________________
ज्ञानचन्द्रिकाटीका - ज्ञानभेदाः ।
१३३
ननु यद्येवं काले वर्षमाने शेषस्य क्षेत्रादित्रयस्य वृद्धिर्भवतीत्येवमेव वक्तुमचितं, कथं चतुर्णामपि वृद्धिरित्युक्तम् ? इति चेत्, सत्यम् - किन्तु सामान्यवचनमेतत् । यथा 'देवदत्ते सुब्जाने सर्वोऽपि कुटुम्बो मुङ्क्ते ' इत्यादि । अन्यथा हितत्रापि ' देवदत्तं विहाय शेषोऽपि कुटुम्बो भुङ्क्ते ' इति वक्तव्यं स्यादित्यदोषः । भी सिद्ध हो जाता है कि पर्यायें भी वर्धित हो जाती हैं, क्यों कि प्रत्येक द्रव्य में पर्यायों की बहुलता रही हुई है।
शंका-काल की वृद्धि होने पर तो इस तरह से द्रव्य, क्षेत्र और भाव की वृद्धि होना साबित होता है, काल की नहीं, फिर ऐसा सूत्रकार क्यों कह रहे हैं कि काल की वृद्धि होने पर द्रव्यादि चार की वृद्धि होती है। यहां तो ऐसा ही कहना चाहिये था कि काल की वृद्धि होने पर द्रव्यादि तीन की ही वृद्धि होती है ?
66
उत्तर - शंका तो ठीक है, परन्तु ऐसा जो सूत्रकारने कहा है वह सामान्यरूप से ही कहा है । जैसे-देवदत्त के खा लेने पर 'सब कुटुंब खा रहा है" ऐसा व्यवहार में कह दिया जाता है। नहीं तो ऐसा कहना चाहिये था, कि देवदत्त को छोड़कर शेष कुटुम्ब खा रहा है । कुटुम्ब के अन्तर्गत तो देवदत्त भी आ जाता है परन्तु वह तो उस समय खा नहीं रहा है - वह तो खा चुका है फिर भी 'सब कुटुम्ब खा रहा है ऐसा व्यवहार में कहा ही जाता है, इसी तरह काल के वर्धमान होने તેનાથી આપે। આપ તે પણ સિદ્ધ થઇ જાય છે કે પા પણ વિત થઈ જાય છે, કારણ કે દરેક દ્રવ્યમાં પર્યાયની પુષ્કળતા રહેલી હાય છે.
7
શંકા—કાળની વૃદ્ધિ થવાથી તે આ રીતે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર અને ભાવની જ વૃદ્ધિ થવાનું સામિત થાય છે, કાળની નહીં. તેા પછી સૂત્રકાર એવું કેમ કહે છે કે કાળની વૃદ્ધિ થતાં દ્રવ્યાદિ ચારની વૃદ્ધિ થાય છે? અહી તે એવુ જ કહેવું જોઈ એ કે કાળની વૃદ્ધિ થવાથી દ્રબ્યાદિ ત્રણની જ વૃદ્ધિ થાય છે.
ઉત્તર-—શંકા તા ખરાખર છે પણ સૂત્રકારે એવુ' જે કહ્યુ' છે તે સામાન્ય રૂપથી કહ્યું છે. જેમ-દેવદત્ત ખાઈ લીધાથી “ આખું કુટુંબ ખાય છે” એવું વહેવારમાં કહેવાય છે. નહી' તા એવુ' કહેવું જોઈ એ કે દેવદત્ત સિવાયનું આખુ કુટુ`બ ખાય છે. કુટુંબની અંદર તે દેવદત્ત પશુ આવી જાય છે, તે તે એ समये जातो होतो नथी. तेथे तो या सीधु छे, छतां यशु "मायुं मुटुम ખાય છે” એવું વ્યવહારમાં કહેવાય છે. એજ પ્રમાણે કાળની વૃદ્ધિ થવાથી દ્રવ્યાદિ
શ્રી નન્દી સૂત્ર
