________________
ज्ञानन्द्रिकाटीका - ज्ञानभेदाः । (स्त्रीमोक्षसमर्थनम् )
२८१
अत्रोच्यते - इह हि तावदेकेन्द्रियाणामाहारादिसंज्ञा विद्यते, तथा सूत्रेऽनेकशोऽभिधानात् । संज्ञा चाभिलाष उच्यते । उक्तञ्च -
" आहारसंज्ञा आहाराभिलाषः क्षुद्वेदनीयमभवः खलु आत्मपरिणामविशेषः " इति, अभिलापश्च 'ममेवंरूपं वस्तु पुष्टिकारि, तद् यदीदमवाप्यते, ततः समीचीनं भवती - त्येवं शब्दार्थोल्लेखानुविद्धः स्वपुष्टिनिमित्तभूत- प्रतिनियतवस्तुप्राप्त्यध्यवसायः, स च श्रुतमेव, तस्य शब्दार्थपर्यालोचनात्मकत्वं च - 'ममैवंरूपं वस्तु इनमें श्रुतकी संभावना हो सकती ? सो फिर इस प्रकार की मान्यतामें यह पूर्वकथित श्रुतका लक्षण नहीं बनता है ।
उत्तर- ऐसा कहना ठीक नहीं है, कारण कि एकेन्द्रिय जीवों के आहार आदिचार संज्ञाएँ हैं, यह बात सूत्रमें अनेक बार बतलाई गई है । जो संज्ञा है वही अभिलाषा है। कहा भी है
" आहारसंज्ञा आहाराभिलाषः क्षुबेदनीयप्रभवः खलु आत्मपरिणाम विशेषः " । आहारसंज्ञा का तात्पर्य है आहार की अभिलाषा, यह जीवों के क्षुधावेदनीय के उदय से होती है । यह आत्मा का एक परिणाम विशेष है । 'मेरे लिये इस प्रकार की वस्तु पुष्टिकारक है, वह वस्तु यदि मुझे मिल जाय तो अच्छा है' इस प्रकार अपनी पुष्टि को निमित्त कर के जो शब्द और उसके अर्थ के उल्लेख से अनुविद्ध प्रतिनियत वस्तु की प्राप्ति का अध्यवसाय होता है यही तो अभिलाषा है, और यह अभिलाषा ही श्रुत है । इस श्रुतमें शब्द और उसके अर्थ की पर्यालोचપછી તેમનામાં શ્રુતની સંભાવના કેવી રીતે હાઈ શકે ? જો એમ કહેા કે શાસ્ત્રમાં તે તેમના પણ શ્રુતને સદ્ભાવ ખતાન્યા છે તેથી અમે એમ કહીએ છીએ તા પછી એ પ્રકારની માન્યતામાં આ પૂર્વકથિત શ્રુતનું લક્ષણુ ખનતું નથી.
ઉત્તર—એમ કહેવુ તે ખરાખર નથી. કારણ કે એકેન્દ્રિય જીવાને આહાર આદિ ચાર સ'જ્ઞા છે, એ વાત સૂત્રમાં અનેકવાર બતાવવામાં આવેલ છે. જે સંજ્ઞા मेन अभिलाषा छे. उधु पशु छे - " आहारसंज्ञा आहाराभिलाषः क्षुद्वेदनीयप्रभवः खलु आत्मपरिणामविशेषः આહાર સંજ્ઞાનું તાત્પર્ય છે આહારની અભિલાષા, તે જીવાને ક્ષુધાવેદનીયના ઉદયથી થાય છે. આ આત્માનું એક પરિણામવિશેષ છે, “ મારે માટે આ પ્રકારની વસ્તુ પુષ્ટિકારક છે, તે વસ્તુ મને મળી જાય તે સારું. આ પ્રમાણે પેાતાની પુષ્ટિને નિમિત્ત બનાવીને જે શબ્દ અને તેના અર્થના ઉલ્લેખથી અનુદ્ધિ પ્રતિનિયત વસ્તુની પ્રાપ્તિને જે
""
શ્રી નન્દી સૂત્ર
69
