________________
नन्दीसूत्रे मूलम्-से किं तं इंदियपच्चक्खं ? इंदियपच्चक्खं पंचविह पण्णत्तं, तं जहा-सोइंदियपच्चक्खं १, चक्खिदियपच्चक्खं २, घाणिंदियपच्चक्खं ३, जिभिदियपच्चक्खं ४, फासिंदियपच्चक्खं ५, से तं इंदियपच्चक्खं ॥ सू० ४ ॥
छाया-अथ किं तदिन्द्रियप्रत्यक्षम् ? । इन्द्रियप्रत्यक्षं पञ्चविध प्रज्ञस, तद् यथा-श्रोत्रेन्द्रियप्रत्यक्षं १, चक्षुरिन्द्रियप्रत्यक्षसं २, घाणेन्द्रियप्रत्यक्ष ३, जिवेन्द्रियप्रत्यक्ष४, स्पर्शेन्द्रियप्रत्यक्ष ५, तदेतद् इन्द्रियप्रत्यक्षम् ॥मू०४॥
टीका-से-अथ ' इति प्रश्नसूचकः । तत्-पूर्वोक्तम् इन्द्रियप्रत्यक्ष, किम् १, पूर्वोक्तस्य इन्द्रियपत्यक्षस्य किं स्वरूपमिति । उत्तरमाह-इन्द्रियपत्यक्ष पञ्चविधं प्रज्ञप्तम् । तद् यथा-श्रोत्रेन्द्रिप्रत्यक्षमित्यादि । श्रोत्रेन्द्रियप्रत्यक्ष, श्रोत्रेन्द्रियप्रत्यक्ष श्रोत्रेन्द्रियनिमित्तकमित्यर्थः । श्रोत्रेन्द्रियं निमित्तीकृत्य यदुत्पन्न ज्ञानं तत् श्रोत्रेन्द्रियप्रत्यक्षमिति भावः। एवं चक्षुरिन्द्रियप्रत्यक्षादिषु भावनीयम् । तत्
शिष्य गुरु महाराज से प्रश्न कर रहा है कि हे गुरु महाराज ! इन्द्रियप्रत्यक्षका क्या स्वरूप है। उत्तरमें गुरु महाराज कहते हैं कि इन्द्रियप्रत्यक्ष पांच प्रकारका कहा है वह इस प्रकार है-जो प्रत्यक्ष श्रोत्रेन्द्रियके निमित्तसे होता है वह श्रोत्रेन्द्रिय-प्रत्यक्ष है, अर्थात् श्रोत्रेन्द्रियको निमित्त करके जो ज्ञान उत्पन्न होता है वह श्रोत्रेन्द्रिय प्रत्यक्ष है १। इसी प्रकार चक्षु आदि इन्द्रियोंसे होने वाले ज्ञानमें तत्तदिन्द्रियप्रत्यक्षता समझ लेनी चाहिये, अर्थात् चक्षु-इन्द्रियसे उत्पन्न हुए ज्ञानको चक्षु-इन्द्रिय-प्रत्यक्ष २, घ्राण-इन्द्रियसे उत्पन्न हुए ज्ञानको घ्राणेन्द्रिय-प्रत्यक्ष ३, जिह्वाहन्द्रियसे उत्पन्न ज्ञान को जिह्वेन्द्रिय-प्रत्यक्ष ४,
શિષ્ય ગુરૂમહારાજને પ્રશ્ન કરે છે કે હે ગુરૂમહારાજ ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષનું શું સ્વરૂપ છે? ઉત્તરમાં ગુરૂમહારાજ કહે છે કે ઈન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ પાંચ પ્રકારનાં કહ્યાં છે. તે આ પ્રમાણે છે-(૧) જે શ્રોત્રેન્દ્રિયનાં નિમિત્તથી પ્રત્યક્ષ થાય છે તે શ્રોત્રેન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ છે એટલે કે શ્રોત્રેન્દ્રિયને નિમિત્ત કરીને જે જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે તે શ્રોત્રેન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ છે. એ જ પ્રમાણે ચક્ષુ આદિ ઈન્દ્રિયથી થનારાં જ્ઞાનમાં તે તે ઈન્દ્રિયની પ્રત્યક્ષતા સમજી લેવી જોઈએ. એટલે કે-(૨) ચક્ષુ ઈન્દ્રિયથી ઉત્પન્ન થયેલાં જ્ઞાનને ચક્ષુઈન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ (૩) પ્રાણેનિદ્રયથી ઉત્પન્ન થયેલાં જ્ઞાનને ધ્રાણેન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ (૪) છઠ્ઠા ઈન્દ્રિયથી ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાનને
શ્રી નન્દી સૂત્ર
