaMdoM kA prayoga huA Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinodIlAla 479 hai| paMcakalyANaka kathA, naukAbaMdha, sumati-kumati kI jAkhar3I, samyaktva kaumudI (saM0 1749), viSNukumAra munikathA aura zrIpAla vinoda kathA Adi inakI upalabdha kRtiyA~ haiN|' ina sabakA vivaraNa aura uddharaNa dekara vivaraNa kA kalevara bar3hAnA ucita nahIM hai| bhaktAmara stotra kathA bhASA meM 38 kathAyeM haiN| samyaktva kaumudI kA vivaraNa DA. kastUracanda kAsalIvAla ne granthasUcI meM diyA hai| ina tamAma vivaraNoM se yaha pramANita hotA hai ki vinodIlAla 18vIM zatAbdI uttarArddha ke sazakta jaina kavi the jina kI bhASA prAyaH hindI hai aura yatratatra rAjasthAnI kA puTa hai| unakI kAvyazailI para hindI sAhitya ke rItikAlIna kAvyazailI, chaMda aura kAvyarUpoM kA paryApta prabhAva dikhAI par3atA hai, kintu bhAva sarvathA jaina dharmAnukala bhaktibhAva pradhAna hai na ki saMyoga zRMgAramaya; zRMgAra kA prayoga bhI vipralaMbhapakSa meM hI huA hai isalie usameM mAMsalatA ke bajAya AdhyAtmikatA adhika hai| vimalaratna sUri -aitihAsika jaina kAvyasaMgraha meM 'jinaratana sUri gItAni' zIrSaka ke antargata pAcavA~ gIta 'nirvANagIta' hai / 9 kar3I kA yaha gIta vimalaratna kRta hai| isakI do paMktiyA~ udAharaNArtha prastuta kara rahA hU~-- yugapradhAna zrI pUjya jI, zrI jinaratana suriMda sayalaM saMghanai sukhakaru, vimalaratana ANaMda / yaha racanA jinaratna ke nirvANa para likhI gaI hai ataH yaha 18vIM zatI kI racanA hai parantu isakA nizcita racanAvarSa jJAta nahIM hai| vimala vijaya tapAgacchIya vijayaprabha sUri ke ziSya the| inhoMne vijayaprabha sUri nirvANa svAdhyAya (38 kar3I) kI racanA kii| isameM racanAkAla nahIM hai kintu vijayaprabha sUri ne saM0 1749 meM UnA meM zarIratyAga kiyA thA, isake kucha hI kAla pazcAt yaha racanA huI hogii| isakA prAraMbha ina paMktiyoM se huA hai-- 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAla--rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM ko grantha sUcI, bhAga 3, pR0 326 aura vahI bhAga 4, pR0 252 aura 440 / 2. aitihAsika jaina kAvya saMgraha-jinaratna sUri gItAni / Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa praNamI pAsa jiNesara a, samari sarasatI mAya, nija guru nA AdhAra thIre, gAyasyu tapagacharAyo re / isa svAdhyAya meM vijayaprabha sUri ke vyaktitva evaM kRtitva kA lekhA-jokhA saMkSipta rUpa se varNita hai| vijayaprabha sUri kaccha prAnta ke manoharapura grAma meM saM0 1677 mAha sudI 11 ko paidA hue the| inake pitA kA nAma sAha zivabhaNa aura mAtA kA nAma bhANI thaa| saM0 1688 meM nau varSa kI avasthA meM vijayadeva sUri ne dIkSita kara nAma vijayaprabha rkhaa| tatpazcAt zikSAbhyAsa, vihAra, bimbapratiSThA Adi dvArA paryApta prasiddha hae aura kaccha lauTane para rAjA ne sammAnita kiyaa| saM0 1749 meM zarIra tyAga kiyA aura paTTapara vijayaratna AsIna hue| yaha racanA jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya meM prakAzita hai| isakA aMtima kalaza namUne ke taura para prastuta hai-- zrI vIra sAsana jaganabhAsana, sudha paraMpara paTadharo, guru nAma jaMpIi karma khaMpIi, vimalasAra saMyama dhro| tapagaccha dIpaka kumati jIpaka, vijayaprabha guru gaNadharo, tasa caraNa sevaka vimala vijaye, gAyo jayamaMgala kro|' ApakI dUsarI racanA 'aSTApada sameta zikhara stavana' (55 kar3I) meM bhI racanAkAla nahIM hai kintu yaha racanA zrI vijayaratna ke sUritvakAla kI hai arthAt saM0 1750 ke bAda kii| isakA AbhAsa ina paMktiyoM se milatA hai-- zrI vijayaratna sUri gachanAyaka vAra, causaThameM pAre zrI pujatA rai| isakA prArambhika chaMda nimnavat haiagAro Agali Ulaga lAiye, pAya lAge te paNDita thAye; mokhAgAminai mana zuddha gAIM, te to puruSottama puruSa kahavAye / 1. jaina aitihAsika gurjara kAvyasaMcaya pR0 185 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 417-18, bhAga 3 pR0 1367 (pra0saM0) aura vahI bhAga 5, pR0 114-115 (n0sN0)| Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimalasoma sUri 481 vimalasoma sUri--guru paramparA avidita, racanA 'prabhAsa stavana'; racanAkAla saM0 1780 se pUrva, kyoMki saM0 1780 kI hastaprati prApta hai| Adi- sakala maMgala keru surataru, pUjai zrI RSabha jinesaru, nAbhirAya marudevI zatavaru, pada namai vimala soma sUrIsaru / ' eka vimalasoma hemavimala sUri kI paraMparA meM 17vIM (vikramIya) zatI meM ho cuke haiM, isalie ye unase bhinna 18vIM zatI ke sUri haiM parantu guru paramparA ke abhAva meM kucha nizcita rUpa se kahanA kaThina hai| vibudha vijaya -Apa tapAgacchIya vijayasiMha ke praziSya evaM vIravijaya ke ziSya the| Apane 'maMgala kalaza rAsa' kI racanA 44 DhAla aura 668 kar3I meM kI hai| isa rAsa kA prArambha saM0 1730 meM aMta saM0 1732 ke mAdhava mAsa dvitIyA budhavAra ko siddhapura meM huA thaa| isake maMgalAcaraNa kA prArambha nimna paMktiyoM se huA hai-- - zrI jinapaya praNamuM sadA, RSabhAvika jinajeha, caubIse me jinavara namu, vAdhe adhiko neha / yaha racanA dAna ke mAhAtmya ko darzAtI hai, yathA dAna ziyaNa tapa bhAvanA, dharama me cAra prakAra, prathama dAna guNa varaNavU, maMgalakalaza adhikAra / guruparamparAntargata vijayadeva, vijayasiha aura vijayaprabha Adi kI vandanA hai, tathA rAjA jagatasiMha dvArA vijayasiMha ko sammAnita karane kA bhI ullekha hai| inhIM vijayasiMha ke ziSya vIravijaya prastuta kavi vibudhavijaya ke guru the, yathAsakala paMDita paradhAna, paMDita siramugaTa samAna; zrI vIravijaya kavirAya, sIsa vibudha kahe supasAya / racanA kA prArambhakAla --- zrI vijayaratna surIMda ne Adeze ullAsa, ___ sattara trIse bar3anagara catura rahiyA caumAsa / ANaMdapura me nagara thI joDavA mAMr3ayo rAsa, saMpUraNa kIdho siddhapUre, ANI mana ullAsa / 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 747 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 309 (n0sN0)| 31 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanA kA pUrNakAla - zazi sAgara ne daMta saMvachari, mAdhava mAsa kahevAyo, dvitIyA budha dina siddha saMyoge, anopama rAsa nipaayore| aMtima paMktiyA~ chaseM aDasaThi gAthA kahiye saraba saMkhyA kahivAyo, jihA~ lagi dhU sasi sAyara dinakara tihAM lagi a thirathAyo re / ' vibudhavijaya II-Apa tapAgaccha ke prasiddha AcArya hIravijaya> zubhavijaya>bhAvavijaya>Rddhivijaya>caturavijaya ke ziSya the| inhoMne 'surasundarI rAsa' (40 DhAla; 955 kar3I saM0 1781) likhA, usakA prArambha dekhiye-- zrI zatruje gira baDo, savI tIrtha siradAra, pUrva navANa samosaryA, RSabha jinesvara sAra / yaha rAsa navakAra mantra kI mahimA sthApita karane ke lie likhA gayA hai| zrI navakAra taNe mahimAye, surasundarI sukha paaii| kaSTa upajI ne sukha huo, dharama taNe sobhaaii| jaise grAma kathAoM ke anta meM kahAnI sunAne vAlA kahatA thA ki jaise rAjA kA rAjapATa lauTA taise sabakA lautte| usI prakAra prAyaH jaina rAsa bhI isa dRSTi se sukhAMta haiN| vratakartA yA dhArmika zrAvaka zrAvikA aMta meM tamAma kaSToM ko pAra kara sukha pAte aura mokSa jAte haiM / isakA racanAkAla ina paMktiyoM meM batAyA gayA hai-- saMvata sasI selA mudhara caika, mAsa munIsara sAro re, ajuAlI sasI ne negnIiM, vAra bhalo dadhInA sutanI suno dhAro re / guruparamparA meM kavi ne hIravijaya ke sAtha una sabakA ullekha kiyA hai jinakA pahale nAma diyA gayA hai| vibudhavijaya jI apanI 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pa0 278-79; bhAga 2, pR0 1278(pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 450-51 (n0sN0)| Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibudha vijaya 483 buddhi ke peMca se aisI bujhauvala paMktiyA~ likha dete haiM ki unakA artha sAmAnya logoM kI samajha se pare hotA hai, yathAparvata sutApatI ko pahelo le jo, sasarA taNo valI trIjo, zanI saratAja ko pahelo ghara jo, paM. vibudha vijaya a gAma mAM kIo re|' aba isa grAma kA nAma DhUMDha nikAlanA kisI paNDita ke balabUte kA kAma hai| sAmAnya jana nahIM batA sakate ki kauna sA racanA sthAna hai| vivekavijaya--ye tapAgacchIya vIravijaya ke ziSya the| inhoMne saM0 1735 Aso, zukla 10 guruvAra ko zAhapura (mAlavA) meM 'mRgAMkalekhA rAsa' cAra khaNDoM meM pUrNa kiyaa| isakI prArambhika paMktiyAM nimnAMkita haiM udaya Adisara nAma thI, zAMta sadA sukhakAra; nemanAtha navaniddha dIpe, pArzva prema dAtAra / zrI guru pAya prasAda thI caritra karuM suprasiddha, mRgAMka lekhA nirmala sadA meM udyama kIddha / isameM zIla kA mahatva samajhAyA gayA hai, mRgAkalekhA caritra usakA udAharaNa hai -- zIla sadA sukhadAya che, sIla samo nahIM o koya; sIle supa mRgAMka lehyo, suNajo sahu saviveka / guruparamparA meM sudharma ke pazcAt vIravijaya ko pUjyabhAva se smaraNa kiyA gayA hai / racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai-- saMvata satara trISA varase, vijayAdasamI guruvAra re, sAhapura sobhIta mAlave, rAsa racyo jayakAra re / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR. 1446-49 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 317-319 (n0sN0)| 2, agaracanda nAhaTA--paraMparA, pR0 111 / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 cotho khaMDa vara caupadaM puraNa badhate premo re, DhAla cotrIsamI dhanAzrI, Rddhi vRddhi varo nemo re / isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa mRgAMka leSA guNa saleSyo deSyAM mujha mana suSakaru, tapagacharAja jevI sAhiba suM, viveka saMgha maMgalakaru / ' yaha racanA mRgAMkalekhA aura sAgaracanda ke sambandhoM para AdhArita hai / vivekavijaya II - Apa tapAgacchIya AcArya hIravijaya zubhavijaya > bhANavijaya > Rddhivijaya > caturavijaya ke ziSya the / inakI racanA 'ripumardana rAsa' (17 DhAla) saM0 1761 vyaMka mAsa zukla 11, bhRguvAra, vaDAvalI meM pUrNa huIM / yaha zIla ke mAhAtmya para racita hai / isakA Adi isa prakAra hai- thaMbhaNapuravara pAsa jiNa, hUM praNamu tuma pAya, vAmAnaMdana nAma thI, parama pAmuM sukhadAya / sarasati bhagavati Apayo, mujha nai buddhi prakAza, kAlidAsa jima mAgha tima, tima dyo vacana vilAsa / X X X dAna zIla tapa bhAvanA kahII, o jaga mAM sahI cyAre re, a cyAra thI adhiko jANo, zIla sukhakAre re / baDo racanAkAla saMvata caika sailAdika rAgA, jJAnI nAma dharIje re, mAsa vyaMka ajuAlI tithi sIvA, vAra bhalo bhRgu lIje re I yaha racanAkAla aspaSTa hai, mohanalAla dalIcanda desAI ne pahale isakA racanAkAla saM0 1675 batAyA thA, bAda meM saM0 1761 batAyA / inakI anya racanA bhI 18vIM zatI kI hai ataH yaha bhI isI samaya kI avazya hogI / racanAkAla meM prayukta 'caika' zabda kA artha eka; zaila kA sAta, Adi kA eka aura rAga kA artha yadi chaha lagAyA jAya to saMvat 1761 milatA hai / para isa prakAra racanAkAla ginAne kI bujhauvala 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 273-275 aura bhAga 3, pR0 1278 ( pra0 saM0 ) aura bhAga 5, pR0 37 ( na0saM0 ) / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivekavijaya 485 paripATI bar3I bhrAmaka hai / isakA dUsarA artha bhI lagAyA jAnA saMbhava hai| isI taraha isakI aMtima paMktiyoM meM kahA gayA hai ki yaha racanA rAga dhanAzrI meM kI gaI hai / yaha bhI eka rUr3hi hI hai / aisA prAyaH kavi kahate haiM ki unakI racanA dhanAzrI rAga meM Abaddha hai para sabhI racanAyeM rAga sambandhI niyamoM para kharI nahIM utaratI, paMktiyA~ dekheManta-- rAga dhanAzrI DhAla satAvIsa, ripumardana guNa gAyA re, vivekavijaya kahe suNatAM sahune, ANaMda Rddhi savAyA re| inakI dUsarI racanA 'arbudAcala caupAI' (saM0 1764 jeTha kRSNa 5, dAMtA) kA Adi isa prakAra huA hai-- sarasa vacana dyo sarasvatI, bhagavatI bhAratI mAya, arbudanA guNa gAyavA, mujha mana ANaMda thAya / lekhaka ne racanA sthAna batAte samaya dAMtoM ke antargata eka sau sATha gA~va batAye haiM aura dAMtAM tAlukA ke rAjA kA nAma pRthvI siMha batAyA hai| isameM racanAkAla spaSTa hai-- __ saMvata satara cosaThA taNo a, avala ja anopama mAsa ke; jeTha vadanI pAMcame a, gAo harSa ullAsa ke|' arbudAcala caupAI kA racanAkAla jaba spaSTa hI saM0 1764 hai to pahalI racanA ripumardana rAsa saM0 1675 kI ho nahIM sakatI, isalie saM0 1761 satya ke adhika karIba hai| __ anta meM vahI guru paramparA isameM bhI batAI gaI hai jo pahalI racanA meM kahI gaI thii| usameM akabara bodhaka hIravijaya se lekara prArambha meM likhe gaye sabhI guruoM kA sAdara smaraNa kiyA gayA hai| isameM kevala cataravijaya kA vizeSa rUpa se vaMdana hai| ripumardana rAsa ke racanAkAla meM 'vyaMka' kA artha mohanalAla dalIcanda desAI ne zucimAsa yA jyeSTha mAsa lagAyA hai, vahI mahInA maiMne bhI batAyA hai| 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 1, pR0 492-93, bhAga 3, pR0 972 tathA 1411-12 (na0 sN0)| 2. vahI, bhAga 5, pa0 212-214 (na sN0)| Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 486 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sAdhvI vibeka siddhi--inakA eka gIta 'vimalasiddhi guruNI gItam' aitihAsika rAsa saMgraha meM prakAzita hai jisase jJAta hotA hai ki vimalasiddhi multAna nivAsI molhU gotrIya sAhu jayatasI kI patnI jugatA de kI putrI thii| unhoMne sAdhvI lAvaNya siddhi se pravajyA lI thI aura bIkAnera meM unakA svargavAsa huA thaa| vivekasiddhi inakI ziSyA thI aura inhoMne apanI guruNI kI stuti meM yaha gIta likhA hai| isakA nizcita racanAkAla to jJAta nahIM ho sakA para ina guru-ziSyA kA samaya 18vIM zatAbdI kA madhyakAla hai ataH inakA ullekha isI zatAbdI meM honA ucita hai / isa gIta ke Adi aura anta kI paMktiyA~ prastuta haiM-- Adi- guruNI guNavaMta namIjai re, jima sukha saMpati pAmIjai re| dukha dohaga dUri gamIjai re, paramagati sura sAthi ramIjai re / anta-- vimalasiddhi guruNI mahIyai re, jasu nAmai vaMchita lahIyai re| dina prati pUjai naranArI re, vivekasiddhi sukhakArI re|' aneka jaina sAdhu racanAkAroM ke madhya yadAkadA kisI sAdhvI kI upasthiti jaina saMgha meM sAdhviyoM ke sukhada astitva kA anubhava karAtI hai| inakI kisI anya racanA kA patA nahIM cala pAyA hai| vizvabhaSaNa--Apa balAtkAragaNa kI aTera zAkhA ke zIlabhUSaNa > jJAnabhUSaNa > jagatabhUSaNa ke ziSya the| inakI bhaTTArakIya gAdI hathikAnta meM thI / yaha jilA AgarA kA eka pramukha sthAna thA / inake aneka ziSyoM meM lalitakIti vizeSa ullekhanIya haiN| ye hindI ke kavi the aura jinadattacarita, jinamata khicarI; nirvANa maMgala ar3hAI dvIpa Adi ke alAvA inhoMne kaI pUjA aura padAdi bhI likhe haiN| inhoMne saMskRta meM mAMgItuMgI giri maMDala pUjA saM0 1756 meM likhA / 1. jaina aitihAsika rAsa saMgraha, pR0 422 / 2. vidyAdhara joharApurakara-bhaTTAraka sampradAya, pR0 132 / 3. DA0 kastUracanda kAsalIvAla--rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM kI graMthasUcI, bhAga 4, pR. 50 / Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 487 vizvabhUSaNa inakI hindI racanAoM kA paricaya prastuta kiyA jA rahA hai| nirvANa maMgala (1729)-isa choTe se gItakAvya meM nirvANa aura bhakti viSayaka gIta haiN| aSTAhnikA kathA (1738)- isameM naMdIzvara kI bhakti sambandhI kathA hai| ASAr3ha, kArtika aura phAlgana ke aMtima ATha dinoM meM yaha parva manAyA jAtA hai / ina dinoM naMdIzvara kI pUjA kI jAtI hai / AratI--(9 padya) kI udAharaNArtha nimna paMktiyA~ dekheM -- pahalI AratI prabhu kI pUjA, deva niraMjana aura na dUjA; dusarI AratI sivadevI naMdana, bhakti udhAraNa karama nikaMdana / nemijI kA maMgala-yaha racanA saM0 1698 zrAvaNa zukla aSTamI kI hai| usa samaya ye bhaTTAraka kI gaddI para sambhavataH nahIM the, kevala muni the / isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM - prathama japo parameSThi tau hiyo dharau, sarasvatI karahuM praNAma kavitta jina uccrau| soraThi desa prasiddha dvArakA ati banI, racI indra nai Ai surani mani bahu kani / pArzvanAtha kA caritra-yaha AcArya guNabhadra ke uttarapurANa para AdhArita racanA hai| Adi- manau sAradA mAI bhajI gaNadhara citu lAI / pArasa kathA saMbaMdha, kahauM bhASA sukhadAI / paMcameru pUjA--sudarzana, vijaya, acala, maMdira aura vidyunmAlI ko paMcameru kahate haiM / inhIM kI pUjA kI vidhi isameM varNita hai / jinadatta carita (saM0 1738) yaha racanA jinadatta kI bhakti se prerita hai| isakA ullekha nAthUrAma premI, mizrabandhu aura kAmatAprasAda jaina ne apane-apane graMthoM meM kiyA hai isase isakI mahattA svataH spaSTa hai| _ jinamata khicarI-yaha choTA sA muktaka kAvya hai| kula 14 padya haiN| isameM dAmpatya bhAva se AtmA paramAtmA ke bhakti bhAva ko vyakta kiyA gayA hai / isapara sUphiyoM ke 'izka majAjI se izka hakIkI' kA Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa prabhAva parilakSita hotA hai / udAharaNArtha isakI do paMktiyA~ paryApta haiMlaga rahI mo hiya darasana kI, piyA darasana kI Asa; darasana kAhe na diijie| kAhe ko bhUle bhrama piyA, bhUle bhrama jAla; ___ moha mahAmada pIjie / ' pada-Apane utkRSTa geya pada race haiM jo bhaktibhAva se sarAbora hai| eka pada kA sAhityika svAda leM-- tA jogI cita laauuN| samyak Doro sIla kachoTA dhuli dhuli gA~Tha lagAU / gyAna gadarI gala meM melauM joga Asana ThaharAU / Adi guru kA celA hokai moha kA kAna pharAU / zukla dhyAna mudrA dou sohai, tAkI sobhA kahata na ghAU / ye pada kabIra Adi nirguNa santoM ke padoM jaise zreSTha AdhyAtmika bhAvoM se bhare haiM, yathA-- kaise dehuM karmani khori, yA jinanAma le re baurA tU jina nAma laire baurA, athavA sAdho nAgani jAgI, tA jogI cita lAUM / ityAdi aneka sumadhura aura bhaktibhAvapUrNa padoM kI Apane racanA kI hai| DhAI dvIpa -yaha racanA saMskRta meM hai kintu isakI kaI japamAlAyeM hindI meM haiM / isalie isakA ullekha hindI racanA meM bhI kiyA jA sakatA hai| inakA bhaktibhAva tathA kAvyatva donoM hI ucca koTi kA thaa| vIravijaya-tapAgaccha ke sAdhu kanakavijaya inake guru the| vijayasiMha sUri nirvANa svAdhyAya (1709, bhAdra kRSNa 6. somavAra, ahamadAbAda) inakI prasiddha racanA hai| vijayasiMha sUri kI mRtyu saM0 1709 ASAr3ha zukla 9 ko ahamadAbAda meM huI thii| usake do mAha 1. DA. premasAgara jaina--hindI jaina bhaktikAvya aura kavi, pa0 258-268 2. zrI kAmatAprasAda jaina-hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa, Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravijaya 482 pazcAt yaha racanA kI gaI thI / vijayasiMha sUri ke sambandha meM isa svAdhyAya se paryApta jAnakArI prApta hotI hai / ve mer3atA nivAsI nathamala osavAla kI patnI nAyaka de kI kukSi se utpanna pAMca putroMjeso, jeTho, kezava, karmacanda aura kapUracanda meM cauthe putra the / inake mAtA-pitA ne apane antima tIna putroM ke sAtha saM0 1654 meM vijayasena sUri se dIkSA lI thI / karmacanda hI bAda meM vijayasiMha sUri hue / inakA janma saM0 1644 aura dIkSA saM0 1654 meM huI inheM paNDita pada 1670, vAcaka pada vijayadeva sUri dvArA saM0 1673 pATaNa meM aura AcArya pada saM0 1681 vaizAkha zukla 6 ko IDara meM prApta huA / saM0 1708 meM dIva kI tarapha cAturmAsa ke lie jAne ko taiyAra hue kintu ahamadAbAda ke saMgha dvArA Agraha karane para vahIM cAturmAsa kiyA aura bAda meM vahIM saM0 1709 meM svargastha hue|" isakA Adi isa prakAra hai I samaru sarasati sAminI, Apo avicala vANI, zrI vijayasiMha sUrI taNo jI, bolIsa hUM niravANi / mAharA gurujI tu manamohana veli / racanAkAla saMvata satara navotarai re, ahamadapura majhAri, sahu comAsuM okaNa re, zrAvaka samakita dhAro re / aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM guru pada paMkaja bhamaralo re, ANI mana ullAsa, vIravijaya muni vInavai re, pUro saMghanI Aso re / suNi suNi sAhibA, aka karuM aradAso re, kAM choDyA nirAso re, suNi suNi sAhibA suNi / * baMbhaNavADA mahAvIra stavana / saM0 1708 divAlI mATa vaMdara) ApakI dUsarI racanA hai jisakA Adi isa prakAra hai mAMgu zrI gurunai namI, sArada diu zrutateja, covIsamoM jinavara stavuM, jima ANI UlaTa heja | 1. jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya, pR0 181-182 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 138 - 139, bhAga 3, pR0 1186-87 (pra0saM0 ) aura bhAga 4, pR0 164-165 / Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isameM guru paramparA isa prakAra batAI gaI hai-- zrIvijayadeva sUri gaccha dIpAyo, zrI vijayasiMha gaNarAyo re, kanakavijaya budha praNamI gAtAM, vIravijaya jaya thAyo re| isase lagatA hai ki vijayasiMha sUri inake praguru the| racanAkAla nimnAMkita paMktiyoM meM batAyA gayA hai vasu aMbara muni zazi saMvacchara, Aso dina dIvAlI re; mATa vaMdira mhAM thuNiu suNatAM, hoi maMgalIka mAlI re / ' vorajI--(vIracanda) ye pArzvacanda sUri>samaracaMda sUri>rAjacaMda sUri>devacanda sUri ke ziSya the| inakI racanA karmavipAka athavA jaMbUpRcchArAja (13 DhAla saM0 1728, pATaNa) kA prArambha isa prakAra hai-- sakala padAratha sarvadA, praNamu zyAmala pAsa; nAmiye tehane uThi nitya, paramAnaMda prakAza / isameM soham svAmI aura jaMbU svAmI kA praznottara hai| ve prazna karate haiM -- kaho bhagavan dhanavaMta sukhI, ze karme jIva thAya; dAridrI nirdhana dukhI, kuNa karme kahevAya / isI prazna ke uttara meM sampUrNa racanA kI gaI hai| isameM vahI guruparamparA dI gaI hai jo pahale likhI gaI hai| racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai-- saMvata satara aThAvIse, pATaNa nagara mojhArI, jaMbU pRcchA racI meM raMge, vIrajI muni sukhkaarii| ise bhImasiMha mANeka ne prakAzita kiyA hai / isakI ekAdha pratiyoM meM lekhaka kA nAma vIracaMda bhI milatA hai, yathA-- 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1186-87 (na0saM0) aura bhAga 4, pR0 164-165 (na0 sN0)| Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIravimala 491 Adara syuM DhAla AThavIM su0 suNatA hoi ANaMda ho; devacaMda vAcaka taNo su0, ziSya kahI vIracaMda ho|' lagatA hai ki ye kabhI vIrajI aura kabhI vIracaMda nAma likhate the| vIracaMda - isa nAma ke kaI lekhaka milate haiN| eka digaMbara kavi vIracaMda 17vIM zatAbdI meM hae haiM jinhoMne vIravilAsa phAga Adi ATha racanAyeM kI haiN| inakA vivaraNa isa grantha ke dvitIya khaNDa meM diyA jA cukA hai| prastuta vIracaMda 18vIM zatAbdI ke lekhaka haiN| inakI guruparaMparA kA patA nahIM cala paayaa| inakI racanA 'paMdaramI kalA vidyA rAsa' athavA vArtA saM0 1798 zrAvaNa kRSNa paMcamI ko ratnapurI meM pUrNa huI thii| isakA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvata satara aThANuve, a0 vrata zrAvaNa mAsa; vadi pakhe dina paMcamI, kInI mana ullAsa / ratnapurI ati khUba hai, rANA kAyama rAja, vIracaMda pUraNa karI, siNagAru siratAja / saMsAra meM caudaha vidyA prasiddha hai jinheM saba jAnate haiM kintu isameM pandrahavIM vidyA kI carcA hai, yaha adhyAtma vidyA hai, kavi ne likhA hai caude vidyA he bhalI, kahe sabe munIrAya; panaramI vidyA ima kahe, je sahU ne Ave dAya / isa vidyA se aMtaragraha se mukti hotI hai| isakA nAma kavi ne 'vArtA' bhI diyA hai kyoMki isameM gujarAtI gadya meM vArtA bhI dI gaI hai tatpazcAt dohe die gaye haiN| vIravimala---tapAgacchIya siMhavimala>lAbhavimala>mAnavijaya ke ye ziSya the| inhoMne 'bhAvI nI karmarekha rAsa' saM0 1722 zrAvaNa kRSNa 5, ravivAra ko burahAnapura meM pUrA kiyaa| apanI guruparaMparA meM inhoMne hIravijaya aura vijayasena sUri tathA ina donoM sUriyoM kI 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 252-255; bhAga 3, 50 1261 (pra0saM0) aura bhAga 4 pR0 424-425 (n0sN0)| 2. vahI, bhAga 3, 10 1470 (pra0 saM0) aura bhAga 5, pR0 363-364 (na0saM0) / Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa samrATa akabara se bheMTa kA bhI ullekha kiyA hai| inhoMne 'jaMbUsvAmI rAsa' bhI likhA hai para isakA vivaraNa-uddharaNa nahIM prApta ho skaa| prathama racanA kA vivaraNa Age diyA jA rahA hai| 'bhAvInI karmarekhA rAsa' kA racanAkAla nimnAMkita paMktiyoM meM hai yugma nayana municaMda aMka vAma gati jANI, zrAvaNa vadi pAMcamI ravivArai, UlaTa mana mAMhi ANI re / vibudhAvataMsaka mAnavijaya vara amRta vANi suhAyA, tAsa prasAda lahI tasa sevaka, vIravimala guNa gAyA re / mai Aja paramasukha pAyA re / racanAsthAna ke bAre meM sUcanA isa prakAra hai --- varahAnapura maMDana vAmAnaMdana, pAmI tAsa pasAyo re, maiM Aja paramasukha pAyo re|' vRddhi vijaya --Apa tapAgaccha ke vidvAn dhIravijaya ke praziSya evaM lAbhavijaya ke ziSya the| inakI gadya-padya vidhA meM kaI racanAe~ upalabdha haiM jinakA saMkSipta paricaya prastuta hai--- jJAnagItA (35 kar3I saM0 1706, sAIpura) isameM vijayadeva, vijayaprabha ke pazcAt dhIravijaya aura lAbhavijaya kI vaMdanA guruparaMparA ke antargata kI gaI hai| yaha racanA prAcIna phAgusaMgraha meM prakAzita hai| usameM isakI 35 nahIM 51 kar3iyA~ batAI gaI haiN| racanAkAla saMbaMdhI kar3I hI 51vIM hai| isameM moha kI prabalatA aura usase rakSA hetu saMkhezvara pArzvanAtha se prArthanA kI gaI hai| kucha saMbaMdhita paMktiyA~ prastuta haiM --- moha taNeM kara caDIyo jaDIyo mAyA jAla, te gata jANe avara ko tujha viNa dInadayAla / moha kI prabalatA dikhAne ke lie mohagrasta maheza, brahmA, kRSNa Adi kA nAma liyA gayA hai, yathA -- 1. mohanalAla dalIcanda desAI- jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 196-197 (pra0saM0) aura bhAga 4, pa.0 315-316 (na0 sN0)| 2. prAcIna phAgusaMgraha pR0 217 / Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRddhi vijaya moha mahAbhAva pAne tAne nAcyo maheza, baMbha rame karameM karI putra suM suvizeSa | kesava te savi lajjA lopI gopI ratta, aho tihuaMga jayakArI moha mahA unmatta | isa mahAmoha se mukti dilAne meM samartha pArzvanAtha kI isameM vaMdanA kI gaI hai| pAsa suSavAsa prabhu teha sohe, nehabharI nIrabatAM citta mohe; mAtA vAmA satI jeha jAyo, suranara kInnara koDi mAyo / isakA racanAkAla dekhiye darzana munI zazI mAna varSe, sAIMpura nayaramAM cittaharSe / jJAnagItA karI premapUra, pAsa prabhu saMthuNyo car3hata nUra / guruparaMparA se saMbaMdhita do paMktiyA~ bhI dekheM dhIra vijaya kavi sevaka lAbhavijaya budha sIsa, buddhi vijaya kahe pAsa jI, pUrI sayala jagIsa | " 'dazavaikAlika nA daza adhyayana nI daza saMJjhAyo' kA Adi( prathama druma puSpikA adhyayana ) zrI gurupada paMkaja namI jI, balI dharI dharma nI buddhi, sAdhu kriyA guNa bhAkhazuMjI, karavA samakita zuddhi / aMta -- zrI vijayaprabha sUri nai rAjai, budha lAbhavijaya nau sIsa re, vRddhivijaya vibudha 3 AcArai au, gAyo saphala jagIsai re / yaha racanA prakAzita hai / ApakI tIsarI upalabdha racanA hai ' zaMkhezvara pArzvanAtha stavana' ( 38 kar3I, saM0 1730 bhAdra zukla 5 ) isakI prAraMbhika paMktiyA~ nimnavat haiN| prabhu pAsa jI milIyo to manavaMchita - pAtaka parajaliyo duHkhasati 1. prAcIna phAgusaMgraha, pR0 217 493 phaliyo kAja re sAheba jI, daliyo Aja re sAheba jI / Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanAkAla aMta meM hai ima thuNyo bhagati zAstra jugati pAsa zaMkhesara varu; sattara trIsai bhAdravA sudi paMcamI dina manaharu / paMDita zrI dhIravijaya gaNi, caraNapaMkaja madhukaro, lAbhavijaya kavi sIsa pabhaNai, vRddhivijaya shivsukhkro|' vRddhivijaya II - Apa tapAgacchIya vijayarAjasUri>dhanaharSa> satyavijaya ke ziSya the| Apa acche sAdhu ke sAtha acche kavi bhI the| ApakI aneka racanAe~ upalabdha haiN| jIvavicArastavana, triSaSTi zalAkA puruSavicAra stavana, navatatvavicAra stavana aura caubIsI Adi ke alAvA Apane gadya meM upadezamAlA bAlAvabodha bhI likhA hai| jIvavicAra stavana ( saM0 1712, Aso sudI dazamI, zanivAra ) kA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvata sasI sAgara candralocana stavyo, Aso sudI dazamI ravivAra rAjai / isameM guruparaMparA vahI batAI gaI hai jaisA Upara likhA jA cukA hai| isakI prAraMbhika paMktiyA~ dekheM zrI sarasvatI re varazati vacana vilAsa re, thuNasyuM tribhuvana re tAraNa zrI jinapAsa re; . suNo samaratha re suMdara zrI jinadeva / trizaSTi zalAkA puruSavicAra stavana (1712) meM racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai saMvata zazI sAyara khIiM jinastavIyA kara joDI kavIiM, bhagai guNai je sAMbhala i, tasa ghara AMgaNi surataru phaliya / navatatva vicAra stavana (95 kar3I saM0 1713 kArtika zukla 2 guru, ghoghAbaMdara) 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 270-271, bhAga 3, pR0 1272-73 (pra0 saM0) aura bhAga 4, pR0 148-149 (n0sN0)| Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRddhi vijaya 495 Adi-- sarasatI sarasatI devI, sevI zrI guru pAya re, vIra jiNaMda thUNasyUM guNakhAMNI, jANI vANI pasAya re / sadguru sAMco tumha upadeza re / racanAkAla-- saMvata satara terottarA kArtika dvitIyA guruvAra, zrI ghoghA vaMdira jina stavIyo, navakhaMDa pAsa AdhAra re / ' caubIsI--isameM caubIsa tIrthaGkaroM kI stutiyA~ haiN| prathama tIrthakara kI stuti se sambandhita do paMktiyA~ prastuta haiM-- premai praNamuM re prathama jiNesaru, Adisara arihaMta, isakI aMtima paMktiyA~ nimnalikhita haiM-- zyuM kahuM prabhu tujha Agali, tu dilA jANai chai deva, vRddhivijaya kahai mAharai, hoyo tujha pada seva / Apane adhikatara bhaktiparaka stavana aura stutiyAM hI likhI haiN| inakI racanAoM para bhakti paramparA kA prabhAva paryApta par3A thaa| .. ApakI gadya racanA 'upadeza mAlA bAlAvabodha (saM0 1733,2 Aso 15 guru, sUrata) isakI saMskRta meM likhita puSpikA se patA calatA hai ki yaha racanA saM0 1733 meM yazovijaya jI ke prasAda se nirmita huI thii| isake gadya kA namUnA nahIM prApta ho skaa| veNIrAma - Apa AdyapakSIya zAkhA ke sAdhu dayArAma ke ziSya the| pIpAr3a (jodhapura) ke jAgIradAra mAdhosiMha rAThaur3a Apake prazaMsaka evaM AzrayadAtA the| inhoMne prasiddha cAraNa bhaktakavi IsaradAsa ke 'harirasa' se prabhAvita hokara 'guNa jinarasa' kI racanA kii| isakA racanAkAla saMdigdha hai kyoMki racanAkAla jina zabdoM meM batAyA gayA hai isase saM0 1799 aura saM0 1769 donoM tithiyoM kA bodha hotA hai / saMbaMdhita paMktiyA~ dekheM1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 4, pR0 250-252 (n0sN0)| 2. vahI bhAga ", pR0 150-152, 591 aura bhAga 3 pR. 1195-1200, 1627-28 (pra0saM0) aura bhAga 4 pa0 250-252 (na0saM0) / Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saMvata nidha khaMDa samudra caMda, jinarasa kIya racanA, mAgha sukala suta mahI titha ju akAdasI niraNA / isameM prayukta caMda = 1, samudra 7, khaMDa =9 aura 6 donoM tathA nidhi = 9 hotA hai isase donoM tithiyA~ 1769 aura 1799 banatI hai| nAhaTA 1769 batAte haiN|' para mohanalAla dalIcanda desAI 1799 batAte haiM / isI prakAra guruparaMparA meM prayukta 'koTika' zabda ko lekara bhI zaMkAyeM kI gaI haiM aura kucha loga inheM koTika gaNa kA aura kucha anya loga kar3avAgaccha kA kavi batAte haiM; paMktiyA~ isa prakAra haiM gacha koTika guru rAja, prasiddha zrI pujya paMcAiNa, jinaharaSa jina labadha, pATa hammIra parAyaNa, vinayaharI lakharAja huva, dayArAma dila suddha lahI, ziSya oma payaMpai guru bhagati, karajor3e veNIrAma khii| mujhe to spaSTa hI nAhaTA jI kA nirNaya ThIka lagatA hai aura ye AdyapakSIya koTikagaNa ke kavi siddha hote haiN| zrI desAI ne pahale inheM kharataragacchIya batAyA thA jo ThIka nahIM lgtaa| isakI prArambhika paMktiyA~ nimnalikhita haiM gaNapati sArada pAya namI, Akhu jinarasa aha, vighana vidAraNa sukhakaraNa, avirala vANI deha / namaNa karInai hu~ namuM, prathama ja sadguru pAya; zAstra kerA subha aratha, dIyA mohi batAya / Apane apane AzrayadAtA kI carcA ina paMktiyoM meM kiyA hai-- nayarI pIpADa ja navala, kamadhaja mAdhausiMgha, kAMmetI sobhau abhau, dharaja dhvajA dhayadhIMga / 'dharama dhvajA dhayadhIMga' zabdAvalI tulasI kI isI zabdAvalI kI yAda dilAtI hai| 1. agaracanda nAhaTA-paraMparA, pR0 109 2. mohanalAla dalIcaMda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 366-367 (n0sN0)| 3. vahI bhAga 2, pR0 511-512; bhAga 3, pR0 1:33 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 366-367 (n0sN0)| Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMtasaubhAgya . . 497 zAMtasaubhAgya -tapAgacchIya rAjasAgara sUri>vRddhisAgara>lakSmI sAgara-kalyANasAgara>satyasaubhAgya ( upA0 )> indra saubhAgya > vIra sobhAgya >prema saubhAgya ke ziSya the / ApakI ekamAtra racanA 'agaDadatta RSI nI caupAI prApta hai jo saM0 1787 meM pATaNa meM likhI gaI thii| isa racanA kA koI anya vivaraNa aura uddharaNa prApta nahIM hai| - zAMtidAsa -zrAvaka the| inakI racanA 'gautama svAmI rAsa' (65 kar3I) saM0 1732 Aso zukla 10 ko pUrNa huI thii| isakA Adi nimnavat hai-- sarasa vacana dAyaka sarasatI, amRta vacana mukha thI vrstii| sahaguru keru kIne dhyAna, alave Ale buddhi nidhAna / tIrthakara caubIse taNA, aka manAM guNa gAU ghaNA / virahamAna vaMdu jina vIsa, siddha anaMtA nAmu sIsa / racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai saMvata satara batrIse lahuM, Aso sudina dasamI kahuM; kara jor3I kahe zAMtidAsa, gautama RSi Apo sukhavAsa / zAMtivijaya--Apane 'zatruJjaya tIrthamAlA' (3 DhAla) saM0 1797 mAha zukla 2) kA nirmANa kiyA hai| isakI prArambhika paMktiyA~ Age dI jA rahI haiM-- Adi-- AdIsara arihaMta jI, nAbhirAya kula mauDa; marudevA suta guNanilau, Apai avicala ThauDa / tIratha o sAsatau jAsA, zrI vIravacana pramANa; sAdha sIdhA anaMtA koDa, te praNamuMbe kara jodd'| 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, 50 563 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 337-338 (n0sN0)| 2. vahI, bhAga 2, pR0 290-291, (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 1 (n0sN0)| Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kalaza meM isakA racanAkAla diyA gayA hai-- ima middha tIratha taNIya yAtrA caitra paripATI karI, chaa rI pAlata jeha vicarai, sUddha Atama sNvrii| muNi zAMti vijaye sujasa kIdho, heta ANI ika mane; saMvatta satara satANU AnA mAgha sita dutIyA dine / zAmaladAsa--zAmalabhaTTa Apa gujarAtI Adya kaviyoM meM agraNI haiM / ApakI racanA paMcadaNDa caupAI prakAzita hai / isameM kula 597 pada haiN| inakI dUsarI racanA naMda AkhyAna yA naMda batrIsI 504 kar3I kI hai| yaha bhI prakAzita ho cukI hai| kavi zAmalabhaTTa ke sambandha meM vizeSa jAnakArI ke lie tathA unake sAhitya kA rasAsvAdana karane lie aMbAlAla jAnI dvArA sampAdita 'siMhAsana battIsI' aura usakI prastAvanA kA aMza 'kavi zAmala' draSTavya hai| yaha kRti baDodarA sAhitya sabhA dvArA prakAzita hai / / zyAmakavi--Apane 'tIna caubIsI caupAI' kI racanA saM0 1759 meM kii| isakA anya vivaraNa yA uddharaNa ajJAta hai|' ziromaNi dAsa - do zirosaNi nAmadhArI kavi pahale ho cuke haiN| ziromaNi mizra ne saM0 1675. meM 'jasavaMta vilAsa' kI racanA kI thii| dUsare ziromaNi dAsa 17vIM zatI ke aMtima caraNa meM vidyamAna the aura unakA zAhajahA~ ke darabAra meM acchA sammAna thaa| prastuta ziromaNidAsa sAdhu gaMgAdAsa ke ziSya the| aisA pratIta hotA hai ki ye jaina dharma meM niSThA rakhate the aura bhaTTAraka sakalakIrti se prabhAvita the| unhIM kI preraNA se inhoMne sigaraula meM 'dharmasAra' nAmaka graMtha kI racanA kI thii| usa samaya vahA~ rAjA devIsiMha kA 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1468 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 356-357 (na0 sN0)| 2. vahI, bhAga 3, pR0 2178-79 (pr0sN0)| 3. DA0 kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAroM kI graMtha sUcI, bhAga 4, pR0 16 / Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziromaNi dAsa zAsana thaa| nAgarI pracAriNI sabhA kI khoja riporTa meM dharmasAra kI samApti AgarA meM batAI gaI hai| isameM sakalakIti ke prabhAva kA ullekha bhI nahIM hai| apane dUsare graMtha 'siddhAMta ziromaNi' meM unhoMne jainadharma ke donoM sampradAyoM-digaMbara aura zvetAMbara ko khUba kharIkhoTI sunAI hai, para yahajainamata kI asvIkRti kA AdhAra nahIM bntaa| kabIra donoM dharmoM-hinda, musalamAna ko kharIkhoTI sunAte rahe para ve dharma vihIna vyakti nahIM the| inakI racanAyeM samyaktva pradhAna haiN| inheM banArasIdAsa ke adhyAtmavAdI parivAra meM parigaNita kiyA jA sakatA hai| ye AgarA ke rahane vAle the aura AgarA isa parivAra kA kendra thaa| inakI donoM kRtiyoM kA paricaya prastuta kiyA jA rahA hai| siddhAMta ziromaNi --madhyakAla meM dharma ke nAma para bar3hate zithilAcAra kA kuprabhAva jainoM para bhI par3A thaa| ziromaNidAsa isake lie donoM sampradAyoM ke anuyAyiyoM ko kabIra kI zailI meM phaTakArate haiM aura dharmADaMbara kA virodha karate hue likhate haiMnahIM digaMbara nahIM zetadhAra, : ye jatI nahIM bhava bhamaiM apAra, yaha suna ke kachu lIjai sAra, utarai cAhI jo bhava ke pAra / siddhAMta ziromaNi sAstra ko nAma, kInau samakita rAkhibe ke kAma / jo kou par3ha sune naranAri, samakita lahai suddha apAra / dharmasAra (saM0 1732 vaizAkha zukla 3) kA racanAkAla ina paMktiyoM meM hai-- saMvata 1732 vaizAkha mAsa ujjvala pani dIsa, tRtIya akSaya zanI sameta, bhavijana ko maMgala sukhadeva / ekAdha pratiyoM meM pAThAMtara hai aura racanAkAla saM0 1751 batAyA gayA hai, yathA 1. nAgarI pracAriNI sabhA kAzI kI 15vIM traivArSika khoja riporTa, vivaraNa saMkhyA 200 / Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saMvata satra se ikyAvanA, nagara Agare mAMhi, bhAdau sudi sukha dUja ko, bAla khAla pragaTAya / ' kintu nAthU rAma premI saM0 1732 ko hI sahI racanA-tithi batAte haiN| unhoMne yaha sUcanA jaina maMdira kaThavArI, runakatA, AgarA kI prati ke AdhAra para dI hai| ho sakatA hai ki saM0 1751 prati kA lekhanakAla ho, mUla racanA saM0 1732 kI ho| dharmasAra meM kula dohA-caupAI chandoM kI saMkhyA 763 hai| usakA eka padya bhI namUne ke taura para yahAM diyA jA rahA hai-- vIra jinesara pranavoM deva, indra narendra karai tuva seva; aura vaMdoM hU~ guru jina pAya, sumirata jinake pApa nsaay|' ye paMktiyAM lalakArakara ziromaNidAsa ko jaina sAdhu ghoSita kara rahI haiN| ve sudhAravAdI jaina sAdhu the aura unakI racanAoM kA svara kabIra kI taraha phakkar3AnA hai| zivadAsa - (cAraNa) inakI eka vacanikA upalabdha hai jisakA nAma hai--'acaladAsa bhojAvata rI guNa vacanikA', yaha racanA saM0 1795 se pUrva kI hai| isameM acaladAsa bhojAvata kA guNagAna cAraNa zailI meM kiyA gayA hai| acaladAsa bAdazAha ke sAtha yuddha karate hue bIragati ko prApta hue the| cAraNa zivadAsa kahate haiM ki vIragati prApta acaladAsa ke lie vizvakarmA ne viSNapUrI; iMdrapurI aura brahmapurI ke bIca acalapurI kA nirmANa kiyA aura vahA~ acalesara jI ko siMhAsanastha kiyaa| isakA varNana gadya vArtA meM isa prakAra kiyA gayA hai-- dhana dhana rAjA acalesara bhojunayA, mahArAja jI vizvakramA bolAyA, vizvakramA jI AyA, vizvakramA jI visanapurI indra kI indrapurI, brahmA kI brahmapurI vicai acalapurI basAyo oka adhakhaNa mAhe UpAvo, rAjA acalesara jI ne pATa dhraavo| 1. nAgarI pracAriNI sabhA kAzI kI 15vIM traivArSika khoja riporTa, vivaraNa saMkhyA 220 / 2. zrI nAthUrAma premI-hindI jaina sAhitya kA itihAsa, 1917 I., pR0 67 3. premAsAkara jaina hindI jaina bhaktikAvya aura kavi, pR0 256-278 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivadAsa 501 yahA~ pATa zabda draSTavya hai| hindI kathA kahAniyoM meM rAjAoM ke rAjapATa kI bAta calatI hai / isI pATa ko viziSTa artha dete hue jaina paraMparA meM 'pATa' kA artha paTTadhara kI 'gAdI' kiyA gayA hai| acaladAsa kI vIratA kA padyabaddha varNana dekhiye-- gaDha khAMDa paDatI gAgiraNa diDha dekhe suratAMNa dala; saMsAra nAma Atama saraga acale bai kIdhA acala / gadya meM maMgalAcaraNa kiyA gayA hai aura sarasvatI kI vandanA hai, yathA-- ..'caraNaM veNAM pustaka dhAriNI kAsamIra girakaMdare vasatI gItanAda guNa guNagAha daiyaNa deva kavIyaNAM dAyana / ' gadyarUpa (18vIM zatI) kA paricaya dene ke lie hI aisI racanAoM kA ullekha kara diyA gayA hai| zIla vijaya - tapAgacchIya zivavijaya Apake guru the| Apane saM0 1746 meM 'tIrthamAlA' kI racanA cAra khaNDoM meM pUrNa kii| isakA Adi-- arihaMta deva namu sadA, jasa sevi gururAya; tIrthamAlA thuNasyu muMdA, sadguru taNI pasAya / arihaMta mukha kaMja vAsinI vANI varNa vilAsa, kavijana mAtA vinavU, pUro mujha mana bhAsa / isake prathama khaNDa meM pazcima pradeza meM sthita kaI tIrthoM kA varNana hai / sAtha hI kumbhArANA ke pradhAna prAgavaMzI dharaNIsAha kI vimalAcala saMghayAtrA kA bhI varNana hai| isI prakAra isake anya khaNDoM meM vividha tIrthoM aura saMghayAtrAoM kA sotsAha varNana kiyA gayA hai| pUrva deza kI yAtrA kA varNana dvitIya khaNDa meM dakSiNa deza kI yAtrA aura tIrthoM kA varNana tRtIya khaNDa meM tathA uttara dizA kI saMgha yAtrAoM aura tIrthoM kA varNana caturtha khaNDa meM mukhya rUpa se kiyA gayA hai| uttara dizA meM sthita kedAra, kurukSetra, haradvAra jaise jainetara tIrthoM kI bhI carcA hai / prathama khaNDa ke anta meM kalaza hai usI meM racanAkAla isa prakAra dikhAyA gayA hai1. mohanalAla dalIcaMda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 2181-82 (n0sN0)| Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ima aneka tIratha achi samaratha pachima disi sohAmaNAM, jaya jayakAraka zivasukha kAraka, tribhuvana nAyaka jina taNAM / saMvata sasI muni veda rasa Aso mAsi abhinavI; budha ziva vijaya ziSa zIla, sevI vadi ANaMda vinavI / isa racanA ke cauthe khaNDa kA aMtima hissA-kalaza-uddhRta karake yaha vivaraNa samApta kiyA jA rahA hai / kalaza-. iha cAra diga vadhU kaMThi rAji tIratha maNImaya mAla , jasa darisa parimala lahiM niramala bhavika vRnda rasAla / budha zivavijaya ziSa zIlavijai akhaya ANaMda ati ghaj, kara vimala joDI kumati choDI karyu tavana sohAmaNuM / ' yaha tIrthamAlA' prAcIna tIrthamAlA saMgraha ke pRSTha 101 se 131 para prakAzita ho cukI hai| ..... zubhacandra - jaina sAhitya meM yaha bar3A paricita nAma hai kyoMki isa nAma ke kaI bhaTTAraka, muni-sAdhu lekhaka aura kavi ho gaye haiN| bhaTTAraka sampradAya ke cAra zubhacandra alaga-alaga zatAbdiyoM meM ho gaye haiN| prathama zubhacandra 16vIM meM the aura kamalakIrti ke ziSya the / dUsare bhI 16vI zatI ke hI sAdhu the aura padmanaMdi ke ziSya the / 17vIM meM bhI isI prakAra do zubhacandra hue- eka vijayakIrti ke ziSya aura dUsare harSacanda ke ziSya the| 18vIM zatAbdI meM bhI eka sAhityika abhiruci saMpanna eka zubhacandra hue jo bhaTTAraka ratnakIti7 bha0 kumudacandra 7 bhaTTAraka abhaya candra ke ziSya the| abhayacanda kI bhaTTAraka gAdI para zubhacanda saM0 1721 jyeSTha kRSNa pratipadA ko porabaMdara meM pratiSThita hue the| inakI sAMskRtika-sAhityika kriyAkalApoM meM bar3I ruci thii| inake pitA gujarAta ke jalasena nagara nivAsI aura hUbar3a jAti ke zrAvaka the| unakI patnI mANika de kI kukSi se navalarAma nAmaka bAlaka utpanna huA jo bAda meM abhayacanda se dIkSita hokara bhaTTAraka zubhacaMdra ke nAma se prasiddha huaa| 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 374-378 (pra0saM0) aura bhAga 5 pR0 55-58 (n*sN0)| Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 503 - inake aneka sarasa bhaktipUrNa pada prApta haiM, yathA-'pekho sakhI candra sama mukhacaMdra' athavA 'Adi puruSa bhajo Adi jiNaMda / ' 'kauna sakhI sudha lyAve zyAma kI' zIrSaka pada meM nemirAjula kA mArmika prasaMga aMkita hai, vaha pada uddhata kiyA jA rahA hai tAki pAThaka inakI sarjana kSamatA kA anumAna kara sakeM-- kauna sakhI sudha lyAve zyAma kii| madhurI dhuni mukha caMda virAjita, rAjamati guNa gAve; aMga vibhUSaNa maNimaya mere, manohara mAna nI paave| karo kachU taMta maMta merI sajanI, mohi prAnanAtha milaave| yaha pada kRSNa bhakti zAkhA ke sazakta kavi sUradAsa jaisA pratIta hotA hai aura marugurjara sAhitya ke vizAla registAna meM yatra tatra aise nakhalistAna sahRdayoM ke udAsa mana ko jIvaMta aura harAbharA kara dete haiM / jaina sAhitya meM aise harebhare nAnA rUpa raMgoM se vibhUSita sAhityika sthala sarvatra haiM para ve abhI bhI pAThakoM kI dRSTi se ojhala haiM kyoMki unakA prakAzana nahIM huaa| jo prakAzita racanAyeM haiM unameM adhikatara siddhAnta pravacana aura sAmpradAyika dRSTAnta kathana hI adhika haiM / __ inakI koI bar3I kRti aba taka prApta nahIM hai, sambhavataH Age kisI zAstra bhaNDAra se koI racanA prApta ho jAya; na bhI mileM to inake pada inheM sAhitya meM amara rakhane ke lie paryApta haiN| ye saM. 1745 taka bhaTTAraka rahe, isalie ye sabhI pada isI kAla se pUrva ke haiN| inake sabhI pada jinabhakti se rasasikta haiM / 'japo jina pArzvanAtha bhavatAra' Adi vizeSa rUpa se paThanIya haiN|' . munizubhacaMdra--Apa bhaTTAraka jagatkIti saMgha ke sAdhu the| ye har3autI pradeza ke kujar3apura sthita caMdraprabha caityAlaya meM rahate the aura vahI saM0 1755 meM inhoMne 'holI kathA' kI racanA kI jise bhASA prayoga kI dRSTi se acchI racanA batAyA gayA hai / DA0 kAsalIvAla ne apanI isa dhAraNA ko pramANita karane ke lie koI uddharaNa isa racanA se nahIM diyA aura na koI vivaraNa upalabdha ho sakA ki yaha paddhabaddha yA gadyakathA hai ? 1. DA0 kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina saMta, pR0 160-164 / . Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zubhavijaya-tapAgacchIya puNyavijaya Apake praguru aura lakSmIvijaya guru the| inhoMne saM0 1713 Aso zukla 5, budhavAra ko saMkheTakapura meM 'gajasiMha rAjA rAsa' likhA / racanAkAla kA isa prakAra ullekha kiyA gayA hai saMvata sasi sAyara meru vahni se saMvacchara jAMNo jI, Azvina sita paMcamI budhavArai anurAdha riSa bakhANo jii| guruparamparA evaM anya Avazyaka sUcanAyeM nimnalikhita paMktiyoM meM haiM paMDita sakala ziromaNi sundara, punyavijaya gururAya jI, lakSmIvijaya paMDita vara kero, sakala saMgha nami pAya jii| saMSeTakapura rahI comAsu, zrI gajasiMgha guNagAyA jii| sarasa saMbaMdha me rAsa jAMNinI, raciyo mana ullAsa jii| zubhavijaya kahiM sakala saMghanI, nita nita phalajyo Asa jii|' zrIdeva-Apa jJAnacanda ke ziSya the| Apane aneka racanAyeM kI haiM, unakA paricaya Age prastuta hai__'thAvaccA muni saMdhi' (saM0 1749 mAgha zukla 7, jaisalamera) ise zrIdeva ne apane ziSya kalyANa kI sahAyatA se pUrNa kI thii| 'nAga zrI copAI' kA Adi snAna karI zudhodakai, vaisa rasoDai teha, bhAI tine ekaNa, jImai dharatA neha / anta- AyA avAse ApaNo, vilasai te vaMchita bhoga, zrI deva kahe bhadra zrI dharma thI, saMpajai sukha saMjoga / sAdhu bandanA pAMca bharata pAMca Ikhai jAMNa, pAMca mahAvideha bakhAMNa, je anaMta huvA arihaMta, te praNamukara jor3i saMta / anta (kalaza)-- caubIza jinavara prathama gaNadhara cakra haladhara je havA; saMsAra tAraka kevalI valI zramaNa zramaNI saMjuyA / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 179-180 (pr0sN0)| Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIdeva saMvega zrutadhara sAdhu sukhakara Agama vayaNe je suNyA, jJAnacaMda guru supasAya thI, zrI deva muni te saMthuNyA / ' L ina bar3I kRtiyoM ke alAvA zrIdeva ne rAjalagIta, rAjimati rahanemi saMJjhAya, dhannA mAtA saMvAda, dhannA saMJjhAya, meghakumAra saM0 Adi kaI sarasa aura bhAvapUrNa choTI racanAe~ bhI kI haiN| unakI mArmikatA aura bhASA sAmarthya kA anumAna Age milegA / rAjimati rahanemi saMJjhAya (7 kar3I) meM rathanemi ko saMbodhita karake kahatI hai die uddharaNoM se rAjula apane devara devara dUri khar3A raho, terA dila phiregA, terA sIyala haTaigA, to pApe piMDa bharegA, devara / jhiramara jhiramara meha barasai tiNi thayA ghora aMdherA, rAjimatI rahanemI donuM eka guphA uttArA de / isakI bhASA meM khar3I bolI hindI kA prArambhika prayoga dikhAI de rahA hai / isake anta meM kavi kahatA hai sAdho saMyama pAlI donu pAvaI mokhi vizAlA, kahe zrIdeva sadA mujha hojyo vaMdana vega trikAlA | isI prakAra 'rAjalagIta' (ATha kar3I) bhI choTI kintu sarasa kavitA hai / isakI prAraMbhika paMktiyA~ Age prastuta haiM 505 gorava car3I rAjala ima Akhe, avadhArI re, darada hRdaya kaisai kari rAkhu mana mana mArI, chayala chabIle chatra hutai so chAr3I cale nihArI / samudravijaya zivAdevIya naMdana syAma zarIra ke dhArI re, navabhava ke nemIzvara pyAre tabahI kI me pyArI re / dhannAmAtAsaMvAda (11 kar3I) isameM dhannA ko jaba vairAgya ho gayA taba vaha mAtA se Adeza mAMgatA hai jinavacane vairAgIyo ho me ho dhannA mAMge mAta Adeza / 1. mohanalAla dalIcaMda desAI -- jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, 1075-76 ( na0 saM0 ) / Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa putra se mAtA kA yaha saMvAda bar3A mArmika hai, namUne ke lie eka paMkti dekheM tuM mujha pyArA prANa thI ho dhannA huM tujha jA na paradesa / ' isa prakAra hama dekhate haiM ki zrIdeva eka samartha kavi aura sacce sAdhu the| zrIpati--ApakI eka racanA 'ratnapAla rAsa' saM0 1730 kA ullekha to milatA hai kintu vivaraNa-uddharaNa nahIM mile / zrIsoma--ye yugapradhAna jinacaMdra sUri>upA0 dharmanidhAna> samayakIrti ke ziSya the| inhoMne saM0 1725 meM 'bhuvanAnaMda caupAI' (13 DhAla) kI racanA asanIkoTa meM kii| ___isameM zIla kA mahatva bhuvanAnaMda ke caritra ke dRSTAMta se samajhAyA gayA hai, yathA dAna tapasyA bhAvanA, moTA chai jagamAMhi, sIla samo jagi ko nahI, pANI pAvake thAhi / racanAkAla-- sattarai sai pacavIsa saMvatsarai, asaNIkoTa majhAri, magasira vadi paMcami zukravAsarai, purai kIdhauM adhikAra / isakI prArambhika paMktiyA~ bhI Age dI jA rahI haiM-- cauvIse jinavara caraNa, riddhi siddhi karatAra, namatA navanidhi saMpaje, niramala dyai matisAra / guNa giruA guru jaNa namU, jJAnadRSTi dAtAra, mUrakha thI paMDita karai, ANI mani upagAra / zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne ise pahale to samayakIti kI racanA batAyA thaa| kintu bAda meM use sudhAra kara zrI soma kI racanA 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1346 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR. 408-411 (na0saM0) / 2. agaracanda nAhaTA-paraMparA, pR0 108 / 3. agaracanda nAhaTA-paraMparA, pR0 105 / Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMtoSavijaya 507 kahA hai| saMtoSavijaya --(saMtoSI) Apa tapAgacchIya vijayadevasUri ke ziSya the| Apane saM0 1701 ke lagabhaga 'sImaMdhara stavana' nAmaka 40 kar3I kI racanA kI hai| isakA Adi isa prakAra hai-- suNi suNi sarasatI bhagavati, tAharI jagata vikhyAta, kavi jananI kIrati vadhe, tima tU karaje mAta / maMdira svAmi videha mAM, veThAM kare vaSAMNa, vaMdanA mAhari tihAM jai, kahejyo caMdA bhANa / isakI aMtima paMktiyA~ bhI nIce uddhRta kI jA rahI haiM-- zrI tapagacha no nAyaka suMdara zrI vijayadeva paTodhArI re, kIrati jehanI jaga mAM jhAjhI, bole nara ne nArI re / zrI guru vayaNa suNI buddhi sAru, sImaMdhara jina gAyo, saMtISI kahe deva guru dharma pUraba punye pAyo re / yaha racanA caitya Adi saMJjhAya bhAga 3, pR0 428 para prakAzita hai| saMghasoma--ye tapAgaccha ke sUri zrI vizAlasoma ke ziSya the| inakI eka 'caubIsI' prApta hai| yaha caubIsI saM0 1703 bhAdra zukla caturthI ko likhI gaI thii| racanAkAla kavi ne ina paMktiyoM meM prakaTa kiyA hai-- saMvata sattara viDottarA zubha mAsa, bhAdravA sudi cauthI tavIya vIra ulhAsa / kavi saMghasoma kahai pahuMcAI mana Asa, A bhavi parabhavi mujha dIU tumhAM caraNei vAsa / isake Adi aura anta kI paMktiyA~ prastuta haiM-- Adi-- sarasatI paya praNamu, mAMgu vacana vilAsa, guNa gAvA jinanA mujha mana adhika ullAsa / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 228 aura bhAga 3, pR0 1234 (pr0sN0)| 2. vahI bhAga 3, pR0 320-21 (pra0saM0) aura bhAga 4, 10 65-66 (n0sN0)| Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 anta saMgharuci - tapAgacchIya harSaruci Apake guru the / Apane saM0 1712 meM 32 kar3I kI eka racanA 'pArzvanAtha no chaMda' nAma se kii| isakA racanAkAla ina paMktiyoM meM batAyA gayA hai- Adi ---- mahagurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tapagachapatI dIpaiM zrI vizAla soma sUriMda, ahanisa dhyAna pAMmai parimANaMda | ravi muni zazi saMvacchara raMge jayadeva sUra mAM sukha saMge, jaya zaMkhapurAbhidha pArzvaprabho, sakalArtha samIhita dehi vibho / budha harSaruci vijayAya mudA, tapa labdhi ruci sukhadAya sadA / jaya jaya jaganAyaka pArzva jina, praNatAkhila jina zAsana maMDana svAmi jayo, mAnava deva gataM, tuma darasina dekhi AnaMda bhavo / isakI aMtima paMktiyA~ nimnAMkita haiM- gurjara janapada mAMhe rAje, tribhuvana ThakurAi tuma chAje, ima bhAva bhale jinavara gAyo, bAmAsuta dekhi bahu sukha pAyo / * sakalacaMdra - guruparamparA ajJAta hai / inakI eka racanA kA kevala nAmollekha zrI desAI ne kiyA hai, vaha hai 'surapAla rAsa'' yaha racanA saM0 1717 kI hai / anya vivaraNa nahIM diyA hai / sakalakoti ziSya - patA nahIM ye 'surapAla rAsa' ke karttA sakalakIrti haiM yA koI anya / unake ziSya kA nAma bhI ajJAta hai / inakI racanA jJAta hai 'bAra ArA nI caupAI '; yaha 211 kar3I kI racanA hai aura saM0 1734 se pUrva kI racita hai / isakI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra hai- 1. mohanalAla dalIcaMda desAI -- jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1139 ( pra0saM0 ) aura bhAga 4, pR0 78-79 ( na0saM0 ) / 2. vahI bhAga 2, pR0 150 ( pra0saM0 ) / 3. vahI bhAga 3, pR0 1212 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 284 (na0 saM0) / Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakalakItiziSya Adi- jinaguru vANIya karIa praNAma, ___ jAMNai tuThi buddhi hui sumAna / kAladvAra nI pari tumi suNu, jinavANI tu nizcaI karu / sukhama sukhama je pahila kAla, cyAra koDA koDi sAgara dhAra / triNI palya jIvI tasu hoI, triNi gAu Uco deha joii| anta- Agama zAstra thikA mai kahA, nipuNa niraMtara bhaNajyo sahA / bhaNatAM suNatAM puNya apAra, dharama taNu nizce hui sAra / paMcama guru praNamUM nita karUM seva, jinavara vANImAta namevi / zrI sakalakIrati guru praNamuM sAra, bhaNatAM guNatAM puNya apAra / ' sabhAcaMda-kharataragacchIya veMgar3azAkhA jinacaMdasUri>padmacanda 7 dharmacanda ke ziSya the| inhoMne 'jJAna sukhar3I' kI racanA saM0 1767 phAlguna zukla saptamI, ravivAra ko thaTTA meM pUrNa kii| Adi- zrI guru jJAnI suM kahyo, Agama artha vicAra, bhAva bhagati sauM saMgraho, gyAMna sUkhar3I sAra / racanAkAla-- saMvata satara satasar3ha, Asani AditavAra; sita phAguna phuni saptamI, AnaMda yoga saMbhAra / racanA sthAna thaTTA nagara bakhANIya, zrAvaka catura sujAMNa, sabhAcanda sohe bhalo, kusala varaNa kalyANa / 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pa0 1239-40 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 4 (n0sN0)| Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 guru paraMparA- gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vegar3a viruda bakhAna gacha kharatara gaccha nI sAkha, zrI jinacaMda svasUrIzvarI, paramacaMda guru bhAkha / dharmacaMda nita dhyAiye, gyAnasukhar3I graMtha, tasu prasAda kajyaM lahuM, mukta mahila ko paMtha / ' satyasAgara - ye tapAgacchIya vinItasAgara ke praziSya aura ratnasAgara ke ziSya the / inakI racanA 'vacharAja rAsa' saM0 1799 meM sUrata ke caumAse meM pUrNa huI thI / yaha kRti zAMtinAtha caritra para AdhArita hai / isameM vacharAja kI kathA dI gaI hai zAMtinAtha caritra thI, racyo o rAsa rasAla, vacharAja narapati taNo, anupama guNagaNamAla / isameM hIravijaya sUri aura samrAT akabara ke bheMTa kI carcA haiakabara sAha asura pratibodhI, jaina nisAna bajAyA / tatpazcAt vijayasena, vijayadeva, vijayaprabha, vijayaratana, vijayakSamA, vijayadayA, lakSmIsAgara, vidyAsAgara, ANaMdavimala, sahajavinaya, prItijJAna, vinItasAgara aura ratnasAgara tathA unake gurubhAI dhIra bhoja suraja aura jayaMta kA sasammAna smaraNa kiyA gayA hai / racanAkAla se saMbaMdhita paMktiyAM Age uddhRta kara rahA hU~ saMvata satara se ninnANujI, sUrati sahara comAsu jI, zrI pUjya jI prabhu Apa virAjyA tehoM ne rahIyA pAse jI / ise kavi ne zrAvaka lAgho jI ke Agraha para likhA thA sAha lAghojI vinaya viveka, sagalI bAta sanUro jI, teha taNAM Agraha thI kIdho, vaccharAja nRpa rAsa jI / isakI antima paMktiyA~ nimnAMkita haiM suguru ratnasAgara supasAye, rAsa racyo suvizAla jI, satyasAgara kahe sakala saMgha ne, thAjyo maMgalamAla jI / 1. mohanalAla dalIcaMda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1638-39 (pra0saM0 ) aura bhAga 5, pR0 366 ( pra0saM0 ) / 2. vahI, bhAga 2, pR0 588- 589; bhAga 3, pR0 1471 (pra0saM0 ) aura bhAga 5, pR0 369-370 (na0saM0 ) / Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyasAgara 511 samayanidhAna-Apa kharataragaccha ke prasiddha vidvAn samayasuMdara > harSanaMdana>jayakIrti>rAjasoma ke ziSya the| inhoMne 'susar3ha caupAI' saM0 1731 yA 37 meM likhI / 'saMvata satarai saitIsa' aura saMvata satarai akatIsa' donoM pATha upalabdha hote haiN| yaha racanA akabarAbAda meM AlamagIra ke samaya huI thI, yathA--- ridhU (dhUri) tale tasu rAjamai re, saMvata satarai saiMtIsa (athavA) saMvata satarai akatIsa / akabarAbAda kIdhI amhe re, AlamagIra adhIsa / ' pahale desAI ne isa kRti kA kartA samayasundara ko batAyA thA bAda meM sudhAra kara liyA aura samayanidhAna ko karttA khaa| isake anta meM vahI guruparamparA vaNita hai jo pahale dI gaI hai| isameM lekhaka ne apane ziSya murArI kA bhI ullekha kiyA hai, isameM bhI yaha kRti samayanidhAna kI hI pramANita hotI hai kyoMki. samayasundara ke kisI murArI nAmaka ziSya kA ullekha jJAta nahIM hai| usI ke Agraha para yaha racanA huI, yathA susar3ha taNI ati suMdaru re, mujha ziSya nAma murArI, tehanai kari devo tumhe re, araja aha avadhArI / agaracanda nAhaTA ne bhI ise samayasundara kI paraMparA meM rAjasoma kA ziSya batAyA hai aura inakI 'susar3ha caupAI' kA ullekha kiyA hai / unhoMne isakA racanAkAla saM0 1731 aura racanA sthAna akabarAbAda batAyA hai| samayamANikya-sAgaracandra sUri zAkhA ke sAdhu matiratna inake guru the| inakA janma nAma samartha thA aura dIkSA nAma samayamANikya / inhoMne donoM nAmoM se racanAyeM kI haiN| inhoMne matsyodara caupAI saM0 1732 nAgaura, mallInAtha paMcakalyANaka stavana saM0 1736 sakI grAma, bAvanI aura rasamaMjarI Adi racanAyeM kI haiN| rasamaMjarI kI racanA 1. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo,bhAga 1, pR0 370 aura bhAga 3, pR0 1277-78 (pr0sN0)| . 2. vahI bhAga 4, pR0 452-453 (n0sN0)| 3. agaracanda nAhaTA - paraMparA pR0 110 / 4. vahI, paraMparA pR0 108 / Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa inhoMne samartha nAma se kI hai / isa racanA kI bhASA zuddha hindI hai / inhoMne 'rasika priyA' kI vRtti saMskRta meM likhI hai / isase anumAna hotA hai ki ye marugurjara hindI aura saMskRta bhASA meM suvijJa the / inakI anya racanAoM kA vivaraNa - udAharaNa nahIM upalabdha ho sakA para rasamaMjarI kA vivaraNa desAI ke AdhAra para prastuta kiyA jA rahA hai / yaha vaidyaka kA graMtha hai / isakI racanA saM0 1765 phAlguna 5 ravivAra ko derA grAma huI thI, yathA saMvata satarai sai paisaTha same, phAguNa paMcamI tithi aru Adita vAra, ramai, kIyo graMtha dera majhAri / bhASA sarala karI ati svAda' zrI maniratana guru parasAda, tAko ziSya samartha hai nAma, tisa karI yaha bhASA abhirAma / yaha racanA kisI banavAlI ke Agraha para likhI gaI thI, yathArasamaJjarI tau rasasetI bharI, par3hau guNahu Adara karI, banavAlI ko Agraha pAI, kIyo graMtha mUrakha samajhAI / ' mAsa-mana samayamANikya ne yaha racanA sambhavataH kisI pUrva grantha ke AdhAra para bhASAMtarita kI thii| ve usa samaya taka dIkSita ho cuke the para racanA meM apanA janma nAma-samartha hI unhoMne diyA hai / samayaharSa - aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM inakA eka gIta 'sukhasAgara gItam' zIrSaka se upalabdha hai / isase inakA kavi honA pramANita hotA hai kintu inakI jIvanI aura guruparaMparA jJAta nahIM hai / isameM kula 6 savaiye haiM / kucha paMktiyA~ prastuta haiMvAcanAcArya sukhasAgara vaMdiyai, suguNa sobhAga jasu jagi savAyo, aMga uccharaMga dhari nArinara nita namai, kaThina kiriyA kareNa RSi kahAyo / 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1255-56 (pra0saM) bhAga 5, pU0 230 ( na0 saM0 ) / Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayaharSa 513 isakI antima kucha paMktiyAM de rahA hU~saMgha sukhadAyaka manalAya sukhasAgarA, nAgarA nita namai sIsa nAmI / gaNi samayaharSa nita suguru guNa gAvatA, siddhi nava niddhi bahu buddhi pAmI / ' siddhi tilaka -ye siddhivilAsa ke ziSya the| inhoMne saM0 1770 jaisalamera meM eka 'caubIsI' likhI jisameM 25 chanda (stavana) haiN| ye siddhi vilAsa kauna the, yaha nizcita nahIM hai| eka siddhivilAsa jinasAgara sari zAkhA meM ho gaye haiN| unhoMne bhI 'caubIsI' banAI hai| ye siddhitilaka ke garu ho sakate haiM para inakI caubIsI siddhitilaka kRta caubIsI ke bAda kI racanA hai arthAt saM 1796 kI racanA hai, isalie kucha zaMkA hotI hai, yaha 1796 mAghazukla 10 kI racanA hai| ___ kItivijaya kRta gor3I prabhu gIta kI puSpikA meM siddhivarddhana kA inheM ziSya kahA gayA hai| desAI ne inakI caubIsI kA kartA pahale gaNa vilAsa ko batAyA hai, lekina yaha bhUla thii| ukta caubIsI ke kartA siddhivilAsa haiM, yaha phira bhI nizcita nahIM hai ki yahI siddhavilAsa siddhatilaka ke guru the| siddhi vijaya - Apa tapAgacchIya hIravijaya>zubhavijaya 7 bhAvavijaya ke ziSya the| inhoMne (nigoda dukha gabhita) sImaMdhara jina stavana (106 kar3I) saM0 1713 zucimAsa zukla 7, zukravAra ko taparavAr3A meM pUrNa kiyaa| isakI AraMbhika paMktiyA~ isa prakAra haiM anaMta caubIsI jina namuM, siddha anaMtI koDi, kevalanANI thivara savi, vaMdu be kara joDi / yaha stavana kavi ne vaDalI nivAsI gelhAkula dIpaka amIcaMda ke nimitta racA thA / racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai 1. aitihAsika jaina kAvyasaMgraha / 2. agaracanda nAhaTA--paraMparA pa0 110 / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saMvata sattara siM terottara zubha (suci) mAsa, sudi sAtama zukri svAti yoga subha tAsa, sUri vijayaprabha rAjai citta ullAsa, taparavADA mAMhi thuNiyo rahI caumAsa / ' isake kalaza meM uparyukta guru paramparA batAI gaI hai| yaha racanA prakaraNAdi vicAra gabhita stavana saMgraha aura jinaguNa padmAvalI meM prakAzita hai| desAI ne bhramavaza ise amIcaMda kI hI racanA batAyA thA kintu bAda meM bhUla sudhAra kara diyA thaa| inakI eka aura kRti mahAvIra stavana saM0 1713 kA bhI ullekha milatA hai para vivaraNa anupalabdha hai| sthiraharSa --kharataragacchIya sAgaracaMdra zAkhAntargata samayakalaza7 zrIdharma>munimeru Apake guru the| Apane saM0 1708 phAlguna zukla paMcamI ko 'padmAratha caupAI'3 kI racanA kI hai| yaha racanA sthiraharSa ne zeragar3ha meM kI thii| isa kRti kA uddharaNa upalabdha nahIM hai| siMha- Apa kanakapriya ke ziSya the / inakI gaccha paramparA ajJAta hai| siMha ne saM0 1781 meM 'zAlibhadra saloko'" (gAthA 147) likhA thaa| yaha ratnasAgara saMgraha meM prakAzita hai| isakA bhI udAharaNa aprApta hai| siMhavimala-inhoMne 'anAthI RSi svAdhyAya' (19 kar3I) saM0 1760 se pUrva likhA thaa| isakA Adi aura anta diyA jA rahA hai1 mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 152-153, bhAga 3, pR0 1200-01 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 254-255 (n0sN0)| 2 vahI 3. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1144 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 164 (na0saM0) / 4. agaracanda nAhaTA--- paraMparA, pa0 107 / 5 mohanalAla dalIcaMda desAI-jana gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1439 __(pra0 saM0) aura bhAga 5 pR0 338 (na0saM0) / Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMhavimala Adi anta --- -- anta magadha deza nI rAja rAjesara haya gaja-ratha-pakhariyo, zreNika celaNA devI bAlesara ratha vADI saMcarIyo ke, rAjana; anAthI RSi caritra pAlI kIdhI zivapura vAsa; sahavimala kara jor3I bole chor3a bajyo garbhavAsa ke / rAjana / RSirAya paMca mahAvrata dhArI / " sukhadeva -- ApakI racanA 'vaNika nidhi' vyApAra-vANijya saMbaMdhI mahatvapUrNa viSaya para AdhArita hai / isakA racanAkAla saM0 1760 aura saM0 1717 donoM milatA hai| lekina DaoN0 kAsalIvAla ne racanAkAla se sambandhita jo paMktiyA~ uddhRta kI hai unase saM0 1717 hI pramANita hotA hai, racanAkAla -- satraha se satraha barasa saMvatsara ke nAma, kavi karatA sukhadeva kaha lekhaka mAyArAma / 515 inake pitA kA nAma vihArIdAsa thA / sukhAdeva golA pUraba jAti ke vaizya the / yaha dohe caupAiyoM meM likhI vyApAra viSayaka acchI racanA hai| isakI bhASA sAdhAraNatayA prasAdaguNa sampanna hindI hai / isakA prArambha isa prakAra hai guru ganesa kahai sukhadeva, zrI surasatI batAyo bheva, banika priyA banika bAMciyo, diyA ujiyAra hAtha ke dayo / golA pUraba pacavise vAri vihArIdAsa, tinake suta sukhadeva kahi, banika priyA prakAsa / jyeSTha mAsa meM vastu - vyApAra ke bAre meM upayogI sUcanAyeM nimna paMktiyoM meM diyA gayA hai grISma Rtu varasai lachimI, vacai vastu na Avai kamI, yahi mati jau na mAna hai koI, vIdhai sArai vyAja gaye soI / jeTha vastu na dhariye dhAi, apane toi tauM veco jAi, sAhu samhAra rahiyau bAkI, jala ke varasa~ dulabha gahakI / afts priyA maiM subha asubha sabahI gayo batAi, jihi jaisI nIkI lage, vaisI kIjo jAi / 1 mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pu0 416 ( na0saM0 ) / Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isameM pratyeka mAha aura mausama meM kie jAne vAle vyApAra ke sambandha meM upayogI sUcanAyeM dI gaI haiM aura vyApAriyoM ko kraya-vikraya kA gura batAyA gayA hai, yathA banikani ko banika piyA, bhausAri kau heta, Adi aMta zrotA suno, mato maMtra so deta / ' sukhalAbha--kharataragaccha kI kIrtiratnazAkhA ke prabhAvazAlI vidvAna sumatiraMga Apake guru the / Apane jayasena rAjA caupAI nAmaka racanA meM (saM0 1748 bhAdra kRSNa 8, jaisalamera) rAtribhojana tyAga vrata kA pAlana karane ke lie rAjA jayasena kI kathA ko udAharaNa svarUpa prastuta kiyaa| isakA uddharaNa anupalabdha hai| yaha racanA rAmalAla saMgraha, bIkAnera meM upalabdha hai| sukhavijaya--Apa dayAvijaya ke ziSya the| inakI eka racanA 'jina stavanoM' upalabdha hai| isakA Adi aura anta diyA jA rahA hai| Adi- pUjo prathama jinesaru re lo, Adisara arihaMta raMgIlA; prathama bhikSAcara a prabhu re lo, vaMdo saMmakitavaMta re| anta- sAhiba jI mujha nai dIu re, bodha bIja mAhArAja, dayAvijaya kavirAja no re, sukhavijaya lahi sukhasAja / ' sukha ratana--Apa kanakasoma ke ziSya the| bhuvanasoma Apake ziSya the| unake ziSya rAjasAgara ne Apako bar3A camatkArI aura prasiddha AcArya batAyA hai| ApakA svargavAsa hAjIkhAna DerA meM huA thaa| isa sthAna kI yAtrA rAjasAgara ne saM0 1759 meM kI thI aura svayaM unake camatkAroM kI carcA vahA~ sunI thii| sukharatana ne 'zrI yazakuzala suguru gItam' likhA hai jo aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM prakAzita hai| 1. sampAdaka DA0 kastacanda kAsalIvAla -- rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAra kI granthasacI, bhAga 3, pR0 121-122 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI ---jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1345 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 70 (na0saM0) / 3. vahI bhAga 3, pR0 1529 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 373 (n0sN0)| 4. aitihAsika jaina kAvyasaMgraha-zrI yazakuzala suguru gItam / Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukharatana isakA prArambha ina paMktiyoM se huA hai zrI yazakuzala munIsara nA guNa gAvo tumha sukhakArI, sahujana ne sukhasAtA dAyaka, vighna viDAraNa haarii| anta - mahira karInai dIjai darazana jo jai sevaka sAra, sukharatana kara jor3I nai, bhavi bhavi tUM hI adhaar| . sukhasAgara | Apa tapAgacchIya kalyANa sAgara ke praziSya aura sundarasAgara ke ziSya the| Apane apanI racanA indrabhAnu priyA ratnasuMdarI satI caupAI (32 DhAla saM0 1732 bhAdrapada zukla 8, budhavAra reAMgrAma)' meM satI ke zIla kA mAhAtmya samajhAyA hai| isakI prAraMbhika paMktiyA~ nimnAMkita haiM zrI saMSesara pAsajina, paNamoM paya araviMda, Asasena nRpa kulatilo, vAmA devI naMda / xx jagadaMbA jagadIzvarI, triNa jaga kerI mAya, bAMkerAya vizvesarI, sevyAM bahu sukha thAya / sadguru caraNa prasAda thI, gAvaM satI guNagAna, sarasa kathA ratanasuMdarI, suNo bhaI sAvadhAna / racanAkAla saMvata saMjyama guNa leijai, nara laSyaNa dei jai, bhAdava sudi aThamI budhavAre, graMtha racyo sukhakAre jii| guruparamparAntargata isameM tapAgaccha ke vijayaprabha, kalyANasAgara aura sundarasAgara kA vandana kiyA gayA hai| isakI antima paMktiyAM isa prakAra haidina dina pAveM zrI kI veli, dinadina barateM rUpAreli, dina dina sukhasAgara kavisAra, dina dina vAdhe jaya jayakAra / 1. agaracanda nAhaTA-paraMparA, pR0 111 / 2. mohanalAla dalIcanda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR. 287-290 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 457-459 (n0sN0)| Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 mahagurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa reyAM nagara meM bAMkerAya bhavAnI nAmaka devI kA maMdira hai| isakI prazasti meM isa kRti kI racanA usI bhavAnI kI kRpA kA pariNAma kahA gayA hai| sukhasAgara II -dIpasAgara ke ziSya the| inhoMne saM0 1763 meM jinasundarasUri kRta dIvAlI kalpasUtra (saM0 1483) para 'kalpaprakAza' nAmaka bAlAvabodha kI racanA kI / anta meM likhA hai zrI jJAnavimala sUrIzvara prasAdAt sukha bodhArthaM, zrI dIpotsava kalpa stibukArtha samarpitA mayakA / kavi dIpa dIpasAgara, zizunA sukhasAgareNa kRtA, gaNa rasa muni vidhu, mAne saMvat 1763 varSe zrI raajngre| inhoMne paMcatatva bAlAvabodha saM0 1966 aura pAkSika sUtra bAlAvabodha saM0 1773 meM likhaa| isase pramANita hotA hai ki ye acche gadya lekhaka the, kintu inakI gadya zailI kA namUnA nahIM milA / padya meM inhoMne 'caubIsI' likhI hai jisake Adi aura aMta kI paMktiyAM dI jA rahI haiM --- Adi-sakala paNDita ziromaNi paM. zrI dIpasAgara gaNi parama gurubhyonamaH prathama jiNesara praNamIiM marudevI no naMda, nAbhi nRpati kula maMDaNo, vRSabha laMchana jinacaMda re| kavi ne guru ko praNAma karate hue likhA hai dIpasAgara kavirAya no, sukhasAgara kahe sIsa re / anta--saMvegI gachapati jJAnavimala sUrirAya, jJAnAdika guNano pAmI tAsa pasAya / tapagacha sobhAkara dIpasAgara kavirAya, tehano laghubAlaka sukhasAgara guNagAya / vRddhivijaya rAsa---uparyukta donoM meM se kisI eka sukhasAgara ne yA kisI anya sukhasAgara ne prasiddha kriyoddhAraka panyAsa satyavijaya ke ziSya vRddhivijaya kI stuti meM vRddhivijaya rAsa' likhA hai| yaha rAsa 1. bhohanalAla dalIca da desAI - jaina gurjara kathiyo, bhAga 5, pR. 276 n.sN.| 2. vahI bhAga 5, pR0 459-460 (n0sN0)| Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhasAgareM 519 'jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya' aura 'aitihAsika rAsa saMgraha' bhAga 3 meM prakAzita hai / isameM rAsa kA racanAkAla nahIM hai / para vRddhivijaya kA svargavAsa saM0 1769 kArtika kRSNa amAvasyA ko huA thA, isalie yaha isI tithi ke kucha bAda kA racita hogaa| yaha racanA kavi ne vRddhivijaya ke ziSya haMsavijaya ke Agraha para kI thI-- yathA-dharmamitra sukhasAgara kavi iNi pari bhaNe re, haMsavijaya nai heti tAsa kahaNa thI carita kahyAM me tehanA re, prIti taNe saMketa / ye vRddhivijaya vijayasiMha sUri ke praziSya aura satyavijaya ke ziSya the| isa rAsa se jJAta hotA hai ki vaddhivijaya DAlabhI grAma vAsI ANaMda kI patnI uttamade kI kukSi se utpanna the aura inake bacapana kA nAma bodho thA / satyavijaya ke upadeza se inheM vairAgya haA aura saM0 1735 meM inhoMne unase dIkSA lI tathA nAma vaddhivijaya pdd'aa| eka dUsare vRddhivijaya bhI isI samaya ke AsapAsa ho gaye haiM jo karpUravijaya ke ziSya the aura jinhoMne upadezamAlA bAlAvabodha tathA jIvavicAra stavana likhA hai| jinavijaya sUri ne 'karpUravijaya nirvANa rAsa' likhA hai aura usameM inake ziSya vRddhivijaya kA ullekha hai / 'vRddhivijaya gaNi rAsa' kA Adi ina paMktiyoM se huA hai-- preme praNamI pAya covisa jina taNA, jaganAyaka jagahita karu a; sira dhari jehanI ANa sakala surAsura, Adara ANI ati ghaNo / valIvalI sarasati mAya pAyakamala namI, jeha thI mati ati pAmIi o, gAUM guru guNa rAsa Asa umAhalo, o mAharo pUraNa karo / zrI satyavijaya kavirAja kerA zrI sIsa suMdara guNanilyA, zrI vRddhivijaya panyAsa padavI sohatA guNa atibhalA / 1. jaina aitihAsika gurjara kAvya-saMcaya, pR0 20 / Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1620 maiMrugurjara hindI jaina sAhitya ko bRhad itihAsa guNa tAsaM gAve sukha pAve haMsavijaya sevaka sadA, a bhavika bhAveM dharI te bhaNiyA jima laho sukhasaMpadA / ' sundara - inake guru kA nAma ajJAta hai parantu ye lokAgacchIya sAdhu the| mohanalAla dalIcanda desAI ne pahale sundara aura munisundara meM bhrama ke kAraNa inakI racanA 'nema rAjula nA nava bhava saMJjhAya' (15 kar3I, saM0 1791) ko muni sundara kI racanA batAyA thA parantu jaina garjara kaviyo ke navIna saMskaraNa meM usake sampAdaka ne ise sundara kI racanA batAyA hai / isakA prArambha isa prakAra huA hai --- ___ rANI rAjula kara joDI kahe yAdava kula siNagAra re / yaha saMJjhAya mAlA meM prakAzita hai| eka sundara jI gaNi ne mUlaprAkRta grantha jaMbUcaritra para saM. 1795 se pUrva bAlAvabodha likhA hai| subuddhi vijaya-Apa gulAbavijaya ke ziSya the| inhoMne eka racanA 'magasI jI pArzva daza bhava stavana' nAma se kI hai| isake prAraMbha kI paMktiyA~ prastuta haiM paNamu mAhAtama sadA, tevI samA prabhu pAsa, lokAloka prakAzakara, samarUM tAsa ulAsa / mukhakamala kaMThavAsinI, jinazAsana saNagAra; mujha jIbha vAso karo, kahUM magasI adhikAra / magasI mAlava pragaTiyA, bhavajala tAraka nAva, raMkana kaM rAvaNa kIyA, so hoya citta meM bhAva / xxx jaMbUdvIpa nA bharata meM, magha mAlava desa, sarvadeza meM muguTamaNi durabhikSa na kiyA praveza, dasa bhava zrI jiNavara taNA, kamaTha vara zaTha bhAva, ityAdika zrI jinakathA, kahUM sava varnana batAya / 1. mohanalAla dalIcaMda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 513-14 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 276-77 (n0sN0)| 2. vahIM, bhAga 3, pR0 1467 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 349 aura bhAga 5, pR0 355 (na0saM0) / / Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 521 subuddhivijaya anta meM guru kI vaMdanA karate hue kavi ne likhA hai ajaba gati kima adbhuta jyota jo; mukha thI re ketI bakhANuM re ghaNI re lo| gulAbavijaya nA subuddhi taNI che Asa jo, tuma dhyAU chu hUM te pada sevA bhaNI re lo|' isakI prati apUrNa hai ataH racanAkAla nahIM jJAta ho sakA hai| kavi kA bhASA prayoga bar3A zithila hai aura eka choTI paMkti meM tInacAra bhartI ke nirarthaka zabdoM ko bharakara chanda kA kAma kisI taraha calatA kiyA gayA hai| udAharaNArtha Upara die chaMda kI dUsarI paMkti ke re, re, re, lo ko dekhA jA sakatA hai| sumatidharma - kharataragaccha ke jinacaMdrasUri>dharma nidhAna>samayakIrti ke ziSya the| inhoMne 'bhuvanAnaMda caupAI' saM. 1725 mAga vadI 5, zukravAra ko asanIkoTa meM pUrNa kiyA thaa| yaha racanA zIla kA mAhAtmya prakaTa karane ke lie dRSTAnta svarUpa prastuta kI gaI hai| sumatiraMga-ye kIrtiratna sUri zAkhA ke candrakIti ke ziSya the| Apane sindha aura paMjAba meM kaI varSoM taka vihAra kiyA, tabhI prabodhaciMtAmaNi (mohaviveka rAsa), aura yogazAstra caupAI nAmaka AdhyAtmika graMthoM kA marugurjara meM padyAnuvAda kiyA thaa| ApakI prApta racanAyeM agralikhita haiM -- jJAna kalA caupAI, prabodha ciMtAmaNi (moha viveka rAsa) saM0 1722, yogazAstra caupAI saM0 1724; harikesI saMdhi saM0 1727 multAna, jaMbU caupAI 1729 multAna, jinamAlikA, caubIsa jina savaiyA 1711 se pUrva, maMDovara sahasaphaNA pArzva chaMda (65 gAthA), kIrtiratna sUri chaMda, jinacaMdasUri kavitta, amRtadhvani aura gaur3I pArzvanAtha saMbaMdha Adi / inakI guruparaMparA jaina gurjara kaviyo meM isa prakAra batAI gaI haikharataragacchIya kIrtiratna sUrizAkhA ke lAvaNyakIrti>puNyadhIra> 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1530 . (pra0saM0) bhAga 5, pR0 373-74 (n0sN0)| 2. vahI bhAga 3, pR0 1319 (pra0saM0) / / 3. agaracanda nAhaTA-paraMparA, pR. 98-99 / Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jJAnakIrti>guNapramoda>samayakIrti>candrakIti / inakI kucha racanAoM ke vivaraNa-uddharaNa Age die jA rahe haiN| prabodha citAmaNi rAsa athavA jJAnakalA caupAI athavA moha viveka rAsa (saM0 1722 vijayAdasamI, ravivAra, mulatAna) yaha rAsa mulatAna prAMta ke navalakhA nivAsI varddhamAna ke Agraha para racA gayA thaa| isakA Adi dekheM parama jyoti prakAza kara, paramapuruSa paratakSa, paramajJAna paramAtamA agama arUpa alakSa / sarasati guNasAraM atihi udAraM agama apAraM sukhakAraM, tribhuvana jana tAraM mahimAdhAraM, vimalavicAraM daataarN| dUrIkRta bhAraM vinayavikAraM, kumati vidAraM aghahAraM, caracati citacAraM sevAsAraM guNavistAraM jayakAraM / zAMta rasa kI prazasti meM kavi ne likhA hai-- navarasa saba jaga ka hitu he aniSTa aSTa karI aMdha, zAMta rasa saba te sarasa, te sarasa bhAkho zrI bhagavaMta / ora rasa alakhAmaNA, karI kumati vikAra, zAMti rasa seve jiko, tiNaMku sukha zrIkAra / isameM hI uparyukta guruparaMparA batAI gaI hai| racanAkAla isa prakAra kahA gayA hai - kharataragaccha nAyaka kharo sarasa saMbaMdha sivadAya, nayaNa nayaNa dviya zazi (1722) sahI a, azvani mAsa mana bhAya / vijaya vijayadazamI dine AditavAra udAra / sumati raMga sadA lahi me zivavadhu-sukha-heta, prabodha ciMtAmaNi graMtha a, udharIyo dharma heta / jJAnakalA zivasAdhanA a, o iNa copai nAma / Atama guNa ArAdhanA a, pAMcame avicala ThAma / isameM kavi ne varddhamAna ke parivAra kI paryApta prazaMsA kI hai| yoga zAstra bhASA padya (saM0 1720 Azvina sudI 8) bhI vannU (mulatAna) nivAsI cAtar3amala, varddhamAna ke Agraha para likhI gaI thii| Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mumatiraMga 523 harikezI sAdhu saMdhi (9 DhAla saM0 1727 zrAvaNa zukla dvitIyA maMgalavAra) Adi-- sAdha sakala praNamI karI, siva sAdhaka piNa sAdha, jasu sevA samaraNa thakI, rahai na ko aparAdha / sovAga-kUlanau Upanau, bhUlocara guNadhAra, harikesIbala nAma muni, bhikhU guNabhaMDAra / racanAkAla-- saMvata satarai sai satAvIsai zrAvaNa mAsa suSAvau, sukala pakSa bIjA bhRguvArai, bhaNe guNi bhAvana bhAvau rii| sUracaMdra kIrati jagi jaisI vAcaka vANi vatAvau, sumatiraMga sAdha ke samaraNi, sukhalAbha nita pAvau rii|' jambUsvAmI caupAI saM0 1729 mulatAna, jinamAlikA (7 DhAla) aura caubIsI savaiyA Adi kA vizeSa vivaraNa nahIM diyA gayA hai / bhApakI eka laghu racanA 'candrakIrti kavitta aitihAsika rAsa saMgraha meM saMkalita hai| apane guru para likhI isa choTI racanA kA bhI bhAvanAtmaka tathA aitihAsika mahatva hai| isameM kula do kavitta haiM / yaha racanA saM0 1707 meM vilAr3e meM likhI gaI thii| sumativallabha--kharataragaccha kI AcArya zAkhA ke sUri jinasAgara inake praguru tathA jinadharmasUri guru the| inhoMne jinasAgara sUri ke nirvANa para AdhArita 'zrI nirvANa rAsa' (8 DhAla, saM0 1720 zrAvaNa zukla 15) likhaa| zrI jinasAgara sUri kA nirvANa saM0 1720 jyeSTha kRSNa 3 ko ahamadAbAda meM huA thaa| usake prAyaH Der3ha-do mAha pazcAt hI yaha rAsa likhA gayA, ataH isameM guNasAgarasari kA prAmANika vatta upalabdha hai| isake AdhAra para jinasAgara kA mUla nAma colA thaa| unakA janma saM0 1652 kArtika kRSNa 14 ravivAra ko bIkAnera nivAsI sAha vaccharAja kI patnI girajAde kI kukSi se huA thaa| unhoMne jinasiMha sari se nau varSa kI vaya meM hI saM0 1661 mahA zudi 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 197-202, bhAga 3, pR0 1215-16 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 301-305 (na0 sN0)| 2. aitihAsika rAsa saMgraha, pR0 422 / Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 7. ko amarasara meM dIkSA lI aura prasiddha vidvAn harSanandana gaNi se zAstrAbhyAsa kiyA / inheM saM0 1674 phAlguna zukla saptamI ko mer3atA meM sUripada pradAna kiyA gayA aura inakA nAma jinasAgarasUri rakhA inake paTTadhara jinadharmasUri bhI bIkAnera nivAsI riNamala kI bhAryA ratanA de kI kukSi se saM0 1698 pauSa zukla dvitIyA ko paidA hue the| inake bAlyakAla kA nAma kharahatha thaa| inheM saM0 1711 meM AcArya pada aura saM0 1720 meM jinasAgara ke nirvANoparAMta sari pada prApta huA thaa| saM0 1746 meM jinadharmasari kA laNakaraNasara meM svargavAsa huA thaa| zrI nirvANarAsa aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM prakAzita hai / isa rAsa kA prArambha ina paMktiyoM se huA hai --- samaruM sarasati sAminI, avirala vAMNi de mAta, guNa gAisu gururAja nA, sAgara sUri vikhyAta / sahara vIkANo ati sarasa, laSimI lAho leta, Usa vaMza mai paragaDA, bohitharA virudaita / racanAkAla - saMvata satara bINottarai a, sumativallabha o rAsa; zrAvaNa sudi punima dini a, kIdho manaha ullaas| isa rAsa ko pUrNa karane meM sumativallabha ne apane ziSya sumati samudra ke sahayoga kA bhI ullekha kiyA hai, yathA -- zrI jinadharma surIsaro a, mAthi chi mujha hAtha, sumativallabha muni ima kahai, sumatisamudra ziSya sAthi / ' isameM sumativallabha ke guru aura unake ziSya donoM kA nAma A gayA hai| isa rAsa meM sumativallabha ne dAdAguru jinasAgara sUri ke nirvANa para unakA gaNAnuvAda isa rAsa dvArA kiyA hai sAtha hI apane guru jinadharma sari kA saMkSipta paricaya Adara pUrvaka kiyA hai| isIlie gaccha kI dRSTi se isa rAsa kA aitihAsika mahatva hai| kintu sAhityika dRSTi se yaha sAmAnya racanA hai / 1. aitihAsika jaina kAvyasaMgraha pR0 191-198 aura mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 202-204 bhAga 3, pR0 1216 (pra0 saM0) aura vahI bhAga 4, pR0 299-301 (na0saM0) aura agaracanda nAhaTA - paraMparA, pR0 105 / Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sumativijaya 525 sumativijapa-ye vRddhatapAgacchIya ratnakIrti ke ziSya the / vikrama saM0 1285 meM jagaccaMda sUri ne udayapura ke pAsa apanI ghora tapasyA ke balapara 'tapA' viruda prApta kiyA thaa| inake do ziSyoM meM vinayacaMdra sUri kI paraMparA ko vRddhatapA aura devendrasari kI paraMparA ko laghatapA kahA gyaa| inhoMne apane guru ke stavana svarUpa 'ratnakIti sari caupAI' (saM0 1749 ASAr3ha zukla saptamI budhavAra) likhii| isa caupAI dvArA ratnakIrti ke sambandha meM prAmANika sUcanAyeM milatI haiN| unake pitA kA nAma pujAsAha aura mAtA kA nAma premala de thaa| bhuvanakIti ke AzIrvAda se dampatti ko pAMca putra hue| unameM sabase choTA rAma jI nAmaka zizu hI ratnakIrti huA, isakA janma saM0 1679 bhAdra kRSNa 2, bhaumavAra ko huA thaa| saM0 1686 vaizAkha zukla paMcamI guruvAra ko bhavanakIrti se dIkSita hone ke bAda dIkSAnAma ratnakIrti pddaa| saM0 1734 meM 55 varSa kI avasthA prApta kara ve svargavAsI ho gye| unake cAra ziSyoM meM se guNasAmara unake paTTa para baitthe| isameM 9 DhAla hai, kavi ne likhA hai --- zrI ratanakIti sUri stavyA su DhAla naveM manohAra, sIsa sumativijaya sadA su, paya praNami bAraMbAra / isake maMgalAcaraNa kA Adi isa prakAra hai -- saMbhava jinavara vinavaM mAMgu eka ja gAna, duragati dukha dUri karI, Apajo niramala jJAna / isake pazcAt ahamadanagara (ahamadAbAda) kA varNana kiyA gayA hai, jahA~ yaha grantha likhA gayA, racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai saMvata saMyama bheda te su0 varSe bhuvana nidhi sAra; ASAr3ha sukala saptamI su0 hasta nakSatra budhavAra / ' ahamadAbAda ke bAre meM kavi ne likhA hai dakSaNa bhArata mAMhe dIpatu, gurjara desa guNavaMto re; asI sahasa grAme karI, adhika adhika sobhaMto re| gar3ha mar3ha maMdira mahala su, zrI ahamadanagara virAji re; bhUmaNDala mAM ohay koTa, nahi ko divAjI re / 1. sampAdaka munijinavijaga--jaina aitihAsika gurjara kAvyasaMcayapR0 2-14 / Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA vRhad itihAsa isameM ahamadAbAda ko ahamadanagara aura rAjanagara nAmoM se bhI sambodhita kiyA gayA hai| isa caupAI meM sarvagAthA 146, zloka saMkhyA 170 hai / isake prArambha meM likhA hai-- zrI vRddha tapAgaccha gaNadharu zrI ratnakIrti sUrIrAya, carIya bhaNuMmanaheta su, ANaMda aMgi na mAya / aMtima kalaza meM bhI guru kA sAdara smaraNa kiyA gayA hai, yathA-- tapagaccha nAyaka sukhadAyaka zrI bhuvanakIrti surIzvarI, tasu vaMsabhUSaNa vigatadUSaNa, zrI ratnakIrti sUrI pttdhrii| dina dina gAjI adhika divAjI tAsa ziSya sohAmaMNA, imi vadI vAMNI sumati AMNI ghari ghari raMga vadhAmaNA / ' sumativimala -ApakA eka gIta 'jinasukha sUri gItam' aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM saMkalita hai| isa gIta se patA calatA hai ki jinasukhari rUpacaMda aura ratanA de ke putra the| Apane jaisalamera meM 'caitya paripATI' Adi kaI racanAyeM kI haiM jinakA vivaraNa yathAsthAna diyA jA cukA hai| isa gIta ke Adi kI paMktiyA~ nimnAGkita haiM-- sahu mili sUhava Avau mana ralI, gAvI guru gaccharAya; vidhi su vaMdau jinasukha sUrinai, jasu praNamyAM sukha thAya / isake anta kI paMktiyA~ bhI uddhRta kI jA rahI haiMsaMgha manoratha pUraNa surataru, jinasukha sUri mahaMta, iNi pari sumativimala asIta dai, pUkhaimana nI re khaMti / isa gIta meM kucha 9 chanda haiM / isameM jinasukha sUri kI vaMdanA sarala bhASA zailI meM bhaktibhAva pUrvaka kI gaI hai / sumatisena---ye kSema zAkhAntargata ratnanaMdi ke ziSya the| inhoMne 1. mohanalAla dalIcaMda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 383-384 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 32-33 (na0 sN0)| 2, aitihAsika jaina kAvyasaMgraha-jinasukhasUrigItama / Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sumatisena 527 saM0 1707 meM 'rAtribhojana caupAI' kI racanA kI jisameM rAtribhojana ke doSa batAkara usakA niSedha kiyA gayA hai|' (upA0) sumatihaMsa--kharataragacchIya jinaharSa sUri inake guru the| inhoMne caMdanamalayAgiri caupAI' (saM0 1711 caitra zukla 15, burahAnapura) likhI hai jisake Adi meM maMgalAcaraNa hai, yathA svastI zrI pUraNa sadA zrI cintAmaNi pAsa, paNamiya paramAnaMda kara, avicala lIla vilAsa vINA pUstaka dhAriNI, sarasati zAstra samRddha, sarasa vacana racanA diyo, varadAyinI bahu buddhi / yaha racanA zIla ke mahatva para AdhArita hai, yathA dharama dhurA dRDha dhAriye dharama aneka prakAra, savihu mAhe sAra cha, satva zIla saMsAra / caMdana ne malayAgIrI satva zIla be rAkhi, avicala kIrati AdarI pArzvacarita nI sAkhi / guruparaMparAntargata kavi ne jinaharSa kI vaMdanA kI hai| yaha racanA usane rAjasiMha saMghavI ke pautra vIradhavala ke Agraha para racI thii| racanAkAla ina paMktiyoM meM hai saMvata satara igyArA mAhe caitra pUnima sukhadAya, zIla taNA guNa bhAsiyA a, zrI sumatihaMsa uvajhAya / inakI dUsarI racanA 'vaidarbhI caupAI' (saM0 1713 kArtika zukla 14, jayatAraNa) meM vaidarbhI satI ke zreSTha caritra kA guNagAna hai| kavi ne likhA hai satIya siromaNI sohaga sAmiNI, vaidarabhI guNagAyA, saphala janama rasanA pAvana thai, lAbha anaMtA paayaa| zrI jinaharaSa sUri rAje, zrI kharatara gaccharAyA, tAsa sIsa guNa gAve bhAve, sumatihaMsa uvjhaayaa| -- 1. agaracanda nAhaTA---paraMparA pR0 109 / Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 racanAkAla -- saMvata satara teDotarA kArtika sudi caudisa sukhadAya / zrI jaitAraNa nagarI mAMhi, vimalanAtha pasAya | Apane bhI 'rAtri bhojana caupAI' (24 DhAla, saM0 1723 mAgasara vadI 6 budha, jayatAraNa) likhI hai jisameM rAtri bhojana ke doSa batAte hue kavi ne likhA hai dada marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhada itihAsa racanAkAla - anta rAtribhojana doSa dikhAyA, dInAnAtha batAyA jI, acala nAma tihAM rahavAyA, dina dina teja savAyA jI / dhana dhana je nara o vrata pAle / satare se tevIse varase heje, hiMDo harase jI; magasira vadi chaThi vara budhi divase, caupI kIdhI suvisese jI / Adi- subuddhi labadhi navanidhi, sukha saMpada zrIkAra, pArasanAtha paya praNamatA, vasu jasa huve vistAra / vimalanAtha jiNesara prAsAdai, zrI jayatAraNa subha sAdai jI, Rddhi vRddhi sadA ANaMdai, saMgha sakala cira naMde jI | 2 suracaMda - inhoMne 'ratnapAla rAso' kI racanA saM0 1732, vardhanapura yA varddhamAna nagara meM tIna khaMDoM, 35 DhAloM aura 1003 padyoM meM pUrNa kiyA hai / isake prathama khaMDa meM 12, dvitIya khaMDa meM 15 aura tRtIya khaMDa meM 8 DhAla haiM / yaha rAsa paraMparA kI eka sundara racanA hai| isake dvArA kavi ne dAna kI mahimA kA pratipAdana kiyA hai / isameM yatra-tatra rasAtmaka sthala milate haiM aura caritrAMkana sundara DhaMga se kiyA gayA hai / DhAla saMgItapUrNa hai / kaI rAgoM jaise kedAra, vasaMta, bhUpAlI, AsAvarI Adi kA prayoga kiyA gayA hai / geyatA ke lie Teka zailI kA avalaMva 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 140-141, bhAga 3, pR0 1192 94 (pra0 saM0 ) aura vahI bhAga 4, pR0 175-178 ( na0 saM0) / Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surakaMda 529 liyA gayA hai| isakI bhASA meM vrajabhASA kA svAbhAvika lAlitya aura mAdhurya hai / marugurjara kA paryApta prabhAva bhI parilakSita hotA hai| isakA racanAkAla ina paMktiyoM meM batAyA gayA hai saMvata satara batrIsA varSa, zubha muharata zubhavAra re; Aso sudI gyArasa ravi dina, vardhanapura majhAra re / ' surajImuni --Apane saM0 1721 ke tatkAla pazcAt kisI samaya 'lIlAdhara rAsa' kI racanA kii| isameM saMghavI lIlAlAla kI saMghayAtrA kA varNana kiyA gayA hai| ahamadAvAda nivAsI saMghavI lIlAlAla ne saubhAgyasAgara gaNi ke upadeza se prerita hokara zabaMjaya tIrtha ke lie saMghayAtrA nikAlI thii| usa samaya AMcalagaccha ke gaccheza kalyANasAgara sUri the aura ve rAdhanapura meM the| dillI meM mugala samrATa akabara kA zAsana thaa| kavi ne likhA hai lIlAdhara lIlA lahira coSu jehanI citta, dharama kRtya nityai karai pAvai paridhala vitta / kavi kA nAma isa paMkti meM hai muni sUrajI iNi pari bhaNaiM, ciraMjIvo aha bAla / Adi-- RSabhadeva praNamuM sadA, maMgaladAyaka deva, sura asura nara viviha pari, sArai ahanisi seva / sAMcI devI sAradA, ArAdhU nisi dIsa, riddhi vRddhi sukhasaMpadA dejyo mAta jagIsa / prakRti varNana sambandhI ye paMktiyAM draSTavya haiM UMcA parvata sAmarA, lamvA valI acheha; giri gahvara gaphA ghaNI, jANai kaiDa hUyo meh| jharajhara nirjhara karai, balabala balakai nIra, koka pika Tuhu Tuhu karai, preSita mana dhana pIra / ThAmi ThAmi nadI bahai, ThAmi ThAmi banarAya, ThAmi ThAmi cokI dharai, ThAmi ThAmi vizrAma banAya / 1. DA0 lAla canda jaina -jaina kaviyoM ke brajabhASA prabandhakAvyoM kA adhyayana pR0 70 / Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha saMgha zatrujaya se lauTakara UnA, delavAr3A, giranAra, jUnAgar3ha vIramagAma hote hue ahamadAbAda aayaa| vRddha lIlAdhara saMghavI ne vAcaka sukhalAbha se dIkSA lI aura saM0 1715 bhAdra zudI 6 ko svargavAsI hae-- saMvata satara panarotarai bhAdravA sudi suvicAra, nirvANa labadhi lAbha nigraMtha no, chaThi tithi zubhavAra / unake svargavAsa ke pazcAt unake putra parivAra ne bhI tIrthayAtrAyeM nikAlI, arbudAcala kI saMghayAtrA bhI nikaalii| dUsarI saMghayAtrA kA samaya isa prakAra batAyA hai saMvata satara akavIse, mAgasira sudi suvicAra, tithi paMcamI subha vAsare, kIdho saMgha udAra / ' yahA~ taka kI saMgha yAtrAoM kA varNana isa rAsa meM kiyA hai isalie rAsa kI racanA isake kucha kAla pazcAt kI gaI hogii| isa rAsa meM kavi ne na to racanAkAla diyA hai aura na guru paraMparA dI hai| parantu isameM AMcalagaccha ke kalyANasAgara sUri kA vaMdana hai isalie kavi kA saMbaMdha isI gaccha se rahA hogaa| surajI (surasAgara) ye bhI AMcalagacchIya sAdhu the| inhoMne 'jaMbavatI caupAI' likhI hai| isakA racanAkAla ajJAta hai| patA nahIM ki ye lIlAdhara rAsa ke kartA surajI haiM yA koI anya vyakti / isa rAsa kA Adi-aMta diyA jA rahA haiAdi-- pahilI DhAla sohAmaNI jaMbUvatI adhikAra, jayarAjAnI kUmarI sIlavaMta sukhakAra / sIla ziromaNi suMdarI rUpeM adhika rasAla, so jaMbavatI jANajyo, paraNI kisanakumAra / isameM jAMbavatI ke satItva kA varNana hai, usakA vivAha zrIkRSNa se huA thaa| 1. mohanalAla dalIcaMda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 206-209 (pra0saM0) aura bhAga 4 pR0 11-313 (n0sN0)| Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surajI 531 anta - jaMbavatI bhAga saphalo phalyo, karavaDi AvyA zrIkUla avatAra ki, yAdava kula ro dIvalo, iso che aMka bhAmakuMvara sujANa / surasAgara guru ima bhaNe, hameM guNa gAyA rAvalA, tame re samAsaNo didyo, avicala pATa huM valahAri vIThalA / ' suravijaya Apa tapAgacchIya siddhivijaya ke ziSya the| inhoMne ratanapAla rAsa (3 khaMDa 34 DhAla) saM0 1732 burahAnapura meM pUrNa kiyaa| isake prArambha meM kavi RSabhAdi tIrthaGkaroM aura bhagavatI zAradA kI vaMdanA kI haizrI RSabhAdika jInaM namuM vartamAna caubIsa, . zrImaMdhara paramukha namuM virahamAna valI bIsa / puNDarIka gautama pramukha gaNadhara huvA guNavaMta, caudase bAvana namuM moTA mahImAvaMta / isake pazcAt kavi likhatA hai tAsa taNe supasAule racasyuM rAsa rasAla; ratanapAla gaNa gAivA, mujha mana thayo ujyAla / dAna sIyala tapa bhAvanA mugatImAraga me cAra, ratanapAla taNo carItra dAna taNo adhikAra / yaha racanA dAna kA mAhAtmya darzAne ke lie ratanapAla kA dRSTAMta prastuta karatI hai| racanA ke anta meM bhI kavi ne yahI bAta vyakta kI hai, yathA -- dAna prabandha grantha meM dITho, saravaro me adhikAra, me mAharI mati ne anusAre, raciyo rAsa udAra re / isameM tapAgaccha ke vijayANaMda, vijayarAja sUri aura siddhivijaya kA puNyasmaraNa gururUpa meM kiyA gayA hai| racanAsthAna aura racanAkAla 1. mohanalAla dalIcanda desAI --- jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 204 aura bhAga 3, pR0 1217 (pra0 saM0) aura bhAga 4, pR0 358 / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 se sambandhita paMktiyA~ nimnAMkita hai zrI burAnapura nagara majhAre, pITha mAM rahyA comAsa re, zrI manamohana vIra prasAdeM, racyo o me rAsa re / saMvata sattara batrIsA varase, zubha mahurta zubha vAra re, sUravijaya kahe sampUrNa kIdho, rAsa trIje khaMDa udAra re / marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha rAsa tIna khaMDoM meM pUrNa huA hai, isakI antima paMktiyA~ isa prakAra haiM bhagatAM guNatAM ne sAMbhalatAM, thuNatAM haraSa apAra, guNa gAtA valI guNavaMta kerA, varatyo jaya jayakAra / ' inakI eka racanA hIravijayasUri rAsa saM0 1724 kA ullekha desAI ne kiyA thA, para vivaraNa nahIM hai / sUra ye digambara sUri indrabhUSaNa ke praziSya aura zrIpati ke zrAvaka ziSya the / inakI racanA kA nAma 'ratanapAla no rAsa' hai / isase pUrva varNita suravijaya kI racanA ratanapAla rAsa meM thor3A heraphera karake kisI digaMbara lekhaka ne yaha rAsa bhI tIna khaMDoM meM saM0 1732 Aso zukla 5, ravivAra ko likha diyA / burAnapura ke badale racanA sthAna vardhanapura, lekhaka suravijaya ke sthAna para mAtra sUra nAma diyA gayA hai / yaha bhI dAna ke mahatva para racita hai, yathA dAna prabaMdha grantha dITho, saravaro o adhikAra re / isameM ratnavatI ratnapAla kA caritra dRSTAnta svarUpa varNita hai, yathA ratnavatI ratnapAla no, carItra kahyo o sAra, suNatAM bahu suSa pAmIo, lahio lachi apAra / 1. mohanalAla dalIcanda desAI -- jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 294-296 aura bhAga 3, pR0 1282-83 ( pra0 saM0 ) aura vahI bhAga 4, pR0 460463 (na0saM0) / 2. vahI, bhAga 1, pR0 499 (pra0saM0 ) / Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi ne apanA nAma, 'vRddhavAla sura' likhA hai vRddhabAla sura kahai, suNajyo sahu / guru paraMparAntargata isa lekhaka ne digambara paramparA kA svayaM ko ziSya kahA hai gacha dIgaMbara garuo gotama, indrabhUSaNa sUrirAya re, tAsa sISya zrIpatI bramacAra, jinavara bhakti sudAya re / kathAkosa grantha joive, racyo rAsa siradAra re, suracaMda bhaiyA ne Adara, aha prabaMdha udAra re| racanAkAla -- 'saMvata sattara vatrIsA varaSai, zubha muharata zubha vAra re; ___Aso sUdii pAMca rasa ravi dina, varddhanapura majhAra re / isakI aMtima donoM paMktiyA~ jyoM kI tyoM vahI haiM jo suravijaya kRta ratnapAla rAsa ke anta meM haiM, yathA bhaNatAM guNatAM ne sAMbhalatAM, suNatAM harSa apAra re, guNa gAtAM guNavaMta kerA, varatyo jaya jayakAra re / ' ina sabake AdhAra para yaha zaMkA puSTa hotI hai ki suravijaya ke ratnapAla rAsa meM hI thor3A pherabadala karake kisI digambara lekhaka ne yaha rAsa likha diyA hai| isa racanA meM 'suracaMda' nAma AyA hai| suracaMda nAmaka eka lekhaka kA varNana lAlacaMda jaina ne apane zodha prabandha meM kiyA hai| unakI racanA ratnapAlarAsa kA vivaraNa pahale diyA jA cukA hai / surendrakIrti munIndra (vi0saM0 1740)-ye mUlasaMgha balAtkAragaNa kI nAgaura zAkhA ke bhaTTAraka devendrakIrti ke ziSya the| saM0 1738 jyeSTha zukla 11 ko inheM bhaTTAraka gAdI para pratiSThita kiyA gayA aura sAta varSa taka ye ukta pada para bane rhe| ye viratharA grAma ke mUlavAsI aura pATaNI gotrIya mAtA-pitA ke saMtAna the| inhoMne AdityavAra 1. mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1283-84 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 463-464 (n0sN0)| 2. lAlacanda jaina--jaina kaviyoM ke brajabhASA prabandhakAvyoM kA adhyayana, . pR0 70 / Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kathA, paMcamAsa caturdazI vratodyApana, jJAnapacIsI vratodyApana ke atirikta aneka bhaktibhAva pUrNa padoM kI bhI racanA kI hai| racanAoM ke kucha vivaraNa-udAharaNa die jA rahe haiN| AdityavAra kathA (jyeSTha zukla 10 gopAcala gaDha; lekhaka gopAcala gar3ha prAyaH Ate jAte rahate the|) ise vIrasiMha jaina, (iTAvA, 1906) ne prakAzita kiyA hai| ise kavi ne jaisavAla sAha bhagavaMta kI patnI ke Agraha para likhA thaa| isakA saMbaMdha jinabhakti se hai; eka udAharaNa prastuta hai-- kAsI deza banArasa grAma, seTha bar3o matisAgara nAma; tAsu dharaNi guNa suMdara satI, sAta putra tAke subhamatI / sahasakUra caityAlayo eka, Aye munivara sahita viveka; Agama suni saba haraSita bhae, sabai loka vaMdana ko gye| isake eka pada kI bhI kucha paMktiyA~ dekhie jai bolo pAza jinezvara kI, jugala nAga jihi jaratA rAkhyA padavI daI phaNIzvara kii| ityAdi holI kA AdhyAtmika raMga dekhie, sumati gorI apane pati cetana ke sAtha holI khela rahI hai Atama gyAna taNI picakArI, caracA kesarI choro rI cetana piya pai sumati tiyA tuma, samarasa jala bhara choro rii|' paMcamAsa caturdazI vratodyApana aura jJAnapaccIsI kI hastapratiyA~ DholiyoM ke jaina maMdira, jayapura ke jJAnabhaMDAra meM upalabdha haiN| surendrakIti ||---diga0 saMta surendrakIti nAmaka kaI milate haiN| kASThAsaMgha naMdItaTa gacchIya indrabhUSaNa ke eka ziSya kA nAma bhI surendrakIrti thaa| inhoMne bhI kalyANa maMdira, ekIbhAva viSApahAra aura bhUpAla stotra Adi kA hindI chappaya Adi chaMdoM meM rUpAntaraNa kiyA hai| inhoMne koI maulika racanA nahIM kii| inakA samaya bhI 18 vIM zatAbdI (1744-1774) mAnA jAtA hai| indrabhUSaNa ke pazcAt ye bhaTTAraka pada para bhI pratiSThita hue the| 1. DA0 premasAgara jaina ... hindI jaina bhaktikAvya aura kavi pa0 298-300 / Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surendrakIrti 535 || surendrakoti --..-balAtkAragaNa jerahaTa zAkhA ke sakalakIrti ke pazcAt saM0 1756 meM ye bhaTTAraka pada para AsIna huye the, inakI koI marugurjara (hindI) kI racanA aba taka upalabdha nahIM ho sakI hai| IV surendrakIti--ye bhaTTAraka narendra kIti ke ziSya the| inake bacapana kA nAma dAmodara dAsa thaa| ye kAlA gotrIya khaNDelavAla zrAvaka the| bar3e saMyamI aura vidyAvyasanI the| inake guNoM para mugdha hokara bhaTTAraka narendrakIrti ne inheM apanA pramukha ziSya banAyA aura saM0 1722 meM inheM bhaTTAraka kI gAdI para baiThAyA gyaa| sAMgAnera meM isa avasara para bar3A utsava kiyA gayA thaa| usI samaya inakA nAma surendrakIrti rakhA gayA / ye saMyama, sAdhanA aura zAstra ke sAtha sAhitya ke bhI pArakhI the| inake samaya Amera zAstra bhaMDAra kI acchI pragati huii| navIna pratiyA~ likhavAI gaI aura aneka graMthoM kA jIrNoddhAra huaa| aba taka inakI kisI maulika hindI kRti kA patA nahIM cala pAyA hai, saMbhavataH khoja ke prazcAt inakI koI racanA prApta ho jAya / ukta donoM surendrakIti nAmaka bhaTTArakoM kI racanAyeM yadyapi nahI milI haiM paraMtu ina logoM ne sAhitya sAdhanA ke kSetra meM acchA yogadAna kiyA thaa| sevaka-Apa kavi lohaTa ke guru the| tadanusAra inakA bhI samaya 18 vIM (vi0) zatI kA prathama caraNa hI honA nizcita hai| inakI do racanAyeM aura pacAsoM pada prApta haiN| prathama racanA 'neminAtha kA dasa bhava varNana' hai| yaha racanA caudhariyAna maMdira, ToMka meM upalabdha hai| isameM neminAtha aura rAjImatI ke dasa janmoM ke ananya saMbaMdha para prakAza DAlA gayA hai| inakI dUsarI racanA 'caubIsa jinastuti' jainamaMdira nivAI (ToMka) meM surakSita hai| isameM kula 30 chaMda haiN| inake pada jayapura ke chAbar3oM ke maMdira aura terahapaMthI maMdira ke guTakA naM0 47 aura pada saMgraha naM0 946 meM saMkalita haiN| inake ziSya lohaTa acche kavi the / unakA paricaya isI khaNDa meM yathAsthAna 'lohara' nAma se diyA jA cukA hai| 1. DA0 kastUracaMda kAsalIvAla--rAjasthAna ke jaina saMta, pR0 169-170 / 2. DA. gaMgArAma garga kA lekha-rAjasthAna kA jaina sAhitya sampAdaka agaracanda nAhaTA, kastUracanda kAsalIvAla pa0 219 / Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 meru gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhada itihAsa ...sevaka nAmaka eka anya kavi mannArAma ke putra the, unhoMne 'nemavattIsI' nAmaka racanA saM0 1778 meM pUrNa kI thI / " isakA vivaraNa - uddharaNa nahI prApta ho sakA hai / saubhAgya vijaya - Apa tapAgacchIya sAdhuvijaya ke ziSya the / inhoMne vijayadeva sUri saMjhAya ( 57 kar3I ) saM0 1713 ke pazcAt jUnAgar3ha meM pUrNa kii| vijayadeva sUri saM0 1713 meM svargavAsI hue, ataH yaha racanA usake bAda hI kisI samaya likhI gaI hogI / isakA prAraMbha ina paMktiyoM se huA hai sarasa sumati Apo mujha sarasati, varasatI vacana vilAsa re, zrI vijayadeva sUrIsara sAhiba, gAyatAM atihi ullAsa re / aMta-ima trijaga bhUSaNa dalita dUSaNa zrI vijayadeva sUrIsaro, Rddhi vRddhi kalyANa kAraNa, vAMchita pUraNa surataro / ima thuNyo jIraNagar3ha mAMhi ati ucchAhi o guro, zrI sAdhuvijaya kavirAya sevaka saubhAgyavijaya maMgala karo / yaha racanA jaina aitihAsika kAvya saMcaya aura aitihAsika saMJjhAya mAlA bhAga 1 meM prakAzita hai / isa saMJjhAya se jJAta hotA hai ki vijayadeva sUri IDara nivAsI thirA osavAla kI patnI lADima de kI kukSi se saM0 1634 meM paidA hue the / saM0 1643 ahamadAbAda meM vijayasena sUri se dIkSipta hue the / saM0 1656 khaMbhAta meM inheM AcArya pada aura saM0 1671 meM bhaTTAraka pada pradAna kiyA gayA thA / saM0 1674 meM samrAT jahA~gIra ne mahAtapA viruda pradAna kiyA / mevAr3a ke rANA jagatasiMha aura jAmanagara ke jAmasAhaba ne bhI inheM rAjasammAna diyA thA / ye prakhyAta sAdhu aura AcArya the, saM0 1713 meM inakA svargavAsa huA thA / yaha racanA saubhAgyavijaya ne vijayaprabha sUri ke samaya pUrNa kI thI / 1. uttamacandra bhaMDArI kI sUcI, prAptisthAna 2. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara (pra0saM0 ) aura bhAga 4, pR0 258- 259 ( na0saM0 ) / 3. jaina aitihAsika kAvyasaMcaya, vijayadevasUri nirvANa saMJjhAya | pArzvanAtha zodhapITha, vArANasI kaviyo, bhAga 2, pR0 180 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saubhAgyavijaya 537 saubhAgyavijaya nAmaka kaI racanAkAra isI samaya ke Asa-pAsa hue jinakA paricaya saMkSepa meM Age diyA jA rahA hai| . ___ saubhAgya vijaya || - Apa tapAgacchIya hIravijaya sUri> somavijaya > caritravijaya > satyavijaya > lAlavijaya ke ziSya the| inake pitA mer3atA ke sAha narapAla the aura mAtA kA nAma indrANI thaa| inhoMne vijayasena sUri ke ziSya vAcaka kamalavijaya ke ziSya satyavijaya se saM0 1719 meM dIkSA lI / saM0 1762 meM inhoMne auraMgAbAda meM caumAsA kiyA aura vahIM kArtika kRSNa saptamI zanivAra ko svargavAsI he| rAmavimala ne 'saubhAgyavijaya nirvANarAsa' inake svargavAsI hone ke pazcAt likhA hai / inakI do racanAyeM-samyaktva 67 bola stava aura tIrthamAlA stavana marugurjara meM upalabdha haiM jinakA vivaraNa diyA jA rahA hai| samyaktva 67 bola stavana 1742 bhAdra kRSNa 11, samANA meM racita hai| inakI dUsarI racanA 'tIrthamAlA stavana' prakAzita ho cukI hai| yaha saM0 1750 meM likhI gaI thii| isameM kavi ne pUrva deza ke tIrthoM kA varNana karane ke bAda gujarAta, kAThiyAvAr3a aura mAravAr3a ke tIrthoM kA bhI varNana kiyA hai| yAtrA kA prArambha saM0 1746 meM AgarA ke cAturmAsa se huA / isa stavana kA Adi isa prakAra hai --- ANaMda dAi AgareM, praNamuM pAsa jiNaMda, ciMtAmaNi ciMtAharaNa kevala jJAna diNaMda / aMta- anaDa akavvara yavana pAtisAha pratibodhyo guru hIra jI, saMvata sole gatAlAya varase phattepUra mAM sadhIra jii| ___ isI sAla phatahapura meM hIra jI ne bAdazAha akabara se bheMTa kI thii| guruparaMparA-tAsa sIsa vAcaka pada dhAraka somavijaya sukhakAra jI, cAritra Adi vijaya uvajhAyA satyavijaya suvicAra jii| tAsa sIsa paMDita padadhArI, lAlavijaya gaNirAya jI, dillI pati avaraMgajeba syuM, milyA Agare Aya jii| Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa racanAkAla isa kalaza meM batAyA gayA hai-- ye tIrthamAlA ati rasAlA, paMca kalyANaka taNI, saMvata satara se paMcAza varSe lAbha jANI meM bhnnii| zrI vijayaratna sUrIza gachapati, sadA saMgha sUhakaro, guru lAlavijaya prasAda pabhaNe, saubhAgyavijaya jayakaro / ' yaha racanA prAcIna tIthamAlA saMJjhAya meM pR0 73 se 100 para prakAzita hai / zrI desAI ne jaina gurjara kaviyo ke prathama saMskaraNa meM guru paraMparA somavijaya>cAritravijaya 7 satyavijaya ke rUpa meM darzAI thI, paraMtu ye tInoM hI hIravijaya ke ziSya ho sakate haiN| eka anya saubhAgyavijaya kA ullekha milatA hai jinakI racanA kA nAma 'caubIsI' aura bhASA marugurjara batAyA gayA hai| racanAkAla saM0 1750 ke AsapAsa hai| ho sakatA hai ye uparyukta saubhAgyavijaya hI hoN| inakA vizeSa vivaraNa tathA racanA kA uddharaNa upalabdha na hone se kucha nizcita rUpa se kahanA kaThina hai| haMsaratna-tapAgacchIya rAjavijayasUri ke gaccha ke hIraratna > labdhiratna>sidiratna>rAjaratna>lakSmIratna>jJAnaratna ke Apa ziSya the| Apa udayaratna ke sahodara the aura dIkSA meM kAkA gurubhAI; Apake pitA poravADa zA vardhamAna the tathA mAtA mAnabAI thiiN| ApakA mUla nAma hemarAja thaa| udayaratna ne haMsaratna saMjjhAya likhI hai| ApakA svargavAsa miyAgAMva meM 1798 caitra zukla 9, zukravAra ko huA thaa| Apane kaI racanAe~ marugurjara meM kI haiM, kucha kA paricaya prastuta haicaubIsI (saM0 1755) mAgha vada 3 maMgalavAra) kA Adi zrI RSabhadeva stavana ajaba raMgAvo sAhebA cUnaDI yaha dezI sakala vaMchita sukha ApavA, jaMgama surataru neha, anta- meM gAyA re ima jina cobIze gaayaa| 2. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 418-19, bhAga 3, pR0 1367-68 (pra. maM.) aura vahI bhAga 5, pR0 43-44 (na0saM0) / Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haMsaratna racanAkAla aura guru paraMparA saMvata satara paMcAvana varaSe, adhika umaMga bar3hAyA, mAgha asita tRtIyA kujavAsare, udyama siddha car3hAyA re / tapagaNagagana vibhAsana dinakara, zrI rAjyavijaya sUrIrAyA, ziSyalesa tasU anvaya gaNivara, gyAnaratna mana bhAyA re / tasya anucara muni haMsa kahe ima, Aja adhika sukha pAyA, jina guNa jJAne bodhe gAve, lAbha anaMta upAyA re|' yaha caubIsI 'caubIsI bIsI saMgraha' pR0 368-89 para prakAzita hai| yaha stavanamaMjUSA meM bhI chapI hai / ApakI dUsarI racanA hai zikSA zata duhA athavA AtmajJAna bodhaka zataka (saM0 1789 phAgaNa vadI 5 guru, UnA, Adi-- sakala zAstra je varNavyo, varNana mAtra agamya, anubhava gamya te nitti nam, paramarUpa parabrahma / sopAdhika daSTi grahyo, dIse jeha aneka, nirupAdhika pada ciMtatA, je aneka thai eka / antima do dohe isa prakAra haiM sUrya gami nahi dhuMka ne, jalada javAsA gAtri, topaNi mahimA tehano, na ghaTi ika tila mAtra / naya pramANa ratne bharyo, je gaMbhIra agAdha, jinamata ratnAkara japo, avitatha vAkya abAdha / racanAkAla-- sattara seM chayAsI sameM, a zikSAzata sAra, phAguNa vadi paMcama gurau, racyo unAi majhAra / o zikSAzata je suguNa, bhaNI dharI manabhAva, haMsaratna kahi tasu ghari, jayakamalA thira thAya / Apane gadya meM 'adhyAtma kalpadruma para bAlAvabodha' bhI likhA hai| yaha bAlAvabodha 'prakaraNa ratnAkara bhAga 3' meM prakAzita hai / isa prakAra 2. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 561-62, bhAga 3, pR0 1450-51 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 157-158 (n0sN0)| 2. vahI Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa haMsaratna gadya aura padya donoM vidhAoM meM marugurjara ke sakSama racanAkAra the| ApakI gadya racanA kA namUnA nahIM prApta ho skaa|' haMsarAja ---Apa kharataragaccha ke jinarAja ke praziSya evaM vardhamAna sUri ke ziSya the| Apane 'drabyasaMgraha bAlAvabodha' kI racanA saM0 1709 se pUrva kii| yaha digaMbara kavi nemicaMdra kRta prAkRta kI 'dravyasaMgraha' nAmaka mUla racanA para bAlAvabodha hai| dravyasaMgraha zAstrasya bAlabodho yathAmatiH haMsarAjena muninA paropakRtaye kRtaH paurvAparyaviruddhaM yallikhitaM mayakA bhaveta, vizodhyaM dhImatA sarva tadAdhAya kRpAM mayi / kharataragaccha nabho gaNa taraNInAM varddhamAna sUrINAM; rAjye vijayatitiSTA nItoya sahasi mAseva / Apane padya meM 'jJAna dvipaMcAzikA athavA jJAna bAvanI (52 kar3I) hindI meM likhii| isakA prathama chaMda UMkAra rUpa dhyeya geya hai na jAte, para paratata mata chahaM mAMhi gAyo hai| jAko bheda pAvai syAdavAdI vAdI aura kaho, jAne mAne jAte ApA para urajhAyo hai| daraba tai sarabasa eka hai aneka to bhI, parajai pravAna pari pari ThaharAyo hai| aso jinarAya rAjA rAja jAke pAya pUja, parama punIta haMsarAja mana bhAyo hai| isakA antima chaMda nimnAMkita hai zAna ko nidhAna suvidhAna sUri vardhamAna, bhAna so virAjamAna sari ravapATa jyaM / parama pravIna-mInaketana navIna jaga, sAdhu gunadhArI apahArI kali kATa jyuuN| tAko suprasAda pAya haMsarAja uvajhAya, bAvana kavitta mani poye guna pATa jyUM / Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haMsarAja 541 .aratha vicAra sAra jAko budha avadhAri, ___ Dole na saMsAra kholai karama kapATa jyUM / ' isa racanA kI prati rAjakoTa ke moTA saMgha ke apAsarA jJAna bhaMDAra meM surakSita hai| isa racanA dvArA yaha pramANita ho gayA ki haMsarAja maru gurjara aura nirmala hindI donoM bhASA zailiyoM ke sAtha hI gadya aura padya donoM sAhityika vidhAoM meM acchI racanAeM kara sakate the| aise sakSama kavi kI kevala eka eka gadya padya kI racanA upalabdha huI hai / sambhava hai ki khoja karane para inakI anya racanAe~ bhI upalabdha hoN| - harSakIrti--Apane saM0 1747 meM 'nemIzvara jayamAla' kI racanA kii| isakI pratilipi digaMbara jaina maMdira phatahapura ke guTakA naM0 64 meM upalabdha hai| haraSacada sAdhu Apane saM0 1740 meM 'zrIpAla caritra' likhA / Apake vyaktitva evaM kRtitva se sambandhita anya koI vivaraNa athavA uddharaNa nahIM prApta ho skaa| harSacaMda - harSacanda 18vIM zatI meM kaI haiN| prastuta harSacanda pAvacandra gacchIya the| inhoMne 'varddhamAna janmamaMgala' kI racanA kI hai| racanA sambandhI anya vivaraNa-uddharaNa nahIM upalabdha hai| harSanidhAna--saMbhavataH ye aMcalagacchIya sAdha the| guruparaMparA ajJAta hai| inhoMne saM0 1783 se pUrva 'ratna samuccaya bAlAvabodha' 5 likhA hai| inakA bhI vivaraNa aprApta hai| 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 1, pR0 593, bhAga 3 pR0 806-7 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 165-66 (na0saM0) / 2. uttamacaMda koThArI nemirAjImatI racanA sUcI, prAptisthAna pArzvanAtha vidyApITha, vaaraannsii| 3. mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR. 359 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 37 (na 0saM0) / 4. vahI bhAga 3, pR. 1471 (pra0 saM0) aura bhAga 5, pR0 372 (na0saM0) 5 vahI bhAga 3, pR0 1641 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 32. (n0sN0)| Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa harSavijaya - Apa tapAgaccha ke prabhAvaka AcArya vijayadeva sUri ke praziSya evaM sAdhuvijaya ke ziSya the / Apane saM0 1729 meM 'pATaNa caitya paripATI stavana' nAmaka 9 DhAla kI racanA pATaNa meM kii| isakA prArambha isa prakAra hai 542 samaya sarasatI sAmini, o praNamIM gurupAya; pATaNa caitya pravADI stavana karatAM sukha thAya / racanAkAla saMvata satara ogaNatrIse pATaNa kIdha comAsa ho, jina jI, vAcaka saubhAgyavijaya guru, saMghanI pohatI Asa ho / isameM vijayadeva, vijayaprabha aura sAdhuvijaya kI guruoM ke rUpa meM vaMdanA kI gaI hai / isakI aMtima paMktiyA~ isa prakAra haiM- kalaza ima tIrthamAlA guNa vizAlA pavara pATaNapura taNI, meM bhagati ANI lAbha jANI thuNI yAtrAphala bhaNI / tapagacchanAyaka saukhyadAyaka zrI vijayadeva sUrIsaro, sAdhuvijaya paMDita sevaka, harSa vijaya maMgalakaro / " harSa -- patA nahIM ye harSakIrti, haraSacanda yA harSacanda meM se hI koI harSa haiM yA bhinna ? inakI racanA 'candrahaMsa kathA kA nAmollekha DaoN. kastUracanda kAsalIvAla ne kiyA hai parantu koI anya bivaraNa nahIM diyA hai / harikisana -- Apane 'bhadrabAhu carita' kI racanA saM0 1787 kI / anya vivaraNa aprApta hai / harirAma -- Apane chaMda zAstra para eka racanA 'chaMda ratnAvalI' nAma se saM0 1708 meM likhI / isakI pada saMkhyA 211 hai / isake prati kA racanAkAla isa prakAra batAyA gayA hai 1. vahI bhAga 3 50 1271-72 (pra0saM0 ) / 2. kastUracanda kAsalIvAla -- rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM kI graMthasUcI, bhAga 4 / 3. vahI Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harirAma rAga nabha nidhI canda kara so saMvata zubha jAni, phAguNa vadI trayodazI mAMjha likhI so jAMni / isase 1907 saMkhyA nikalatI hai, yaha racanAkAla na hokara prati kA lekhana kAla ho sakatA hai / antima paMktiyA~ isa prakAra haiMgrantha chaMda ratnAvalI sAratha yAko nAma, bhUkSana bharatI taiM bhayo kahe dAsa harirAma / 211 / iti zrI chaMda ratnAvalI sampUrNa ' hastaruci ---ye tapAgacchIya lakSmiruci > vijayakuzala > udaya ruci > tiruci ke ziSya the / inhoMne 'citrasena padmAvatI rAsa' saM0 1719 vijayadazamI, ahamadAbAda meM likhA / isake prArambha meM kavi ne apane guru kI vaMdanA karate hue likhA hai- zrImad OM hitaruci gaNi gurubhyo namaH, hitaruci ne saMskRta meM (saM0 1702 ) nalacaritra likhA thA / dUhA -- zrI jinapati praNamu sadA, raMge RSabha jiNaMda, praName padakaMja jehanA, sahaje sakala surendra / 543 isa krama meM zAMtinAtha, zaMkhezvara aura mahAvIra kI vaMdanA ke pazcAt gautama gaNadhara, sarasvatI aura guru kI punaH vandanA kI gaI hai / isa rAsa meM zIla kA mahatva pratipAdita kiyA gayA hai, yathA- sIleM sahajeM saMpadA, sIleM lIla vilAsa, sIleM siva sukha pAmIraM. sIleM puhaci Asa / citrasena padmAvatI pAmA avicala rAja, sIla pasAyeM tehanA sIdhAM vaMchita kAja / guruparaMparA likhate samaya kavi ne sUri hIravijaya aura samrAT akabara kI bheMTa kA ullekha kiyA haiM, tatpazcAt vijayasena, vijayadeva aura lakSmIruci Adi guruoM kA smaraNa kiyA hai / lekhaka kA nAma ina paMktiyoM meM hai- 1. kastUracanda kAsalIvAla -- rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroM kI graMthasUcI bhAga 3, pR0 88 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sA sAminI supasAule, siddhAMtasAra a grantha, rasika loka vallabha racio, kahe hastaruci nigrantha / racanAkAla-- saMvata satara satarottari, vijayadasamI zubha dinna, ahamadAbAda alhAda suM zrI saMgha sahu suprasanna / anta--- tapagacchi dIpa kumati jIpe uvajhAya hitaruci hitakAro, tasa sIsa hastaruci ama pabhaNe, sakala maMgala jykro|' ApakI eka racanA 'jhAMjhariyA muni saMJjhAya' bhI hai. kintu isakA vivaraNa-uddharaNa nahIM milA / zrI mohanalAla dalIcanda desAI ne apanI pustaka jaina gurjara kaviyoM meM ApakI tIsarI racanA uttarAdhyayana svAdhyAya kA bhI ullekha kiyA thA kintu navIna saMskaraNa meM use udayavijaya kI racanA batAyA gayA hai| himmata -guruparaMparA ajJAta, racanA - akSara batrIsI Atmahita zikSA rUpa 35 kar3I saM0 1750 udepura) kI prArambhika paMktiyA~ isa prakAra haiM - kakkA te kiriyA karo, karma karo cakacUra, kiriyA viNa re jIvar3A, zivanagara che dUra / anta-- saMvata sattara paccAsa mAM, samakita kiyo vakhANa, udayApure udyama kiyo, te muni himmata jANa / ' paMktiyoM se spaSTa hai ki himmata zrAvaka yA gRhastha nahIM balki muni the, lekina inakA anya vivaraNa ajJAta hai| __ horANaMda (horAnanda) -pallIvAla candragacchIya ajitadeva sUri ke ziSya the| inhoMne caubIsI caupAI kI racanA saM0 1770 se pUrva kiyA thaa| 1 mohanalAla dalIcaMda desAI--jaina gurjara kaviyo, bhAga 2, pR0 184-186, bhAga 3, pR0 12-13 (pra0saM0) aura bhAga 4, pR0 282 (n0sN0)| 2. vahI bhAga 2, pR0 419-420 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 116-117 (n0sN0)| ___3. vahI bhAga 3, pR0 1422 (pra0saM0) aura bhAga 5, pR0 278 (na0saM0) aura agara canda nAhaTA---paramparA, pR0 113 / Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ horANaMra hIrANaMda nAmadhArI kavi kI eka racanA 'neminAtha saMJjhAya (21 kar3I) kA bhI ullekha milatA hai jisake Adi kI paMkti hai utrAdhena manjhAri kahiyo svAmI bIra jinno| aura antima paMkti hai - bhaNii hIrAnanda sati kro|' patA nahIM ye hIrAnanda aura Upara vAle hIrANaMda eka hI haiM athavA bhinna-bhinna ? yaha zodha kA viSaya hai / hIrANaMda hIramuni--Apa loMkAgacchIya (gujarAtI gaccha) vIrasiMha 7 jaimalajI>jhaMjhaNa 7 tejasI ke ziSya the| Apane 'sAgaradatta rAsa' (45 DhAla 704 kar3I saM0 1724 vijayAdasamI, jAlora) kI racanA kI, isakA Adiagaracanda nAhaTA isakA racanAkAla 1744 batAte haiM --- zrI AdIsara Adi devaM atulIbala arihaMta, covIse vAMdu catura bhayabhaMjaNa bhagavaMta / yaha dAna ke mahatva kA pratipAdana karatI hai, yathA-- gAU tAsa pasAya gaNa, ugati anUpa upAya, dAna dIu jima devadatta, carita racaM citalAya / catura taNo cita raMjayaNa, kahisu kathAkallola, kavirasa kautika kAna dai, o saMbhalo ilola / racanAkAla saMvata veda yUga jANII, muni zazi varSa udAra, medapATa mAhe likhyo, vijaidazama dina sAra / guruparaMparA --laMkai gacha lAyaka yatI vIra sIha jemAla, guru jhAMjhaNa zrutakevalI, thivara guNe cosAla / zrI gachanAyaka tejasI, jaba laga pratapo bhANa, hIra muni AsIsa dai, hoje koDi kalyANa / anta - sarasa DhAla sarasI kathA, saraso sahu adhikAra, hIramuni gurunAma thI, ANaMda harSa udAra / 1. mohanalAla dalIcanda desAI---jaina gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 401-2 (n0sN0)| 2. vahI bhAga 2 pR0 258-251 aura bhAga 4 pR0 343-346 (na0saM0) / Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kavi apanA nAma prAyaH hIramuni hI likhatA hai aura isakI gaccha paramparA bhI spaSTa jJAta hai isalie yaha Upara ke hIrAnaMda se bhinna kavi hai / inakI dUsarI racanA hai - upadeza ratnakoza kathAnake amRta mukhI catuSpadI ( 32 DhAla 700 kar3I saM0 1727 Aso zudI 2, medinIpura yA mer3atA ) kA Adi -- 546 zrI Adi sari Adi dhuri, atizayavaMta adhIza, cauvIse jina copasyuM vaMdu visavA bIsa / kavi kathA kA sAra batAtA huA kahatA hai- zrotA mani Adara sarasa, vaktA mani vistAra, bihu mani AnaMda Upajai, to sarasa kathArasa sAra / racanAkAla saMvata satara sattAvIsami ati bhalo AsU mAsa lalanA, dvitIyA tithi car3hatI kalA, maMgalika dina ulhAsa lalanA / isa racanA meM bhI vahI guruparaMparA batAI gaI hai jo sAgaradatta rAsa meM batAI gaI thI / isalie ina donoM racanAoM ke karttA hIramuni loMkAgacchIya hIra yA hIrANaMda hai / " agaracanda nAhaTA ne ina donoM racanAoM kA ullekha kiyA haiM lekina unhoMne uddharaNa nahIM diyA hai / " hIra udayapramoda Apake guru sUracanda vAcaka the 1 Apane saM0 1719 meM apanI racanA 'citrasaMbhUti coDhAlIu' jaisalamera meM pUrNa kI / anya vivaraNa uddharaNAdi anupalabdha haiM / horasevaka ( harasevaka) ne mayaNarehA rAsa yA saMJjhAya saM0 1774 kukar3I meM likhA / isakA bhI vivaraNa - uddharaNa anupalabdha hai / isakA 1. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 4, pR0 343346 (na0saM0) | 2. agaracanda nAhaTA paraMparA pR0 113 / 3. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 3, pR0 1215 ( pra 0 saM 0 ) / 4. vahI bhAga 1, pR0 17 (pra0saM0) bhAga 3, pR0 1422 ( pra0saM0) / Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrasevaka 547 ullekha zrI desAI ne jaina gurjara kaviyo, bhAga 1, pR0 300 para kiyA thA para racanAkAla saM0 1463 batAyA thA, bAda meM bhAga tRtIya meM isameM saMzodhana kiyA aura racanAkAla saM0 1774 svIkAra kiyA / navIna saMskaraNa meM isakA ullekha nahIM milA / saMdigdha racanAkAla hai phira bhI samaya 18vIM zatI batAyA gayA ataH yahAM ullekha kara diyA gayA hai / paM0 hIrAnanda - inakA racanAkAla 18vIM zatI kA prathama caraNa mAnA jAtA hai / ye zAhajahAnAbAda meM rahate the| jagajIvana ke Agraha para inhoMne 'paMcAstikAya' kA padyAnuvAda mAtra do mAha meM pUrNa kiyA thA / ' yaha AcArya kundakunda kI prAkRta racanA hai / isase hIrAnaMda kI vidvattA aura bahubhASAjJAna kA paricaya milatA hai / usa samaya AgarA meM jJAniyoM kI maMDalI thI jisameM saMghavI jagajIvana ke alAvA paM0 hemarAja, saMghI mathurAdAsa, bhagavatIdAsa Adi ke sAtha paM0 hIrAnaMda bhI zAmila the| paMcAstikAya bhASA kI racanA saM0 1711 meM huI, kavitA madhyama koTi kI hai, do udAharaNa prastuta haiM sukha dukha dIse bhoganA, sukha dukha rUpa na jIva, sukha dukha jAnanahAra hai, jJAna sudhArasa pIva / 321 saMsArI saMsAra meM, karanI karai asAra, sAra rUpa jAna nahIM, mithyApana ko TAri / 324 Apane prAkRta ke eka anya graMtha dravya saMgraha kA bhI hindI padyAnuvAda dravyasaMgraha bhASA nAma se kiyA hai / mUla graMtha ke lekhaka jIvakANDa aura karmakANDa ke racayitA AcArya nemicaMda haiM / isameM chaH dravyoM kA varNana hai / yaha anuvAda bhI prakAzita hai / samavazaraNa stotra (saM0 1701 zrAvaNa zukla 7 budha) racanAkAla isa prakAra likhA gayA hai - -- eka adhika satraha sau same, sAvana sudi sAtami budha rame, tA dina saba saMpUrana bhayA, samavasarana kahavata parinayA / saMghavI jagajIvana ne saMskRta kA Adi purANa paM0 hIrAnaMda ko par3hane ke lie diyA thA, usakI sahAyatA se unhoMne yaha racanA kI hai / isameM 301 padya haiM / samavazaraNa kI zobhA kA varNana nimnalikhita chaMdoM meM dekhiye ---- 1. nAthUrAma premI -- hindI jaina sAhitya kA itihAsa, pR0 60 / Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ratana siSara nabha maiM chavi deta, deva dekhi upajAvata heti, raMgabhUmi tini sAlA mAMhi, aisI sobhA aura kahuM naahiN| tinameM nartata amarAMganA, hAva bhAva vidhinATaka ghanA, caMcala capala sobha bIjulI, janu sobhA dhana vici UchalI / kinara sura kara vINA lie, gAvata madhura madhura ika hiye, suni muni mohaiM kautUhalI, sAtA jina sumarai bhuublii|' ekIbhAva stotra--yaha vAdirAja sUri ke saMskRta ekIbhAva stotra kA Alambana lekara likhI gaI kRti hai| isakI racanA saM0 1819 se pUrva ho cukI thI kyoMki usa samaya kI likhI isakI pratilipi jayapura ke bar3A maMdira ke pustaka bhaMDAra meM surakSita hai| bhUdharadAsa ne bhI eka ekIbhAva stotra racA thA para usase isakI bhASA sarala, racanA sarasa aura gati pravAhapUrNa hai| * paM0 hIrAnaMda ne prAyaH bhASAntaraNa kiyA hai| inakI kisI maulika kRti kA patA nahIM calA hai, para apanI racanAoM dvArA ve saMskRta, prAkRta aura hindI tInoM bhASAoM ke pAraMgata vidvAn siddha hote haiN| hemakavi-aMcalagaccha ke AcArya kalyANasAgara sUri Apake guru the| inakI racanA kA nAma 'madanayuddha' hai| yaha saM0 1776 kI kRti hai| isakA saMpAdana aMbAlAla premacanda zAha ne kiyA hai; yaha racanA AnaMda zaMkara dhra va smAraka grantha meM prakAzita huI hai| isameM madana aura rati kA saMvAda hai| kalyANasAgara sari kI saMyama sAdhanA se kAmadeva parAjita ho jAtA hai, to rati kAma se kahatI hai - aura upAya ko kIjiiM jyo yaha mAne mohe, cUpa raho ajahUM lajjA nahIM, kAhA kahUM pIya toheM / hema kavi ne jodhapura varNana gajala likhI hai| 17vIM zatAbdI se aise nagara varNana kI paramparA khar3I bolI meM gajala nAma se prArambha huI, aisI kucha gajaloM kA nAmollekha isI graMtha ke prathama khaMDa meM kiyA jA cakA hai| sacitra vijJapti patra, jo jainAcAryoM ko apane nagara meM padhArane va cAturmAsa karane ke lie vinatI rUpa meM nagaravAsiyoM dvArA bheje jAte the, unameM usa nagara kA varNana prAyaH gajaloM meM likhA jAne 1. premasAgara jaina -hindI jaina bhaktikAvya aura kavi, pR0 230 / Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemakavi 549 lagA thaa| isa prakAra kI gajale gulAbavijaya, manarUpa aura lAvaNya kamala Adi kaviyoM kI upalabdha hai|' jodhapura gajala ke lekhaka sambhavataH madanayuddha ke lekhaka hemakavi se bhinna haiN| pAMDe hemarAja - Apa digaMbara muni rUpacaMda ke ziSya the| inakA janma sAMgAnera (jayapura rAjyAntargata) meM huA thA, parantu ye kAmAgar3ha meM basa gaye the / vahA~ ke zAsaka usa samaya kIrtisiMha thA / inhoMne apane guru se jaina siddhAMta zAstroM kA gahana adhyayana kiyA aura pragAr3ha paMDita ho gaye the| ye saMskRta aura prAkRta ke pAraMgata vidvAn the kintu hindI meM hI likhate the| inhoMne pravacanasAra kI bhASATIkA saM0 1709, paramAtma prakAza kI saM0 1716 meM, gommaTasAra karmakAMDa kI saM. 1717 meM, paMcAstikAya kI 1721 meM aura nayacakra kI bhASATIkA saM0 1726 meM likhii| ina sabameM lekhaka ke puSTa gadya ke praNAma milate haiN| ina lekhakoM kI gaNanA hindI sAhitya ke gadya graMthakAroM meM na kie jAne se hindI gadya kA itihAsa bIsavIM zatI se prAraMbha kiyA jAtA hai jabaki jaina TIkA, TabbA Adi meM vaha kAphI pahale se milane lagatA hai| gadya lekhaka ke sAtha Apa acche kavi bhI the| Apane pravacanasAra kA padyAnuvAda bhI kiyA hai| isakI padya saMkhyA 438 hai| inhoMne arapAla kI preraNA se sitapaTa caurAsI bola kI racanA kI jisake uttara meM yazovijaya ne dikpaTa caurAsI bola likhA thaa| unhoMne (yazovijaya) likhA hai --- hemarAja pANDe kiye, bola curAsI phera, thA bidha hama bhASA bacana, tAko mata kiye jera / ' sitapaTa caurAsI bola abhI aprakAzita hai / Apane mAnatuMga kRta bhaktAmara stotra kA suMdara padyAnuvAda kiyA / anuvAda hote hue bhI isameM maulika kAvya jaisI sarasatA hai| ApakI anya racanAoM meM hitopadeza bAvanI, upadeza dohAzataka aura gurupUjA ullekhanIya haiM / unakI kavitAoM para vANArasiyA saMpradAya kA prabhAva spaSTa lakSita hotA hai| sitapaTa caurAsI bola kI kavitA kA eka mamanA dekhiye1. rAjasthAna kA jaina sAhitya, pR0 283 / 2. vazovijaya-dikpalTa caurAsI bola 159 vA padya / Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sunayapoSa hatadoSa, moSamukha sivapada dAyaka, guna manikoSa sughoSa, roSahara toSa vidhAyaka / eka anaMta sarUpa saMtavaMdita abhinaMdita, nija subhAva para bhAva bhAvi bhAsei amaMdita / avidita caritra bilasita amita, sarvamilita avilipta tana, avicalita kalita nijarasa lalita, jaya jina dalita su kalita dhana / ' upadeza dohA zataka kI racanA 1725 kArtika zukla paMcamI ko huI / isameM kavi ne saMta kaviyoM kI bhA~ti kahA hai tIrthasthAna, muMDana tapa saba Atmazuddhi ke binA vyartha hai, yathA --- siva sAdhana kauM jAniyai anubhau bar3o ilAja, gar3ha salila bhaMjana karata sarata na eko nAma / koTi varasa lauM dhoiye saThasaTha tIratha nIra, sadA apAvana hI rahata, madirA kuMbha zarIra / hitopadeza bAvanI yA akSara bAvanI saM0 1757 isameM akArAdi krama se 58 savaiyA hai, eka udAharaNa dekheMmana mero umagyau jina guNa gAyabo, TAlata hai garbhavAsa sivapura dIyai / x hemarAja bhaNai muni surAgeM sajana jana mana mero umagyau jina guNa gAyabo / hindI bhaktAmara inakI prasiddha racanA hai| isakA prAraMbha isa prakAra hai Adi puruSa Adi jina, Adi subudhi karanAra / dharama dhuraMdhara parama 'guru namau Adi karatAra / isakI prazaMsA nAthUrAma premI ne kI hai| isakA khUba pracAra huaa| mUla saMskRta meM bhaktAmara zArdUla vikrIDita chanda meM hai kintu hemarAja ne caupAI, chappaya, dohoM meM likhA hai / kucha udAharaNa die jA rahe haiM 1. premasAgara jaina-hindI jaina bhaktikAvya aura kavi, pR0 216 / Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 hemarAja 551 tuma jasa japata jana china mAMhi, janama janama ke pApa nasA hiM / jyauM ravi uge phaTai tatakAla, alivata nIla nizAtama jAla / gurupUjA- isameM aSTa dravyapUjA aura jayamAla hai / yaha paMDita pannAlAla bAkalIvAla dvArA saMpAdita vRhajjina vANI saMgraha meM saMkalita hai / paMcaparameSThI kI pUjA meM kavi ne likhA hai eka dayA pAleM muni rAjA, rAgadveSa hai haranaparaM, tInoM loka pragaTa saba dekheM, cAroM ArAdhana nikaraM / paMca mahAvrata duddhara dhAreM, chahoM daraba jAneM suhitaM, sAta bhaMgavAnI mana lAvaiM, pAvaiM ATha Rddhi ucitaM / nemi rAjamatI jakhar3I kA aMtima bhAga isa prakAra haitIsa dina aru, nirAdhAra jI / hema bhaNe jIna jAniye / te pAve bhava pAra jI / Apane rohiNI vratakathA bhI likhI hai / dravyasaMgraha bhASA kA racanAkAla saM0 1719 batAyA gayA hai / nayacakrarAsa nahIM balki hindI gadya meM likhita vacanikA hai / isakA racanAkAla saM0 1726 phAlguna zukla 10 batAyA gayA hai, yathAsataraha se chavIsa ko saMvata phAguNa mAsa, ujalI tithi dasamI jahAM, kIno vacana vilAsa / hemarAja kI vInati suniyo sukavi sujAMna, yaha bhASA nayacakra kI racI subuddhi unamAMna / yaha vacanikA paM0 narAyaNadAsa ke upadeza se kavi ne pUrNa kI thI / ' iti zrI nayacakra kI paM0 nArAyaNadAsa upadezena ziSya hemarAja kRta sAmAnya vacanikA saMpUrNa / ' afa bulAkIdAsa ne pANDava purANa (vi0 saM0 1754 ) meM likhA hai ki unakI mAtA jainI (jainulade) pANDe hemarAja kI putrI thI / hemarAja 1. premasAgara jaina - hindI jaina bhaktikAvya aura kavi, pR0 214-219 / 2. kastUracanda kAsalIvAla - jainazAstrabhaMDAra kI graMthasUcI, bhAga 4 / 3. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina gurjara kaviyo, bhAga 4, pR0 368-369 8 2, pR0 1956 ( na0 saM0 ) aura vahI bhAga 2, pR0 246 tathA bhAga ( pra0saM0 ) / Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jI kA gotra garga aura jAti agravAla thA / isa prakAra yaha spaSTa hotA hai ki pANDe hemarAja kA saMpUrNa parivAra jaina siddhAMtoM aura jaina niyamoM kA niSThApUrvaka pAlana karane vAlA thA tathA svayaM pANDe hemarAja jaina vidyA ke pAraMgata paMDita the| unhoMne aneka mahatvapUrNa graMthoM kA bhASAnuvAda prastuta karake jaina vidyA kI acchI zrIvaddhi kI thii| hemasAra-ApakI do choTI racanAyeM prApta haiM eka paMca parameSThi navakAra sAra beli aura dUsarI saptavyasana beli| donoM nau kaDI kI laghu kRtiyA~ haiM / inakA saMkSipta paricaya diyA jA rahA hai| paMca parameSThi navakArasAra beli kA prAraMbha ina paMktiyoM se huA hai sarasati sati rati bolaDA Avahi tima kari mAiM, jima gAvau guruNA velaDI, sAmiNI tujjha pasAiM / paramakSara o paramaguru, o paramamaMtra dAtAra, mani tani vacani japau bho bhavIyA, ima bolai hemasAra / manihi na mehliii| navakAramaMtra ke mAhAtmya ke bAre meM kavi ne likhA haiparama maMta paramakSara tribhuvani mahimA guru navakAru, manihi na mehliyu| saptavyasana beli kA Adi-aMta isa prakAra hai :Adi-arihaMta deva susAdhu sAvaya phuli nija dhamma, pAmI puNya pasAulaiM hArima mAnusa jamma / aMta-vasaNa phalAphalu jANi karima karahu anu micchatu, bhaviya hu phaji pAlIyai jinabhAvita samakitu hemasAra bhaNai a paramakSara a paramAratha tatva hiya / ' hemasAgara-Apa AMcalagacchIya kalyANasAgara sUri ke ziSya the| ApakI racanA 'chaMdamAlikA' sUrata ke samIpa haMsapura meM racita prApta hai| isameM gujarAtI prayogoM kI adhikatA se anumAna hotA hai ki Apa 1. mohanalAla dalIcanda desAI-jana gurjara kaviyo, bhAga 5, pR0 420 / Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemasAgara 553 gujarAtI hI the| chandamAlikA meM piMgalazAstra saMbaMdhI 194 padya hai| isakI racanAeM saM0 1706 meM huI thii| kaI bhaMDAroM meM isakI aneka pratiyA~ upalabdha hai| isakI bhASA zailI kA namUnA dene ke lie do paMktiyA~ uddhata kI jA rahI haiM ... alaSa laSyau kAhU na para, saba vidhi karana pravIna, hema sumati vaMdita carana, ghaTa ghaTa aMtara lIna / hemasaubhAgya-- tapAgacchIya sAgara zAkhAntargata satyasaubhAgya > indra saubhAgya ke ziSya the| inakI prasiddha racakA rAjasAgara sari nirvANa rAsa hai (72 kar3I) jo saM0 1721 ke tatkAla bAda kisI samaya likhI gaI hogI kyoMki rAjasAgara sUri kA svargavAsa saM0 1721 meM huaa| isI paraMparA ke eka anya kavi tilakasAgara ne bhI rAjasAgara sUri nirvANa rAsa saM0 1721 ke lagabhaga likhA hai jo jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya meM prakAzita hai| usa saMdarbha meM rAjasAgara sUri kA vRttAMta diyA jA cukA hai| isalie unhIM tathyoM ko yahA~ duharAne kA koI artha nahIM hai / isameM guru paraMparA isa prakAra batAI gaI hai zrI vijayasena sUri paTTa prabhAkara, rAjasAgara suriMda jI, sakala bhaTTAraka sira cUr3AmaNi, jagadAnaMdana caMda jI / tatpazcAt vRddhisAgara, satyasaubhAgya aura iMdrasaubhAgya kA sAdara namana kiyA gayA hai / Age kavi kahatA hai -- tapa gaccha maMDana vAcaka nAyaka satyasaubhAgya guru sIsa jI, iMdrasaubhAgya vAcakavara rAjai, dina dina adhika jagIsa jii| hema saubhAgya tasa sIsa ima kahai, tihAM lagi je garu rAsa jI, pratipo jihAM lagi mahimaMDali, dinakara kari prakAza jii| graMtha ke pratipAdya ke viSaya se hemasaubhAgya ne likhA hai - zrI rAjasAgara sUrIsaru, suvidita muni siNagAra, teha taNA nirvANa no, bhaNasuM rAsa udAra / isa rAsa kA prAraMbha ina paMktiyoM se huA hai sakala manoratha pUraNo, maMDala keli nivAsa, vAmAnaMdana vadii, zrI saMkhesara pAsa / ' 1 mohanalAla dalIcanda desAI-jaina gurjara kaviyo, bhAga 2 pR0 .338-339 (pra0 saM0 ) aura vahI bhAga 4, pR0 305-306 (n0sN0)| ..... Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra vikrama kI satrahavIM aura aThArahavIM zatI ko marugurjara jaina sAhitya kA svarNakAla kahA jAtA hai / isameM bhI 17vIM zatAbdI isa yuga kA utkarSa kAla thA / isa zatI meM sAhityasRjana kI jo vegavatI dhArA pravAhita huI thI usakA prabhAva 18vIM zatI ke pUrvArddha taka banA rahA, kintu 18vIM zatI ke uttarArddha taka Ate-Ate usakA vega maMda ho gayA / phalataH pUrvArddha meM lekhakoM kI jitanI saMkhyA dikhAI par3atI hai utanI uttarArddha meM nahIM dikhAI detI / isakA eka kAraNa to yaha thA ki kaI ucca koTi ke lekhaka 17vIM aura 18vIM zatI pUrvArddha taka racanA ke kSetra meM sakriya the, isalie yazovijaya, vinayavijaya, meghavijaya, dharmavarddhana, jinaharSa, AnaMdaghana, lakSmIvallabha aura jinasamudrasUri jaise uccakoTi ke sAdhaka aura sAhityakAroM kA darzana 18vIMzatI ke pUrvArddha meM milatA hai kintu uttarArddha meM kucha gine-cune nAma isa koTi ke milate haiM jinameM zrImad devacaMda, mahopAdhyAya dharmasiMha, vinodIlAla, bhUdharadAsa khaNDelavAla, neNasImUtA aura vinayacaMda Adi vizeSa rUpa se ullekhanIya haiM / ina logoM ne saMskRta aura marugurjara meM paryApta saMkhyA meM starIya sAhityasRjana kiyA aura jainasAhitya kI zrIvRddhi meM mahatvapUrNa yogadAna kiyA / vaise to prAraMbha se hI jainasAhitya adhyAtma darzana aura bhakti bhAvanA se anuprerita rahA hai kintu bhakti AMdolana ke phalasvarUpa isa zatI meM bhaktipUrNa sAhitya kI pradhAnatA thI / isa zatAbdI ke kAvya sAhitya kA avalokana karane para pAThakoM ko svataH spaSTa lagegA ki isa yuga meM stotra, vinatI-stavana pUjA-arcana se saMbaMdhita paryApta sAhitya aneka kAvya rUpoM meM likhA gayA / prAyaH sabhI kaviyoM ne bhaktiparaka padoM kI racanA sUra kabIra, tulasI Adi kI hI taraha kiyA hai| adhikatara pada-sAhitya bhakti-bhAva se sarAbora aura sarasa hai / isakA yaha artha na lagAyA jAya ki jaina sAhitya meM nivRttiparaka, pAralaukika viSayoM para saMbaMdhita sAhitya hI likhA gayA / aneka jaina Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 555 lekhakoM kI racanAoM meM tatkAlIna sAmAjika, rAjanItika aura Arthika sthiti kI acchI jhalaka milatI hai / vinayavijaya ke geya kAvya graMtha zAMtasudhArasa meM auraMgajeba ke samaya kI sthiti kA acchA saMketa milatA hai / kavi ne likhA hai jajJe bhUmAvati viSamatA'nyonya sAmrAjyadausthyAt kazcinmA no napati yatinAmIzivu vottavArttAma | arthAt sAmrAjya kI sthiti kharAba haiM / sarvatra arAjakatA vyApta hai / isalie koI yati AcArya kI kuzalavArtA pahu~cAne vAlA nahIM hai / usa samaya auraMgajeba kI durnIti se kSubdha hokara sikkhoM, rAjapUtoM, ruheloM, marAThoM, satanAmiyoM Adi ne bagAvata zurU kara diyA thA / deza ke eka pradeza se dUsare pradeza kI yAtrA duSkara aura bhayAvaha thI / aisI sthiti meM vaNika vyApArI aura virahamAna sAdhu saMtoM ko bar3I kaThinAI kA sAmanA karanA par3a rahA thA / ukta zloka meM isa sthiti kI tarapha hI saMketa kiyA gayA hai / lakSmIratna kRta khemAhar3hAliyA no tejapAla rAsa, jinharSa kRta kumArapAla rAsa aura abhayasoma kRta vastupAlarAsa Adi meM paryApta aitihAsika prAmANika sUcanAyeM upalabdha haiM / bahuta sI racanAyeM jainadharma ke itihAsa kI dRSTi se paryApta mahatvapUrNa hai jaise meghavijaya kRta vijayadeva nirvANa rAsa, jinavijaya kRta karpUra vijaya rAsa, jinendrasAgara kRta vijayakSamA sUri salokoM, bhAvaprabha sUri kRta mahimAprabha rAsa, vallabhakuzala kRta hemacandra gaNi rAsa, puNyaratna kRta nyAyasAgara nirvANa rAsa ityAdi isI prakAra anya prabhAvaka AcAryoM ke nirvANarAsoM se tatkAlIna jainadharma evaM samAjakI sthiti para acchA prakAza par3atA hai / isa kAla meM caritra aura rAsa paryApta mAtrA meM race gaye / rAsa zabda sAmAnyataH kathA dvArA kisI nAyaka kA yazogAna karane ke artha meM prayukta kiyA jAtA thA / jo bhI kAvya rasamaya ho use rAsa kahane kI eka paripATI cala par3I thI isalie zAstrIya niyamoM kA kaThoratA se pAlana prAyaH lekhaka nahIM karate the aura rAsa, prabaMdha tathA carita kAvyarUpoM kA zAstrIya svarUpa niyamoM ke baMdhana tor3a rahA thA, isa zabda kA prayoga darzana, adhyAtma, nIti aura karmakANDa jaise viSayoM se saMbaMdhita padyaracanAoM ke lie bhI kiyA jAne lagA thA jaise yazovijaya kRta dravyaguNa paryAya rAsa, nayacakra rAsa, mAnavijaya kRta nayavicArasAtanayarAsa ityAdi / caupAI zabda kA prayoga bhI prAyaH sabhI sAmAnya kAvya racanAoM ke lie kiyA jAne lagA thA jaise devacaMda kRta dhyAna Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dIpikA cau0, hIramuni kRta upadeza ratnakoza cau0, raMgavilAsa kRta adhyAtma kalpadruma cau0 ityAdi / isa samaya ke sarvapramukha sAhityakAra zrImad devacaMda jI pUrNatayA adhyAtma rasika vidvAn lekhaka the| unakI prAyaH sabhI racanAoM meM adhyAtma kI jhalaka dikhAI par3atI hai| jaise 18vIM zatI ke pUrvArddha ko desAI jaise itihAsakAra yazovijaya yuga kahanA pasaMda karate haiM kyoMki ve usa kAla ke advitIya vidvAn, samayajJa sudhAraka, prakhara nyAyavettA, yogAcArya aura adhyAtmI yUgapUruSa the usI prakAra uttarArddha meM zrImad devacanda kA vyaktitva anyoM kI apekSA adhika bhAsvara aura prakhara dikhAI par3atA hai kintu na to pUrvArddha ko yazovijaya yuga kahanA samIcIna hai aura na uttarArddha ko devacaMda yug| nissaMdeha ye donoM hI apane samaya ke agragaNya yugapuruSa aura uttama racanAkAra haiN| ___ isa kAla meM ( 18vIM uttarArddha ) prabaMdha kAvyoM aura caritra kAvyoM kI apekSA choTI aura muktaka racanAyeM adhika likhI jAne lagI thI jinakI abhivyaMjanA zailI para rItikAlIna abhivyaMjanA zailI yA rIti kA prabhAva dekhA jA sakatA hai| aisI racanAyeM prAyaH dohA, savaiyA aura pada Adi meM racita hai jaise hemarAja kA dohAzataka, navalakRta dohA paccIsI, budhajana kRta budhajana satasaI ityAdi / jodharAja aura pArzvadAsa ke savaiye manohArI haiN| jodharAja kRta jJAnasamudra aura dharma sarovara isa koTi kI uttama kRtiyA~ haiN| saMta aura vaiSNava bhaktoM ke prabhAva se pada sAhitya ko bar3I lokapriyatA milii| 18vIM sadI meM AgarA aura jayapura ke racanAkAroM ne vipula pada sAhitya kI racanA kI jinameM jagatarAma, dyAnatarAya, navala, budhajana, udayacaMda, nayanacaMda, ratnacaMda Adi kA nAma ullekhanIya hai| ___ jaina sAdhu aura zrAvaka saMgha nikAla kara prAyaH tIrthayAtrAyeM karate the| zreSThI mahAjana vyayabhAra vahana karate the aura saMghavI yA saMghI kahe jAte the jo sAmAjika pratiSThA kA cihna bana gayA thA isalie prAyaH saMgha yAtrAyeM nikAlI jAtI thIM aura aneka racanAkAra ina yAtrAoM kA manorama vattAnta apanI racanAoM meM prastuta karate the jinase kaI aitihAsika, bhaugolika aura sAmAjika sUcanAyeM milatI haiN| isa viSaya se saMbaMdhita vipula sAhitya isa kAla meM likhA gayA jaise mahimA sUri kRta caityaparipATI, vinItakuzala kRta zatrujaya tIrthamAlA, zIla vijaya kRta tIryamAlA, saubhAgyavijaya kRta tIrthamAlA, jJAnavimala kRta Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UpasaMhAra 557 tIrthamAlA aura jinasukha kRta jaisalamera caitya paripATI ityAdi / isake atirikta anyAnya viSayoM jaise jyotiSa, vaidyaka, sAmudrika, gaNita Adi para bhI padya-gadyamaya racanAyeM pracura parimANa meM kI gaI / inakA vivaraNa dekara graMtha kA kalevara bar3hAnA ucita nahIM lgtaa| kevala saMketa ke lie kucha viziSTa racanAoM kA nAmollekha kara diyA jA rahA hai| bhaktibhAva to isa yuga kA pradhAna svara thA, isameM AnaMdaghana yazovijaya jaise vizruta sAdhakoM ke alAvA vinIta vimala, udayaratna aura anya sAdhusaMtoM kI racanAoM jaise AdinAtha saloko, neminAtha saloko, bharatabAhubali saloko Adi kA udAharaNa pramANa svarUpa prastuta kiyA jA sakatA hai| nemirAjUla aura sthalabhadra kozA kI premakathA ke mAdhyama se aneka kaviyoM ne zRMgArarasapUrNa racanAyeM bhI kI haiM jisameM vipralaMbha pakSa kI pradhAnatA hai| saMyoga zRMgAra kA varNana virala hai, azlIlatA to chU bhI nahIM gaI hai isalie yaha sAhitya hindI sAhitya kA samakAlIna hote hae bhI usake zRMgArI viSayavastu se kattaI prabhAvita nahIM haiM, isake abhivyaMjanA pakSa vizeSatayA chaMda prayoga, kAvyavidyA Adi para rIti kA prabhAva avazya dikhAI par3atA hai| sarasa racanAoM kI dRSTi se nemarAjula bArahamAsA aura sthUlabhadra navarasoM jaisI aneka racanAyeM kaI kaviyoM ne kI haiN| ___ lokasAhitya ke antargata kucha viSaya atizaya lokapriya dikhAI par3ate haiM jaise caMdanamalayAgiri kathAnaka para jinaharSa, sumati haMsa, ajItacaMda, yazovarddhana, catura aura kesara Adi lekhakoM ne acchI racanAyeM kI haiN| isI prakAra vikramacaritra para mAnavijaya, abhayasoma, lAbhavarddhana Adi ne caupAiyA~, rAsa, caritra Adi pracura saMkhyA meM race haiM udAharaNArtha paramasAgara kRta vikramAditya rAsa, mAnasAgara kRta vikramAditya suta vikramasena rAsa, lakSmIvallabha kRta vikramAditya paMcadaNDa rAsa Adi ko prastuta kiyA jA sakatA hai| ina udAharaNoM se caMdanavAlA, vikramAditya, dhannAseTha Adi se saMbaMdhita lokakathAoM kI lokapriyatA kA anumAna lagAyA jA sakatA hai| isa prakAra nAnA viSayoM para nAnA sAhityarUpoM meM pracara kAvya racanA isa zatAbdI meM aneka vidvAn zrAvakoM aura sAdhaka sAdhuoM saMtoM dvArA kI gaI jinakI carcA vistArapUrvaka graMtha meM kI jA cukI hai| prAyaH jinake padya kI carcA huI usI ke sAtha unake gadya racanAoM kA bhI ullekha kiyA Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 mahagurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gayA hai aura saMbhava huA hai to inake gadya ke namUne bhI die gaye haiM / phira bhI gadya ke saMbaMdha meM kucha yahA~ likhanA Avazyaka laga rahA hai / 18vIM zatI meM marugurjara sAhitya kI gadya paraMparA meM eka nayA mor3a AyA jo vizeSa ullekhanIya lagatA hai / isa zatI meM hindI kA prabhAva bar3hatA pratIta hotA hai ataH rAjasthAnI aura gujarAtI ke sAtha-sAtha jaina lekhakoM ne khar3I bolI hindI yA vraja prabhAvita hindI, DhUMDhAr3I Adi kA prayoga pUrvApekSA adhika mAtrA meM karanA prAraMbha kiyA / isakA prabhAva agalI zatI meM bar3hakara spaSTa hindI- gujarAtI aura rAjasthAnI bhASAoM ke vikAsa kA mukhya kAraNa siddha huA / isase pUrva zvetAmbara jaina lekhaka prAyaH gadya bhASA ke rUpa meM hindI, gujarAtI, rAjasthAnI ke mile-jule rUpa marugurjara kA hI adhika prayoga karate the / digaMbara saMpradAya ke vidvAn racanAkAra pahale se sAhitya racanA meM hindI ko varIyatA pradAna kara rahe the / isa hindI prayoga yA usake bhikSu prayoga ke pIche lekhakoM kA uddezya hindI, gujarAtI aura rAjasthAnI bhASI pradezoM kI janatA meM jaina siddhAMtoM kA adhikAdhika pracAra karanA thA / yaha kArya lokabhASA meM hI saMbhava thA / yazovijaya ne svaracita dravyaguNaparyAya rAsa, sImaMdhara stavana mahAvIra stavana, samyaktvanA 6 sthAna svarUpa caupAI para bAlAvabodha likhA thA / vRddhivijaya kRta upadezamAlA bAlAvabodha kI racanA meM bhI unhoMne sahayoga kiyA thaa| inake atirikta bhImavijaya aura meru vijaya ne milakara kalpasUtra para bAlAvabodha likhA / kezabajI ne dazazrutaskaMdha para bAlAvabodha likhA / padmasuMdara gaNi ne bhagavatI sUtra para uttama TabbArtha likhA arthAt Agama aura zAstra saMbaMdhita graMthoM ko janasulabha banAne ke lie unapara gadya meM TIkAyeM, bhASya, vacanikAyeM bAlAvabodha aura TabbA Adi paryApta saMkhyA meM likhe gaye / kuMvara vijaya, kanakavijaya ne ratnAkara paMcavizati para dAnavijaya ne kalpasUtra stavana para, dharmasiMha ne 27 sUtrapara, kanakasuMdara ne jJAtAdharma kathAMga para aura amRtasAgara ne sarvajJa zataka para bAlAvabodha likhA / jinaharSa ne vipula sAhitya kA nirmANa kiyA, usameM gadya bhAga bhI anupAta meM acchA hai| dIvAlIkalpa bAlAvabodha, snAtrapaMcAzikA, jJAnapaMcamI, mauna ekAdazI parvakathA Adi aneka bAlAvabodha unhoMne likhA hai / TabbA saMkSipta saMkSipta artha batAtA hai kintu bAlAvabodha meM mUla racanA kA vistRta vivecana kiyA jAtA hai / ina donoM vidhAoM Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMsAra 556 lokabhASA kA gadyasAhitya adhika saMkhyA meM racA gayA hai| lakSmIvallabha ne bhartRhari zataka aura pRthvIrAja beli para TabbA likhaa| tAtparya yaha ki kevala jaina AyAma aura siddhAMta graMthoMpara hI bAlAvabodha aura TabbA nahIM likhe gaye balki saMskRta, prAkRta, apabhraMza kI mila gayI racanAoM ko bhI jaina janatA ke samakSa sarala vidhi se gadya meM prastuta karane kA kArya kiyA gyaa| jinavarddhana ne cANakyanIti para TabbA likhaa| devacaMdajI ne AgamasAra nAmaka gadyagraMtha maroTha kI eka zrAvikA ke lie AgamoM kA sArAMza samajhAne ke lie likhaa| vicArasAra TabbA aura vicAra ratnasAra praznottara nAmaka graMtha bhI isI prakAra kI racanAyeM haiN| zAMtarasa aura saptasmaraNa bAlAvabodha bhI inakI ullekhanIya racanAyeM haiN| mahopAdhyAya rAmavijaya ne jinasUkha sUri majhalasa nAmaka tukAMta gadyaracanA hindI kI culabulI zailI meM kI jo unheM acchA zailIkAra siddha karatI hai| yaha gadyazailI bhAratendukAlIna prasiddha vidvAn aura bhAratendu maMDala ke zreSTha lekha kA caupaI badarInArAyaNa 'premadhana' kI yAda dilAtI hai / inhoMne bhI bhartRharitraya zataka bAlAvabodha manarUpa ke Agrahapara likhA hai / jayacaMda ne mAtAjI kI vacalikA likhI jo rAjasthAnI gadya kI vizeSa lokapriya vidhA rahI hai| yaha vanikA prakAzita hai| yaha saba hote hue bhI adhika racanAyeM jaina dharma-darzana graMthoM para hI AdhArita haiM jaise sukhasAgara kRta pAkSika sUtra bAlAvabodha, yogasAra bhASA bAlAvabodha aura gaNasthAna vicAra bAlAvabodha, somavimala kRta kalpasUtra bAlAvabodha, megharAja kRta samavAyAMga sUtra bAlAvabodha, sthAnAMga sUtra bAlAvabodha, haMsarAja kRta dravyasaMgraha bAlAvabodha, naMdIsUtra bAlAvabodha, bhojasAgara kRta AcAra pradIpa bAlAvabodha Adi isI prakAra kI racanAyeM haiN| tIrthaMkaroM ke jIvanacaritra para AdhArita racanAoM ke bAlAvabodha bhI pracara mAtrA meM pAye jAte haiM jaise lakSmIvijaya kRta zAMtinAtha paMca bAlAvabodha yA bhAnuvijaya kRta pArzvanAtha caritra bAlAvabodha ityAdi / isa zatI kI adhikAMza gadyaracanAoM kA ullekha yathAsthAna kara diyA gayA hai| marugurjara hindI kA gadyasAhitya prAcIna aura pracura hai| yaha kaI prAdezika bhASAoM aura hindI ke vikAsa ke adhyayana kI dRSTi se aitihAsika mahatva kA hai| inase tatkAlIna gujarAtI, Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 gurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa rAjasthAnI aura hindI gadya kI bhASA ke vikAsa kA itihAsa samajhane meM bar3I sahAyatA mila sakatI hai / ina logoM ne prAkRta, saMskRta aura apabhraMza jaisI prAcIna bhASAoM ke alAvA Adhunika prAdezika bhASAoM kI zreSTha racanAoM kA gadyAnuvAda aura unapara TabbA, vArtika, vacanikA, bAlAvabodha ityAdi likhakara ina mAtrana kRtiyoM ko sarvasulabha banAne kA stutya kArya kiyA hai / isa viSaya meM adhika jAnakArI ke lie DaoN0 acalazarmA kA zodhaprabaMdha 'rAjasthAnI gadya kA udbhava aura vikAsa' bhI dekhA jA sakatA hai / Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMbAdAsa nAgara aMbALALa jAtI akabara AmalakIrti ajavasAgara 1, 3, 7, 9, 485, 529 amaracaMda nAhaTA 35, 113, 130 162, 256 vyakti - nAmAnukramaNikA ajayarAja ajayarAja pATaNI ajitadeva sUri ajita siMha ajItacaMda abImuzzAna anantakIrti anUpasiMha abdula hamIda lAhaurI abdulA khA~ abhayarAja abhayasiMha reesoma babhra paNDita amarakavi amaramaNi amaracaMda 81 498 Jain Education national 25, 26 142 29 26 abhayakuzala 30, 131, 300 abhayacaMda 29, 385, 460, 502 retarfree 4 amarapAla amararatna amararAja amaravijaya amaravijaya II amarasAgara 544 173 amRtasAgara 29 313 58, 83 48, 180 2 31, 33, 34 85 50 180 14, 37, 38 37 34, 38, 40, 49, 199, 269, 450 amarasiMha 11,87,111, 112, 180, 410 amIcaMda amRtagaNi amRtasAgara II alapha khA~ (saradAra) azokacaMda ahamadazAha abdAlI AjamazAha AnaMda AnaMdaghana 432 AnaMdanidhAna 132 AnaMdamUni 112 AnaMdarAma ANaMdaruci ANaMdavarddhana AnaMdavijaya ANaMda vijaya Anandavimala 35 34 35, 36, 37 34 29, 39 39 40 40 422 72 5 410 82 8, 11, 12, 22, 45, 382 41, 458 8, 41 245 8, 42 43 101 280 101, 297 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 495 562 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa AnandasiMha 83, 267 RSivijaya (vAcaka AnaMdasUri 45 RSiseSA 132 AsakaraNa 45 Rddhivijaya indra 132, 208 RddhiharSa indrabhUSaNa 532 auraMgajeba 2, 3, 4, 6, 7, 8, 41 indrazAha 43, 249, 264, 316 indrasaubhAgya 46, 553 404, 475 .. IsaradAsa kanakakIrti 67 uttamacaMda koThArI 39, 46, 47 / / kanakakumAra 175 kanakakuzala 56, 67, 68 uttamasAgara 47, 126, 283 kanakakuzala (bhaTTArka) 90, 91 udayakaraNa 87 kanakapriya . 514 udayacaMda 49 kanakanidhAna 68 udayacaMda koThArI 66, 67 kanakamUrti udayacaMda mathena 15, 48 kanakavijaya ,69, 415, 488 udayatilaka 35, 36, 37 kanakavilAsa udayaratna 15, 50, 53, 538 , kanakavimala 101, 420 udayaratna II kanakasiMha 70 udairAma kanakasoma udayaruci 42, 43, 458, 543 kanakAvatI udayavijaya 58, 60, 234 kabIra 14, 22, 45, 85 udayasamudra 8,61, 70 karpUravijaya 344, 519 udayasAgara 75, 200. kamalakIrti 439, 502 udayasAgara sUri 62, 270 kamalaharSa 14, 61, 62, 70, udayasiMha 154, 363, 459 udayasUri 63 karNa udayaharSa 420 karmacaMda . 72, 489 udyotasAgara 199 karmasiMha 72, 73, 121, Rddhivijaya 66, 482 210, 212 RddhisAgara 64, 66 karmasiMha II 73 RSabhadAsa 63, 65, 245 kalyANa 63, 82, 200,504 RSidvIpa 65 kalyANadhIra 91, 93 RSivijaya 262 kallANa lAbha 91, 93 516 '' 185 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 563 206 501 kuzala vyakti-nAyAnukramaNikA kalyANa vijaya 128, 238 kRpAvijaya 80, 368 kalyANa vimala 79 kRpAsAgara kalyANasAgara 46, 49, 141 kumbhArANA 199, 517. 552 / / kulavarddhanasUri 350 kalyANasAgara sUri 75, 521, ku~vara kuzala 67, 90 548 ku~vara vijaya 238, 262 kaviyaNa 166, 230 kastUracaMda kAsalIvAla 83, 124 kuzala kallola 184 125, 168, 246, 503 kuzaladhIra 91, 93 kahAnajI gaNi 74 kuzalamANikya 184 kAMtivijaya 75, 76, 381 kuzalalAbha 91, 93 kAMtivijaya II 77 kuzalavinaya 94, 416 kAMtivimala 79 kuzalasAgara 47, 48, 95, 96 kAMtisAgara 175 126, 178, 297 kAnamuni 106 kuzalasundara kAnUbAI 98 kuzalojI kAno kusumazrI 123 kAmatAprasAda jaina 105, 181 kezava 121, 210, 212 kAmadeva kezava RSi (zrIdhara) 96. 97 kAlidAsa 72 kezavadAsa 95, 96. 317 kAlidAsa sAMkalacaMda 55 / / kezava mehatA kAzIdAsa 130, 131 kezavalAla premacaMda modI 188 kAnha 121, 454 kesara kizanadAsa 80, 81, 82, 85 kesara kuzala kizanasiMha 82, 83 kesara kuzala II 100 kIrtikuzala 183. 184 kesara vimala 79, 101 kIrtivijaya 75, 76, 86, 466 kezarI siMha 240 513 kezI gaNadhara 78 kItivimala 433 kSamA pramoda 102 kIrtisAgarasUri 86, 87 kSamAlAbha kIrtisiMha 549 kSamAvijaya 353 kIrtisundara 87, 257 kSamA samudra 215 kRpArAma 80, 179 kSamAsAgara 103 21 98 198 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 63 62 378 109 417 564 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kSemakIrti 162 guNavinaya kSemavijaya 103 gaNavilAsa kSemaharSa 104, 125 guNazIla khaMgasena 105, 106 guNasamudra sUri khaphI khA~ 1 guNasAgara 34, 38, 39, 119 khAna muhabbata 417 khImamuni 106, 107 gaNasena 379 khumANasiMha 410 guNaharSa 437 khuzAla 107 guNAnaMda khuzAlacaMda gulAbavijaya 520, 549 khazAlacanda kAlA 107 gAliba 48 kheDiyA-jagA-jagojI 110 griyoreva apolAna alekjAndokhetala/khetA 110, 112, 113 vica khetrasiMha 113, 114 gokulacaMda 118, 119 113, 114 govarddhana 114, 115 goviMda 177 khemarAja 62 goviMdajI 57 khemaharSa 70, 116 goviMda gillAbhAI maMgavijaya 367, 432 gauDIdAsa 119, 120 gaMgAdAsa 498 gautamagaNadhara 54, 84 gaMgamuni (gAMgajI) 121 ghAsI 123 gaMgasAgara 178 cattara gaMgavijaya 122 caturbhuja vairAgI 105, 107 gajakuzala 116 caturaMgacAraNa 177 gajavijaya 117, 178 caturavijaya 482, 484 gajasAgara sari 191 caturasAgara 126 majasiMha 115 caturojI gajAnanda caturasaubhAgya 226 guNakIrti 118 candra 403 maNamAlA 115 caMdrakIrti guNaratnasUri 191 caMdravijaya 126 guNavarddhana 162, 163 caMdravijaya I guNavijaya 69, 178, 359 caMdravijaya II . . khemacanda 81 124 173 521 127 127 Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti - nAmAnukramaNikA caMdravijaya III caMpArAma caritracaMda cAritrasAgara cArUdatta cUhar3a chatrasAla chatrasiMha jaMbUkumAra jagaccandra jagajIvana jagaDU jagatakIrti jagatabhUSaNa jagatarAma jagatarAya jagatasiMha jagana jagannAtha 7, 99 277, 503 486 15, 130 131, 249 7, 440, 481 132 2, 132 134 400 135 135 72. 73, 289 jayaMta koThArI 99, 172, 368 jayatilaka 78 jayatilakasUri jayanaMdana 171 439 jayamalla jaya raMga janatApI-tApIdAsa jayakIrti jayakRSNa jayacaMda jayacaMdrasUri jayaratna jayarAja jayavaMtI 128 jaya vijaya 129 jayazekharasUri 136 jayasAgara 64 68 113 139 310 jaya saubhAgya 141 244 jayAnaMdasUri 458 127 jasarAja 64, 124 184 jasavaMtasiMha 4, 121 132, 133, 134 jasavantasAgara 141, 173, 179 547 jasavijaya 203 jasazIla 267 141 139 7, 9, 133, 206 4 133 22 98 136, 204 jayasiMha jayasiMha deva jayasoma 56, 393 565 358 254 138, 139, 292 4, 9, 28, 60, 83 424 jazasAgara jazasoma jahA~gIra jahA~dArazAha jAphara khA~ jAyasI jitavimala jitazatru jitasAgara jina udaya jinakuzalasUri jina guNa jinacaMda jinacaMdasUri II jiNacaMda muni 213 jinatilakasUri 200 jinadattasUri 142 68 63 63, 68 jinacaMdasUri 7, 31, 35, 61 143, 215, 230 262, 465, 506 142 121 364 144 36 199 144, 262 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 176 15 jinadharma 63 jIva 121 jinadharmasUri 50, 103, 523 jIvaNa jinaprabhasUri 262 jIvarAja 177 jinamANikyasUri 91, 93 / jIvarAma ajarAmara gaura 81 jinameru 63 jIvavijaya 128, 175, 178 jinaraMgasUri 143, 440 jIvasAgara 178 jinaratna 163, 198, 479 jIvo jIvaNadAsa 176 jinaratnasUri 35, 61, 70, jaikRSNa 179 71, 116, 144 janA 314 jinaratana 68, 398 jogIdAsa matheNa 179 jinarAjasUri 68, 70, 110 jodharAja / 139, 143, 144 jodharAja godhIkA 180 162, 285, 540 jorAvarasiMha 179 jinalAbhasari 392 / jozIrAma mathena 179, 182 jinavarddhamAna 61, 346 jJAnakIrti 182 jinavijaya 59 206, 509 jJAnakuzala 183 jinazekhara 63 jJAnacaMda 383, 504 jinasAgarasUri 50, 523 jJAnatilaka jinasiMhasUri 287, 523 jJAnadharma 184, 220 jinasukhasUri 262 jJAnanidhAna 184 jinasuMdarasUri 63, 142, 161 jJAnabhUSaNa 486 173, 518 jJAnameru 211 jinasoma 161 jJAnaratna 78, 538 jinaharSa 8, 11, 12, 173, jJAnavijaya 178, 185, 314 527 jJAnavimala 377 jinaharSa (jasarAja) 162 jJAnavimala (nayavimala) 185 jinaharSasUri 191 jJAnavimalasUri jinendrasAgara 173 jJAnazekhara 266 jinezvara 63 jJAnasamudra 196,440 jinezvaradAsa 175 jJAnasAgara I, II, II jinezvarasAgara 175 jhaMjhaDa 545 jinodayasUri 63 jhAjhaDayati 202 jItavijaya 15 TADa (karnala) 276 461 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti - nAmAnukramaNikA TAlasTAya TIkama Trebarniyara ToDara ThAkurasiMha DAhyAbhAI lallUbhAI DUMgarasI tatvavijaya tatvahaMsa tArA tArAcaMda (dIvAna) tArAcaMda rUpacaMda tilakacaMda tilaka vijaya tilakasAgara tilakasUri tilakahaMsa tulasI tulasIdAsa tulArAma tejapAla tejamuni teja vijaya dayAtilaka dayArAma 13 202 2 210 73 170 277 203 204 70 422 61 136, 204 205, 280 206, 207 207 204 217 tejasiMha 74, 121, 208, 211 tejasiMha gaNi 212 tejasI tejahaMsa trilokasiMha trilokagaNi thobhaNa thAna 22.87 21, 230 80 208, 443, 467 210 dayAmANikya dayAvallabha dayAvijaya 41 57 dayAsAra dayAsiMha dayAsundara darzanakuzala dalapati dazaraya nigotyA dazArNabhadra dAnavijaya I dAnavijaya II dAnavimala dAmasi 89 217 219 101 454 dAmodara 112, 113, 114, 121 132, 22, 221 dAmodaradAsa dArA dilArAma dIpacaMda dIpacaMda II dIpacaMda kAsalIvAla dIpavijaya dIpasAgara dIpa saubhAgya 545 204 durgAdAsa 213 durlabharAja devakuzala devajI devA yA davejI (brahma) 82 214 devacaMda ( zrImad) 495 devacaMdasUri 567 215 110 516 216 410 112 116 216 217 535 2, 3 221 222, 230 224 224 225, 238 518 226 11, 228, 375 143 229 121,255 239 14, 230 460, 490 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 devavijaya devavijaya II devavijaya III devavimala devIcaMda devIdAsa devIprasAda (muMzI) devIsiMha devIsiMha (rAjA) devendra devendra kIrti devendrasUri daulatarAma daulatarAma kAsalIvAla dyAnatarAya dhanakIrti dhanaMjaya daulatarAma pATanI daulatavijaya dhanapAla dhanapAla sobhana dhanaratnasUri dhanavijaya dhanaharSa dhannA dhanyakumAra dharmakIrti dharmacaMda dharaNIzAha 103, 104, 225 234, 359 dharamadAsa dharmamaMdira dharmavarddhana marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dharmavijaya 306 dharmavilAsa 63 dharmasAgara 38, 39, 40, 91 126, 199, 347 237 238 355 241 206, 242 275 244 498 56 26, 107, 533 525 15, 17 245 244 247 15, 248 335 25 22 92 291 80, 221, 238 494 71, 113, 122 109 216 251. 509 dharmasiMha dharmasoma dhIrakuzala dhIravijaya dhIravimala naMdarAma naMdalAla nathamala nayanazekhara nayanasiMha nayapramoda nayameru nayaraMga nayavijaya nayavimala narasiMha narAyaNadAsa narendra kIrti narendra bhAnAvata navala navala RSi navalazAha nAthU nAthUmala nAthUrAma premI 501 62, 124 nAdirazAha 204, 252 nyAyasAgara 11, 58, 255 nAhara 73, 74, 87, 255 397 455 262, 492 185 262 130, 314 17, 263, 489 266 267 264 95 204 203 120 121 551 535 15. 267 357 267 268 186 83, 130, 181 276, 500 5 283 121 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 72 490 295 296 vyakti-nAmAnukramaNikA nityalAbha 269 pradyumna nityavijaya 122, 127, 128 pramodacaMda (vAcaka) 268 pAvacandrasUri nityavimala 388 pArvadAsa 15 nityasaubhAgya 272 pArzvanAtha 54, 60, 85 nihAlacaMda 273 prAgajI 293 neNasImUtA 275 prAgarAja 212 nemacaMda 276, 277 pItAMbaradatta bar3athvAla 330 nemicaMda 3 prItilAbha nemicaMda I (diga0) 277 prItivarddhana 293 nemicaMda bhaMDArI 244 prItivijaya 117, 294, 473 neminAtha 45 prItisAgara 295 nemidatta (brahma) 109, 100 puNyakalaza 204 nemidAsa zrAvaka) 279 puNyakIrti nemavijaya 280 puNyanidhAna 296 nemasAgara 40 puNyapradhAna pannAlAla bAkalIvAla 250 puNyaratna 297 padma 286 puNyaruci 42, 43 padmakIrti 287 puNyavijaya 431, 504 padmacandra 287 puNyavilAsa 299 padmacandra (ziSya) 289 puNyasAgara 38, 39 padmacandrasUri 73, 289 puNyaharSa 30, 131, 299 padmanandi 130, 301, 502 puSpadaMta 22 padmanidhAna 290 pUrNaprabha 301 padmaraMga 287, 403 premacaMda 304 padmavijaya 290 premarAja 305 padmasAgara 126, 283 premavijaya 77, 306 padmasundara gaNi 291 premasAgara jaina 108, 168 padmo 291 premasaubhAgya 46, 497 paramasAgara 292 premAnaMda 177, 304 parvata dharmArthI 293 pharrukhasiyara 4, 5, 249 pratApa kuzala 67, 90 baMzIdhara 309 pratApasiMha (rAvata) 377 bakhtAvaramala 230 Illallau Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 bakhatasiMha baccharAja badho ( zrAvaka ) banArasIdAsa basaMta bahAdurazAha brahmA brahmadIpa brahmanAthU bAla bAlaka bihArI bihArIdAsa bRda bRddhisAgara budhajana budhavijaya buddhisobhAgya bulAkIdAsa belajImuni bhagavatIdAsa (bhaiyA) bhagIratha 20, 22, 106 133, 245, 248 21 4, 249 60 bhadrabAhu bha~varalAla nAhaTA bhagavatIdAsa bhavAnIdAsa bhagautIdAsa bhAIdAsa bhAU bhAgavijaya bhAgyasAgara bhANavijaya marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 213 bhAnucaMdra 307 bhAnuvijaya 307 bhAmAzAha 310 311 307 309 13 bhArAmala bhAvakIrti 314,551 316 15, 316 42 83 bhAvajI bhAvavinaya bhAvaratna bhAvasiMha bhImajI bhImarAja 312,515 313 bhImazI mANeka bhImasUri 206 bhImAzAha 15 bhuvanakIrti 314 bhuvana soma 272 bhUdharajI bhAvaprabhasUri bhAvapramoda bhUdharadAsa bhUdharadAsa khaMDelavAla bhoja bhojavimala bhojasAgara maNivijaya matikIrti matikuzala matimaMdira 440 547 57, 179, 322 248 130 124, 333 323 38, 39 matisAra 432 matisAgara matiratna mativarddhana mativallabha 7 324, 325, 451 7 123 215 326 327, 513 297 327 56, 327 91 210 457 55, 170 207 87 251, 525 335, 516 98 17, 548 337 92, 93 419 343 323, 344 69 344 33 511 41 344 346 345 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti-nAmAnukramaNikA 571 245 495 549 359 42 matisuMdara matihaMsa mathurAdAsa mathurAdAsa pATaNI manarAma manarUpa manasukharAma manoharadAsa malayA (satI) malakacaMda (saMghavI) mahAtmA gA~dhI mahArANApratApa mahAvIra mahimAprabhasUri mahirAja mahimAvarddhana mahimAsamudra mahimAsAgara mahimAsuMdara mahimAsari mahimAsena mahisiMha mahimAhaMsa mahimAharSa mahimodaya mahendrakIrti maheza muhammadazAha mANikya mANikyavijaya mANikyasAgara mANikya saubhAgya mANekavijaya 30 mANekavimala 355 351 mAdhavasiMha 547 mAdhosiMha rAThaura 83 mAna 82 346 mAnakavi 355 230, 549 mAnatuMga 26 mAnamuni 257 17, 346 mAnavijaya 70, 72, 362 124 459, 491 . . 56 mAnavijaya I 358 419 mAnavijaya II 7 mAnavijaya III 360 16 mAnasAgara 298, 328 mAnasiMha 210 mAnasiMha mAna 350 mAnAjI mAnUsAha 43 mIra-muhammada hAzima 95 mIrA 14 350 mizrabandhu 417 350 mukticandra 114 349 muktivijaya 161 166, 350 mugatisAgara 206 351 municaMda 34, 73 351 munimeru 514 munivijaya 225 352 munivimala 249 murAda 352 muhammada begaDA 424 353, 368 muhammadazAha 5, 10, 467 191, 354 mUlacaMda RSi 270 226 meDalaslo 354 meghakalaza 184 322 106 14 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 megharatna meghavijaya meghavijaya II meghavijaya III medhARSi merUlAbha meruvijaya motIcandra kApar3iyA motImAla 11,32324, 367 368 368 204 269, 370 mohanavimala mohana vijaya yazavaMtasiMha yazonaMda yazolAbha yazovarddhana yazovijaya mohanade saMghahana mohanarAma dalasukharAma mohanalAla dalIcaMda desAI 97,99, 101, 124, yogIndu raMgavijaya gaNi raMgavilAsa gaNi raMgapramoda raghunAtha - raghupati ratanabAI bha* ratnakIrti ratnakuzala ratnacaMda ratnajaya mahagurjara hindI jaina sAhitya kA bRhada itihAsa 84, 129,526 ratnanaMdi ratnaprabhasUri 102 ratnarAja 386 386 387 94, 380 56, 127, 362 388 195 121 510 255 386 198 34 326 280, 371 384 372 133 170 69 162 379 14, 380 8, 11, 12, 22 75, 76, 190 203, 328, 381 466, 549 245 371 384 ratnarAma ratnavarddhana ratnasundara 377 ramaNalAla zAha 373 rayaNacaMda 275 ravivijaya 378 383 388 80, 81 139,525 ratnavallabha ratna vijaya ratnavimala ratnazekhara sUri ratnasAra ratnasAgara ratnasiMha rAjacaMdra rAjaratna rAjalAbha rAjavijaya rAjavimala rAjazekhara sUri rAjarSi 91 rAjasAra 184, 397 rAjasAgara sUri 46, 206, 230 516 rAgA rAjasiMha rAjasiMha saMghavI rAasundara rAjasoma rAjaharSa 215 385 rAjula 214, 386, 387 rAma 73 393, 449 394, 399 56, 116 225 343 9, 366 527 291, 399 400, 511 400 45 21, 87 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 vyakti-nAyAnukramaNikA rAmacandra 42, 130, 215, 403 lakSmIvallabha 11, 14, 425 rAmacandra mizra 403 lakSmIvijaya 205, 280, 431 rAmacaMda caudhurI 403 432, 504 rAmacanda bAlaka 21, 402 lakSmIvinaya 432 rAmacanda zukla 247 lakSmIbimala rAmadeva 424 lakSmIsAgara 46, 461 rAmavijaya 14,408, 415 laghujI 443 vAcaka rAmavijaya-rUpacaMda 410 landhiraMga labdhiratna rAmavimala 416, 537 labdhiruci 435, 458 rAmasiMha 89 labdhivijaya 325, 352 (savAI bhAI) rAyacanda 55, 372 437, 430 rAyacanda 230, 417 labdhivimala 422 rAyacanda II 418 landhisAgara 206, 439 (adhyAtmI) rAyacanda 419 landhodaya gaNi 440 rAyacanda nAgara 417 lalitakIrti 30, 83, 299 rAyasiMha 113, 114 saciravimala 419 lalitasAgara 191 rUpaRSi 121 (paM0) lAkho 8, 435 rUpacanda 12, 277, 549 lAdhAzAha 443 rUpabhadra 420 lAbhakuzala 446 rUparAja 124 lAbhavarddhana 14, 447 rUpaviSaya 354, 373 lAbhavijaya rUpavimA lAbhavimala 491 rUpasiMha 96, 121, 212 lAbhAnaMda rUpaharSa 70, 116 lAvaNyasAgara 292 (rAva) lakhapata siMha 67, 90 lAlakuMvara lakSmIkIti 425 lAlacanda-lAbhavardana 446 lakSmIcanda _ 121 (pAMDe) lAlacanda 14, 17 lakSmIcandra 421, 438, 450 lAlacanda jaina 168, 449 lakhamIdAsa 107, 422 lAlajI sAhu 316 lakSmIratna 423 lAlaratna 449 lakSmIruci 184 lAlavijaya 400 492 420 12 537 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 471 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa lAvaNyakamala 549 vinayacaMda 14, 49, 461, 525 lAvaNyacanda 450 vinayacanda (diga0) 291 lAvaNyaratna 95 vinayadeva sUri 182 lAvaNyavijaya 122, 127, 128 vinayaprabha sUri 43, 472 260, 451 vinayapramoda likhamIdAsa 423 vinayameru 355 (saMghavI) lIlAlAla 529 vinayaraMga 135 laNarAja 106 vinayalAbha 370 lenapUla 3 vinayavijaya 11, 75, 383 lohara-lohaTa 452, 535 vinayavimala 185 lohAcArya 240 vinayazIla 469 vijayaratna sUri 65, 173, 237 / / vinayasAgara 471 vijayarAja sUri 37, 38, 50 vinItakuzala 66, 104, 219 vinItavijaya 473 473, 494 vacharAja 453 vijayavimala 101 vadho (zrAvaka) vijayasAgara sari 207 varddhamAna 65, 222, 454 vijayasiMha sUri 58, 140, 178 varddhamAna sUri 359, 457, 481 varasiMgha RSi 175 varasiMha 121, 454 vijayasena 7, 104, 128 vallabhakuzala vijayahaMsa 204 vasunaMdI vijayaharSa 88, 256 vastA (muni) 456 vijayAnaMda sUri 77, 104, vastupAla tejapAla 228, 473; 531 vAdirAja vidyAkuzala 458 brahmavAdirAja vidyAnaMda ___46 vAdirAja sUri 540 vidyAruci 458 vAnaSi gaNi 101 vidyAvatI jaina 244 vAsava seTha 185 vidyAvilAsa 70, 159 vikramAditya 259, 457 vidyAsAgara 199, 460 vijaya vinayakIrti 182 vijayaRddhi sUri vinayakuzala 116, 461 vijayakSamAsUri 117, 173, 410 453 540 245 250 457 204 185 Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktinAmAnukramaNikA vijaya kIrti 182, 290, 502 vijayakuzala vijayacanda 183, 184 230 vijaya jinendrasUri ziSya 457 vijayatilaka 104 vijayadAnasUri 217, 225, 460 vijayadeva sUri 7, 39, 46, 48 117, 122, 140 203, 457 542 vijayaprabhasUri 39, 48, 66 77, 100, 117 186, 203, 205 479, 536 vijayaraMga vijayamuni vijayaratna vijayalAbha ( bAlacaMda ) vinItavimala vinItasAgara vinodIlAla vimalakIrti 37, 39, 43, 50, 480 464 473 343, 510 vimalaratna vimalavijaya vimalavinaya vimalasAgara vimalasoma vimalaharSa vibudhakuzala vivudhavijaya vibudhavimala sUri vivekakuzala vivekaruci ( vidyAruci) 17, 475 80, 256 70, 479 408, 479 204 72, 283 135 62 vRddhikuzala vRddhivinaya 481 256 461 481, 482 433 184, 471 vivekavijaya ( sAdhvI ) vivekasiddhi vizAlakIrti vizAlasoma vizvabhUSaNa viSNu vIrakuzala vIracanda vIrajI vIradhavala vIravijaya vIravimala vIrasena vIrasaubhAgya 46, 497 446 14, 60, 69, 492,494 vRddhisAgara 40, 46, 228, 479 veNIrAma 495 zaktikumAra zAMta saubhAgya zAMtA bhAnAvata zAMtikuzala zAMtidAsa zAMtivijaya 575 483, 484 486 104 507 486 70 97 115, 490, 491 33, 527 481, 483, 488 438, 491 123 zAMtivimala zAMtisAgara zAMtiharSa 103, 104, 247 306, 353, 360, 497 zAmala bhaTTa 436 zAmaladAsa 184 46, 497 98 301 6, 7, 497, 54 79, 101, 102 473 40 162, 163, 350 447 177 498 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 merugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 91 zAradA 72, 104 saMgharuci 507 zyAma kavi 498 saMjayaharSa 437 zAhajahA~ 1, 2, 3, 5, 6, 9 saMtoSa 242 10, 106, 118, saMtoSavijaya 507 327, 498 (bhaTTA0) sakalakIrti 267, 535 ziromaNidAsa 498 498 ziromaNi mizra 498 sakalakIrti ziSya 508 ziva 60 sakalacanda 508 zivajI (RSi) 41, 255 (zrAvaka) saccIdAsa zivAjI 11 satyavijaya 12; 14, 494, 518 zivadAsa 500 satyasAgara 510 zivanidhAna 350 satyasaubhAgya 46, 553 zivaratna 50 sadAraMga zivavijaya 501 sabhAcanda 509 zIlabhUSaNa 486 samayakIrti 506, 521 zIlavijaya 501 samayanidhAna 511 zIlasAgara 40 samayamANikya 511 samartha zubhacandra 385, 422, 502 sayayasundara 119, 461; 511 samayaharSa 512 zubhavijaya 290, 504 saradAra khA~ 472 zubhazIla gaNi 173 sarasvatI 54, 86 zobhaNajI 443 sahajakuzala 184 zrIkRSNa 31 sahajasundara 269 zrIdeva 5.4 sahasakaraNa zrIpati 506 svayaMbhU zrIbhaSaNa 196 sAgaracanda sUri 432 zrIrAmazarmA 4 sAdhukIrti 8 zrIsoma 506 sAdhuraMga zreNika 61 sAdhuvijaya 128, 536, 542 (pro0) zrotriya 247 sAdhusundara 88, 256 zrutasAgara 40 sAraMgadhara saMgharAja 80 siddharatna 50 zujA 511 22 230 215 Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 577 526 siMha 207 112 ___535 22 sukhalAbha 546 vyakti-nAmAnukramaNikA siMgharAja sumativimala 514 sumatisAgara 230, 464 siddhitilaka 513 sumatisiMdhura siddhivarddhana 118, 513 sumatisUri siddhivijaya 531, 513 sumatisena 526 siddhivilAsa 119, 513 sumatihaMsa 527 siMhavimala 514,491 sUracaMda 528 sthiraharSa 514 surajI (sUrasAgara) 530 sItA surajI muni 529 sIha suravijaya 531 surendrakIrti 277, 533, 534 sukhadeva 82, 83, 515 sukharatana 516 516, 530 sUra (diga0) 532 sukhavijaya 516 sUracaMda (vAcaka) sukhasAgara 517, 518 sthUlibhadra 127, 128 sujAna de 107, 108 sevaka 535, 536 sujAnasiMha 49 somagaNi 162, 163, 147 suDAlAdeva (gaNeza) 110 somavijaya 467, 537 sudharmA svAmI 117 somasundara 31, 34, 173 suMdara 286, 520 saubhAgyakuzala suMdarakuzala 455 saubhAgyavijaya 536, 537 suMdaradAsa 107, 317 saubhAgyasAgara gaNi 529 suMdarasAgara 517 haMsapramoda sundarasUri 178 haMsaratna subuddhivijaya 520 haMsarAja sumatikallola 460 haMsarAja-bhAgacaMda sumatikIrti 277 harSa 542 sumatikuzala 471 harSakIrti 541 sumatidharma 521 harSakuzala 10. sumatimeru 211, 355 haraSacaMda sAdhu 541 sumatiraMga 516, 521 harSacaMda 273, 502, 541 sumativallabha 523 harSanidhAna 392, 541 sumativijaya 413, 525 harSarAja 394 / 538 540 440 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 93 129 264 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa harSaruci 458, 435, 507 hIrasAgara 178 harSavijaya 396, 542, 294 hIrasundara harSavimala 101 hIrasevaka (harasevaka) 546 harSavizAla 299 hIrAnaMda 73, 133, 547 harSasAgara 199, 228 hIrANaMda (hIramuni) 544 harikisana 542 hIrAlAla harikRSNa 42 hIrAdeya harinAma mizra husaina khA~ harirAma hastaruci hetavijaya 314 hastivijaya hemakavi 548 hemacandra himmata 12, 55, 381 hitaruci hemarAja 543 15, 314, 547, (navAba) himmata khA~ 131 549 hIraudaya pramoda 546 hemavimala sUri 481 hIraratna 50,54,56, 423, 538 hemasAra 5.2 hIravijaya 7, 104, 126, 128 hemasAgara 552 175, 178, 262 hemasUri 193, 195 467, 482 hemasaubhAgya 206, 553 180 542 185 544 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka-nAmAnukramaNikA aMgaDadatta RSi caupai aMjanA caupaI aMjanAsundarI svAdhyAya aMtagaDa aMtarIka stavana aMbaDarAsa 46 70, 72 362 42 43, 44 328 akSarabattIsI 37, 349, 459 544 akSaramAlA agaDadatta caupai agaDa RSi nI caupai acaladAsa mojAvatarI guNavacanakA ajAputra caupai ajAputrarAsa ajitanAtha stavana ajitasena kanakAvatI rAsa 18 nAtarA saMJjhAya aThAranAmAM caupAI aThAraha neti 18 pApasthAnaka svAdhyAya ar3hAI no rAsa atItajina caubIsI adhyAtma kalpadruma caupaI adhyAtma kalpataru bAlA0 adhyAtmakalpakrama bAlA0 adhyAtma gItA adhyAtma paMcAzikA adhyAtma phAga 346 296 497 437 57 170 66 73 adhyAtma bAraha khar3I adhyAtma bArahamAsA adhyAtma sAramAlA anaMtacaturdazI vrata kathA anAdi vicAra caupai 231 384 anAthI muni nI DhAla anAthI muni saMJjhAya anAthI RSi svAdhyAya anitya paccIsikA 500 abhayakumAra rAsa 327 abhayakumArAdi paMcasAdhu rAsa 178 539 232 251 430 anubhava prakAza anekArtha nAmamAlA apragaTa saMJjhAgasaMgraha abhayakumAra caupai abhayaratnasAra abhimanyu AkhyAna abhyaMkara zrImatI caupai 25 amarakumAra surasundarI no 100 452 amaradattamitrAnaMda rAsa amarazataka bAlAvabodha amarasena vayarasena rAsa 245 323 279 196 400 113 59, 61 514 15 224 144 134, 305 425 amarasena vayarasena caupai asarasena vayarasena caritra 471 205 171 87, 88 426 260 170, 203, 379 rAsa 411 169 209 136 137, 216, 256 178 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 385 251 28 merugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa amRtadhvani 521 AdityavArakathA 333, 533 arahannaka prabaMdha 264 AdinAtha giit| arahannA caupaI 400 AdinAtha caupaI 72 arahannakarAsa 43 AdinAtha bRhad stavanagAthA 70 arahannA saMJjhAya 35 AdinAtha beli arjunamAlI saMJjhAya 74 AdinAtha saloko 473 arjunamAlI caupai 459 AdipurANa 16, 26, 105 arthabAvanI jodhapura bakhAnI 256 AdipurANa TIkA 245 arbuda RSabha stava 195 AdinAtha pUjA arbudAcala bRhat stava 265 AdinAtha ke paMcamaMgala 35 arbudAcala caupAI 485 AdikumAra caupaI 195, 365 avaMtIsukumAra cauDhAlipu 87 adhyAtma bAvanI 310 avaMtIsukumAla svAdhyAya 169 AnaMdakAvyamahodadhi mauktika 189 avaMtIsukumAla cauDhAlipu 417 / / AnaMdaghana bahattarI azokacaMdra rohiNI rAsa 189 AnaMdaghana 22 stavana bAlA0 190 aSTapada saloko 473 AnaMdakAvya mahodadhi 123 aSTaprakArI pUjA 51, 199 ArAmanaMdana padmAvatI caupaI 216 aSTamI stava 78 ArAmazobhA caupaI 216 aSTApada stava 219 AbUrAja stavana aSTApadasameta zikhara stavana 480 ASAr3habhUtirAsa 194, 365 aSTAkSikA kathA 487 AhAradoSachattIsI 165 AkAzapaMcamI kathA 196 21 prakArI pUjA AgamavilAsa 249 11 aMgajI svAdhyAya 463 AgamasAra 230 indrabhAnupriyA ratnasuMdarI Agamastava 261 satI caupaI 517 AcArapradIpa 343 ilAputra caupaI 216, 217 AThayoga dRSTivicAra saMJjhAya ilAcIkumAra caupaI athavA no bAlAvabodha 190 rAsa 193 ATha ruci saMJjhAya 233 iriyAvahI mithyA duSkRta AtmadvAdazI 221 bAlAvabodha AMtarAnustavana 212 iSukArasiddha caupaI 113, 114 AtmazikSA svAdhyAya 237 uttamakumAra caupaI 204 AtmAvalokana 224 uttamakumAra rAsa 437, 462 304 400 Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka-nAmAnukramaNikA . 581 uttamacaritra kumAra rAsa 170 aitihAsika jaina kAvyasaMgraha 70 uttarapurANa 105, 108, 109 111, 116, 166, uttarAdhyayana sUtrabAlA 362 230, 261, 526 uttarAdhyayanajIta 395 aitihAsika gurjara kAvya saMcaya uttarAdhyayana 36 saMJjhAya 59 206 uttarAdhyayanagIta 136 aitihAsika rAsa saMgraha 70. 86 uttarAdhyayana TIkA 42 227, 486 uttarAdhyayana svAdhyAya 544 aitihAsika saMJjhAyamAlA 305 udayapura gajala 110, 111 jaina aitihAsika gurjara rAsa udararAso 400 saMgraha 455 udyamakarmasaMvAda 91 osavAla rAsa 411 upadeza ciMtAmaNi 194 RSabha jinastava 78, 212 upadeza chattIsI 163 RSabhadatta caupaI 387 upadezadohAzataka 549 RSabhadatta rUpavatI caupAI 30 upadeza battIsI 35, 389 300 upadezabAvanI 80, 81 RSabhastava 174 upadezazataka 15 RSabhadeva stavana 135, 441 upadezamAlA bAlA 413, 494 RSabhapaMcAzikA bAlAbabodha 142 495, 519 RSidattA caupaI 295 upadezaratnAkara RSidattA rAsa 171 upadeza ratnamAlA 224 kakkAbattIsI 26, 323 upadezasiddhAMtaratnamAlA 244 kdd'kho| 277 upadhAna vidhistavana 46 kathAkoza 181 upadhAna(laghu)stavana 467 kathavannArAsa 136, 225 upamitibhava prapaMcArAsa 169 kayavannA caupaI / ekAdazI caupaI 69 karpUravijaya nirvANa rAsa 519 ekAdazI stavana 78 karmacaupai 91 ekIbhAva stotra 133 karmabattIsI ekAdazAMgasthirIkaraNa saMJjhAya karmavipAka 490 268 karmasaMJjhAya ekIbhAva stotra 250, 548 karmastavana ratna elAcaritra 388 karaNIchaMda 389 aitihAsika kAvyasaMcaya 536 kalpakiraNAvalI 126 38 198 25 217 141 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 122 233 582 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kalpaprakAza 518 kautuka pacIsI 87, 89 kalpasUtra 159, 417 khaMbhAta tIrthamAlA 345 kalpasUtra bAlAvabodha 103, 229 khAparAcora caupai 31, 447 386 khimaRSi pAraNAM 107 kalpasUtrAMtara vasa caudaha svapna khumANa rAsa 247 kA vivaraNa 400 khemAhaDAliyA no rAsa 423 kalAvatI caupaI - 384, 417 gajakumAra saMJjhAya 74 kalyANa maMdira dhrapada 44 gajabhAvanA kalyANaka stava 219 gajasiMha kumArarAsa kalyANamaMdira stotra 411 gajasiMha rAjArAsa 504 kalyANasAgarasUrirAsa 200, 201 gajasukumAra caupaI 302 kavi pramodarasa 356 gajasukumAla saMJjhAya 233 kavitta bAvanI 135 gaNitasAra 41 kavi vinoda 355 giranAra stuti kAnha kaThiyArA rAsa 365 gItagovidAdarza 417 kAla jJAnaprabaMdha 428 guNakaraMDaguNAvalI rAsa 171 kAvyaprakAza 91 guNakaraMDajuNAvalI caupaI kIrtidhara sukozala cauDhAliyA 41 222 kIrtiratnasUrichaMda 521 guNajinarAsa 495 kRSNa rukmiNI beli bhASA guNaThANAmIta TIkA 426 guNamAlA caupaI 114, 115 kuMDaliyA bAvanI 389 guNamaMjarI varadatta caupAI 64 kumatinivAraNA huMDI stavana 370 guNavamIrAsa 200, 201 kumatirAsa yA pratimAsthApana guNasuMdarI caupai 307 guNasthAna svAdhyAya 217 kumati no rAsa 453 guNasthAnaka vIrastavana 467 kuladhvaja caupaI 41, 70, 459 guNAvalI 117 kuladhpajakumArarAsa 61, 397 guNAvalI caupai 31, 441 kulapAka Adistavana 44 guNAvalI kuNakaraMDarAsa 116 kuzalasUri gIta guruguNa chatrIsI 232, 233 kusumazrI rAsa 122, 165 gurupUjA 551 kezavabAvanI 95 gururAsa 182 kezI paradezI saMbaMdha 204 guruziSya chattIsI 349 gIta 91 gama Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka-nAmAnukramaNikA 583 264 gurustuti-guruvANI 339 candrakevalI rAsa 189 gomaTTasAra bhASATIkA 549 candraprabha vinatI 46. gauDapiMgala 91 candralekhA caupaI athavA rAsa 344 gauDI chaMda 309 candralekhA satI rAsa 370 gauDIpAsa stavana 408 candrahaMsa kathA 202, 542 gauDIpArzva stava 389, 390 candrodaya kathA 31 gauDIpArzvanAtha chaMda 78, 79 carakhA caupaI 26, 27 gauDI pArvanAtha stavana 144 cANakyanIti TabbA 447 gauDI pArzvanAtha saMbaMdha 521 cAra kaSAyacaritra vinatI 57 gauDI prabhugIta 86, 513 cAra mitroM kI kathA 26, 28 gautama svAmI rAsa 417, 497 ciMtAmaNi gIta 385 gautama svAmI svAdhyAya 122 ciMtAmaNi pArzvanAtha stavana 174 caMdanabAlA caupaI 119 citrabaMdha dohA 181 caMdanabAlA saMJjhAya 271 citrasaMbhUticauTAliu 546 caMdanamalayAgiri 163 citrasaMbhUtisaMdhi caMdanamalayAgiri caupaI 90, 104 citrasaMbhUtisaMJjhAya 177 124, 125 citrasena padminI caupaI caMdanamalayAgiri caupaI 527 citrasena padmAvatI caupii| 411 caMdanamalayAgiri rAsa 29, 380 citrasena padmAvatI rAsa 543 caMdarAdhA copaI 435 cittaur3a gajala 110 caMdarAjA rAsa 210 cidvilAsa 224 caMdarAmA rAsa athavA candracaritra cetanakarmacaritra 320 376, 458 cetana gIta 83, 84 caMpaka caupaI 383 cetanagIta lahari 277 caMpaka rAsa 236 cetana lorI cakravati vibhUti varNana 242 cetana sumatisaMJjhAya 323 caturdazI caupaI 202 cetana hiMDolanA gIta caturvidha saMghanAma mAlA 136 caityaparipATI 350 caturvizati chappaya 118 caitrIpUrNimA stavana 217 caturviMzati jinapUjA 403 cauDhAliyo caturviMzati jinastavana savaiyA 475 14 guNasthAnaka bhAsa 344 caturviMzati tIrthaMkara pUjA 28 14 svapnadhavala 464 caturviMzati stuti 83 caubIsa atizaya no chaMda 200 226 83 323 452 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 136 584 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa caubIsa ekAdazI prabaMdha 34 6 ArA caupai 421 caubIsa jinanamaskAra 361, 294 6 Avazyaka stavana 467 caubIsa jinabola 323 6 karmagraMtha bAlAvabodha 178 caubIsa jinabhAsa 470 chaMdamAlikA 552 caubIsa jinasavaiyA 143, 521 chaMda ratnAvalI 130, 131, 542 caubIsa jinastava 115 chappaya bAvanI 426, 389 cauvIsa jinastava athavA jakhar3I 339, 312, 313 caubIsI jagaDu prabaMdha caupai caubIsa jina nu stavana 290 jaMbavatI caupai 530 caubIsa jinastuti 535 jaMbUkumAra rAsa 120, 127 caubIsa jinastotra 139 128, 453 caubIsa jinastavana jaMbU caupai 50, 521 caubIsa ThANA caupaI 452 jaMba prajJapti bAlAvabodha 174 cauvIsa tIrthaGkara pUjA 26 jaMbUrAsa 288, 188, 253 caubIsa tIrthaGkara stuti 26 jaMbUsvAmIcarita 108 caubIsa daNDaka jaMbUsvAmI cauDhAliyu 229 caubIsa daNDaka bhASA 245 __ jaMbUsvAmI rAsa 50, 492, caubIsa daNDaka vicAra 172, 380 bAlAvabodha __jaMbUsvAmI svAdhyAya 121 caubIsa mahArAja pUjA 108 jayasenakumAra caupai cauvIsI 118, 185, 262, 265 jayaMtI saMdhi 270, 306, 331, 388 jayaratnasUri bhAsa 399, 410, 433, 443 jayasenakumAra prabaMdha 451, 461, 463, 495 jayasenarAjA caupai 516 507, 513, 518, 538 jasarAja bAvanI 167 caubIsI cauDhAliyu ra76 jasavaMta vilAsa 490 cauvIsI caupai 544 jinakuzalasUri chaMda 426 caubIsI athavA caturviMzati jinagIta jinabhAsa 203 jinacaMdasari kavitta / 521 caubIsI jinastavana 367 jinacaMdasUri chaMda - 110 caubIsI hIrAbaMdha batrIsI 78 jinadattacarita 486, 346, 487 cauvolI caupai 87 jinadattasUri chaMda / 389 caumAsI devavaMdana 393 jinajanma mahotsava 234 117 303 26 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka-nAmAnukramaNikA jinajI kI rasoI jinapaMcakalyANaka stava jinapAlita jinarakSita rAsa 300 66 jinapratimA dRDhakaraNa haMDIrAza jinapUjAvidhi stavana jinamata khicarI jinamAlikA jinaratnasUri nirvANa rAsa 70, 71 jinaratanasUri gItAni 116, 70 96 jinavara stavana 144 jIvadayA rAsa jIvadhara carita 250 jinavANI saMgraha jinasukha sUri gItam 526 411 jina sukhasUri majalasa jinastavano 516 167, 163 jinaharSa graMthAvalI jinendra bhaktiprakAza 258 jinendrastavanAdi kAvyasaMdoMha 52 312, 340 jinendra stuti jIvacaturbhedAdi battIsI 242 273 18, 245 277 165 188 486, 487 521 jIvalUhari jIvavicAra prakaraNa jIvavicAra bAlAvabodha 26, 28 jainayatI guNavarNana jainaratna saMgraha jainarAsasaMgraha jainazataka jIvavicArastavana jIvavicAra bhASA jainakathA ratnakoza jainacaubIsI jaina gurjara kaviyo jaina gurjara sAhityaratna jainapadAvalI 494, 519 322 55 314, 315 19, 77 141 131, 132 jaina zvetAmbara heralDa jaina saMjjhAyamAlA jaina saMjjhAya saMgraha jaina satyaprakAza 111 75 273, 72, 73 337 361 jodhapura varNana gajala jobana asthira sajjhAya jyotiSa sAra 419, 211 402, 167 jaina sAra bAvanI 389. jaisalamera pArzva bRhat stavana 136. jaisalamera stavana 35 548 57 80 jJAtA dharma jJAtA sUtra 19 adhyayana jJAtA sUtra TavvA jJAtA sUtra svAdhyAya jJAnakalA caupaI jJAnagItA 46 jJAna bAvanI 178 jJAna nirNaya bAvanI jJAna paMcamI jJAna pacIsI vratodyApana jJAna ciMtAmaNi jJAna chaMda cAlIsI jJAna darpaNa jJAna dvipaMcAzikA athavA 585 jJAna rasa jJAna samudra jJAna sukhar3I jJAnArNava jJAnAnaMda zrAvakAcAra 56 42 295 386 166. 521 492 348 323 224 540 323 204 534 357 181 509 230, 422 130 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 537 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jhAjhariyA muni saMjjhAya dazavakAlika gIta 70, 136 328, 544 dazavaikAlika nAdaza adhyayana DorI kA gIta 268 nIdaza saMjjhAyoM 493 ThaMThaNa muni saMjjhAya 232, 233 daza vaikAlika sajjhAya 459 ThaMThaNa muni 56 daza vaikAlika sUtra Dhu Dhaka matotpattirAsa 43310 adhyayana gIta 166 NamokAra sidi 26 daza zrAvaka gIta 136 NamokAra rAsa daza sthAna caubIsI 251 tIrthamAlA 189, 501 dazArNabhadra caupaI 256 tIrthamAlA stavana dazArNabhadra cauDhAliyu 89, 90 tIna caubIsI caupai 498 dazArNabhadra kI cauDhAliyo 98 23 padavI svAdhyAya 63 dazAzruta skaMdha bAlAvabodha 96 tejapAla rAsa 413 darzanASTAMga viNApahAra tejasAra rAjarSi rAsa 282 stotra bhASA 460 tribhuvana kumAra rAsa 47 dastUra mAlikA 309 tribhuvana caritra dravya prakAza bhASA 230, 231 tribhuvana dIpaka pravandha 254 dravya saMgraha padmAnuvAda bhASA 547 triloka darpaNa kathA 105, 06 dravya saMgraha bAlAvabodha 403,540 triloka sAra 105 dAI gIta 268 triSaSTi zalAkA puruSa dAna chagIsI 394 _ vicAraM stavana 494 dAna dIpikA 219 zrepana kriyAkoza 82, 83, 245 dAmannaka caupaI 184, 202 trailokya dIpaka kAvya 94 digpaTa caurAsI bola 12, 549 thAvacyA kumAra cauDhAliyu 418 dilArAma vilAsa 221 thAvacyA muni sajjhAya 209,211 dRSTAMta zataka (saM.) 212 thAvacyA muni saMdhi 504 dIpamAlikA kalA vAlA0 173 thAvacyA sukozala caupaI 400 dIvAlI kalpasUtra daMDaka stavana 52 durjanadamana caupaI 202 dayAdIpikA caupaI 252 duriyara stotra bAlA0 389 darasana chattIsI 242 duriyara stotra TabbA 411 dazamata stava caubIsI sajjhAya zrImad devacaMda (3 bhaag)| 370 devadharma parIkSA 12 dazavakAlika 71 devarAja baccharAja caupaI 69. 48 518 230 Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka-nAmAnukramaNikA devavaMdana mAlA devavaMdana mAlA aura caitya devendra kIrti ko jakar3I dohA paccIsI dohA bAvanI athavA mAtRkA bAvanI dohA zataka sajjhAya bhAga 3 devAnandAbhyudaya (saM0 ) devIdAsa vilAsa (aprakAzita) dhanadatta rAsa dhannA aNagAra svAdhyAya athavA DhAliyA dhannA kI DhAla dhannA caupaI dhannA mAtA saMvAda dhannA rAsa 112, dhannA RSi caupaI dhannA zAlibhadra caupaI 394, dharma pacIsI dharma parIkSA 189 dharmabuddhi caupaI dharma parIkSA bhASA dharmaM brAvanI 218 368 dhanya kumAra carita dhanya kumAra carita bAlA athavA dAna kalpadruma bAlA dhamannaka rAsa dharmadatta caupaI dharmadatta dharmavatI caupaI dharmadatta RSi rAsa dharmanAtha stavana 242 277 15, 267 194 98 70, 144, 457 166 15 350 505 122, 214 346 128, 397 108, 09 99 56 dharmabuddhi pApabuddhi caupaI dharmabuddhi pApabuddhi rAsa athavA kAmaghaTa rAsa dharmabuddhi maMtrI ane pApabuddhi rAjAno rAsa dharmarAso dharmavilAsa dhyAnamAlA athavA anubhava lIlA dharma sarovara dharmasAra dharmasahelI dharmasiMha bAvanI dharmasena caupaI dhammila rAsa dhyAnadIpikA catuSpadI dhyAnAmRta rAsa dhUrtAkhyAna prabandha naMda bahuttarI athavA 447, 295 dhvajabhujaMga kumAra caupaI naMda battIsI naMdarAma paccIsI 587 93 37 213 413 469 namaskAra svAdhyAya 250 narmadAsuMdarI caupaI narmadA suMdarI rAsa 347 217 nayacakra vacanikA 259 nayacakra bhASATIkA 282 249 15, 181 498, 499 346 255 379 192 231 55 25 279 464, 291 46 virocaMda mehatA novArttA 164 439 272 263 naMdiSeNa caupaI 390 naMdiSeNa rAsa athavA caupaI 194 naMdIzvara pUjA 27, 28 280 335, 336 372, 373 551 549 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 nayacakra sAra nayavicAra rAsa 232, 233 361 305 narabhava dazadRSTAMta svAdhyAya 187 narasiMha mehatAnuM mAmeru naladamayaMtI caupaI navakAra battIsI 198 135 navakAra rAsa athavA rAjasiMha rAjavatI rAsa navakAra rAsa navakAra stavana navatatva bhASA navatatva bhASATIkA navatatva caupaI navatatva bAlAvavodha navatatva vicArastavana navatatva rAsa navatatva caupaI navapada rAsa navalakhI navavADa sajjhAya navavADa brahmacarya navavADI saMjjhAya nAgazrI kathA nAr3I parIkSA nyAyasAgara nirvANarAsa navatatvaprakaraNa bAlAvabodha 360 358 rAjula bAramAsa 323 372 rAjula battIsI nemakumAra dhamAla 93 nemikumAra rAsa 286 nemicandrikA 50 165 mahagurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nirvANa kANDa bhASA nisasyASTamI vrata kathA nisANI mahArAja ajita siMha nArI ne sikhAmaNa saMjjhAya nigoda vicAra gIta nidAnI sajjhAya nirdoSa saptamI vrata kathA nirvANa maMgala aDhAI dvIpa nirvANa maMgala 119 255 252 nemajI rekhatA 475 nemacarita savaiyA 211 nemanAtha zaloko 55 nemanAtha stavana 212 manAtha rAjimatI bAramAsa 56 273 411 nema rAjImatI bAramAsa 212 nema rAjImatI bAramAsa savaiyA 454 167 289 rAjula nA na vabhava sajjhAya 520 237 197 77 299 19, 45, 46, 175, 352 20 ma 494 297, 284 57 102 90 nemajI kI lahari nema battIsI 84 406 196 486 487 nema nema nemicarita nemi jima zaloko nemi navaraso 83 197 447 311, 268 536 372 411 neminAtha caritra 20, 26, 28, 29 neminAtha caupaI 67 neminAtha caritra bAlAvabodha 413 nemijI vyAhalo 449 neminAtha maMgala 477 nemijI kA maMgala 487, 20 neminAtha kA dazabhava varNana 535 neminAtha sajjhAya 545 Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 pustaka-nAmAnukramaNikA neminAtha jI kA silokA 98 paMca mahAvrata saMjjhAya 76,77,106 neminAtha phAga 400, 461 paMcamAsa caturdazI vratodyApana 534 neminAtha bAramAsA 265, 323 paMcamI caupaI neminAtha bhramaragItA 468 paMcamI stavana 57, 58 neminAtha rAsa 67, 333, 334 paMcameru pUjA 27, 28, 487, neminAtha stava 342 neminAtha saloko 473 paMcaviMzati kA 130, 131 nemi bAramAsa 280, 107, 167 paMcaviMzati hindIbhASA TIkA nemi byAha 20 . 301 memi rAjImatI jakhaDI 551 paMca saMdhi vyAkaraNa bAlA0 400 nemi rAjImatI rAsa 66, 457 paMca samavAya stavana 467 nemi rAjImatI sajjhAya 288 paMcAkhyAna caupaI athavA nemi rAjula bArahamAsA 431, karmarekhA bhAvinI caritra 272 464, 475, 21, 96, 353 paMcAstikAya 133 nemi rAjula saMvAda 39 paMcAstikAya padmAnuvAda 547 nemi rAjula siloko 94 paMcAstikAya TIkA 549 bemisura rAjimatI kI lahari277 paMcendriya saMvAda 321 nemi hiMDolanA 323 paTTAvalI sajjhAya 468 nemIzvara jayamAla 541 paMdaramI kalA vidyA rAsa 491 nemIzvara rAsa 277, 457, padasaMgraha 83, 339 3, 19, 20, 23 padmanandi paMcaviMzatikA bhASA memIzvara rAjamatI ko vyAhulo 268, 311, padmapurANa 16, 108, 109, 417 nemIzvara savaiyA 457 padmaparANa bhASA TIkA 245 naukAbaMdha 475 padmaprabha stavana 400 paMca kalyANakAbhidha jinastavana padmAratha caupaI 438 padmAvatI nI vinatI paMcakumAra caritra (saM0) 425 padminI caritra athavA paMcakhANa stava 404,406 gorAbAdala caupaI 440 paMcadaNDa caupaI 498 patravaNAM alpA bahuta paMca parameSThi navakAra sArabeli 98 bola bhASA 323 552 paradezI rAjA rAsa. 194 paMca pratikramaNa sUtra 455 paramAtma prakAza 182 514 224 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 102 436 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa paramAtma prakAza caupaI 252 pArzvanAtha no chaMda 508 paramAtma prakAza bhASA 549 pArzvanAtha chaMda . 31, 326 paramAtma prakAza bhASA TIkA 241 pArzvanAtha nAmamAlA paramAnanda stotra bhASA 242 pArzvanAtha prabaMdha 143 parasmI tyAga sajjhAya 57 pArzvanAtha stavana 70, 105, 252 prajJApanA sUtra bAlAvabodha 178 pArzvanAthajI kA sAlehA 26, 28 pratikramaNa TabbA 386 pArzvanAtha stuti 37,340 pratimA zataka 328 pAvapurANa 18, 20, 22, 341 prabodha ciMtAmaNi 254, 521 pArzvastavana 35, 37, 57 prabhaMjanA sajjhAya 233 pArzvastava 294 prabhAta jayamAla 475 pArasati nAmamAlA prabhAsa stavana 481 prAcIna garjarakAbya pravacana sAra 181 prAcIna chaMda saMgraha pravacanasAra bhASA TIkA 549 prAcIna tIrthamAlA saMgraha 502 pravacanasAra padmAnuvAda 549 prAcIna tIrthasaJjhAya 189 praznottara zrAvakAcAra 314 prAcIna phAgu saMgraha 492 pAkSika kSAmaNA bAlAvabodha 190 prAcIna madhyakAlIna bArahamAsA pAkSika satra bAlAvabodha 518 353 pA~ca indriya saMvAda 307 prAcIna madhyakAlIna bArahamAsA pAMcama caupaI 222 saMgraha 107 pATaNa caitya paripATI stavana 542 prAcIna stavana ratna saMgraha 355 pAMDava caritra 446 434, 167 pAMDava caritra rAsa 70, 72 prAcIna stavana saJjhAdi 363 saMgraha pAMDava caupaI 447 prAcIna stavana saMgraha pAMDava purANa 314, 551. prAstAvika kuMDaliyA bAbanI 259 pArzva jinastavana 187 piMDadoSa vicAra saJjhAya 284 pArzvanAtha caupaI 435 pRthvIcandra guNasAgara caritra pArzvanAtha no chaMda 436 bAlAvabodha pArva chaMda 136 prItaMkara caritra pAzrvanAtha kathA 333 prItaMkara caupaI 277 pArzvanAthacaritra bAlAvabodha 324 pukAra paccIsI 242 pArzvanAtha kA caritra 487 puMDarika kuMDarika saMdhi 397 nagada 76 445 180 Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 408 293 pustaka-nAmAnukramaNikA puNyadatta subhadrA caupaI 301 bAre ArA nI caupaI 504 puNyapAla guNasuMdarI rAsa 375 bAra bhAvanA nI 12 saJjhAya puNyapAla zreSTha caupaI 105 athavA puNyaprakAza (arAdhanA) bhAvanA belI saJjhAya 139 nuM stavana 467 bAramAsa 216 puNyasAra kathA 296 bAravrata grahaNa (TIpa) rAsa 188 puNyasAra cau0 287 bAravata rAsa puNyasena caupaI 222 bAravrata vicAra puNyAsrava kathAkoSa 83, 85 bAravrata sajhAya 205 puNyAsrava kathAkoSa bAraha bhAvanA 340 . bhASATIkA 245 bAvanagajA gIta pUSpadaMta pUjA 333, 334 bAvanI 511 pUjAbattIsI 35 bAhubala svAdhyAya premavilAsa rAsa 186 bAhubala saJjhAya phUlamAla paccIsI 475 bihArI satasaI TIkA baMkacUla rAsa 102 bIkAnera gajala baMkacora kI kathA 22, 263 bItarAga paccIsI 242 baMgaDI aura devarAja baccharAja bIrabhANa udayabhANa rAsa 95 caupaI 41 bIra stavana 212 baMgalA deza kI gajala 273 bIrasvAmI rAsa 222 bacanakoza 314 bIsa tIrthaGkaroM kI jayamAla banArasI vilAsa 133 26, 28 baMbhaDavAlA mahAvIra stavana 489 20 viharamAna stavana 114 balabhadramuni vairAgya saMJjhAya 57 20 viharamAna jinastava 171 balibhadra gIta 385 20 viharamAna jina gItAni basaMta pUjA 59, 61 bratakathA koSa 108 bIsa sthAnaka rAsa 170 brahmacarya athavA ziyala nI 99, 434 navavADa saJjhAya buddhivijaya brahma bAvanI 274 budhajana satasaI brahmavilAsa buddhi bAvanI 242 bAIsa abhakSa nivAraNa buddhila vimala satI rAsa 320 saJjhAya buddhisena caupaI 207 28 bIzI 15 317 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 . maga 592 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa be laghu rAsa kRtiyoM 198 bhImajI caupaI 86, 87 bola sajjhAya ___35 bhuvanabhAnu kevalI rAsa athavA bhaktAmara TabbA 411 rasalaharI rAsa bhaktAmara bAlAvabodha 421 bhuvanadIpaka bAlAvabodha 433 bhaktAmara bhASA kathA 475 bhuvanAnaMda caupaI 521, 506 bhaktAmara bhASA 475 bhUdhara zataka 15 bhaktAmara stotra padyAnuvAda 549 bhUdhara vilAsa 338 bhaktAmara stotra rAgamAlA 235 bhUpAla stotra bhASA 460 bhaktAmara savaiyA bhoja caupaI 91 bhagavatI sUtra bAlAvabodha 291 bhojarAja caupaI bhagavatI sUtra saJjhAya 468 maMgalakalaza caupaI 368 bhartRhari zatakamaya bAlAvabodha maMgalakalaza mahAmuni catuSpadI 411, 301 383 bhahari zatakamaya bhASA TIkA maMgalakalaza rAsa 481 426 maMgalakalaza caupaI athavA bhartRhari maya bhASA athavA caritra 176, 164 . AnandabhUSaNa 267 maMgalakalaza dAsa 59, 225 bhadranaMda saMdhi. 394 magasIjI pArzva dazabhava stavana bhadrabAhu carita 542, 129, 520 84, 83 magasIjI pArzvanAtha stavana 62 bharata bAhuvali chaMda 426 / matAno chaMda athavA IzvarIchaMda 91 bharata bAhubali no zaloko 56 matsyodara caupaI 511 bhavadatta bhaviSyadatta caupaI 215 matsyodara caupaI 165 bhavabhAvanA bAlAvabodha 360 matsyodara dAsa 419 bhAMgakaraka saJjhAya 57 madanayuddha / 548 bhAmA pArasanAtha nu stavana 57 madana kumAra rAsa bhAratIya vidyA 111 madhyakAlIna bAramAsA / bhAvanA vilAsa 426 madhubinduka caupaI 321. bhAva paccIsI .35 manaka mahAmuni saMJjhAya 435 bhAvaratna sUri bhAsa 57 manakarahA rAsa bhAvI nI karmarekha rAsa 491 manarAma vilAsa 346 bhASA sAratha 112 mayaNa rehA rAsa 546, 464 bhIr3a, bhaMjana stavana 57 maroTha kI gajala 228 126 310 Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 350 123 pustaka-nAmAnukramaNikA malaya caritra 78, 185 mANekadevI rAsa malaya sundarI caupaI 441 mAtAjI kI vacanikA 135 malaya sundarI mahAbala rAsa mAtRkA bAvanI athavA vinodavilAsa rAsa 54 mAnabAvanI 357 mallInAtha paMcakalyANaka stavana mAnatuMga mAnavatIrAsa 375, 299 511 mAnatuga mAnavatI caupaI 31, 32 mallinAtha stava 93 mAhAtmya gabhita zrI nemijina mahAnizItha 195 stava 78 mahApurANa 16 mRgAMka lekhA rAsa 170, 483 mahAbala malayasundarI rAsa 171 mRgAputra caupaI athavA saMdhi 165 oo mRgAputra caupaI mahAvIra gIta 57 mRgAputra saJjhAya 113 mahAvIra gautama chaMda 426 mitravilAsa mahAvIra cauDhAliyA mizrabandhu vinoda 475 mahAvIra jina paMcakalyANaka 409 mucchabhAkhaNa kathA 35 mahAvIra rAgamAlA 285 munipati caupaI 252 mahAvIra 72 varSAyu munipati rAsa 52, 117 khulAsApatra 411 muhapattI paDilehaNavicAra mahAvIra stavana 293, 514 stavana mahAbhArata 134 mUrkha nI saJjhAya 271 mahArAo zrI gohaDajI mUtA neNasI kI khyAta 275 no jasa mUladeva caupaI 404, 06 mahArAva lakhayata duvAvaita 91 muhUrta maNimAlA bhASA 411 mahimatI rAjA ane meghakumAra cauDhAliyA 35 ___ matisAgara pradhAna rAsa 57 meghakamAra caupaI 143 mahimAprabha sUri nirvANa meghakumAra saJjhAya 505 kalyANaka rAsa 330 meghamuni saJjhAya 75 mAMkaDa rAsa 352 moTU saMJjhAyamAlA saMgraha mAMkaDa bhAsa 435, 194 mAMgItugI girimaMDala mohaviveka rAsa 252 / pUjA (saM0) 486 mauna ekAdazI devavaMdana 217 mAMDaka rAsa 87, 88 mauna ekAdazI caupaI 11 mANikakumara kI caupaI 49 mauna ekAdazI stava 175; 438 430 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 yazodhara carita 18, 23, 108 109, 422, 452 26 yazodhara caupaI yazodhara rAsa 54, 350 yoga ciMtAmaNi bAlAvabodha 386 yoga ratnAkara caupaI 266 yogazAstra caupaI 521 yogazAstrabAlAvabodha 314, 452 rasikapriyA rasikapriyA bhASATIkA ratnAkara paMcaviMzatistava ratnacUr3a vyavahArI rAsa ratnatraya vratakathA ratnacUr3a rAsa ratnazekhara ratnavatI rAsa ratnasAra tejasAra rAsa 68 196 ratnapacIsI ratnacUr3a caupaI 208 171 ratnasAra rAsa ratnasiMha rAjarSi rAsa ratanapAla rAsa marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhada itihAsa ravivrata kathA 25, 460 511 rasamaMjarI rahanemi rAjImatI sajhAya 456 426 rAja ( cetana) battIsI rAjamatI saJjhAya 98 ratnapAla caupaI ratnacUDa caupaI ratnacUr3a maNicUr3a caupaI ratnahAsa caupaI ratnarAsa caupaI ratnahAsa rAsa ratnakIrti sUri caupaI 512 92 69 172 121 171, 506 169 531, 532 528, 374 389, 391 38 441 426 ratnasamuccaya ratnasamuccaya bAlAvabogha ratnasAra kumAra caupaI rasamoda zRMgAra rasalaharI 425 380 525 255 541 449 221 61 rAjalagIta 505 rAjimatI rahanemi sajhAya 505 rAjavilAsa 367 rAjasAgarasUri nirvANa rAsa 553, 206 471 rAjasAgarasUri saJjhAya rAjasiMha caupaI 241 rAjasiMha kumAra rAsa 378, 393 rAjasiMha rAsa athavA navakAra rAsa rAjula paccIsI rAjula rahanemi saJjhAya rAThoDa ratana maheza dasottarI vacanikA rAjakapura stavana rAtribhojana kathA rAtribhojana caupaI rAtribhojana parihAra rAsa rAtribhojana saMJjhAya 110 94 83 35, 70 72, 425, 527 rAdhAkRSNa bAramAsa rAmacandra lekha rAmacarita mAnasa rAmavinoda rAmavinoda sAroddhAra rAmAyaNa caupaI ripumardana rAsa 53 20, 475 464 40, 172 456 176 194 21 404 215 458 484 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka-nAmAnukramaNikA rUpadIpapiMgala rUpasena kumAra rAsa rohA kathA caupaI rohiNI coTAliya rohiNI caupaI rohiNI tapa rAsa rohiNI rAsa 135, 179 238 58, 66, 74 lalitAMga rAsa lIlAvatI lIlAvatI rAsa lIlAvatI gaNita caupaI lIlAvatI sumati vilAsa lIlAdhara rAsa lokanAla bAlAvabodha lokAzAha no saloko lodravA stavana vanarAjarSi caupaI lakSmIsAgara sUri nirvANa 413 rAsa lakhapata piMgala 67 lakhapatamaMjarI nAmamAlA 67, 91 lakhapata jasasindhu 91,67 91 vairAgya bhAvanA lakhapata svarga pratisamaya vacharAja haMsarAja caupaI laghukSetra samAsa bAlAvabodha 200 varasiMha kumAra caupaI laghusAdhu vaMdanA 89 vAgvilAsa saMgraha vAgvilAsa kathAsaMgraha laghumaMgala 132 labdhividhAna vratakathA 84, 85 labdhividhAna kathA 83 219 32, 417 93, 447 447 55 529 190 varadatta guNamaMjarI rAsa vaMdAruvRtti vratavidhAna rAso vasudeva hindI vastupAla 464 vasudeva rAsa 457 varddhamAna purANa 72 varddhamAna janmamaMgala 59 vaNika nidhi 93, 94 66, 56 229 221, 244 56, 281 tejapAla caupaI 31, 33 vastupAla tejapAla rAsa vaMdanA 97 35 515 varakANA pArzvanAtha stava 426 vacharAja rAsa 510 vacharAjacaritra rAsa 281 vacharAja devarAjacaupaI 464, 465 vajranAbhi cakravartI kI vAsupUjya stava vRddhisAgara sUri rAsa vikrama kanakAvatI rAsa vidyAvilAsa rAsa vimalAcala stava vikramacarita vijayaseTha vijayA seThAnI sajhAya vijayaseTha vijayA satI caupaI vikramAditya caupaI vikramacarita khAparA caupaI vimala mehatA no saloko vimalagiri stavana vidyAvilAsa caritra vidyAvilAsa rAsa vikrama lIlAvatI caupaI 595 371 28 172 108 541 342 350 377 89 87 270 227 79 65 61 96 98 417 215 31 56 44 34 163, 380 31 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 195 15 396 404 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vikrama caubolI 30 vIra vRhat stavana gAthA / vivAha paTala bhASA 30, 411 vIra jina stavana vinatI 26, 24 vIracarita viSApahAra stotra 25 vIra jinavara nirvANa vivakavilAsa divAlI 232 vicAra chattIsI 184 vIra 27 bhava stava vijayadevasUri nirvANarAsa 415 vIra vilAsa phAga 491 vRhajjina vANIsaMgraha 250 vIzI 463 vizAlakIrti kodehuro vaidarbhI caupaI 31, 305, 527 vijayadevasUri nirvANa 235 vairAgya chattIsI vijayadevasUri saJjhAya vaidyakasAra 179 vidyAsAgarasUri rAsa 269 vaidyavinoda vivekavilAsa 245 zaMkhesarajI no saloko 225, vicArasAra prakaraNa 234 226, 52 vikramAditya rAsa 292 zaMkhesara pAzrva jinarAja gIta 59 vikrama paMcadaMDa caupaI 447 425 zaMkhesara pArzvanAtha stavana 493 vRddhivijaya rAsa 518 298, 60, 252 vikrama 900 kanyA caupaI 447 zakuna dIpikA 447 viSNukumAra muni kathA 479 zakunadIpikA caupaI 449 vijayaprabhasari nirvANa zata aSTottarI svAdhyAya 479 zatrujaya gIta 255 vimalasiddhi guruNI gItam 486 zatrujaya caitra paripATI stava 233 vijayasiMha sUri nirvANa zatrujaya tIrthamAlA uddhArarAsa 55 svAdhyAya 464 zatrujaya tIrthamAlA 497, 471 vinayacaMda muni kusumAMjali 464 zatrujaya maMDanayugAdidevastava 190 vinayasaurabha (saMgraha) 468 zatrujaya mAhAtmya rAsa 171 vikramAditya caritra 363 zatrujaya rAsa vikramAdityasuta vikramasena zatrujaya vRhatsava 103 caupaI 364 zatrujaya stavana 472 bijayadeva nirvANa rAsa 369 zAMtijina rAsa 413 vimalamaMtrIsara no saloko 474 zAMtijina vaMdana 242 vijayANaMdasUri nirvANa zAMtijina stavana 187, 212 saJjhAya 325 zAMtinAtha caritra 510 321 Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 597 452 245 195 479 pustaka-nAmAnukramaNikA zAMtinAthacaritra bAlAvabodha 432 SaT aura pudgala parAvarta zAMtinAtha jayamAla 26 svarUpa stavana 42, 43 zAMtinAtha purANa 108 SaTlezyA beli zAMtinAtha rAsa 193 SaDAvazyaka saJjhAya 200 zAMtinAtha svAdhyAya 474 zrAvakAcAra TabbA zAMtinAtha stabana 174 zrI nirvANa rAsa 523 zAMtistava 74 zrIpAlacaritra 541, 195, 245 zAMbapradyumnarAsa zrIpAla caupaI 404, 407, 389 zAlibhadra cauDhAliyu 289 zrIpAla mayaNAsundarI rAsa 431 zAlibhadra dhannARSi saM0 332 zrIpAla rAsa 11, 29, 58 zAlibhadra saloko 56, 514 59, 168, 195 zAzvata jinabhAsa 469 351, 359, 354, zAzvata jinabhuvana stava 469 355 zAzvatA azAzvatA jina zrIpAla vinoda 475 tIrthamAlA zrIpAla vinoda kathA 326 zikSA sata dUhA zrIpAla vinoda saJjhAya 200 539 zivacaMda sUridAsa zrI bhaktAmara stotra samasyArUpa 444 zivaramaNI vivAha 20, 26, 27 zrI vIra jinastavana 256 zivasiMha saroja zrImatI rAsa 350 248 ziSya viSesikhAmaNa Adi zrImad rAyacaMda (saMkalanagraMtha)417 zrIyazakuzala suguru gItam 516 saMJjhAya tathA gurubhAsa 57 zreNika carita 19, 20, 245 zIla taraMgiNI 302 saMkhezvara saloko 239 zIlaprakAza rAza saMkhezvara stavana 252 zIla rAsa 118, 256 saMghapaTTaka bhASATIkA zIlavatI rAsa saMghasaha yAtrA zItalanAtha stava 237 sakalA haMsa bAlAvabodha 190 zItakAra ke savaiye saMbodha paMcAzikA 312 zIlapacIsI saMJjhAya pada saMgraha 140, 362 zIlavatI rAsa 216, 172, 91 saMyoga vattIsI 357 zIlasundarI rAsa 396 sajjana sanmitra 174 zukarAja rAsa 166, 191 satasaiyAvanda vinoda 313 zobhanastuti bAlAvabodha 326 satyavijaya nirvANarAsa 14, 171 290 426 280 76 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 224 447 545 598 maragurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sadbhASitAvalI 108 sarvajJazataka bAlAvabodha 40 sanatkumAra cauDhAliu 89, 90 savA sau sIkha 379 savaiyA mAna bAvanI 350 sanatacakrI rAsa 195 savaiyA bAvanI 135, 464 466 sannipAta kAlikA TabbA 411 sahasraphaNA pArzvanAtha stavana 470 saptavyasana veli 552 sahasraphaNA pArzvanAtha chaMda 581 saptavyasana savaiyA svapnAdhikAra 394 saptamaMtrI gabhita vIrastavana 217 svayaMbhU stotra 250 sabhA kutUhala 92 svarUpAnaMda samakita nI saJjhAya 200 svarodaya bhASA samakita sittarI stavana 166 sAgaracaMdra suzIlA caupaI 449 samayasAra nATaka 20, 106, 133 sAgaradatta rAsa samasyAbaMdha stavana 196 sAdhugaNa kI saJjhAya samayasAra bAlAvabodha 411 sAdhuvaMdanA samavAyAMga 42 sAdhuguNa bhAsa 451 samavAyAMga sUtrapara huMDI 255 sAdhuvaMdanA 186, 450 sUtrapara TabbA 255 sAmAyika doSa saMJjhAya 74 samavazaraNa vicAra gabhita sAmudrika bhASA stavana 259 sAraMgadhara bhASA 406 samAdhitaMtra bAlAvabodha 293 sAra caubIsI 245 samudrakalaza saMvAda 59 sAsa bahU kA jhagar3A 240 samudrabaddha kavitta snAtra paMcAzikA 200 411 sammedazikhara vilAsa 239 snAtra vidhi 161 sammetagiri stavana 164 snAtrapUjA paMcAsikA sammeta zikhara stavana 35, 404 bAlAvabodha 173 samodhana lahari 277 sitapaTa caurAsI bola 549 samyaktva kaumudI 130, 131 siddhapaMcAsikA bAlAvabodha 460 samyaktva 67 bola stava 537 siddha pUjASTaka samyaktva vicAra gabhita siddhagiri stuti mahAvIra stavana 284 siddhAMcala tIrtha stavana samyakva kaumudI 181 siddhAnta ziromaNi 499 samyakva parIkSA bAlAvabodha 434 siddhastuti saradhA chattIsI 323 siMhAsanabattIsI caupaI 464,498 404 245 28 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka-nAmAnukramaNikA 438 57 511 sIkhabattIsI 256 sumaMgalarAsa metArya caupaI 35 sItA AloyaNA 89 sumaMgalAcArya caupaI sItAcarita 20, 21, 22, 23 sumani-kumati stava 360 309, 402, 417 sumati-kumati bArahamAsA 323 sItAjI ko AloyaNA 98 sumitrA rAsa 283 sImaMdhara saJjhAya sUryayazA rAsa sImaMdhara jinastava bAlA0 190 surapati kumAra rAsa 365 sImaMdhara jina vijJapti 39 surapAla rAsa / 508 sImaMdhara vinatI 122. surasundarI rAsa 45 sImaMdhara jinastavana 513 surasundarI amarakumAra rAsa 63, sImaMdhara svAmI stavana 212 142 strIcaritra rAsa 251 . surasundarI rAsa 256, 482 sukamAla caupaI 35 susaTha caupaI sukozala caupaI 132 susaTha rAsa 189, 300 sukomala saJjhAya 35 sUjhA battIsI 322 sukhasAgara gItam 512 sUktamAlA 101 sugaMdhadasamI vratakathA 196 sUryapura caitya paripATI 466 sugaNa battIsI 389, 390 sthUlibhadra navarasoM 50, 195 suguru sISa 348 sthalamA 348 sthUlibhadra kozA bAramAsa 127, sujasa beli bhAsa 75, 381 128 sujANasiMha rAso 182 sthUlabhadra caupaI 446 sundara zRGgAra rasadIpikA 67 sthUlibhadra caritra bAlA0 / 457 sudarzana caupaI 35, 36 sthUlibhadra saJjhAya 200 sudarzana seTha chappaya 65 solasatavAdI 113, 114 sudarzana seTha rAsa 171, 222 sudarzana zreSThI rAsa 56 saubhAgya paMcamI 78, 438 sudarzana seTha saJjhAya 74 saubhAgya vijaya nirvANa sudAmA caritra 304 rAsa __ 416, 537 supratiSTha caupaI 35, 36 haMsaratna saJjhAya subAha cauDhAliyA 307, 453 haMsarAja vacharAja caupaI 454 subhadrA caupaI 389 harikezI saMdhi subhadrArAsa 366 haribala caupaI 300 subhadrA satI rAsa 328, 331 haribala rAsa 175 538 521 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 495 marugurjara hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa haribala macchI rAsa 328 hitopadeza 242 haribala lachI rAsa 170 hitopadeza bAvanI 323, 549 harisa hindI bhaktAmara 550 harivaMza purANa 17, 105, 108 harivaMzapurANa TIkA 245 hIraratnasUri bhAsa harivaMza athavA rasa ratnAkara hIravijaya sUri rAsa 532 harivAhana caupaI 202 hemacandra gaNi rAsa harivAhana rAjA rAsa 374 hemavyAkaraNa bhASATIkA 411 harizcandra rAsa 169 holIkathA 503 455 Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre mahatvapUrNa prakAzana 1. Studies in Jain Philosophy -- Dr. Nathmal Tatia Rs. 100.00 2. Jain Temples of Western India - Dr. Harihar Singh Rs. 200.00 3. Jain Epistemology-I.C. Shastri Rs. 150.00 4. Concept of Panchashila in Indian Thought - Dr. Kamala Jain Rs. 50.00 5. Concept of Matter in Jain Philosophy - Dr. J. C. Sikdar Rs. 150.00 6. Jaina Theory of Reality -- Dr. J. C. Sikdar Rs. 150.00 7 Jaina Perspective in Philosophy and Religion - Dr. Ramjee Singh Rs. 100.00 8. Aspects of Jainology, Vol. 1 to 5 (Complete Set) Rs. 1100.00 9. An Introduction to Jaina Sadhana - Dr. Sagarmal Jain Rs. 40.00 10. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ( sAta khaNDa ) sampUrNa seTa Rs. 560.00 11. hindI jaina sAhitya kA itihAsa ( do khaNDa ) Rs. 340.00 12. jaina pratimA vijJAna - DaoN0 mArutinandana tivArI Rs. 120.00 13. jaina mahApurANa - DaoN0 kumuda giri Rs. 150.00 14. bajjAlagga ( hindI anuvAda sahita )- paM0 vizvanAtha pAThaka Rs. 80.00 15. dharma kA marma - pro0 sAgaramala jaina Rs. 20.00 16. prAkRta hindI koza - sampAdaka DaoN0 ke0 Ara0 candra Rs. 120.00 17. syAdvAda aura saptabhaMgI naya - DaoN0 bhikhArI rAma yAdava Rs. 70.00 18. jaina dharma kI pramukha sAdhviyoM evaM mahilAe~ - DaoN0 hIrAbAI bordiyaa| Rs. 50.00 19 madhyakAlIna rAjasthAna meM jaina dharma - DaoN0 ( zrImatI ) rAjeza jaina Rs. 160.00 20. jaina karma-siddhAnta kA udbhava evaM vikAsa - DaoN0 ravIndranAtha mizra __Rs. 100.00 21 mahAvIra nirvANabhUmi pAvA eka vimarza - bhagavatIprasAda khetAna Rs. 60.00 22. gAthAsaptazatI ( hindI anuvAda sahita ) - paM0 vizvanAtha pAThaka Rs. 60.00 23. sAgara jaina-vidyA bhAratI bhAga 1, 2 (pro0 sAgaramala jaina ke lekhoM kA saMkalana ) Rs. 200.00 24. mUlAcAra kA samIkSAtmaka adhyayana - haoN. phUlacanda jaina Rs. 80.00 pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI - 5 www.jainelibrar org