________________
ज्ञानचन्द्रिकाटीका - ज्ञानभेदाः । ( स्त्रीमोक्षसमर्थनम् )
तथा — पारिणामिकी- परि= समन्तात् नमनं परिणामः सुदीर्घकालपूर्वापरार्थ पर्यालोचनजन्यः स्वात्मनो धर्मविशेषः, स प्रयोजनमस्याः सा पारिणामिकी | सा च - अनुमानकारणमात्रदृष्टान्तैः साध्यसाधिका, वयोविपाके च पुष्टीभूता, अभ्युमोक्षफला चेति । ४ ।
इत्येवं चतुर्विधा बुद्धि: - बुध्यते - ज्ञायतेऽनयेति बुद्धिः = मतिः, उक्ता-तीर्थकरगणधरैः कथिता । कथं चतुर्विधैव कथिता ? यस्मात् पञ्चमी बुद्धिर्नोपलभ्यते, सर्वस्यापि अश्रुतनिश्रितमतिविशेषस्य औत्पत्तिक्यादिबुद्धिचतुष्टयमात्रेऽन्तर्भावतः पञ्चम्या बुद्धेरभावात् केवलिनाऽपि पञ्चमी बुद्धिर्न दृष्टेति भावः ॥ गा. १ ॥ तत्र ' यथोद्देशं निर्देश: ' इति न्यायमाश्रित्य पूर्वमौत्पत्तिकीलक्षणमाहमूलम् - गाहा पुव्वमदिवस्सुय-मवेइय-तक्खण-विसुद्धगहियत्था । अव्वाहयफलजोगा, बुद्धी उप्पत्तिया नाम ॥२॥
छाया - पूर्वादृष्टाऽश्रुताऽविदित- तत्क्षणविशुद्धगृहीतार्था । अव्याहतफलयोगा, बुद्धिरौत्पत्तिकी नाम ॥ २ ॥
३०५
विनय से प्राप्त होता है, शिल्प से उत्पन्न हुई बुद्धि का वैनयिकी में अन्तर्भाव है ३ । सुदीर्घ कालतक पूर्वापर अर्थ के विचार से जन्य आत्मधर्मविशेष जिस बुद्धि की उत्पत्ति में कारणभूत होता है वह पारिणामिकी बुद्धि अनुमान, कारण - मात्र एवं दृष्टान्त से साध्य को सिद्ध करनेवाली होती है, तथा जैसी २ अवस्था बीतती जाती है उसीके अनुसार पुष्ट होती हुई यह स्वर्ग और मोक्ष फल को देनेवाली होती है ४ । इस प्रकार की बुद्धिरूप मति तीर्थकर गणधरोंने कही है । इनके सिवाय बुद्धि का और कोई पांचवां प्रकार नहीं है, कारण कि जितना भी अश्रुतनिश्रित मतिज्ञान है वह सब इन चार बुद्धियों में ही अन्तर्भूत हो जाता है ॥ गा० १ ॥
થયેલ મતિના વૈયિકીમાં સમાવેશ થઇ જાય છે ૩. ઘણા લાંબા કાળ સુધી પૂર્વાપર અથના વિચારથી જનિત આત્મધર્મવિશેષ જે મતિની ઉત્પત્તિમાં કારણભૂત હાય છે તે પારિણામિકી મતિ છે. આ પારિણામિકી મતિ અનુમાન, કારણમાત્ર અને દૃષ્ટાન્તથી સાધ્યને સિદ્ધ કરનારી હાય છે, અને જેમ જેમ અવસ્થા વીતતી જાય છે તેમ તેમ પુષ્ટ થતી તે સ્વર્ગ અને મેાક્ષ ફળને દેનારી છે . આ પ્રકારે આ ચાર પ્રકારની મતિ તીથંકર, ગણધરોએ કહેલ છે. કારણ કે જેટલું અશ્રુતનિશ્રિત મતિજ્ઞાન છે તે બધુ આ ચાર મતિઓમાં જ સમાવેશ પામી लय छे. ॥ १ ॥
न० ३९
શ્રી નન્દી સૂત્ર
