________________
नन्दी सूत्रे
नन्वेवं न दृश्यते, चक्षुषोऽपि हि विषयकृतावनुग्रहोपघातौ भवतः । तथाहिमेघरहिते नभसि प्रचण्डमार्तण्डमण्डलं पश्यतो भवति चक्षुषो विघातः, तथा चन्द्रमण्डलं तरङ्गमालोपशोभितं जलं शाडूवलं हरिततरुमण्डलं च पश्यतश्चक्षुषोऽनुग्रहो भवतीति, तस्माच्चक्षुषः प्राप्यकारित्वमेव सिध्यतीतिचेत्,
अत्रोच्यते - विषयकृतानुग्रहोपघातौ चक्षुषः सर्वथा न भवतः, इति वयं न ब्रूमः किं तु एतावदेव ब्रूमः - यदा विषयं विषयतया चक्षुरवलम्बते, तदा
३३६
शंका- आप ऐसा कैसे कहते हैं कि चक्षु में विषयकृत उपघात और अनुग्रह नहीं देखा जाता है । विषयकृत उपघात और अनुग्रह चक्षु इन्द्रिय में देखा जाता है, अतः उसमें अन्य इन्द्रियों की तरह प्राप्यकारिता सिद्ध होती है । मेघरहित आकाश में जो व्यक्ति सूर्यमंडल का निरीक्षण करता है उसके चक्षु का विघात होता है, तथा चन्द्रमंडल का तरङ्गमाला से उपशोभित जल का, हरितघास का एवं हरे २ वृक्षों का जो निरीक्षण करता है उसकी आंखों में शीतलता आती है, यह चक्षु का विषयकृत उपघात एवं अनुग्रह है ।
उत्तर- इस कथन से चक्षुमें प्राप्यकारिता सिद्ध नहीं होती है । इससे तो केवल यही बात जानी जाती है कि द्रव्यके संबंध से चक्षुका उपघात और अनुग्रह होता है। हम इस बातका निषेध थोडे ही करते हैं कि विषय-पदार्थ-कृत उपघात और अनुग्रह चक्षुमें नहीं होता है ? किन्तु हम तो यह बतलाते है कि चक्षु जब पदार्थको विषय करता है
શંકા—આપ એમ કેવી રીતે કહે છે કે ચક્ષુમાં વિષયકૃત "પઘાત અને અનુગ્રહ દેખાતા નથી. વિષયકૃત ઉપઘાત અને અનુગ્રહ ચક્ષુ ઇન્દ્રિયમાં જેવા મળે છે, તેથી તેમાં બીજી ઈન્દ્રિયાની જેમ પ્રાપ્યકારીતા સિદ્ધ થાય છે. મેઘ રહિત આકાશમાં જે વ્યક્તિ સૂર્ય મંડળનું નિરીક્ષણ કરે છે તેનાં ચક્ષુના વિધાત થાય છે, તથા ચન્દ્રમંડળનુ` તરંગમાળાથી શાલતા જળવુ, લીલાં ઘાસનુ' અને લીલાંછમ વૃક્ષોનું જે નિરીક્ષણ કરે છે તેની આંખેામાં શીતળતા આવે છે, આ ચક્ષુના વિષયકૃત ઉપધાત અને અનુગ્રહ છે.
ઉત્તર––આ કથનથી ચક્ષુમાં પ્રાપ્યાશ્તિા સાખીત થતી નથી. તેનાથી તાક્ક્ત એજ વાત જાણવા મળે છે કે દ્રવ્યના સૌંપર્કથી ચક્ષુના ઉપઘાત અને અનુગ્રહ થાય છે. અમે એ વાતના નિષેધ થાડા કરીએ છીએ કે વિષય-પદાર્થ કૃત ઉપઘાત અને અનુગ્રહ ચક્ષુમાં થતા નથી ? પણુ અમે તે એ બતાવીએ છીએ કે ચક્ષુ જ્યારે પદાર્થને વિષય કરે છે ત્યારે તે વિષયભૂત પદાર્થને વિષય કરે છે
શ્રી નન્દી સૂત્ર
