Book Title: Siddhantalesa Sangraha
Author(s): Esther A Solomon
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005539/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S'RIMAD APPAYYADIKSITA'S SIDDHANTALESASANGRAHA L. D. SERIES 114 TRANSLATED BY Dr ESTHER A. SOLOMON GENERAL EDITORS Dr. RS. BETAI Dr. Y, S. SHASTRI L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY, AHMEDABAD-380009 Jain Educa Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S'RIMAD APPAYYADIKSITA'S SIDDHANTALESASANGRAHA L. D. SERIES 114 TRANSLATED BY Dr. ESTHER A. SOLOMON GENERAL EDITORS Dr. R. S. BETAI Dr. Y, S. SHASTRI L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY, AHMEDABAD-380009 For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FIRST EDITION May, 1990 PRICE RUPEES R$ 95P. Rs Published by: Dr. R. S. Betai Acting Director, L. D. Institute of Indology, Ahmedabad-380 009, J L.D. ineg Published with the Tinancial assistance of the Gujarat Sahitya Academy, Government of Gujarat, Gandhinagar. Printed by: Shri Swaminarayan Mudran Mandir, Pro. K. Bhi. Bhavsar, 21, Purushottam Nagar, New Wadaj, Ahmedabad-380 014. $180 For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadappayyadIkSita viracitaH siddhAntalezasaGgrahaH bhAratIya dalapata mA RAVEY anuvAdakartrI DaoN. astera solomana prakAzaka lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, ahamadAbAda - 380009 For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya eka ati agatyane ane khyAta graMtha "pitAjetawg" gujarAtI anuvAda ane vivaraNa sAthe abhyAsIo samakSa mUkatAM ame sau khUba AnaMda anubhavIe chIe; Ananda vizeSa eTalA mATe ke A anuvAda tathA vivaraNanuM kaThina ane javAbadArabhayuM" kAma bahena zrI Do. esterabahena sele manane hAthe thayuM. jIvanabhara jemaNe tattvajJAnanuM, dazananuM, vedAntanuM adhyayana-adhyApana karyuM che tevAM bahenazrI esterabahena selemana karatAM vizeSa adhikArI A kAma mATe saMbhavataH anya koI na maLI zake. amArI saMsthAnAM mUlyavAna prakAzamAM A kRtithI eka noMdhapAtra vadhAre thAya che. A saMsthA AvAM ucca kakSAnAM saMzAdhano tathA graMtha satata AvyA kare che. gayA varSe amArA AvA cAra grantho pragaTa thayA. AvA sAta anya grantha hAla presamAM che, je AgAmI varSamAM pragaTa thaI jaze. bahenazrI De. esterabahene A kAma pUruM karI ApyuM te badala ame temanA AbhArI chIe. A graMthanA prakAzana mATe gujarAta sAhitya ekeDemIe saMsthAne udAra prakAzana sahAya ApI che te badala ame tenA AbhArI chIe. rameza haiAI yazvara zAstrI For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbhAradazana zrImada apathya dIkSitanA graMtha "siddhAntarAra 'nuM nAma avatha che kAraNa ke temAM zrImadda zaMkarAcAryanA uttarakAlamAM vikaselI kevalAdvaita-vedAMtanI peTA vicArasaraNIo tema ja tenA mukhya siddhAntone yuktiyukta rIte samajAvavAnI vividha prakriyAonuM nirUpaNa che. zrI lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira'nA adhyakSazrI e A graMthane gujarAtI anuvAda (prastAvanA ane vivaraNa sAthe) taiyAra karavAnuM kAma mane soMpyuM te mATe huM atyaMta AbhArI chuM. A kAma karavAmAM mane khUba AnaMda prApta thayo che. azruta kRSNAnaMdanI vyAkhyA kRSNalaMkAra' uttama koTinI che ane tene meM pUratA pramANamAM lAbha lIdhe che, tema ja abhyAsI vAcakane te maLe te jovAno prayatna karyo che. A kAmamAM meM cokhAkhA saMskRta graMthamAlA, vArANasImAM 1916mAM prakAzita pustakane upayoga karyo che. zrI sUryanArAyaNa zAstrInA aMgrejI anuvAda (madrAsa yunivarsiTI, 1935) ane zrI mUlazaMkara vyAsanA hiMdI anuvAda (askRta graMthamAlA, kAzI, saMvat 1993)nI paNa meM madada lIdhI che, jene AdarapUrvaka ullekha karIne mAro AbhAra vyakta karuM chuM. mu. zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA, Do. zrI nagInabhAI zAha, Do. zrI rezvara zAstrI ane De. zrI ramezabhAI beTAIe dAkhavelA saddabhAva mATe huM temane sta:karaNapUrvaka AbhAra mAnuM chuM. ' banatI utAvaLe chApavAnuM kAma utsAhapUrvaka ane chatAM dhIrI karavA mATe zrI svAminArAyaNa mudraNa maMdiranA sai kAryakarono AbhAra mAnuM chuM. AzA che ke sau rasa dharAvanAra abhyAsIone A graMtha upayogI thaze. estera salemana 33, narenagara, amadAvAda-380 015. tA. 10-4-1990. For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA siddhAntavAra khAnA kartA appaya dIkSita - apa dIkSitane janma kAMcInI najIkamAM aDayApala agravAramAM thayo hato. sAmAnya rIte temane jIvanakALa I. sa. 15ra0-1593 mAnavAmAM Ave che, jo ke keTalAka 15para-1622 mAne che. apathya dIkSitanA vaMzaja mahAliMga zAstrI zilAlekha, saMpradAya, sAhitya AdinA AdhAre temane samaya I.sa. 1520-1593 mAne che.* apathya dIkSitanA pitAmahanuM nAma AcArya dIkSita ke acAna dIkSita hatuM. aya dIkSite vAyarakSAmaNi graMthamAM pitAmahanA nAmane nirdeza karIne temane namaskAra karyA che "AsetubandhataTamA ca tuSArazailAdAcAryadIkSita iti prathitAbhidhAnam / advaitAcatsukhamahAmbudhimagnabhAvamasmapitAmahamazeSaguruM prapadye // " AcArya dIkSita vakSasthalAcArya paNa kahetA. appa dI kSatanI citramImAMsA kRtimAM tene mATe pramANa maLe che. saMdeDAla kArasvaninA saMdarbhamAM udAharaNa ApatAM kahyuM che-yathA'smatkulakUTastha vakSasthalAcAryaviracitvaradarAjavasantotsave kAcit kAJcanagaurAGgoM vokSya sAkSAdiva zriyam / varadaH saMzayApanno vakSaHsthalamavakSata / / / A biruda temane vijayanagaranA rAjA kRSNarAje ApeluM ema manAya che. ema katAya che ke vijayanagaranA rAjA pa ii ane parivAra sAthe kAkhyAnagaramAM AvyA tyAre rAIne varadarAjanI bAjumAM jaIne AcArya dIkSite zvit Atha0 e leka uccAryo bAthI prasanna thayelA rAjAe AcAryadAkSitane vakSasthalAcAya tarIke saMbodhyA. Arya rakSitane be patnIo hatI. bIjI patnI zrI vaizaNava kulatilaka zrI ve kaTAcAryanA va za ja zrI raMgarAjAcAryanI putrI nAme tAraMbI hatI. tenAthI AcArya dIkSitane cAra putte prApta thayA jemAMnA ekanuM nAma raMgarAja pADavAmAM AvyuM ane te raMgarAjAdhvarI ta che prasiddha thayo A raMgarA jAvara te apathya dIkSitanA pitA. raMgarAjAzvarI badUrva mukara, vivaraNapaNa Adi zenA kartA hatA ane sarvavidyA-vizArada hatA. A mAhitI apaSada kSitanA * YA Journal of Oriental Research, Madras', Vol. III, p. 160 surendranAtha dAsabasa apabhya dIkSitane 6mA saikAnA madhya bhAgane mAne che. (' History of Indian Philosophy, Vol 11, p. 230). apabhya dAkSitanA samaya ane jIvana AdinI vigate mATe juo - R. Thangaswami-'Advaita Vedanta Literature-A Bibliographical Survey' pp. 271-278) University oi Madras, 1980) For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyarakSAmaNi ane nIlakaMTha dIkSitanA nalacaritamAMthI maLe che. raMgarAjAdhvarIne be putra hatA-apa dIkSita ane AcArya dakSita (je AkhyAna dIkSita tarIke paNa oLakhAya che). apaSya dIkSitanAM nAma-nAmakaraNa saMskAra prasaMge temane 'vinAyaka' nAma ApavAmAM AveluM ema manAya che. paNa pitA lADamAM temane "apA" ke "appA kahetA, tethI teo awya dIkSita, apaya dIkSita ke a5 dIkSita kahevAyA. dAsagupta noMdhe che ke apadhyadIkSitanI nyAyasiddhAntamabajarI vyAkhyA parathI jaNAya che ke temanuM eka nAma "avadhAniyavA" paNa hatuM. - temanA guruo -apathya dIkSite temanA pitA raMgarAjAdhvarI pAsethI badhI vidyA prApta karI hatI ema mAnavA mATe vidyamImAMsAnAM AvAM vacane pramANabhUta che-"tAra. gharaLa yAyAva:thApitAna', "vidavArofuMditafvazvanivara'. keTalAka mAne che ke nRsiMhAzramI. paNa temanA guru hatA. vaLI prAkRtamaNidIpikA nAmanI kRtimAM "gAyAmi vADhavane vidyAnarAtA:' ema kahyuM che tethI saccidAnanda zAstrI paNa temanA guru hatA ema keTalAka mAne che, jo ke dhaNunA mate "prAkRtamaNidIpikA' e prasiddha apathya dIkSitanI kRti nathI. keTalAka kahe che ke saMnyAsa grahaNa karyo te pahelAM nRsiMhAzramInuM ja nAma saccidAnanda zAstrI hatuM. appaya dIkSita vijayanagaranA adhIzvara citroma, narasiMhadeva ane veMkaTapatirAvanA samakAlIna hatA ema mAnavAne mATe pramANu che- "hemAbhiSekapamaye parito niSaNNasau raNasaMhatimiSAccinnabommabhUpaH / appayyadIkSitamaNeranaSadyavidyAkalpadramasya kurute kanakAlavAlam // " | (-samarapuMgava dIkSitane yAtrA prabaMdha) "dvirbhAvaH puSpaketorvibudhaviTapinAM paunaruktyaM vikalpazcintAratnasya vIpsA tapanatanubhuvo vAsavasya dviruktiH / dvaitaM devasya daityAdhipamathanakalAkelikArasya kurva- . nnAnandaM kovidAnAM jagati vijayate zrInRsiMhaH kSitIndraH // " | (appaya dIkSitakRta citramI mAMsA) "amuM kuvalayAnandamakarodappadIkSitaH / niyogAda vyaGkaTapatenirupAdhikRpAnidheH // " (apathya dIkSitakRta kuvalayAnaMda). evI ekakathA che ke appa dIkSita cidaMbara kSetramAM gayA ane tyAM cidambarezanI hAjarImAM- "AbhAti hATakasabhAnaTapAdapadma jyotirmayo manasi me taruNAruNo'yam / " "cidambaramidaM puraM prathitameva puNyasthalaM vayAMsi mama saptaterupari naiva bhoge spRhA / sutAzca vinayojjvalAH sukRtayazca kAzvitkRtAH na kiJcidahamarthaye zivapadaM dikSe:param // " For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ema khelatA parama tattva sAthe aikayane pAmyA Ama temane prAthanA karatAMnI sAthe ja sAyujyasiddhi thaI. ayya dIkSitanA bhatrIjA nIlakaMTha dIkSite paNa zitralIlA vanA prathama saMga mAM karyuM che. + " kAlena zumbhuH kila tAvatA'pi kalAzcatuHSaSTimitAH praNinye / dvAsaptatiM prApya samAH prabandhAJchataM vyadhAdappayadIkSitenduH || " A parathI ema kahI zakAya ke ayya dIkSita 72 varSanI Ayu begavIne ane se (ke tethI vadhAre) graMthA racIne avasAna pAmyA. appayya dIkSitanA nAnA bhAI AcAya' dIkSitane pAMca putrA hatA; jemAM bIjo putra nIlakaMThe dIkSita nIlaka'd-vijayaca pU vagere graMthAnA kartA tarIke nItA che. appayyadIkSitanI patnI nAme maMgalanAyikA prasiddha ratnakheTa zrInivAsa dIkSitanI putrI hatI. ayyadIkSitane traNa putrA hatA--nIlakaMThe, umAmahezvara ane cadrAvata sa; ane e putrIo hatI--marakatavalI ane magalAMbA. aspRSya dIkSitanA ziSyeAmAM siddhAntakaumudInA racayitA bhaTTo ja dIkSita prasiddha che, jemaNe temanI pAse abhyAsa karIne advaita-vedAnta saMbaMdhI tattvakaustubha nAmane graMtha lakhyA. nIlaka Tha dIkSita paNa temanA khyAtanAma ziSya hatA. ayya dIkSitanA samakAlIna keTalAka vidvAnA (1) vidyApariNaya, jIvAnaH AdinA kartA AnaMdarAya makhI; (ra) ratnamrutya, subhadrApariNaya AdinA kartA vIrarAdhavayajavA urphe bAlavi; (3) mallikAmAruta AdinA kartA uThe ke sArvabhaumavi; (4) zrI vaiSNava tAtAcAya": (5) bhATTarahasya, bhATTadIpikA AdinA kartA ane paMDitarAja jagannAthanA pitA pelika; (6) sanyAsa pachI zrIdharendra taroke jANItA thayelA khaDadeva: (7) yAtrApraNavanA kartA samarapu Mgava dIkSita; (8) kramamalano-kalahu*sa, AAnadarAghava, bhAvanApuruSAttama, bhaSmIya, kAvyadarpaNa, ta'zikhAmaNa Adi thAnA kartA ane ratnakheTa dIkSitA putra rAjacUDAmaNi: (9) vizvaguNAdeza campU AdinA kartA veMkaTAvarI; (10) zataSaNInA vyAkhyAkAra DhuvAcAya, (11) nIlaka'ThaM dIkSitanA matraguru gIrvANuyAgI; (12) vAttikAbharNanA karyAM ane nIlaka' dIkSitanA vidyAguru veTezvaramakhI. + jue ayya dIkSita viracita vidghAntajherAvakSmada hiMdo anuvAda ane TippaNa sAthe (bhUmikA, pR. 3, pAchIpa) kAzI saMvata 1993 For Personal & Private Use Only zrI mUlaza kara vyAsa racita * acyuta prathamALA, Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . keTalAka mAne che ke rasagagAdharanA kartA, citramImAM sAnuM khaMDana karanAra ane zAhajahAMnA prItipALa jaganAtha pota, ane brahmAvaprakAzikAkAra sadAzivandra paNu appa dIkSitanA samakAlIna vidvAne hatA. zivAtanA pakSapAtI ane sarva zAstra-vizArada prakAMDa paMDita apathya dIkSitane nRsiMhAzamIe ja kevalAdeta-vedAntanA pakSapAtI ane tenA pracAra mATe kaTibaddha banAvyA evI sAMpradAyika mAnyatA che. apathya dIkSite yadhara dIkSita sAthe nyAyazAstrane paNa abhyAsa karyo ema jAnakInAtha kRta vAyAsa dvAnamaMjarI nAmanA graMthanI vyAkhyA parathI jaNAya che. apadhya dIkSite 104 jeTalA graMtha lakhyA hatA evI prasiddhi che. temane keTalIka jagyAe turAdhavAtAvaraghanivAravAva kahyA che. * adavaita vedAMta saba dhI temanA nIcenA graMtha gaNAvI zakAya ? (1) saddhAntarANazaMkarAcAryathI AraMbhIne nRsihAzramI sudhInA AcAryonI prakriyA ane siddhAntanuM pratipAdana karate A graMtha aitihAsika daSTie paNa mahattvane che, kAraNa ke advaita vedAMta saMpradAyamAM thayelA tatvaci tananA vikAsane ane bhinna vicArapravAhone te parathI khyAla Ave che. tenA para nIce jaNAvela vyAkhyAo che : (a) acuta kRSNAnaMda kRta kRSNAlaMkAra, (ba) rAghavAnaMda kRta siddhAntakaumudI, (ka) rAmacaMdrapUjyapAda kRta siddhAnA majarI, (Da) vizvanAtha kRta vyAkhyA, 'i) vAsudevabrahma kRta saMgrahusAra. dAsagupta pratipAdana karyuM che ke ga gAdharandra sarasvatIe saddhAntabindusAkara, rAmacaMdra yavAe gUThAtha prakAza ane vizvanAthatALe tema ja dha' dIkSite vyAkhyAo racI hatI. (History of Indian Philosophy, vol. II, pe20). keTalAka mAne che ke madhusUdana sarasvatAe paNa vyAkhyA lakhI hatI. che (2) (zAhIvA)cAyAkSAnA-A pra tha brahmasUtravRttirUpa che ane brahmasUtrazAMkarabhAi ane vAcaspatikRta bhAnatAne anusare che. prathama adhyAyanA aMta sudhI prApta A zva vANIvilAsa mudraNAlaya, zrIraMgamAM prakAzita thayo che. A u) -bhAmatInI amalAnaMda kRta vyAkhyA ka5tara che tenI vyAkhyA A graMthamAM karI che. ene "sagraha' paNa che. (4 madhyatannakSama-adhurA chaMdanAM paLomAM lakhAyeluM A graMtha mavAcAryanI dvata paraMpanuM khaMDana kare che. te mavamukha mana, madhavamukhabhaMga e nAme prasiddha che. vadhvavidhvasana nAmanI vApasa vyAkhyA paNa che. vANI vilAsa mudraNAlayamAM prakAzita thayela che. (5) avayavaMzana (vANI vilAsamAM chapAyela che). . . (6) kAyamannarI-advaita mata anusAra satranA arthanuM vivaraNa A graMthamAM prApta thAya che. temAM 182 padyo che ane apavya dIkSita kRta catumatasArasa grahanA antima caturtha For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paricchedarUpa che jemAM siddhAnta tarIke adavaita matanuM pratipAdana che. A graMtha vANI vilAsamAM chapAyelA che. ___ (7) adhikaraNakuJcikA-sA aMtha mAratI sahana mudrAkSa2 sAlamA veTanagaramA mudrita thayela che. (8) caturmatasArasaGgraha- tebhA yA2 pshchei| : nyAyamustAksI namanA prathama paricchedamAM AnA matanuM, nayamacUkhamAlikA nAmanA dvitaya paricchedamAM viziSTAdvaitamatanuM, nayamaNimAlA nAmanA tRtIya paricchedamAM zrIkaThAcAryanA matanuM pratipAdana che ane nayama-jarI nAmanA caturtha paricchedamAM siddhAntapaddhatithI kevalAddata matanuM nirUpaNa che. vANI vilAsa presamAM mudrita che, (8) vAdanakSatramAlikA-pUrvottaramImAMsApAnakSatramAlA tarI prarita mA aya 27 vAda ke.TiomAM racAyelA che. prathama ATha keTiothI pUrvamAmAMsA viSayaka pUvapakSasiddhAntanuM pratipAdana karyuM che, ane bIjI 19 keTiothI zAMkarabhASya upara pravRtta thayelA pUrva pakSanuM khaMDana karyuM che. Ama A graMthanuM nAma barAbara ja apAyuM che. vANI vilAsa presamAM mudrita che. appa dIkSitanI bIjI kRtio__(1) advaitAnarNayaH, (2) AMdhakaraNamAlA, (3) adhikaraNasArAvaliH, (4) anuH grahASTakama, (5) amarakAzavyAkhyA, (6) aruNAcalezvarastutiH, (7) AtmArpaNastutiH, (8) Adityastotraratnam , (8) AnandalaharI, (10) AnandalaharIvyAkhyA candrikA, (11) AryAzatakam ; 2013saya tanI vyAjya sabhA cha re pUrImA mudrita yayalA che. (12) upakramaparAkramaH, (13) kuvalayAnandaH, (14) kRSNadhyAnapaddhatiH, (15) kRSNadhyAnapaddhativyAkhyA, (18) gaGgAdharASTakama, (17) citrapaTaH (laghuvAttikam-Journal of Oriental Research, vol. III, Madrashi zita), (18) citramImAMsA, (16) jayollAsAnAdhaH, (20) Natvasamarthanama, (21) tattvamuktAvaliH, (22) taptamudrA. vidrAvaNam, (23) tAntrikamImAMsA ( Annals of Oriental Research, Vol vI, Madras), (24) tiGanta zeSasaGgrahaH, (25) dazakumAracaritasaGgrahaH, (26) dazakooTa. (27) durgAvandrakalAstutiH, (28) durgAcandrakalAvivaraNama , (28) dharmamImAMsAparibhASA (30) nAmamaMgrahamAlA. (31) nAma saMgrahamAlAvyAkhyA, (32) nigrahASTakam , (33) nyAyamuktAvAlaH, (34) nyAyamuktAvalIvyAkhyA, (35) nyAyaratnamAlA, (36) nyAyaratnamAlAvyAkhyA, (37) paJcaratnastutiH, (38) paJcaratnastutivyAkhyA, (78) pazcasvaravRttiH, (40) pAdukAsahasravyAkhyA, (41) pUrvamImAsAviSayaH samahadApakA ( Journal of Oriental Researcn, Vol. IX, Madras), (42) prabodhacandrAdayaTAko, (43) prAkRtacAndrakA, (44) brahmatarkastavaH, (45) brahmatakastavavivaraNama, (1) bhaktizatakam , (47) bhasmavAdAvaliH, (48) bhAratatAtparyasaGgrahaH, (48) bhAratatAtparyasamahavyAkhyA, (50) mANamAlakA, (41) matasArArthasaMgrahaH, (52) mArgabandhucampU., (53) mArgabandhupaJcaratnam , (54) mArgasahAyaliGgastutiH, (55) mArgasahAyastAtram, (56) mAnasAllAsA, (57) yAdavAbhyudaya vyAkhyA, For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (58) yojanAdog, (59) ratnatrayIkSA, (60) natrayapatAkAtathA rivA, (61) rAmAyaNataraprada, (6) rAmAyaNatAvAgyAthA, (63) kAnAdAratA, (64) rAmaciLatAnaug, (65) rAmAyagaravarcanA , (66) rANAvANA, (67) rAmAnujJanatavana, (68) rAmAnujJama , (69) hRkSanaratnAvaTI saccAlyA (Journal of Oriental Research, Vol Iv, Madras), (70) valAkistavaH, (71) vAyarA namatA vaivALaK, (2) vasumatIvitraNenaviTANA, (73) vidhi sAcattA, (74) vidhirasAyanavyAkhyA sukhopayoginI, .75) viSNutattvarahasyam , (76) vIrazaivam, (77) vRttAna, (78) vALavAnasatradhArA, (79) pArAzara, (80) zAntitA, (81) zAtravAgyAhathA, (82) zivaLiImADhA, (83) zivarALamRtam, (84) ziva vArakuna, (85) zivararara , (86) pAtra dhyAnapaDhatiH, (87) vidhyAnapaddhaticArayA, (88) zivapurANatAmatavaraha nam, (89) zivapUjJAvidhi, (90) zivALIfpaI, (91) zivarcanA vandri, (92) zivavaMtArarijhazAvAI-vAvaIi , (9) zioNta ne, (94) zivoharSAdriA , (95) rivolvarNA , (96) zivarAjyama, (7) zrI cAtaravAvALa, (98) siddhAntAnA, (9) rastotrajanAvara, (10) vaMzAvarita vyAghA, (101) harasuti, (12) hRNATIvaI. vasutaritrasenaviTANanArA--A adhyadIkSite raceluM nathI, paraMtu taMtrasiddhAntadIpikA, durUhazikSA, prAkRtamaNidIpikA, atidezalakSaNapunarAkSepa AdinA kartA ane prasiddha 242424 allalati 11-124041 274 *Annals of Oriental Research', Vol. Vi, Madras ane "Journal of Oriental Research', vol. ll, MadrasmAM pratipAdita karyuM che. e ja rIta dazakumAracaritasAra " paNa apadhyadIkSitanA vaMzaje racyuM che ema "Annals of Oriental Research, Vol. VAmAM pratipAdita karyuM che. amudrita evA jalAsAnadhi nAmanA bhAgavata vyAkhyAnamAM tene kartA zrInivAsane putra ane zrIvatsa gotramAM janamele apAya che ema jaNAya che ( 6742, Descriptive Catalogue, India Office Library, vol 1), jyAre prasiddha appayyadIkSita te bhAradvAja gotranA hatA, baravAmana te kayAMya maLatuM nathI, paNa te kaTezakRta svAtmAnubhUtimaNidarpaNa (21. J. 2, Adyar Manuscripts Library)mAM tene parAmarza che.* Ama joI zakAya che ke bhinna bhinna zAstromAM ampayadIkSitane praveza hato ane temanI vidvattA savamukhI hatI. fsaddhAntazaaugmAM paNa kevalAdeMta matanA zaMkarAcArya pachInA vicArapravAhanuM saMkalana vyavasthita rIte karyuM che jethI ativedAMtanA itihAsanI dRSTie paNa A graMtha ghaNo upayogI che. + apathya dIkSita ane tenI kRtionI mAhitI R. Thangaswami-Advaita Vedanta Literature - A Bibliographical Survey', pp. 270-278 (University of Madras, 1980)mAMthI prApta thaI che tene aNu svIkAruM chuM. For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siniherAta mAM jemanA mata saMgRhIta thayelA che athavA jemano ulalekha che : (1) prakaTArthakAra athavA prakaTAthe vivaraNakAra, (2) vivaraNukAra, (3) vivaraNanA ekadezIo; (4) sakSepazArIrakakAra (5) vArtikakAra, (6) vAcaspatimizra, (7) kaumudI kAra, (8) mAyA ane avidyAne bhina mAnanArA, (9) ukta bhedavAdIonA ekadezI, (10) mAyA ane avighAne abheda mAnanArA, (11) padArthatatvanirNayakAra, (12) vivavAdI, (13) pariNAmavAdI, (14) siddhAntamuktAvalIkAra, (15) tatvavivekakAra, (16) naSkamyasiddhikAra, (17) dagdazyavivekakAra, (18) kahapatarakAra (19) bhAratatIrtha, (20) tattvazuddhikAra, (21) nyAyacadrikAkAra, (22) paccadazIkAra (23) tattva da pikAkAra, (24) kavitArkika (saMhAzramI) (25) pa pAdikAkAra, (26) nyAya sudhAkAra, (27) vivaraNa-vAtikakAra, (28) zAstradIpikAkAra, (29) nyAyaranamAlAkAra, (30) atavidyAcArya, (31) vivaraNapanyAsakAra, (32) nyAyanirNayakAra, (3) vedAntakomudAkAra, (34) zAstradarpaNakAra. (35) cisukhAcArya, (36) rAmAvAcArya, (37) AnaMda medhA thAya, (38) advaitadIpikAkAra, (39) brahmasiddhikAra, (40) dasRiSTivAdI, (41) suSTidaSTivAdI. 1 zaMkarAcArya pachI temanA siddhAnta ane tatvaciMtanane yuktiyukta rIte samajAvavA mATe temanA ziSyo ane uttaravatI ci takoe bhinna bhinna prakriyAne Azraya lIdhe. keTalAke brahmane avidyAne Azraya ane viSaya mAnyuM, bIjAoe jIvane avidyAne Azraya mAnya ane brahmane avidyAne viSaya mAnyuM. keTalAke jIvane saMbaMdha avidyA dvArA brahma sAthe joDyA, jyAre bIjAoe Izvara sAthe. keTalAke mAyA ane avidyAne bheda mAnyo, bIjAoe abheda. brahma-jIva-IzvaranI vibhAvanA samajAvatAM avacchedavAda, pratibiMbavAda, ane AbhAsavAdanAM prasthAna kevalAdata vedAtamAM udabhavyAM. kapita jagatane samajAvavA mATe upayukta matonI apekSAe saSTidaSTivAda ane dakhriSTivAdanuM pratipAdana thayuM. mukhya pratipAdya te sarva ciMtakonuM eka ja hatuM ke saccidAnandarUpa niNa nivizeSa kuTastha brahma e ja paramArtha che, bAkI badhuM avidyA pratyupasthAti ke avidyAkalpita che. chatAM mukhya AcArya-ciMtakoe A satya yuktiyukta rIte samajAvavAnI, tenI upapati batAvavAnI prakriyA judI judI apanAvI jene pariNAme ekajIvavAda, aneka javavAda, suSTidaSTivAda, daSTimRSTivAda, muktinA svarUpamAM daSTibheda vagere thavA pAmyA dareka ciMtake A rIte potAnI vicArasara nA susaMgati jALa pIne parama satyanuM pratipAdana karavAno prayatna karyo. apathya dIkSite AmAMthI ghaNAkharA mata ane vAdenuM suMdara sa kalana karyuM che ane A rIte graMthanuM nAma "siddhAtalezasaMgraha' anvayaM Thare che. apathya dakSa taTastha rIte sarva matonuM pratipAdana karyuM che, pitAne pakSapAta dAkhavyuM nathI. temane amyuta kRSNAnaMda jevA sUkSma vivecana karanAra vyAkhyAkAra saddabhAgya maLyA jemaNe A matemAM kayAM devuM dekhAya che te paNa nibhIkapaNe batAvyuM ane sUcana paNa karyuM ke apacya dIkSitane paNa amuka rucyuM nahIM hoya tethI e ja matanuM bIju udAharaNa Ape che ke e dezIne ke koI bIjAne mata tenI pachI rajU kare che. upara je nAmo gaNAvyAM che temAM keTalAkanI dikti che, jema ke kaumudIkAra ke vedAntakaumudI kAra ke rAmAya eka ja che. vArittAkAra For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane naSkarmosiddhikAra eka ja che-purezvarAcArya. A ciMtakenI saMkSipta mAhitI nIce ApI che : brahmasiddhAra maMDana mizra (I.sa. 750-85) sAMpradAyika mAnyatA anusAra ma Danamizra pahelAM pUvamImAMsAnA paMDita ane karmaniSTha hatA. ane pAchaLathI zaMkarAcAryanA saMparkamAM AvatAM temaNe saMnyAsa grahaNa karyA ane surezvarAcArya tarIke oLakhAyA. vidvAnamAM A aMge matabheda che. keTalAka maMhanamitra ane surezvarane eka mAne che paNa moTA bhAganA temane judA mAne che kAraNa ke vicAromAM ghaNuM vailakSaya che. keTalAka te maMDana mizrane zaMkarAcAryanA vRddha samakAlIna mAne che. vAcaspatimirtha brahmatatvasamIkSA graMtha lakhyo (je maLatuM nathI paNa vAcaspatie pate tene ulekha karyo che-) je brahmasiddhinI vyAkhyArUpa hatuM ema manAya che vAcaspati paNa maMDana mizranI jema jIvane avidyAne Azraya mAne che, ane tethI ja prakaTa thaMkAra anubhUtisvarUpa jevA vAcaspatine maMDapRSThasevI' kahe che. maMDana mizranI pratibhA asAmAnya hatI emAM koI zaMkA nathI. temanI A kRtio jANItI che : (1) brahmasiddhi (A graMtha Madras Govt. Oriental Manuscripts Library series mAM prakAzita thaye che)-tenI vyAkhyAo-vAcaspatimitrakRta brahmatatvasamIkSA, cisukhAcAyata abhiprAyaprakAzikA, Ana dapUrNakRta bhAvazuddhi ke TIkArana ane zaMkhapANakRta brahmasaddhiIkA (2) vastrA -16ra padyonA A graMthamAM paMcakhyAtinuM pratipAdana che. Journal of Oriental Research, MadrasmAM mudrita thayela che. bIjA paNa mImAMsAzAstra saMbaMdhI temaja anya graMthe temaNe racyA hatA. pacaMpAdikAkAra padmapAda ane vivaraNakAra prakAzAtmana pApAda zaMkarAcAryanA sAkSAta ziSya hatA. ema kahevAya che ke temaNe pitAnA guru pAsethI traNa vAra brahmasatrazAMkarabhASyane pATha grahaNa karyo hato. AcAryanI anujJAthI temaNe bhASya para paDyagvAM nAmanI TIkA lakhI. evI eka daMtakathA che ke pUrvamImAMsAnA paMDita ane karmaniSTha evA pitAnA sagAne tyAM A TIkA mUkIne padmapAda tIrthayAtrAe gayA. judA matanA hovAne kAraNe te sagAne Sa thayo paNa kApavAdanI bIka hatI tethI pathapAdikAne bhasmasAt karavA icchatA temaNe potAnuM ghara ja bALI nAkhyuM. Ama paMcapAdika naSTa thaI gaI, paNu guru zaMkarAcArye jeTaluM yAda apAvyuM te padmapAde pharIthI lakhyuM. ane Ama adhyAsabhASya ane pahelA cAra sUtro paranA bhASyanI TIkA rUpe paMcapAlikA maLe che, tenA para ghaNI vyAkhyAo che paraMtu sauthI mahatvanI che prakAzAtmayatikRta pativivaraNa jene lIdhe vivaraNaprasthAna astitvamAM AvyuM padmapAda bIjA graMtha paNa lakhyA che jevA ke vijJAnadIpa, kAramayodhyAhyA vagere, paNa temanA kadva vize sabaLa pramANa nathI. prakAzAtmA (Isa 1000) ananyAnubhavanA ziSya ane tatvazuddhikAra jJAnadhananA samakAlIna hatA. prakAzAtmAe padma padanI paMcapa dikA para vivaraNa lakhyuM. advaita vedAntanA mukhya be prasthAnanA pracAramAM bhAmatIkAra vAcaspati ane vivaraNakAra prakAzAmAM kAraNabhUta For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka anyA; teo anukrame avaaevA ane pratibiMbavAdanA puraskartA che. pAMcapAdikrAvivaraNa para aneka vyAkhyAo che--akha DAnandamunikRta tattvadIpana, amalAna kRta vivaraNa paNu, citsukhakRta bhAvadyotanika, Ana pUrNa"kRta TIkAratna, viSNubhApAdhyAyakRta RjuvivaraNu, vidyAraNya kRta vivaraNuprameyasaMgraha, nRsiMhARmikRta bhAvaprakAzikA, rAmAnanda sarasvatAkRta vivaraNApanyAsa yajJezvaradIkSitakRta vivaraNAAvanI, rAmatIrtha kRta vyAkhyA, kRSNakRta vyAkhyA, paritrAjakakRta bhAvaprakAziA zA--nirjAya, zArI nyAyala aMta, prakAzAtmAnI khIMjI kRti kaundhiAvasaEAha (?)* paNa che - vAntikakAra neka siddhikAra surezvarAcArya (Isa. 800-900) surezvarAcAya za karAcAyanA sAkSAt ziSya ane padmapAda, teATaka ane hastAmalakanA satIthya hatA. pUrvAzramamAM teo zANA nadaMnA tIranA vAsI, kumArila bhaTTanA jamAI ane krama kAMDanA pravata"kamAMnamitra hatA evI sAMpradAyika mAnyatA che jene keTalAka vidvAnA svIkAre che, ane mAne che ke maDanamizra, surezvara ane vizvarUpa eka ja vyaktinAM nAma che. vAraNe, vivaraNaprameyasaMgrahamAM bRhRdAraNyakAniSadbhASyattikamAMthA udAharaNa Apyu che tyAM surezvaranA nardeza vizvarUpa zabdathI karyAM che. dAsagrupta, ku puravAmA zAstra vagere surezvara ane brAsAhanA kartA maDhanamizranA siddhAntagatabheda che ema batAvIne A svIkAravA taiyAra nathI. surezvaranA kRtie nIce pramANe che: (1) taittirIyotiSaT mAnyasi~ja --A padmamaya graMtha taittirIya niSad paranA za'karAcAya nA bhASyanA vAttikarUpa che. (2) naesiddhi--A graMthamAM surezvarAcAya' ema siddha kare che ke mane jJAnaprApti ke mukti sAthe koI sAdho saMbadha nathI, te cittayuddhe mATe ja che ane jJAna prApta thatAM mane koi sthAna nathI. zravaNutha brahmajJAna prApta thAya che. naikamTanI avasthA te ja mekSa. (3) bRhadAraNyakopaniSadbhASyavArtika- --A bRhatkAya padyamaya graMtha bahadAraNyakepaniSad paranA zAMkarabhASyanA vAttikarUpa che. tenI vyAkhyAo--Ana dagikRita zAaDhIvikA, Ana. pRthu kRta nyAyakra5latikA, nRsiMhAmikRta nyAyatattvavivaraNa, vidyAraNyakRta bRhadAraNyakArttika. sAra, vizvAnubhavrukRta sabandhAti (4) 15 raLavAti, (5) LavAthaeNAriA:, (6) mAnamohAsa -zaMkarAcAyanA manAtA dakSiNAmUrti stAtra para vyAkhyAtmaka graMtha che, (7) mokSanirNaya ke dAzImoniya, (8) vevAntanA vAtijana saMgraha. nai**siddhi, bRhadAraNyakopaniSadbhASyavAttika ane taittirIyopaniSadbhASyavAtika khUba prakhyAta graMtha che ane surezvara vArttikakAra tarIke oLakhAya che. rAjakumAra zikArIne tyAM UrSyA hAya che tethI tene potAnI oLakha nathI hoDI ane potAne zikArI mAne che paNa 3 For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ta jevuM tene kahevAmAM Ave ke tuM rAjakulane che, te ja kSaNe te zikArI maTI jAya che ane tene potAnI sAcI oLakha thAya che; tevuM ja jIvanuM che, tene sat carmAsa nA zravaNuthI gaDuM jJAsminI anubhUti thAya che ke tarata ja te jIva maTI jAya che. pAtAne oLakhavAnu nAma ja mekSa, temAM kazuM karavApaNuM nathI hetu e tApanI rajUAta temaNe karI che. 'bhAmatI'nA kartA vAcaspatimizra (9mI sadI) vAcaspatimizra 'sava ta Mtra svataMtra' kahevAya che kAraNu ke taTasthabhAve sava daza nasabaMdhI graMthA lakhyA che--udyotakaranA nyAyasUtrabhASyavAtika para tAravacaTIjA, Izvara kRSNanI sAMkhyakArikA para saumuvI, vyAsanA yogasUtrabhASya para tattvaaizAravI, brahmasUtrazAMkarabhASya para mAmatI. moMDhu mitranI brahmarrAiddha para temaNe kAtaravamIkSA nAmanA vyAkhyAtmaka graMtha racyA hatA. jenA ullekha tAtpaya TIkA ane bhAmatImAM maLe che, paNa A brahmatattvasamIkSA upa labdha nathI. vAcaspatimizranA bIjA gra thA che--nyAyasUtrInivampana, tantravintu, nyAyavALA vagere. Ama nyAya, sAMkhya, yoga, mImAMsA ane vedAnta sabaMdhI prathA temaNe racyA ane dareka darzananuM pakSapAta vinA vidvatApUrNa pratipAdana karyuM" tethI sa`ta MtrasvataMtra kahevAyA. teo brahmasvazAMkarabhASyanI bhAmatI nAmanI TIkAnA kartA tarIke khUba prakhyAta che ane bhAmatIprasthAna temAMthI zarU thayuM. teo maDamitranA matane anusarIne jIvane avidyAnA Azraya mAne che; tethI keTalAka ciMtakoe (vizeSa karIne anubhUtisvarUpAcAye ) temanA 'mAnavruTasethI" tarIke upahAsa karyAM che. peAtAnI patnInA nAma parathI mAmatI nAma rAkhyu che evI mAnyatA che. teo acchevAdanA puraskartA che. prakAkAra prakaTAvavaraNakAra : graMthamAM A~nA nAmanA ullekha nathI; tema anya ciMtA paNa temane prakaTAtha mara ke prakaTAtha vivaraNuDhAra tarIke ja nirdeza kare che. paNa have sa'zeSanArAe siddha karyu che ke A prakaTAtha nAmanA brahmasUtrazAMkarabhASyavivaraNuMnA kartA te bIjA koI nahIM paNa anubhUtisvarUpAcAya sadgata vidvAna DaoN. vI rAkhavana e anubhUtisvarUpAcAya viSe khUba upayegI lekha lakhyo che, je 'Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute', PunenA rajatajayantInA aMkamAM prasiddha thayelA che. anubhUtisvarUpAcAya dAkSiNAtya haze kAraNa ke teo peAtAnA dareka graMthamAM 'hayagrIvane namAra kare che ane A vizeSa karIne dakSiNamAM pUjAtA deva che. tema chatAM teo gujarAtanA AThiyAvADa pradezamAM khAsa karIne dvArakAmAM rahyA haze ane tyAM vidyopAsanA tema ja vidyAnuM vitaraNa karyu haze ema mAnavA mATe purAvA che. te AnagirinA vidyAguru hatA, kAraNa ke janAda'na (AnaMdagirinuM saMnyAsaprahaSNu pUrvAMnuM nAma--)nA 'tattvAleAka mAM temane guru tarIke vaMdana karyAM che, ane Ana Mdagiri dvArakAdhIzane namaskAra kare che tethI keTalAkanA mate te dvArakAnI zAradApInA adhIza hatA. eTaluM. cAsa kahI zakAya ke guru. ziSya ane gujarAtamAM keTalAka vakhata rahyA hatA--vizeSa karIne dvArakAmAM. anubhUtasvarUpAcAya'nI zrI kRta kharaDanakhaDakhAdya paranI ziSyahanaiSiNI TIkAnI hastapratA pATaNa ane jesalameranA bhaMDAromAM jaLavAI rahI che. anubhUtisvarUpAcAyanA samaya I.sa. 12mI sadIne 'ta bhAga ke 13mI sadInA pUrva bhAga mAnI zakAya. keTalAka temane zraduSa nA For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSya mAne che, kAraNa ke zrIharSakRta khaMDanakhaMDakhAdya paranI ziSyatiSiNImAM Adi-aMtamAM ane vacce paNa khUba AdarapUrvaka zrIharSane namaskAra karyA che ane AvuM temane bIjA TIkArUpa graMthamAM mULa kartA vize dekhAtuM nathI. temanA graMtho nIce pramANe che: (1) sauravaraphUtrakriyA--keTalAkanA mate sArasvata sa paNa temaNe ja racelAM. (2) harasivivA, (rU) naukAvImA , (4) AnaMdadhanI kRti racAyAvaDhi para vyAkhyA-ndri, (5) AnaMdabodhanI prALa nA para niva-dhana, (6) mAvItAmaththarag, (7) karAIvivaraNa-prahmasUtrazAMkarabhASya para prakaTAtha' nAmanuM vivaraNa, (8) zrIharSa praNIta navaghaNAnI TIkA ziSyahitaiSiNI. A graMthamAMthI kevaLa sArasvarasUtrakajiyA ane karAvavALa (madrAsa yunivarsiTI dvArA be bhAgamAM ) prakAzita che. ane ziSyatiMgiLInuM prakAzana hamaNuM gujarAta yuni. varsiTIe karyuM* prAthavivaraNa advaita vedAMtanA vivaraNaprasthAnane anusaranAra graMtha che. saMkSepazArIrakakAra savajJAtmana (I.sa. 1050) | sarvajJAtmamuni potAne mATe zrI vezvapAvapakSanANapapUtArAyaH ema kahe che, tethI e devezvaranA ziSya hatA e nizcita. keTalAka kahe che ke devezvara e ja surezvara je zaMkarAcAryanA sAkSAta ziSya hatA. sarvajJAtmA kAmakATipAThanA adhiSThAtA hatA ema paNa kahevAya che. bIjA keTalAka mAne che ke devezvara e surezvara nahi, paNa sarvasAmAnA pramANa lakSaNa graMthanA pramANuthI kahI zakAya ke e zreSThAna dane praziSya ane devAnaMdane ziSya aqsad (gai 'Indian Historical Quarterly,' Vol. XIV; Journal of Oriental Research, Madras, 1937). dAsagupta* mAne che ke saMkSepazArIrakanA kartA sarvajJAtmA surezvarAcAryanA ziSya ja che, ane temanuM bIjuM nAma nityamedhAcAryuM hatuM ane temane samaya navame sake hatA; zrIkaMThazAstrI ne evuM pratipAdita karyuM che ke sarvajJAtmA surezvaranA ziSya nahatA, paraMtu ISTasiddhinA kartA vimuktAtmAthI arvAcIna hatA. temanI kRtio nIce pramANe che : (2) sakSepazAro -A graMtha padyamaya che ane brahmasUtrazAMkarabhASyanA arthanI vicAraNA kare che. tenA cAra adhyAyo che-samanvaya, avirAdha, sAdhana ane phala e nAmanA. tenI vyAkhyAo-siMhAzramikRta taravadhinI, puruSottama dIkSitakRta subhAdhinI, pratyaviSNukuta vyAkhyA, madhusUdana sarasvatIta sArasaMha, rAghavAnandakRta vidyAmRtavarSiNo, rAmatIrthakRta anvayArthaprakAzikA, vizvadevakRta siddhAntadIpa, vedAnandakRta sakSe zArIrika-saMbadhekti.. (2) parAjiyA-dAsaguNa mAne che ke A saMkSepazArIrakakAranI kRti nathI. (3) kADhakSA (aprAzita che). * zrI harSa praNIta khaMDanakhaDakhAva' ziSyahidoSiNI TIkA sAthe gujarAta yunivarsiTIe prakAzita karyuM che (1990) (saMpAdaka-estera solomana). + S. N. Dasgupta - History of Philosophy ', Vol. II, p. 112. For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArtha taniNa yakAr AnaMdAnubhava (I sa. 1100-1200) AnaMdAnubhava potAnA graMthAmAM nArAyaNu jyAtiSane va dana kare che tethI nArAyaNu-jayAtiSanA ziSya hatA ema nizcita kahI zakAya. evI sabhAvanA svIkAravAmAM Ave che ke saMnyAsagrahaNu pUrve temanu nAma gaGgApurI bhaTTAraka hatuM. dAsagupta temanA samaya I. sa. 950-1050 mAne che. vimuktAtmAnI iSTasiddhi para AnandAnubhave vyAkhyA racI che ane Anagirie padAtha - tattvaniNaeNya para TIkA lakhI che tethI vimuktAtmA ata AnandagirinI vaccenA temanA samaya hatA e nizcita che. temanA graMthe nIce pramANe che : (1) paddArthasavRnirNaya--A graMtha nyAyavaizeSikanA padArthAnu` khaMDana kare che ane adbhuta vedAMtanI Tie padArthAnuM pratipAdana kare che. tenI vyAkhyA AnaMdagiri ane AtmasvarUpe karI che. (2) dRSTasiddhivitrA, (3) nyAya navaddIvAnA--A prakaraNa graMthanA samanvaya, virAdha, sAdhana ane la nAmanA cAra aAya che ane tenA para AnaMdagirie TIkA lakhI che. vedAMtosudhIkAra rAmADhayAcArya (I.sa. 1300-1400) aAzramanA ziSya rAmAyAcAya pAtAnA levAntakaumuddI graMthamAM 13mI sadInA nyAya-- vedAntanA citakone ullekha kare che ane vedAntakaumudI paranI svApanna vyAkhyAmAM AnaMdagirinA ullekha kare che. vedAntomudI pra thamAM amalAna dunA kalpataru, vimuktAtmananI iSTasiddhi ane (anubhUtisvarUpAcAya ke) prakaTAtha*kAranA nirdeza hAi te agatyanA graMtha che. Madras University Saaskrit SeriesmAM A prakaraNa graMtha prakAzita thayalA che. kalpatarura ane zAntrakAra amalAna'6 (I.sa. 1247-1347) amalAnanuM khIjuM nAma vyAsAzrama hatuM. temaNe temanA mathAmAM namaskAra karyA che te parathI siddha thAya che ke anubhavAnanda temanA dIkSAthuru, AnandAtmA dIkSApraguru, sukhaprakAza vidyAguru ane citsukha vidyAguru hatA. temanA graMthA-- (1) tad-vAcaspatikRta bhAmatI TIkAnI vyAkhyA che jemAM prAtha'kAranuM khaMDana karAne bhAmatInA mata aRRNu siddha karyAM che. tenA para appayya dIkSite 'parimala'nI racanA karI che. bIjI lakSmInRsiMhakRta AbhAga ana vaidyanAthakRta kahapatarumantAramaJjarI vyAkhyA paNu che (niyasAgaramAM mudrita). (2) sarvaeNna--brahmasUtravruttirUpa A graMtha bhAmatone anusare che (vANIvilAsa mAM mudrita. (3) paJcapAdikAdarpaNa sAMpradAyika mAnyatA pramANe A graMthapaMcapAphrikA vyAkhyAtma che, - dedaeNvivekakAra bhAratItItha (I.sa. 1280-1350) : praNamya paramAtmAnaM zrIvidyAtIrtharUpiNama / vaiyAsikamyAyamAlA zlokaiH saGgRhyate sphuTam // For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ema zAsiva nhAyamAtrAmAM kahyuM che tethI bhAratItIthanA guru vidyAtIrtha hatA ema vidita thAya che. vaLI varALa meyaramAM svamAtrayA''nandayadatra jantUnsarvAtmabhAvena tathA paratra / carachAnava ne vijhAna vaghato viphArita che ema kahyuM che tethI ema kahI zakAya ke vidyAtIrtha e ja vidyAza karatItha ke zaMkarAnanda tarIke prasiddha hatA ane teo zuM gagari pIThAdhIkA hatA: A vidyAtIrtha ke zakarAnaMdanA ziSya te bhAratItItha. vidyAtIrthanI pachI bhAratItIthI zRMgagiri pIThAdhIza thayA hatA. bhAratItIrthanA ziSyomAM mAdhavAcAryone samAveza thAya che. vidyAraNyamunie saMnyAsagrahaNa ka" te pahelAM temanuM nAma mAdhavAcAryuM hatuM. Ama vidyAranA guruomAM bhAratItIrtha eka hatA. bhAratItIrthanA eka bIjA ziSya hatA brahmAnanda bhAratI, jemaNe dagdayavivekanI vyAkhyA karI che. mahAvAkayudapaNukAra kRSNanandabhAratI paNa bhArata tI nA ziSya hatA, aneka mathenA bhAratItAtha svata - kartA che paNa paMcadazI Adi keTalAka prathe temaNe vidyArarayanI sAthe maLIne rahyA che. graMtha : (1) dAdara viveda athavA vAcakSudhA-A graMthamAM tenA nAmane anurUpa daza-AtmA ane -jagata ane temanA saMbadhanuM mArmika vivecana che. A graMtha vArANasI graMthamAlAmAM temaja ratnapiTaka graMthamAlAmAM prakAzita che. tenA para brahmAnanda bhAratInI TIkA che. (2) vaivAsivAyanA (athavA adhikaraNaratnamAlA) (AnaMdAzrama saMskRta pra thAvalimAM mudrita)-A graMtha brahmasUtranA zaMkarAcAryane abhimata adhikAraNenA varNanapUraka che. dareka adhikaraNa mATe be zleka phALavyA che- eka pUrva pakSa batAvavA ane bIje siddhAnta mATe. tenI nyAyamAlAvistara nAmanA vyAkhyA paNa bhAratItIthe ja lakhI che. (3) pannAvaze, (4) vAvaneSakSepavArsiva-A graMthane nideza vAkayasudhArIkAmAM che. (5) mANUropaniSaddApaI (). pacadazIkAra vidyAraNya (I. sa. 1296-1386) bhAradvAja gotramAM janmelA vidyAraNyanuM bIju nAma mAdhava hatuM. teo saDagamagajanA mahAmaMtrI mAyaNa ane zrImatInA putra hatA ane sAyaNa, bhoganAtha tema ja siMgalAnA bhAI hatA. teo vijayanagaranA rAjA bukraNanA samakAlIna hatA. bhAratAtItha, zrIkaMdAcArya, zaMkarAnaMdanA ziSya ane vidyAtIrtha temaja tru saMhatIrthanA praziSya hatA. ane kuSNunabhAratI brahmAna dabhAratI ane rAmakRSNane guru hatA. vijayanagaranA vAsI A karNATaka brAhmaNane vijaya nagaranA rAjya che thApanAmAM AgaLa paDate bhAga hatuM, ane teo rAjakIya kAryabhAra vahana karavAmAM samartha hatA. teo 85 varSathI adhika jItyA hatA ane za gagiri pIThAdhIza hatA. saMnyAsagrahaNa pave tamanuM nAma mAdhavAcAryuM hatuM. For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e noMdhavA jevuM che ke vijayanagaramAM traNa mAdhava hatA (1) sAyaNane putra mAdhava; (2) mAdhavamastrI, (3) mAyaNane putra mAdhava jenuM saMnyAsagrahaNa pachI vidyAraNya nAma thayuM. A traNamAMthI vidyAraNya (mAdhava) aMgerIpIThAdhIza hatA. vidyAraNya amalAnaMdanA samakAlIna hatA ane banne zaMkarAnaMda ane anubhavAnaMdanA ziSya hatA. dAsagupta mAne che ke A bana Ana dAtmAnA 5gu zikhyA hatA. (History of Indian Philosophy, vol. 1, pp. 57-58). gratho : (1) anubhUti prakAza (nirNayasAgara presamAM mudritI-20 adhyAyane A graMtha 12 upaniSadanA sArarUpa che. (2) aparokSAnubhUtidIpikA (Mysore Bibliotheca Sanskrit SeriesmAM mudrita)zaMkarAcAryanI "aparAkSAnubhUti' kRtinI vyAkhyA che. (3) upaniSatkArikara (amudrita) (4) aitareyopaniSaddIpikA (AnaMdAzrama saMskRta graMthAvalimAM mudrita (5) jIvamuktivika (AnaMdAzrama saMskRta graMthAvalimAM prakAzita)-A gadyapadyamaya graMthamAM pAMca prakaraNamAM jIvanmukti, vAsanAkSaya, mananAza, svarUpasidi-prayojana ane vidvasaMnyAsa saMbaMdhI vicAraNA karI che. viraktividhya, nyAsahavaividhya, muktivaividhya ane temane bheda temaja saMsArI ane muktinA svAbhAvika bhedane varNavate A graMtha prakaraNa koTine che. (6) taitirIyalaghudIpikA amudrita), (7) nRsiMhottaratApinIdIpikA amudrita), (8) pakhyadazI -paMdara adhyAyavALe A prakaraNagraMtha nirNayasAgaramAM mudrita thayA che. sAMpradAyika mAnyatA anusAra A graMtha vidyAraNya ane bhAratItItha bannenI kRti che. 5khyadazImAM 15 adhyAya che: (1) tattvaviveka, (2) mahAbhUtavika, (3) panTakezaviveka, (4) vaitavika, (5) mahAvAkyaviveka, (6) citradIpa, (7) tRptidIpa, (8) phUTasthadIpa, (9) dhyAnadIpa, (10) nATakadIpa, (11) brahmAnaMde yogAnanda, (12) brahmAnanda AtmAna-da, (13) brahmAnaMde avatAnanda, (14) brahmAnanda vivAnanda, (15) brahmAnaMde viSayAnanda . paccadazInA vyAkhyAtA nizcaladAsa svAmIe evuM pratipAdita karyuM che ke zarUAtanA daza pariccheda vidyAraNyakRta che jyAre rAmakRSNa te sAtamA paricchedanA AraMbhamAM ja e bhAratItIrthakRta che ene nirdeza kare che. keTalAka mAne che ke pahelA cha pariccheda vidyArayakRta che ane pachInA nava pariccheda bhAratItIrtha kRta che. appayyadIkSita paNa paMcadazInA ja adhyAyonI bAbatamAM vidyAraNya ane bhAratItIrthane jude ullekha karatA jaNAya che. bhAratItI thanA dhyAnadIpane ulekha che; phUTasthadIpa vagerenA sa dabha mAM kartAnuM nAma nathI paNa vyAkhyAkAra kRSNAnaMda tyAM vidyAraNyane ulekha kare che. paMcadazInI ghaNuM vyAkhyAo che-nizcaladAsakRta vRttiprabhAkara, rAmakRSNakRta tAtparyabodhinI padadIpikA, rAmAnandakRta vizuddhadaSTi, sadAnaMdatI vyAkhyA, ayutazarmAnI pUNuMnardendukaumudI, li ganasamayAjikRta kalyANapIyuSa, azAtattvaka tatvabodhinI. (9) brahmavidAzIrvAdapaddhati-vidyAvida mudraNAlaya, tejapuramAM mudrita. (1) bRhadAraNyakaTIka (aprakAzita). (11) bRhadAraNyakavAtikAra (Benares Sanskrit seriesmAM prakAzita) (12) vidyAranadIpikA (aprakAzita). For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) vivaraNaprameyasa graha-siddhAntalezasaMgrahamAM A graMthane vivaraNapanyAsa kahyo che; te pukhyapAdikAvivaraNanA pratipAdyonA saMgraharUpa che (vijayanagara saMskRtamAlAmAM mudita), (14) sarvadazanasa graha, (15) parAzaramAdhava, (16) kAlamAdhava, (17) zaMkaradigvityakAvya-ema manAya che ke A graMtha vidyAraNyanI kRti nathI paNa abhinava kAlidAsanI che, (18) saMgItasAra. nyAyandrikAkAra AnaMdapUrNa (I.sa. 1275-1950) AnaMdapUNanuM bIju nAma vidyAsAgara hatuM. teo abhayAnaMdanA ziSya hatA ema temanI kRtiomAM karelI stutio parathI jaNAya che. bRhadAraNyakopaniSadabhASyavArtikanI vyAkhyA nyAyakapalatikAmAM gara tagirine namaskAra karyA che tethI ema kahI zakAya ke katagari temanA dIkSAguru hatA ane abhayAnaMda vidyAguru. teo mekarNakSetranA nivAsI hatA ane vyAkaraNanA paNa prakAMDa paMDita hatA ema nyAya, dvikAnI vyAkhyA nyAyaprakAzikAmAM savarUpAnaMdanuM kathana che "rena dayAjharaLATavI kuratI saMskAritA chIyA' tenA parathI jaNAya che. Do. vI. rAdhavanuM mAne che ke AnaMdapUrNa 1350) kAmadeva bhUpAlanA samakAlIna hatA (juo " Annals of Oriental Research, Madras vol. Iv, Part1). zrI telaMge mahAvidyAvimavananI bhUmikAmAM evuM pratipAdita karyuM che ke AnaMdapUrNa samaya I. sa. 1569-1600 hate. kRtio : (1) khaMDanaphakkikAvibhajana athavA vidyAsAgarIzrIharSakRta khaMDanakhaMDakhAdanI vyAkhyA (caukhAMbAmAM ane darzana pratiSThAna, vArANasI dvArA prakAzita). (2) TIkAratna-paMcapAdikAvivaraNanI vyAkhyA (amudrita), (3) nyAyacaMdrikA (amudrita -tene siddhAntaleza grahamAM ullekha che. temAM cAra pariccheda che. nyAya, vaizeSika, mImAMsA AdinA matanuM khaMDana karI prema nA lakSaNanuM pratipAdana karyuM che. tenA para svarUpAna dakRta "nyAyaprakAzikA' nAmanI vyAkhyA che. (4) nyAyakalpalatakA-bahadAraNyakabhASyavAstikanI vyAkhyA che. (tirupati kendrIya vidyAlaya dvArA prakAzita), (5) bRhadAraNyaka vyAkhyA-A graMtha upalabdha nathI. paNa prabodhacandrodayanI ca drikA vyAkhyAmAM nirNayasAgara, pR. 204) nandilopamatrizekharanuM kathana che - "vhAramAthe ma9%Are vizAlAjItADavAtaH' te parathI AvI kRti haze ema kahI zakAya, sivAya ke upayukta bahadAraNyakabhASyavAstikavyAkhyA mATe ja Avo prayoga karyo hoya. (6) paccapAdikA-vyAkhyA (amudrita), (7) bhAvazuddhi (-brahmasidinA vyAkhyA), (8) samanvayasUtravRtti; (9) nyAyasAravyAkhyA (vyAkhyAna), (10) puruSArthabodha, (11) prakriyAmajarI (kAzikAri vyAkhyA), (12) mokSadharmavyAkhyA, hAvidyAvihabanavyAkhyA. For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapradIpikAkAra thisUkhAthAya (I. sa. 1120-1220) ciskhA yAryanA prAcArya tatvazuddhikAra jJAnadhana hatA ane temanA guru nAnerama hatA. temane mATe cisukha tarapradIpikAne aMte "goDezvarAcArya' vizeSaNa prayoje che. A jJAne tama nakkamyasiddhi ane iSTasiddhinI vyAkhyA lakhanAra celadezIya zAmathI judA che. cisukhanA guru jJAnattame nyAyasudhA ane zAnasiddhi nAmanA graMtho lakhyA hatA ema tattapradIpikAmAthI jJAta thAya che. siddhAntalezasaMgrahamAM nyAya sudhAne ullekha che. tatvapradIpikAvyAkhyA Adi pitAnA graMthamAM sukha prakAza cisukhane namaskAra kare che tethI sukhaprakAza cisukhanA ziSya hatA ema nizcita kahI zakAya. AnaMdagirinA dIkSA bura zraddhAnaMda paNa cisukhanA ziSya hatA. cisukhanA graMtha : (1) AdhakaraNa-ma-jarI ("Journal of Oriental Research', Madras, vs. vmAM mudritI-brahmasUtrazAMkarabhASya pramANe adhikaraNanI saMkhyA ane temanA artha darzAvyA che. (2) adhikaraNa sagati Journal of Oriental Research, vol. vmAM mudrita), (3) abhiprAyaprakAzikA (amukita, zarUAtane bhAga maLato nathI)-maMDana mizrakRta brahmasiddhinI vyAkhyA, () kharaDanabhAvaprakAzikA-zrI harSakRta kha7nakhaDakhAghanI vyAkhyA (cakhobAmAM aMzataH mudrita), (5) tattvapadIpikA-samavaya, avirodha, sAdhana, la nAmanA paricchedovALe A graMtha avatanA siddhAntonuM rakSaNa kare che ane temanuM vyAkhyAna kare che. tenA para sukhaprakAzakRta bhAvadyotanikA ane pratyaphasvarUpakRta nayanaprasAdinI e be vyAkhyAo che. (nirNaya sAgaramAM temaja vaDadazana prati ThAna, vArANasI dvArA prakAzita), (6) nyAyamakarandaTIkA : Ana dabodhakRta nyAyamakaraMdanI vyAkhyA. AnaMdabodha brahmaprakAzikAnuM khaMDana kare che ema cisukhe batAvyuM che (pa. 146) khAMbA mudraNAlaya mAM mudrita), (7) pramANaratnamAlAvyAkhyA : AnaMdadhanI kRti pramANaratnamAlAnI mAkhyA ("brahmavidyA' patrikAmAM prakAzita), (8) bha vatavaprakAzikA-surezvarakRta nakkamyasiddhinI vyAkhyA (amudrita). (9) bhAvadyotanikA (athavA te yadIpikA) -paMcapAdikAvivaraNanI vyAkhyA, (10) bhAgyabhAvaprakAzikA-adhyAsabhASya sudhInI brahmasatraza karabhASyanI vyAkhyA (amudrita), (11) vedAMtasiddhAntakArikAma-jarI (amudrita), (12) viSNupurANavyAkhyA, brahamatuti ane saddanasaMgraha cisukhanI kRtio manAya che, paNa tene mATe pramANu nathI, For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tazuddhikAra jJAnadhana (I.sa. 1050) jJAnadhana bedhadhananA ziSya ane jJAnottamanA guru hatA ane jJAnatama cisukhanA guru hatA. zAnadhanane "tattazuddhi' graMtha Madras University sanerit serieimAM prakAzita che 46 prakaraNavALe A graMtha kyAMka kayAMka vAkaya ane bhAvanI daSTie maMDanamitranI brahmasiddhine anusare che. temAM batAvyuM che ke za karAcAryanA mate taravati Adi vAkayathI utpanna karAyelA apakSa brahmajJAnathI anAdi avidyAne nAza thatAM nityasiddha niratizaya, AnandarUpa advitIya paramAtmacaitanya svarUpe avasthAna te ja apavarga. nyAyasudhAkAra jJAnattama (Isa. 1100-1000). jJAnattama jJAnadhananA ziSya hatA ane cisukhanA guru hatA. tasvapradIpikamAM cikha temane gauDezvarAcArya kahe checisukhanA graMthamAM jJAnattama mATe satyAnaMda evuM nAma paNa prayojAyuM che. (ISTasiddhi ane niSkaryasiddhinI TIkA lakhanAra jJAneramathI A jJAnattama judA che.) zAne ramanA be jANItA ziSyo hatA-cisukha ane paMcapAdikAvyAkhyA tAtparyA. ghotinInA ane zvetAzvatare paniSadIpikAnA kartA vijJAnAtmA. jJAneramanA prathe maLatA nathI paNa cikhe tatvapradIpikAmAM (5 392, nirNayasAgara) nyAyasano nirdeza karyo che ane pratyakasvarUpe jANavA jaaH zanasidiSA , tAjIta rehattA vArasadA' ema vyAkhyA karI che A parathI ema jaNAya che ke nyAyasudhA ane jJAnasiddhi jJAnottamanA graMtha haze. zrIkaMThazAstrI mAne che ke jJAnasudhA paNa 2221 zu Biat Son ('Indian Historical Quarterly' Vol. XIV p. 410). nyAyanivakAra Anandagiri (1 me seka) Anandagiri ke AnaMdadAnanuM saMnyAsagrahaNa pUrva janArdana nAma hatuM je nAme temaNe taravAlIka racyuM che. ema manAya che ke teo gujarAtamAM janmyA hatA ane saMnyAsa lIdhA pachI ThArakAzAMkarapIThAdhIza hatA. tarkasaMgrahamAM temaNe dArakAdhIzane vaMdana karyA che. tethI eTaluM te nizcita ke teo keTaleka vakhata gujarAtamAM ane vizeSa karIne prArakAmAM rahyA hatA. keTalAka temane AMdhra dezanA ane bIjA ceradazanA mAne che. tattvAlamAM temaNe anubhavasvarUpa (anubhUtisvarU5)ne vaMdana karyA che tethI sArasvataprakriyA, prakaTArkavivaraNa, khaMDanakhaTakhAvAnI ziSyatiSiNI TakA AdinA rtA anusUtisvarUpAcArya temanA vidyAguru hatA; ane bahAra zuddhAnaMdane namaskAra karyA che tethI zuddhAnaMda temanA dakSAguru hatA ema manAya che. tavadIpanakAra akhaMDAnanda sarasvatI ane tanavAlakanA vyAkhyAtA tatva prakAzikAkAra prajJAnanda AnaMdagirinA zikhyAmAM vadhAre jANItA che. AnaMdagirinI tarkaviveka nAmanI padArtha tatvanirNavanI vyAkhyAmAM temaNe kahyuM che ke kali gadezanA adhipati nRsiMhadeva rAja karatA hatA tyAre A prabaMdha meM karyo che, tethI ema jJAta thAya che ke kaliMgadezAdhipati nRsihadevanA samakAlIna hatA. AnaMda girie prAyaH sarva zApha karabhASyanI vyAkhyA karI che, paNa aitareyopaniSadabhASya ane ane paniSabhASyanI vyAkhyA AnaMdagirikRti tarIke chapAyelI che te vastutaH AnaMdagirinI nathI kAraNa ke temanA aMtabhAgamAM vidyAraNyanI dIpikAne ulekha che, ane vidyAraya te AnaMdagirithI arvAcIna che. For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtioH (1) AtmajJAnopadezavidhiTIkA (amudrita), (2) IzAvAsyazAkarabhATippaNI (AnaMdAzramamAM mudrita), (3) upardezasAhastrI vyAkhyA (amudrita), . (4) upasadana yAkhyA (amudrita), (5) kAThopaniSadubhASyavyAkhyA (AnaMdAzrama), (6) kene paniSadubhAvyavyAkhyA (AnaMdAzrama), (7) govindASTakaTIkA, (8) chogyabhASyavyAkhyA (AnaMdAzrama), (9) takavaveka-AnandAnubhavanA padArthatatvanirNayanI vyAkhyA (amudrita), (10) tAlaka (bhAratIya vidyAbhavana dvArA prakAzita)-temAM nyAyazeSikanA siddhAMta ane bhAskarAcArya-nibArkAcAryanA matanuM khaMDana che. tenI prajJAna dakRta tatvaprakAzikA vyAkhyA che. (11) taka saMgraha (Gaekwad's Oriental seriesmAM prakAzita); . (12) tripuTIvivaraNa (amudrita); (13) taittirIyabhASyavyAkhyA (AnaMdAzrama); (14) paMca prakaraNavyAkhyA-sarvajJAtmamunikRta 5 prakriyAnI vyAkhyA che (Madras University Sanskrit Bulletin SeriesHi 3401 Rid), (15) taittirIyavAnikaTIkA (AnaMdAzrama); ' (16) paMcIkaraNavivaraNa (caukhAMbAmAM mudrita); (17) bRhadAraNyakabhASyavyAkhyA, ' (18) bRhadAraNyavAttiyAkhyA, (19) bhagavadgItAbhASyavivecana, | (20) mANakayapaniSadubhASyavyAkhyA (21) mADUkyakArikAvyAkhyA, (22) mukabhAgyavyAkhyA (17-22-AnaMdAzrama saMskRta graMthAvalimAM prakAzita), (23) vArthavRttivyAkhyA (amudrita), (24) vedAntavika-AnaMdadhakRta nyAyadIpAvalInI vyAkhyA, (25) zArIrakanyAyaniNaya-brahmasUtrazAkarabhASyanI vyAkhyA nirNayasAgaramAM mudrita) (26) varU pavivaraNa (amudrita), nIcenI tio AnaMdagirinI che ke kema te zaMkAspada che? (27) atareyabhASyavyAkhyA (AnaMdAzrama), (28) gurustuti, (29) cUlikepaniSadavyAkhyA, | (3) manopaniSadubhASyavyAkhyA, (AnaMdAzrama), (31) bRhaDakaravijaya, (32) mitabhASiNI, (33) zatazlokIvyAkhyA (Benares Sanskrit series), (34) DikkarAcAryAvatArakathA, (35) harimI stutivyAkhyA. AnaMdabodha (I.sa. 1750-1150) AtmAvAsanA ziSya AnaMdabedha uttarabhAratavAsI hatA ema temanI zAbdanirNayavyAkhyA parathI jaNAya che. AnaMdadha pramANamAlAmAM "tavojad mira' ema kahe che temAM guru rabda iSTasiddhikAra vimuktAbhA mATe prayojyo che ema manAya che. temanI kRtio nI pramANe che : , 1) nyAyadIpAvali-bhedavAdanuM khaMDana nyAyaprakriyAnA khaMDanapUrvaka karIne adavaitaprakriyAnI sthApanA karI che. tenI vyAkhyAo-amRtAnandakRta nyAyaviveka, sukhaprakAzakuta For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA, anubhUtisvarUpamRta caMdrikA, AnaMdagirikRta vedAntaviveka. (2) nyAyamakarana-medavAdanuM khaMDana karatAM vAcaspatimizra, maMhanamiThA, paMcapAdikAvivaraNakAra prakAzAtmAne pramANa tarIke TAMkyA che. A graMthamAM anirvacanIya khyAti, jIva ane brahmanuM aikya, ane mokSasvapa jevA viSayonuM pratipAdana che. (3) pramANamAlA-nyAyamakarananA jevA viSayanuM pratipAdana che ane vAcaspati mizrata brahmatatvasamIkSAne samarthanamAM TAMkI che anubhUtisvarUpe tenA para nibaMdhana nAmanI vyAkhyA lakhI che je amudrita che. A traNeya kRti Benares Sanskrit SeriesmAM prakAzita che. (4) zabdanirNayavyAkhyA : prakAzAtmanA zAbdanirNaya para vyAkhyA. vedAnta) siddhAnta mukatAvalIkAra prakAzAnanda (16mI sadI) prakAzAnanda adavaitAnaMda ane jJAnAnandanA ziSya hatA. temaNe potAnA siddhAntamuktAvalI graMthamAM ekavavAda ane dRSTibhraSTivAdanuM pratipAdana karyuM che ane e saMdarbhamAM ja siMhAlezasaMgrahamAM temane ullekha che. tavivekakAra ane atidIpikAkAra nRsiMhAthamina (I.sa 1500-1600) : nasiMhAzramInA vidyAguru jagannAthAzrama hatA ane dIkSA gIvaNendra sarasvatI hatA. nRsiMhAzramI apathya dIkSitanA guru hatA ane ema manAya che ke saMnyAsagrahaNa pUrve nasiMhAzamInuM ja nAma saccidAnaMda zAstrI hatuM. nRsiMhAzramIe ja saguNubhakta ane zivAtamAM mAnatA evA apacyadIkSitane nirguNa brahmavAdI kevalAhavaitI banAvyA evI sAMpradAyika mAnyatA che. teo vedAntasArartA sadAnaMda sarasvatI, prakAzAnaMda, nAnAdAkSita, avitAnaMda, bhadojidIkSita ane aparIkSitanA pitA raMgarAjAvarInA samakAlIna hatA. temaNe siM 1603 (I.sa. 1547)mAM atidIpikA racI ema mAnavAne mATe pramANa che. teo kevalAdavaita vedAntAcAryomAM khUba prasiddha hatA. temanA graMtho : (1) tatvaviveka - A graMtha navya nyAyanI paddhatithI ane vivaraNamatane anusarIne adavaita vedAntanA siddhAtonuM pratipAdana kare che ane vaizeSikAdi matanuM khaMDana kare che. siMhAzramIe pite tenA para taravavivekadIpana ke advaitanakeza nAmanI vyAkhyA lakhI che. tatvavivekanI bhojidIkSitakRta vAkayamAlA nAmanI vyAkhyA paNa che. tatvaviveka dIpana para aneka vyAkhyAo lakhAI che. taravaviveka ane tatvavivekadI na bane mukita che. . (2) advaitadIpikA-A rathamAM sAkSiviveka, vibhAgaprakriyA, aupaniSadIpikA, AnaMdadIpikA nAmanA pariccheda che. paMDita graMthamAlA, vArANasImAM mudrita che. - (3) advaitasiddhAntavijaya 'amudrita) (4) advaitAnusadhAna (amudrita) | (5) taravadhinI-saMkSepazArIrakanI vyAkhyA che. sarasvatI bhavana graMthamAlAmAM mudrita che. (6) taravarArthazodhanakA-apUNa maLe che ane amudrita che. (7) naDivijhApanA : A graMtha mahattavane che. temAM jIva, Izvara ane sAkSInuM svarUpa, biMbapratibiMbavAda, avidyAnuM svarUpa, sarva zrutinuM avaitarika aikamanya ityAdinuM saraLa nirUpaNa che. sarasvatI bhavana graMthamAlAmAM mudrita che. For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 (8) panthapAkrikATIkA (athavA vedAntaratnakoza) amudrita che. (9) yaccapArdikAvi raNakhyAkhyA athavA bhAvaprakAzikA (amudrita), (10) bhAvAjJAnaprakAzikA (amudrita), (11) madhuma-jarI -manISApa-cakanI vyAkhyA -amudrita, (12) bhedadhikkAr--Benares Sanskrit SeriesmAM prakAzita che. temAM madhvasiddhAntamAM pratipAdita temaja nyAyavaizeSakamAM pratipAti bhedavAdanuM khaMDana temanI ja yuktithI karyu che; tenA para kAlahastIzakRta vivruti ane nArAyaNAzramikRta sakriyA vyAkhyA che. (13) vAcArabhaSNuprakara2 (amudrita) (14) vaikisiddhAntasa graha (apUNuM maLe che ane amudrita che) -temAM evuM pratipAdana karyu` che ke ziva, viSNu ane 36 parabrahmanA ja saguNarUpe AvirbhAva che ane mUrtiMtrayanu advaita batAvyu che. (15) tattvadIyana (amudrita) --akha`DAna damunikRta tattvajJApanathI A graMtha bhinna che. tenA kartA A ja prasiddha nRsiMhAzramI hatA ke bIjA e nakkI karI zakAtuM nathI. - vijJAntare razalanI vyAkhyA karanAra amruta kRSNAnaMda tItha' (I.sa. 1650-1750) dAkSiNAtya acyutakRSNAnaMda svayaMprakAza ane advaitAnanda sarasvatInA ziSya hatA, ane advaitAnanda rAmAnandanA ziSya hatA. advaitavANI e advaitAnanda sarasvatInuM ja khojuM nAma che. temanI kRtio : (1) kRSNAlackAra--siddhAntalezasa grahanI vyAkhyA. apUNu maLe che ane (2) kaThotiSaccha. karabhASyaDhIkA (anudrita), (3) vanamAlA--taittirIyazA karabhASyanI vyAkhyA (vANI vilAsamAM mudrita), (4) bhAvadIpikA--lAmatInI vyAkhyA (amudrita), bhASyaratnaprabhAbhAgavyAkhyA--jijJAsAsUtrathI zarU karIne AnaMdamayAdhikaraNa sudhInI A ratnaprabhAnI vyAkhyA che (amudrita). (5) (6) mAnamAlA : pramANu, prameya, pramA, pramAtR e nAmanAM prakaraNAmAM padArthAnA bheda samajAvIne pramANunA svabhAvanuM pratipAdana karyu che (aDyArathI mudrita); tenI rAmAnanda bhikSuracita vivaraNu nAmanI vyAkhyA che. kRSNAla kAra TIkAnA adhyayanathI e spaSTa thAya che ke acyuta kRSNAnaMda sa MkSepamAM jarUra pUratI ja vyAkhyA kare che paNa tethI mULa gra MthanA atha taddana spaSTa thaI jAya che. Apa chatAM jarUra jAya tyAM pUrA saMdabha ApIne la`mANupUrvaka vivecana kare che. pote saMmata na thatA hoya tyAM dIleA ApIne niI"kapaNe samIkSA kare che, tethI azruta kRSNA daMtIae ucca kakSAnA vyAkhyAkAra che ema temanI TIkAnA abhyAsa karanAra saha svIkAre che. acyuta kRSNAnaMda pAtAnI vyAkhyAnI zarUAtamAM guru svaya jhyAtirlIMNI ane advaitAnavANIne vana kare che. For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntaleza sagrahanI viSayAnukramaNikA 105 117 121 128 131 prathama pariccheda (pR. 1-260) viSaya 1 apUrvavidhi, niyamavidhi, parisaMkhyAvidhi 2 zora -vidhivicAra 3 brahmanA lakSaNane vicAra 4 brahmakAraNatvanA vicAra 5 mAyAnA kAraNane vicAra 6 chava ane IzvaranA svarUpane vicAra 7 jIvanA ekatva-anekatvane vicAra 8 brahmanuM kartava 9 bahAnuM sarvajJatva 10 vRttinI upagitA 11 vRttine viSaya sAthe saMbaMdha 12 abhedanI abhivyakti 13 AvaraNane abhibhava 14 sAkSInuM ajJAnathI anAvRtatva 15 sAkSi-AnaMdanuM anAvRtatva 16 ahakAra AdinuM anusaMdhAna 17 sakAraNa adhyAsa 18 vRttinA nigamanI AvazyaktA dvitIya paricha (pR. 261-429) 1 pratyakSathI atakRtinA abAdhitatvane vicAra 2 pratyakSathI AgamanA prAlayane vicAra * pratibiMbanA satyatvanuM nirAkaraNa 4 svAkha padArthonA adhiSThAnanuM nirUpaNa 5 svAna pArthonA anubhava-prakAranuM nirUpaNa 137 141 180 180 194 - 200 23 318 346 35 For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 4ra7 viSaya 6 suSTinA kapakano vicAra 368 7 mithyA padArthanI athakriyAkAritAnuM upapAdana 378 8 mithyAtvanuM mithyAtva hovA chatAM prapaMcanA mithyAtvane vicAra 385 9 chopAdhibhedavicAra 391 1* upAdhine bheda hovA chatAM 'hu sukhI chuM" ItyAdi anusaMdhAnanA sa karyApAdanane vicAra! 405 11 jIvanA aNutvanuM nirAkaraNa 408 tRtIya pariccheda (pR. 42-534) 1 jJAnanI utpattimAM karmonI upayogitAne vicAra 2 zruti dvArA viniyukta kavizeSanuM pratipAdana 436 3 vidyA arthe karavAnAM karmomAM vaNikane adhikAra ane anyane anadhikAra 444 4 saMnyAsanI vidyApagitA 456 5 zravaNa AdimAM kSatriya-vaizyane adhikAra 461 6 amukhya adhikAroe karelAM zravaNa AdinI janmAntarIya vidyAmAM upagitA 470 7 vidyopayegI yogamArga 476 8 brahmasAkSAtkAramAM karaNuM 484 9 brahmajJAnamAM zAbdA parokSatvano vicAra 492 10 ajJAnanivatakanuM nirUpaNa 505 11 brahmajJAnanA vinArAkane vicAra 525 caturtha pariccheda (pR. 535-586) 1 avidyAlezanuM nirUpaNa 2 avivAnivRttinA svarUpane vicAra 3 mekSanA svataH puruSAkSane vicAra 4 svarUpAnaMdarUpa mekSanA prApyatva-aprApyatvane vicAra 5 muktanA svarUpano vicAra 556 pariziSTa 587 537 548 upara For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad appayya dIkSita viracita siddhAntalezasaGgrahaH (gujarAtI anuvAda ane vivaraNa sAthe) For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadappayyadIkSitaviracitaH siddhAntalezasaGgrahaH prathama pariccheda adhigatabhidA pUrvAcAryAnupetya sahastradhA saridiva mahIbhedAn samprApya zauriSadoMdgatA / jayati bhagavatpAdazrImanmukhAmbujanirgatA jananaharaNI sUktirbrahmAdvayaikaparAyaNA // 1 // prAcInairvyavahAra siddhaviSayeSvAtmaikyasiddhau paraM sannAdbhiranAdAt saraNayo nAnAvidhA darzitAH / tanmUlAniha saGgraheNa katicit siddhAntabhedAn dhiya zzuddhayai saGkalayAmi tAtacaraNavyAkhyAvacaH khyApitAn // 2 // teSUpapAdanApekSAn pakSa na prAyo yathAmati / yuktyopapAdayanneva likhAmyanativistaram // 3 // zrIviSNunA caraNeAmAMthI nIkaLelI (gaMgA) nadI jema judA judA bhUmipradeze AgaLa jaIne hajArA bhedo (kAMTAe)ne prApta kare che tema bhagavatpAda (zrI zaMkarAcAya )nA zrIyukta mukharUpI kamaLamAMthI nIkaLelI, saMsArane haranArI tema eka advitIya-prApa2ka evI sUkti pUrvAcAryo AgaLa ( vyAkhyeya tarIke) jaIne hajArA bhedo (phAMTA, siddhAntabhedo ) ne pAmI che, te vijayI che ( sarvotkRSTa che ). (1) prAcInA AtmAnA aikacanI siddhine mATe atyanta kaTibaddha rahetA tethI temaNe vyavahArasiddha viSayeA (jIva, jagata, Izvara)nI khAkhatamAM khAsa yAna na ApIne jAta jAtanA mAryAM (prakArA) darzAvyA. temanA para AdhApti keTalAka siddhAntabhedo, jemanuM pratipAdana pUjya pitAnA vyAkhyAnarUpa vacanathI thatu che, temanuM sakalana ahI sagrahathI buddhinA pariSkAra mATe karu chuM. (2) teemAM je pakSeAnI khAtmatamAM upapatti batAvavI jarUrI che te pAnI ghaNe bhAge mArI mitra anusa 2 yuktithI upapatti batAvIne ja vadhAre paDatu lakhANa karyA vinA huM lakhuM chuM. (3) si-1 For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH vivaraNaH zaMkarAcAryanI doSarahita zuddha vANIne alaga alaga rIte ziSya-praziSyoe samajAvI che, je ke sarvanA kahevAnuM parama tAtparya te eka adhinIya brahmaparaka che. temanuM badhu dhyAna niguNa nivizeSa saccidAnandarUpa brahma e ja parama tatva che e siddha karavA para hatuM tethI jIva, jagata, Izvara jevA vyavaha raviSaya arthAta avivAlpita viSaya tarapha khAsa dhyAna na ApyuM. temaNe A viSaye aMge pitapatAnI rIte samajUtI ApI, jethI parama tatva eka ane advitIya che e pa ma satya siddha thaI zake. paNa Ama karatAM A vyavahAra-viSayene viSenAM temanAM mantavyo ke temanI rajUAta paraspara virodhI jevI paNa banI. AvA bhinna matone appayyadIkSite siddhAntalezasaMgraha dvArA rajU karyA che ane dalIla ApIne te keTalA vajUdavALA che te barAbara samajAvyuM che. graMthAraMbhe ja anubandhone nirdeza have joIe evo rivAja hatuM te anusAra prathama bhAgalAcaraNanA zlokamAM ja zrI apepara dAkSita viSaya prayojana, adhikArI ane saMbaMdha e cAreya anubajone nirdeza kare che. prapaMcazUnya eka advitIya saccidAnandalakSaNa brahma e viSaya che. sUktine "jananahara ' kahIne ema sUcavyuM che ke mukita e prayajana che. arthAta mumukSu mukti IcchanAra A zAstrane adhikArI che. mukti ane adhikArIne prANa prApakabhAva che e saMbaMdha paNa sucita thAya che. je zaMkarAcAryanA brahmasUtra bhAthanA anubaMdhe che te ja pitAnA grathanA paNa anubaMdha che ema a5Nya. dIkSite zaMkarAcAryanI sUktinA anuba sUcavIne sUcavyuM che niravadhika Ana darUpa mukti icchanAra A graMthanA adhyayanamAM avazya pravRtta thAya, kAraNa ke A iSTanuM sAdhana che e jJAna pravartaka bane che. A zakarAcAryane anusaranArI paraMparAmAM keIka AcArya eka jIva mAne che te aneka mAne che. koI jIvane pratibiMba kahe che. te koI Izvarane pratibiMba kahe che. vagere vagere. paNa tethI temanAM vacanomAM zraddhA kevI rIte rAkhI zakAya evI zaMkA thavI na joIe. A pakSane viSe AcAryonuM tAtparya nathI; temane te muktinuM sAdhana evuM je brahmAtmakazAna che tenuM pratipAdana karavuM che, ane je prakriyAthI e sArAmAM sArI rIte karI zakAya ema lAgyuM te dareke apanAvI ane te jIva, jagata , Izvara e viSaya pAramArthika daSTie siddha nathI ja, e te avighAkaripata che, temanA dvArA paramArthanuM jJAna ApavAnuM lakSaya che. surezvarAcArye kahyuM che- yayA yayA bhaveta puMsAM vyutpatti pratyagAtmani / sA saiva prakriyeha syAt sAdhvI sA vAnavasthitA // (bRhad bhASyavArtika 1.1.1.2) je kaI prakAre sarvotara cidAtmA aMgenuM jJAna barAbara thaI zake te prakAra sAro ane e aneka che. parimalamAM apIkSite A ja vAta rajU karatAM kahyuM che ke akalpita (satya) vastunA jJAnanA upAya tarIke kapelA padArthomAM virodha hoya te te deSAvaha nathI. jema sAcI arundhatInuM jJAna ApavA mATe tenI AjubAjunAM sthUla nakSatrane judA judA mANaso arundhatI tarIke batAve che temAM keI doSa nathI kAraNa ke sAcuM jJAna ApavAnA upAya tarIke tene upayoga karavAmAM Avyo che (ativadatutivazupAcatayA kalpyamAneSu padArtheSu virodho na doSAvahaH / yathA tAttvikArundhatI pratipasyupAyatayA nAnApuruSaH For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricchedra 3 A dravyamAnApu satprAyopIyAjJikSetravAyu hyUjhADundhatIviroSo tozAyadaH / ), AcAryAMnI bhinna bhinna rajUAtane AdhAre ayyadAkSite temanA upara AdhArita siddhAntabhedyanA saMgraha karyAM che ane temanI upa tti batAvI che, e kevI rIte yuktilakta che e samajAvyu` che. A bhinna bhinna siddhAntAnu jJAna temanA pUjya pitAjI pAsethI maLyu hatuM, Ama temanu jJAna AcAya para parAprApta che ema sUcavyuM che. (2) taMtra tAvavuM 'AtmA nA gare mujanya: zrotanyamantavya: [bRhad0 upa0 2.4.5 4.5.6 ] iti adhItasAGgasvAdhyAyasya vedAntaipAtapratipanne brahmAnmani samuditajijJAsasya tajjJAnAya vedAntazravaNe vidhiH pratIyamAnaH kiMvidha itei cintyate / tisraH khalu vidhervidhAHapUrvavidhiH, niyamavidhiH, parisaMkhyAvidhizceti / : tatra kAlacaye'pi kathamapyaprAptasya prAptiphalako vidhirAdyaH, yathA 'zrIhIna proti'kRti / nAtra vrIhINAM prokSaNasya saMskArakarmaNo vinA niyogaM mAnAntareNa kathamapi prAptirasti / e bAbatamAM tyAre vicAravAmAM Ave che ke jeNe agA sahita veda (svAdhyAya)nuM adhyayana karyuM che ane jene vedAntA (upaniSad vAkayo)thI upara uparathI brahmAtmAnuM jJAna thatAM jijJAsA utpanna thaI che evAne mATe tenA jJAnane mATe are AtmAnA sAkSAtkAra karavA joI e, tenuM zravaNu karavuM joi e, manana karavuM joI e' evA je vedAntanA zravaNu viSe vidhi jaNAya che te vidhi kayA prakAranA che ? vidhinA traNa prakAro kahyA che--apUrva`vidhi, niyamavidhi ane perisa khyAvidhi. temAM, traNeya kALamAM kAI paNa rIte je aprApta che tenI prApti karAvanAra vidhi te pahelA (apu') (dhi; jema ke, 'zrIddIn dronnatti' (trIhienu prekSaNa kare che--kSaNa kare!). ahIM trAhienu prekSaNurUpa saskAra-kama vidhAyaka zruti vinA khIjA pramANathI kei paNa rIte prApta nathI (tethI tenI prApti karAvanAra A vidhi apUva vidhi che). vivaraNa : brahmasUtranuM pahelu' sUtra athAto pravru'ijJAsA che, tenI apekSAe A carcAne AraMbha karyAM che. zikSA, kapa, vyAkaraNa nita, cha Mda, jyotiSa e cha vedAMgA che; temanu adhyayana na karyu hoya to vedanA atha"tu" jJAna barAbara na thAya ane te brahmajijJAsA thavA mATe ochAmAM AchuM je upara uparanuM jJAna hovu jarUrI che te pazu na saMbhave. mATe veda sAthe vedAMgAnA ullekha che. aMgasahita vedanA adhyayanathI (gurunI pAchaLa pADe karI grahaNa karavAthI) upaniSadvAkAne AdhAre ApAta-pratipatti ja thAya; uparacoTiyuM jJAna thAya, vAkaSAya jJAna thAya. paNu* aneka zaMkA rahe ke jIva brahma kevI rIte hoI zake; jaDa jagat brahmathI abhinna kevI rIte For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH hoI zake, vagere. tethI zaMkAthI para evA brahmAtmAnane mATe vedAntazravaNa Avazyaka che; ane tene viSe gheravAne mATe zrota: e vidhi che tene vicAra ahI karavAmAM Avyo che (AtmA vA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitako maitreyi, Atmano vA are darzanena zravaNena natyA vijJAne nedaM sarva viditam - bRhad0 u50 2.1 5. AtmA mauyi, Atmani khalvare dRSTe zrute mate vijJAte idaM sarva viditam-bRhad0 4.5.6) khalu zayI abha sUyavyu che ke vidhinA A prakAra pUrvamImAMsAzAstramAM jANItA che. koI paNa rIte kyAreya prApta nahIM; evAnI prApita karAvanAra te apUrva vidhi, jemake "vIddIna prokSati '. dazapUrNamAsa yajJamAM pureDAzane mATe vrIhinI (DAMgaranI) jarUra paDe che ane tenuM prakSaNa karavAnuM hoya che. duSTa ke adRSTa koI prayAjanane mATe keI anya pramANu dvArA vIhi-prekSaNanI prApti thatI nathI; kevaLa A vidhAyaka, preraka vAkayathI ja thAya che tethI tene apUrva vidhi kahevAmAM Ave che. jJAtArthajJAvajho vemALo vidhiH ! -ArthalaMghaH 6) pakSaprAptasyAprAptAMzaparipUraNaphalako vidhidvitIyaH / yathA 'vrIhInavahanti' iti / atra vidhyabhAve'pi pura DAzaprakRtidravyANAM brIhINAM taNDulaniSpattyAkSe pAdevAvahananaprAptirbhaviSyati iti na tatprAptyartho'yaM vidhiH, kintvAkSepAdavahananaprAptau tadvadeva lokAvagatakAraNatvAvizeSAt nakhavidalanAdirapi pakSe prApnuyAditi abahananAprAptAMzasya saMbhavAt tadazaparipUraNaphalakaH / pakSamAM je prApta che tenA aprApta aMzanuM paripUraNa karavuM e jenuM phaLa che te bIje vidhi niyamavidhi); jema ke "trIhine khAMDe". ahI vidhi na hota te paNa pureDAzanI prakRtibhUta (arthAta mULa kAraNa) evAM dravyo-DAMgarane cokhA banAvavAM joIe e vAta emAM gabhita che (-AkSepa-Implication thI jJAta che, tethI avahanana (khAMDavuM)nI prApti thaze mATe A vidhi tenI prAptine mATe nathI. paNa AkSepathI avahanananI prApti thatAM tenI jema ja lokamAM jJAta kAraNa tarIke bheda na hovAthI nakhathI vidalana (kacaDavuM, phelavuM) vagere paNa pakSamAM prApta thAya che tethI avahananane aprApta aMza saMbhave che ane te aMzanI. paripUrti e jenuM phaLa che (te vidhi e niyamavidhi). vivaraNaH puratAza DAMgaramAMthI banAve che; DAMgara paroThAzanI prakRti-mULakAraNa-che. che. paNa temAMthI cekhA banAvyA pachI ja pureDAza banAvI zakAya. ane cekhAnI niSpatti che mATe tenuM kAraNa avahanana (musaLathI khAMDavuM, ) ene khyAla paNa buddhimAM tarata samAI jAya che, kAraNa ke te vinA cakhA prApta na thAya. Ama avahananane mATe apUrvavidhinI jarUra nathI, kAraNa ke tenI prApti vidhi vinA paNa thAya che. paNa lokamAM - jema avahanana DAMgaramAMthI cekhA meLavavAmAM kAraNabhUta manAya che, tema nathI teDIne, pholIne paNa cekhA meLavavAnuM jANItuM che. mATe aprApta aMzane saMbhava che tenI pUrti karanAra For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariroja te niyama vidhi-arthAt pureDAza mATe cekhAnI niSpatti avaghAtathI (musaLathI khaMDIne) karavI, nakhavidalanathI nahi. Ama avaghAta prApta thAya che. ane nakhavidalana AdinI arthAta vyAvRtti thAya che. nAnAsAdhanasAdhya1iNAmerAdhanaEAtAvajhAda thAyarasAdhanaya vAgho vidhivimavidhiH barthalaMgha6, pR 16. (alaga alaga sAdhanathI sAdhI zakAya tevI kriyAmAM eka sAdhananI prApti thatAM bIjA sAdhananI prApti karAvanAra vidhi te niyamanidhi). paNa eTaluM dhyAnamAM rahe ke avaghAta ane nakhavilana kriyAo sAthe nathI thaI zaktI. dvayoH zeSiNorekasya zeSasya vA ekasmincheSiNi dvayoH zeSayo nityaprAptau zeSyantarasya zeSAntarasya vA nivRttiphalako vidhistRtIyaH / yayA agnicayane-" imAmagRbhNan razanAmRtasyetyazvAbhidhAnImAda" iti, yathA vA cAturmAsyAntargateSTivizeSe gRhamedhIye "AjyabhAgo yajati" iti / agnicayane azvarazanAgrahaNaM gardabhazanAgrahaNaM ceti zyamanuSeNa . tagAzvazanAradane "mAmAna' ti mo vi razanAgrahaNaprakAzanasAmarthyarUpAnnityaM prApnotIni na tatprAptyarthaH, tadaprAptAMzaparipUraNArthoM vA vidhiH, kiM tu liGgAvizeSAt gardabharazanAgrahaNe'pi mantraH prApnuyAditi tannivRttyarthaH / tathA gRha medhIyasya darzapUrNamAsaprakRtikavAdatidezAdevAjyabhAgau nityaM prApnutaH iti na tatra vidhiH tatprAptyarthaH, tanniyamArthoM vA, kinnvatidezAta prayAjAdikamapi prApnuyAditi tnnivRtyrthH| gRhamedhIyAdhikaraNa[pU mI. sU. 10.7.9]pUrvapakSarItyedamudAhaNaM yatra kAcidudAhartavyamityudAhRtam / be zerI (aMgI)nA saMbaMdhamAM eka zeSa (aMga) ke eka zeSanA saMbaMdhamAM be zeSa nitya prApta hoya tyAre bIjA zeSI ke bIjA zeSanI nivRtti e jenuM phaLa che te tro jo vidhi (parisaMkhyA). jema ke agnicayana mAM "mAmAna nAnAmRtastha (4tanI-vAnI ke satyanI A rAza temaNe pakaDI) ema kahetAM azvAbhidhAnIne pikaDe che arthAt pakaDavI". athavA cAturmAsyanI antagata gRhamedhIya nAmanI eka ISTamAM "A bhAganuM yajana kare che (karavuM)." agnicayanamAM azvanI rAzanuM grahaNa ane gadheDAnI rAzanuM grahaNa bane karavAnA che. temAM a8. racanA-grahaNamAM "Br =' e maMtra razanAnA grahaNurUpa arthanA prakAzananA sAmarUpa liMgathI ja nityaprApta che tethI avAjadhAnImA' (azvAbhidhAnIne pakaDavI) e vidhi te maMtranI prAptine mATe nathI (arthAta aprAptanI prApti karAvanAra apUrvavidhi nathI. athavA tenA aprApta aMzanA paripUraNane mATe (niyama) vidhi nathI; paNu (rAnAgrahaNurUpa arthanA prakAzana sAmarthyarU5) liMga samAna hovAthI gardabharacanAgrahaNamAM paNa maMtra prApta thAya tenI nivRttine mATe A vidhi che (tethI For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH parisaMkhyAvidhi che. tema ja dazapUrNamAsa e gRhamedhIya ISTine mATe prakRti che tethI atidezathI ja temAM be AyabhAga nitya prApta thAya che mATe tyAM AcamA vAri e vidhi tenI prAptine mATe nathI, tema tene aMge koI niyamane mATe nathI: paNa atidezathI AjyabhAga prApta thAya che tema) prayAja vagere paNa prApta thAya tethI temanI nivRttine mATe che. gRhamedhIya adhikaraNa (5. mI sU. 10.7.9) mAM pUrvapakSanI rItathI A (parisaMkhyA vidhinuM) udAharaNa che te game tyAM udAharaNa tarIke ApI zakAya tethI tenuM udAha Na ahIM ApyuM che. | vivaraNa : parisaMkhyAvidhinI bAbatamAM be zakayatAo che--be zeSanA sabaMdhamAM eka zeSa hoya te eka devInI nivRtti A parisa khyAvidhie karavAnI hoya che athavA eka zepInA saMbaMdhamAM be zepa hoya te eka zeranI nivRtti karavAnI che. bannena udAharaNa ahIM ApyAM che. agnicayana nAmanuM ratha Dila heya che je samayAganuM aMga che. cayana e Irtha banAvavA mAM Avela jagyA che. samayAgamAM uttara vedIne vadhArIne ITathI cayana karavAmAM Ave che ane tenA para AhavanIya agni sthApIne temAM homa karavAmAM Ave che A cayana agnine AdhAra hoIne tene anicayana kahevAmAM Ave che ane tyAM karavAmAM AvatA yajJavizeSane paNa agni cayana kahevAmAM Ave che. mAmaLana' e maMtramAMthI rAza pakaDavAne artha nIkaLe che je azvarInAgrahaNa tema gabharazanAgrahaNa bannene sarakhI rIte lAgu paDI zake tethI A maMtrarUpa eka zeSa (aMga)ne mATe be zeSI (azvaranA grahaNa, gardabharazanA grahaNa) najare paDe che. maMtranuM arthaprakAzana sAmarthya jene liMga kahevAmAM Ave che tena thI ja azvaranA rahaNa prasage A maMtra prApta thAya che tethI ..zvAmidhAnImAdaro e vidhi maMtranI prApti apUrva rIte karAve che evuM nathI. vaLI maMtranI nitya prApti che tethI aprAtAMzanI paripUrti paNa karavAnI nathI mATe niyamavidhi ya nathI. paNa A vidhithI ema samajAya che ke azvazanagrahaNa vakhate ja A maMtrano upayoga kare, gardabharazanAnA grahaNa vakhate nahi. tethI A parisaMkhyAvidhi che. cAturmAsya nAmane yAga che jenuM anuSThAna cAra mAsamAM thAya che. tenA cAra parva che- vaizvadeva, varuNapradhAsa, sAkamedhas ane zunAsIrIya. prathama parva phAlgana mAsanI pUrNimAe Ave che, bIju cAra mAsa pachI aSADhanI pUrNimAe, trIju kArtikanI pUrNimAe ane cothuM phAgunanI zukala pratipadAe. A cAturmAsya yAganA sAkamedha nAmanA parvamAM gRhameya nAmanI chaSTi hoya che. A kamedha parva be divasamAM pUruM thAya che; tenA anuSThAnanA prathama divase sAyaMkAlamAM "mahaSya: vikhya: sattA sure sAyana e vAkayathI gRhamedhIya ISTi vihita che, jemAM mat devatA gRhamedhI che, dUdhamAM pakavela caru dravya che ane RSabha dakSipyuM che. A gRhamedhIya ISTine mATe dazapUrNa mAsa yAga prakRti che. arthAta dazapUrNa mAsa nI jema gRhamedhIya ISTi karavAnI hoya che #tivRttivRtiH jAvA (prakRtinI jema vikRtti karava!) e atideza vAkayathI je prakRtimAM prayukta thAya che te badhuM vikRtimAM prayukta thavuM joIe. Ama AjyabhAga je prakRtiyAgamAM prApta che te gRhamedhIya vikRtimAM A atidezathI nitya prApta thAya che tethI tenI prApti karAvavAnI nathI. mATe mAthAno thagari' e apUrvavidhi For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda nathI, tema nitya prApti heAIne aprApta aMzanu paripUraNa karavAnuM nathI tethI niyamavidhi paNa nathI. pazu atidezathI jema AjyabhAga prApta che tema prayAnnadi paNa prApta thAya je karavAnAM nathI tethI tenI nivRtti karavAnuM kAma A vidhi kare che, tethI te parisaMkhyAvidhi che. vaMza pULa`mAsau e samagra yAga e bhAgamAM vahecAI jAya che--amAvAsyAne vise Aya, ane e sAnnAy yAga karavAmAM Ave che te daza; ane pUrNimAne divase Agneya, upAMzu ane agniSomIya e yAga karavAmAM Ave che, Ama kula cha yAga che jene e samUhamAM vaheMcI darzapUnamAlo ema dvivacanavALuM nAma prayAje che. daza' ane pUNu mAsa badhI praSTie mATe prakRti che. A udAharaNumAM eka zeSI - gRhamedhIya dRSTi--te mATe e zeSa (AjyabhAga ane prayAjAdi)nI atidezavAkaSathI prApti thavAnI zakayatA che, temAMthI eka zeSanI nivRtti karavAnuM kAma parisa khyAvidhi kare che. ayyadIkSita ApaNuM dhyAna dore che ke pUtra mImAMsa sUtranA gRhamedhIya adhikaraNamAM siddhAntarUpe zrAvyamALo yajJatti' te parisa MkhyAvidhi nathI mAnyA tA tenu udAharaNa ApI zakAya nahi evI zaMkA thavAnI sabhAvanA che. enA uttara e che ke tyAM pukSanI rIte te parisa'khyAvidhi che. ahIM ! parisaMkhyAvitri samAvavAnuM ja lakSya hoi te parisaMkhyA vivinuM svarUpa samajAvavA mATe udAharaNu Apyu che. A rIte te ene upayAga game tyAM thaI zake ane ahIM karyAM che. 3maceAkSayupatrAntAvitaDhyAvRttiyAvidhiH vasiyAvidhi:- sa'x4, rR. 26 (jyAM e eka sAtha prApta hoya tyAM ekanI nivRtti karAvanAra vidhi te parisa`khyAvidhi. niyamavidhimAM e sAdhanAnI eka sAthe prApti nathI hAtI.) vidhirasyantamaprAptau niyamaH pAkSike sati / taMtra cAmyatra 2 prANo varila ceti nIyate| Ama taMtravAttikamAM kumArila bhaTTe traNe vidhinuM lakSaNa Apyu che. na ca niyamavidhAvapi pakSaprAptAvahananasyAprAptAMzaparipUraNe kRte tadavaruddhatvAt pAkSikasAdhanAntarasya nakhavidalanAdernivRttirapi labhyate itI tara nivRttiphalakatvA vizeSAnniyamaparisaMkhyayoH phaLato viveko na yuktaH iti zaGkyam, vidhito'vahanananiyamaM vinA AkSepalabhyasya nakhavidalanAdernivartayitumazakyatayA aprAptAMzaparipUraNarUpasya niyamasya prAthamyAt vidheyAvahananagatatvena pratyAsannatvAcca tasyaiva niyamavidhiphalatbopagamAt / tadanu niSpAdinyA avidheyagatatvena viprakRSTAyA itaranivRtteH sannikRSTaphalasaMbhave phalatvAnaucityAt / "niyamavidhimAM paNa pakSamAM prApta avahanana (khAMDavu)nA aprApta aMzanI paripUti karavAmAM AvatAM tenAthI rAkI devAne kAraNe pAkSika (vaikalpika) khIjA sAdhana, nakhaviThThalanAdinI nivRtti paNa prApta thAya che tethI ittaranI nivRttirUpa For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH phaLa hevuM e (niyamavidhi ane parisaMkhyAvidhimAM) eka sarakhuM hovAthI niyama ane parisaMkhyA vidhione phaLanI draSTi e viveka karo (temane judA gaNavA-) e barAbara nathI"--evI zaMkA karavI nahi. vidhithI avahananane niyama karyo che te vinA AkSepathI prApta thaI zake tevAM nakhadilana vagerenI nivRtti karavI zakya nathI. tethI aprApta aMzanA paripUraNarUpa niyama pahele AvatA hevAthI ane e vidheya evA avahananane lagate hoI prayAsana ni kaTavatA) heIne te ja (aprAptAMzaparipUraNarUpa niyama ja) niyamavidhinA phala tarIke svIkAravAmAM Ave che. jyAre tenI pAchaLa upasthita thatI ane avidheya (jene je vidhi nathI evA nakhavidalanA dine lagatI heI viprakRSTa evI itaranivRttine, sanikRSTa phalane saMbhava hoya tyAre phalarUpa mAnavI e ucita nathI (tethI uparyukta kathana barAbara nathI). vivaraNaH puraDAza banAvavA mATe DAMgaramAMthI cekhA banAvavA joIe e to AkSipta ja che, AkSepa (Implication thI prApta che ane tene mATe avahanana vidhi che tenAthI A taMDulaniSpatti aMge AkSepa zAnta thaI jAya che tethI nakhavidalana (nakhathI kalavuM) vagere bIjAM sAdhanonI nivRtti prApta thaI ja jAya che. A aMtaranI nivRtti e niyamavidhi ane parisaMkhyAvidhi banenuM phaLa che tethI phaLanI daSTie te temanAmAM koI bheda nathI, je ke svarUpanI daSTie bheda che kAraNa ke niyamavivi pakSa-prApta avahanana vagere kriyAnuM vidhAna kare che ane parisaMkhyAvidhi nityaprApta kriyA vagerenuM vidhAna kare che. chatAM phaLanI dRSTie bheda karavo yogya nathI. AvI zaMkA kaI kare te tene uttara e che ke niyamavidhinuM phaLa prApta aMzanuM paripUraNa che kAraNa ke e ja sau prathama upasthita thAya che ane vidheyane lagatuM hoI nikaTavatI (sIdhuM saMkaLAyeluM) che ane tenI pachI ItaranivRttine khyAla Ave che tethI ane te nivRtti avadheya evA nakhavidalanAdine lagatI hoIne viprakaSTa che tethI tene niyama- vidhinuM phaLa mAnI zakAya nahi, jayAre itaranivRtti e parisaMkhyAvidhinuM phaLa che; tethI phaLanI dRSTie paNa A be vidhi vacce bheda che). - evaM viviktAsu tisRSu vidhevidhAsu kiMvidhaH zravaNavidhirAzrIyate / ___atra prakaTArthakArAdayaH kecidohuH -apUrva dhirayam, aprApta tvAt / na hi 'vedAntazravaNaM brahmasAkSAtkArahetuH' ityatra anvayavyatirekapramANamasti / loke hi kRtazravaNasyApi bahuzastadanutpateH, akRtazravaNasyApi garbhagatasya vAmadevasya tedu-porubhayato vyabhicArAt / na vA 'zravaNamAtraM zrotavyArthasAkSAlA hetuH' iti zAstrAntaravaNe gRhItaH sAmAnyaniyamo'sti, yena va viziSya hetutvagrAhakAbhAve'pi sAmAnyamukhenaiva hetutva prApyata ityAzaGvayeta / gAndharvAdizAstrazravaNasya SaDjAdisAkSAtkArahetutvAbhyupagame'pi For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda karmakANDAdizravaNAt tadarthadharmAdisAkSAtkArAdarzanena vyabhicArAt / tasmAdapUrvavidhirevAyam / bhASye'pi 'sahakAryantaravidhiH pakSaNa tRtIyaM tadvato vidhyAdivat' (3. 4. 47) ityadhikaraNe "vidyAmahakAriNo maunasya bAlyapANDityavadvidhirevAzrayitavyaH apUrvatvAt" iti pANDityazabdazabdite zravaNe apUrvavidhirevAGgIkriyate iti / zravaNavidhi (1choDyA)no Azraya levAmAM Ave che, te A traNa judA prakAramAMthI kayA prakArano vidhi che ? A bAbatamAM prAthakAra vagere keTalAka kahe che ke A apUvidhi che, kAraNa ke (zravaNa) pra pta nathI, "vedAnta ( arthAt upaniSadu )nuM zravaNa brahma sAkSAtkAranuM kAraNa che. ene viSe anvayavyatirekarUpa pramANa nathI. lokamAM jeNe zravaNa karyuM che evAne ghaNuM kharuM tenI (brahmasAkSAtkAranI) u patti thatI nathI ane jeNe zravaNa nathI karyuM evA garbhamAM rahelA vAmadevane tenI utpatti thaI hatI (vAmadevane brahmasAkSAtkAra thayo hato, tethI baMne bAjuethI vyabhicAra che. ane nathI zravaNamAtra zrotavya athanA sAkSAtkArane hetu che e anya zAstranA zravaNanA saMbaMdhamAM gRhIta kaI sAmAnya niyama, jethI ahI vizeSa karIne hetu tarIke grahaNa karAvanAra (pramANu)nA abhAvamAM paNa sAmAnya niyama) dvArA ja te (zravaNa) (brahmasAkSAtkAranA) hetu tarIke prApta che evI AzaMkA karI zakAya. gAndhavadi zAstranuM zravaNa SaDaja AdinA sAkSAtkAranA hetu tarIke svIkAravAmAM AvatuM hovA chatAM karmakAMDa vagerenA zravaNathI teno artha dharmAdi che tene sAkSAtkAra thate jovAmAM nathI Avate mATe vyabhicAra che. tethI A apUrvavidhi ja che. "tenA vALA (arthAt zravaNamananathI utpana thayela tavanirNayarUpa vidyAvALA ane tattvasAkSAtkAranI IrachAvALA) ne mATe suvidhAmAM) anya sahakAribhUta trIjA (mAna) aMge vidhi che kAraNa ke te pakSathI prApta nathI), (aMga) vidhi vagerenI jema" (bra sU. 3.4. 47) e adhikaraNamAM zAMka2) bhASyamAM kahyuM che ke "bAlya ane pAMDityanI jema mauna aMge vidhi ja mAnavo joIe kAraNa ke te apUrva che". Ama pAMDitya zabdathI vAgye zravaNanI bAbatamAM apUrvavidhi ja svIkAravAmAM Ave che. vivaraNa: zravaNa brahmasAkSAtkArane hetu che e hakIkata yuti sivAya pratyakSAdi koI pramANuthI nAta nathI. kAryakAraNabhAvane nirNaya anvayavyatireka darzanathI thAya che- kAraNa hoya te ja kArya dekhAya, kAraNa na hoya te kArya paNa na hoya. paNa vedAntazravaNa hoya te ja brahmasAkSAtkAra hoya e anvaya hamezAM jovAmAM nathI AvatuM. temAM For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 siddhAntalezasaGgrahaH vyabhicAra paNa saMbhave che-veta zravaNa karyuM hoya te ya brahmasAkSAtkAra na thayo hoya evuM ghaNI vAra jovAmAM Ave che. zravaNanA abhAvamAM sAkSAtkAra na thAya e vyatiraka paNa vyabhicAra vinAne nathI, kAraNa ke zravaNa vinA paNa vAmadevane brahmasAkSAtkAra e garbhamAM hatA tyAre ja thayo hato anyAya ane vyatireka bannemAM A vyabhicAra che tethI vedAtazravaNa brahmasAkSAtkArane hetu che e anvaya-vyatirekathI jJAta nathI. A ajJAta arthanuM jJApana zrotadhya; e vidhi kare che tethI e apUrvavidhi che. bIjAM zAstranA zravaNanA rAMba dhamAM gRhIta thayelo e kaI sAmAnya niyama paNa nathI ke zravaNa mAtrathI sAkSAtkAra thAya ja che jethI karIne vedAMtazravaNanI bAbatamAM A pitAnI meLe jJAta thaI jAya alabatta gAMdharva zAstranA zravaNathI SaDrajAdine sAkSAtkAra thAya che ema mAnavAmAM Ave che paNa kama kAMDanA zravaNathI tenA artha -dhamane sAkSAtkAra thate jovAmAM nathI Avate, tethI A mAya niyama paNa nAta nathI je vedAMtaLavaNa35 vizeSane lAgu pADI zakAya. Ama zravaNa bIjA koI kamANathI prApta na hone A aprApta zravaNanI prApti karAvanAra zrota: e vidhi apUrvavidhi che ema prakaTArthakAra jevA keTalAka mAne che. zAMkarabhASyamAM zakarAcArya paNa zravaNuvidhine A navanidhi tarIke svIkAre che. bRhadAraNyaka upaniSadumAM kahyuM che-"tamAruM brAhmaLa: pAkiya nirviva vAgye tiTAmeta vAgyuM 2 vAgie ca nirvivAda muna: vR0 310 rU.5.6.) (brAhmaNe pAMDitya barAbara meLavIne pachI bAlabhAvathI (bhAvazuddhipUrvaka) rahevA dhAravuM, bAvya ane pAMDitya barAbara meLavIne pachI muni banavuM). ahIM pAMDityathI zravaNa abhipreta che. dhyAna na karate heya ane cAramAtrathI aTakato hoya evA koIne mATe "muni' zabada prajAte nathI, jyAre dhyAnaniSTha vyAsAdi muni kahevAya che. jema apUrva hovAne kAraNe zravaNa aMge vidhi che tema mauna je vidyAnI utpattimAM sAdhanarUpa che tenI bAbatamAM vidhi mAnavo kAraNa ke apUrva che, aprApta che ema bhASyakAra kahevA mAge che. "pAMDitya ane bAlyathI jeNe tatvano nirNaya karyo che tene sAkSAtkAranI IcachA haze te te pitAnI meLe dhyAna (mauna)mAM pravRtta thaze. tene mATe pravartaka vidhinI jarUra nathI ratnanI sacAIno sAkSAtkAra karavA mATe ratnatatvane viSe jJAnasaMtatimAM jhaverI pravRtta thAya ja che ne."--evI zako keI kare to tene javAba ApavA vaLa ema kahyuM che. sAkSAtkArane mATe dhyAnamAM potAnI meLe pravRtta thaye heya te 5NuM viSayadarzana prabaLa hovAne kAraNe dhyAnanI kayAreka aprApti thaI jAya e saMbhave che. Ama maunavidhi e apUrvavidhi na hoya te paNa niyamavidhi to che ja. je A niyamavidhinuM ulaMdhana thAya to tenAthI utpana thatuM adaSTa na maLe ane te pachI sAkSAtkArane udaya na thAya e bhayathI svAbhAvika evA rUpAdi viSayanA dazanane e prayatnapUrvaka dUra rAkhe che ane dhyAnamAM ja pravRtta thAya che. evo smAnA vaLa zabdane abhiprAya che. brahmavidyAne prAdhAnya ApanAra prakaraNamAM dhyAnAdi vidhi kevI rIte heI zake. ethI te vArthabhedane doSa thAya". -A zaMkAne uttara ApatAM kahyuM che: vijJAtivat (a gavidhinI jema). jema pradhAnavidhiparaka prakaraNamAM avAra vAkayabhedathI prayAjAdi aMge viSe vivi che tevuM brahmavidyAnAM aMgabhUta yAnAdi aMgenA vidhinuM samajavuM. (jue bra . zAMkarabhASya 3.4.47). For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 11 upara joyu. tema mauna a MgenA vidhi / niyamavidhi Thare che tema chatAM zAMkarabhASyamAM 'apUrva che' ema je kahyuM che te monavidhinA azama pAkSika aprApti che tene dhyAnamAM rAkhIne kahyuM che ema samajavuM. sUtra pramANe 'pakSamAM prApti na hovAthI' ema kahevu joie tenI jagyAe bhASyamAM apUrva che tethI' ema je kahyuM che te bhASyakArane mate zravaNuvidhi apUrva'vidhi ja che e jaNAvavAne mATe kahyuM che. ane dRSTAnta-dArjhAntikanA sa MbaMdha aprApti mAtramAM vivakSita che ema kahevAne prakaTAkAra vagerenA Azaya che. (nubho : ataH sAkSAtkArasAdhanatAyAH apUrvatvAt tadvivirapUrva vidhireva / ... .. vAcaspatistu maNDapRSTha sevI sUtramAdhyArthAnabhijJaH samanvayasUtre zravaNAdividhiM nirAcacakSe, atra tu tadvidhimUrIcakre / ..... vidhyabhAve ca / athazabdena sAdhanacatuSTayasaMpannAdhikArisUtraNa cAnupapannam / tasmAdvAcaspati * pralApamupekSya yAvatsAkSAtkAra zravaNAdividhinA'nuSTheyam / - prakaTArthavivaraNa, 3.4.47, pR. 989). anye tu - vedAntazravaNasya nityAparokSabrahmasAkSAtkArahetutvaM na aprAptam / aparokSavastuviSayakapramANatvAvacchedena sAkSAtkAra hetutvasya prApteH zAbdAparokSavAde vyavasthApanAt / tadarthameva hi tatprastAvaH / na ca tAvatA brahmapramANatvenApAtadarzanasAdhAraNabrahma sAkSAtkAra hetutva prAptAvapyavidyA nivRttyartha miSyamANasattAnizcayarUpatatsAkSAtkAra hetutvaM zravaNasya na pra ptamiti vAcyam / vicAramAtrasya vicAryanirNayahetutvasya, brahmapramANasya tatsAkSAtkArahetutvasya ca prAptau vicAritavedAntazabdajJAnarUpasya zravaNasya taddhetutvaprApteH / na cokta ubhayato vyabhicAraH, sahakArivaikalye nAnvayavyabhicArasyAdoSatvAt / jAtismarasya janmAntarazravaNAt phalasambhavena vyatirekavyabhicArAbhAvAt / anyathA vyabhicAreNaiva hetutvabAdhe zrutyApi tatsAdhanatAjJAnAsambhavAt / ghaTasAkSAtkAre cakSurarAtarekeNa tvagindriyamiva brahmasAkSAtkAre zravaNAtirekeNa upAyAntaramastIti zaGkAyAM vyatirekavyabhicArasyApyadoSatvAt / tathA ca prAptatvAnnApUrva vidhiH / jyAre khIjA (vivaraNane anusaranAra vidyaar|) he che : vehAntanu zravaNu nitya aparokSa kSAnA sAkSAtkAranA hetu che e prApta nathI evuM nathI. vedAntazravaNu aparokSa vastune viSaya karanAruM pramANa hAIne sAkSAtkArane hetu che e prApta che kAraNa ke zAhAparAkSavAdamAM e siddha karyuM che, tene mATe ja tA tenA upakrama che. ane kaI za kA kare ke teTalAthI teA brahmane viSe pramANa hAvAne kAraNe uparaceTiyA danamAM thAya che tema brahmasAkSAtkAranA hetu tarIke (vedAntazraNa) prApta thatu hoya te paNu avidyAnI nivR ttana mATe abhiSita (jarUrI) evA sattAnA nizcayarUpa tenA sAkSAtkAratA hetu tarIke zravaNanI prApti nathI--AvI zaMkA karavI na joIe, kAraNa ke vicAramAtra jene vicAra karavAmAM For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 siddhAntalezasaMgrahaH C Ave che te vastunA niNyanA hetu che, ane brahma aMgenu pramANa tenA sAkSAt kAranA hetu che e prApta thatAM jenA vicAra karavAmAM Ave che evA vedAntazabdanu jJAnarUpa zravaNu tenA hetu tarIke prApta che. ane (upara) kahyo che te banne bAjuethI -micAra nathI, kAraNa ke sahakArInI UNapane laine anvayanA vyabhicAra hAya tA te doSa nathI, (bane) pUrva'janmanu smaraNu karAra (vAmadeva)ne anya janmanA zravaNuthI phUlanA sabhave taitha vyatirekanA ciAra nathI. Ama na hoya te vyabhicArathI ja tenA (vedAntazravaNunA) (brahmasAkSAtkAranA) hetutvanA khAdha thaI jatAM zrutithI paNa te (zravaNu) (brahmasAkSAtkAranuM) sAvana che e jJAna sabhave nahi. ghaTanA sakSAtkAramAM jema cakSu sivAya gindriya sAdhana che tema brahmasAkSAtkAramAM zravaNa sivAya bIjo upAya che evI zakA thatAM (vAmadevanI khAkhatamAM thatA) vyatireka-micAra doSa nathI. Ama (sAkSAtkAranA hetu tarIke zravaNa) prApta hAvAthI (zrotanya: e) apUvidhi nathI. vivaraNa : (prakAzAmanA) vivaraNane anusaranAra vicArako zrotanya: apU'vidhi che ema nathI mAnatA ane evuM mAnanAranI dalIlAnuM khaMDana kare che te pakSa have rajU thAya che. vicAra-viziSTa vedAntarUpa zravaNu (arthAt vedAnta-zabdajJAnarUpa zravaNu) brahmasAkSAtkAranA hetu tarIke vidhi vinA paNa prApta che tethI zrotathyaH apUvidhi nathI. ahI evI zuM kA sabhave ke indriyajanya jJAna ja sAkSAtkArarUpa hoya che te pachI vAtha kevI rIte sAkSAtkArana hetu hAI zake ! tenA uttara e che ke jJAnanA aparAkSatvane mATe enA viSaya aparAkSa hAvA jarUrI che; jJAna indriyajanya hoya te ja aparokSa hoya evu nathI. ane vastunuM aparAkSa hAvuM eTale vastunA vyavahArane anukUla caitanyathI abhinna hovuM ema zAzvAparokSavAdamAM kahevAmAM Avaze. ane Ama nitya aparAkSa tarIke zrutisiddha brahmarUpa vastune viSaya karanAra DAIne vedAntajanyajJAna sAkSAtkArarUpa che e siddha che. vedAnta brahmanI aparAkSa pramiti utpanna kare che e siddha karavA mATe tA A zAstramAM zAauAyarAkSavAdanA upakrama che. phaeNra zaMkA thAya ke aparAkSavastune viSaya karanAra pramANu peAtAnA viSayanI bAbatamAM sAkSAtkAranA hetu che ema zAzvA parAkSavAdamAM siddha karyu che tethI te vedAMta (upaniSadvAkayA) paNu pAtAnA viSaya --nitya aparAkSa brahmanI bAbatamAM aparokSa jJAnasAmAnyanA hetu che eTalu ja prApta thayuM, paNa e sattAnA nizcayarUpa tenA sAkSAtkAranA hetu tarIke prApta thatAM nathI; vicAraviziSTa vedAntarUpa zravaNu ja sattAnizcaya pa sAkSAtkArane hetu khanI zake. anyathA vicAranI pahelAM paNa sattAne nizcaya thaI javA joIe, paNa evuM thatuM nathI. vAkayajanya sAkSAtkAra mAtrathI ja avidyA-nivRttirUpa phaLa sabhave che tethI sAkSAtkAra sattA nizcayarUpa che ke kema e tapAsavAnI jarUra nathI ema paNa kahI zakAya nahi. jyAM jyAM brahma aMge upadezo ApyA che tyAM tyAM upaniSadmAM saMzayanI nivRtti na thAya tyAM sudhI pharI pharI prazna ane pharI pharI tenA uttara kahyA che. levAntavijJAnavrunizcitArthA: (mu jevI zruti che, ane brahma aMge zravaNu karyuM hoya tevAne paNa pahelAMnI jema saMsArAvasthA cAlu rahe che tethI anumAna thaI zake che ke avidyAnI nivRtti thaI nathI; ane zravaNu, manana, nididhyAsana, zama, ma, bhakti, vairAgya jJAnaparipAkanA hetu che ema mAnavA mATe rU.2.6) For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda zruti ane pratyakSa anubhavarUpa pramANa che. AthI spaSTa che ke sattAnizcayarUpa brahmasAkSAtkArane ja avidyAnivRtti mATe jarUrI gaNyA che. Ama vedAMta-zravaNu uktarUpe brahmasAkSAtkAranA hetu tarIke prApta nathI. A zakAnA uttara ApatAM vivaraNAnuyAcIo kahe che ke aparokSa vastune viSaya karanAra pramANu aparAkSa jJAnanA hetu che ema yu` che, ane vicAra viyAya* vastunA niSNu yanA hetu che ema yu" che to A khaMte meLavavAthI siddha thAya che ke vicAraviziSTa vedAntajJAnarUpa zravaNu sattAnizcayarUpa brahmasAkSAtkAranA hetu che. zravaNu karyu' hoya chatAM sAkSAtkAra thayA nathI evuM jovAmAM Ave che ema je kahyuM temAM e dhyAna rAkhavuM joIe ke koI paNa kAraNane kAya utpanna karavAmAM sahakArI kAraNeAnI jarUra paDe che ane tenI kAI UNapa hAya to kAya` utpanna thatuM nathI prastutamAM paNa cittanI ekAgratA vagere sahakArI kAraNanI vikalatAne laIne sAkSAtkAra na thatA hoya teA anvayanyabhicAra thatA nathI, kAraNa ke kAraNu-sAmagrI pUrI na hoya teA kAya" ke phaLa na ja thAya. vAmadeva jevAnI bAbatamAM zravaNu na karyuM hovA chatAM sAkSA-kAra thayA tethI vyatireka-vyabhicAra thayA evuM paNa na kahevAya kAraNa ke tevI vyaktie jAtismara hoya che, pUrva'janmanuM smaraNa temane hAya che tethI anya janmanA zravaNane kAraNe sAkSAtkAra saMbhaLye, athavA to jema zravaNa brahma sAkSAtkAranuM kAraNa che tema utkRSTa prakAranuM tapa vagere ke utkRSTa janmanI prApti vagere anya kAraNa paNu heAI zake jethI sAkSAtkAra zaka banyA hoya; tethI zravaNu brahmasAkSAtkAranA hetu che ema anvaya vyatirekathI jJAta thAya che ane e Ama aprApta na hovAthI zrotanya: apUrva vidhi nathI ema vivaraNAnuyAyIo mAne che. zravaNAdi vidhine mAnIe te ja brahmasUtranu AnRtyadhikaraNa saMgata bane ema have samajAve che. ata eva ' AvRttirasakRdupadezAt ' ( 4.1.1) ityadhikaraNa bhASye " darzanaparyavasAnAni hi zravaNAdInyAvartyamAnAni dRSTArthAni bhavanti, yathAghAtAdIni taNDulaniSpattiparyavasAnAni " iti zravaNasya brahmadarzanArthasya dRSTArthasya dArzapUrNamAsikAvaghAtanyAyaprAptAvAvRcyupadezaH / apUrvavidhitve tu sa na saGgacchate sarvauSadhAvaghAtavat / agnicayane - " sarvopadhasya pUrayitvA'vahanti bhayaitadupadadhAti" ityupadheyolUkhalasaMskArArthatvena vihnitasyAvaghAtasya dRSTArthatvAbhAvAnnAvRttiriti hi tantralakSaNe (11.1.6) sthitam / ato niyamavidhirevAyam / tadabhAve hi yathA vastu kizcicacakSuSA vIkSamANastatra svAgRhIte sUkSme vizeSAntare kenacit kathite tadavagamAya tasyaiva cakSuSaH punarapi sapraNidhAnaM vyApAre pravartate, evaM manasA ' aham' iti guNamANe jIve vedAntairadhyayanagRhItairupadiSTaM nirvizeSa For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH brahmacaitanyarUpatvamAkarNya tadavagamAya tatra sAvadhAnaM manasa eva praNidhAne kadAcit puruSaH prabartateti vedAntazravaNe pravRttiH pAkSikI syAt / 'aprApya manasA saha' (taitti0 2.4, 2.8) iti zrutiH 'manasaivAnudraSTavyam' (60 4.4.22), phate tvazreya yuddhayA' (Tha rU.22) rupi zravaNenAnavAhitamanoviSayeti zaGkAsambhavAt / che tethI ja "AhUttinApurA" (bra. sU. 4. 1. 1) e adhikAra nA (zAMkara) bhAgyamAM "Avatana karavAmAM AvatAM zravaNAdi (brahma) sAkSAtkAra paryAvasAna pAme che ane daSTa prajanavALAM che, jema cokhAnI nipattimAM parya. vasAna pAmatAM avahanana vagere daSTa phaLavALAM che" ema brahmadarzanarUpa prajanavALuM zravaNa daSTa phaLavALuM che tethI darzapUrNa mAsa saMbaMdhI avahananane nyAya lAgu paDate he I (zravaNAdinA Avatanane upadeza che. (zrotavyaH ne) apUvavidhi mAnI che te e (Avanane upadeza) saMgata na bane, sava auSadhionI bAbatamAM avaghAtanI jema. agnizayana mAM "UkhaLamAM) badhI auSadhi bharIne, khAMDIne, pachI e (UkhaLa)nI sthApanA karavI" e jenI sthApanA karavAnI che te UkhaLanA saMskArane mATe heIne je avaghAta (khAMDavuM te)nuM vidhAna karyuM che tenuM da. phaLa nathI tethI tenI A vRtti (AvatI nathI ema taMtralakSaNa (pUrvamImAMsa sUtra 11 1. 6)mAM nakkI thayuM che tethI A niyamavidhi ja che. e na hoya te jema keI vastune AMkhathI joto mANasa pote grahaNa nahIM karelI tenI kaI sUma khAsiyata viSe koI tene kahe che te jANavA mATe e ja AMkhane pharIthI dhyAnapUrvaka vyApAra karavAmAM te pravRtta thAya che tema manathI "huM" ema gRhIta thatA jIvane viSe adhyayanathI gRhIta thayelAM vedAnta (upaniSad-vAkyo) dvArA jIva nivizeSa brahmacetanyarUpa che ema upadezeluM sAMbhaLIne tenA jJAnane mATe ene viSe avadhAnapUrvaka mananA ja praNidhAnamAM kayAreka mANasa pravRtta thAya che. Ama vedAntazrava nI bAbatamAM pAkSikI pravRtti thAya. "yAMthI (brahma pAsethI) mananI sAthe zabda tene prApta karyA vinA pAchA phare che" (taitti. 2.4; 28) e zruti manathI ja tenuM anudazana karavuM joIe" (buDa6 4 4. 19), agraya (ekAgra) buddhithI te dekhAya che' (kaTha 3.12) evI paNa kRti che tene kAraNe (uparanI ati) anavahita (ekAgra nahIM evA) manane viSe che evI zaMkA saMbhave che tethI (pAkSikI pravRtti che). vivaraNa : AkRtirasakratuvezAta (bra. sU. 4.1.1) e adhikaraNamAM siddha karyuM che ke zravaNudi brahmasAkSAtkArarUpI daSTa phaLane mATe hoIne jyAM sudhI e phaLa prApta na thAya tyAM sudhI zravaNadinuM Avartana karavuM joIe, e karyA ja karavuM joIe; jema cekhA prApta na thAya tyAM sudhI DAMgarane khAvAnuM cAlu rAkhIe chIe tema. eka vAra karavAnI paNa zotamyaH vagere vidhi caritArtha thaI jaze e dalIla barAbara nathI. je adRSTa La mATe For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 15 hAya tenu Ava na karavAnI jarUra nahi, paNa jenuM phaLa dRSTa che, ahI ja ane tarata maLe tema heya evA cokhA vagere mATenA avahananAditu Avana karavAnuM hAya che . agni2 yanamAM sad auSadhinuM avahanana e udheya UkhanA saskArAthe che tethI te eka vAra karavAnuM hAya che, jyAre daza pUNa mAsanA purAThAza mATe DAMgaranu avahanana e dRSTa phaLa--cekhA meLavavA mATe che tethI avahananI AvRtti karavAnI hoya che. ahIM paNa zravaNAdi brahmasAkSAtkArarUpa dRSTa phaLamAM pariName che tethI tenI AvRttinA upadeza che je apUrNAMvidhivAdIonA mata sAthe saMgata nathI. praNidhAna eTale ratnAdi vastu pratye abhimukha thAya e rIte cakSurAdinuM sthApana. pachI unsIlanAdi vyApArane anukUla yatna te pravRtta. e praNidhAna ane pravRtti vacceno bheda che. jema koI vastune joI hoya, paNa koI mANasa tenI kAi evI vizeSatAnI vAta kare je najare na caDhI hoya teA ApaNe e ja navyApAramAM pharIthI praNidhAnapUrvIka pravRtta thaI jaIe chIe tema manathI 'hu ' tarIke jenu grahaNa kayu' che tevA javAtmA viSe 'vAcAyoDa celaya:' e adhyayanavidhivazAt svAdhyAyathI gRhIta upaniSad-vAkayAthI evu parokSa jJAna thAya ke A jIva te nivizeSa brahnAcaitanya svarUpa che teA mANusa tenA nivizeSa svarUpanA aparAkSa jJAnane mATe kadAca avadhAnapUrvaka te ja mananA praNidhAnamAM pravRtta thAya. tethI vedAntazravaNune viSe pAkSikI pravRtti sabhave che, Ama zrotathyaH niyamavidhi che. ahI kAI zakA kare ke a MgA sahita vedanu adhyayana karyu hoya tene e jJAna tA hAya ja ke brahma mananA viSaya nathI--yate| vAcA nivaCte zrAvya manasA saha evI zruti ja che, tethI vedAntatravaNunI jema manevyApAramAM te kadAcit pravRtta thAya ema mAnavu kharAkhara nathI. AnA uttara e che ke A zruti anavahita, ekAgratA vanAnA manane viSe che. ene atha e che ke satya, jJAna vagere zabdo anidhAzaktithI brahmanuM pratipAdana na karIne mananI sAthe nivRtta thAya che arthAt lakSaNAnA Azraya le che. A zruti ema jaNAve che ke brahma manane viSaya nathI. paNa bIjI bAju evI paNu zruti che ke ekAgra mana ke muddhithI brahmane jANuvu joIe. tethI zaMkA sabhave che ke uparanI zuddhinA evA abhiprAya che ke anavahita manathI brahma jANI zakAya nahi. Ama mananA ja vyApAramAM pravRttine vArI zakAya nahi e teA uparanI samajUtIthI spaSTa che, kevaLa maneAvyApArane viSe nahi paNa zravaNamAM ja pravRtta thavuM ema trotanya: e niyamavidhi kahe che evA abhiprAya che. vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatI AnuM vivecana karatAM kahe che ke ayyadIkSite A zruti anavahita manane viSe che evA nizcaya saMlave che ema kahevAne badale ema kahyuM che ke zaMkA sabhave che. e uktinA Azaya e che ke nirgu*Nu brahmanA sAkSAtkAramAM mana karaNa nathI kAraNa ke niyuNa brahmane opaniSada, upaniSatkRtipAdya, upaniSarUpI pramANuthI vedya kahyuM che. sApAdhika AtmAnA sAkSAtkAramAM paNa mana karaNu nathI kAraNa ke seApAdhikaAtmasAkSAtkAra nityasAkSIrUpa che. tethI 'manasevAmudrayam' vageremAM je tRtIyA che te vAkaya janya vRttisAkSAtkArane viSe mana karaNa che e apekSAe che. A carcA zabdAparokSavAdamAM Avaze. Ama vAstavamAM mana karaNu na hAvAthI mananA vyApAramAM ja dAcit pravRtta thAya ema je niyamavidhinuM vyAvatya' kalpya che te ayukta che, mATe ja bIjuM vyAvatya' kahyuM che ;-- For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 siddhAntalezasamahaH athavA 'juSTaM yadA pazyatyanyamIzamasya maDimAnamiti vItazokaH (muNDala 3.1.2) ityAdizravaNAt bhinnAtmajJAnAda muktiriti bhramasambhavena muktisAdhanajJAnAya bhinnAtmavicArarUpe zAstrAntarazravaNe'pi pakSe pravRttissyAdityadvaitAtmaparavedAntazravaNaniyamavidhirayamastu / ihAtmazabdasya 'idaM sarvaM yadayamAtmA' ityAdiprakaraNaparyAlocanayA advitIyAtmaparatvAt / na hi vastusatsAdhanAntaraprAptAveva niyamavidhiriti kuladharmaH, yena vedAntazravaNaniyamArthavattvAya niyamAdRSTa nanyasvapratibandhakakalmapanivRttidvArA sattAnizcayarUpa brahmasAkSAtkArasya vedAntazravaNaikasAdhyatvasyAbhyupagantavyatvena tatra vastuta: sAdhanAntarAbhAvAnna niyamavidhiyujyata iti AzaGayeta; kintu yatra sAdhanAntaratayA sambhAvyamAnasya pakSe prAptyA vidhitsitasAdhanasya pAkSikyaprAptinivArayituM na zakyate tatra niymvidhiH| tAvataivAprAptAMzaparipUraNasya tatphalasya siH| athavA "jyAre RSisaMghathI) sevelA evA (buddhi AdithI) anya Izane jayAre jue che tyAre zakarahita e te tenA mahimAne prApta kare che" (mRDaka 3.1.2) ityAdi Rti-vacano hovAthI (jIvathI) bhinna evA AtmAnA jJAnathI mukti thAya che evA bhramane saMbhava che; tethI muktinA sAdhanarUpa jJAnane mATe bhinana evA AtmAnA vicArarUpa (brahmamImAMsAthI) anya zAstranA zravaNamAM paNa pakSamAM pravRtti hoI zake, tethI ati ramavA AtmatAparaka vedAntanA zravaNa age bhale A niyamavidhi che. kAraNa ke ahI "Atmana' e zabda advitIya Amaparaka che ema " sarva vacamArakA' (a mA A je kaMI badhuM che e che) vagere prakaraNanI paryAlacanAthI samajAya che. sAcuM bIja sAdhana hoya tenI prApti hoya to ja niyamavidhi hoI zake e kuladharma te nathI, jethI karIne niyamanI sArthakatA mATe evI AzaMkA thAya ke niyamathI janya adRSTathI upAgha evI pitAnA (sAkSAtkAranA) pratibaMdhaka kalamaSanI nivRtti dvArA sattAnA nizcayarUpa brahmasAkSAtkAra vedAntazravaNarUpa eka (upAyathI) sAdhya che ema svIkAravuM jarUrI banatuM hovAthI tyAM (enI bAbatamAM) bIjuM sAdhana na hovAthI A (cholaH vidhi) niyamavidhi tarIke yukta nathI. (je niyamavidhi mATe bIjA je sAdhananI saMbhAvanA hovI joIe e vAstavamAM sAdhana hovuM joIe e anivArya hoya to niyama vidhinI sArthakatAne mATe Ama mAnavuM paDe; paNa e bilakula jarUrI nathI; koI sAdhananI saMbhAvanA hoya e ja pUratuM che. paNa jyAM bIjA sAdhana tarIke jenI saMbhAvanA hoI zake tenI pakSamAM prApti hevAthI jenuM vidhAna karavA dhAyuM che te sAdhananI pakSamAM aprApti nivArI zakAtI nathI tyAM niyamavidhi (Avazyaka) che, kAraNa ke teTalA mAtrathI ja aprApta aMzanA paripUraNarUpa tenA phalanI siddhi thAya che, For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 17 vivaraNa : jeNe aMgasahita vedanuM adhyayana karyuM che tene tarati zomaravi (chA. 7.1.3) (AtmajJAnI zeko tarI jAya che , jevI kRtithI AtmajJAna muktinuM sAdhana che evuM jJAna thAya che paNa AvAne lekamAM vicAra vinA AtmatattvanuM jJAna udbhavatuM nathI, AtmAnuM pratipAdana karanAra upani d-vAkone aneka rIte vAjI zakAya che -temanA zabdane saMbaMdha alaga alaga rIte samajAvI zakAya che-tethI temanA tAtparya aMge bhrama, saMzaya Adi saMbhave che e anubhavathI siddha che. tethI muktinA sAdhanarUpa jJAnanI IcchA dharAvanAra e jJAnamAM pratibaMdhaka (avarodha karanAra tAtparya viSenA brama, saMzayAdine dUra karavA mATe vedAMta vicAramAM pravRtta thAya tyAre jema brahmamI mAM mAM pravRtta thAya, tema ja nyAya, sAMkhyAdi zAstra vicAramAM paNa praDhatta thaI zake, kAraNa ke temAM paNa te te zAstrane mAnya yojanA pramANe vedAMtavicAra che. kaI dalIla karI zake ke sAMkhyAdi tarkazAstramAM rahele AtmavicAra advitIya evA AtmatatvanA vicArarUpa nathI tethI advitIya AtmAne viSenAM vedAMtavAkanA tAtparya saMbaMdhI bhrama, sa zayAdi che te tenAthI dUra thaI zake nahi. mATe AmajJAnAthI'nI potAnI meLe ja (keI vidhi vinA) te dizAmAM pravRtti saMbhavatI nathI ane brahmamI mAMsAzAstrane viSe ja tenI pravRtti thaze. paNa A zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke keTalAMka kRtivacanomAM AvatA anya jevA zabdane lIdhe jIvathI bhinna evA paramAtmAnuM jJAna muktinuM sAdhana che evo bhrama thavAthI sAM khapavA vAdine vize paNa pravRtti saMbhave che gajuM graMhmAni jevAM vedA ta. vAkyamAM jIva ane paramAtmAnA abhedanuM ja prati dina che tethI jIva ane paramAtmA bhinna che evo saMzaya ke zrama sa bhave ja nahi ema paNa kahI zakAya nahi, kAraNa ke anya zabdathI evo zrama saMbhave che. vAstavamAM tene artha to "buddhi AdithI anya e che ke jIva brahmathI bhinna che evuM te vyAvahArika pratyakSathI siddha che tethI tenuM pratipAdana karavA mATe vaidika zabda nI jarUra nathI. upara nirdiSTa kRtine sAco artha te evo che ke buddhi AdithI bhinna cit tatvane viSe bahu Iza chuM e to sAkSAtkAra tene thAya che tyAre te zekathI mukta banIne maholakSita svarUpane pAme che. zaMkA - zrota: e vAkayamAM AtmavicAranI ja pratIti thAya che, atAtmavicAranI nahi te pachI A vidhithI cha thI) bhinna evA AtmAnA vicAranI vyAvRttine lAbha kevI rIte thaze? uttara - "huM caDhayama mA ' (bahad upa. 2.4.6: 4.5.7) " sarva vidvitaM vagerethI samajAya che ke advitIya AtmAne ja 3padeza che AtmA savanuM adhiSThAna hoya ane ethI sarvAtmaka heya te ja AtmAnuM jJAna thatAM badhuM jJAta thAya, anyathA nahi tethI zrota: e vAkayamAnuM "mA' e 5. aditIya mitattvapaka che ane e advitIya Atmatattva agenA vicAravidhithI bhinna evA A mAna vi rinI vyAvRttine lAbha thAya che. zaMkA - cokhA meLavavA mATe khAMDavuM e jema eka upAya che tema nakhavidalana vagere paNa sAcAM sAdhana che tethI temanI vyAvRti karavA mATe nimavidhi heya e jarUrI si-3 For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH che. paNa ahIM te advitIya brahmanA sAkSAtkArane mATe jIvathI bhinna evA paramAtmAne vicAra vAstavamAM sAdhana nathI tethI tenI vyAvRtti mATe niyamavidhi Avazyaka gaNI kotara nI niyamavidhi tarIke bhejanA karavI e barAbara nathI. e bacAva karavAne prayatna thAya ke bhinna evA AtmavicAranI vyAvRtti bhale karavAnI na hoya paNa teTalA mAtrathI, te niyamavidhi tarIke anupapanna-vajUda vinAne che - ema na kahI zakAya, kAraNa ke guththI nirapekSa (svataMtrapaNe karele, vicAra, bhASA-prabaMdha, ItihAsa, purANa vagere sattAnA nizcayarUpa brahmasAkSAtkAranA hetu che tethI temanI vyAvRtti A niyamavidhithI thaze. paNa A lIla barAbara nathI; kAraNa ke hamaNuM ja batAvavAmAM Avaze ke avidyAnA nivataka evA sattAnizcayarUpa sAkSAtkAramAM pratibaMdhaka kalmaSa (mala, pApa)nI nivRtti dvArA e gurune adhIna vedAntavicAranI jema sAkSAtkAranA hetuM nathI tethI vAstavamAM e brahmasAkSAtkAranAM sAdhana nathI. tethI zrotathaH...niyamavidhi hoI zake nahIM. ' uttara - vAstavamAM bIju sAdhana hoya to ja niyamavidhi saMbhave evo koI kuladhama nathI. kuladhamanI AvazyakatA che, enuM ullaMghana karI zakAya nahIM. tenI jema niyamavidhi mATe vAstavamAM sAdhana hoya tevA ja bIjA sAdhananI prApti heya e Avazyaka nathI. zaMkAkAre kalpelI vidhI dalIlamAM niyamavidhinI sArthakatA batAvavA mATe jenuM vidhAna karavA dhAyuM che te gurune adhIna evA vedAntazravaNathI jema saMbhave che tema gurathI svataMtra rahIne karelA vicArAthiI paNa sattAnizcayarUpa sAkSAtkAranI utpatti saMbhavatI hoya te gurune adhIna vedAntazravaNanA niyamanuM daSTa prajana na hovAthI, niyamanuM adaSTa phaLa mAnavuM paDe ane te pratibaMdhakanI nivRtti karIne e rIte vidyAnuM sAdhana bane che ema kaha5vuM paDe, paNa sAMkhyA dizAstra-vicAra muktinuM sAdhana mAnavAmAM Ave che, tenI saMbhAvanA svIkAravAmAM Ave che (- vAstavamAM e sAdhana nathI te paNa -) ane Ama zravaNanI pakSamAM aprApti nivArI zakAtI nathI. tethI zrota: tyAM niyamavidhi che ane sAMkhyAdi zAstravicAranI vyAvRtti te kare che ane aprApta aMzanuM paripUraNa tenuM phaLa siddha thAya che. bIju vyApatya kahe che ? ___athavA gurumukhAdhInAdhyayanAdiva nipuNasya svaprayatnamAtrasAdhyAdapi vedAntavicArAt sambhavati sattAnizcayarUpaM brahmAparokSajJAnam, kintu gurumukhAdhInavedAntavAkyazravaNaniyamAdRSTama vidyAnivRttiM prati kalmaSanirAsenopayujyate iti tadabhAvena pratibaddhamavidyAmanirvatayat parokSajJAnakalpamavatiSThane / na ca jJAnodaye ajJAnAnivRttyanupapaniH / pratibandhakAmAvasya sarvatrApekSitatvena satyapi pratyakSavizeSadarzane upAdhinA pratibandhAt pratibimbabhramAnivRttivat tadanivRtyupapatteH / evaM ca likhitapAThAdinA'pi svAdhyAyagrahaNaprasako gurumukhAdhInAdhyayananiyamavidhivat svaprayatnamAtrapUrvakasyApi vedAntavicArasya sanAnizcayarUpabrahma sAkSAtkArArthatvena pakSe prAptau gurumukhAdhInazravaNaniyamavidhirayamastu / For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda = "tAdijJAnArtha kuvAmAna" (puNa 2.2.22) iti gurUpasadanavidhinaiva gururahitavicAravyAvRttisiddheviphalo niyamavidhiriti zaGkayam / gurUpasadanasya zravaNANatayA zravaNa vidhyabhAve tadvividhisva nAstIti tena tasya vaiphalyAprasakteH / anyathA adhyynaanggbhuutopgmnvidhinai| likhitapAThAdivyAvRttirityadhyayananiyamo'pi viphalassyAt / athavA jema gurumukhane adhIna adhyayana dvArA saMbhave che tema nipuNa (jijJAsu)ne pitAnA prayatna mAtrathI sAdhya evA vedAnta vicArathI paNa sattAnizcayarUpa brahmanuM aparokSajJAna saMbhave che. paNa gurumukhane AdhIna vedAntavAkayanA zravaNanA niyamathI utpanna thayeluM adaSTa kalamaSane dUra karIne avighAnI nivRtti prati upayegI bane che eTale tenA abhAvathI (kalamanA nirAsanI abhAvathI) pratibaddha evuM (svaprayatnasAdhya vedAntavicArathI thayeluM aparokSajJAna) avidyAne dUra nahIM karatu , parokSajJAnanA jevuM rahe che. jJAnane udaya thAya ane te paNa ajJAnanI nivRtti na thAya emAM anupapatti nathI -e vajUda vinAnI hakIkata nathI, kAraNa ke pratibaMdhaka abhAva hoya e sarvatra apekSita hovAthI pratyakSathI vizeSadarzana thayuM hoya te paNa upAdhithI pratibandha hovAthI jema pratibiMbanA bhramanI nivRtti thatI nathI tema tenI (avidyAnI) nivRtti na thAya e upapanna che. ane e ja rAte lakhelAnA pATha vagerethI paNa svAdhyAyagrahaNa prasakta banatAM gurumukhane adhIna adhyayana aMgenA niyamavidhinI jarUra paDe che tema potAnA prayatna mAtrathI karele vedAnta-vicAra paNa sattAnizcayarUpa brahma sAkSAtkArarUpI pro janavALA tarIke pakSamAM prApta thatAM A gurumukhane adhIna zravaNa aMge niyamavidhi bhale he. ane evI zaMkA karavI nahi ke "tenA jJAnane mATe gurunI pAse besavuM" (muMDaka upa. 1.2.12) ema gurunI pAse zravaNathe) besavA aMge vidhi che tenAthI ja guru vinAnA vicAranI vyAvRtti siddha thAya che tethI A niyamavidhinuM kaI phaLa nathI (e vyartha che). (A zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke gurunI pAse besavuM te zravaNanuM aMga che ane zravaNa aMge vidhi na hoya te te vidhi ja rahete nathI mATe te (aMga viSenA vidhi)thI tenA vaiphalyano prasaMga AvatuM nathI. nahIM te -aMgavidhi pradhAna-vidhine viphala banAvI zake to-) adhyayananA aMgabhUta upagamana viSenA vidhithI ja likhita-pAThAdinI vyAvRtti thaI jAya tethI adhyayana aMge niyama paNa viphala banI jAya vivaraNa: pahelAM ema kahyuM hatuM ke niyamAdaSTa kalmaSanI nivRtti karIne jJAnanI utpattimAM hetu che, jyAre ahIM ema kahyuM che ke utpanna thayelA jJAna dvArA avidyAnI nivRtti karavAnI hoya tyAre pratibaMdhaka evA kalmaSanA nirAsa dvArA zravaNa viSenA niyamanuM adaSTa sAdhana che. paNa pUrvAparavirodhanI zaMkA karavI nahi kAraNa ke A be judA judA For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH matA che tethI temanI vacce koI virodha nathI. teA pazu "utpanna thayelI brahmavidyA pote avidyAnI nivRtti karavAnI che temAM niyamAdaSTathI sAdhya kakSmaNanivRttinI apekSA rAkhe che ema mAnavuM barAbara nathI, kAraNa ke e pramA che, zukti vagerenI pramAnI jema"- evI zaMkA sabhave che tethI karyu che ke jJAnanA udya thAya chatAM ajJAnanI nivRtti na thAya emAM kazu anupapanna nathI-e taddana zakaya che. zuktipramAne anyanI apekSA nathI paNa pratibiMbabhrama thAya che tyAM pratibaMdhakanA abhAvanI apekSA jovAmAM Ave che. tethI brahmavidyAne paNa pratiba dhakanA abhAvanI apekSA rahe e samajI zakAya tevu che. jo ke pratibaMdhakanA abhAvane siddhAMtamAM kyAMya hetu kahyo nathI to Nu 'apratibaddha sAmagrI kArya hetu che' ema svIkAravAmAM AvyuM che tethI avacchedaka tarIke pratibaMdhakanA abhAvanI jarUra che. gururahita vicArathI sAdhya vidyAthI avidyA dUra na thAya e upapanna che ema kahevAnA Azaya che. abhyudaya (svargAdi) ane niHzreyasa (mukti)nI icchA rAkhanArane vaidAnA anuSThAna vinA abhyudaya ke ni.zreyasanI siddhi thatI nathI, ane vedArthAnuSThAna vedAtha nA jJAna vinA sa bhavatuM nathI, ane vedanuM jJAna jene svAdhyAya kahevAmAM Ave che e vedAvApti vinA saMbhavatuM nathI ane vedAvApti mATe gurumukhethI karelA uccAraNanI pAchaLa pAchaLa uccAraNa karavu e prakAranuM adhyayana, lakhelu vAMcavu... vagere leAkamAM jANItAM sAdhana che. A saMjogeAmAM 'vAyA'caitanya:' e adhyayanavidhithI vedAdhyAnanuM niyamana karavAmAM Ave che ke adhyayanathI ja akSaranI avApti karo. tenAthI jema lakhelAnA pATha vagere sAdhananI vyAvRttine lAla thAya che tema prastutamAM paNa svaprayatnama trathI sAdhya vedAntavicAranI vyAvRtti thAya che. zaMkA--brahmavijJAnane mATe gurunI pAse javA maMge zruti che, paNa gurunI pAse javuM e zrutijanya brahmajJAnamAM sAkSAt sAdhana nathI. tethI tenAthI jJAna utpanna karavAnuM heAya ane kAI dvAranI jarUra hoya te gurune adhIna vicAranI ja e dvAra tarIke kalpanA karavI joIe kAraNa ke tenI e khAbatamAM yogyatA che. adRSTanI kalpanA karI na zakAya, kAraNa ke dRSTa dAranA sa Mbhava hAya tyAre adRSTa dvAranI kalpanA karavI kharAkhara nathI, Ama gu`bhigamana gurune adhIna vicAra dvArA jJAnanuM sAdhana che e abhigamana vidhithI ja siddha thAya che; tyAre tenAthI ja gururahita vicAranI vyAvRtti siddha thaI jAya che tethI zrotanya: e vAkayathI zravaNune viSe niyamavidhi nyatha banI jAya che. 1 uttara--AvI zakA karavI nahi. * mAALa: nivRtamAcAya,ta: -tena ' (muMDaka upa 1.2.12) (brAhmaNa niveda pAme--amRta nitya meAkSa kamathI nathI) e puvAkayamAM je brAhmaNunA nirdeza che tenA ja parAmaza`fjJAnArtha meM mumevAminaDtU'mAM 'sa:'tha' karyAM che. meAkSa brahmajJAnathI sAdhya che ema jANIne teNe e jJAnane mATe gurunI pAse javuM joIe evA atha' che. strota=:--e vAkaSathI gurune adhIna vicAra a Mge niyama siddha thatAM tenA aMga tarIke guva*bhigamananu vidhAna che. jo zravaNavidhi ja na hoya to A tenA a MgabhUta abhigamanavidhinuM astitva ja na hoya. tethI abhigamanavidhi zravaNuvidhine vyatha" ke vila banAvI zakatA hAya tA svAghyAyo'cetathyaH e adhyayanavidhinA aMgabhUta abhigamanavidhithI ja lakheluM vAMcavuM vagere upAyeAnI nivRtti thaI jatAM aghyayananiyama paNa nira.ka banI jAta; gurUpagamanane akSarAvAptinI prati (veda mADhe karI levAne mATe) adhyayanarUpa dRSTa dvAra For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda (mAdhyama) saMbhavatuM hoya to tene tyAga kare ja nahi, ane te davAdhyAcaLetathaH e adhyayana aMgenA niyamavidhinI jarUra na rahe. paNa aMgavidhi pradhAnavidhine vyartha banAvI zake nahi, kAraNa ke tene mATe ja tenuM astitva che. bIju vyAvalya kahe che : ___ athavA advaitAtmaparabhASAprabandhazravaNasya pakSe prAptyA vedAntazravaNe niyamayidhirastu / na ca 'na mlecchitavai' ityAdiniSedhAdeva tadaprAptiH / zAstravyutpattimA dyAt vedAntazravaNamazakyamiti puruSArthaniSedhamulladhyApi bhASAprabandhenAdvaitaM jijJAsamAnasya tatra pravRttisambhavena niyamavidherarthavattvopapatteH / abhyupagamyate hi karbadhikaraNe vyutpAditaM-puruSArthe anRtavadananiSedhe satyapi darzapUrNamAsamadhye kutazciddhatoraGgIkRtaniSedhollaGghanasyAvikalAM kratusiddhiM kAmayamAnasyAnRtavadane pravRttiH syAditi punaH kratvarthatayA darzapUrNamAsaprakaraNe 'nAnRtaM vadet' iti niSedha iti kratvarthatayA niSedhasyArthavattvam / athavA ata-AtmAraka bhASA-prabaMdhanuM zravaNa pakSamAM prApta thAya che tethI vedAnta-ka vaNane viSe niyamavidhi bhale . "sleccha jevuM vartana na karavuM" ItyAdi dhithI tenI prApti nahIM thAya ema nahi, kAraNa ke zAstramAM vyutpatti meLavavAmAM maMdatAne kAraNe vedAntazravaNa azakya che ema mAnIne puruSArtha- niSedha(puruSane mATe je niSedha karyo che te)nuM ullaMghana karIne paNa bhASAprabaMdhathI advaitane jANavA IcchatA mANasanI tyAM pravRttine saMbhava che, tethI niyamavidhinI prajAvattA upapanna che. kannadhikaraNamAM (mImAMsake) samajAvelI avattA (prajanavattA) svIkAravAmAM Ave che-puruSArtha che (puruSane mATe che evA) asatyabhASaNano niSedha hovA chatAM darzapUrNa mAsanI vacce koIka kAraNathI (asatyabhASaNanA) niSedhanA ullaMghanano jeNe aMgIkAra karyo che ane je UNapa vinAnI kRtasiddhi Icche che tevA mANasanI asatyabhASaNamAM pravRtti hoI zake tethI pharIthI tvartha tarIke (kratune mATe upayogI che e rIte) daza pUrNa mAsaprakaraNamAM "asatya na bolavu " ema kravatha che e rIte niSedhanI prajAvattA (samajAvI che te ahIM svIkAravAmAM Ave che). vivaraNaH atanuM jJAna meLavavA icchanAre vedAntane ja vicAra kare, bhASAprabandhone nahi ema vicAraviSayaka niyamavidhi mAnI zakAya. jene zleSTha kahyA che evA bhASA-prabandharUpa avyakta, asAdhu zabdanuM uccAraNa na karavuM joIe, nahIM te pApa lAge evA niSedhanA baLe zravaNanA adhikArIne mATe bhASA prabandhanI vyAvRtti siddha che tethI A vikinI jarUra nathI evI zaMkA thAya. paNa eno uttara e che ke adhikArIne vyutpattinI maMdatAne kAraNe ema lAge ke vedAntazravaNa azakaya che te puruSane mATe A niSedha che ke bhASA-prabandhanuM uccAraNa na karavuM. tenuM ullaMghana karIne paNa te atanuM jJAna meLavavA For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntale samprahaH Icchato hAI ne bhASA-prabandhane viSe pravRtti kare evI sabhAvanA che tethI Ama pakSamAM vedAntavicAranI aprApti heAI ne niyamavidhinuM prayAjana avazya che, maMda adhikArIne mATe bhASyAdipa vedAntagraMthAnA vicAra sabhavatA na heAya te paNa vedAntanA prakaraNa graMthA je saraLa che tene vicAra to maMda adhikArI paNa karI ja zake. paMcadrazImAM vidyAraNye kahyuM che ke maMda prajJAvALA jijJAsune AtmAtantra nAmanA prakaraNathI medha ApavA. yAjJavalkaye potAnI priyA maitreyIne A rIte kheAdha ApyA hatA (man tu nijJAsumAmAnana voyet // bodhayAmAsa maitreya yAjJavalkyo nijAM priyAm / - - brahmAnanhe prAmAnanta:, 4,6. pUvamImAMsAsUtramAM paNa puruSArtha niSedhanuM ulla Mdhana karIne paNa mahAlanI siddhine mATe niScite viSe pravRttinI zakayatA vicArI che ane niSedhanI sAthakatA siddha karI che tenA svIkAra ahIM thAya che. pUrvamImAMsAsUtramAM (3.4. adhikaraNa 4, sUtra 12-13) nRtavanastya RtudharmavAdhiSTharaLa na manu adhikaraNa che jemAM evuM pratipAdita karyuM che ke asatyabhASaNa / niSedha kratunA dhama' che. A adhikaraNamAM pU.kSa evA che ke nAnRt yaata (asatya na khelavuM) e niSedha enA jevA ja smAta vacanathI athavA satya 77 jevA upanayanakAlika upadezathI siddha che tethI `pUrNamAsa prakaraNamAM pharIthI asatyabhASaNune niSedha karyA che te nityaprAptane anuvAda mAtra che ane zrutine navuM kazuM kahevAnuM nathI. siddhAMta evA che ke RtuprakaraNamAM pati amRtavananiSedha vidhi ja che kAraNa ke saMyega judo che. upanayanakAlika upadeza che te puruSane mATe che tethI RtumAM guNu ke doSane medha thatA nathI, jyAre *tu prakaraNamAM karelA amRtavadananA niSedha e kravatha' che. Ama asatyabhASaNanI saMbhAvanA UbhI thatAM A krUtva niSedha prayeAjanavALA che. (brahmasutranuM katra'dhikaraNa A pUrvamImAMsAnA prakaraNathI juduM che.) yadvA yathA ' mantraireva mantrArthasmRtiH sAdhyA' (pUrvamImAMsAsUtra 2.1, adhikaraNa 6) iti niyamaH tanmUlakala sUtmIyagrahaNakavAkyAdInAmapi pakSe prApteH, tathA vedAntamUletihAsapurANapauruSeya prabandhAnAmapi pakSe prAptisambhavAnniyamo'yamastu / sarvathA niyamavidhirevAyam / * sahAyanavidhi'(6. jU. rU.4. Si 14, 4. 47) dRzyadhiknnbhaassye apUrva vidhitvo kistu niyamavidhitve'pi pAkSikA prAptisadbhAvAt tadabhiprAyeti tatraiA 'pakSeNa' iti pAkSikAprAptikathanaparasUtrapadayojanena spaSTIkRtamiti vivaraNAnusAriNaH / T athavA jema 'mantrAthI ja ma`tranA aMnu smaraNu sAdhavu" e niyama che kAraNa ke tammUlaka kalpasUtra ane peAtAnA padArthanA sa Mgraha karanAra vAkacAdinI paNa pakSamAM prApti che, tema vedAntamUlaka itihAsa, purANa, ane puruSoe racelA prabandhAnI paNa pakSamAM prApti saMbhave che tethI bhale (zrotanyaH e) niyama hA. dareka rIte (vicAratAM) A niyamavidhi ja che. For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pareiDha 23 saddAryanta vidhi: (bra. sU. 3.4 adhi. 14, sU. 47) e adhikaraNanA bhASyamAM tene apUvidhi kahyo che te te e niyamiiva hAvA chatAM paNa pakSamAM aprApti che e abhiprAyathI evu kahyuM che ema tyAMja (adhikaraNa bhASyamAM ja ) pakSeLa e pAkSika-aprAptinA kathanaparaka sUtrapadanA ceAjanathI spaSTa karyu che ema vaNane anusaranAra (vicArakA) kahe che. vivara Na : * manamU*rdhA' 36 graMthastra' he purAThAza, tame sArI peThe phelAe) vagere mAnA viniyeAga zruti vagemAM banAvyA che. A mA uccAraNa mAtrathI adRSTa utpanna karIne RtumAM upakAraka che ke atha smaraNurUpI dRSTa phaLa utpanna karI e kratumAM upakAraka che ? pU`pakSI kahI zake ke kalpasUtra vagerethI paNa a smaraNu tA karI zakAya tema che. tethI matronuM adRSTa phaLa mAnavuM joIe. AnI sAme siddhAMta che ke maMtro atha'nuM prakAzana karIne tumAM upakAraka che. jyAM sudhI dRSTa kuLa saMbhavatuM heAya tyAM sudhI adRSTa phaLanI kalpanA anupapanna che Ama phaLavALA anukhkhAnane mATe jarUrI kriyA tathA tenA sAdhananuM smaraNa karAvIne maMtro kamanAM aga bane che, temAM upakAraka bane che. kalpasUtrAdithI paNu smaraNa karAvI zakAya evI dalIla karavI nahi. kAraNa ke ma MtrothI ja maMtrAnu smaraNa karavuM evA niyamavidhinA sa bhava che, paNa e niyama te adRSTa phaLavALA banaze; ane jyAM dRSTa phaLa najare na caDhe tyAM ja adRSTanI kalpanA u5panna che. Ama jema maMtra aMgenA niyavidhithI maMtramUlaka kapasUtra ane enA ja padArthonA saMgraha karanAra vAkayAdinI vyAvRtti karavAmAM Ave che tema jeNe aMgasahita vedanuM adhyayana karyu che. evA brahmajijJAsue vedAnta (upaniSada)nA ja vicAra karavA evA vedAnta age niyama karavAmAM AvatAM vedAntamUlaka itihAsa (mahAbhArata), purANA ane puruSAe racelA prodhacadrodayAdinI vRtti prApta thAya che. vivaraNAnusArI tathyaHne niyamavidhi samaje che ane sAyantaravidhiH e adhikaraNaparanA brahmasUtrazAMkarabhASyamAMthI potAnA matanuM samarthAMna zAdhe che. Ama aneka rIte vicAratAM, vyAvatya upara jaNuAvyA pramANe judAM judAM mAnIe te paNa zratathyaH e niyamavidhi ja che, ema vivaraNane anusaranAra vicArakonuM mAnavu che, have vivaraNekadezInA mata rajU karyAM che kRtazravaNasya prathamaM zabdAnnirvicikitsaM parokSajJAnamevotpadyate, zabdasya parokSajJAnajananasAmAnyena klRptasAmarthyAnatilaGghanAt / paJcAttu kRtamanana nididhyAnanasya sahakArivizeSasampannAt tata evAparokSajJAnaM jAyate / tattAMzagovagjJAnajananAsamarthasyApIndriyasya tatsamarthasaMskArasAhityAt pratyabhijJAnajanakatvavat svato'parokSajJAnajananAsamarthasyApi zabdasya vidhuraparibhAvitakA minI sAkSAtkArasthale tatsamarthatvena valRptabhAvanApracayasAhityAd aparokSajJa na janakatvaM yuktam / tatazca zabdasya For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 vacchedena svataH svaviSaye parokSajJAnajanakatvasya bhAvanApracaya sahakRtajJAnakaraNatvAvidhurAntaHkaraNavadaparokSajJAnajanakatvasya ca prAptatvAt pUrvavaniyamavidhiriti tadekadezinaH / siddhAntalezasaMgrahaH jeze zravaNa karyuM che tene pahelAM zabdathI sa Mdeharahita (nizcita) parAkSajJAna ja thAya che kAraNa ke zabdane parAkSajJAna utpanna karavAnA svabhAva hAi peAtAnA niyata sAmarthya nu te vadhAre paDatuM ulla ghana na kare paNa pachI jeNe manana viDhiyAsana karyu che tenI khAkhatamAM sahakArivizeSathI sapanna evA tenAthI ja ( zabdathI ja) aparAkSajJAna utpanna thAya che. jema (A te ja devadatta che' e pratyabhijJA ke eALakhANumAM) indriya 'te'paNAneA aMza che tene viSe jJAna utpanna karavA asamartha hAvA chatAM tene mATe sama evA saMskAranA sAtha maLatAM te pratyabhijJAna utpanna kare che, tema zabda peAtAnI meLe aparokSa jJAna utpanna karavA samartha na hovA chatAM, vidhura (virahI)thI jenu' pirabhAvana karavAmAM AvyuM che tevI kAminInA sAkSatkAra thAya che tyAM tena (sAkSAtkArane) mATe samaya hAvAthI zabda nizcita bhAvanA-pracayanA sAtha maLatAM aparAkSajJAna utpanna kare e yukta che ane tethI zabdanI khAkhatamAM peAtAnI meLe peAtAnA viSaya a`ge parAkSa jJAnanA janaka hAvu ane bhAvanApracayathI yukta jJAnakaraNatvanA avacchedathA vidhuranA anta:karaNanI jema aparAkSajJAnanA janaka hAvuM e (banne) prApta thAya tethI pUrvInI jema (zrAtayaH) niyamavidhi che ema taDheDhethIA (vivaraNekadezIo) kahe che. vivaraNa : zrotanyaH--e vAkaSathI zravaNunuM vidhAna karyu che te sa Mdeha heta parAkSa evA zAbdajJAnanA uddezathI, nahI ke zAbdasAkSA kAranA uddezathI, kAraNu ke zabda svabhAvathI ja purAkSajJAna utpanna karanAra che. vicAranA sAtha maLatAM paNa zabda sAkSAtkAranA hetu bane evu kyAMya jovAmAM nathI AvatuM. (zleAkavAntikamAM sarvajJavAdanuM khaMDana karatAM kumArila kahe che ke game teTalI atizayatA hoya teA paNa indriya potAnA viSayane oLaMgI zake nahi. atyaMta utkRSTa cakSuridriyathI rUpathI atirikta gandhAdinuM jJAna thaI zake nahi---- zlAkavAttika, 2.114) strotayaH...nuM phaLa parIkSajJAna che ema mAnIe to paNa e apU*vidhi nathI kAraNa ke zabdanI bAbatamA te zAbdajJAnanA hetu che e, ane vicAranI bAbatamAM e vicA` vastu viSe niSNu yanA hetu che e vidhi vinA paNa prApta che tethI te baMnenA baLe vicAraviziSTa vedAntarUpa zravaNunI bAbatamAM sadeharahita zAdanananA hetutvanI prApti siddha thAya che. pa pUrvokta vyAvoMne dhyAnamAM laI ne te niyamavidhi che ema ahIM" kahyu che--jeNe zravaNu karyu che tene pahelAM......'', zaMkA thAya che ke manananididhyAsananuM vidhAna sa Mdeharahita zAbda parAkSajJAnanA uddezathI karyuM che ke zAbda aparAkSajJAnanA uddezathI. pahelu hAI zake nahi kAraNa ke mananAdinI pahelAM zravaNamAtrathI ja sa Mdeharahita parAkSa jJAna siddha thaI jAya che. For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricacheda bIjuM paNa nahi kAraNa ke zabdamAM parokSajJAna ja utpanna karavAnuM sAmarthya che ema banne pakSa mAne che. A za kAne parihAra, dvitIya pakSa svIkArIne karyo che.-"paNa pachI....." sahakArImAM veciya AvatAM kAryamAM vaiciya jovAmAM Ave che evo bhAva che. zeDayuM : A te devadatta che" ema pratyabhijJAnamAM, indriya tattA tepaNuM thI viziSTa vastunuM aparokSa grahaNa na karI zake e sAcuM hovA chatAM saMskAranI madada maLatAM e karI zake che. tema sahakArivizeSanI madada maLatAM zabda aparokSajJAna utpanna karI zake che e yukta che. ahI zaMkA thAya ke tarAnA saMskArane sahakArI banate kahe che paNa bhAvanA-pracayamAM jJAnanAM karaNanA sahakArI tarIke aparokSa jJAna utpanna karavAnuM sAmarthya kayAMya kayuM nathI. A zaMkAnA uttararUpe vidhuranuM dRSTAMta ApyuM che-vidhuranA antaHkaraNane bhAvanApracaya kAminIne sAkSAtkAra karavAmAM sAtha Ape che. Ama heya te paNa zabdanA sahakArI tarIke mananayAnAtmaka bhAvanApracaya zAda sAkSAtakArane hetu che e hakIkata bIjA koI mAna (jJAna-karaNa)thI prApta na hovAthI mananAdi aMge vidhi avavidhi thaze-evI dalIlanA uttaramAM kahe che ke zabdanuM svataH parokSajJAnajanakatva ane sahakArInI madadathI aparokSajJAnajanakatva e baMne prApta che tethI niyamavidhi ja che. bhAvanAne sAtha jene maLe che tevuM vidhuranuM antaHkaraNa kAminInA sAkSAtkArane hetu che e jovAmAM Ave che tyAM "bAhya vastunI bAbatamAM asvataMtra havA chatAM bAhyavastunI bhAvanAne sahakAra maLatAM ja antaHkaraNa tenA sAkSA kArane hetu bane che' ema vizeSa karIne kArya kAraNabhAva grahaNa karavAnuM hoya tyAre lAdhavane kAraNe ane kaI bAdhaka na hovAne kAraNe bhAvanApracayane sahakAra jene maLyo che tevuM je jJAnakaraNa che e apakSajJAnane hetu che ema kAryakAraNabhAvanuM grahaNa karavAmAM Ave che evo bhAva che ahIM e noMdhavuM joIe ke zabdane pakSajJAna utpanna karavAne svabhAva ja asiddha che, kAraNa ke jJAnamAMnuM pakSavAdi karaNavizeSane lIdhe che enuM khaMDana karavAmAM Avaze. tethI zabda apakSane viSe mananAdinI jema zravaNane vidhi paNa anupapanna nathI tethI ekadezIne mata mAnya lAgatuM nathI ane e sUcavavA 'tadekadezIo' ema kahyuM che ema kRSNAnatItha pitAnI kuNAlaMkAra vyAkhyAmAM kahe che. bIjo mata rajU kare che- vedAntazravaNena na brahmasAkSAtkAraH kintu manasaiva / "mnsaigndraSTa " [TU. 35. 4.4.22] phuti . "zAstrAvAyo - zamadamAdisaMskRtaM mana Atmadarzane karaNam" iti gItAbhASyavacanAca / zravaNaM tu nirvicikitsaparokSajJAnArthamiti tAda\na niyamavidhiriti kecit / | vedAntazravaNathI brahmasAkSAtkAra thato nathI, paNa manathI ja thAya che, kAraNa ke "manathI ja anudazana karavuM" evI kRti che ane "zAstra. AcAyano upadeza, zama, dama vagerethI saMskAra pAmeluM mana AtmadarzanamAM karaNa che' ema gItA bhASAmAM (zaMkarAcAryanuM) vacana che; jyAre zravaNa te saMdeharahita parokSa jJAnane mATe che eTale e tene mATe che e tarIke tene aMge niyamavidhi che ema keTalAka kahe che, si-4 For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH vivaraNa: zAstra eTale "taravamasi' (chA. 6.8.7; 6.94 vagere) Adi vAkya; AcAyane upadeza eTale AcAryo karela A zAstranA arthanA vivaraNarUpa upadeza. zamadama vagere-zama, dama, uparati, titikSA, zraddhA, samAdhAna. ahIM brahmasAkSAtkAra mAnasa che, manathI thAya che e rIte tenuM pratipAdana karyuM che tethI manananididhyAsananuM vidhAna brahmasAkSAtkAranA karaNa mananA sahakArI tarIke kayuM che; jyAre agAu kahelA matAnusAra brahmasAkSAtkArane zAbda sAkSAtkArarUpa mAne che ane tenA karaNa zabdanA sahakArI tarIke manananididhyAsananuM vidhAna che eTale be mata vacce bheda che. banne matamAM kevaLa zravaNathI te saMdeharahita pakSa evuM zAbdajJAna thAya che ema svIkAryuM che ane te mATe zravaNa aMge niyamavivi che ema svIkAryuM che. anya matanuM pratipAdana kare che- aparokSajJAnArthatvenaiva zravaNe niyamavidhiH / 'draSTavyaH' iti phalakIrtanAt / tAdarthya ca tasya karaNabhUtamanaHsahakAritayaiva na sAkSAt / zabdAdaparokSajJAnAnaGgIkaraNAt / na ca tasya tena rUpeNa tAdarthya na prAptamityapUrvavidhitvaprasaGgaH / zrAvaNeSu SaDjAdiSu samAropitaparasparAvivekanivRttyartha gAndharvazAstrazravaNasahakRtazrotreNa parasparAmaGkIrNatayAthArthyAMparokSyadarzanena prakAzamAne vastunyAropisAvivekanivRttyarthazAstrasadbhAve tacchravaNaM tatsAkSAtkArajanakendriyasahakAribhAvenopayujyate ityasya klaptatvAdityapare / zravaNa ane niyamavidhi che te e apakSajJAnane mATe che e tarIke ja che, kAraNa ke "e" ema phalanuM kathana che. ane e (zravaNa) tene mATe hoya e karaNa evA mananA sahakArI tarIke ja hoI zake, sAkSAt nahi (-zravaNa brahmasAkSAtkAranuM sIdhuM sAdhana hoI zake nahi) kAraNa ke zabdathI aparokSajJAna thAya che ema svIkAravAmAM AvatuM nathI tenuM te rUpe tene mATe hevuM e prApta nathI tethI (zoraM%) apUrvavidhi che ema mAnavuM paDaze evuM nathI. (arthata apUrvavidhi mAnavAnI paristhiti UbhI nahIM thAya). zrotragrAhya evA Saja vagere para paraspara avivekano Aropa karavAmAM Ave che. tenI nivRttine mATe gAndharva zAstranA zravaNu (guru pAsethI meLaveluM vicArapUrvaka zabda jJAna)no sahakAra jene maLe che tevA kAnathI paraspara asaMkIrNa evA temanA sAcA svarUpa ane temanI aparokSatAnuM darzana (pratyakSa anubhava) thAya che, tethI prakAzatI vastune viSe Arepita avivekanI nivRtti e jenuM prayojana che evA zAstrano sarbhAva hotAM tenuM zravaNa tene sAkSAtkAra utpanna karanAra indriyanA sahakArI tarIke upayogI che. tethI AnuM tAdarthya (-zravaNa aparokSa jJAnane mATe che evuM) mAnyuM che -Ama e prApta che tethI zrotaH e apUrvavidhi nathI paNa niyamavidhi che) ema bIjA kahe che. For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda vivaraNa-takarUpa vicArAtmaka vedAntazravaNa svataMtrapaNe pitAnI meLe) sAkSAtkAra karAvI zake nahi paNa sAkSAtkAranA karaNarUpa mananA sahakArI tarIke (-zabdanA sahakArI tarIke nahi-) te upakAraka che. sAkSAtkAranA karaNa antaHkaraNanA sahakArI tarIke zravaNa bhale prApta na heya paNa tenA karaNarUpa IndriyanA sahakArI tarIke te te prApta che ja tethI zrotadhyAne apUrvavidhi mAna paDe ema nathI. SaDraja vagere zrotrajanya pratyakSajJAnanA viSaya che. tema chatAM jeNe gAdhava zAstranuM zravaNa nathI karyuM tevAnI bAbatamAM vajAdinI upara paraspara avivekane Aropa thayela hoya che-eka zabdane bIjA zabdathI judo jANI zakAtuM nathI, ane ekane bIjA zabda tarIke jANavAmAM Ave che. jyAre gAdharvazAstrane vicAra karyo che tevo mANasa gAndhavazAstrazravaNanA sAthavALI IndriyathI temane temanA judA judA yathArtha svarUpavALA tarIke anubhave che. e ja rIte manarUpI anarindriyathI cidAmA ane prANAdinI bAbatamAM paraspara tAdAmyarU5 zrama saMbhave che -prANadine AtmA mAnI levAmAM Ave che. e anubhavasiddha hakIkata che. A avivekanA Aropane dUra karanAra zAstra che. zAstranI madadathI antarindriya mana ja buddhi AdithI vivikta AtmA jenuM brahmasvarUpa tarIke vedAntavAkayathI jJAna thAya che, tene sAkSAtkAra kare che. Ama vedAntazravaNa sAkSAtkAranA karaNa evA indriyanA sahakArI tarIke vidhi vinA paNa prApta heIne zrota5: e apUrvavidhi nathI paNa upara kahyuM che tema niyamavidhi che. upara kahelA pakSamAM zAbdAdi apakSajJAnanA uddezyathI ke zAbdaparakSAnanA uddezyathI game te rIte trota: e vidhi che ema TharyuM. have bIje mata kahe che je pramANe pratibaMdhanA nirAsanA uddezyathI zravaNanuM vidhAna che ema siddha karyuM che. vedAntavAkyAnAmadvitIye brahmaNi tAtparyanirNayAnukUlanyAyavicArAtmakacetovRttivizeSarUpasya zravaNasya na brahmaNi parokSamaparokSaM vA jJAnaM phalam / tasya zabdAdipramANaphalatvAt / na coktarUpavicArAvadhAritatAtparyaviziSTazAbdajJAnameva zravaNamastu tasya brahmajJAnaM phalaM yujyate iti vAcyam / jJAne vidhyanupapatteH / zravaNavidhervicArakartavyatAvidhAyakajijJAsAsUtramUlatvopagamAca UhApohAnmakamAnasakriyArUpavicArasyaiva zravaNaskhau. cisyAt / na ca vicArasyaiva tAtparyanirNayadvArA tajjanyatAparyabhramAdipuruSAparAdharUpapratibandhakavigamadvArA vA brahmajJAnaM phalamastviti vAcyam / tAtparyajJAnasya zAbdajJAne kAraNatvAnupagamAt, kArye kvacidapi pratibandhakAmAvasya kAraNatvAnupagamAcca tayoratvAnupapatteH / brahmajJAnasya vicArarUpAtiriktakAraNajanyatve tatprAmANyasya paratastvApatteH / tasmAt tAtparyanirNayadvArA puruSAparAdhanirAsArthatvenaiva vicArarUpe zravaNe niymvidhiH| 'draSTavyaH' iti tu darzanAI tvena stutimAtram, na zravaNaphalasaGkIrtanamiti saGkSapazArIrakAnusAriNaH / For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH (saMkSepazArIrakane anusaranArAone mata) : vedAntavAkyonuM advitIya brAne viSe tAtparya che evA nirNayane anukULa nyAyavicArAtmaka cittavRtti vizeSa te zravaNa; brahmane viSe parokSa ke apakSa jJAna tenuM (zravaNanuM) phaLa nathI, kAraNa ke te (jJAna) zabdAdi pramANanuM phala che. evI dalIla karavI nahi ke zravaNa bhale kahyA pramANenA vicArathI nizcita karelA tAtparya thI viziSTa zAbda jJAna ja che, tenuM brahmajJAna phala hoya e yukta che(A dalIla barAbara nathI), kAraNa ke jJAnamAM vidhinI upapatti nathI; ane vicAra karavo joIe evuM vidhAna karanAra jijJAsA sUtranA mUla tarIke zravaNavidhine ravIkAra karavAmAM Avyo che, tethI UhApahAmaka mAnasakriyArUpa vicAra ja zravaNa hoya e ucita che. * ' ane evI dalIla karavI nahi ke tAtparyanA nirNaya dvArA athavA tAtparya viSenA bhrama vagere puruSA parAdharUpa pratibaMdhake che tene tenAthI (tAparyanirNayathI) nirAsa thAya che te dvArA vicAranuM paNa phaLa brahmajJAna bhale hoya. (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke tAtparya jJAnane zAbdajJAnane viSe kAraNa tarIke svIkAravAmAM nathI AvatuM, ane kAryanI bAbatamAM kayAMya pratibaMdhakanA abhAvane kAraNa tarIke svIkAra nathI. tethI te benA dvArapaNAnI upapatti nathI. brahmajJAna (zabda pramANathI) atirikta vicArarUpa kAraNathI utpanna thaI zake ema hoya to tenA prAmANyanA paratatvanI Atti thAya tethI (zravaNanuM tAtparyAnA nirNaya dvArA puruSAparAdhanA nirAsarUpa prajana che mATe ja vicArarU5 zravaNanI bAbatamAM niyamavidhi che. "draSTaca" ema kahIne), dazanAI dazanAgya) che e tarIke mAtra ; stuti karI che, zravaNanA phalanuM kathana nathI--ema saMkSepazArIrakane anusaranAra (ciMtako) kahe che. - vivaraNaH prameyanI asaMbhAvanAnI nivRttine anukUla nyAyavicArAtmaka mananane A - lakSaNa lAgu na paDe ane ativyApti doSa na thAya te mATe "tAtpayanA nirNayane anukUla' ema kahyuM che. tAtparyAnA nirNayane anukUla nyAye te upakrama ane upasaMhAranuM aikaya vagere che ema jANavuM. cittavRttivizeSathI yunasAdhya kriyArUpa vRtti vivakSita che; yatnathI sAya nahI evI jJAnarUpa vRtti vivakSita nathI, kAraNa ke jJAna aMge koI vidhi hoI zake nahi. tAtparyane nirNaya karanAra nyAye te upakrama-upasa hAra, abhyAsa, apUvatA, phUla, arthavAda, upapati. chAMdogyopaniSadunA chaThThA adhyAyamAM lava songa ema advitIya brahma viSenA kathanathI upakrama (AraMbha) karyo che, ane "tAraka ma" ema upasaMhAra karyo che tethI tyAMnA sakala saMdabha advitIya brahmaparaka che evo nirNaya thaI zake che. A upa saMhAra35 tAtparya liMga che. "tatvamaNi' ityAdine nava vAra abhyAsa (Aratana) che tethI advitIya tattvapUraka tAtparya che ema samajAya che. "yaM vai NotamagimA 7 nimAya' (chA u5. 6.12.2) (he vatsa, je A sUkSmatama tatvane tuM jete nathI ..) ityAdimAM kahyuM che ke aditIya brahma bIja kaI pramANuthI jANI zakAya tevuM nathI-A apUrvavarUpa liMgathI aditIya brahmaparaka tAtparya che ema samajAya che. tahya tAva vira cAra vimo For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricacheda zaka saMvarace ' (chA. upa. 6.14.2) emAM brahmajJAnanuM videha kaivalyarUpa phela che e cothuM liMga che. "manena nInAmanADanugravikatha' (chA. u5. 6.3.3). vagere aditIya tatavanA jJAnane mATe athavAda che. "ghana vize..(chA. upa. 5,1.4) vageremAM daSTAntathI u5patti rajU karI che te cha li ga che. A cha liMge dvArA tAtparyane nirNaya thAya che. upakramopasaMhArAvabhyAso'pUrvatA phalam / - arthavAdopapatnI ca liGgaM tAtpayanirNaye // jJAnanA uddezyathI zravaNanuM vidhAna che ema mAnanAranA matamAM tAtparya nirNayane anukula nyAyavicArAtmaka cittavRttithI nizcita tAtparyathI viziSTa zAbdAna evo zravaNane artha mAnavAmAM Ave che tenuM khaMDana ahIM karyuM che-" evI dalIla karavI nahi.." mathAto prAjhizANA (cha, sU 1.1.1) e jijJAsAsutrane e artha che ke niyAnityavastuviveka vagere sAdhanacatuSTayathI sajaja vyaktie brahmajJAnane mATe vedAnta vicAra karavo joIe: sUtramAMnA "jijJAsA padane lakSaNathI vicAra artha che ane A sUtranuM mUla boca: e vAkya che tethI ja te siddhAntalezasaMgrahamAM A sUtrane dhyAnamAM rAkhIne karelA pratipAdanamAM zrotA...nI vistArathI carcA karI che. je A vAkyamAM zravaNa jJAnarUpa abhipreta hoya to zravaNuvidhine artha evo thAya ke zravaNa35 jJAna karavuM joIe. ane evuM je hoya te chotarAH e vAkaya ane jijJAsAsUtra vacce mUla-mUlibhAva na hoya kAraNa ke banne vacce ekAva ja saMbhave nahi A vidhivAkayane e jijJAsA satranuM mUla mAnyuM che e ja batAve che ke zravaNathI vicAra abhipreta che, sAna nahi. jJAna vastRtaMtra che ane pramANatatra che. jJAnI puruSataMtra (purUSane adhIna) nathI jethI "jJAna kare', evo vidhi tene aMge saMbha- keIne jJAnane viSe pravRtta karI zakAya nahi jema kriyAne viSe pravRtta karI zakAya che. tethI chotarA e prayatnasAdhya cittavRtti viSayaka vidhi che, jJAna viSayaka nahi. Uha eTale nyAyAbhAsomAMthI mukta karI nyAyane apanAvo; ane apoha eTale nyAyAbhAsanuM nirAkaraNa. UhApohAtmaka mAnasakriyArUpa vicAra e ja zravaNa (zaMkA) tAtpayane nirNaya karIne athavA tAtpayajama vagere puruSadoSarUpa pratibaMdhakone dUra karIne vicAra paNa jJAnanuM kAraNa ke jJAnaphalaka heI zake; zabda, pratyakSa vagere thI utpanna thatA jJAnamAM vicAra paNa tAtparya nirNaya dvArA ke tadadhIna pratibadhunirAsa dvArA hetu hoI zake. ' (uttara) tAtparyajJAnane zAbdajJAnanI bAbatamAM kayAMya kAraNa tarIke svIkAryuM nathI. kahevAno Azaya e che tAtparyajJAna je zAbdabedhanuM kAraNa hoya te te niyata pUrvavatI hevuM joIe. paNa ApaNe joIe chIe ke pipaTa vagere vAkya bole ke mUkha ke bALaka vAkya bole te vaktAnuM koI tAtparya nathI e nizcaya hovA chatAM zAbdadha thAya che tethI tAtparyajJAna zAdAbedhanuM kAraNa che ema na kahI zakAya. vaLI "aho vimaruM karuM nathI: che mahiSAzvaratti' jevA vAkayamAM zAbdadha thAya che paNa tAtparyajJAna nathI kAraNa ke nacAne sannidhAnavazAta gam sAthe jI zakAya tema che sAthe paNa yojI zakAya. tethI zabdanA samabhicAhAra eka sAthe uccAraNa)thI tAtparya to nirNaya karyA pachI baMdha thAya evuM ahIM jovAmAM nathI AvatuM. ane "pathaH mAnIyatAbha' vageremAM athadha thayA pachI pitAne prazna thate jovAmAM Ave che ke dUdha lAvavAnuM kahe che ke pANI; tethI ahI tAtparya - For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 siddhAntalezasaGgrahaH jJAna vinA athabadha che. Ama tAtparyajJAnane zAbdadhanuM kAraNa kahI zakAya nahi, tethI vicAra tAtparya nirNayathI sAdhya pratibandha-nivRtti dvArA zAbdabodhane hetu che evuM to bilakala kahevAya nahi. | vedAntasiddhAntamAM tAtparyajJAnane zAbdabodhanuM kAraNa mAnyuM nathI ane pratibaMdhakanA (arthAt je kAryanI utpatti thavA na de tenA) abhAvane koI paNa kAryanuM kAraNa nathI mAnyuM. tethI temanA dvArA vicAra zabdapramANunuM phaLa evA brahmajJAnanuM kAraNa banI zake nahi. dvAra-kAraNanuM lakSaNa che - jhave yati tajhAjhatavana -je svayaM kAraNathI utpanna thaI e ja kAraNathI utpanna thanAra kAryane viSe kAraNa bane te dvAra kAraNa. jema ke mi (pharavuM te) daMDathI utpanna thAya che ane daMDathI utpanna thanAra ghaTa prati kAraNuM che. tethI bhrami dvArakAraNa che. pratibandhakAbhAvane kAryAnuM kAraNa nahIM mAnavA mATenI dalIla e che ke pratibandhAbhAvane samAveza sAmagrImAM karI zakAya nahi-ApaNe lakone evuM kahetA sAMbhaLIe chIe ke "sAmagrI hovA chatAM paNa pratibandhane lIdhe kArya utpanna thayuM nahi. Ama apratibaddha sAmagrI kAya nuM kAraNa che. "apratibaddha-pratibadhekA bhAvathI yukta' e sAmagrInuM avachedaka che; je kAraNutAnuM avacchedaka hoya che te kAryanuM kAraNa nathI hotuM kAraNa ke tyAM anyathAsiddhi che. tethI ja ghaTanI prati dehatva (daMDanuM avacchedaka che. te kAraNa nathI kAraNa ke anyathAsiddhizUnyatva nathI. tethI pratibadhakAbhAva dvArakAraNa na thaI zake. Ama jyAre tAtparyajJAna zAbdajJAnanuM kAraNa nathI ane pratibaMdhakAbhAva kaI kAryanuM kAraNa nathI tyAre A be dvArakAraNa na ja hoI zake. je ema mAnIe ke zAbdapramiti zabdapramANathI atirikta vicArathI (tAtparyAnI anumitinA hetuvicArAtmaka anumAnathI utpanna thAya che te tenuM prAmANya parataH mAnavuM paDe-jyAre vedAntasiddhAntamAM svataHprAmANyane svIkAra che. je kAraNathI jJAna utpanna thAya che tenAthI ja tenuM prAmANya utpanna thAya che ane je kAraNathI jJAnanuM grahaNa thAya che tenAthI ja tenA prAmANyanuM grahaNa thAya che. je jJAnanA hetu zabdapramANathI atirikta vicArane prAmAno hetu mAnIe to parataHprAmANya. svIkAravAne deSa lAge. saMkSepazArIrakanA anuyAyIonA mate zravaNuvidhi brahmajJAnanA uddezyathI nathI paNa tAtparyaniNaya dvArA zravaNa bhramAdi puruSaSane nirAza kare che e tarIke ja vicArarUpa zravaNa aMge niyamavidhi che. dazanane tenA phaLa tarIke nathI rajU karyuM paNa prAyaH dvArA je AtmAne viSe zravaNanuM vidhAna che tene dazanogya kahIne tenI mAtra stuti karI che : juo saMkSepArI ahe kRtyatRcaca pANinivacaH spaSTa vidhatte yataH / tasmAd darzanayogyatAM vadati namtavyo na tattvAntaram // 2.51 // ganzALa sasvi saMmate nikRtizAtra vidheyakone | nivRtyanuSThAnanibandhanatvato nivartaka zAstramidaM pracakSate // 1.89 / / (......zravaNAderAtmajJAnasAdhanatvaM yadyapyanyata: siddha tathApi tuSanivRttisAdhanatayA siddhAvahanana izArAri niyapavidhisambhavAd niyamApUrvasya jJAnapratibandhakanivRttyA'rthavatvopapatteriti / - - madhusUdana sarasvatInI sArasadadhyAyA, 1.89) For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda vicArarUpa zravaNanuM phaLa pratibaMdhaka nirAsa che. dumA 'saMkSepazArIraka, 1.14-17 (azI saMskRta sIrija, 1824). puruSAparAdhamalinA dhiSaNA niravadyacakSurudayApi yathA / na phalAya bhanchu viSayA bhavati zrutisambhavAni tu tathAtmani dhIH // puruSAparAdhavigame tu punaH pratibandhakavyudasanAt saphalA / maNimantrayorapagame tu yathA sati pAvakA bhavati dhUmalatA // puruSAparArdhAvanivRttiphala: sakalo vicAra iti vedavidaH / anapekSatAmanuparudhya giraH phalavad bhavet prakaraNaM tadata: / / puruSAparAdhazatasaGkulatA vinivartate prakaraNena giraH / svayameva vedaziraso vacanAda atha buddhirudbhavati muktiphalA // A zlokone bhAvArtha e che ke pramANa (pramA-karaNa) koIka pratibaMdhakane kAraNe pramA utpanna karI zakatAM nathI. bhAchuM nAma kaI rAjAne prItipAtra sevaka hatA jene bIjA nekare dveSa karatA. tene teo kapaTathI kayAMka mUkI AvyA ane AvIne rAjAne kahyuM ke te marI gayo. te pachI rAjAe tene pitAnA upavanamAM je tyAre AMkhamAM koI doSa na hovA chatAM "marI gaye' e jJAnanA saMskArane kAraNe arthAta puruSAparAdhavazAta tene amArUpa jJAna na thayuM, ulaTuM pizAcanI brAMti thaI. Ama vedavAkya svataHpramANa hovA chatAM puruSAparAdharUpa thatI asaMbhAvanA ane viparIta bhAvanAne lIdhe nirNayAtmaka prabhArUpa jJAna thatuM nathI. tethI vicAranuM phaLa A puruSAparAdharUpa pratibaMdhakane nirAsa che je thayA pachI vedAMtavAkayothI muktirUpa phala ApanAruM jJAna pitAnI meLe ubhave che. Ama mImAMsAzAstra ane prakaraNagraMthonuM kAma mAtra saMdeha, zrama vagere pratibaMdhake dUra karavAnuM che. ve zrotavyaH parisadhyAvadhi mata 25 42 cha : brahmajJAnArtha vedAntazravaNe pravRttasya cikitsAjJAnArtha carakasuzrutAdizravaNe pravRttasyeva madhye vyApArantare'pi pravRttiH prasajyata iti tennivRttiphalakaH 'zrotavyaH' iti parisaGkhyAvidhiH / __'brahmasaMstho'mRtatvameti' (chA. 2.23.1) iti chAndogye ananyavyApAratvasya muktyupAyatvAvadhAraNAt sampUrvasya tiSThateH samAptivAcitayA brahmasaMsthAzabdazabditAyA brahmaNi samApterananyavyApArarUpatvAt / 'tamevaikaM jAnatha anyA vAco vimuJcatha' (muNDaka 2.2.5) ityAtharvaNe kaNThata eva vyApArAntarapratiSedhAcca / 'A supterA mRteH kAlaM nayedvedAntacintayA' ityAdismRtezca / na ca - brahmajJAnAnupayogino vyApArAntarasya ekasmin sAdhye zravaNena saha samuccitya prAptyabhAvAnna tabhivRttyarthaH parisakhyAvidhiyujyate iti vAcyam / "sahakAryantaravidhiH" (ba.sU. 3.4, adhi.14,sU.47) For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH ityAdi sUtre "yasmAt pakSe bhedadarzanaprAbalyAna prApnoti tasmAniyamavidhiH" iti tadabhASye ca kRtazravaNasya zAbdajJAnamAtrAt kRtakRtyatAM manvAnasyAvidyAnivartakasAkSAtkAropayogini nididhyAsane pravRttina syAditi atatsAdhanapakSaprAptimAtreNa nididhyAsane niyamavidherabhyupagatatayA tannyAyanAsAdhanasya samuccitya prAptAvapi tanivRttiphalakasya parisaGkhyAvidheH sambhavAditi / niyamaH parisaGkhyA vA vidhyartho'tra bhavedyataH / anAtmAdarzanenaiva parAtmAnamupAsmahe // 1 // iti vArtikavacanAnusAriNaH kecidAhuH // jema vaidakanA upacAranA jJAnane mATe caraka, suzruta AdinA zravaNamAM pravRtta thayelAne vacce bIjA vyApAramAM paNa pravRttinI prasakti che (evuM bane ke vacce vacce e bIju kAma karavA lAgI jAya) tema brahmajJAnane mATe vedAntazravaNamAM pravRtta thayelAne anya vyApAramAM paNa pravRttinI prasiddhi che. tenI nivRttine mATe "zrotA" e parisaMkhyAvidhi che (anya vyApAramAM pravRttinI nivRtti e tenuM phala che). "brahmaniSTha amRtava mukti)ne pAme che' ema chAgya upaniSadama ananyavyApAratvanuM (anya vyApAravALA na hovuM tenuM muktinA upAya tarIke avadhAraNa nizcaya) karyuM che, kAraNa ke sa6 jenA pUrvamAM che te sthA (dhAtu) samAtivAcI che tethI brahmasaMsthA' zabdathI vAcya brAmAM samApti ananya vyApArarUpa che, (tethI samajAya che ke parisakhyAvidhi vyApArAntaranI nivRtti mATe che). ane "tene ekane ja jANe, bIjAM vacano cheDo' (muMDaka 2.2.5) ema atharvavedanA upaniSadamAM kaMThathI (abhidhAthI) ja anya vyApArane pratiSedha che tethI A parisaMkhyAvidhi che). ane "sUtA sudhIno ane mRtyu sudhIno samaya vedAntavicArathI pasAra kare e smRti che tethI A parisaMkhyAvivi che). ane evI dalIla na karavI ke brahmajJAnamAM upayogI nahi e bI je vyApAra eka sAdhyane viSe zravaNanI sAthe samuccathI prApta nathI tethI tenI nivRtti mATe parisaMkhyAvidhi yukta nathI (A dalola barAbara nathI, kAraNa ke "tAryarata vidhiH" ityAdi sUtramAM ane "kAraNa ke pakSamAM bhedadazananA prAbalyane kAraNe (mauna) pakSamAM prApta thatuM nathI, tethI niyamavidhi che? e tenA zAMkara bhASyamAM jeNe zravaNa karyuM che ane je zAbdajJAna mAtrathI kRtakRtyatA mAne che tenI avidyAnA nivaka sAkSAtkAramAM upayogI nididhyAsanamAM pravRtti na thAya tethI tenA sAdhananI pakSamAM aprAptimAtrathI nididhyAsana aMge niyamavidhi svIkAryo che tethI te nyAye asAdhananI samucayathI prApti hoya te paNa tenI nivRttine mATe parisaMkhyAvidhine saMbhava che-eme "ahIM vidhine 1rtha niyama ke parisa khyA hoI zake kAraNa ke anAtmAnA adazanathI ja para AtmAnI upAsanA - ame karIe chIe e vAtti kathanane anusaranArA keTalAka (ciMtako) kahe che. For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda vivaraNa: vAcaspatimatamAM kahevAmAM Avaze e rIte vedAnta zravaNa nitya pAta che ema batAvIne pachI parisa khyAvidhipakSanI pravRtti kahevI joIe. Ama hoya te jJAnanA uddezyathI zravaNadi karanArane anya vyApAranI prasakti nathI jenI nivRtti mATe parisa khyA vidhinI jarUra paDe-AvI zaMkA saMbhave che. tenA uttaramAM kahe che ke zravaNAdithI ja brahmajJAna thAya che, anya vyApArathI nahi, tema chatAM avidyA kAraNe be vAsanAne lIdhe viSayamAM Asakta banIne zravaNa karatAM karatAM kAI vacce anya pravRttimAM paDI jAya, e jJAna mATe upakAraka nathI ema jANatA hovA chatAM e bIjI pravRtti karI bese. tethI tenI nivRtine mATe zrota: e parisaMkhyAvidhinI jarUra che. zaMkA-carakasaMhitA AdinA zravaNamAM pravRtta thayela mANasa vacce bIjAM kAma karato haze tema chatAM cikisAjhAna te vina vinA utpanna thAya ja che tema dararoja vedAntazravaNuM karanArane vacce vacce lokika ke vaidika vyApAra karavA paDe te paNa brahmajJAnane udaya saMbhave che tethI parisaMkhyAvidhinuM koI phala nathI; tene vyartha mAnavo joIe. uttara-nirantara karavAmAM AvatuM zravaNa ja jJAnanuM sAdhana che, kayAreka kyAreka karavAmAM AvatuM zravaNa nahIM tethI zravaNavidhi vyartha nathI. zruti smRtine AdhAre Ama kahI zakAya - brahmasaMsthatA-brahmamAM samAptine artha videha kevalyarUpa laya e levAtuM nathI kAraNa ke evuM mAnIe to "amRtava pAme che e bhAga lyutha banI jAya che. brahmasaMsthatAnuM te amRtatvanI prAptinA upAya tarIke vidhAna karyuM che ema kahevuM joIe. zAMkarabhASyamAM brahmamAM samAptinuM paryAvasAna ananyavyApAramAM karyuM che. ananyavyApAra muktine upAya che ema bodha ApanAra vAkayathI arthAta mumukSane mATe anya vyApAranI nivRtti karavAmAM Ave che. ane anya vyApAranI nivRtti karavAnuM spaSTa zabdomAM kahenAra vAka che je AdhAramAM samasta chu, pRthvI vagere jagatmapaMcano adhyAsa thayo che e AdhArarUpa eka AtmAne ja jANe, anAtmAnuM pratipAdana karanAra zabdanAM uccAraNAdine tyAga karI (gA: vAra: vimuzvaya). vArtikamAM paNa kahyuM che ke zrotaH e vidhine artha niyama hoI zake je zravaNane niya prApta mAnIe te niyamavidhi na saMbhave ane tene artha parisa khyA he . kAraNa ke ame mumukSuo anAtmAnuM darzana nahIM karIne (arthAta anya vyApArathI mukta rahIne) para AtmAnI upAsanAmAM pravRtta rahIe chIe. Ama vAtikane anusaranArA keTalAka zrotAne anya vyApAranI nivRttinA uddezyathI parisaMkhyAvidhi mAne che. tathya e vidhi che ema mAnIne upara tenA vidheya aMgenA matabheda rajU karyA. have e vidhi ja nathI evo pakSa rajU kare che. (vAcaspatimitranA anuyAyI bane mata) 'AtmA zrotavyaH' iti mananAdivat AtmaviSayakatvena nibadhyamAnaM zravaNamAgamAcAryopadezajanyAtmajJAnameva, na tu tAtparyavicArarUpamiti na si- 5 For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH tatra ghora vidhi . ga ga sAvadhaH (tra-3. 2.2.4) gAtmajJAnavidhiniraakrnnaanntrN bhASyam -"kimaryAni tarhi 'AtmA vA are draSTavyaH zrotavyaH' ityAdIni vacanAni vidhicchAyAni ? svAbhAvikapravRttiviSayavimukhI pharaNArthAnIti brUmaH" ityAdi / yadi ca vedAntatAtparyavicArarUpaM zravaNaM tadA tasya tAtparyanirNayadvArA vedAntatAtparyabhramasaMzayarUpapratibandhakanirAsa eva phalaM, na pratibandhakAntaranirAso brahmAvagamo vaa| tatphalakatvaM ca tasya lokata eva prAptam / sAdhanAntaraM ca kiJcid vikalpya samuJcitya vA na prAptamiti na tatra vidhitrayasyApyakkAzaH / 'AmA zotaH ' ema mananAdinI jema zravaNanuM AtmaviSayaka tarIke kathana che tethI zravaNa Agama (arthAta zAstra) ke AcAryanA upadezathI utpanna thayeluM AtmajJAna ja che; tAtparyavicArarUpa nathI; tethI tene viSe koI paNa vidhi nathI. tethI ja samanvayasUtramAM AtmajJAna aMge vidhi che (evI zaMkA)nuM nirAkaraNa karyA pachI bhASyamAM kahyuM che ke " te pachI "bhAbhA vA re dravyaH zrotaH" vagere vidhi jevAM lAgatAM vacane zA mATe che? svAbhAvika evI pravRttinA viSayathI vimukha karavAne mATe che ema ame kahIe chIe" vagere. ane je zravaNa vedAntatAtpayavicArarUpa hoya to tAtparyanA nirNayadvArA vedAntatAtparyane viSenA bhrama ke saMzayarUpa pratibaMdhakane nirasa e ja enuM phala hoya, koI bIjA pratibaMdhakano nirAsa ke brahmajJAna tenuM phaLa na hoya. ane e enuM phala che e lekathI ja prApta che. ane bIju kaI sAdhana te vikalapathI ke samuccayathI prApta thatuM nathI, tethI tyAM zravaNane viSe) traNeya vidhine avakAza nathI. vivaraNa: jema A maviSayaka tarIke pratipAdita manana ane nididhyAsana jJAnarUpa che tema zravaNa paNa jJAnarUpa ja che. zravaNa vicArarUpa hoI zake nahi kAraNa ke vicAra e karI zakAya tevI kriyA che tethI te sAkSAta AtmaviSayaka hoI zake nahi; tene viSaya te vedAntavAkaya hoya, AtmA nahi, jyAre ahIM te zravaNa AtmaviSayaka che tethI te jJAnarUpa che; ane jJAna puruSane adhIna nathI tethI tene viSe vidhi saMbhave nahi. - evI zaMkA thAya ke manana ane nididhyAsana jJAna nathI tethI temane daSTAnta tarIke rajU karyA che e barAbara nathI. manana yuktithI karavAmAM Avate AlocanarUpa vyApAra che ane nidiyAsana dhyAna yiA che (Vzai viratAyAm parathI). jJAna nathI A benuM udAharaNa ApIne zravaNane jJAnarUpa siddha karI zakAya nahi. A zaMkAne uttara e che ke manana e anumitirUpa jJAna ja che- "AtmA brahmasvabhAva che, ci35 hevAthI, brahmanI jema', "buddhi vagere kahipata che, dazya hevAthI, For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda zaktijitanI jema' ityAdi. maitreyI brAhmaNanA surezvarAcArya kRta bRhadAraNyakepaniSadubhASAnikamAM kahyuM che ke matacaH ema AgamanA athanA vinizcayane mATe kahyAM che. emAM vedavirodhI takane paNa viniyoga karavAmAM Ave che. te padonA arthane viSaya kare ane anumitirUpa haya, mAramArthavinizcita mata ti mate ! (bRhad bhA. vArika 2.4.214) vezadvAnurodhyatra taDapi viniyu te il (2.4.216) vArthaviSayadtapaivAsumitirmavet ! (2.4.226) zrutinA arthane daDha karavA mATe takarUpa mananI vAta karI che ane te RtithI aviruddha hoya te ja mananarUpa gaNAya. te tata, 35 vagere panA ane viSaya kare che. vA viSayaka nathI; vAkyane artha te vAkayathI ja jANI zakAya, te anumittirUpa hoya che. vArtikakAra nA mate nididhyAsana paNuM jJAna ja che. jema ke bRhadAraNyaka upaniSadunA cethA ane chaThThA adhyAyamAM maitreyIbrAhmaNamAM kahyuM che- " bAramA vA ghare thaH zroto niyiSyAlitavya:', pachI cethAmAM "maici, sAtamano vA kare nena thAna mahatyA vijJAna ane chaThThAmAM "maitreya sAramani hazvare TuTe yuti mate vijJAte '. joI zakAya che ke ahIM nididhyAsananA paryAya tarIke vijJAna zabda prayojyo che-nididhyAsana dhyAnarUpa che evI zaMkA dUra karavA ane jJAnarUpa nididhyAsana abhipreta che ema sUcavavA mATe A che. vAstikamAM kahyuM che tema aparAvara bedhane ja ahIM nididhyAsana kahyo che (avayavovoDara niSkiAsanamune ) | zravaNa, manananA paripAthI utpanna thayelA tata, svam e padonA lakSyArthInA nirNaya pachI ja vAkayathI ja AtmajJAnane apakSa tarIke anubhava thAya che. atijJAna thatAM tenAthI pratyak evuM brahmavaskuraNa thAya che ane te pachI kazAyanI jarUra nathI. Ama vAtikAranA mate nididhyAsana paNa jJAnarUpa ja che tethI daSTAMte barAbara ja ApyAM che. evI zaMkA thAya ke vArtikakAranA mata anusAra te ane nividhyAtitha: ema baMne pado che tethI punaruktine doSa Ave. paNa AvI zaMkA karavI nahi kAraNa ke darzananA uddezyathI karelAM zravaNa, manananuM vidhAna karyA pachI pharI phalanuM kathana ane karyuM che e barAbara che. athavA draSTA thI vicAra projaka ApAta dazanane anuvAda che. ( - jJAta vastune ullekha te anuvAda; ajJAta vAta kahevI te vidhi-) ane nivijAtithI vicAranA phalasUta sAkSAtkArane anuvAda che tethI punarukti nathI. zrotaH e vidhi nathI ema zaMkarAcArya paNa mAnatA ema batAvyuM che. jJAna vastutaMtra ane pramANataMtra che. puruSatatra nathI tethI tene aMge koI vidhi saMbhava nathI. te pachI ataH e prasiddha vidhinAM jevAM draSTA:, strota: vagere vidhi jevAM lAgatAM vacane zA mATe ? eno uttara e che ke e pratyayathI dazana, zravaNu vagerenI prazaMsA lakSaNathI batAvI che. je mumukSu Atmadarzana, zravaNa vagere muktinAM sAdhane che e jANIne paNa saMnyAsa-brahmacaryAdi sahita zravaNudi kalezapUrNa che ema vicArIne temAM pUrepUrA For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH utsAhathI pravRtta thatuM nathI paNa yathAprApta varNAzramane anurUpa karmo ane upAsanA karIne temAM paNa nivRti (AnaMda)ne anubhava nathI karate tene mATe AtyaMtika puruSArthanI aprAptinA anusaMdhAnathI tene udezIne Atmadarzana, zravaNu vagerenI prazaMsA karI che jethI e pUrepUrA utsAhathI zravaNAdimAM pravRtta bane. tethI AvA vidhi jevA lAgatA prayoga zravaNadinI prazaMsA karavA mATe karyA che ane te mumukSane svAbhAvika arthAta avidyAnA kAryarUpa evA pravRttionA viSayathI vimukha karavA mATe che. ISTaprApti ane aniSTaparihAranI lAlacanuM AkramaNa te vidvAna, avidvAna sau upara ajJAnavazAta hoya che tethI svAbhAvika evA pravRttionA viSayo pratye tene niveda thAya, tenAthI tene vimukha banAvavA mATe AvAM vacane che. A pravRttinA svAbhAvika (avidyAnA kAryabhUta) viSamAM dravya, devatA, maMtra vagerene paNa samAveza thaI jAya che je vaidika kama ke upAsanAnA kSetre che. cittane pratyagAtmA tarapha vALavAnA AzayathI bAhya sAdhanothI vimukha karavA mATe AvAM vacano che. Ama zravaNAdi jJAnarUpa heIne temane aMge koI vidhi saMbhave nahi ema kahyuM. have zravaNadine kriyArUpa mAnI laIe te paNa vidhi saMbhava nathI ema kahe che. vAtikAra zravaNa-mananane prayatnasAya kriyA mAne che -bALAkiyA tArajharta cek trayana:. dhyAnathI temanA mate jJAnAbhyAsa abhipreta che. zravaNa, mananane paripAka thatAM sAkSAtkAra rahita je "huM cidAtmA brahmasvabhAva chuM ane brahma cikarasaprayAtmasvabhAva che" evI je tat tam pade viSe layanirNayAtmaka buddhi thAya che te ja nididhyAsana, dhyAna nahi. A matamAM zravaNa, manana anuddheya che jyAre nididhyAsana anuddheya nathI, jyAre pavapakSInA mate nididhyAsana anuSThaya che. (sarvajJAtmamuninA mate samasta jaDaviyAkAratA tyajIne citta cikarasAbhakAkArathI rahe te dhyAna ane te ja nididhyAsana -juo saMkSepArIraka, 1.481, 3,344-349). vicArarUpa zravaNa pratibaMdhakanA nirAsa dvArA brahmajJAnamAM upayogI thaI zakatuM hoya te paNa brahmajJAnane tenuM sAkSAt phala kahI zakAya nahi kAraNa ke jJAna pramANunuM phala che. evI zakI thAya ke ukta tAtparyabhrama, saMzayAdi pratibaMdhanA nirAsa dvArA vicArarUpa zravaNa avidyAnivaka sAkSAtkAramAM upayogI tarIke prApta thatuM hoya te paNa tevA sAkSAtkAranA pratibaMdhaka pApanI nivRtti dvArA sAkSA kAranA sAdhana tarIke e bIjA pramANuthI prApta thatu na hovAthI ta: emAM pApanI nivRtti dvArA vidyAnA sAdhana tarIke zravaNane upadeza (vidhAna) che. ema mAnI zakAya nahi ke vidyAmAM pratibaMdhaka evAM pAponI nivRtti te yujJAthiI ja siddha che tethI A vidhi vyartha che kAraNa ke pratiba dhaka pApa, ananta che; keTalAMka pApanI nivRtti yajJAdinA anuSThAnathI thAya, keTalAMnI nivRtti zravaNunuSThAnathI evI vibhAgavyavasthA kalpI zakAya. Ama zrotathaH e apUrvavidhi che ane A rIte sArcataravidhiH e adhikaraNanA zakarabhASyamAM (3.4.47) pAMDityazabdathI vAca zravaNane viSe e apUva" che ema kahyuM che e saMgata bane che. For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. prathama pariccheda A zaMkAne nirAsa karavA mATe kahyuM che ke tAtparya aMge bhrama ke saMzayarUpa pratibaMdhaka sivAya koI anya pAparUpa pratibaMdhakane nirAsa zravaNanuM phala nathI tethI te dvArA jJAnane mATe zravaNanuM vidhAna hoI zake nahi. zrotaH e apUrvavidhi che e matanuM khaMDana zaMkarAcArye AvRjyAdhikaraNa (bra. . 4.1. adhi. 1, sU. 1-2)mAM karyuM che. vivaraNAdimAM kahyuM che tema vedAntazravaNanuM anaya-vyatireka pramANathI siddha tAtparvabhramAdirUpa pratibaMdhakanI nivRtti e daSTa phaLa che tene AdhAre zravaNathI ja jJAna ane pratibaMdhaka-nivRtti karavAM joIe e nivamavidhi saMbhave che; athavA zAMrabhASyamAM kahyuM che tema ("svAbhAvika evA pravRttinA viSayathI vimukha karavAne mATe.) brahmajJAnanAM sAdhana zravaNudinI stuti dvArA temAM te pravRtivizeSanuM kAraNa bane che teTalA mAtrathI tene brahmaprakaraNamAM samAveza karI zakAto hoya tyAre zrotAne arvavidhi mAnave e barAbara nathI. bhAgyakAre zravaNane mATe apUrva ema kahyuM che te te pAkSika aprAptine dhyAnamAM rAkhIne kahyuM che evo saMbhava che. brahmajJAnanA sAdhana tarIke bIju kazuM vikaTa pathI (zravaNu athavA te bIjuM brahmajJAnanuM sAdhana banI zake ema) athavA samuccayathI (zravaNuM ane te bIju sAthe maLIne brahmajJAnanA upAya thaI zake ema) prApta thatuM nathI tethI niyamavidhi ke parisaMkhyAvidhi paNa nathI ema vAcaspatinA anuyAyIo mAne che, (juo bhAmatI 1.1.4, pR.12thI). vicAravidhyabhAve'pi vijJAnArthatayA vidhIyamAnaM gurUpasadanaM dRSTadvArasaMbhave adRSTakalpanAyogAt gurumukhAdhInavedAntavicAradvAraiva vijJAnArtha paryasyati / ata eva svaprayatnasAdhyavicAravyAvRttiH / adhyayanavidhyabhAve tUpagamanaM vidhI mAnamakSarAvAptyarthatvenAvidhIyamAnatvAnna tadartha gurumukhoccAragAnUccAraNamadhyayanaM dvArIkarotIti likhitapAThAdivyAvRttyasiddheH saphalo'dhyayananiyamavidhiH / vicAravidhi na hoya te paNa vijJAnane mATe che e tarIke jenuM vidhAna karavAmAM Ave che te gurUpasadana (gurunI pAse jJAna mATe javuM ), duSTa dvAra saMbhavatuM hoya tyAM sudhI adaSTanI kalpanA cogya na hovAthI, gurumukhane adhIna vedAntavicAra dvArA ja vijJAnAthe paryavasAna pAmaze. ethI ja (upagamanathI ja) svaprayatnathI sAdhya vicAranI vyavRtti prApta thaI jAya che tethI pharI zottavya thI svaprayatnasAya vicAranI vyAvRtti karavA mATe tene niyamavidhi mAnavAnI AvazyakatA nathI). jyAre adhyayanavidhi na hoya te je upagamananuM vidhAna karavAmAM Ave che te akSaragrahaNane mATe che e rIte tenuM vidhAna karavAmAM nathI AveluM. tethI tene mATe (akSaragrahaNane mATe) gurumukhe uccAraNa pachI atUccAraNa (arthAta) adhyayanane dvAra nathI banAvatuM, tethI likhitapAThAdinI vyAvRtti siddha thatI nathI, mATe adhyayana aMgenA niyamavidhi saphala che (prayojanavALe che). For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH vivaraNaH zaMkA thAya ke upagamana vidhi e vicAravidhi (chotarA)ne aMgabhUta che. je vicAravidhi ja na hoya to upaganavidhi (trijJAnArtha gumegAmita ) (muMDaka upa. 1.2.12)nuM ja astitva na hoya ane uttara e che ke gurUpasadanane brahmajJAnanI bAbatamAM dvAranI apekSA UbhI thAya tyAre e lekasiddha gurumukhathI sAdhya vicArane dvAra tarIke svIkArI leze tethI zrota: evA vidhinI jarUra jaNAtI nathI ane gurU pasadana aMgenA vidhine tene zeva ke aMgabhUta mAnI zakAya nahi. vicAranI jema upagamana paNa vidyAnA aMga tarIke upapanna che. bIjI bAju adhyayanavidhi (vAiatsitika :) ja na hoya te upagamananuM vidhAna karavAmAM AvyuM che te akSaragrahaNane mATe che e rIte tenuM vidhAna na hovAthI likhita pATha AdinI vyAvRtti thatI nathI (akSaragrahaNa eTale guru damaMtranuM uccAraNa kare tenI pAchaLa ziSya uccAraNa kare ane A rIte veda moDhe karI le che. gurumukhathI akSaragrahaNa karavuM evuM vidhAna upagamanavidhithI nathI tema anya vidhithI paNa nathI tethI likhitapAThAdinI vyAvRttine mATe adhyayana aMge niyamavidhi jarUrI che. paNa zravaNuvidhi na mAnavAthI kaI atiprasaMga ke ajyavasthAnI saMbhAvanA nathI.' bIjA vyApatyanuM khaMDana kare che : na ca tAtparyAdibhramanirAsAya vedAntavicArArthinaH kadAcid dvaitazAstre'pi pravRttiH syAt tatrApi tadabhimatayojanayA vedAntavicArasattvAt ityadvaitAtmaparavedAntavicAraniyamavidhirarthavAniti vAcyam / svayameva tAtparyabhramahetostasya tannirAsakatvAbhAvena sAdhanAntaraprAptyabhAvAta / tannirAsakatvabhrameNa tatrApi kasyacit pravRttiH syAdityetAvatA 'zrotavyaH' iti niyamavidherabhyupagama ityapi na / IzvarAnugrahaphalAdvaitazraddhArahitasya zrotavyavAkye parAbhimatayojanayA sadvitIyAtmavicAravidhiparatvabhramasambhavena bhramaprayuktAyA anyatra pravRttevidhizanenApyaparihAryatvAt / - evI dalIla karavI nahi ke tAtparyAdi aMgenA bhramane dUra karavA mATe vedAnavicAra IcchatA mANasanI kayAreka tazAstramAM paNa pravRtti saMbhave che kAraNa ke tyAM paNa tene mAnya yejanA anusAra vedAnatane vicAra che. tethI advaita-Atmaparaka vedAntavizAra aMgeno niyamavidhi sArthaka che. (AvI dalIla yogya nathI, kAraNa ke je svayaM tApabhramanuM kAraNa che te tenuM nirAka (dUra karanAruM) hoI zake nahi; tethI (atazAstra sivAya) anya sAdhananI prApti nathI (jenI vyAvRttine mATe niyamavidhinI jarUra hoya). For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 prathama pariccheda zaMkA thAya ke (tazAstra) tenuM (tAtparyakramanuM nirAka che evA zramathI keInI tyAM tene viSe) paNa pravRtti thAya teTalA purata (trota) niyamavidhi mAnavo joIe. A zaMkA paNa barAbara nathI. IzvaranA anugrahanA phalarUpa adratAmAM zraddhA vinAnA mANasane parAbhimata vaijanAthI ( daitazAstranA vicArakoe zabdone temane mAnya artha saMbaMdha batAve che tethI) choDyaH vAkyane viSe e sadvitIya evA AtmAnA vicAra aMge vidhiparaka che e bhrama saMbhave che. tethI zramane kAraNe anyatra (tazAstrane viSe) pravRtti thatI haze to sau vidhithI paNa teno parihAra karI zakAze nahi. vivaraNa : daitazAstra (jIva-brahmano bheda mAnanAra zAstra) vedAntanA tAtparya aMge bhramane dUra karaze ema mAnIne koI daitazAstrane viSe pravRtta thAya to rokavA mATe zrotA e niyamavidhi Avazyaka che ema keTalAke dalIla karI che. eno uttara ApatAM kahyuM che ke daitazAstra pite tAtparyabhrama utpanna karanAra che; te bramane dUra karanAra kevI rIte banI zake. tethI tAtparyabhramane nirAza karanAra tarIke atazAstra sivAya anya prApta thatuM nathI jenI vyAvRttine mATe zrotane niyamavidhi tarIke mAnyatA ApavI paDe. A janmamAM ke anya janmomAM karelAM (niSkAma) yajJAdithI cittazuddhi thaIne vividiSA (jANavAnI IcchA) je mANasamAM jAgI hoya ane je nityAnityavahuviveka, IhAmutrArthabhegavirAga, zama damauparati-titikSA-zraddhA-samAdhAnarUpa sAdhanasaMpatti ane mumukSutva e sAdhanacatuSTayathI yukta hoya tene ja zravaNane adhikAra che e nirvivAda che. yajJAdithI utpanna thayeluM adaSTa aMga sahita vedanA adhyayanathI labdha vedAntathI evo nizcaya utpanna karAve che ke niprapaMca advitIya brahmane sAkSAtkAra muktinuM sAdhana che, ane tevA brahmasAkSA, kArane mATe daDha icachA (jene vividiSA kahe che te) utpanna karIne te dvArA advitIya AtmAnA sAkSAtkAranA sAdhanabhUta advitIyAtmajavaNadimAM mumukSunI pravRtti karAve che. AvA mANasamAM e adaSTa jIvathI bhinna AtmAnuM jJAna muktinuM sAdhana che evo zrama utpanna karAvIne bhinna AmAnA jJAnanAM vicArAdi sAdhanane viSe icchA, pravRtti vagere karAvatuM nathI. smRti paNa kahe che ke yajJAdithI saMpAdita IzvarAnagraha dvArA ata brahmajJAnanI IrachArUpa advaitavAsanA thAya che (zvaranuahAya puMsAtavAranA). jene AvI vivadivA ke zraddhA na hoya tene zravaNane adhikAra nathI tethI tene mATe kaI nimavidhinI jarUra nathI. zraddhA vinAne mANasa avaLe mArge caDhIne daitazAstrane viSe pravRtti karavA dhAra haze te tene se niyamavidhi paNa rekI zakaze nahi; UlaTuM bIjAoe mAnya rAkhelI janAthI e mAnaze ke mAtmA tiSyaH e zrutimAM "bAmA' e zabda vaparaka che, paramAtmaparaka nathI kAraNa ke enI pahelAMnA vAkaya (mAmanatu rAmAya sarva viyaM mati-bRhad. upa. 2.4.5 4.5.6)mAM jIvanI vAta che " huM sarva zreyamAratA '(bRhad 2.4.6; 45 7)mAM paNa advitIya tatvanuM pratipAdana nathI kAraNa ke jaDa prapaca ane cetana paramAtmAne abheda hoI zake nahi ukta zuti abhedagyA para che, a paraka nathI. A prakAranI yojanAtha duvaitaviyArama bama yukta pravRttine saMbhava thatuM hoya te se niyamavidhi paNa tene rokI zake nahi For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 siddhAntalezasamahaH na ca vyApAgantaranivRttyarthI parisaMkhyeti vAcyam / asanyAsino vyApAgantaranivRtterazakyatvAt / sanyAsinastannivRtteH brahmasaMsthayA saha sannyAsavidhAyakena 'brahmasaMstho'mRtatvameti' iti zrutyantareNa siddhatayA sannyAsavidhAyakazrutyantaramapekSya zrotavyavAkyena tasya vyApArAntaranivRttyupadezasya vyarthatvAt / ane manya vyApArI nivRttine mATe (zrotavyaH se) pariyavidhi cha ema na kahevuM joIe, kAraNa ke asanyAsI nI bAbatamAM anya vyApAranA nivRtti azakaya che, jayAre sanyAsIne mATe te brahmasaMsthAnI sAthe saMnyAsanuM vidhAna karanAra "brahmaniSTha amRtatva pAme che" e bI jI zrutithI e ( anya vyApAranI nivRtti siddha hevAthI, sanyAsanuM vidhAna karanAra anya zrutinI apekSAe zrotavyaH me pAyathI ta anya vyApAranI nivRttin| apaheza vyatha che. vi125 : zrotavyaH ye parisadhyAvadhi cha bha mAnanArane 57 le ye haiM athA gRhasthAdine anya vyApAranI nivRtti upadeza ApavAmAM Ave che ke saMnyAsavivithI siddha saMnyAsIne? asaMnyAsI evA gRhasthAdine mATe anya vyApAranI nivRtine upadeza saMbhave nahi kAraNa ke temane mATe anya karmonuM vidhAna karanAra kRtio che temanI sAthe virodha AvI paDe. saMnyAsIne mATe te anya vyApAranI nivRtti siddha ja che tethI te upadeza vyaya 2. brahmasaMstho'mRtatvameti meM mA0 zruti zramasaMsthatA sakSavANA saMnyAsAzramanu vidhAna kare che ema brahmasUtrazAMkarabhASya (3.4.14)mAM zaMkarAcArye pratipAdita karyuM che. ___ na ca vicAravidhyasambhave'pi vicAraviSayavedAntaniyamavidhiH saMbhavati, bhASAprabandhAdivyAvartyasattvAditi vAcyam / sannidhAnAdeva vedAntaniyamasya labdhatvena vidhiviSayatvAyogAt, 'svAdhyAyo'dhyetavyaH' (tai. A. 2.15) ityarthAvabodhArthaniyamavidhibalAdevAdhyayanagRhItavedotpAditaM vedArthajJAnaM phalaparyavasAyi, na kAraNAntarotpAditamityasyArthasya labdhatvena vedArthe brahmaNi mokSAya jJAtavye bhASAprabandhAdInAmAptezca / na ca 'sahakAryantaravidhiH' ityadhikaraNe bAlyapANDityamaunazabditeSu zravaNamanananididhyAsaneSu vidhirabhyupagata iti vAcyam / vicAre vicAryatAtparyanirNayahetutvasya vastusiddhayanukUlayuktyanusandhAnarUpe manane tatpratyayAbhyAsarUpe nididhyAsane ca vastvagamavaizayahetutvasya ca lokasiddhatvena teSu vidhyanapekSaNAt vidhicchAyArthavAdasyeva prazaMsAdvArA pravRttyatizayakaratvamAtreNa tatra vidhivyavahArAt / evaM ca zravaNavidhyabhAvAt karmakANDa vica ravat brahmakANDavicAro'pyadhyayanavidhimUla ityAcAryavAcaspatipakSAnusAriNaH // 1 // For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda ane evI zaMkA karavI nahi ke vicAravidhine saMbhava na hoya te paNa vicAranA viSaya vedAnta aMge niyamavidhi saMbhave che kAraNa ke bhASAprabaMdhAdi vyAvalya che. (A zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke sAnnidhyathI ja vedAnta agene niyama prApta thaI jAya che tethI te vidhine viSaya bane e barAbara nathI. ane vAdhyAyaDacetavaH" (tai. A. 2.15) (svAdhyAyanuM adhyayana karavuM joIe) e arthanA jJAna mATenA niyamavidhinA baLe ja "adhyayanathI gRhIta vedathI utpanna karavAmAM AvatuM vedArtha jJAna kulaparyAvasAyI che, bIjA kAraNethI utpanna karavAmAM AvatuM (jJAna) nahi-A artha" prApta thatuM hovAthI vedanA artharUpa brahmanuM jJAna jyAre mokSane mATe meLavavAnuM hoya tyAre bhASAprabaMdhAdinI prApti nathI tethI (vyAvRtti karavAnI jarUra nathI ane tene mATe niyamavidhi mAnavAnI jarUra nathI). ane evI dalIla na karavI ke sahRAryaratavidhiH" e adhikaraNamAM (bra. sU. 3. 4. 47-49) bAlya", "pAMDitya". "mauna', e zabdothI vAcya zravaNa, manana, nididhyAsanane viSe vidhi svIkAravAmAM Ave che. (A dalIla barAbara nathI) kAraNa ke vicAra tenA viSaya ( vicAya arthAta vedAnta) nA tAtparyanA nirNayane hetu che e, ane vastunI siddhine anukUla yuphatyanusaMdhAnarUpa manana ane te jJAnanA abhyAsarUpa nididhyAsana vastunA jJAnamAM vaizaghanA hetu che e (hakIkata) lekasiddha hovAthI temanI (zravaNadinI) bAbatamAM vilinI jarUra nathI, tethI vidhinA jevA lAgatAM arthavAdanI jema praza sA dvArA pravRttimAM atizaya (vizeSatA) karanAra bane teTalA mAtrathI tene vidhi kahevAmAM AvyuM che. Ama zravaNaridhi na hovAne kAraNe kamakAMDanA vicAranI jema brahmakAMDano vicAra paNa adhyayanavidhimUlaka che ema AcArya vAcanapatinA pakSane anusaranArAe kahe che. (1) vivaraNa : vicAranA viSaya tarIke vedAnta aMge A niyamavidhi che e pakSanuM ahIM khaMDana karyuM che. jeNe aMge sahita vedanuM adhyayana karyuM che ane vedAnta upaniSa) dvArA upara uparathI jJAta brahmanA svarU5 aMge jene jijJAsA thaI che tene mATe jijJAsAnA nivartAka nirNayothe vicAra kartavya tarIke prApta thatAM e vicArane viSaya zodhe che tyAre vedAne arthAt upaniSaddhAka tenA manamAM ramatAM hovAthI "mAre vedAntano ja vicAra karavo joIe evI buddhi, utpanna thAya che Ama vidhi vinA ja vedAnta aMge niyama prApta thatuM hovAthI tene viSe keI niyamavidhinI jarUra nathI. For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH vidhi vinA ja vedAMta aMge niyama prApta thAya che tene mATe bIjI dalIla davA thAyogacetaka :...thI rajU kare che. mImAMsanA matane AdhAra laIne ema batAvyuM che ke davAdhyAyota yaH e arthanA jJAna mATe niyamavidhi che. adhyayana-vidhinuM phaLa akSaraprApti ke akSaragrahaNa che e siddhAMtamAM paNa je vAkaya adhyayana dvArA prApta thayAM che ane jemane arthajJAna dvArA puruSArthamAM upayoga sa bhave che te vAkayenA athanuM jJAna adhyayanathI prApta vAkathI utpanna karavAmAM AveluM hoya te ja phaLamAM paryAvasAna pAme che. A jJAna tenAthI atirikta bhASAprabaMdhAdithI utpanna thayuM hoya te phaLavALu nathI hotuM. A rIte adhyayanavidhinA phalarUpa akSaraprApti puruSArthamAM paryAvasAna pAme che ema kahI zakAya tethI bhASAprabandhAdi dvArA A siddha karavAno prasaMga ja AvatuM nathI. "bhASAprabandhAdimAM "AdithI ItihAsa, purANane nirdeza che. satrakAra (bAdarAyaNa) ane bhAvakAra (zaMkarAcArya)ne zravadi aMge vidhi mAnya che evuM nathI. zravaNAdi vidhine yogya kriyA hoya te paNa e nitya prApta hevAthI vidheya nathI. sutra ane bhAgyamAM chavaNavidhi vagere zabda prayojyA che te gauNa arthamAM, kAraNa ke mukhya artha saMbhava nathI. e vidhinA jevA che ane praza sA dvArA pravRttimAM vizeSatA lAvavA mATe che tethI temane mATe gaNa arthamAM vidhi zabda prayoga karyo che. AnA jevuM ja eka udAharaNa che - vijuDavAM cAra:'...13viAnamantara vagati' (Agneya ane agnImIya puroDAzanI vacce upAMzuyAga karo) ema kahIne pharI kahyuM che 'vigurupAMzu padAyaH vajhAtikavAMzu yadA, manISomAkuvAMgu thaya'. ahIM paheluM je "attarA' vacana che (3vAMjIyAgAmatarAM yAti) te Agneya ane agnISomIya pureDAnI vaccenA kALamAM upAMzuyAganuM vidhAna kare che tethI vidagppAMzu..." ItyAdi traNa vAka maMtravarNathI prApta vaikalpika devatAne anuvAda (zAta hakIkatane nideza) karIne "antarA" vAkyathI vihita yAganI stuti karanAra athavAda ja che. (juo pUrvamImAMsA 2.2, adhi. 4). zravaNanA adhikArIne zravaNa nitya prApta hevAthI ane tenA samakakSa tarIke keI bIju sAdhana vika9pathI ke samuccayathI prApta na hovAthI koI vidhine avakAza nathI. Ama brahmasAkSAtkAra mATe zravaNadi nitya prApta heIne vidhi vinA ja zravaNadinuM anuSThAna siddha thAya che ema pratipAdana karyuM che. A carcA pUrI karatAM kahyuM che ke vicAranuM anuSThAna karAvanAra vidhinI jarUra hoya te paNa jema "rmacAravivAra: vartaH ' (karmavAkayane vicAra karavo) evo jude vidhi na hovA chatAM paNa adhyayanavidhinA baLe ja karmakAMDanuM zravaNa siddha thAya che tema vedAntanuM zravaNa (vedAnta vAkayavicAra) paNa tenA baLe ja siddha thAya che; tethI zrota: e vAkayamAM judA vicAravidhinI apekSA nathI. A vAcasapatinA pakSane anusaranArAone mata che. (1) " zrotaH' e vAkyanA arthanA vicAramAM ja brahmasUtranA prathama sUtra pAse vaDha jijJAsA (1. 1. 1)nA arthane saMgraha thaI gayo che. tethI krama prApta bIjA sUtra (namAghasya vataH - 1..2)nA ane saMgraha A pachInI carcAmAM karyo che. For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda vicAryasya ca brahmaNaH jagajjanmasthitilayakAraNatvaM lakSaNamuktaM 'yato vA mAri dhUtAni jAyanta (saidatta. rU.2) phucAritrutyA ! kAgabhasthitilyessu ekaikakAraNatvamapyananyagAmitvAllakSaNaM bhavitumarhatIti cet, satyam / lakSaNatrayamevedaM parasparanirapekSam / ata eva 'attA craacrdara" (tra, ka. 2, pA. 2, dha , dU1) rUlyAghavirANu pratyekaM brahmaliGgatayopanyastamiti kaumudIkArAH / jeno vicAra karavAno che te brahmanuM lakSaNa ke te jagatanAM janma, sthiti ane layanuM kAraNa che "jenAthI A bhUta janme che." (taitti. 15. 3.1) ItyAdi zrutithI ja kahevAmAM AvyuM che. jagatano janma, (tenI sthiti ane (tene) laya emAMthI eka ekanuM koI ekanuM) e kAraNa che ema kahevAthI paNa e brahmanuM lakSaNa banavAne cagya che kAraNa ke te (brA sivAya) anyane lAgu paDatuM nathI (arthAt lakSaNamAM ativyAptino deSa Avato nathI) ema kaI kahe che teno uttara che ke A vAta sAcI che. (vAstavamAM, A ekabIjAthI svataMtra evAM traNa lakSaNa ja che. tethI 'e attA che, cara ane acaranuM grahaNa che tethI (bra. su. 1.2.9) vagere adhikaraNamAM (e sarva saMhAra karanAra che vagere) pratyeka brahmAnA liMga tarIke rajU karavAmAM AvyuM che ema kaumudIkAra kahe che. vivaraNa: "vane prayoga gvanA arthamAM karyo che. vyAkhyAkAra tenI yojanA zuravA sAthe karavAnuM kahe che-kRtithI ja kahevAmAM AvyuM che. "vA vA kumAni bhUtAni gAyane, cena gAtAni nIvanti, vat yAmivizakti nijJANaa, tatra prazna" (taitti. upa. 3.1) e pUruM zrutivAkya che jemAM ata: mAMnA caTUthI taittirIya upaniSadamAM nirUpita satyajJAnAnandAnantAtmaka brahma samajavAnuM che. Ama cataH mAMnA cat zabdathI ja brahmanuM saccidAnandasvarUpAtmaka svarUpalakSaNa maLI jAya che ane paMcamI vibhaktinA arthamAM prayojAyela tat pratyaya prakRti (upAdAnakAraNa) ane hetutva sAmAnya vAcaka che. upAdhanakAraNa tema ja kaZkAraNa banene hetu kahI zakAya. brahma abhinnanimitapAdAnakAraNuM che evuM lakSaNa prApta thAya che je brahmane ja lAgu paDe, sAMkhyanI prakRtine nahi tethI brahmanuM e asAdhAraNa ke vyAvataka lakSaNa che ane avyApti, atiyApti ane asaMbhava doSothI mukta che. "bhUta' zabda ahIM kAryamAtranA arthamAM che (mavati Ita matana). jenAthI (ane jemAMthI) bhUte janme che, sthiti prApta kare che ane jemAM lIna thaIne jenI sAthe tAdAmyu pAme che tene jANavAnI irachA kara (tene sAkSAtkAra karavAnI IcchA karI. te brahma che ema zruti kahe che. paNa icchA mAtrathI sAkSAtkAra thatuM nathI tethI viniANAkane lakSaNAthI artha che ke tene sAkSAtkAra karavA mATe vicAra kara. jagajajanmakAraNatva, jagasthitikAraNatva, jagadralayakAraNa e pratyeka paNa brahmanuM vyAvataka lakSaNa thaI zake ane temAM paNa avyApti, asaMbhava ke ativyAptine doSa na rahe kAraNa ke brahma eka akhaMDa nitya che, ane brahma sivAya anya kazuM nathI je jagatanuM upAdAnakAraNa tema ja katRkAraNa hoya. For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ W siddhAntalezasaGgrahaH vAstavamAM ahIM brahmanAM traNa lakSaNa ja ApyAM che. bAdarAyaNanA brahmasUtramAM paNa attAdhikaraNa (ba su. 1.2, adhi.1, satra 9), antaryAmyadhikaraNa (1.2, adhi. 5, sa. 18), jagadvAcitrAdhikaraNa (1.4, adhi. 5. sa. 16)mAM AvuM kaI ekaja lakSaNe kahyuM che. attAdhikaraNanuM viSayavAkya che- cahya 1 kSatra vome mAtaH bA ! mRtyuAhyovasevane rUsthA veda catra saH (kaThopaniSad 2.25) (brAhmaNa ane kSatriya jene bhAta che ane mRtyu jenuM rAyatuM che tene koNa Ama jANe che ke e kayAM che ?) A vAkya brahmaparaka che. brahma carAcarAtmaka sakala jagatane saMhartA che, layakAraNuM che, ema ahIM kahyuM che. antaryAmyadhikaraNamAM paramAtmAne sarvane antaryAmI ane jagadvAcitvAdhikaraNamAM tene sarvane kartA kahyo che. kaumudI kAranA mate uparyukta kRtimAM brahmanAM traNa lakSaNe che. have bIjAone mata rajU kare che je pramANe A eka ja lakSaNa che. / anye tu-janmakAraNatvasya sthitikAraNatvasya ca nimittakAraNasAdhAraNyAd upAdAnatvapratyAyanAya prapazcasya brahmaNi layo darzitaH / astu brahma jagadupAdAnam, tajjanmani ghaTa janmani kulAlavat , tasthitau rAjyasthemani rAjavacca, upAdAnAdanyadeva nimittaM bhaviSyatIti zaGkAvyavacchedAya tasyaiva jagajjananajIvananiyAmakatvamuktam / tathA caikamevedaM lakSaNam abhinnanimittopAdAnatayA'dvitIyaM brahmopalakSayatItyAhuH / jayAre bIjA kahe che ke janmanuM kAraNa hevuM ane sthitinuM kAraNa hovuM e nimittakAraNasAdhAraNa che tethI upAdAna (kAraNa) che ema jaNAvavAne mATe prapaMcane brahmamAM laya batAvye che. zaMkA thAya ke bhale brahma jagatanuM upAdAna hoya, paNa jema ghaDAnA janmamAM kuMbhAra tema tenA janmamAM, ane jema rAjyanI sthiratAmAM rAjA tema tenI sthitimAM upAdAnathI juduM ja nimitta haze. A zaMkAnA nirAkaraNa mATe te jaga-jananajIvananiyAmaka che ema kahyuM che. ane Ama A eka ja lakSaNa che je advitIya brahmane abhinanimittopAdAna tarIke rajU kare che. vivaraNa: jenAthI janma ane jenAthI jIve e te nimittakAraNa paNa hoI zake tethI eTaluM mAtra kahevAthI brahma jagata nuM upAdAnakAraNuM che evuM jJAta thatuM nathI. mATe te jaNAvavA ema kahyuM che ke prapaMcane brahmamAM laya thAya che. te pachI jagatane laya jemAM che te brahma eTaluM lakSaNa paryApta thAta-evI zaMkA thAya, tenA uttaramAM kahyuM che ke sAmAnya rIte janmakartA ke sthitikartA ane upAdAna kAraNa judAM hoya che. kuMbhAra ghaTanA upAdAna kAraNa mATIthI jude che tema jagatanA janmamAM paNa upAdAnakAraNa brahmathI juduM keI nimittakAraNa hovuM joIe, athavA rAjyanI pAlanarUpa sthiratAmAM pAlanIya prajArUpa upAdAnathI atirikta niyantA rAjA hoya che tema jaganA upAdAna brahmathI alaga koI sthitihetubhUta niyAmaka he joIe evI zaMkA thAya tethI ahIM layanI sAthe sthiti ' For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda ane janmanA kAraNa tarIke brahmanuM pratipAdana karyuM che. A eka ja lakSaNa che. (traNa judAM judAM lakSaNone saMkula nahi) ane tenAthI jagatanuM je eka abhinna nimitta ane upAdAna kAraNa che e brahma ema pratipAdita karyuM che. AthI ema paNa samajAya che ke brahma eka che ane tenA sivAya bIjuM kazuM nathI. te sarvajJa che ane te upAdAnakAraNa che kAraNa ke te sivAya janmasthitilayakAraNava saMbhave nahi. brahmaNazca upAdAnatvam advitIyakUTasthacaitanyarUpasya na paramANUnAmivArambhakasvarUpam, na vA prakRteriva pariNAmisvarUpam, kiM tvavidyayA viyadAdiprapaJcarUpeNa vivartamAnatvalakSaNam / / vastunastatsamasanAko'nyathAbhAvaH pariNAmaH, tadasamasattAko vivarttaH iti vA, kAraNasalakSaNo'nyathAbhAvaH pariNAmaH, tadvilakSaNo vivarta iti vA, kAraNAbhinna kArya pariNaHmaH, tadabhedaM vinara tadvyatirekeNa durvaca kArya vivarta iti vA vivartapariNAmayovivekaH / brahma upAdAna kAraNa che eno artha e nahi ke advitIya Tastha caitanyarUpa brahma paramANuonI jema AraMbhaka che (navI ane pitAthI judI bhina vastu utpanna karanAruM che), athavA prakRtinI jema e pariNAma pAmanAruM che. paNa teno atha e che ke avidyAthI AkAza Adi prapacarUpe te vivartamAna che. pariNAma eTale (upAdAna manAtI) vastuno tenI sAthe sama sattAvALe anyathAbhAva (tene avasthAvizeSa); tenI sAthe asama sattAvALe anyathAbhAva te vivata. athavA kAraNanAM lakSaNavALe anyathAbhAva te pariNAma: tenAthI vilakSaNa judAM lakSaNavALa) anyathAbhAva te vivata. athavA kAraNathI abhinna Ine kArya hovuM te pariNAma; tenAthI (vastuta) abheda vinA ja tenAthI bhedathI jenuM pratipAdana thaI na zake tevuM kArya te viva-A pramANe vivata ane pariNAmane viveka (bheda) che. vivaraNa: prazna thAya ke brahmane jagatanuM upAdAna kAraNa kahyuM che te kyA arthamAM ? nyAya-vaizeSika matamAM mATInA paramANu ghaTanA AraMbhaka che, potAnAthI judI ane te pahelAM vidAmAna nahIM evI vastune utpanna kare che te arthamAM brahma jagatanuM upAdAna kAraNa che ke sAMkhya-cAga danamAM pradhAna pariNAma pAmI, vikArI banI pitAthI abhinna evuM vAstavika kArya utpanna kare che te arthamAM? ke raju tenA para Aropita sapanuM vivartAdhiSThAnarUpa kAraNa che te arthamAM brahma jagatanuM upAdAna kAraNa che ? brahma eka ane - advitIya che tethI te AraMbhaka kAraNa na hoI zake, tenI sAthe koI bIju hoya te be paramANunA saMyoganA jevuM asamavAya kAraNa maLatAM te AraMbhaka kAraNa banI zake. vaLI brahma kUTarathanitya hovAthI tenAmAM janma ke pariNAmane saMbhava nathI, anyathA te vikArI For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasa grahaH banI jAya ane zrutisiddha phUTasthatvane bAdha thAya. mATe brahma jagatanuM vivartAdhiSThAna che, jema raju sapanuM che. nyAya-vaizeSikanA AraMbhavAdamAM AraMbhaka kAraNa ane Arabhya kArya taddana bhinna mAnavAmAM Ave che jyAre advaitasiddhAMtamAM brahma ane tenA vivarUpa prapaMcane abheda svIkAravAmAM Ave che. tethI Arabhya kAya ane vivatane bheda spaSTa samajAya tevo che. paNa pariNA mavAdamAM advaitasiddhAntanI jema pariNamI (kAraNa) ane pariNAma(kArya)ne abheda mAnavAmAM Ave che tethI pariNAma ane vivartane bheda spaSTa samajavo joIe. A bheda batAvavA mATe baMnenAM lakSaNa ApyAM che, (i) upAdAna manAtI vastune tenI sAthe sama sattAvALo anyathAbhAva (arthAt pUrvarUpanI apekSAe bIjA rUpe rahevuM te, avasthAvizeSa) te pariNAma, jema ke dahIM dUdhanA pariNAmarUpa che, ke ghaTa mATInA pariNAmarUpa che. jyAre upAdAna manAtI vastunI sattAthI viSama sattAvALA hoI tenA avasthA vizeSarUpa havuM te vivartava; jema ke sarDa rajajuno vivarta che, ghaTAdi prapaMca brahmacaitanyane vivarta che. rajajunI vyAvahArika sattA che jyAre sapanI pratibhAsika sattA che. Ama baMnenI sattA viSama che. e ja rIte prapaMcanI vyAvahArika sattA che jyAre brahmacetanyanI trikAla-abAdhita evI pAramArthika sattA che tethI bannenI viSama sattA che. have je kaI ema dalIla kare ke sattA te ekarUpa ja hoya-brahmasvarUpa sattA, tene trividha kevI rIte mAnI zakAya to upara ApeluM lakSaNa agya Thare. tethI bIjuM lakSaNa ApyuM che-(ii) upAdAna manAtI vastunAM lakSaNovALe heIne tene avasthA-vizeSa hoya te pariNAma ane tenAthI vilakSaNa heIne tene avasthAvizeSa hoya te vivata. ghaTa ane mATInAM e ja lakSaNa chepRthvI, jaDatva Adi; tethI ghaTa mATInA pariNAmarUpa che. jyAre brahma cisvarUpa che paNa prapaMca jaDa che tethI prapaMca brahmane vivata che. zaktiratAdimAM paNa zaktithI avacichane caitanya para adhyAsa mAnavAmAM Avyo che. Ama jaDamAtra caitanyane vivata che ane tenAthI vilakSaNa che tethI A lakSaNanI saMgati che ema vyAkhyAkAra samajAve che. ATaluM jaTila banAvyA sivAya paNa kahI zakAya ke zaktinuM kAI lakSaNa rajatamAM nathI AvatuM tethI upAdAna kAraNa manAya che te zuktithI rajata vilakSaNa che mATe tene vivata che. ghaTamAM mATInuM pRthvItva vagere Ave che tethI e salakSaNu avasthAvizeSa heIne pariNAma che. (iii) trIjuM lakSaNa paNa ApavAmAM AvyuM che kAraNathI abhinna hAIne je tenuM kArya hoya te pariNAma; jyAre vastutaH abheda na hovA chatAM paNa tenAthI bhinna tarIke jenuM nirUpaNuM na karI zakAya te vivata. rajata ane zaktine abheda nathI ane tema chatAM jitane zuktithI bhinna kahI zakAya nahi, kAraNa ke te adhiSThAna na hoya te rajata paNa na bhAse. tethI rajata zuktinA vivarUpa che. prapaMcane brahmacaitanya sAthe vastuta: ameda nathI tema chatAM bheda che ema paNa na kahevAya tethI te vivarUpa che. A vivata avidyAne laIne thAya che. pariNamavAdI sAMkhyo mAne che ke kAraNamAM kArya avyaktarUpe raheluM ja hoya che; tenI utpatti eTale mAtra abhivyakti. Ama utpattinI pahelAM kArya kAraNathI abhi-na heIne utpatti pachI paNuM abhinna ja che. jyAre nyAya-vaizeSika darzana mAne che ke kArya For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda ane kAraNa bhinna ja hovAM joIe ane te ja eka kArya hoI zake ane bIjuM kAraNa, vaLI temanI athakriyAmAM paNa bheda che. mATI ghaTane utpanna karI zake che jyAre ghaTa ghaTIne utpanna karI zakato nathI. ghaTa pANI lAvI zake jayAre mATI e kAma nathI karI zakatI. Ama bane bhinna che. advaita vedAnatI mAne che ke uparanI dalIlene kAraNe kAyane bhinna ke abhinna tarIke nirUpI zakAya nahi tethI kAya mAtra vivarta che, e amRta che. mAtra kAraNa satya che. mATI vagere paNa brahmanAM kArya manAya che tethI sarva prapaMca anuta che, mAtra brahmanuM trikAla-abAdhita paramArtha sattva che. zuti kahe che tema ghaTAdi vikArone vANuthI vyavahAra thAya che, te nAma mAtra che, vAstavamAM nathI, te amRta che-vAcArama vikrAM nAmaze. kAraNa ja satya che. Ama brahma ekamAtra paramArka vastu che ane sala prapaMca anirvacanIya hoIne vivata che, anuta che. atha zuddhaM brahma upAdAnamiSyate, IzvararUpaM jIvarUpaM vA / atra saGkSapazArIrakAnusAriNaH kecidAhuH-zuddhamevopAdAnam / janmAdisUtratadbhASyayorupAdAnatvasya jnyeybrhmlkssnntvokteH| tathA ca 'Atmana AkAzaH sambhUtaH' (taitti. 2.1) ityAdikAraNavAkyeSu zabalavAcinAmAtmAdizabdAnAM zuddhe lakSaNaiveti / have (prakana thAya ke) zuddha brahmA upAdAna tarIke svIkAravAmAM Ave che ke IzvararUpa brahma ke jIvarUpa brA. A bAbatamAM saMkSepazArIrakane anusaranArA keTalAka kahe che ke zuddha brahma ja upAdAna che, kAraNa ke janmAdisUtra ane tenA bhASyamAM upAdAna hovuM ene Neya brAnA lakSaNa tarIke kahyuM che. ane te pramANe AmAmAMthI AkAza utpanna thayuM" taitti. 2.1) ItyAdi kAraNuvAkayomAM zabalavAcI (mAyAzabala brahma ke sarvajJa sarvazaktimAna IzvaranA vAcaka) "nAma" vagere zabdone lakSaNathI zuddha brahma' ja artha che. vivaraNa: rato vA mAni mahAra...e vAkayanA bAkInA bhAgamAM, jenuM lakSaNa ApyuM che tene jijJAsya kahyuM che (saMdigannAhya ane jitAsya te zaTha brahma ja hoI zake tethI zuddha brahma ja upAdAna kAraNa che ane kaI zaMkAne avakAza hovo joIe nahi. paNa tat satramaNi jevAM vAkyomAM tat arthAt Izvara ane saDha arthAta jIvane paNa zuddha brahmanA jJAnanA hetu tarIke jijJAsya mAnyA che tethI temane viSe evI zaMkA saMbhave che ke A jIva ane Izvara paNa abhinnaniminapAdAna kAraNa hoI zake tethI ahIM prazna karyo che. keTalAka vedAntIonAM vacanamAM trividha caitanya (jIva, Izvara, vitha cit tatva) jANItuM che temAMthI upAdAna kayuM? saMkSepazArIraka graMthanA kartA savajJAbhamunine anusaranArAo mAne che ke zuddha brahma ja upAdAna che, jIva ke Izvara nahIM. brahmasUtranA prathama sUtramAM zuddha brahmane jijJAsya tarIke ullekha che tethI e zuddha brahmanuM ja janmAdisatramAM lakSaNa ApyuM che [gannAthastha thatA 1.1.2-jemAMthI A jagatrapaMca)nI utpatti vagere For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 siddhAntalezasaGgrahaH che te (A) brahma (arthAt zuddha brahma je jijJAsya che) ]. Ama sUtra ane tenA bhAgya anusAra paNa zuddha brahma ja upAdAna che. ane e rIte vicAra karatAM jagatanuM kAraNa vanAra vAyA chevA AtmanaH AkAzaH saMbhUtaH...' 'so'kAmayata', 'yaH sarvajJaH sarvavit...' vagere, tyAM paNa jagatanA upAdAna tarIke zuddha brahmane ja ullekha karyo che ema mAnavuM joIe. alabatta A bAmara vagerethI IzvararUpa brahmanuM abhidhAna thatuM hoya ema lAge kAraNa ke jJAnakriyAkartA, IcchA karanAra mAyA zabala brahmana athavA Izvara ja hoI zake. zuddha brahma te kAmAdithI rahita ane phUTastha che. paNa uparanI dalIla dhyAnamAM letAM vArama vagere zabdone vAgyAtha (mAyA zabala brahma) laI na zakAya tethI lakSaNathI "zuddha brahma' ja artha che. Ama sarvajJAtmamuninA mata anusAra zuddha brahma jagatanuM upAdAna kAraNa che. juo - nimittaM ca yonizca yatkAraNaM tat parabrahma servasya janmAdibhAjaH / iti spaSTamAcaSTa eSA zrutirnaH kathaM siddhavallakSaNaM siddhibAhyam // __(saMkSepazAraraka 1.532) (arbhAvajA sakanu una mane nimitta 7 / 295 che te parabrahma ema A zruti ApaNane spaSTa kahe che. A siddhanA jevuM lakSaNa siddhithI bAhya kevI rIte heI zake? (lakSaNa ApatAM siddha hakIkatene ja ullekha karavAmAM Ave che, te A siddha nathI ema kevI rIte hoI zake che. juo vaLI saMkSepazArIraka 1.519). vivaraNAnusAriNastu ' yaH sarvajJaH sarvavid yasya jJAnamayaM tapaH, tasmAdetad brahma nAma rUpamannaM ca jAyate' (muNDaka 1.19) iti zruteH sarvajJakhAdiviziSTaM mAyAzabalamIzvararUpameva brahma upAdAnam / __ ata eva bhASye ' antastaddharmopadezAt ' (bra.sa. 1.1.20), sarvatra prasiddhopadezAt (ba.sU. 1.2.1) ityAyadhikaraNeSu "saiva Rk tatsAma tadukthaM tadyajustadbrahma' (chA.upa. 1.7.5), "sarvakarmA sarva kAmaH sarvagandhaH sarvarasaH" (chA. upa. 3,14.2,3) ityAdizrutyuktaM sarvopAdanatvaprayuktaM sa mika-vaM jIvavyAvRttamIzvaraliGgamityupavarNitam / ___jIvezvarAnusyUtacaitanyamAtrasya sarvopAdanatve tu na tajjIvavyAvRttamIzvaraliGgaM syAt / sakSepazArIrake zabalopodAnatvanigavaraNamapi mAyAviziSTopAdAnatvanirAkaraNAbhiprAyam, na tu niSkRSTezvararUpacai mogada natvanirAkaraNaparam / tatraiva prathamAdhyAyAnte jara du da natvasya ttpdaarthvRttitvokteH| evaM ca Izvaragatamapi kAraNatvaM tAnugatamakhaNDacaitanyaM zAkhAcandramasamiva taTasthatayopalakSituM zaknotIti tasya jJeyabrahmalakSaNatvoktiriti manyante // For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda jyAre vivaraNane anusaranAra mAne che ke "je sarvajJa, sarvavit che, jenuM jJAnamaya tapa che. temAMthI A hiraNyagarbha nAma, rUpa ane anna utpanna thAya che" (muMDaka 1.1.9) e zruti che, tethI savajJasvAdithI viziSTa mAyAzabala IzvararUpa ja brahma upAdAna che (zuddha brahma ke jIvarUpa brahma upAdAna nathI). tethI ja "attaradaphAna' (bra sR. 1.1 20) [(AdityAdi 1) aMdara rahelo puruSa Izvara che kAraNa ke tenA dharmone upadeza che.), 'sarvatra pramozana (ba. sU 1.2.1) [ (manomayatvAdi guNavALuM brahma upAsya che, kAraNa ke (vedAnamAM sarvatra prasiddha brahmane upadeza che ] vagere adhikaraNamAM " e ja sapha che, e sAma che, e ukatha che, e yajur che, e veda che, (chA. upa. 1.7.5 ), sarva parispandavALe, sarvakAma, sarvagandha, sava2savALe che." (cha upa. 3.14,2, 3) ItyAdi munimAM kaheluM soMpAdAnatvathI prayukta sarvomakatva e jIvavyAvRtta ( jIvamAM na hI raheluM ) evuM IzvaranuM liMga che ema (zAMkara) bhAgyamAM pratipAdita karyuM che. paNa je jIva ane Izvara (baMnemAM ) anusmRta kevala (zuddha) caitanya sarvanuM upAdAna hoya te te jIvavyAvRtta evuM IzvaranuM liMga na hoI zake. saMkSepazArIrakamAM mAyAzabelAcaitanya)nI upAdAnakAraNatAnuM khaMDana karyuM che. tyAM mAyAviziSTanI upAdAnakAraNutAnuM khaMDana abhipreta che, paNa nikRSTa (mAyAthI vivikta bi ba evA) IzvararUpa caitanyanI upAdAnakAraNutAnuM khaMDana abhipreta nathI. kAraNa ke tyAM ja prathama adhyAyanA aMte kahyuM che ke tA padathI vAgye IzvaramAM jagatanI upAdAnatA rahelI che. Ama IzvaramAM heIne paNa (upAdAna) kAraNatA tenA anugata akhaMDa sautanyanuM zAkhAcandramAnI jema taTastharUpe upalakSaNa banI zake che. tethI seya brAnA lakSaNa tarIke tenuM kathana karyuM che ema vivaraNane anusaranArA mAne che. vivaraNa : vivarakAranA mate mAyAzabala IzvararUpa brahma jagatanuM kAraNa che. A jagadupAdAnabhUta tattvanAM sarvajJa, sarvAvita, vezvara evAM vizeSaNo che tethI e spaSTa che ke AvA guNothI yukta IzvararU5 brahma upAdAna che. zaMkarAcAryane paNa A ja mAnya che ema temanA ba, sU. zAkarabhASya parathI spaSTa dekhAya che. tyAM Izvara sarvanuM upAdAna che ane tethI sarvAtmaka che ema batAvyuM che. je soMpAdAna hoya te ja sarvAtmaka hoya, anya nahi kAraNa ke upAdAna ane upAdeyanuM tAdAtmya che. je pratibiMbatvathI viziSTa catajIvamAM ke biMbacthI viziSTa zaitanyarUpa IzvaramAM vizeSya tarIke anu~ta zuddha caitanyarUpa brahma soMpAdAna hoya to te ja sarvAtmaka hoya, Izvara nahi ane ema hoya te bhASyamAM sarvAtmatva e jIvavyAvRtta IzvaraliMga che evuM pratipAdita na thayuM hota. evI dalIla karI zakAya nahi ke vizeSya evA zuddha brahmamAM raheluM sarvAtmakatava biMbatvathI viziSTa caitanyarUpa IzvaranA liMga tarIke bhASyamAM varNavavAmAM AvyuM che. A dalIla barAbara nathI kAraNa ke evuM ja hoya te e jIvavyApta na hAya-vizeSyane dhama" sarvAtmakatva jema si-7 For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50. siddhAntalezasaGgrahaH Izvarane dharma hoI zake tema chavane dhama hoI zake; jyAre ahIM te sarvAtmakatvane IzvaranuM ja liMga kahyuM che. chAndogya upaniSamAM zruti che-choDatA vitye : puruSo te hipsaH hiraNyakeza; ApraNakhAt sarva eva suvarNa...tasya Rk ca sAma ca geSNo...ya eSo'ntarakSiNi puruSo dRzyate seva Rk tat sAma tadukathaM tadyajuH tadbrahma ..tadya ime vINAyAM gAyanti enaM te jayati '(chA. upa. 1.6 7) je suvarNamaya ( timaya) puruSa AdityamAM che', je A puruSa AMkhamAM dekhAya che...vageremAM A puruSane upAsya kahyo che tethI AdityAdi sthAnane ullekha che. e kapha che, sAma che ItyAdi arthAta te sarvavedAtmaka che ane vedamAM stutya indrAghAtmaka che vINamAM je A sa' gAya che te Ane ja gAya che arthAta te sarvalaukikapuruSAtmaka che. tAtparya e che ke e sarvAtmaka che. bannataDhavAta adhikaraNamAM zaMkA karI che ke A puruSa maMDalAbhimAnI devatAvizeSa che ke nityasiddha paramezvara che. siddhAnta tarIke siddha karyuM che ke sarvAtmakava Izvarane ja dhama hoI zake kAraNa ke te ja soMpAdAna che. sAdhakanA anugrahAthe IchAvazAt Izvarane paNa mAyAmAM rahelA zuddhasavAMzanA pariNAmarUpa zarIra saMbhave che. e ja rIte "a pDhovazAta ' mAM sarva aa grahma . sa tuM kuta... manomayaH prANazarIraH bhArUpa: satya saGkalpa: AkAzAtmA, sarvakarmA sarvakAmaH sarvagandhaH sarvarasaH sarvamidama. tarajJAttoDaglAyacanA: gs ma mAmAnsaTyarace..." A zrutimAM varNita tattva chava che ke parabrahma evI zaMkA che. pUrvapakSa pramANe manamayatva, prANazarIratva vagere jIvamAM ja saMbhave, jyAre siddhAnta che ke mane mahatvAdi guNuvALA brahmane ja upAsya tarIke nirdeza che, kAraNa ke vedAntamAM sarvatra prasiddha brahmane upadeza che. mane maya=manaHpradhAna; avAkI=vAgindriya zUnya athata kamendriyazUnya; anAdara kAmazUnya arthAta mana vinAne arthAta jJAnendriya vinAne; sava kama=sa parispa-davALA). parispada, gaMdha, rasa, IcchA vagere hevAM e enAM AzrayabhUta vAyu, pRthvI vagere bhUta sAthenA tAdAmya vinA na saMbhave. te sarvane vyApIne rahelo che (samiTamAd.). soMpAdAnatva ane tene lIdhe sarvAtmakatvane A nirdeza e jIvamAM nahi paNa paramezvaramAM ja upapanna che. je zuddha caitanyarUpa brahma upAdAna tarIke abhipreta heta to jema A akhaMDa zuddha cetanya IzvaramAM anusmRta che tema jIvamAM paNa anusmRta che tethI A sarve. pAdAnatvathI prayukta sarvAtmaka va IzvaranuM ja liMga che, jIvanuM nahi ema na kahI zakAta. paNa IzvaranA ja liMga tarIke tenuM pratipAdana che te batAve che ke zaMkarAcAryanA mate IzvararUpa brahma upAdAnakAraNa che. ahIM prazna thAya ke saMkSepazArIrakama mAyAbalanuM upAdAna tarIke khaMDana che tenuM zuM samajavuM. te uttara ApatAM kahyuM che ke tyAM paNa biMbabhUta IzvaranA vize Na tarIke mAyAne paNa upAdAnAkAraNa tarIke samAveza thato hoya te teTalA pUratuM ja khaMDana che. biMbatvathI viziSTa (paNuM mAyAthI niSkRSTha arthAta vivikta) tanyarUpa IzvaranuM upAdAna tarIke khaMDana karavAnuM abhipreta nathI. saMkSepazArIrakamAM ja prathama adhyAyamAM kahyuM che ke "tA' zabdathI For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa1 prathama pariccheda vAgya (Izvara) jagatanuM upAdAna kAraNa che.* tata zabdane vAgyAtha biMbabhUta Izvara che ane A atha letAM sarvajJatvAdi guNathI viziSTa IzvaranuM jagatkAraNa tarIke pratipAdana karanAra aneka kRtio sAthe avirodha thaze saMkSepazArIrakamAM zabapAdAnanuM nirAkaraNa karyuM che tene Azaya eTale ja che ke mAyAviziSTa Izvara upAdAna rahyuM nathI arthAta mAyAne samAveza upAdAna kAraNumAM thavo joIe nahi. biMbabhUta Izvara upAdAnakAraNa che ema mAnavA sAme tene koI virodha nathI. have prazna thAya ke IzvararUpa brahma je upAdAnakAraNuM hoya te yarUpa brahma arthAta zuddha brahmanA lakSaNa tarIke abhinnanimittapAdAnakAraNanAnuM kathana karyuM che tenI sAthe virodha Avaze. tene uttara e che ke brahmasUtranAM judAM judAM adhikaraNonA bhASyathI), upara joyuM tema, siddha thAya che ke biMbabhUta Izvara upAdAnakAraNa che. ane A abhinnanimittopAdAnakAraNutva tene bIjAothI bhinna tarIke baMdha karAve che. A kAraNatva biMba-viziSTa rautanyarUpa IzvaramAM anugata akhaMDa caitanya arthAta vizeSya evA zuddha caitanyanuM taTastha tarIke upalakSaNa banI zake che. taTastha hovuM eTale lakSya svarUpathI bahAra hovu, athavA layamAM vidyamAna nahIM te dharma hovuM athavA upalakSaNa hovuM. kaI pUche ke caMdra kayAM che ane bIje uttara Ape ke "zAkhAmAM, tyAM zAkhA jema bIjI dizAmAM rahelA nakSatrathI vyAvrata evA candranuM upalakSaNa bane che tema IzvaramAM raheluM kAraNa- Izvarane bIjAthI vyAvRtta tarIke jJAna karAvatuM hoI taTastha rahIne IzvaramAM anugata akhaMDa caitanyanuM paNa bIjAthI vAvRtta tarIke upalakSaNa kare che. bIjAthI bhAvRtta tarAke IzvaranuM jJAna te karAve ja che, uparAMta temAM anugata zuddha caitanyanuM upalakSaNa bane che. Ama abhinnanimittapAdAnavane lIdhe Izvara jema pradhAna, jIva vagerethI vyAvRtta tarIke jJAta thAya che tema tene lIdhe vizeSyabhUta reya brahmanI paNa pradhAnAdithI vyAvRtti samajAya che e daSTie tene ya cahnanA lakSaNa tarIke janmAdisUtramAM, tenA bhAgyamAM ane saMkSepazArIrakamAM rajU karyuM che. A zuddha brahmanuM taTasthalakSaNa che, svarUpalakSaNa nahi. "satyajJAnAnAndAtmaka brahma' e tenuM svarUpa lakSaNa che. jagatanA mUlakAraNu mAyAmAM pratibiMba te Izvara ane mAyA IzvarAzrita che. ahIM zaMkA thAya ke pratibiMba- mAyAkadipata che tethI mAyA tadviziSTa aitanyAzrita hoI zake nahi, kAraNa ke pratibiMbatvanA kalpana pahelAM ja te (mAyA) maitanyAzrita che ema kahevuM paDaze. AvI dalIla na karavI joIe kAraNa ke mAyAnI jema pratibiMbava paNa anAdi tethI te tadiziSTacaitanyAtrita hoya e upapanana che. vastutaH anAdi kAlathI mAMDIne nirvizeSa caitanyamAM kalpita pratibiMbatva raheluM che tethI anirvacanIya mAyAne adhIna mAtra hovAthI pratibiMba- mAyAkadvipata mAnavAmAM Ave che. pratibiMbavane AkAzAdinI jema mAyA * svAtmAnameva jagataH prakRti yadekaM sarge vivartayati tatra nimittabhUtam / karmAkalayya ramaNIyakapUmizraM pazyamnRNAM parivaDhaM 'tad' itIryamANam // (saMkSepazArIraka 1.550) For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pare, vidyAnsajezana pariNAma mAnavAmAM nathI AvatuM. AvuM je hoya te pratibiMbabhUta Izvara sAdi (Adi janmavALe) banI jAya. evI paNa zaMkA karavI na joIe ke mAyA anAdi kAlathI mAMDIne rautanyanI bAbatamAM pratibiMbatvanuM tatkalpitatva (mAyAkahipatatva) zakya banAve che ane tenAthI ja viziSTa netanyane Azraye rahe che e kevI rIte bane A zaMkA barAbara nathI kAraNa ke mAyA aghaTitaghaTanApaTIyasI che-aghaTitanI ghaTanAmAM khUba kuzala che. ane evuM paNa na kahevuM ke zuddha caitanyAzrita ja mAyA tyAM pratibiMbabhAva zakya banAve che evuM kema nathI mAnatA. Ama na mAnI zakAya kAraNa ke evuM mAnI e te "mAyAM tuM ghaRrti vicAmAyinuM tuM maphrezvaram' (tA. 4.28) e zrutine virodha thAya. mAyinam-mAyAvALe' e padathI jJAta thAya che ke mAyA IzvarAzrita che. jyAre che te avidyAmAM pratibiMba che. Ama prakRta mUla prakRti chava ane Izvarane pratibiMbarUpe kare kAraNa ke upAdhinA bheda vinA pratibiMbamAM bheda saMbhave nahi. (dA. ta. sUrya) biMba eka ja hoya te upAdhi (daSaNa, jalA vagere)nA bheda vinA pratibiMbamAM bheda saMbhave nahi. ane biMbabhUta caitanya te eka ja che tethI Izvare pAdhi mAyAnI apekSAe chapAdhibhUta avidyAo bhinna ja mAnavI joIe. mAyA AkAzAkinI prakRti (mUla kAraNa che) ane avidyA paNa liMgazarIrAdinI prakRti che. pratyeka jIvanI upAdhirUpa avidyA bhinna che paNa jAtinI apekSAe ekavacana prayojAya -u ra kahyuM tema biMba eka hoya tyAre upAdhibheda vinA pratibiMbabheda saMbhava nathI; pratibiMba-cha bhinna bhinna che tethI upAdhibhUta avidyAo paNa bhinna bhinna hovI joIe. maravAdhiraLa (bra. sU. 12 21)nA bhAvamAM kahyuM che ke avyAkRta (mAyA) IzvarAtrita che ane IzvaranI ja upAdhi che. e ja rIte mAnumAnijAdhiraja (. sU. 1.4.1)nA bhASyamAM muktono punarjanma nathI kAraNa ke temanI avidyAbIjazakti vidyAthI baLI gaI che ema kahyuM che tethI ja alaga alaga che ema samajAya che. sAmAsa iva 2 (ba su. 2.3 pa0) ane tenA bhAgyamAM jInI pratibiMbavarUpatAne spaSTa nirdeza che. Ama je vicArako mAne che ke mAyA ane avidyAne bheda RtyAdisaMmata che temanA matanI rajUAta have kare che? viyadAdiprapaJca IzvarAzritamAyApariNAma iti tatrezvara upAdAnam / antaHkaraNAdikaM tu IzvarAzritamAyApariNAmamahAbhUtopasRSTajIvAvidyAkRtabhUtasUkSmakAryamiti tatrobhayorupAdAnatvam / ata eva "evamevAsya paridraSTurimAH pozAka purAvA puruSa gAthArAM jInti" (% 3, 6.1) iti zrutau kalAzabdavAcyAnAM prANamana:prabhRtInAM viduSo videhakaivalyasamaye vidyAnivAvidyAkAthA~zAbhiprAyeNa vidyayocchedo darzitaH / / jatA rahyA navA pratig" (goe 34rU.2.7) ti zrutyantare tadanivartyamAyAkAryamahAbhUtapariNAmarUpopaSTambhakAMzAbhiprAyeNa teSAM svasvaprakRtiSu layo darzita iti mAyA'vidyAbhedavAdinaH / For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda AkAzAdi prapaMca IzvarAzrita mAyAne pariNAma (kIya) che mATe tethI tyAM (AkAzAdinI bAbatamAM) Izvara upAdAna che. jyAre anta:karaNa vagere IzvarAzrita mAyAnA pariNAmarUpa mahAbhUtothI saMskRSTa evA jIvanI avidyAthI utpanna karavAmAM AvelAM bhUtasUmanuM kArya che tethI tyAM (antaHkaraNa vagerenI bAbatama) bane (Ivara ane jIva) upAdAna che. tethI ja "e ja rIte A paramajJAnInI A seLa kaLAo, jenuM adhiSThAna puruSa che, te puruSane prApta karIne laya pAme che." (prazna upa 6.5)e zrutimAM "kalA" zabdathI vAcya prANa, mana vagerene, vidvAnanI videhamuktinI veLAe, (jIvanI) vidyAthI nAza pAmI zake tevI avidyAnA kAryozanA abhiprAyathI vidyAthI ucacheda batAvyo che. paMdara kalA pratiSThA prati gayelI hoya che (arthAta te te pratiSThA mAM lIna thaI jAya che) (muMDaka upa. 3.27)-e bIjI zutimAM tenAthI (jIvanI vidyAthI) jeno ucheda nathI evI mAyAnAM kArya evA mahAbhUtanA pariNAmarUpa ane (antaHkaraNa vagerenI utpattimAM) upaSTabhaka evo ja aMza che tenA abhiprAyathI temane tipitAnI prakRtimAM laya batA che-ema mAyA ane avidyAno bheda mAnanA kahe che. vivaraNa : Izvara viyadAdinuM upAdAna che jyAre antaHkaraNAdinuM Izvara ane jIva e banne upAdAna che. mAyA AkAzAdinuM pariNamyupAdAna kAraNa che ane mAyA IzvarAzrita che tethI Izvara AkAzAdinuM upAdAna manAya che. ataHkaraNadi chavanI avidyAthI utpanna karavAmAM AvatAM bhUtasUnAM kArya che (pariNAma che), paNa temanI utpattimAM IzvarAtrita mAyAthI utpAgha mahAbhUta upaSTabhaka (Teke ApanAra, daDha banAvanAra) tarIke joIe ja. Ama chavanI avidyAnA pariNAmarUpa sone ane temanAM upaSTa bhaka tarIke IzvarAzrita mAyAnA pariNAmabhUta mahAbhUtone antaHkaraNadinI utpattimAM upAdAna tarIke praveza che tethI jIva ane Izvara bane temanAM upAdAna manAya che. jyAre paramajJAnInAM aMtaHkaraNadi videhamukti veLAe puruSa (cidAtmA)mAM laya pAme che ema kahyuM che tyAre jIvanI avidyAnA kAryabhUta bhUtasamene dhyAnamAM rAkhIne ema kahyuM che. ane jyAre kalA pitAnI pratiSThAmAM (bhUtomAM) laya pAme che ema kahyuM che tyAre upaSTabhaka mahAbhUto je IzvarAzrita mAyAnAM kArya che temane dhyAnamAM rAkhIne kahyuM che, IzvaranI upAdhibhUta mAyAnI jIvanI vidyAthI nivRtti thatI nathI. je kalAo mAtra jIvanI avidyAnAM ja pariNAma hota te vidyAthI temane laya puruSamAM niHzeSa saMbhavata; ane ema hoya te bhUtamAM laya thAya che ema je kahyuM che tene kaI viSaya rahe nahi, tethI mAyAkAya mahAbhUtane paNa liMgazarIranAM upAdAna kahevAM joIe. Ama A banne zrutinI vyavasthA thaI zake che. zaMkA-mAyAnI tatvajJAnathI nivRtti na hoya te tenA mithyAtvanI siddhi nahIM thAya. uttara-brahmamAM sava dazyane niSedha karanAra zrutithI mAyAnA dazyatva vagere liMgathI mAyAnI mithyAvanI siddhi thAya che. >> bhUtAnuM samatva te temanuM paricchinnava ema samajavuM For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH zaMkA - mAyAnI vidyAthI nivRtti na thAya to bIju kaMI nivataka na hovAthI sarva ja mukta thaI jAya toya mAyAnI anuvRtti rahe. uttara-mahApralaya vakhate sarvaprANuonA bhogaprada karmone ekasAthe uparama thatAM IzvaranA saMkapamAthI prapa cane laya thAya che tema sarvanI mukti thAya che e kALe have pachI kAryasahita mAyAnuM koI prayajana thI' e anusa dhAnavALA IzvaranA "mAyA pitAnAM kAryo sahita mArAmAM vastutaH cikarasamAM niHzeSa laya pAma" evA saMkalpathI ja mAyApariNAmalakSaNa saMkaTathI temanA layanI upapatti che zruti-smRti vageremAM jyAM jyAM mAyAnI nivRtti tattvajJAnathI thAya che ema kahyuM hoya tyAM avidyAnI nivRtti abhipreta che. athavA tattvajJAna avidyAnI jema mAyAnI nivRtti karavAnI yogyatA dharAve che paNa judA judA prANunA karmone lIdhe pratibaMdha (rukAvaTa) thAya che tethI mAyAnI nivRtti karI zakatuM nathI. chelle mukta thanAranuM ja tattvajJAna tyAre koI pratibaMdhaka na hovAthI mAyAnA nivRtti karI zake che -ItyAdi kalpI zakAya. Ama mAyA ane avidyA judAM che e matanI upapatti che. yathA viyadAdiprapaJca IzvarAzritamAyApariNAma iti tatra Izvara upAdAnaM tathA'ntaHkaraNAdi jIvAzritAvidyAmAtrapariNAma iti tatra jIva eva upAdAnam / na cAntaHkaraNAdau mAyAkAryamahAbhUtAnAmananupraveze udaahRtshrutidvyvyvsthaa'nuppttiH| kalAnAM vidyyocchedshrutistttvvidRssttivissyaa| 'gatAH kalAH' iti zrutistu tattvavidi niyamANe samIpavartinaH puruSAH nazyadghaTavat tadIyazarIrAdInAmapi bhUmyAdiSu layaM manyante iti taTasthapuruSapratItiviSayeti vyavasthAyAH kalAlayAdhikaraNabhASye (4.2.15) spaSTatvAt iti mAyA'vidyAbhedavAdiSvekadezinaH / jema AkAzAdi prapaMca IzvarAzrita mAyAne pariNAma che tethI tyAM Izvara upAdAna che tema antaHkaraNAda mAtra jIvAzrita avidyAne pariNAma che tethI tyAM jIva ja upAdAna che. ane (Ama mAnatAM) antaHkaraNa vageremAM mAyAnAM kArya (vA) mahAbhUtane paNa anupraveza na hoya te ya udAhnata be kRtionI vyavasthA anupapanna nahi bane, kAraNa ke kalAonA vidyAthI ucheda aMge zruti che te taravajJAnInI daSTiviSayaka che; jyAre "kalAo (pratiSThA) prati gayelI hoya che' e zruti taTastha puruSanI pratItiviSayaka che kAraNa ke tattvajJAnI marate hoya tyAre najIka UbhelA mANaso mAne che ke nAza pAmate ghaTa jema bhUmimAM laya pAme che tema For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 55 tenAM zarIra Adi bhUmi AdimAM laya pAme che e pramANe vyavasthA 'kalAlaya' viSayaka adhikaraNanA bhASyamAM (42.15) spaSTa che--ema mAyA ane avidyAne bhinna mAnanArAonA eka pacavALA (mAne che). vivaraNa : mAyA ane avidyAne bhinna mAnanArAomAMnA eka paMthanA vicAraka mAne che ke antaHkaraNAdinI bAbatamAM Izvara ane jIva bannene upAdAna mAnI na zakAya kAraNa ke za MkarAcAye te upara TAMkelI e zrutionI vyavasthA bIjI rIte samajAvI che. tattvajJAnInI dRSTi arthAt sAkSAtkArane dhyAnamAM rAkhIne tenu la batAvatAM kahyuM che ke kalAe (anta:karaNAdi puruSamAM laya pAme che. jyAre kalAnA bhUtAmAM laya thAya che ema kahyuM che te tattvajJAnInA maraNa samaye tenI AjubAju UbhelA taTastha mANasA hAya che temanA jJAnane dhyAnamAM laIne kahyuM che. AvA lokonI bhrAnta pratIti che ke kalAe paNa mAyAnA pariNAma mahAbhUtAnAM kA" che temanI mAnyatAnA mAtra anuvAda che, arthAt pracalita mAnyatA -sAcI ke kheATI-nuM punaruccAraNa che je pramANu nathI kAraNa ke anadhigata vastunuM jJApaka nathI. jema ghaDA phUTatAM tenA vadhAre ne vadhAre nAnA TukaDA thatA jAya che ane chevaTe cUrA thaIne mATImAM laya pAme che tenA jevuM antaHkaraNAdinI khAkhatamAM paNa te mAne che te vAtanuM ahIM... punaruccAraNa kayu" che : zaMkarAcAye` A rIte ja A e zrutionI vyavasthA karI che. (jue bra. su zAkarabhASya 4.2.15-tAni vare tathA ghATTu). A matamAM e doSa che ke IzvaranuM antaHkaraNAdinA upAdAna tarIke pratipAdana karanAra zrutinA virodha che kAraNa ke temane mAyAnuM kAryAM nathI mAnyAM. tethI vaizina: ema kahyuM che. tadabhedavAdiSvapi kecit - yadyapi viyadAdiprapaJcasya Izvara upAdAnaM tathA'pyantaHkaraNAdInAM jIvatAdAtmyapratIteH jIva evopAdAnam / ata evAdhyAsabhASye antaHkaraNAdInAM jIve evAdhyAso darzitaH / vivaraNe ca pratikarmavyavasthAyAM brahmacaitanyasyopAdAnatayA ghaTAdisaGgitvam, jIvacaitanyasya tadasaGgitve'pyantaHkaraNAdisaGgitvaM ca varNitamityAhuH / temanA (mAyA ane avidyAne) abheda mAnanArAomAM paNa keTalAka kahe che :--jo ke AkAzAdi prapa canu' upAdAna izvara che teA paNa antaHkaraNAdinA jIva sAthenA tAdAtmyanI pratIti thatI hAvAthI jIva ja temanu (anta;karaNAdittu) upAdAna che. mATe ja adhyAsabha SyamAM antaHkaraNu vagerenA jIvamAM ja ayAsa matAnyeA che. ane vivaNamAM pratikama vyavasthA'mAM brahmacaitanya (viyadAdi sarvAMnuM) upAdAna hAine tene ghaTAdi sAthe (tAdAtmyarUpa) saMsaga ane jIva caitanyane temanI sAthe (tAdAtmya rUpa) saMsaga na heAvA chatAM paNa antakaraNAdi sAthe tAdAtmyarUpa) saMsaga che ema vaNyu che. For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH vivaraNa : mAyA ane avidyAne abhinna mAnIne paNa keTalAka temane bheda mAnanArAo sAthe eTalA aze saMmata che ke brahma viyadAdinuM upAdAna che jyAre jIva antaHkaraNadinuM upAdAna che. viyadAdi IzvarAzrita mAyAnA pariNAma hAI Izvara ja temanuM upAdAna che, jIva nahi ahIM zaMkA thAya ke mAyA ane avidyAne abheda mAnIe te antaHkaraNAdi avidyAnA pariNAma che te paNa IzvarAzrita mAyAnA ja pariNAma hoIne, Izvarane ja antaHkaraNadinI bAbatamAM paNa upAdAna mAnavo joIe. Ane uttara ApatAM kahyuM che ke kartA chuM', huM zvAsa lauM chuM', "huM koNa chuM', "huM mUMguM chuM', "huM skUla chuM', vageremAM antaHkaraNathI mAMDIne zarIra sudhInuM jIva sAthe tAdAmya pratIta thAya che ane jIvamAM temano ayAsa thayo che. mATe jIvane ja temanuM adhiSThAnarUpa upAdAna mAna joIe, Izvarane mAnI zakAya nahi. zaMkarAcArye bra. su. zAMkarabhASyamAM A spaSTa batAvyuM che. vivaraNamAMthI paNa AnuM samarthana maLe che. brahma tenA svarUpacaitanyathI sarvadA sarvAbhAsaka che arthAta sarvajJa che ema kahetAM hoIe te jIvane paNa svarUpautanyathI ja sarvadA sarvadaSTA mAne joIe e doSa AvI paDatAM tenuM samAdhAna vivaraNamAM pratikarmavyavasthAgraMthamAM arthAta jIva prati viSayavyavasthAnuM pratipAdana karatAM karatAM karyuM che. biMbatanyarUpa brahma sarvanuM upAdAna heI tenI bAbatamAM ghaTAdinA tAdAbhyarUpa saMsarganI kalpanA karI che. avidyA vyApaka heIne temAM pratibiMbarUpa jIva paNa vyApaka che tema chatAM ghaTAdi sAthe tenuM tAdAmya nathI. kAraNa ke e temanuM upAdAna nathI. javane te ataHkaraNadi sAthe tAdAmyarUpa saMsaga che ema vivaraNamAM pratipAdita karyuM che. AthI phalita thAya che ke jIva ataH karaNudinI bAbatamAM upAdAna che ane vivaraNakAre paNa ema ja kahyuM che. anyathA jema ghaTAdi sAthe tenuM uparyukta saMsargiva nathI tema antaHkaraNadi sAthe paNa na heta. vyAkhyAkAra kRSNAnaMda ane viSe kahe che ke mAyA ane avidyAne abhinna mAnavAmAM Ave te Izvarane ja sarvanuM upAdAna mAnavo joIe, anyathA jIvAzrita avidyA IzvarA. zrita mAyAthI bhinna che ema mAnavuM joIe. caitanyamAM kAryarUpe pariNamatI prakRtine e Azraya che. e sivAya bIju koI upAdAnatva nathI. tethI mAyA ane avidyAne abheda svIkAra karavo ane jIvane ja anta karaNAdinI bAbatamAM upAdAna mAnava emAM paraspara virodha che ane e mate svIkAravA jevuM nathI ema apadhyadIkSita tameDhavAkiafmAMnA kavi' zabdathI sUcave che. "patawjJAne kALo anarajiyAdi ja khaM vAyujyotirApaH pRthivI vizvasya dhAriNI // " (muNDaka. upa 2.1.3) ityAdizruneH kRtsnavyAvahArikaprapaJcasya brahmaiva upAdAnam / jIvastu prAtibhAsikasya svapnaprapaJcasya ca / 'kRtsnprsktinirvyvtvzo vA (tra. . 2.2, gathi 7. . 26) zudhavane traNa jagadupAdAnatve tasya kAtsnyena jagadAkAreNa pariNAme vikArAtirekeNa For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda amAmAvo vA, ekadezena pariNAma niravayavatvazrutivirodho vA prasajyate ruti pUrvaka "vAmana dvivaM vicitrA fNa (. H. 22, 4, 28) iti sUtroNa vivartavAdAbhiprAyeNa svapnadRzi jIvAtmani svarUpAnupamardanenAnekAkArasthApnaprapaJcasRSTivat brahmaNi viyadAdisRSTirupapadyate iti siddhAntitavAdityanye / emAMthI prANa, mana, sarva Inidra, AkAza, vAyu, teja, pANI ane sarvane dhAraNa karanArI pRthvI utpana thAya che" (muMDaka 2.1.3) ItyAdi zruti che tethI brahma ja samagra vyAvahArika prapaMcanuM upAdAna che, jyAre jIva pratibhAsika ane svapnaprapaMcanuM upAdAna che. enuM kAraNa e ke "pUrepUrA (brahmanA pariNAma)nI prasakti thAya athavA niravayavatva zrutine bAdha thAya" (bra. sU. 2.1. adhi. 7, sU. 26) e adhikaraNamAM brahma jagatanuM upAdAna hoya te tenuM samagrapaNe jagadAkAre pariNAma thAya ane vikArathI atirikta brahmano abhAva mAnava paDe, athavA je brahmane ekadezathI pariNAma thAya che ema mAnIe te brahma niravayava che ema kRti che tene virodha AvI paDe-ema pUrvapakSa prApta thatAM kAraNa ke jema (svapna jonAra) chavAmAmAM tema (brahmamAM) e rIte vicitra STi che" (bra. sU. 2.1.28) e sUtrathI vivartavAdanA abhiprAyathI evo siddhAnta rajU karyo che ke jema svapna jonAra jIvAtmAnI bAbatamAM svarUpano upama kya vinA (svarUpamAM kaI vikAra karyA vinA) anekAkAra svapnasaMbaMdhI prapaMcanI sRSTi sa bhave che tema brahmanI bAbatamAM AkAzAdinI sRSTi saMbhave che tenAthI brahmamAM vikArayukta ke avayavayukta banavAne doSa Ubho nahIM thAya)-ema bIjA kahe che. vivaraNaH have bIje mata rajU kare che je pramANe Izvara ataHkaraNAdinuM paNa upAdAna hoya to ya e kAryamAtranuM upAdAna nathI. svapnaprapaca ane pratibhAsika prapacanuM upAdAna to jIva ja che. apathyadIkSita pratibhAsika ane svapnaprapaMcane judA gaNatA jaNAya che (rajaju-sapa vagere pratibhAsika che)-je ke sAmAnya rIte rajaju-sapadi ane svapna prapaMca banene samAveza kAtibhAsikamAM thAya che. (viyadAdi ane ataHkaraNAdi jenI sattA vyavahAramAM sau svIkAre che tene vyAvahArika kahe che ane tenuM upAdAna Izvara che). [vyAkhyAkAra AmAMthI raste kADhavA mATe "tu' zabda avadhAraNanA arthamAM che ema ghaTAve che-ane jIva ja pratibhAsika svAkha prapaMcanuM upAdAna che']. A mata dharAvanArA bra. sU.mAMthI samarthana si-8 For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 58 * siddhAntarAdghaTTa zodhe che. upana adhikaraNamAM e zaMkA che ke brahma je upAdAna hoya to te pUrepUruM jagata banI jatuM hoya te pUrvarUpathI calita thaI jAya, vikArI banI jAya ane sRSTi pachI brahma rahe ja nahi. ane je te ekadezathI pariName che ane bAkInA bhAgathI avikRta rahe che ema mAnIe te tene niravayava, akhaMDa kahenArI zutine bAdha thAya. Ama koI rIte brahma jagatanuM upAdAna saMbhavatuM nathI. e pUrva pakSa prApta thatAM siddhAnta rajU karyo che ke brahma je dUdha ke pRthvI vagerenI jema upAdAna hoya te tene pariNAmI mAnavuM paDe athavA sAvayava mAnavuM paDe. paNa evuM nathI. jema rajaju, zakti vagere sapa, rajata vageranAM u nAdAna che te rIte brahma jagatane upAdAna che- vivartI pAdAna che. tethI koI doSa saMbhavate nathI. mAramani jaivaM vicitrAvya di satramAM be va che jene A artha karatAM jema' ane tema' evo artha levAne rahe che. jema svapna jonAra jIvanI bAbatamAM rathAdi svapnasuSTi tenA chavacaitanya svarUpamAM kaI vikAra utpanna karyA vinA ja saMbhave che tema bramanI bAbatamAM paNa vikAra utpanna karyA vinA ja jAtajAtanI viyadAdi suSTi saMbhave che. jagatanAM suSTi, sthiti ke saMhAra game te thAya, brahma te sacidAnaMda svarUpa ja rahe che ema kRtithI siddha che e sUtrane artha che. jIva eva svapnadraSTavat svasminnIzvaratvAdisarvakalpakatvena sarvakAraNam phUlya zarira . (4) svapna jonAranI jema jIva ja pitAmAM Izvaratva vagere sarvenI kalpanA karanAro che tethI e sarvanuM kAraNa che ema paNa keTalAka kahe che. (4). vivaraNaH have trIjo pakSa rajU kare che-javarUpa brahma upAdAna che. paripUrNa cidAtmA avidyAthI, avaccheda ke pratibiMbabhAva vinA paNa chavabhAva prApta kare che ane potAne ja sarvezvara kape che. Ama IzvarabhAva prApta karIne te pitAmAMthI ja AkAzAdi sRSTi kalpa che ane pitAne pite ja kapelA IzvarathI bheda, ane pote niyamya che ane Izvara niyAmaka che ema kalpa che-e pramANe kramathI manuSyAdibhAva kalyuM che. jema viyadAdi prapaMcanI vyAvahArika sattA che ane svapnaprapaMca pratibhAsika che e pakSamAM svapnadraSTA chava ja potAne deva, ke manuSya, tiyaMka vagere bhAve, tenuM niyamana karanAra paramezvarUpe, ane tenAthI bhinna vagere tarIke pitAne kare che tenI jema A matamAM mAnavAnuM che. Ama chavabhAva pAmeluM brahma savanuM upAdAna che ema daSTi suSTivAdIo kahe che. A matanI samIkSA karatAM vyAkhyAkAra kRNunanda kahe che ke A pakSamAM jIvathI adhika Izvara nathI tethI Izvara sarva jIvane niyatA che e arthanAM zuti, smRti, sUtra, ' bhASAdinAM vacanane virodha thAya che ane badha-mokSanI vyavasthA paNa u55nna rahetI nathI, A doSa sUcavavA mATe phAyapi vi-Ama paNa keTalAka kahe che' evuM kahyuM che, IzvararUpa brahma savanuM upAdAna che e pakSa ja TakI zake. (4) For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda - (1) ratha "mA tu prati vidyAr (zvetA. 4.20) rUti sute, mAyAjAiyasya ghaTAdiSvanugamAca mAyA jagadupAdAnaM pratIyate, kathaM dropAna | satra pArthatAnAzAtrA mAthA pumakupAramityubhyshrutyuppttiH, sattAjADyarUpobhayadharmAnugatyupapattizca / tatra brahma vivartamAnatayopAdAnam , avidyA pariNamamAnatayA / na ca vivAdhiSThAne pAribhASikamupAdAnatvam / svAtmani kAryajanihetutvasyopAdAnalakSaNasya tatrApyavizeSAditi // (5) evI zaMkA thAya che ke "mAyAne prakRti jANavI" zvetA. 4.10) e zruti che tethI ane mAyAnI jaDatA ghaTAdimAM anugata (cAlu che, UtarI AvelI) che tethI mAyA jagatanuM upAdAna che ema jaNAya che. brahma kevI rIte upAdAna hoI zake? Ane uttara ApatAM padArtha taravanirNayakAra kahe che : brahma ane mAthA ema bane upAdAna che ema mAnIe te bane zruti upapanna thAya che ane (ghaTAda)mAM sattA ane jaDatA e bane dharmonI anugatinI upapatti thAya che. temAM brahma vivartamAna tarIke upAdAna che ane avadyA pariNAma pAmanAra tarIke (upAdAne che). evI zaMkA karavI nahi ke vivaranA adhiSThAnamAM pAribhASika upAdAnatva che. (vivartanA adhiSThAnane upAdAna kahevAmAM Ave che te mAtra pAribhASika arthamAM, sarvasvIkRta arthamAM nahi). (A zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke "potAmAM kAryanI utpattine hetu te upAdAna e lakSaNa tyAM (vivartAdhiSThAnamAM) paNa sarakhI rIte che. vivaraNa: evI zaMkA saMbhave che ke mAyA ja -tuM ne avadhAraNa arthamAM laIne-). jagatanuM upAdAna kAraNa hoI zake kAraNa ke jema upAdAnarUpa mATInI glakSaNatA ghaDAmAM Utare che, anugata che tema mAyAmAM rahelI jaDatA jagatamAM anugata che. ati bhale brahmane, upAdAna kahetI hoya paNa niravayava, cisvarUpa brahma jagatanuM upAdAna hoI zake nahi. AvuM brahma vivoMpAdAna arthAta vivartAdhiSThAna te banI ja zake ema dalIla karavI yukta nathI. kAraNa ke jema pariNAma pAmatI vastune lekamAM sau upAdAna tarIke jANe che, svIkAre che tema vivartanA adhiSThAnanI upAdAna tarIke prasiddhi nathI. tene upAdAna kahe che e to mAtra paribhASA che, je e paribhASAnI kalpanA karanArane mAnya hoya, sarvane nahi. te A zaMkAne uttara vicArake e alaga alaga rIte Apyo che. padArthatatvanirNAyakAra kahe che ke brahmanI sattA ane mAyAnI jaDatA banne jagatanA padArthomAM anugata che tethI brahma ane mAyA banne upAdAna che. brahma vivanA adhiSThAna tarIke upAdAna che, jayAre mAyA For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 siddhAntalezasaMprahaH pariNAma, avasthAntara pAme che e rIte upAdAna che. brahmanu upAdAnata pAribhASika che evI zakA na karI zakAya, potAmAM kAryanI utpattine hetu hAya te upAdAna, arthAt kAya"nA AdhAra hAIne kAya"nI utpattinA hetu hAya te upAdAna--e lakSaNa jeTaluM mAyAne lAgu paDe che teTaluM ja brahmane paNa lAgu paDe che. bannemAM A lakSaNu sarakhI rIte che tethI banne upAdAna che. kecit uktAmeva prakriyAmAzritya jivarta pariNAmopAdAnadvayasAdhAraNamanyallakSaNamAhuH - svAbhinna kAryajanakatvamupAdAnatvam / asti ca prapaJcasya sadrUpeNa brahmaNA vivartamAnena jaDena jJAnena pariNAminA cAbhedaH / 'sana ghaTA, no vaTa' kRti sAmAnAdhiAravAnumavAn / na ca ' tadananyatvamArambhaNazabdAdibhyaH' (bra. sU0 2.1 adhi 6. sa. 14) iti sUtre * ananyatraM vyatireLAmAva', na khalvananyatvamityabhedaM brUmaH, kintu bhedaM vyAsedhAmaH' iti bhASyabhAmatInibandhanAbhyAM prapaJcasya brahmAbhedaniSedhAdabhedAbhyupagame apasiddhAntaH iti vAcyam / tayorbrahmarUpadhammasamAnasattAkAbhedaniSedhe tAtparyeNa zuktirajatayoriva prAtItikAbhedAbhyupagame'pi virodhAbhAvAditi / keTalAka ukta prakriyAnA ja AdhAra laIne vivartIpAdAna ane pariNAmApAdAna bannene sAdhAraNa (bannene lAgu paDe evu) khIju lakSaNa kahe che. peAtAthI abhinna kAya ne utpanna kare te upAdAna. ane prapaMcanA vivartamAna sapa brahmathI ane pariNAmI jaDa ajJAnathI abheda che kAraNu 'sad ghaTa' 'naTa; ghaTa:' e sAmAdhikaraNyanA anubhava thAya che. evI zaMkA thAya ke--'(kAya nuM) tenAthI (kAraNathI) ananyava che. kAraNa ke Ara bhaNu zruti Adi che (bra.sa. 2.1.14) e sUtramAM "ananyatra eTale tenA sivAya abhAva (kAraNa na hoya tA kA hAI zake nahi)"; ananyatvathI ame abheda nathI kahetA paNa bhedano niSedha karIe chIe "--e bhASya ane bhAmatInAM kathanothI brahmathI prapa`canA abhedano niSedha karavAmAM AnyA che tethI te abhedyano svIkAra karavAmAM Ave te apasiddhAnta thAya.' AvI zakA karavI nahi kAraNa ke te enu tApaya brahmarUpa dhamInI sAthe samAna sattAvALA (kA)nA abhedanA niSedhamAM che tethI jo zukti ane rajatanA jevA prAtItika abhedanA svIkAra karavAmAM Ave te paNa virodhanA abhAva che. For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 61 vivaraNa : ukta prakriyA eTale brahma vivartIpAdAna che ane mAyA pariNAme pAdAna che ema mAyA ane brahma banne prapacanAM upAdAna che. pAtAthI abhinna kAya ne utpanna kare te upAdAna; mATI petAthI abhinna evA ghaTane utpanna kare che, mAyA potAthI abhinna evA jagatprapaMcane utpanna kare che. rajju pAtAthI abhinna evA sa`ne utpanna kare che. Ama mAyA ane brahma banne prapaMcanAM upAdAna che. mAtra prapaca brahmanA vivata che, jyAre mAyAne pariNAma che. ahIM za MkA thAya ke dhaTa mATI che', enI jema 'dhaTa brahma' che' evA anubhava thatA nathI ane dhaTa ajJAna che' evA paNa anubhava thatA nathI teA prapaMcane brahma ane ajJAnanI sAthe abheda kevI rIte hoI zake. tene uttara che ke AvA anubhava na thatA hoya te paNa sattvarUpa ane javarUpa brahma ane mAyA sAthe prapaMcanA abhedanA anubhava te thAya ja che--sana ghaTa:, na3: vaTa:'. brahma sarUpa che ane mAyA jaDa che e zrutithI siddha chesatra saucematra mAsIs' (chA. 6.3.1), 'tatananuM modAmam '. pharI zaMkA thAya ke brahmasUtranA ananyatvAdhikaraNanA bhASyamAM zaMkarAcArya ane tenA paranI bhAmatImAM vAthaspatie cipa brahma ane jaDa prapaMcane abheda kevI rIte hAI zake e zakAnA uttara ApatAM karyuM che ke sUtramAM kAyate kAraNathI ananya kahyuM che tene atha eTale ja che ke kAraNanI sattA sivAya kAryanI sattA heAtI nathI ame ananyatvI abheda teA nathI ja samajatA; paNa bhedanA niSedha samajIe chIe ane tethI ja zrutimAM kahyu che ke kAraNu brahmanA jJAnathI sarvanuM jJAna thAya che e upapanna che. kAraNabrahmanu svarUpabhUta sattva e ja kAya nu vAstavika svarUpa che tethI tenuM jJAna thatAM sarvAMnuM tattvataH jJAna thaI jAya che. te te kA`padArthanA asAdhAraNa rUpanA jJAnanI koI jarUra nathI kAraNa ke sava prapaMcanA tattvajJAna mAtrathI ja adritIya brahmanuM jJAna muktinA sAdhana tarIke prApta thAya che. zakarAcArya ane vAcaspatie temanAM kathanA dvArA vAstava abhedane niSedha karyA che eTale vAstava bheda siddha thAya che ane chatAM kAraNu ane AnA abheda svIkArIe te apasiddhAMtanA--potAnA siddhAMtamAM svIkRta nahIM tevI hakIkatane svIkAra karI siddhAMta khATA TharAvyAnA - AkSepa Ave. evI zaMkAnA uttara ApatAM kahyuM che ke jene bheda che e dhamI ane jenAthI bheda che e pratiyeAgI ane vAstava ke satya hAya tA temane bheda vAstava hoI zake. (dhaTanA paTathI bheda--tyAM ghaTa bhedane dhamI ane paTa pratiyeAgI che). ahIM brahma vAstava che te paNa prapaya te! mithyA che ema Ara bhaNuzruti vagerethI samajAya che tethI temanA bheda vAstava hAI zake nahi. ane jema 'A rajata che' emAM rajata ane 'AnA bhrAntisiddha abheda che tema sanlR ghaTa:' emAM Ta ane sarUpa brahmane zrAntisidgha abheda mAnavAmAM Ave te paNa siddhAMtanA virodha sAMbhavatA nathI. vAvAramaLa vizvAro nAmadheyaM vRttiotyeka satyam...e zruti brahmarUpa upAdAna ja satya che, jagatprapaMca mithyA che ema kahe che. bAramaveT sarvam' naida nAnAsti vizvana' vagere zrutithI bhedanA niSedha karavAmAM AvyA che tethI kAya ane kAraNanuM ananyatva mAnavuM joIe. uparanI carcAmAM 'mAyAM tu RRrti vidyAs' zrutimAM mAyAne ja prakRti (mUla kAraNa) kahI che teA brahmane upAdAna kevI rIte mAnI zakAya e zaMkA upasthita thatAM samAdhAna karyu che ke mAyA ane brahma baMne upAdAna che kAraNa ke For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH bannenuM samarthana kRti ane yuktithI thaI zake che. mAyA tumAM tu zabda avadhAraNanA arthamAM nathI (mAyA ja e artha nathI, paNa sadarUpa brahmathI mAyAnI vilakSaNatAne e dyotaka che. brahma vivoMpAdAna che mAre mAyA pariNamI tarIke prakRti che. have bIjA be mata rajU kare che. je pramANe brahma ja upAdAna che, mAyA nahIM tethI brahmanuM A lakSaNa ('gnanAtha rata:') saMbhavatuM nathI evI zaMkAne avakAza nathI. saMkSepazArIrakakRtastu-brahmevopAdAnam / kUTasthasya svataH kAraNatvAnupapatteH mAyA dvAra kAraNam / akAraNamapi dvAraM kArye'nugacchati, mRda iva tadgatazlakSNatvAderapi ghaTe anugamanadarzanAdityAhuH / jyAre saMkSepazArIrakanA kartA kahe che che ke baba ja upAdAna che. kuTasthamAM svataH (potAnI meLe, keInA sahakAra vinA) kAratva anupapanna che tethI mAyA dvAra kAraNa che (upAdAna kAraNa na hovA chatAM dvAra kAryamAM anugata thAya che ) kAraNa ke mATInI jema temAM rahelAM lakSyatva (lIsApaNuM) vagerenuM paNa ghaTamAM anugamana jovAmAM Ave che. vivaraNa : je mAyA vinA ja brahma upAdAna hoya te te ataH pariNamI bane kAraNa ke pariNAmavAda pramANe pariNAma (kAya) ane pariNamI (upAdAna kAraNa, prakRti ne vAstava abheda mAnavAmAM Ave che. Ama je hoya te brahma janmAdi vikAra rahita phUTastha che ema kahenArI yutine bAdha thAya. tethI brahma mAyA dvArA kAraNa che ema mAnavuM yukta che. (sAbhAsametadupajIvya cidadvitIyA saMsArakAraNamiti pradanti dhIrAH / sAbhAsametaditi saMsRtikAraNatve - tAraM ja mavati jhArakhatA dAtu | saMvazAra% 1.223) , ' ' ane upAdAna na hovA chatAM mAyA vyartha nathI. mATI ghaDAnuM upAdAna bane che temAM tene zvatva vagere saMskAra dhAra kAraNa che, kAraNa ke sa skAra nahIM pAmelI keLavavAmAM nahIM AvelI) mATI ghaTAdinuM upAdAna banI zake nahi. tema kUTastha caitanyarUpa brahmamAM. Aropita mAyA brahmamAM jagaTyakRtivane nirvAha kare che. brahmamAM jagatanuM upAdAna thavAnI zakyatA lAve che, tethI tene ThAra kAraNa tarIke svIkAravAmAM Ave che. mAthAM tu vrata vidyA t e zutimAM brahmamAM rahelI upAdAnatAnI mAyA nirvAhaka che teTalA mAtrathI mAyAne prakRti kahI che te upapanna che. ane e arthamAM ja tene brahmanI zakti kahI che -mAyA pite prakRti nathI paNa prakRtivanI nirvAhaka che e arthamAM ene brahmanI zakti kahevAmAM Ave che, -ADA viMvidhaiva prayate.' (vetAzvatara u5, 6.8). mATI vageremAM rahelI zakti koI kArya gati upAdAna hoya evuM kaI jANatuM nathI. Ama mAyA brahmanI zakti che, te pite upAdAna heya e saMbhavatuM nathI. For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda ahIM zaMkA thAya ke mAyAne prakRti mAnavAmAM na Ave te jagatanuM koI pariNAmI upAdAna nahIM rahekAraNa ke brahmane zruti kuTastha kahe che tethI e pariNamI upAdAna nathI ja. A zaMkAne uttara che ke vAcaspatinA matamAM che tema cit upara adhyarata (Arapita mAyA jene viSaya banAve che te brahmane mAtra vivata svIkArI zakAze. saMkSepazArIrika graMthamAM koIka jagyAe mAyAne pariNamI kahI che tyAM anya matanA abhiprAyathI tema kahyuM che ema samajavuM tethI keI muzkelI nathI. jaDa mAyA jagata nuM upAdAna na hoya te prapacamAM jaDatA na hoya evI za kAnA uttaramAM kahyuM che ke upAdAna nahIM evuM dvArakAraNa paNa kAryamAM anusmRta thatuM jovAmAM Ave che; mATImAM raheluM gleNutva (lIlApaNuM) ghaDAmAM anugata thAya che ema jaIe chIe. juo saMkSepazArIrika : upAdAnatA cetanasyApi dRSTA yathA svapnasameM vicitre pratIcaH / / : yathA corNanAbhasya sUtreSu puMsAM yathA kezalomAdisRSTau ca dRSTA // (1.545) ajJAnatajaghaTanA cidadhikriyAyAM dvAraM paraM bhavati naadhikRttvmsyaaH| . nAcetanasya ghaTate'dhikRtiH kadAcit kartRtvazaktivirahAditi vakSyate hi / / (1.555) [cetana paNa upAdAna banatuM jovAmAM Ave che jema ke vicitra svapnasRSTimAM pratyagAmAM upAdAna che, tAMtaNuonI bAbatamAM karoLiye upAdAna che. keza, lema vagerenI suSTimAM puruSa upAdAna che. ajJAna ane tenAthI utpanna thayele saMbaMdha citane adhikArI banAvavAmAM kAra che paNa te (pate) adhikArI nathI. acetanane kayAreya adhikAra saMbhava nathI kAraNa ke temAM ktatva zaktine abhAva che ema kahevAmAM Avaze. (Ama mAyA pote upAdAna nathI paNa brahmamAM adhikAritAnI saMpAdikA che.] vAcaspatimizrAstu-jIvAzritamAyAviSayIkRtaM brahma svata eva jADyAzrayaprapaJcAkAreNa vivartamAnatayopAdAnamiti mAyA sahakArimAtram , na kAryAnugataM dvArakAraNamityAhuH / vAcasapati mizra to kahe che ke jIvAzrita mAyAthI viSayakRta brahma svataH ja jaDatAnA AzrayabhUta prapaMcAkAre vivartamAna thatuM hoIne upAdAna che; tethI mAyA mAtra sahakArI che, te kAryAnugata dvArakAraNa nathI. vivaraNa: nAvizA zraddhAzrayA vui nIve, sA nivanItyuwte tenA niyazudvameva brahmA -mAmatI ? 2.4, pR. 125. yathA rajjvajJAnasahitarajjAdAnA dhArA raNvAM satyAmamti, rajjvAmeva ca lIyate, evamavidyA. sahitabrahmopAdAnaM jagad brahmaNyevAsti, tatraiva ca lIyata iti siddham / bhAmatI 1.1.2, pR. 95. juo vaLI mAmati 2.1.22 ane mAmasIne maMgalaplekaanirvAdacAvicAudUta viyartha kamarato viva...... ane tenA para ka5ta. For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH vAcaspatimizra mAyAne jIvAzrita kahe che tenI bAbatamAM nIce pramANe zaMkA thAya--akSara brAhmaNamAM (bRhad 3.8) AkAza zabdathI vAgye mAyAnuM akSara za dathI vAya nityacaitanyamAM Azrita tarIke pratipAdana che, tethI tene jIvAzrita kevI rIte mAnI zakAya. vaLI ema mAnIe to mAfyanaM tu mezvaram e zrutine virodha thAya. uparAMta je jIva mAyAne Azraya hoya te jIva ja jagat nuM upAdAna hoya, kAraNa ke prapaMca mAyAne pariNAma che. "jIvAzrita mAyAthI viSayakRta brahma " e matamAM mAyAne brahmanI upAdhi tarIke svIkAra nathI karyo tethI A matamAM brahmane niyantA, jagakartA vagere mAnI zakAze nahi. A zaMkAne uttara che ke " jIvAzrita' padathI jIvaviziSTacaitanyAtritatva vivakSita nathI paNa akSarabrAhmaNa pramANe maitanyAzritatva ja vivakSita che. jIva te mAyA padathI samajAtI avidyAnI aita-yamAM vRttinuM avachedaka che -jIvavathI avachinna tanyamAM avidyA hoya che-) tethI jIvAzritamAyA" ema kahyuM che. evI zaMkA karavI nahi ke mAyAne paNa catanyamAM jIvatvanI vRtinI avacchedaka kahevI paDaze (-tanya mAyAthI avacchinna hoya te temAM jIvatva hoya) tethI anyonyAzraya deSa AvI paDaze A zaMkA barAbara nathI. dravya ane guNAzrayavanI jema paraspara sthitinA prayojaka tarIke parasparanI apekSArUpa anyonyAzrayatva che te doSa nathI. parasparAzrayatna (anyonyAzrayatna) utpatti ke jJaptinI bAbatamAM deSa saMbhave che paNa te te ahIM che nahi kAraNa ke avidyA ane jIvavA anAdi che ane nityasAkSIthI bhAsya chejIvatvane avidyAnI sthiti prati niyAmaka kaHpavAnI jarUra nathI evI zaMkA karavI nahi kAraNa ke ema mAnavAthI brahmamAM avidyAnI sthitinuM nivAraNa thAya che. brahma te nirdoSa che (-niravartha nirajJA e zruti chetethI e avidyArUpa doSano Azraya hoya e upapanna nathI, Ama mAnavAthI "mAyitraM tu kaddaram' e zrutine virodha thaze ema kahevuM paNa barAbara nathI. "ii dhanI phevaramAM devadatta gRha vagereno Azraya na hovA chatAM na pratyaya "svasvAmibhAva' rUpa anya saMbaMdhane baMdhaka che; tema mahezvara zabdathI vAyu bahma mAyAne Azraya na hovA chatAM viSayaviyibhAva rU5 anya saMbaMdhanA bedhaka tarIke mAyinam e zrutinI u5patti che-mAyAviSayakRta brahma. prapaMcane jIvAzritamAyAviSayakRta brahmane vivartamAtra mAnavAmAM Ave to jIvane jagat nuM upAdAna mAnavuM paDaze ema kahevuM barAbara nathI. mAyA brahmanI upAdhi na hoya te paNa sarvaniyatRtva, savakatRtva vagerenI brahmanA dhama" tarIke ka95nA karavAmAM Ave che te chavAbitAvidyAviSayakRta brahmanA vivata tarIke, jIvAzrita avidyAnA pariNAma tarIke nahi kAraNa ke temane jIvanA dharma tarIke anubhava thato nathI. zAstra paNa brahmane viSa sarvajJatva, sarvakatRtva, sarvaniyatRtva AdinI kalpanA kare che. tethI siddha thAya che ke jIvAzrita mAyAthI viSavIkRta brahma prapaMcAkAre vivartamAna thatuM hoI upAdAna che. Ara bhaNAdhikaraNabhASyamAM (2.1.14-20) zaMkarAcArye kahyuM che ke bhUla kAraNa ja antima kArya sudhI te te kAryAkAre naTanI jema sarva vyavahAranuM Aspada (bhAjana, pAtra) bane che. naTanuM pitAnuM sAcuM rUpa prekSake jANatA nathI ane tene rAma, harizcandra vagere abhinaya asatya rUpathI jANe che tema cho brahmanuM satyarUpa jANatA nathI paNa tene AkAzAdi prapaMcAkAre jANe che ane tene mATe AkAzAda zabdone prayoga thaI zake ema mAne che, For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda kalpatarumAM amalAnande kahyuM che : svazaktyA naTavad brahma kAraNaM zaGkaro'bravIt / jIvabhrAntinimittaM tad babhASe bhAmatIpatiH // ajJAtaM naTavad brahma kAraNaM zaGkaro'bravIt / jIvAjJAtaM jagadbAjaM jagau vAcaspatistathA / ( kalpataru 2.1.19 ) have mALyAM tu prakRtti vidyAt e zruti pramANe mAyAne ja mukhya arthamAM upAdAna mAnIe to paNa sammAisya vataH e brahmanu lakSaNa sa MbhavatuM nathI ema nathI ema siddha karanAra prakAzAnandanA mata raju kare che H siddhAntamuktAvalIkAstu -- mAyAzaktirevopAdAnaM na brahma tadetad brahmApUrvamanaparamabAhyam' (bRhad . 2.5.19) ' na tasya kArya karaNaM ca vidyate'.. (zvetA. 6.8) ityAdizruteH / jagadupAdAnamAyAdhiSThAnatvena upacArAdupAdAnam, tAdRzamevopAdAnatvaM lakSaNe vivakSitamityAhuH ||5|| jyAre siddhAntamuktAvalInA kartA kahe che ke mAyAzakti ja (mukhya artha mAM) upAdAna che, brahma nahi. 'te A brahma pUrta (kAraNa) vinAnuM, apara (kAya*) vinAnuM, khAhya vinAnuM che,' (bRhad. 2.5.19), 'tenuM ka naththuM, ane karaNa (jagatsA8sAdhana) nathI ' (zvetA. 6.8) ityAdi zruti che. jagatUnA upAdAna kAraNe mAyAnuM adhiSThAna hAvAne kAraNe brahma upacArathI (gauNu ke bhAkta artha mA) upAdAna che; (ane) tevuM ja upAdAnatva ( jaMganA upAdAna kAraNu mAyAnuM AdhaSThAna hAI upAdAna kahevAvuM te) lakSaNamAM vikSita che. (5) 5 vivaraNa : siddhAntamuktAvalInA kartA prakAzAnanda pramANe anAdi aniva cIya sAyA ke avidyA ja jagattu upAdAna kAraNa che, brahma nahi kAraNa ke phUtha brahma kAryakAracI vilakSaNa che. jyAM tene upAdAna kahevAmAM Ave che tyA A ajJAna (avidyA, mAyA)nuM adhiSThAna hAi te tana upacArathI athAt gANu bhAkta arthamAM upAdAna kahevAmAM Ave che ane A ja nannAtha" yataH e lakSaNathA vivakSita che (juA siddhAntamuddAvalI pR. 116-118 cAkhabhA AriyanTAliyA, 1975). (5) jIvAzrita mAyA uparanI carcAmAM, jagatanA upAdAna tarIke Izvarano ullekha karyA che; vageremAM jIvane ullekha paNa che. have temanA svarUpanuM nirUpaNa kare che : (6) gatha 4 ra: jo vA navA / trota prastAviraneanaadirnirvaacyaa bhUtaprakRtizcinmAtra sambandhinI mAyA / tasyAM citpratibimba IzvaraH tasyA eva paricchinnAnantapradezeSyAvaraNa vikSepazaktimatsu avidyAbhidhAneSu citratibimbo jIva iti // si-9 For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAmsalezasamahaH have prazna thAya ke Izvara kaNa ke jIva koNa? A bAbatamAM prakAvitraNamAM kahyuM che ke anAdi anirvacanIya ane bhUtanI (kArya mAtranI). prakRti mAyA cina mAtra sAthe saMbaMdhavALe che. temAM citanuM pratibiMba te Izvara. tenA ja avidyA nAmanA AvaraNazakti ane vikSepazaktivALA paricichanna, ananta pradezamAM citanuM pratibiMba. te jIva. - vivaraNa : "yAM tu vizAta yutimAM bhUta, (utpanna thayelI vastu)nI prakRti (maLa kArisaraNI tarIke prasiddha mAyAmAM caitanyanuM pratibiMba te Izvara. ahIM zaMkA thAya ke e ja kRtimAM "mAyirna tu maghezvara' ema kahyuM che temAM mAyAnuM IzvarAzrita tarIke pratipAdana che, te Izvara mAyAmAM pratibiMbarUpa kevI rIte heI zake tenA uttaramAM kahyuM che ke mAyA citmAtra saMbaMdhinI che arthAta ciH mAtrAzrita che. "mAtra padathI biMbavAdine vyavaccheda karyo che zrutima cahera" pakache tene lakSaNathI citmAtra artha che mAyA sAMgane mAnya pravRtti mA sarasthI-emabAvavA tene anirvAcya anirvacanIya kahI che. mAyA brahmaetanmathI vastutaH bhinna nathI kAraNa ke brahma sivAyanuM badhuM miyA che ema kRti che tethI tene brahmathI vastuta: bheda saMbhava nathI, mAyA brahmathI abhinna paNa nathI kAraNa ke caitanya ane jaDanuM aikaya hoI zake nahi. tanyathI bhinna bhinna che ema paNa na kahevAya kAraNa ke bhinnatva ane abhinnatva virodhI heIne eka sAthe saMbhave nahi. e ja rIte mAyA satA nathI kAraNa ke sata mAnatAM atazrutine virodha thAya; mAyA asata paNa nathI kAraNa ke asat heya ne bhUtaprakRti hoI zake nahi. sadasata paNa nathI kAraNa ke sattva ane asatvane ekamAM virAdha che. e pramANe mAyA sAvayava (avayavo vALI) nathI kAraNa ke sAvayava hoya te sAdi (uttivALI heya) ane temAM pratibiMbabhUta Izvara paNa sAdi te joIe. vaLI mAyA sAdi hoya to tenI prakRti tarIke anya mAyAnI apekSA rahe ane tenI prakRti tarIke anya mAyAnI apekSA rahe ane tenI prakRti tarIke vaLI anya mAyAnI apekSA rahe ema anavasthAne sagA thAya mAyA niravayava paNa nathI, kAraNa ke niravayava hoya te prakRti naya--lekamAM sAlmavA padArthone kAraNuM banatAM joIe chIe. sAvayava niravayava paNa na hoI zake kAraNa ke sAvayatva ane niyatvano ekamAM virodha che. Ama mAyAnuM keIsati nivacana (pramANika nimaNu samajUtI) karI zakAtuM nathI tethI te anirvAya che jIva e sIdhuM mAyAmAM paDeluM pratibi ba nathI paNa mAyAnA parichinna Atata mahesAmAM paDela citmatibiMba che. A pradeze paricchinna che. tethI, temAM pratibiMbarUpa jIva paNu parichinna tarIke lakhadha thAya che. bra s zAMkarabhASyamAM jIvonuM parichinna tarIke nirUpaNa che. "sarvatra prasidravajJAnta' (bra. su 1 2. adhi 1, sU. 1) e adhikaraNamAM satramAMne "zArIra" zabda samajAvatAM zaMkarAcArye kahyuM che ke "zarIramAM heya te zArIra tuja sthira paNuM zarIramAM che. te khare; paNa te satagata, vibhu heI zarsaramAM ja che. ema nakAla mAre jIva. te zarIramAM ja che. tenA bheganuM adhiSThAna karate hoI anyatra nathI. evuM ja zundhAdhikaraNanA bhASyamAM paNa kahyuM che (1. 3. adhi 1, sU. 1). ahIM e dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke paTanA AraMbhaka tatuonI jema ayAnA pradeza nathI kAraNa ke te anAdi che, paNa mAyAmAM AvaraNa ane vikSepazaktio anaMta For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maka padi che ane vikSepAvaraNazaktivALA bhAgo te ja tenA pradeza tarIke vivakSita che. brahmacaitanyanA AvaraNane anukula zakti te AvaraNa ati AvaraNa eTale "brahma nathI, prakAzatuM nathI' e vyavahArane 5 hevuM. vikSepa padathI te te jIvatAM asAdhAraNa duHkhAdi vidhvati che. tene anukUla zakti te vikSepazakti. (basU. zAMkarabhASya 1.4 adhi. 1, sa 1) vageremAM jIvanI upAdhi tarIke avidyAne ullekha che tethI ahIM spaSTatA karI che ke mAyAnA uparyukta pradezane mATe avidyA zabda vaparAya che tethI kaI virodha nathI. (juo prakaTAvivaraNa, pR 7, madrAsa, 1935). eka ja mUlaprakRtimAM pradezapradezi bhAvathI anirvacanIya cheda kalpIne jIvananuM pratibiMba tarIke nirUpaNa karyuM. have e ja mUlaprakRti mAyAmAM bIjI rIte rUdatIkAmanA karIne temanuM upapAdana kare che- tattvaviveke su-triguNAtmikAyA mUlaprakRteH "jIvezAkAmAsema karoti mAyA cAviyA ca svayameva bhavati" iti zrutisiddhau dvau "rUpa- . bhedau / rajastamo'nabhibhUtazuddhasatvapradhAnA mAyA, tadabhibhUtamalinasattvA vighati mAyAvighAme parivaNa, mAdhApattivika sthiratA, Aiprtibimbo jIva ityuktam / jyAre taravavivekamAM triguNAtmaka mUlaprakRtinA " (mUlamati) jIva ane Izvarane AbhAsathI kare che ane pote mAyA ane avidyA bane che e atithI siddha be rUpabheda (judAM rU5) che. rajasa ane tamasUthI abhibhUta nahi tevA zuddha sattAnA prAdhAnyavALI te mAyA; temanAthI (rajavyuM ane samasa)thI abhibhUta malinasattva vALI e avizA-ema mAyA ane avidhA bheda kalpI bhayamAM cinuM) pratibiMba te Izvara, ane avidyAmAM pratibiMba te jIva-ema kahyuM che. - vivaraNa: "tatvavivekathI vidyAreyasvAmInI paMcamInuM prathama prakaraNa -abhipreta che ema lAge che. chellAkanA mate paMcakahImAM saMkalita mazAlana zAlaga kartAnI racanA che paNa e kartAe bhulAI gayA ane te prakaraNa saMmilita rUpamAM vihAra svAmInA graMtha tarIke jANutA thayAM tethI ja siddhAMtalerAsaMgrahamAM ane anyatra "paMcapImAM kahyuM che ema na kahetAM ttavavivekamAM kahyuM che' ityAdi prakAranuM nAma laIma pAka che. chatAM A eka mat che. paMcadazI vidyAraNyasvAmInI kRti tarIke jANItI che. mAyA ame avizAma bheda mATe juo : satvazuddhatyavizuddhibhyAM mAyA'vidyA ca te mile| mAyAbimbo vazIkRtya tAM syAt sarvajJa IzvaraH / / avidyAvazagastvanyastadvaicitryAdanekadhA / sA kAraNazarIra syAt prAjJastatrAbhimAnavAn / / (paJcadazI-tattvaviveka, 17-18) 4 juo vRfhoraratApovanikata, 9. For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH 5 -1 : siva, rajasa tamasanI sAmyavasthA mUla prakRtimAM hoya che. rajasa ane tamasUthI tiraskRta ke abhibhUta satvane malina karyuM che ane evA sattvavALI te avidyA; rajansa ane tamesathI abhibhUta na thavuM tene ja sattvanuM zuddhatva karyuM che; zuddhasarvapradhAna te mAyA. hai ekaiva mUlaprakRtivikSepaprAdhAnyena mAyAzabditezvaropAdhiH, AvaraNaprAdhAnyenAvidyA'jJAnazabditA jIvopAdhiH / ata eva tasyA jiiveshvrsAtharfmAtrasazvaviDa gIrava ajJas" ti ajJAna"smbndhaanubhvH, nezvarasyeti jIvezvaravibhAgaH kacidupapAditaH / / eka ja mUlaprakRti vikSepanA prAdhAnyathI "mAyA" zabdathI vAcya che ane IzvaranI upAdhi che; ane AvaraNanA prAdhAnyathI "avidyA "ajJAna zabdathI vAryA che ane jIvanI upAdhi che. tethI ja tene (mUlaprakRtine) jIva ane Ivarane sAdhAraNa cinmAtra sAthe sa baMdha hovA chatAM paNa jIvane ja "hu ajJa chuM e ajJAnanA saMbaMdhane anubhava thAya che, Izvarane thato nathI--ema jIva ane Izvarana vibhAganI upapatti kyAMka batAvI che. - vivaraNaH jIva ane IzvaranI upAdhibhUta prakRti pratibiMbarUpa jIva ane Izvarane sAdhAraNa bibacaitanyamAM Azrita hovA chatAM jIvane ja ajJAnanA sabaMdhane anubhava thAya che kAraNa ke AvaraNazaktinA prAdhAnyavAvALI prakRti jene ajJAna kahe che te tenI upAdhi che), paNa Izvarane thatuM nathI (kAraNa ke AvaraNazaktine IzvaranI upAdhikeTimAM anupraveza nathI), Ama Izvara ane jIva prati prakRti sAdhAraNa hovA chatAM eka sarvajJa che jyAre bA ana che e vilakSaya kRtisiddha che te kevI rIte saMbhave e zakAne koI zaMkA nathI, saMkSepazArIrake tu 'kAryopAdhirayaM jIvaH kAraNopAdhirIzvaraH' iti zrutimanusRtyAvidyAyAM citpratibimba IzvaraH antaHkaraNe citpratibimbo jIvaH / na cAntaHkaraNarUpeNa dravyeNa ghaTenAkAzasyeva caitanyasyAvaccheda. sambhavAt tadavacchinnameva caitanyaM jIvo'stviti vAcyam / iha paratra / "jIvabhAvenAvacchedyacaitanyapradezasya bhedena kRtahAnAkRtAbhyAgamaprasaGgAt / pratibimbastUpAdhergatAgatayoravacchedyavanna bhidyate iti pratibimbapakSe nAyaM doSa ityuktam / , evamukteSveteSu . jIvezvarayoH pratibimbavizeSatvapakSeSu yat bimbasthAnIyaM brahma tat muktaprApyaM zuddhacaitanyam // For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 69 sakSepazArIrakamAM te kahyuM che ke 'kAryapAdhika A jIva ane kAraNeApAdhika izvara' : zruti anusAra (kAraNu) avidyAmAM cit nu* pratiSi'kha e izvara ane (avidyAnA kAryAM) antaHkaraNamAM citnuM pratibiMba te jIva. evI zaMkA na karavI joie ke jema ghaTathI AkAzanA avaccheda thAya che tema anta:karaNarUpa dravyathI caitanyane avaccheda sabhave che tethI anta:karaNathI avacchinna ja (--arthAt temAM pratibi Mbita nahIM"--) caitanya te jIva ema bhale haiM|. ( A zakA kharAkhara nathI) kAraNa ke (Ama mAnIe te!) A leAkamAM ane paraleAkamAM jIvabhAve avacchedya rItanyapradezanA bheda hAvAthI kRtahAna ane akRtAbhyAgamane prasaMga thaze. jyAre upAdhinuM gamana ane Agamana thAya te paNa acchedyanI jema pratibiMba bhinna banatu nathI tethI pratiSi'ba-pakSamAM A doSa nathI. (A sakSepazArIrakakAranA mata che). Ama A upara kahelA padmA jemAM jIva ane Izvara pratibiMbavizeSa che temAM je khi basthAnIya brahmA che te muktoe prApta karavAnuM zuddha caitanya che. vivaraNa : 'nIlezayAmANenoti mAyA cAviyA ameya mati' e zrutithI jIva ane Izvara banne pratibiMba tarIke jJAta thAya che. jyAM biMba (caitanya) eka hrAya tyAM upAdhinA bheda vinA pratibiMbanA bheda salave nahi tethI jIva-pratibibane mATenI upAdhi mAyA che. ane izvara-pratibiMbane mATenI upAdhi avidyA che, ane mAyA' parathI mAyAnuM kAryaM antaHkaraNa vivakSita che. A zrutimAM mAyA ane avidyAne mUlaprakRtithI abheda kahyo che te bAbatamAM ema samajavAnu` che ke mUlaprakRti ane avidyAnA mukhya abheda che tevA mAyA zabdathI vivakSita antaHkaraNa ane mUlaprakRti vacce nathI teA paNa prakRtivikArabhAvathI prayukta abheda teA che ja tethI koI muzkelI nathI. varacchedavAdI evI dalIla karI zake ke avidyAthI avacchinna caitanya ja Izvara ane anta:karaNathI avacchinna caitanya ja jIva ema upapatti batAvIe te vadhArAnA pratibiMbanI kalpanA karavAnI jarUra na rahe; pratibiMba mAnavAmAM tA gauravanA doSa che paNa A dalIla barAbara nathI kAraNa ke avaccheda mAnIe tA A lAkamAM brAhmAdi zarIramAM rahelA antaHkaraNathI avacchinna caitanyapradeza ka'nA kartA che ane paraleAkamAM devAdizarIramAM rahelA antaHkaraNathI avacchinna caitanyapradeza kama" karyA vinA bhAktA che. Ama jeNe kama' ka' che tena tenA phLatA bhega nathI (kRtahAni) ane jeNe krama" nathI kayu tene pote nahI karelA kamanA phaLanI prApti thAya che (akRtAbhyAgama). Ama kRta-hAni ane akRta-abhyAgama e deSa AvI paDe che. avacchedaka ghaTanu sthAna-parivata na thAya paNa tenAthI avacchinna AkAza pradezanuM gamana jovAmAM nathI AvatuM; tema brAhmaNu zarIramAM rahelu antaHkaraNa paralokamAM jAya che ema mAnI zakAya paNa tenAthI vacchinna cipradezanuM paNa tyAM gamana mAnI zakAya nahi (- MAkAza ane caitanya vibhu, sarvAMgata hoIne gamana Agamana sabhavatAM nathI). tethI vacchinna citpradeza judA che ane kama' karanAra eka ane tenuM phaLa bhAgavanAra khIjo evuM thaI jAya. paNa pratiSe ba tarIke upapAdana karavAmAM A doSa nathI. sUryAdinA pratibiMbavALA jaLathI bharelA ghaDAne khIjI jagyAe laI javAmAM Ave te paNa pratibiMbamAM bheda dekhAtA nathI. tema antaHkaraNu For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 siddhAntalezasamahaH A lekamAMthI paralokamAM jAya te paNa temAM pratibiMbita cita jema chava kahe che tene me nahI yAya.4 caMdrAdinAM pratibiMbavALAM jaLapAtramAMthI ekane nAza thAya che temAM rahela tarIke jJAta thatA pratibiMbane biMbanI sAthe ekIbhAva pratyakSa anubhavAya che tema bIjAM pratibiMba sAthe tene ekIbhAva thato nathI; te ja pramANe pratibiMbarUpa chavane paNa videhakevalyanA samaye 'biMbabhUta zuddha brahma sAthe ekIbhAva thaze, paNa te pratibiMbarUpa Izvara nahIM bane. ahIM eTaluM dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke biMbatvathI viziSTa zaitanya zuddha hoI zake nahi, tethI ahI zuddha padathI "sarvatva sarvastRtvAdi dharma rahita' ema samajavAnuM che. citradIpe-jIva Izo vizuddhA cit iti traividhyaprakriyAM vihAya yathA ghaTAvacchinnAkAzo ghaTAkAzaH, tadAzrite jale pratibimbitassAbhranakSatro jalAkAzaH, anavacchinno mahAkAzaH, mahAkAzamadhyavartini meghamaNDale vRSTilakSaNakAryAtumeyeSu jalarUpatadavayaveSu tuSArAkAreSu pratibimbito meghAkAzaH iti vastutaH ekasyApyAkAzasya cAturvidhyam, tathA sthUlasUkSmadehadvayasyAdhiSThAnatayA vartamAnaM tadavacchinnaM caitanyaM kUTapannivikAratvena sthita kUTastham, tatra kalpite'ntaHkaraNe pratibimbitaM caitanya saMsArayogI jIvaH, anavacchinnaM caitanyaM brahma, tadAzrite mAyAtamasi sthitAsu sarvaprANinAM dhIpAsanAsu pratibimbitaM caitanyamIzvaraH iti caitanyasya cAturvidhyaM parikalpyAntaHkaraNadhIvAsanoparatAjJAnopAdhibhedena jIvezvara vibhAgo darzitaH / citradIpamAM "jIva, Izvara, vizaddha cita" e saividhyanI prakriyA choDIne (caitanyanI caturvidhatA ka9pI che). jema ghaTaNI avacchinna AchAza te ghaTAdaka, temAM Azrita jaLamAM vAdaLa ane nakSatra sahita pratibiMbita AkAza te jalAkAza, anavachinna te mahAkAza, (ane) mahAkAzanI madhyamAM rahela bheghamaMDaLamAM vRSTirUpa kAryathI jenuM anumAna thaI zake che tevA tenA jalarUpa adhyo ke je tuSArAkAra che (-ane tethI sUma hAIne dekhAtA nathI, teomAM x so saMkSepazArIraka 2.176. spaSTaM tamaHsphuraNamaya na tatra tadvat sarvezvare taditi tatra niSidhyate tata / bimbe tamonipatite pratibimbake vA dehadvayAvaraNavarjitacitsvarUpe // bhane tenA 52 madhusUdana sarasvatIta sArasaGgraha. For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pacchika 71 pratiSimita AkAza te meghAkAza --Ama AkAza vastutaH eka hAvA chatAM tenI catuvidhatA che. tevI rIte sthUla ane sUkSma e e dehanA adhiSThAna tarIke rahelu tenAthI avacchinna caitanya phUTa (lAhaghana.)nI jema nivikAra tarIke raDeluM. te kUTastha, temAM kalpavAmAM AvelA antaHkaraNamAM pratibiMbita caitanya te sasArI (sa"sAra sAthe sa''dha vALA) jIva; anavacchinta caitanya te brA; (ane) temAM Azrita mAyA nAmanA tamamAM rahelI sa prANIonI dhIvAsanAomAM pratiSi'khita ratanya te Izvara--Ama rIMtanyanI catuvidhatA kalpIne ataHkaraNa ane dhIvAsanAne raga jene lAgyA che evu ajJAna e e upAdhinA bhedathI jIva ane IzvaraneA vibhAga batAvavAmAM Avye che. vivaraNu : AkAzanuM pratibiMba dhaDAnA jaLamAM nathI hotuM evI zaMkAne nirAsa karavA mATe vAdaLa ane nakSatra sahita pratibhita AkAza' ema kahyuM che, jaLamAM vAdaLa ane nakSatranuM pratiMbi Mba dekhAya che tyAre temanI sAthe AkAzanu pratibiMba paNu dekhAya che ja. medhama MDaLamAM je tenA jaLarUpa avayava che temAM pratibibata AkAza te medhAkAza ema saMbadha yAjavAnA che. kSaNu, rasana; cakSu, maiAtra, tvak nAmanI pAMca jJAnendriya, vAd, pANi (ca), pAda, pAyu, upastha nAmanI pAMca kame`ndriya, prANa, apAna, samAna, byAna, udyAna e pAMca vAyue ane mana ane buddhi e me antaHkaraNA--e 17 maLIne liMgazarIra bane che. upameya ane upamAnanuM sArUpya pUrepUra che. sthUladeha ane sUkSmadehathI acchinna te upamAnamAMnA baTAkAzane sthAne Avatu N (baTAkAzasthAnIya) kUTastha A be dehanuM adhiSThAna hoIne caitanya, temanAthI avacchinna che. phUTa eTale eka cesa. prakAranA lAkaDAnA cAThAmAM lAgelA lADupiMDa; phUTastha eTale phUTanI jema acala rahe che te. e phUTasthamAM kapita ghaTagata jalAkazAnIya sa MsArAI jIva. phUTasthane saMsAra heAya te upapatna nathI tethI javatI kalpanA karI che. mahAkAza. sthAnIya brahmane Atrita medhama Dala thAnIya mAyA nAmanuM tamasa temAM rahela tuSArasthAnIya dhIvAsanAmAM pratibiMbita te medhAkAzasthAnIya Izvara; ane dASTAnti mahAkAzAnIya brahma che. antaHkaraNurUpa upAdhivALuM aitanya te jIva; ane dhIvAsanAthI uparakta ajJAnarUpa upAdhivALu caitanya te riDha Ama. upAdhibhede karIne jIva ane IzvaranA vibhAga khatAnyA che. jAgRt ane svapna ema e avasthAmAM rahelAM sthUla anta:karaNI te dhI(A), temanI suSupti avasthAmAM rahelI je sUkSma avasthAo te 'vAsanA'thI vivakSita che. dhIvAsanA ana Mta che. tethI temAM pratibiMbita caitanya arthAt Izvara, pazu aneka thaze evI zakAnI vyAvRtti karavA mATe vAsanAthI uparakta ajJAnane upAdhirUpa mAnyuM che. jue pannuzInuM citrahIna prakaraNa : kUTastha brahma jIvezASityeSaM viccaturvidhA / ghanazamahAkAzau jalAkAzAbhrakhe yathA // 18 // ghaTAvacchinnakhe nIraM yattatra pratibimbitaH / sAnanakSatra Akozo jalAkAza udIryate // 19 // For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 siddhAntalezasaGgrahaH mahAkAzasya madhye yanmeghamaNDalamIkSyate / pratibimbatayA tatra meghAkAzo jale sthitaH ||20|| meghAMzarUpamudakaM tuSArAkArasaMsthitam / tatra pratibimbo'yaM nIratvAdanumIyate // 21 // adhiSThAnatayA dehadvayAvacchinnacetanaH / kUTavannirvikAreNa sthitaH phUMTastha ucyate ||22| kUTasthe kalpitA buddhistatra citpratibimbakaH / prANAnAM dhAraNAjjIvaH saMsAreNa sa yujyate // 23 // jalavyomnA ghaTAkAzo yathA sarvastirohitaH / tathA jIvena kUTasthaH so'nyonyAbhyAsa ucyate // 24 // [chellA zleAkamAM kahyuM che ke jema jalAkAzathI baTAkAza pUrepUruM tiAhita thAya che tema jIvathI phUTastha tiAhita thAya che (tethI tenA anubhava thatA nathI). Ane anyAnyA dhyAsa che]. AgaLanA mAmAM biba-pratibiMbane bhedamAtra kalpita che, svataH temane abheda ja che e siddha karIne, A matamAM tenAthI eka vizeSatA kahI che. te caitanyanI catuvidhatA. bIjI vizeSatA te pratibiMbanu mithyAtva. ayaM cAparastadabhihito vizeSaH - caturvidheSu caitanyeSu jIvaH 'aham' iti prakAzamAnaH kUTasthe avidyAtirohitAsaGgAnandarUpavizeSAMze zuktau rUpyavadadhyastaH / ata evedantvarajatatvayorivAdhiSThAna sAmAnyAMrArAdhyastavizeSAMzarUpayoH svayantvAntvayoH sahaprakAzaH 'svayamahaM karomi' ityAdau / ahantvaM hyadhyasta vizeSAMzarUpam, puruSAntarasya puruSAntare ' aham' iti vyavahArAbhAvena vyAvRttatvAt / svayantvaM cAnyapratiyogyadhiSThAna sAmAnyAMzarUpam, 'svayaM devadatto gacchati' iti puruSAntare'pi vyavahAreNAnuvRna. tvAt / evaM parasparAdhyAsAdeva kUTasthajIvayoraviveko laukikAnAm / vivekastu tayorbRhadAraNyake - 'prajJAnavana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnu vinazyati' (bRhad. 4.5.13) iti jIvAbhiprAyeNopAdhivinAzAnu vinAzapratipAdanena ' avinAzI vA are'SyamAtmA iti (4.5.14) kUTasyAbhiprAyeNAvinAzapratipAdanena ca spaSTaH / For Personal & Private Use Only , Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricacheda ane A temAM kahele bIjo vizeSa che- A caturvidha caitanyamAMthI huM" ( ahama) ema prakAzato jIva, jene asa ga AnaMdarUpa vizeSa aMza avidyAthI tirahita che tevA phUTasthamAM, rUpuM (cAMdI, 2jata) zukti (chIpa)mAM ayasta hoya tema, adhyasta che. ethI ja Ida - ("ApaNu) ane rajatatvanI jema huM svayaM karuM chuM" vageremAM aviSThAnanA sAmAnya aMza rUpa ane adhyasta vizeSa aMzarUpa svayaMva ane ahaM tvano sAthe prakAza che. aheva ayasta vizeSa aMzarUpa che e jANItuM che kAraNa ke eka puruSano bIjA puruSanI bAbatamAM ahama' e vyavahAra hoto nathI mATe vyAvRtta che. ane svayaMva je anyatvanuM prativegI che te adhiSThAnanA sAmAnyAMzarUpa che kAraNa ke "devadatta svayaM jAya che ema anya puruSane mATe paNa vyavahArathI anuvRtta che. Ama (temanA) paraspara adhyAsane lIdhe ja laukikone kuTastha ane jIvane aviveka (bhedanA anubhavane abhAva) hoya che. jyAre temane viveka (bhedAnubhava) te bRhadAraNyaka upaniSadUmAM "prajJAnaghana ja A bhUtemAMthI samutthAna pAmIne temanI ja pAchaLa vinAza pAme che? (4.5.13) ema jIvanA abhiprAyathI upAdhanA vinAzanI pAchaLa (tenA) vinAzanuM pratipAdana che tethI, tathA "are A AtmA avinAzI che"(4.5.14) ema phUTasthanA abhiprAyathI avinAzanuM pratipAdana che tethI spaSTa che. vivaraNa: jema rajatane zaktimAM adhyAsa che tema kadama "huM' ema prakAzatA jIvane adhyAsa che. zaMkA thAya ke "DhaK ('A') e sAmAnyarUpathI jJAta paNa zaktiva Adi vizeSarUpathI ajJAta evAM zukti vageremAM rajatAdine adhyAsa dekhAya che. paNa ahIM te tevI rIte sAmAnyarUpathI jJAta paNa vizeSa rUpathI ajJAta kaI adhiSThAna upalabdha thatuM nathI. A zaMkAnA nirAsa mATe kahyuM che ke jIvane adhyAta phUTasthamAM che. pharI zaMkA thAya ke avidyAne lIdhe phUTasthane asaMgatva, Anandava pUrNava Adi vizeSa aMza AvRta thaI jAya che tethI zuktitva vagerenI jema tenI pratIti thatI nathI e vAta ThIka che. paNa zakti dravathI ("A" tarIke) sAmAnya rUpathI prakAzatI dekhAya che, tema kuTasthane sAmAnya rUpathI prakAza dekhAtuM nathI. vaLI pharva rakata (A cAMdI che)e jJAnamAM aviSThAnanA sAmAnya aMzane ane ArogyanA vizeSa aMzane sAthe prakAza jovAmAM Ave che jyAre prastutamAM te ahamartharUpa vizeSa ja "am' ema prakAze che jene kam kahevAmAM Ave che te jIvatva rUpa vizeSa ja prakAze che) paNa koI sAmAnyAMza prakAzato nathI tethI ahamarthane rajatanI jema adhyasta mAnavuM e barAbara nathI. Ane uttara ApatA kahyuM che ke "ethI ja...' arthAta ahamarthanI phuTasthamAM adhyasta tarIke kahapanA che tethI ja. svaya - kuTastha sAmAnya rUpa che, kuTasthatva nahi kAraNa ke te eka zAstrathI ja jANI zakAya che ane kaTasthana svayava ahamathanA Aropa samaye tenI sAthe prakAze che. tethI tenI pahelAM svayaM tvanuM bhAna (tene prakAza) hoya te koI virodha nathI kAraNa ke te nityacaitanyAtmaka phUTastharUpa svIkAravAmAM Ave che. kuTasthanuM svayaMva' ema kahIe chIe te te "rAhunuM zira', puruSanuM caitanya' -vAstavamAM rAhu zirarUpa che, puruSa maitanyarUpa ja che. vastutaH temanuM si-10 For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 siddhAntalezasaGgrahaH aikaya ja che--)nI jema bhedanI kalpanAthI dha dhami bhAvathI upapanna che (temane bhinna mAnI ekane dhama' ane bIjAne dhI" mAnavAmAM Ave che e rIte samAvavAnu che). phrUTasthanA 'svayaMva' sAmAnya rUpatho sadA prakAza che tethI ahamarUpa cidAbhAsane mATe e adhiSThAna hAya emAM koI virAdha nathI. arhatva e rajatanI jema vizeSarUpa che kAraNa ke darekamAM e hAtu nathI. eka puruSa bIjA puruSane mATe 'mannum' e vyavahAra karatA nathI. tethI e vyAvRtta che ema samajAya che. jyAre ' svayaMtva" sAmAnyarUpa che kAraNa ke pratvanI jema te anugata che: 'devadatta svaya (pote) jAya', 'tuM pete na', 'huM pAte jAuM' ema darekane mATe tenA vyavahAra thAya che. zakA--yamaham' ema prakAzatA phUTastha ane jIvanA zakti ane rajatanI jema bheda hAya tA e bheda savane upalabdha kema thatA nathI ? uttara-ahama jIvane phUTasthamAM abhyAsa hoya tyAre paraspara abhyAsane lIdhe arthAt temanAmAM abhedanA abhyAsa thAya che tethI ja temanAmAM vivekanA abhAva DAya che, bhedanA anubhava thatA nathI. zakA--kama ragatam e bhrama thAya che tyAM ca kruttiH e vizeSa dRza nathI samajAya che ke cama tarIke sAmAnyarUpa padArthamAM zuktitva ane rajatasvarUpa viruddha dharmAM che tethI temanA bheda svIkAravAmAM Ave che. paNa ahIM jIva ane phUTasthanA bheda kevI rIte jANI zakAze? ane bhedanu jJAna na hoya te vacamajUm ema sAmAnyavizeSabhAvathI pradmazatA temanuM, satya rajata'nI bAbatamAM jema rajata ane phthaeNnuM vastuta: aikaya che tema, aikaya mAnavuM paDaze. tethI ahamatha-rUpa jIvanI svayaM'zabdA-bhUta phUTasthamAM kalpanA karavAmAM Ave che. e siddha thatuM nathI. sAcA rajatane tA nI sAthe ApaNe anyatra joyu che tethI zukti ane rajatanA bheda samajAya che ane zuktimAM rajatanA bhrama che e samajAya che. paNa phrUTasthatA anubhava thatA ja nathI to pachI jIvane ArApa che, bhrama ja che e zI rIte samajAze ? uttara--temanA viveka, bhedanA anubhava zrutithI spaSTa rIte thAya che. bRhadAraNyaka upaniSamAM jIvanI vAta karatAM kahyuM che ke dehAsidhAta rUpathI pariNata thayelAM evAM upAdhirUpa bhUtAmAMthI samrutthAna pAmIne arthAt sAmyathI udbhavIne, upAdhirUpa buddhi AdinI utpattithI utpatti pAmIne, jyAre e upAdhibhUta buddhi Adi tattvajJAnathI nAza pAme che tyAre temane anusarIne e nAza pAme che. Ama zrutithI aupAdhika AtmAnA vinAzitvanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. antaHkaraNamAM pratibiMbarUpa ane upAdhipara Ayatta jIva mithyA hoya tA ja A saMbhave. aupAdhika va satya hoya te temA vinAzivanu yana saMgata na bane. e ja pramANe zrutie avinAzI AtmA phUTastha caitanyanA nazAbhAvanuM paNa pratipAdana karyu che. tAtpaya" e che ke cidAtmAnAM svata: vinAzAdi nathI, te te svarUpe avinAzI che. tethI cidAtmAnuM pratibiMbacaitanyarUpa jIvanI sAthe tAdAtmya laI te vinAzAdivacananI upapatti karavAnI che. Ama rajatanA bhrama prasa Mge thAya che tema vinAzikya ane avinAzivarUpa viruddha dharmanA nizcaya che ja tethI jIva ane kUTamyA bhed spaSTa bhAse che, tethI pahelAM phUTastha caitanyamAM jIvarUpa ahamayanA abhyAsanI siddhi che, For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayama pari mI pacadazI, citradIpaprakaraNa : avidyAvRtakUTasthe dehadvayayutA citiH / zuktau rUpyavadadhyastA vikSepAdhyAsa eva hi // 33 // Aropitasya dRSTAnte rUpyaM nAma yathA tathA / kUTasthAdhyastavikSepanAmAhamiti nizcayaH // 36 // idamaMza svataH pazyan rUpyamityabhimanyate / tathA svaM ca svataH pazyannahamityabhimanyate // 37 // idantvarUpyate bhinne svatvAhante tatheSyatAm / sAmAnyaM ca vizeSazca yubhayatrApi gamyate // 38 // devadattaH svayaM gacchet tvaM vIkSasva svayaM tathA / ahaM svayaM na zaknomItyevaM loke prayujyate // 39 // . ahamarthasya jIvasya vinAzitve kathamavinAzibrahmAbhedaH / nedamabhede sAmAnAdhikaraNyaM kiM tu bAdhAyAm / yathA 'yaH sthANureSa pumAn' iti puruSatvabodhena sthANutvabuddhinivartyate, evam 'ahaM brahmAsmi' iti kUTasthabrahmasvarUpatvabodhenAdhyastAhamartharUpatvaM nivartyate / . yo'yaM sthANuH pumAneSa puMdhiyA sthANudhIriva / brahmAsmIti dhiyA'zeSA hyahambuddhinivartate // (naiSkarmyasiddhi, 2.29) iti naiSkarmyasiddhivacanAt / yadi ca vivaraNAyuktarItyA idamabhede sAmAnAdhikaraNyaM tadA jIvavAcino'haMzabdasya lakSaNayA kuTasthaparatvamastu, tasthAnadhyastasya brahmAbhede yogyatvAt / ___ samaya (2ne aham '' uvAmAM Ave che te 71) le vinAzI DAya to ('ahaM brahmAsmi' se zrutivayanathI) tene| avinAzI prajhanA sAthe maleha kevI rIte (pratipAdita karavAmAM Ave che) (A zaMkAne uttara che ke) ('ahaM brahmAsmi' vagere zrutivayomA) sAmAnAdhi4295 maha524 nathI 55 bAdhAraka che. jema "je hU huM mAnuM chuM te puruSa che' e puruSatvanA badhathI sthANutvanI buddhi (jJAna)nI nivRtti karavAmAM Ave che tema "huM brahma chuM' e (vAkaya janya) phUTasthabrahAsvarUpatvanA badhathI adhyasta ahamartharUpatvanI nivRtti karavAmAM Ave che. ""je A rathANu che te A puruSa che" e puruSajJAnathI jema sthANu jJAna nivRtta thAya che tema "huM brahma chuM" e jJAnathI pUrepUrI ahaMbuddhi nivRtta thAya cha"-sa bhya siddhi(2.28)nu vayata che tathA (bhAvAta samathAna bhanecha). For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ briAnta zasaddha ane je vivaraNa AdimAM kahelI rItathI A sAmAnAdhikaraNya abhedaparaka hoya te jIvavAcI zam zabda lakSaNathI bhale phUTasthaparaka ho, kAraNa ke anadhyasta te (phUTa) brahma sAthe abhedanI bAbatamAM cagya che. vivaraNa: koDa revadrattaH- te (pAMca varSa pahelAM kalakattAmAM vidyamAna) A (ahIM atyAre vidyamAna) devadatta che-e vAkayamAM dezaviziSTa kAlaviziSTa devadatta ane A deza ane A kAlathI viziSTa devadattane abheda hoI zake nahi tethI :- te ane mayaM-'A' padanI jahadajahalakSaNathI (vAcya ane virodhI aMza choDI denAra ane avirodhI aMza rAkhanAra lakSaNavRttithI) abhedaparaka artha svIkAravAmAM Ave che. paNa caH rAjI: sa puruSa:-'jene jhADanuM sUkuM ThuMThuM mAnyuM te puruSa che e sAmAnAdhikaraNyayukta vAkyane bAdhArUpa vAkayAtha che-puruSamAM Arepita pratibhAsika sthANane vyAvahArika purUSa sAthe abheda vAkyartha nathI kAraNa ke e bAdhita thAya che, paNa sthANunA AropamAM adhiSThAnabhUta puruSamAM vastuta; sthANu sAthe tAdAmyano abhAva che e bAdha vAkakSArtha che. : sthALu: sa puruSaH e vAkayathI "vastutaH puruSa sthANutAdAmyAbhAvavALo che' e bodha (jJAna) utpanna thAya che. e pramANe ja brahmAzmi vAkayathI "ahamarthabhUta jIvanA tAdAmyathI zUnya brahma ja chuM' e jJAna utpanna thAya che. e jJAnathI "huM jJAtA, kartA, sukhI, duHkhI chuM' vagere Aropa kartavAdi dharmathI viziSTa artharUpa pitAnA viSaya sAthe niHzeSa nivRtta thAya che. Aropita ahamarthanI nivRtti thatAM jIvanuM je phUTasthacaitanyAmaka vAstavarUpa che te pUrNa brahmarUpe rahe che, tethI anya kRtio sAthe virodha nathI. bAdhane vAkathArtha tarIke svIkAra karatAM yaH sthANu ya puruSa e vAkyamAM puruSatva padathI kalpitasthANu tAdAmyAbhAvavatva vivakSita che; ane mahuM grahmAdimamAM phUTasthabrahmarUpava padathI vastutaH ahamarthatAdAmyAbhAvavALuM phUTasthabrahmarUpa vivakSita che. bAdhane ja vAkathAthadhaviSaya tarIke svIkAra hovAthI dRSTAnna ane dASTratika banemAM adhiSThAna Arepita arthanA abhAvavALuM che ane AropitAtyantAbhAva adhiSThAnathI atirikta che e mata svIkArIne upara pramANe kahyuM che e dhyAnamAM rAkhavuM. "asta ahamartharUpatvanI nivRtti karavAmAM Ave che' e vacanathI adhyakta je ahamatha, takUpava, tattAdAmyanI nivRtti karavAmAM Ave che. ema bodhaphaLa kahyuM che. mahAvAkayanuM bAdhaparakava kapolakalpita nathI paNa surezvarAcArya naiSkaspesiddhimAM A pramANe ja artha batAvyo che. "maMda aMdhakAramAM je sthANu jJAta thayo che te A puruSa che ' e AptavAkyathI utpanna thatA "vastutaH A rathANu nathI paNa puruSa che' e jJAnathI "A sthANu che e buddhi (jJAna, samaja)ne Arepita thANutAdAmya sAthe nAza karavAmAM Ave che; tema "huM brahma chuM' e vAkayathI utpanna thayelA ahamarthabhUtajIvatAdAmpazUnya brahma ja chuM' e jJAnathI "huM karu che,' vagere pUrepUrI ahaM buddhine Arepita ahamartha sAthe nAza karavAmAM Ave che. niSkamyasiddhinA lekamAMnA di zabdathI evuM dyotana karavAmAM Ave che ke mahAvAkSArthanA jJAnathI azeSa anarthanI nivRtti thAya * * che e hakIkata vidvAnone anubhavathI siddha che. che keI zaMkA kare ke sAmAnyAdhikaraNya-vAkomAM sAmAnya rIte abhedarUpa vAkaSArtha - mukhya heya che (gIra, bhalo yuvAna devadata evuM vacana gauravAdinuM tAdAbhya ja batAve For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fq prathama pariccheda che). sAmAnAdhikaraNyanuM lakSaNa ja che ke mAravattinimittAnAM zAnAdina niHalaga alaga arthevALA zabda eka ne viSe hoya te sAmAnAdhikaraNya; arthAta sAmAnAdhikaraNya abheda ke tAdAbhyanuM vAcaka che. vivaraNa vagere graMthamAM prastuta saMdarbhamAM abhedarUpa vAkSArtha ja svIkAravAmAM Avyo che. zakarAcAryuM paNa vAsthavRttimAM kahyuM che ke tata, ravam e be padonA arthone abheda ke tAdAmya ja vAkyano artha che (tAyAtacamArge vAcAryatayo vAyo:). A jotAM surezvarAcAryanuM vacana to prauDhivAda tarIke che - "prastuta vAkayane atha bAdha paNa che ema kahI zakAya ane te paNa koI muzkelI nahI rahe.' tethI a6 vaghAmi vAkayano atha abhedapaka che ane tethI vinAzI chavano avinAzI brahmanI sAthe abheda kevI rIte heI zake e vAMdhe evo ne evo Ubho ja che. uttara : sAmAnAdhikaraNya abhedaparaka che ema laIe te paNa kaI muzkelI nathI. maruM vrahmAnimamAMne madam zabda jIvavAcaka che (abhidhAvRttithI). paNa alpajI, azuddha jIva brahma kevI rIte heI zake, tethI vAcyArthamAM virodha dekhAtAM lakSaNane Azraya laIne mam zabda phUTathane lakSaka che. ane phUTastha, je anadhyasta che tene brahmathI abheda che ja. yastu meghAkAzatulyo dhIvAsanApratibimba Izvara uktaH, so'yaM 'muSuptasthAna ekIbhUtaH prajJAnadhana evAnandamayo hyAnandabhuk' iti mANDUkyazruti siddhaH sauSuptAnandamayaH / tatraiva tadanantaram 'eSa sarvezvara eSa sarvajJa eSo'ntaryAmyeSa yoniH sarvasya prabhavApyayau hi bhUtAnAm ' iti shruteH| sarvavastuviSayasakalaprANidhIvAsanopAdhikasya tasya sarvajJatvasya tata eva sarvakartRtvAderapyupapattezca / na cAsmabuddhivAsanopahitasya kasyacit sArvayaM nAnubhUyate iti vAcyam / vAsanAnAM parokSatvena tadupahitasyApi parokSatvAditi // je meghAkAza tulya dhIvAsanA pratibiMba Izvara kahyo che te A "suSuptasthAna (suSupta jenuM sthAna che te), ekIbhUta, prajJAnaghana ja AnaMdamaya, AnaMda bhegavanAra che" e mAMhastha zrutithI siddha sauSapta AnaMdamaya che. tyAM ja tenI pachI "A sarvezvara, A savajJa, A antaryAmI, A sarvanI ceni (upAdAna) che kAraNa ke bhUtenAM utpatti ane laya tenAthI che? e zati che tethI. ane sarva vastune viSaya karanArI sarva prANIonI dhIvAsanAo jenI upAdhi che (arthAt A dhIvAsanAothI upahita) tevA tenA sarvajJatvanI ane tenAthI ja savakatRtvanI paNa upapatti che. evI zaMkA karavI nahi ke ApaNI buddhivAsanAthI upahita koIne paNa sarvajJatAne anubhava thato nathI. (A zaMkA barAbara nathI) kAraNa ke vAsanAo pakSa hovAthI temanAthI upahita (AnaMdamaya) paNa parokSa che. For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH : vivaraNa ? zUTo vIvezAvaravaM viravaturvarA e zlokamAM catuvidha citanI vAta karI che. te cAramAMthI brahmacaitanya te satyajJAnAdi vAkayomAM suprasiddha che tethI tene mATe koI pramANurUpa vAkya TAMkayuM nathI. avinAzI vA.. e vAkaya phUTastha caitanyane mATe pramANa tarIke rajU karyuM che. upAdhinI utpatti ane vinAza anusAra tenI utpatti ane vinAza che e vacana antaHkaraNamAMnA caitanya-pratibiMbarUpa jIvane viSe pramANu tarIke rajU karyuM. have Izvarane mATe koI pramANa rajU karavuM joIe. tethI ahIM kahe che ke Izvara mAM DrathaRtithI siddha che. jene Izvara kahyo che te A Anandamaya ja, anya nahi. suSuptasthAna eTale suSupta jenuM sthAna che te. jAgRtAvasthAmAM vijJAna' zabdathI vAya aMtaHkaraNane viSe javanA tAdAbhyAdhyAsathI vijJAnamayatva, manomayatva, tva vagere rUpa kahyAM che. tema dehamAM huM sthala ' ityAdi abhedAdhyAsathI sthUlava, kuzava, brAhmaNa Adi rUpa che; tema cakSu vageremAM huM koNa chuM', 'huM mUMguM chuM' vagere adhyAsathI kAva, mUkatva vagere rUpa che; e rAte AkAzAdi padArthomAM adhyAsasiddha "AkAzamayA vAyumaya ityAdi zrutie saMgrahelAM anaMta rUpe che. dehAdimAM ayAsathI jIvanAM A rUpa jAgrata avasthAmAM che-brAtithI mAnavAmAM Ave che. jyAre suSuptikALamAM te buddhi vagere upAdhinA layathI sarva prakAranI bhrAntine laya thAya che tethI bhrAntisiddha badhAM ja rUpa laya pAme che e abhiprAyathI "ekIbhUta' kahyuM che. prajJAna eTale caitanya. jAgratu Adima vRtibhedane kAraNe te bhedarU5 zaithilyavALuM hoya che, jyAre suputimAM vRttionA laya thatAM te eka prApta kare che e abhiprAyathI "prajJAnadhana' ema kahyuM che. ahIM 'AnaMda'thI biMbabhUta brahmAnaMda vivakSita che, ane tene pratibiMbabhUta jIva te AnaMdamaya. e Ana damaya suSuptikAlamAM avidyAvRttiothI svarUpabhUta AnaMdane bhogave che tethI tene AnaMdabhupha" kahyo che. zakA-jAgrata ane svapnamAM skUla avasthAmAM rahelA antaHkaraNamAM pratibiMbarUpa jIva te vijJAnamaya, kAraNa ke skUla antaHkaraNa vijJAna' zabdathI vAcyuM che. suSuptikALamAM e ja vijJAnamaya jIvanI upAdhi sUkSmarUpe vilIna avasthAmAM raheluM antaHkaraNa che ane tyAre te Anandamaya kahevAya che. Ama Anandamaya jIva che tethI IzvaratvanI siddhi thatI nathI. uttara-e ja mAMDUkyaRtimAM vAkyazeSa darzAve che ke Anandamaya ja Izvara che. sarvezvara eTale sarva jagatanI utpattine kartA. ni eTale upAdAna. bhUta (utpanna thayelI sarva vastu)nA prabhava (janma) ane ayaya (laya) sauSupta AnandamayamAMthI ane temAM thAya che tethI e ja savanI ni che. timAM Anandamayane sarvanuM kalyo che tenA samarthanamAM kahyuM che ke "sarva vastune viSaya karanArI.." eka eka dhI (buddhi) koIka kaIka vastune viSaya kare che; badhI dhI maLIne sava jagatane viSaya kare che. Ama sarva buddhi sava viSayaka heIne savabuddhinI sama avasthArUpa sava buddhivAsanAo paNa sava viSayaka (sava jenA viSaya che tevI) siddha thAya che. ane sava prANIonI buddhionI vAsanAo jenI upAdhi che tevo Anandamaya sarvajJa che ema siddha thAya che. * For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pari che zakA-dhIvAsanAthI uparakta ajJAna jenI upAdhi che te Izvara ema je kahyuM che tyAM zuM pratibiMbabhUta IzvaranI ajJAna e ja upAdhi che? ke vAsanAthI uparakta ajJAna upAvi che ke sarva dhI vAsanAo upAdhi che, ke pratyaka vAsanA upAdhi che ? uttara-pahele pakSa barAbara nathI kAraNa ke ajJAna ja upAdhi heya te "dhIvAsanAemAM pratibiMbita Izvara' e uktino virodha thAya, ane ajJAna ja IzvaranI upAdhi hoya te dhIvAsanAonuM anusaraNa vyartha banI jAya che. evI dalIla nahIM karI zakAya ke Izvara ajJAna-upAdhivALe ja che paNa sarvAnA lAbhane mATe sarvaviSayaka dhIvAsanAonuM anusaraNa karavAmAM Ave che. A dalIla barAbara nathI kAraNa ke ajJAnamAMnA sarvAMzanA pariNAmarUpa sarvavika vRttiothI ja savajJatvanuM upapAdana saMbhave ja che ( sarvajJavanuM astitva yuktiyukta rIte samajAvI zakAya tema che, tethI tene mATe dhIvAsanAonI jarUra nathI). e kAraNathI ja bIjo pakSa (Izvara vAsano paraktANAno pAdhika che e pakSane barAbara nathI kAraNa ke ekaluM ajJAna tenI upAdhi saMbhavI zake che. sarva prANuo eka sAthe suSupti avasthAmAM AvI jAya e saMbhavita nathI ane tethI sarva buddhivAsanAonuM yaugapadya (eka sAthe levuM) saMbhavatuM na hovAthI e sava buddhivAsanAo ajJAnanA vizeSaNa tarIke IzvaranI upAdhi saMbhave nahi. temanuM yaugapadya saMbhavatuM nathI tethI trIjo pakSa (-- sarva vAsanAo IzvaranI upAdhi che - )nI paNa saMgati nathI. badhI chUTI chUTI dhIvAsanAomAM eka IzvararUpa pratibiMba saMbhave nahi. tethI ethe pakSa bAkI rahe che. zaMkA-ApaNI prANIonI eka eka buddhivAsanAthI upahita A Anandamayane paNa suSuptikALamAM "huM sarvajJa chuM" evo anubhava thato nathI. uttara-jAgrat AdimAM sthUla avasthAmAM rahelAM anta:karaNonI jema suSuptimAM vAsanAmaka ataHkaraNe sAkSipratyakSa yogya nathI tethI e jenI upAdhi che te Anandamaya paNa "mahuM sarvaza: " e anubhavane yogya nathI. brahmAnande tu suSuptisaMyogAt mANDUkyokta Anandamayo jIva ityuktam / yadA hi jAgradAdiSu bhogapradasya karmaNaH kSaye nidrArUpeNa vilInamantaHkaraNaM punarbhogapradakarmavazAt prabodhe ghanIbhavati, tadA tadupAdhiko jIvaH vijJAnamaya ityucyate / sa eva pUrva suSuptisamaye vilInAvasthopAdhikaH sannAnandamaya ityucyate / sa eva mANDUkye 'suSuptasthAnaH" ityAdinA darzita iti / ___ evaM sati tasya sarvezvaratvAdivacanaM kathaM saGgacchatAm ? ittham / santyadhidevatamadhyAtmaM ca paramAtmanaH savizeSANi trINi trINi rUpANi / trAdhidaivataM trINi zuddhacaitanyaM ceti catvAri rUpANi citrapaTadRSTAntena citradIpe samarthitAni / yathA svatazzubhraH paTo dhautaH, annalipto ghaTTitaH, For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH ', maSyAdivikArayukto lAJchitaH, varNapUrito raJjitaH ityavasthAcatuSTayamekasyaiva citrapaTasya, tathA paramAtmA mAyAtatkAryopAdhirahitaH zuddhaH, mAyophitH IzvaraH, apaJcIkRta bhUta kAryasamaSTisUkSmazarIropahito hiraNyagarbhaH, paJcIkRta bhUta kAryasamaSTisthUlazarIropahito virAT puruSa ityavasthAcatuSTayamekasyaiva paramAtmanaH / 80 asmiMzca citrapaTasthAnIye paramAtmani citra sthAnIyaH sthAvarajaGgamAtmako nikhilaH prapaJcaH / yathA citragatamanuSyANAM citrAdhAravastrasadRzA vastrAbhAsA likhyante, tathA paramAtmAdhyastade hinAmadhiSThAnacaitanyasadRzAzvidAbhAsAH kalpyante te ca jIvanAmAnaH saMsarantIti / brahmAnaMda (graMtha)mAM te suSuptinA saceAgathI mAMDUkaya (zruti mAM kahelA Anandamaya jIva ja che ema kahyuM' che-- jyAre jAgrut AdimAM bhega ApanAru je kama che teneA kSaya thatAM nidra rUpathI(suSuptarUpe) vilIna thayeluM anta karaNa pharI bhAgaprada kamane lIdhe jAgatAM ghana ane che tyAre e (sthUla ghanIbhUta antaHkaraNa) jenI upAdhi che tevA jIva 'vijJAnamaya * kahevAya che. e ja pUrve suSuptinA samaye vilIna thayeluM avasthAvALu' (antaHkaraNa) jenI upAdhi che evA hAIne 'Anandamaya' kahevAya che. tene ja mAMDUkayamAM 'suSuptasthAna' ityAdithI darzAvavAmAM AnyA che. Ama hAya te sarvezvaratva vagerenuM kathana che te kevI rIte saMgata ane Ama (sa gata bane). Adhidaivika dRSTie (devatA tarIke) ane adhyAtmika dRSTie (jIvAtmA tarIke) paramAtmAnAM traNa traNa savizeSa rUpe che temAMthI Adhidaivika traNa ane zuddha caitanya ema cAra rUpanu'citradIpa'mAM citraDhanA dRSTAntathI samana karyuM' che. jema svata: zubhra paTa (kapaDuM', vastra) te dhauta, athI lipta (kAMjI caDAvela) te kRita, mazI vagere vikArathI yukta te lAMchita ane raMga pUrela te 'jita Ama eka ja citrapaTanI cAra avasthAe che; tema mAyA ane tenA kArUpI upAdhi vinAnA paramAtmA te zuddha, mAyApahita ( ma yA jenI upAdhi che tevA ) te Izvara; apacIkRta bhUtAnA kArUpa evu samaSTi (vyApaka) sukSma zarIra jenI upAdhi che. te hiraNyaga; ane paMcIkRta bhutAna! kArUpa evu samaSTi sthUla zarIra jetI upAdhi che te vira puruSa-- Ama eka ja paramAtmAno cAra asthAe che. ane A citrapaTasthAnIya paramAtmAmAM citrasthAnIya sthAvarajagamAtmaka sakala prapoMca che. jema citramAMnA manuSyeAnA citranA AdhArarUpa vastranA jevA vastrAbhAsa AlekhavAmAM Ave che tema paramAtmAmAM ayasta dehI e(ahu'kArA))nA adhiSThAnabhUta caitanyanA jevA ciTThAbhAsa kalpavAmAM Ave che ane jIvanAmadhArI te sa'sArI bane che. For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda vija? ApaNe e muzkelI joI ke sava dhIvAsanArUpI upAdhivALe eka (AnaMdamaya) saMbhave nahi tethI Ana damayane pratyekanI dhIvAsanArUpI upAdhivALe kahe joIe ane e jIva ja che ema vidyAraNya brahmAnaMda prathamAM kahe che, jo ke temaNe ja citradIpamAM kahyuM che ke AnaMdamaya Izvara che (A bheda batAvavA 'tu zabda prayoje che). jAgradAdimAM AdithI svapna samajavAnuM che. jhAjhAviSa mAM bahuvacana che te jAgrata vyaktio ane svapna-vyaktionA bhedanI apekSAo che ema samajavuM joIe. jAgrat ane svapnamAM anta:karaNa kAma karatuM hoya che, tenI vRttio badalAtI jAya che tethI te sthUla che; jyAre suSupta eTale ataHkaraNanuM kAraNa svarUpe rahevuM te-tenI suSmA sthA ( #lobhatADakasthAne sucitaH-pakavavA ). Ama chatAM prazna to rahe ja che ke sauSata jIvaH AnaMdamayane sarvezvara vagere kevI rIte kahI zakAya. ene uttara e che ke e Izvara na hovA chatAM Izvara sAthe abheda batAvavo che tethI A pramANe kahyuM che tethI upaniSada-vAkayamAM virodha nathI, A kathananI pIThikA taiyAra karatAM appayyadIkSita kahe che ke nivizeSa tanyasvarUpa paramAtmAnAM Adhidaivata (devatAtmaka) traNa savizeSa rUpe che ane AdhyAtmika (jIvAtmaka) traNa savizeSa rUpa che. jIvanAM traNa savize kare ane turIya pAdAtmaka nivizeSa rU5 mAMDUkya upaniSadamAM rajU karyA che. vidyAraNya munie trirIramAM dRSTAna ApIne A rUpanuM nirUpaNa karyuM che ? cathA ritra vathAna thatusecamana paramAtmani vijJeyaM tathA'vasthAcatuSTayam // yathA dhauto ghaTTitazca lAJchito DijataH paTaH / cidantaryAmI sUtrAtmA virAT cAtmA tathairyate / / svataH zubhro'tra dhautaH syAd ghaTTito'nnavilepanAt / madhyAkArAJchitaH syAdrajito varNapUraNAt / / svanazcidansaryAmI tu mAyAvI sUkSmasRSTitaH / / sUtrAtmA sthUlasuSTayaiva virADityucyate prH|| (paJcadazI-citradIpa prakaraNa, 1-1) A zlokene AdhAre ja ahIM carcA karI che. sUmasRSTine lIdhe te sUtrAtmA kahevAya che ema paMcadazImAM kahyuM che te samajAvatAM ahIM kahyuM che ke apaMcIkRta bhUtonuM kArya samaSTi sUkSma zarIra arthAt vyApaka sUkSma zarIra jenI upAdhi che te sUtrAtmA ke hiraNyagarNa. ahIM eTaluM dhyAnamAM rAkhavuM jarUrI che ke hiraNyagarbha jIvarUpa che, te samaSTi-sUkSmazarIramAM abhimAnavALA che ane te satyalekane svAmI che. tene IzvarathI judo mAnavAmAM Ave che. Izvarane samaSTi-sUkSmazarIramAM abhimAna nathI tema chatAM te samaSTikSmazarIrane niyaMtA che, tethI e daSTie samaSTi sUkSma zarIrane tenI upAdhi gaNIne tenA nirA hiraNyagaNa ke sUlAtmA padathI vivakSita che. Ama Izvarane gauNa arthamAM hiraNyagarbha kahyo che. juo mArazI-Anane cAnAnasa - vilIna tatpazcAt syAdvijJAnamayo dhanaH / vichInAvaraNa mAnavasAna thase ||dA-juo 63 thI 70, For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH paMcIkRta bhUtanA kAryarUpa samaSTiyUlazarIrarUpa upAdhivALA hoya tyAre paramAtmA virATuM kahevAya che. A IzvararUpa virATu puruSa puruSasUkta, vaizvAnara vidyAnAM vAkyo Adi zutithI siddha che. jyAre satyalekanA adhipati hiraNyagarbhanA putrarUpa virATapuruSa je samASTayUlAbhimAnI jIva che te bRhadAraNyakazrutithI siddha che ane A IzvararUpa virATathI jude ja che. daSTAntamAMnA citrapaTa (citrita paTa)nA sthAnamAM dAbdantikamAM paramAtmA che ane citranA sthAnamAM sthAvara-jaMgama prapaMca che. ahIM zaMkA thAya che ke AkhuM jagata je citra sthAnIya hoya te enI jema AkhuMya jagata acetana hovuM joIe ane ema hoya te cetanaacetana vibhAga na hovo joIe. Ane uttara-jema citramAMnA manuSyonA...'thI Apyo che. citramAMnA mANasonA varNavizeSAtmaka vastronuM citranA AdhArarUpa vastra sAthe AkRti- sAmya hovA chatAM te ThaMDI sAme rakSaNa karI zake nahi tethI te vastrAbhAsa che. dehI eTale skUla dehavALA ahaMkAra. aMtaHkaraNAtmaka ahaMkAramAM caitanyanA pratibiMbanI kalpanAnuM prayajana batAvatAM kahyuM che ke A cidAbhAso jIva kahevAya che ane te saMsAranA bhaktA hoya che. Ama cidAbhAsayukta kAyakaraNa ghAta te cetana, jyAre bIjA parvata, samudrAdi te acetana. Ama cetanaacetananI vyavasthA saMbhave che. apaMcIkRta, paMcIkRta bhUte aMge saMkSepamAM kahIe to Izvara je AkAza, vAyu, teja, pANI, pRthvInI suSTi kare che te sUkSma hoya che. temane vyavahAya banAvavA mATe dareka bhUtasUmanA be bhAga karavAmAM Ave che. eka bhAga ema ja rAkhIne, bIjA ardhA bhAganA pharI cAra bhAga karavAmAM Ave che ane te bIjAM bhUtone vaheMcI devAmAM Ave che. Ama jene ApaNe mahAbhUta kahIe chIe ane jemAMthI sthUla kAryo utpanna thAya che te pratyeka mahAbhUtamAM pitAnA uparAMta bIjAM bhUtanA paNa aMza hoya che. AkAzamAM 1/2 AkAza + 1/8 vAyu + 1/8 teja + 1/8 pANI, 1/8 pRthvI; vAyumAM 1/2 vAyu+1/8 AkAza+1/8 teja+1/8 pANuM+1/8 pRthvI ityAdi. Ane paMcIkaraNa kahe che. chAndogya upaniSadamAM traNa ja bhUtonuM teja, pANI, pRthvI) nirUpaNa karyuM che ane tyAM upara pramANe ja prakriyA batAvI che, jethI jene ApaNe teja tarIke jANIe che temAM 1/2 teja+1/4 pANI+1/4 pRthvI che, ItyAdi. ane trikaraNa kahe che. vizeSa mATe juo zaMkarAcArya kRta paMcIkaraNa graMtha ane tenA para suredharanuM vArtika __ adhyAtmaM tu vizvataijasaprAjJabhedena trINi rUpANi / tatra suSuptau vilIne antaHkaraNe ajJAnamAtra sAkSI prAjJaH, yo'yamihAnandamaya uktH| svapne vyaSTisUkSmazarIrAbhimAnI tejsH| jAgare vyaSTisthUlazarIrAbhimAnI vizvaH / tatra mANDUkyazrutirahamanubhave prakAzamAnasyAtmano vizvataijasaprAjJaturyAvasthAbhedarUpaM pAdacatuSTayaM 'so'yamAtmA catuSpAt' ityupakSipya pUrvapUrvapAdapravilApanena niSprapaJcabrahmAtmakaturyapAdapratipattisaukaryAya sthUlasUkSmasUkSmataropAdhisAmyAtU virAr3AdIn vizvAdiSvantarbhAvya 'jAgarita For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricchedra 83 sthAno bahiHprajJaH' ityAdinA vizvAdipAdAn nyarUpayat / ataH prAjJazabdite Anandamaye avyAkRtasyezvarasyAntarbhAvaM vivakSitvA tasya sarvezvaratvAditaddharma vacanamiti / itthameva bhagavatpAdagauDapAdIya vivaraNe vyAkhyAtam / jyAre AdhyAtmika dRSTie vizva, vaijasa, prAjJa e bhedathI traNa (savizeSa) rUpe che. temAM suSuptimAM antaHkaraNa lIna thatAM mAtra ajJAnane sAkSI te prAjJa, jene ahIM A Anandamaya kahyo che. svapnamAM vyaSTi (paricchinna) sUkSma zarIramAM abhimAnavALeA te taijasa; jAgRt kAlamAM vyaSTi sthUla zarIramAM abhimAnavALe te vizva. tyAM (te khAkhatamAM) mAMDUkayazrutie ' ama' (huM) anubhavamAM prakAzatA AtmAnA vizrva, tejasa, prAjJa ane tu` avasthAnA bhedarUpa cAra pAMdAnI - te A AtmA cAra pAdavALA' ema rajUAta karIne dareka pUrva pUrva pAdanA pravilaya karAvIne prapa`carahita brahmAtmaka tupAdanA jJAnane sukara banAvavA mATe sthUla, sUkSma, sUkSmatara upAdhienA sAmyathI virAT Adine vizva AdimAM antarbhAva (samAveza) karIne, ' jAgarita sthAna, mahAra (bAhya vastuone) jANanAra ' ityADhithI vizva Adi pAdAnuM nirUpaNa karyu ' che, tethI jene mATe 'prAjJa' zabda prayAnmyA che te AnandamayamAM aAkRta IzvaranA antarbhAvanI vivakSA (kahevAnI icchA, abhiprAya) karIne tene viSe sarvezvaratva Adi tenA dharmo kahyA che. bhagavatpAda (zaMkarAcA)thI gauDapAdIya vivaraNamAM Ama ja samajAvavAmAM Avyu che. vivaraNa : suSuptikALamAM antaHkaraNa vilIna thatAM, arthAt sUkSmarUpathI vilIna antaHkaraNurUpa upAdhivALA te prAna, je ajJAnamAtranA sAkSI che--sthUla, antaHkaraNAdinA sAkSitvanA vyavaccheda karavA mATe ajJAnamAtra'mAM 'mAtra'ne samAveza karyAM che. Ana mayane mATe ja prAjJa' padano prayoga che kAraNa ke mAMDUkayopaniSadamAM jJAnaddamuk pachI cetomula; prAMnnatRtIya: vAya:' ema kahyuM che. ceteAmukha eTale cinA pratibiMbathI yukta avidyAvRttirUpa cetasA jenAM mukhA arthAt suSuptikAlIna AnandAnubhavanAM sAdhana che te. suSuptimAMthI jAgelA mAjIsa kahe che ke pulamavAsam--huM nirAMte sUte' te batAve che ke svApAlIna viziSTa sukhanuM smaraNa tene che ane tyAre sukhane anubhava thayA haiAya te sivAya te saMbhave nahi. zaMkA--suSuptimAM AtmasvarUpa sukhane anubhava antaHkaraNanI vRttithI O sabhave che. For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fsannAzAbaM uttara-A kathana barAbara nathI, kAraNa ke suSuptimAM antaHkaraNa vilIna avasthAmAM heya che ane vRttionuM utpAdana karavAnI yogyatA temAM nathI hotI. zakA-muktikAlanI jema suSuptikALamAM paNa svarUpamaitanyathI ja sukhane anubhava saMbhave che, te avidyAvRtipratibiMbarUpa cetasane kalpanAnI zI jarUra ? uttara-jAgrata ane svapnakALamAM caitanyanA pratibiMbathI yukta vRttiothI AnaMdano anubhava thato jovAmAM Ave che tethI suSuptamAM paNa evo saMbhava hoya tyAre tene tyAga karI de barAbara nathI. muktikALamAM te upAdhimAtrano vilaya thaI jAya che ema svIkAravAmAM Ave che tethI vRttine sa bhava nathI, tethI be paristhitimAM vaiSamya che. suSupta sukhAnabhava kevala nityasAkSI rUpa hoya te anubhavanA nAzarUpa saMskArane saMbhava na rahe ane "huM nirAMte sUta" (kumANa5) e anusaMdhAnane abhAva thAya. tethai upara kahyuM te ja barAbara che. upara je vizva, tejasa, prAi, turIya e cAra pAdare ullekha karyo che temAM vizva tejasa prAjJa mATe "pAda' zabda "pacate manena rUti vArasa' jenAthI brahAmekathanuM jJAna thAya che te ema sAdhananA artha mAM che jyAre turIya mATe vacane hRti vADhaH je jJAta thAya che athavA prApta thAya che te e arthamAM che. "A AtmA catuSAda che" e vAkyathI mAMDakopaniSadamAM jIvanA cAra pAdathI upakrama karyo che ane chatAM jAgaritasthAna vizva prathama pAda che ema kahevAne badale "jAgaritasthAna vaizvAnara prathama pada ema kahyuM che te sacave che ke vizvamAM vaizvAnara arthAt virATa puruSarUpI Izvarane paNa antarbhAva che. vizva ane vaizvAnara bannenI upAdhi sthUla che. e ja rIte hiraNyagarbhane taijasamAM antarbhAva vivakSita che bannenI upAdhi sUma che) ane sUkSmatara upAdhivALA prANa ke Ana damayamAM sUkSmatara upAdhivALA Izvarane atabhaMva che ane tethI ja prAzane mATe kahyuM che ke sarvezvara che ItyAdi. turIyapAdanuM pratipAdaka vAkaya A pramANe che - kadamathavadArthamANamakSaLamavizvama thavamekAra calAvuM paDyuvA ziva vaturtha mAte'- te cakSu Adine viSaya nathI, te (pravRttinitirU5) vyavahArane viSaya nathI, te grAhya nathI (kamendriyane vijya nathI), te asAdhAraNadhama zUnya che, te acijya che (zuSka, vedavidhI tane viSaya nathI), te zabda zaktine viSaya nathI, te eka (svagatabhedanya), AtmA (sarvadehamAM pUrNa), pratyaya (cidarU5), sAra (AnadarU5) che; te prapaMcazUnya che, ziva (zuddha), Dhetarahita cayA padane mAne che-arthAta tenuM ciMtana kare che. Ane pachI mokUkAranAM 1, 3, 5 ane amAtra ane vizvAdi pAdano paraspara ekatvanA anuciMtananI bhalAmaNa karI che. Ama AdhyAtmika vizvAdi pAda, Adhidaivika vaizvAnarAdi ane nakArAdi mAtrAonuM ekavacintana e sarvanA niprapaMcarUpa brahmarUpa caturtha pAdamAM pravilApanAthe che. AmAM kama A pramANe che:-vizva, vizvAnara ane A kAranA ekatvanuM pahelAM ciMtana karIne pachI tejasa, hiraNyagarbha ane - kAranA ekatvanuM ciMtana karavuM; ane te pachI Izvara, prAsa ane makAranA ekvanuM ciMtana karavuM. A ja ciMtananA kramathI pravilApana karavuM. kAra Adi traNanuM SakAramAM, vakAra Adi traNanuM makAramAM, makAra Adi traNanuM citmAtra turIyapAdamAM pravilApana karavuM ane tyAM ja cittane sthira karavuM. 3kAra AdimAM pravilApana karavuM eTale bakAra Adi traNa 3jArathI For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 5 pRthak nathI evA AhAya' nizcaya karavA, Ama dararoja samAdhi karanArane brahmanA sAkSAtkAra thAya che ane brahmaprAptithI kRtakRtyatA thAya che, A ja vAta surezvarAcArye paMcIkaraNa nA vAntika (47 ane pachI)mAM karI che. ahI zakA thAya che ke zravaNAdirUpa sAMkhya mAgathI ja jo tantrapratipatti saMbhavatI hoya te mumukSune mATe yAganuM vidhAna zA mATe kayu che. tene uttara che ke pratipattinA sauka'ne mATe, je mumukSune buddhinI matAne lIdhe ke yeAgya AcAya na maLavAne kAraNe sAMkhya mAga na saMbhavatA hoya tene mATe anAyAse brahmatattvanI pratipattinA sAdhana tarIke buddhipUrvaka pravilApana kramathI samAdhinuM vidhAna mAMDUkathAdi zrutimAM che. A zrutivacanAne anusarIne vidyAraNyamunie paNa dhyAnaddIvamAM kahyuM che : atyantaSu mAndyAdvA sAmagryA vA'pyasambhavAt / yo vicAraM na labhate brahmopAsIta so'nizam // 54 // : sAmAnya rIte 'avyAkRta' zabda * anabhivyakta jagat 'nA vAcaka che paNa lakSaNAthI te 'paramezvara' nA lakSaka bane che tethI IzvanA avyAkRta' padathI nirdeza speryA che. mAMDUkaca upaniSadane AdhAre gauDapAdakArikA lakhAI che ane tenuM vivaraNu zaMkarA cArya ... che temAM paNa upara pramANe ja vyAkhyA karavAmAM AvI che. everride tu citra dIpavyutpAditaM kUTasthaM jIvakoTAvantarbhAvya citraividhyaprakriyaivAlambiteti vizeSaH / " tatra hyuktaM jalAzayataraGgabudbudanyAyenopayupari kalpanAjjIvaH trividhaH - pAramArthiko : vyAvahArikaH prAtibhAsikaceti / tatrAvacchinnaH pAramArthiko jIvaH / tasminnavacchedakasya kalpitatve'pi avacchedyasya tasyAkalpitatvena brahmaNo'bhinnatvAt / tamAvRtya sthitAyAM mAyAyAM kalpitaHkaraNe cidAbhAso'ntaHkaraNatAdAtmyAparayA aham ityabhimanyamAnoM vyAvahArikaH, tasya mAyikatve'ni yAvadvayavahAramanuvRtteH / svapne tamapyAvRtya sthitayA mAyAvasthAbhedarUpayA nidrayA kalpite svapnadehAdAvabhimAnI prAtibhAsikaH, svapnaprapaJcena saha taddraS jIvasyApi prabodhe nivRtteriti / evamete pratibimbezvaravAdinAM pakSabhedA darzitAH // jyAre dagdazyavivekamAM citradvIpamAM pratipAdita kUTasthanA jIvakATimAM samAveza karIne cit trividha che (-jIva, Iza, vizuddhA cit-) e prakriyAnA ja AdhAra lIdhA che e vizeSa (ka) che. For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuM siddhAntalezasaMGgrahaH tyAM kahyuM che ke jalAzaya, taraga ane bhukhudanA nyAyathI (A deSTAntAnusAra) uparAuparI kalpanA karI che tethI jInna trividha che -pAramArthika, vyAvahArika ane prAtibhAsika. temAM sthUla ane sUkSma dehathI avacchinna (kUTastharUpa AtmA) te pAramArthika jIva, kAraNa ke temAM avacchedaka (sthUla-sUkSma deha) kalpita hAvA chatAM avacchedya evA te akalpita hAIne brahmathI abhinna che. tene AvarIne rahelI mAyAmAM kapita antaHkaraNamAM cidAbhAsa, je antaHkaraNa sAthe AvI paDatA tAdAtmyane kAraNe 'hu' evu abhimAna kare che te vyAvahArika java --kAraNuM ke te mAyika hAvA chatAM paNa vyavahAra Take tyAM sudhI teno anuvRtti che. svapnamAM tene paNa AvarIne rahelo mAyAnI avasthAvizeSarUpa nidrAthI kalpita svArpI daidine viSe 'hu' evu abhimAna karanArA te prAtibhAsika jIva -kAraNa ke svapnaprav'canI sAthe tene jonAra jIvanI paNa prAdha samaye (jAgatAM) nivRtti thAya che-- Ama A pratibiMbarUpa Izvara mAnanAyAnA judA judA pakSe batAvyA che. vivaraNa : jema samudrAdi jalAzayamAM taraMgA upara rahe che ane tenI upara khutbuda hAya che e jANItu che (fhaiM) tema phUTasthanI upara vyAvahArika antaHkaraNumAM pratibi MbarUpa ane vyavahAra cAlu rahe tyAM sudhI TakI rahetA vyAvahArika jIvanI kalpanA karavAmAM Ave che. ane tenI upara ravapnakALamAM vAsanAmaya prAtibhAsika ratha vagerenI jema vAsanAmaya anta:karaNamAM pratibiMbarUpa prAtibhAsika jIvanI kalpanA karavAmAM Ave che. Ama uparAuparI jIvanI kalpanA karavAmAM Ave che temAM sthUla ane sukSma dehathI avacchinna phUTastha caitanyarUpa AtmA te pAramArthika jIva--A pAramArthika jIva mAnIe te ja zraMdyAsmi jevAM mahAvAkayomAM jIva ane brahmanA abhedanA pratipAdananI upapatti thAya nahIM te vyAvahArika ane prAtibhAsika jIva teA zukti-rajatanI jema svarUpathI mithyA heAIne satya brahma sAthe temanA abheda hAI zake nahi. ahaM vartA moratA 'hu kartA chuM, bhoktA chu' e anubhava vyAvahArika jIva mATe pramANu che; kAraNa ke tenA sivAya bIjo koI katu tva bhAkatRtvAdi lakSaNavALA sa sAranA Azraya heAI zake nahi. ataHkaraNane mATe tenI zakayatA nathI kAraNa ke cidAbhAsa zUnya hoI cetananA dharmAM tarA ke jANItA tutvAdine Azraya hoi zake nahi. cidAbhAsa to cetanAtmAnu pratibiMba hoi te mithyA che tema chatAM tene cetana kahI zakAya che. tethI tenA dharmAM cetanamAM tarIke jANItA hoya temAM kAI virodha nathI. ane pAramArthika java phUTastha hoIne saMsAranA Azraya banI zake nahi. svapnakALamAM vyAvahArika jIvanuM paNa AvaraNa thAya che. vyAvahArika jIva jAgrat dazAmAM petAne brAhmaNa, devadatta, yajJadattane putra, viSNune bhakta e rIte mAne che; jyAre svAva svapnAvasthAmAM peAtAne kSatriya, nAme viSNuzarmA, nArAyaNanA putra, mahAdevanA bhakta 'e rIte mAne che. tethI e siddha thAya che ke jAgatA jIvanuM nidrAthI AvaraNa thayuM che--nidrA mAyAnI ja eka vizeSa avasthA che kAraNa ke temAM jAgatA jIvanuM AvaraNa karavAnI For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 ma . prathama pariccheda zakti ane svAna jagatarUpa vikSepa karavAnI zakti sAbUta che. svapnakALa para thAya tyAre svapnaprapaMcanI sAthe kSatriyAdirUpa svapnadraSTAne paNa bAdha thAya che kAraNa ke huM brAhmaNa chuM, kSatriya nahi evo tene baMdha thAya che. ' mA 14zyavive (vidhA295 no aya-): avacchinnaH cidAbhAsastRtIyaH svapnakalpitaH / vijJeyastribidho jIvastatrodyaH poramAthikaH // 32 / / avacchedaH kalpitaH syAdavacchedyaM tu vAstavam / tasmin jIvatvamAropAd brAhmaNatvaM tu svabhAvataH // 33 // avacchinnasya jIvasya pUrNena brahmaNaikatAm / / tattvamasyAdi vAkyAni jagu tarajIvayoH // 34 // brahmaNyavasthitA mAyA vikSepAvRtirUpiNI / AvRtyAkhaNDatA tasmin jagajjIvau prakalpayet // 35 // jIvo dhIsthazcidAbhAso jagat syAt bhUtabhautikam / anAdikAlamArabhya mokSAtpUrvamidaM dvayam // 36 // . vivaraNAnusAriNastvAhuH / vibhedajanake'jJAne nAzamAtyantikaM gate / .. Atmano brahmaNo bhedamasantaM kaH kariSyati // (viSNupurANa 6.7.94) iti smRtyaikasyavAjJAnasya jIvezvaravibhAgopAdhitvapratipAdanAt bimbapratibimbabhAvena jIvezvarayorvibhAgaH, nobhayorapi pratibimbabhAvena, upAdhidvayamantareNobhayoH pratibimbatvAyogAt / tatrApi pratibimbo jiivH| bimbasthAnIya IzvaraH / tathA satyeva laukikabimbapratibimbadRSTAntena svAtantryamIzvarasya tatpAratantryaM jIvasya ca yujyate / pratibimbagatAH pazyan RjuvakrAdivikriyAH / pumAn krIDedyathA brahma tathA jIvasthavikriyAH // iti kalpatarUktarItyA 'lokavattu lIlAkaivalyam' (bra.sU. 2.1.33) iti sUtramapi snggcchte| ajJAnapratibimbitasya jIvasyAntaHkaraNarUpo'jJAnapariNAmabhedo vizeSAbhivyaktisthAnaM sarvataH prasRtasya savitaprakAzasya darpaNa iva / atastasya tadupAdhikatvavyavahAro'pi, naitAvatA'jJAnopAdhiparityAgaH / antaHkaraNopAdhiparicchinnasyaiva caitanyasya jIvatve kAyavyUhAdhiSThAnatvAnupapatteH / For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH vivaraNane anusaranArA tA kahe che :-- "vibheda utpanna karanAruM ajJAna Atyantika (pharI UbhuM na thAya e rIte) nAza pAme tyAre AtmAnA brahmathI bheda je che ja nahi tene kANu karaze ? (kAI nahi)" (viSNupurANa, 6.7.94)-- ce e smRtie ekalA ajJAnanu jIva ane IzvaranA vibhAgamAM upAdhi tarIke pratipAdana karyu che tethI jIva ane IzvaranA vibhAga khima-pratiSima bhAvathI che (izvara khiMkha, jIva-pratiSi'ba). bannenA pratiSikhabhAvathI nathI, kAraNa ke e upAdhi sivAya banne pratibiMkha hAI zake nahi. tyAM paNa jIva pratiSi kha che, Izvara (kha'khasthAnIya che. ema hAya te ja laukika (makha= pratibiMbanA dRSTAntathI IzrvaranuM svAtantra ane jIvanI tenA para paratantratA yuktiyukta bane che. " jema pratiSi'mamAM rahelI Rju, vakra vagere vikriyAe (je mi'arUpa puruSa pAte pratyeAjelI che te) jote puruSa ramata kare tema brahma jIvamAM rahelI vikriyAe jAte AnaMda kare che" --ema 'kapata'mAM (2.1.33) kahelI rIta pramANe 'leAkanI jema kevaLa lIlA che' (bra. sU. 2.1.33) e sUtra pazu sagata bane che. (ajJAna jIvanI upAdhi hoya teA antaHththunuM jIvanI upAdhi tarIke sUtrabhASyAdimAM vaNuna che te bya anI jAya evI zakAnA uttarama kahe che--) ajJAnamAM pratibiMbita thayelA jIvane mATe anta:karaNarUpa ajJAnanA viziSTa pariNAma vizeSa-abhivyaktinuM (--kartA, bhaktA Adi vizeSa rUpe amivyaktinuM) sthAna che, jema satra prasarelA sUryaprakAzane maTe daNa vizeSa RmitinuM sthAna arthAt upAdhi) che. tethI ja tene (anta:karaNane) tenI (jIvanI) upAdhi kahevAmAM paNa Ave che. eTalA mAtrathI (kAyarUpa upAdhi che teTalA mAtrathI) ajJAnarUpa UpAdhanA parityAga thatA nathI, kAraNa ke anta:karaNarUpa ja upAdhithI paricchita caitanya jIva hAya tA ceAgIe kAmanyUhanuM adhiSThAna kare che (aka sAthe aneka zarIranu niyaMtraNa kare che) e sabhave nahi. vivaraNa A mata pramANe Izvara bikha-caitanya che, pratibiavizeSa nathI. ajJAnane vibheda utpanna karanAruM karyuM che tethI ajJAna jIva-IzvarabhedasthitinuM prapeAjaka che ema vivakSita che, kAraNa ke te bheda anAdi mAnavAmAM Ave che. suSupti, pralaya vagemAM ajJAnanA kA'nA nAza thAya che; have kAya ane kAraNuMnA abheda che tethI A kAya'nA kAraNu ajJAnaneA paNu nAma che paNa e ajJAnanAza Ayantika nathI kAraNa ke pharIthI ajJAnanuM utthAna thAya che; jyAre muktimAM tattvajJAnathI svarUpathI pazu nAza che, ane e nAza mAtyantika che, cAraNu ke pharI tetuM utthAna thatuM nathI. athavA jIvanmuktinA kALamAM ajJAnanA AvaraNa azathI nAza che teA pazu vikSepa rahe che tethI e nAza Atyantika nathI, jyAre videhamuktimAM Antika ajJAna--nAza che. For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda zako -'nAzAvAmAna #roti mArA vAviyA 1 ravavA mavati' e zrutimAM jIva ane Izvara banene pratibiMba kahyA che tene virodha thaze. uttara-Ama kahevuM barAbara nathI. pratibiMbanI jema biMba paNa kalpita chetethI AbhAsa' padathI pratibiMba ane biMba bane samajI zakAya. zakA-lokamAM pratibiMbatvathI viziSTa mukhane mukhAbhAsa kahe che paNa bibatvathI viziSTa mukhane kaI mukhAbhAsa kahetuM nathI tethI "AbhAsa' padathI mukhya vRttithI biMba rItanyanuM pratipAdana thaI zake nahi. lakSaNAno ja Azraya levo paDe ane ekavAra uracAravAmAM AveluM "AbhAsa' 5da mukhya vRttithI pratibiMbaparaka che ane guNavRttithI biMbaparaka che evI kalapanA barAbara nathI. Ama chave ane Izvara bane pratibiMbarUpa che tethI "AbhAsa" pada mukhya vRttithI bannene mATe prayojAyuM che ema artha karI zakAtuM hoya te lakSaNunI kalpanA karavAnuM koI kAraNa nathI. uttara-chava ane Izvara bane pratibiMbarUpa hoI zake nahi. biMbabhUta gautanya sUryanI jema eka che tethI upAdhinA bheda vinA be pratibiMba saMbhave nahi. mAyA ane avidyA e judI judI upAdhi che tethI be pratibiMba saMbhave che ema na kahI zakAya, kAraNa ke be pratibiMba mATe apekSita be upAdhi tarIke temanuM pratipAdana nathI ane mAyA ane avidyAne svarUpathI bheda siddhAntathI viruddha che. tethI ema ja mAnavuM joIe ke "AbhAsa' pada ajahalakSaNathI bi ba ane tibiMba ubhayaparaka che. Ama vivaraNane anusaranArA mAne che ke Izvara biMbasthAnIya che ane jIva pratibiMba che. pas sezvara iSa matAdhipatiH (vRda. 4.4.22) vagere kRtithI Izvarane ravAtaMtryanI siddhi che ane uSa haii sAdhu zra Iyati (auzItadi rU.8) (e ja tenAthI sAruM kama karAve che) " mAmAnamantaro camati (vRda0 rU.7.22) (je AtmAnuM aMdara rahIne niyamana kare che-tene antaryAmI che), raverita chetu vA vyagrameva vA (IzvarathI prerita thayela te svaga athavA narakamAM jAya) ityAdi zruti-smRtithI jIvanI Izvara para parataMtratA siddha che. DhovA trIjA vat e sUtra pramANe IzvaranI suSTi Adi pravRtti ke uddeza vinA ja karelI lIlA che. jagatamAM joIe chIe ke sarva vibhava saMpanna leke kaI prajana vinA ja krIDA kare che. prANIone mATe e krIDA ke lIlA svAbhAvika che. duHkhane atireka thatAM mANasa raDI paDe che ke sukha khUba maLatAM hasI paDe che tyAre rudana ke hatyanuM kAraNuM sau pUche che paNa prayajana keI pUchatuM nathI. svapnasRSTinI jema prapaMcaSTine mAyAmayI mAnIe chIe, tenA prayajana viSe prazna puchAte jovAmAM AvatuM nathI. A ja vAta samajAvatAM kahapatarumAM (2.1 33) AmalAnanTe kahyuM che ke jema ke puruSa darpaNamAMnA pitAnA pratibiMbanA pheraphAra je biMbarUpa pitArtha ja prayukta che tene je ramata kare che tema chavamAM rahelI vikriyAo je te te prANunA karmAnusAra brahmathI ja prayukta che temane jete brahma krIDA kare che. upara kahyuM tema ajJAnane javanI upAdhi mAnIe to paNa antaHkaraNanuM jIvanI upAdhi tarIke varNana che te vyartha banatuM nathI. aghiAmAM pratibiMbita caitanyanu rU5 che te suSuti si-12 For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 siddhAntalezasaGgrahaH sAdhAraNa che arthAt suSupti sahita badhI vyAvahArika avasthAomAM heAya che; tenI jJAtA, kartA, bheAktA Adi vizeSarUpathI abhivyakti ke upalabdhi che tenu sthAna athavA upAdhi antaHkaraNa che. e ajJAnanA pariNAmavizeSa che. katRtva Adi dhamemAM kevaLa ajJAnanAM pariNAma nathI tethI kevaLa ajJAna ja jIvanI upAdhi hoya teA jIvane katRtvAdi dhama'nA lAbha na thAya. paNa katRtvAdi vizeSavALA antaHkaraNanA tAdAtmyanA abhyAsathI ja e dharmAMnA lAbha thaI zake che. tethI antaHkaraNane jIvanI upAdhirUpa kahyuM che te nirarthaMka nathI. 'kAryopAdhirayaM jIva. ' khevI zruti che tethI ra ajJAnane lavanI upAdhi na mAnavI ema kahevuM kharAkhara nathI. uparyukta zruti-smRtinA AdhAre anta:karaNathI avacchinna AtmA te jIva, ane tenAthI anavacchinna AtmA te Izvara ema na kahI zakAya. yAgI yeAgaprabhAvathI nimita sava zarIronu eka sAthe niyaMtraNa kare che. jo jIvane antaHkaraNathI ja avacchinna caitanyarUpa mAnae te yAgInI bAbatamAM e saMbhave nahi kAraNu Tu ant:karaNa paricchinna hoi tenAthI avacchinna jIva badhAM zIzamAM rahIne temanuM niyaMtraNa karI zake nahi. paNa ajJAna jo jIvanI upAdhi hAya tA e sa Mbhave kAraNa ke ajJAna vyApaka hAI ne ajJAna jenI upAdhi che evA ceAgijIva eka sAthe sava zarIreAmAM hAjara rahI zake. Ama ajJAnarUpa kAraNa--upAdhi ane anta:karaNurUpa kAryopAdhithI avacchinna AtmA te . na ca yogaprabhAvAd yogino'ntaHkaraNaM kAyavyUhAbhivyaktiyogyaM vaipulyaM prApnotIti tadavacchinnasya kAyavyUhAdhiSThAnatvaM yujyate iti vAcyam / 'pradIpavadAvezastathA hi darzayati' (bra.sU. 4.4. adhi. 6, sU. 15) iti zAstropAntyAdhikaraNabhASyAdiSu kAyavyUhe pratidehamantaHkaraNasya cakSurAdivat bhinnasyaiva yogaprabhAvAt sRSTerupavarNanAt / pratibimbe bimbAt bhedamAtrasyAdhyastatvena svarUpeNa tasya satyatvAnna pratibimbarUpajIvasya muvatyanvayAsambhava iti na tadatirekeNa muktyanvayAyAvacchinnarUpajIvAntaraM vA pratibimbajIvAtiriktaM jIvezvaravilakSaNaM kUTasthazabditaM caitanyAntaraM vA kalpanIyam / " avinAzI vA are'yamAtmA" (bRhad. 4.5.14) iti zravaNaM jIvasya tadupAdhinivRttau pratibimbabhAvApagame'pi svarUpa na vinazyatItyetatparam, na tadatiriktakUTasthanAmakacaitanyAntaraparam / jIvopAdhinA antaHkaraNAdinA'vacchinnaM caitanyaM bimbabhUta Izvara eva / 'yo vijJAne tiSThan ' (bRhad. 3.7.22) ityAdizrutyA Izvarasyaiva jIvasannidhAnena tadantaryAmibhAvena vikArAntaravasthAnazravaNAditi / For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda ane evI dalIla karavI nahi ke yoganA prabhAvathI cagInuM anta:karaNa kAyamUhamAM abhivyaktine yogya vipulatA (vyApakatA) prApta kare che tethI tenAthI avachina (gijIva) kAyagruhane preraka bane e barAbara che. (A dalIla barAbara nathI, kema ke "pradIpanI jema teno Aveza che, kAraNa ke zuti tema darzAve che." (bra. sU. 4.4. adhi. 6, sU. 15 e (brahmamImAMsA) zAstranA upAjya (chelAnI pahelAnA-) adhikaraNanAM bhASAdimAM kAyaspRhamAM pratyeka dehane mATe AMkha vagerenI jema judA ja anta:karaNanI cAganA prabhAvathI sRSTinuM upavarNana che (- Ama eka antaHkaraNa ja vyApaka banI zake ? vAtane zAstranA virodha che). pratibiMbamAM biMbathI bhedamAM tra ayasta hoIne varUpathI te satya hovAthI pratibiMbarUpa jIvane mukti (avastha)mAM anvaya hoya tene asaMbhava nathI (-arthAta te saMbhave che, tethI tenAthI (pratibiMbarUpa jIvathI) atirekathI (tenA uparAMtane) muktimAM anvayane mATe avacchinnarUpa bIjA jIvanI athavA pratibiMbajIvathI atirikta, jIva tathA IrathI vilakSaNa ane kUTastha nAmavALA bIjA caitanyanI kalpanA karavI haka nathI (-kalapanA karavAnI jarUra nathI). "are A AtmA avinAzI che" (bRhad. 4.5.14) e zrutivacana jIvanI upAdhinI nivRtti thatAM tene (jIvana) pratibiMbabhAva raheto nathI tyAre paNa tenuM svarUpa nAza pAmatuM nathI ema kahevA mATe che, tenAthI atirikta kUTastha nAmanA anya zaitanyanuM pratipAdana karavA mATe nahi. jIvanI upAdhi evA antaHkaraNa dithI avachina caitanya biMbabhUta Izvara ja che (zuddha brahma ke pratibiMbarUpa jIva nahi). "je vijJAnamAM raheto" (bRhad 3.7.22) ityAdi zrutithI darzAvavAmAM AvyuM che ke Izvara ja jIvanI najIka rahIne tenA antaryAmI tarIke vikAranI aMdara rahe che. vivaraNa : evI za kA saMbhave ke yoganA prabhAvathI ja gInuM antaHkaraNa eTaluM vyApaka banI zake ke aneka zarIranA samUhamAM rahelA caitanyanI abhivyakti karI zake ane A rIte sarva zarIranuM niyaMtraNa thaI zake tethI kAraNa-ajJAna chavanI upAdhi che ema mAnavAnI jarUra nathI. paNa AvI zaMkA karavI nahi kAraNa ke bra. su nA upAtya adhi. karaNanAM bhASya vageremAM evuM pratipAdita karyuM che ke kAyayUhamAM pratyeka dehane mATe judAM judAM cakSu vagerenI temaja judA judA antaHkaraNanI sRSTi yoga prabhAvathI karavAmAM Ave che. sUtramAM pradIpanuM daSTAMta ApavAmAM AvyuM che. jema eka dIpane aneka vATamAM praveza che. tema yogIne gaprabhAvathI anemAM eka sAthe Avela che. pradIpane vATamAM praveza pAmelA dIpothI bheda che. jyAre megI to sarva dehamAM eka che ane tethI duSTAnta ane dASTantikamAM vaiSamya che. to paNa dIpatra jAtinA ekatvane vyaktimAM Aropa karIne temanI saMgati samajavAnI che. zruti paNa darzAve che ke yogI eka bane che, traNa bane che, pAMca bane che, sAta bane che (sa +aa mavati tridhA mavati uadhA saptadhA-chA. 7. 26.2) ityAdi ane yogInA eka sAthe aneka zarIramAM avasthAna vinA kRtisiddha anekadhAbhAva For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH saMbhave nahi e sUtrane artha che. eka antaHkaraNa upara kahyuM tema vyApaka bane che ema mAnatAM bhASAdine virodha thAya che. vyAkhyAkAra kRSNanandatIrtha vivecana karatAM kahe che ke bhAkhyAdinuM evuM tAtparya batAvI, zakAya ke yogInuM pitAnuM ja antaHkaraNa yoga prabhAvathI vipula banIne pitAthI avachinna maitanyasvarU5 vAgIne mATe kAyayUhanAM adhiSThAna, bhAga vagere zakaya banAve che. Ama mAnavAthI Agatuka aneka ataHkaraNanI suSTinI kalpanAmAM asarakAryavAdanA svIkArane doSa ane kaha5nAgauravane doSa che te deSa raheto nathI. vaLI hiraNyagarbha vagerenI bAbatamAM gaprabhAvathI ja aMDavyApI samaSTi antaHkaraNane svIkAra karavAmAM Avyo che. hiraNyagarbha Adine pUrvajanmamAM yajamAnanI avasthAmAM vyApaka ataHkaraNa hatuM ema mAnavA mATe koI pramANu nathI, kAraNa ke ema mAnIe te ApaNuM antaHkaraNane paNuM vyApaka mAnavuM paDe. tethI yogaprabhAvathI antaHkaraNa vyApaka bane che ema ja mAnI zakAya. bhASAdimAM antaHkaraNanI sRSTinuM varNana che tenI te mAntara tarIke upapatti che. yogazAstromAM ja A prakriyA che ema zAMkarabhASyamAMnA gva zabdathI ja samajAya che (guva 1 yogas yoninAmane zarIrayAtraviyA). bhASyAdinuM AvuM eka ja antaHkaraNanI vipulatApara tAtpaya batAvI zakAya te paNa yathAzruta bhASyAdinA abhiprAyathI, bhASAdine je artha zIkhavavAmAM Avyo che te pramANe karyuM che ke eka antaHkaraNa vipula bane che ema mAnIe te bhASA dine virodha thAya (kRSNanandanuM vivecana yuktiyukta che paNa zaMkarAcArya te yogazAstranI prakriyAne anusarIne yogaprabhAvathI pratyeka dehane mATe judA antaHkaraNanI sRSTine mAnatA hoya tema ja lAge che ane A gazastranI ja prakriyA che, arthAt vedAntanI nahi ema kahevAno Azaya jaNAtuM nathI, paNa A je prakriyA batAvI te ja yogazAstramAM paNa che evo Azaya jaNAya che). citradIpamAM pratibiMbamaitanyarUpa jIva svarUpathI mithyA che tethI tene muktimAM anvaya nathI eTale muktimAM anvayane yogya evuM kUTastha nAmanuM caitanya je jIva ane IzvarathI vilakSaNa che tenI kalpanA karIne vine catuvidha batAvyuM che. ane dagdavivekamAM pratibiMbanA mithyAtvane ja Azraya laIne muktimAM anvayane mATe avachina cetanya ja pAramArthika jIva che evI kalpanA karI che. te baMne mata barAbara nathI. biMba-pratibiMbano je koI bheda mAnavAmAM Ave che te kalpita che. tethI svataH temanA bhedane viSe kaI pramANu nathI. Ama svarUpathI chava satya che tethI tene muktimAM anvaya saMbhave che, ane muktimAM anvayane mATe pratibiMba jIva uparAMta koI anya jIva ke kUTastha nAmanAM anya rautanyanI kalpanA karavAnI jarUra nathI, e ja rIte vyAvahArika jIvathI atirikta pratibhAsika jIvanI paNa kalpanA karavI na joIe kAraNa ke tene mATe koI pramANu nathI. evI dalIla na karavI joIe ke vyAvahArika jIvanuM svapnakALamAM AvaraNa thAya che tethI tenA tyAranA vyavahAranI anupatti che mATe pratibhAsika jIvanI kalpanA karavI paDe che. jIvata nuM AvaraNa thatuM nathI evuM sAkSInA nirUpaNa samaye kahevAmAM Avaze. tethI jAgratakALane jIva ja svapnamAM paNuM vyavahArakartA bane e upapanna che. je meM svapnamAM zrIkRSNane joyelA te ja huM atyAre jAradavasthAmAM temanuM smaraNa karuM chuM" ema jAgratakALamAM ane svapnakALamAM jJAna karanAra eka che evI pratyabhijJA thAya che tethI pratibhAsika jIvanI kalpanA mATe keI pramANu nathI. For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda - citane catuvidha kahenArA evI dalIla kare che ke zrutimAM eka bAjue kahyuM che ke bhUtanI pAchaLa nAza pAme che (tAgevAnuM vinazyati) ane bIjI bAjue kahyuM che ke A AtmA avinAzI che (vinAza vA karaDayAramA) ane eka ja prakRti prajJAnadhana AbhAmAM vinAzitva ane avinAzitva e be vidhI dharmo saMbhave nahi tethI temanI upapattine thATe vinAzI pratibiMbathI atirikta avinAzI phUTastha rautanya siddha thAya che. A dalIla svIkAravA jevI nathI, kAraNa ke avidyA-pratibiMba-pautanyarUpa jIvamAM ja pratibiMbavarUpa vize paNa aMzanA nAzanA abhiprAyathI vinAza aMgenuM vacana che ane vizeSya caitanya aMzanA abhiprAyathI vinAzanA abhAvanuM pratipAdana che tethI vadhArAne kuTastha mAnavAnI jarUra nathI, UlaTuM tema karavAmAM gaurava-deSa che. zaMkA thAya ke avidyAmAM pratibiMba te chava, biMbarUpa maitanya te Izvara ane biMba ane pratibiMbamAM anugata tanya te zuddha caitanya e vivaraNa pakSamAM citane caturvidha mAnanArA je pAramArthika chava ke kuTastha caitanyane aMgIkAra kare che tene antarbhAva kyAM thaze? tene antarbhAva chava ke zuddha caitanyamAM saMbhava nathI kAraNa ke A be upAdAna nathI. jyAre kuTastha te sthUla ane sahama dehanuM upAdAna che. biMbabhUta IzvaramAM paNa phUTasthane samAveza thaI zake nahi kAraNa ke kuTastha nAmanA caitanyanuM dehAdi vikAromAM avasthAna che jyAre IzvaranuM temAM avarathAna hoya tene mATe kaI pramANu nathI. A zaMkAne uttara ApatAM kahyuM che ke A kuTastha antarbhAva IzvaramAM upapana che. zruti-smRtimAM IzvaranuM cetana ane acetanAtmaka sakala prapaMcanA upAdAna tarIke pratipAdana che. Ama biMbabhUta IzvaranA, dehAdinA upAdAna tarIke, dehAdi vikAranI aMdara avasthAnane mATe pramANa che jyAre phUTastha tenAthI bhinna che ema mAnavAne mATe kaI pramANa nathI. Izvara upAdAna che ema pratipAdana karanAra zAstra ja ekamAtra pramANa nathI. paNa cetanAcetanAtmaka sala jaganA niyantatvanuM pratipAdana karanAra antaryAmi-brAhmaNa paNuM biMbabhUta IzvaranA vikAranI aMdara avasthAnane viSe pramANa che. je vijJAne tigna vijJAnAntare caM vijJA na veDha cahya vijJAnaM zarIraM yo vijJAnama tAro pati (bRhada. 3. 7. 22) -ahIM vijJAna padathI jIva artha samajavAnuM che. bRhadAraNyaka upa.nAM mAdhyandina pAThamAM, bAtamIna sijhana che jyAre kAzva pAThamAM ya vijJAne tiSThana, A batAve che ke vijJAna ane AtmAna e pado paryAya che ane niyamya tattvanI vAta hoya tyAre Atmanano artha jIva thAya che. IzvaranuM kavAdinuM niyaMtraNa niyamya chavAdinA saMnidhAnathI ja che, temAM hAjara rahIne ja che, rAjA vagere prajAnuM niyatraNa vyavahita rahIne kare che tevuM nathI. mAtmAne vijhanane artha ahIM nIvakipAnera thI kahyo che. bhagavadgItAmAM paNa kahyuM che IzvaraH sarvabhUtAnAM hRddeze'rjuna tiSThati / grAmacan sarvabhUtAni yAtrA kaDhAni mAyA (28.62) yaMtra arthAta zarIra para ArUDha arthAta ahaMtA mamatAvALA sava prANIone Izvara temanA hRdayamAM rahIne temanA karmAnusAra mAyAthI pherave che arthAta temanI pAse pravRtti ke nivRtti karAve che. IzvaranuM A niyatRtva mAyopAdhika che, vAstava nathI. For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 siddhAntalezasaGgrahaH Ama caitanyanuM pratibiMbatva svIkAranArAonA matabheda rajU karIne jIva Izvara vibhAga batAvyeo. have tene nahI. mAnanArAonA mata pramANe jIvAdinuM svarUpa batAvavA caitanyanA pratibiMbanu nirAkaraNa kare che. anye tu -- rUpAnupahitapratibimbo na yuktaH sutarAM nIrUpe / gaganaprativimbodAharaNamapyayuktam / gaganAbhogavyApini savitR kiraNamaNDale salile pratibimbite gaganapratibimbatvavyavahArasya bhramamAtramUlakatvAt / dhvanat varNapratibimbatvavAdo'pyayuktaH / vyaJjakatayA sannidhAnamAtreNa dhvnirmaann| mudAttAdisvarANAM varNeSvAropopapatteH dhvanervarNapratibimbagrAhitva - kalpanAyA niSpramANakatvAt / pratidhvanirapi na pUrvazabdapratibimbaH / paJcIkaraNaprakriyayA paTahapayonidhiprabhRtizabdAnAM kSitisalilAdizabdatvena pratidhvanerevAkAzazabdatvena tasyAnyazabdapratibimbatvAyogAt / varNarUpapratizabdo'pi na pUrvavarNapratibimbaH / varNAbhivyaJjakadhvaninimittakapratidhvanermUladhvanivadeva varNAbhivyaJjakatvenopapatteH / tasmAt ghaTAkAzavadantaH karaNAvacchinnaM caitanyaM jIvaH / tadanavacchinnam IzvaraH / jayAre bIjA kahe che.--rUparahita (vastu)nu pratiSThitra yuktiyukta nathI, rUparahita vastumAM teA vaLI khAsa nahI. (kUvAnA pANI vageremAM) gagananu pratibiba paDe che e udAharaNa paNa kharAbara nathI. gagananA vistAramAM vyApatuM sUryanAM kiraNeAnuM maMDaLa pANImAM pratiSikhata thAya che tyAre gagananu pratiSThi kha paDe che ema kahevAmAM Ave che te bhrama mAtra para AdhArita che. ma dhvanimAM varNanuM pratibiMba paDe che ema kahevu. paNa kharAkhara nathI, kAraNa ke vine tryaMjaka hAvAthI tenI hAjarI mAtrathI udAtta Adi svara je dhvaninA dharmo che tene varNo para Arepa sabhave che tethI dhvani varNInAM pratibiMba jhIle che e kalpanA mATe koi pramANa nathI, pratidhvani (paDaghA) paNa pUrva zabdanu pratibi Mba nathI. paMcIkaraNanI prakriyAthI paDaghama, sAgara vagerenA zabdo pRthvI, pANI vagerenA zabdo hAi ne, pratidhvani ja AkAzanA zabda che tethI te anya zabdanuM pratibiMba hoi zake nahi. vaNurUpa pratizabda paNa pUrva varNa nu pratibiMkha nathI, kAraNa ke vadhunA abhivya jaka dhvani jevu nimittakAraNa che tevA pratidhvani mUla dhvaninI jema varNanA agniSajaka tarIke upapanna che (te varNIne abhiSyaMjaka banI zake che). tethI ghaTAkAzanI jema anta:karaNathI avacchinna caitanya te jIva. tenAthI avacchinna nahI. te Izvara, r For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda pa vivaraNa : lAkamAM joie chIe ke rUpavAna caMdrAdinuM pratibiMba paDe che. rUparahita vAyu AdinuM nahi, tethI rUparahita caitanyanuM pratibiMba sa Mbhave nahi. gagananuM pratiniba pANImAM paDe che ema e baDI mAnI laIe te paNa rUpavAna upAdhimAM ja pratibiMba paDI zake e niyamane tA vaLI kayAMya bhaMga thatA nathI tethI kahyuM che ke rUparahita vastumAM te khAsa nahi.' nIrUpa (rUparahita) gagananu kUvA taLAvanA jalamAM pratibiMba paDe che ema je mAnavAmAM Ave che te paNa bhrAntimulaka ja che. hakIkatamAM jaLamAM AleAkanuM pratibiMba jovAmAM Ave che, ane tene viSe e gagananuM pratibiMba che evA zrama lokone thAya che evI kalpanA karavAmAM Ave che. vastutaH e gagananuM pratibiMba che ja nahi. gagananA uparanA bhAgamAM vyApIne rahelA sUrya*kiraNanA maDhalAdinuM pratibiMba jaLamAM dekhAya che tethI tenI sAthe saMkaLAyela gagananuM e pratibiMba che evA bhrama thAya che. zakA--jema bahAra 'nIla nabha' ityAdi rUpathI gaganane anubhava thAya che tema jaLamAM paNa 'nIla nabha,' 'vizALa nabha' tyAdi rUpathI anubhava saune thAya che. ane kUvA vagerenA jaLamAM jJAta thatA vicAlatA Adi dhamevALu nabha te vastuta: che mATe ema kahevu joIe ke je nabha dekhAya che te pratibibarUpa ja che. tethI gagananu pratibiMba nathI paDatu ema kevI rIte kahI zakAya. rUparahita vastunuM pratibiMba sabhavatuM nathI ema nahIM kahI zakAya kAraNu ke rUpa, saMkhyA, parimANu vagerenIrUpa che chatAM temanuM pratibiMba ApaNe joIe chIe. Ama gagananA pratibiMbanA anubhava pramANe rUpayukta dravyanuM pratibiMba che, pachI e vastu svagatarUpathI rUpayukta hoya ke Aropita rUpathI evA niyama kalpI zakAya che. Ama bahAra Aropita nIlatva vagerethI viziSTa gagananuM jaLa vageremAM pratibiMba paDe che ema svIkAravAmAM kazuM khAdhaka banatuM nathI. tethI rUpavAna dravyanu pratibiMba hAya e niyamanA gagananu pratibiMba paDe che tyAM bhaMga che te vArI zakAtA nathI. uttara---tA paNa caitanyanu pratibiM" saMbhavatuM nathI kAraNa ke rUparahita anta'karaNa vagere pratibi MkheApAdhi banI zake nahi. jemAM pratibiMba paDe che te upAdhi (paNu, jala vagere) tA rUpa%0kta joIe jyAre antaHkaraNAdi upAdhi rUparahita hoI te temAM caitanyanu pratibiMba sa MbhavatuM nathI. zaMkA-dhvani nIrUpa (rUparahita hovA chatAM paNu temAM nIrUpa dravyAtmaka varNatu pratibiMba paDe che ema mAnavu joie. tema hoya to ja dapa NunI malinatA ke kALAzanA da mAnA pratibiMba dvArA biba evA mukhamAM Apa thAya che tema dhvanimAMnA tAratva (tIApaNuM) Adine dhvanimAM paDelA vaNunA pratibiMba dvArA varNomAM ArApa sabhave che, anyathA nahi. e pramANe nIrUpa ataHkaraNAdimAM nIrUpa AtmAnuM pratibiMba sa Mbhave che. A zaMkAnA uttaramAM kahyuM che ke dhvanimAM varSoMnuM pratibiMba paDe che ema kahevu paNa barAbara nathI... pharI koI zaMkA kare ke paDadhama vagerene zabda (avAja) utpanna thAya che tyAre kAI khAsa khaDhaka vagerenI najIkanA AkAzapradezamAM pratidhvani (paDA) saMbhaLAya che. te pahelAnA zabdanu pratibiMba ja che, mukhya dhvani nathI, kAraNa ke tenI utpattinuM koI kAraNa nathI, For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH ane jema rUparahina AkAza pradezamAM rUparahita dhvaninuM prativanirUpa pratibiMba saMbhave che tema ahIM rUparahita antaHkaraNadimAM rUparahita caitanyanuM pratibiMba kema na paDI zake ? paDI ja zake. A zaMkAnA uttaramAM kahyuM che ke pratidhvani paNa pUrva zabdanuM pratibiMba nathI. pratidhvaninuM koI utpAdaka nathI evI zaMkA karavI nahi, kAraNa ke AkAza ja tenu upAdAna che ane pUrva zabda tenuM nimitta kAraNa che. pratidhvani pratibiMba hoya te te AkAzano muNa kema na hoya evI zaMkA karavI nahi. biba ane pratibiMbane bhina mAnIe te prativanirUpa pratibiMba pratibhAsika hoIne vyAvahArika AkAzanA guNa hoI na zake. ane temane abhinna mAnIe te bibabhUta pRthyAdizabdanI apekSAe pratidhvAnarUpa pratibiMbane bheda na hovAthI e AkAzane guNa hoI zake nahi. zakA-varUpa pratizabdane te varNanuM pratibiMba avazya mAnavuM paDaze. tene sAkSAta varNarUpa mAnI na zakAya; kAraNa ke prativarNanI abhivyakti thAya che tyAM varNanA vyaMjaka evA kaMTha, tAla vagere nathI hotA. tyAM jema parvata guphA vagerenI najIkanA nIrUpa AkAza dezamAM nIrUpa vargonuM pratibiMba paDe che tevuM nIrUpa caitanyanuM nIrUpa antaHkaraNAdimAM kema na paDI zake? uttara-kaMTha, tAla vagere hoya tyAM paNa te varNanA vyaMjaka nathI hotA, paNa kaMThAdinA abhidhAtathI utpanna thayela vani ja varNane vyaMjaka che. jema kUla vani varNano vyajaka che tema prativaNunI abhivyakti thAya che tyAM prativAna ja vaNene abhi yaMjaka saMbhave che tethI prativaNene pratibiMbarUpa mAnavAnI jarUra nathI. Ama caitanyanuM pratibiMba saMbhavatuM na hoI antaHkaraNathI avacchinna citanya te jIva ane tenAthI avacchinna nahIM evuM cetanya te Izvara - na caivamaNDAntarvartinazcatanyasya tattadantaHkaraNopAdhibhiH sarvAtmanA jIvabhAvenAvacchedAt tadavacchedarahitacaitanyarUpasyezvarasyANDAt bahireva sattvaM syAd iti 'yo vijJAne tiSThan' ityAdAvantaryAmibhAvena vikArAnta ravasthAnazravaNaM virudhyeta / pratibimbapakSe tu jalagatasvAbhAvikAkAze satyeva pratibimbAkAzadarzanAd ekatra dviguNIkRtya vRttirupapadyate iti vAcyam / yataH pratibimbapakSe'pyupAdhAvanantargatasyaka caitanyasya tatra pratibimbo vAcyaH, na tu jalacandranyAyena kRtsnapratibimbaH / tadantargatabhAgasya tatra pratibimbAsambhavAt / na hi meghAvacchinnasyAkAzasyAlokasya vA jale pratibimbavat jalAntargatasyApi tatra pratibimbo dRzyate / na vA mukhAdInAM bahiHsthitisamaye iva jalAntarnimajjane'pi pratibimbo'sti / ato jalapratibimbaM prati meghAkAzAderivAntaHkaraNAdhupAdhipratibimbaM prati For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda tadanantargatasyaiva bimbavaM syAditi bimbabhUtasya vikArAntaravasthAnAyogAt Izvare antaryAmitrAhmaNAvjasyAbhAvastulyaH / 6 ane evI zakA karavI nahi ke " Ama aDanI aMdara rahelA racaitanyane te te anta:karaNurUpa upAdhithI pUrepUrA jItrabhAvathI avaccheda thatAM te avacchedathI rahita caitanyarUpa IzvaranuM aMDanI bahAra astitva hAya tethI je vijJAna(jIva)mAM rahetA...' ityAdimAM antaryAmI tarIke te vikAronI aMdara rahe che ema je zrutimAM kahyuM che tenA virodha thaze. jyAre pratibiMbapakSamAM teA jalamAM rahevu' svAbhAvika AkAza heya teA ja pratibiMbAkAza dekhAya che tethI ekatra khamaNI banAvelI vRtti upapanna bane che." (A zaMkA barAbara nathI) kAraNa ke pratiSThi'khapakSamAM paNa upAdhimAM rahelu nathI evA ja caitanyanu tyAM (upAdhi)mAM pratibiMba paDe che ema kahevu paDaze, jalacandra-nyAyathI sa'pUNu nA pratibi Mbanu te kathana nahIM thAya, kAraNa ke temAM rahelA bhAganu tya! pratibiMba sabhave nahi. jema meghathI vacchinna AkAzanu ke AleAkanuM jaLamAM pratibiMba dekhAya che tema jaLamAM rahelA (AkAza AlAka)nuM paNa pratibiMba tyAM dekhAtuM nathI. ane mukhAdi (jaLanI) khahAra rahelAM hAya te vakhate jema pratibiMba hoya che tema jaLanI aMdara DUbelAM hAya tyAre paNa pratibi'ba nathI hatu. tethI jema jalapratibiMba prati meghAkAzAdi khaMkha che tema anta:karaNAdi upAdhimAM paDelA pratibiMba prati temAM antaga ta (aMdara rahevu) nahIM evuM ja (caitanya) miba hoI zake, tethI khikhabhUta (caitanya) vikArAnI a Mdara hAI na zake; tethI Izvarano khAkhatamAM antaryAmibrAhmaNanu (bRhad 3.7) asAma jaya (tenA sAmajasyanA abhAva) tuya che. r vivaraNa : avacchedamAM nahi mAnanArA evI dalIla karI zake ke antaHkaraNathI ramavacchinna nahIM. e caitanya ne Izvara hoya to Izvara vikArAnI aMdara rahIne adhiSThAna kare che ema je antaryAmibrAhmaNamAM kahyuM che tenA virodha thAya. tethI pratibiMbapakSa ja svIkAravA joie. pratibiMbapakSamAM te jaLamAM rahelu svAbhAvika AkAza hAya tA ja pratibiMbAkAsa dekhAya che tethI caitanyanI pratibiMbarUpa java tarIke ane te te upAdhinA antaryAmI tarIke ema evaDI vRtti thaI zake che. AnI sAme avacchedapakSavAdI kahe che ke pratibiMbapakSamAM paNa antaryAmIbrAhmaNanA virodha nivArI zakAtA nathI dAdi upAdhithI bahAra rahelA padArtha ke tenA bhAganuM pratibiMba paDe che tethI upAdhinI aMdara je caitanya nathI te ja biba hoI zake ane Ama Izvarane viSe vikArAnI aMdara rahIne e adhiSThAna kare che ema kahI zakAya nahi. aThanI aMdara rahelA caitanyabhAga upAdhinI aMdara rahelA hAIne, tenAthI bahAra rahelA caitanyane ja biMba kahevu paDe tethI bibhabhUta Izvara paNa aMDanI bahAra ja hoya. Ama A dveSa to avacchedapakSa ane pratibibapakSa bannemAM sarakhA ja che ane je doSa banne pakSamAM tulya hoya tenA eka pakSa sAme vAMdhA laI zakAya nahi. si-13 97 For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH ane jo pratibiMba pakSamAM Izvara sarvAntaryAmI che evuM pratipAdana karanAra zruti anusAra lakadaSTine anAdara karIne samagra zaitanyanuM pratibiMba mAnIne antaryAmibrAhmaNanA sAmaMjasyanI u55tti karavAmAM Ave te " anavacchinna caitanya te Izvara " e pakSamAM paNa antaHkaraNanA abhAvathI avachinna tanya te Izvara" ema vivakSita che. ataHkaraNa kalpita che tethI maitanyamAM antaHkaraNadinA avacchedathI paNa anta:karaNane abhAva vAstava rahe che; ane ataHkaraNanA abhAvathI avachina tanyarUpa IzvaranA sarva vikAranI aMdara avasthAnane saMbhava che tethI tenuM pratipAdana kara tAra brAhmaNanuM sAmaMjasya tulya che ema samAdhAna samajavuM. jue tRptidIpa 85-87. - Ama acchedapakSa ane pratibiMba pakSa bannemAM anayamibrAhmaNa (baha6. 3 7)nuM asAmaMjasya ke sAmaMjasya samAna heIne nIrUpa antaHkaraNamAM nIrU5 caitanyanuM pratibiMba saMbhavatuM nathI ema batAvyuM che tethI pratibiMba pakSa cheDIne avaccheda pakSane ja Adara karavo joIe. etenAvacchinnasya jIvatve kartRbhoktRsamayayostatra tatrAntaHkaraNAvacchedyacaitanyapradezasya bhinnatvAt kRtahAnAkRtAbhyAgamaprasaGga iti nirastam / prativimbapakSe'pi svAnantargatasya svasannihitasya caitanyapradezasyAntaHkaraNe pratibimbasya vaktavyatayA tatra tatrAntaHkaraNasya gamane bimbabhedAt tatpratibimbasyApi bhedAvazyaMbhAvena doSataulyAt / na ca 'antaHkaraNapratibimbo jIvaH' iti pakSe doSataulye'pi 'avidyApratibimbo jIvaH, tasya ca tatra tatra gavaramantaHkaraNaM jalAzayavyApino mahAmeghamaNDalapratibimbasya tadupari visRkharasphInAloka iva tatra tatra vizeSAbhivyaktihetuH' iti pakSe nAyaM doSaH, anta:karaNavadavidyAyA gatyabhAvena pratibimbabhedAnAporiti vAcyam / tathaivAcchedapakSe'pi 'avidyAvacchinno jIvaH' ityabhyupagamasambhavAt / tatrApyekasyaiva jIvasya kvacit pradeze kartRtva pradezAntare bhoktRtvamityevaM kRtahAnAdidoSApanuttaye vastuto jIvaikyasya zaraNIkaraNIyatvena tanyAyAdantaHkaraNopAdhipakSe'pi vastuta caitanyasya tadavacchedakopAdhyaikyasya ca tantratvAbhyupagamena taddoSanirAkaraNa sambhavAcca / mAthI ava2i-+ (yaitanya ) 01 sema DAya t| (mana) 7. ane (karmaphala-) bhakatRtvanA samayamAM tyAM tyAM antaHkaraNathI avacchedya tanyapradeza judA hovAne kAraNe kRtihAni ane akRta-abhyAgamanI Apatti batAvI che tenuM khaMDana thaI gayuM. kAraNa ke pratibiMba pakSamAM paNa pitAnI aMdara rahela nahi For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 9 ane (chatAM) pitAnI najIka evA rautanya pradezanuM antaHkaraNamAM pratibiMba kahevuM joIe (-aMdara hoya ke vyavahita hoya tenuM pratibiMba paDI zake nahi mATe). tethI antaHkaraNa te te jagyAe jAya tyAre biMbane bheda hovAthI tenuM pratibiMba paNa avazya bhinna hovAnuM mATe doSa tulya che. evI dalIla karavI nahi ke "jIva antaHkaraNamAM pratibiMbarUpa che. e (saMkSepazArIrakAranA) pakSamAM deSa tulya hovA chatAM "jIva avidyAmAM pratibiMbarUpa che, ane jema jalAzayanI upara gamanazIla (arthAta meghanA chidromAMthI bahAra Avato) e prakRSTa prakAza temAM (jalAzayamAM) vyApatA mahA meghamaMDalanA pratibiMbanI vizeSa abhivyaktinuM kAraNa che, tema te te sthaLe jatuM ataHkaraNa (avidyAmAM caitanyanA pratibiMbarUpa) jIvanI tyAM tyAM vizeSa abhivyaktinuM kAraNa che-e pakSamAM A (kRtahAni ane akRta-abhyAgamano) doSa nathI; kAraNa ke antaHkaraNanI jema avidyAna gati nathI tethI pratibiMbano bheda nahI mana paDe." (AvI dalIla karavI nahi, kAraNa ke, tevI ja rIte avacchedapakSamAM paNa "avidyAthI avachina te java" ema svIkArI zakAya; ane temAM (avidyAmAM pratibiMbarUpa jIva e pakSamAM paNa eka jIvane koIka pradezamAM katva ane anya pradezamAM bhendutva evA kRtahAni Adi doSane dUra karavA mATe vastutaH jIvanA aiyanuM zaraNa levuM paDe che, tethI te nyAyathI antaHkaraNa upAdhi che e pakSamAM paNa vastutaH caitanyanA akatvane ane tene avachedaka upAdhinA ekyane AdhAra svIkArIne te doSanuM nirAkaraNa saMbhave che. vivaraNaH pratibiMba pakSa ane avachedapakSa baMnemAM kRtahAni ane akRta-abhyAgamane deva samAna che. baMne pakSamAM evo prasaMga AvI paDe che ke je jIva kama kare tene enuM phaLa na maLe ane bIjA cha kama na karyuM hoya tene enuM phaLa prApta thAya. pratibiMba pakSamAM antaHkaraNamAM pratibiMbita caitanya te jIva. have antaHkaraNa gatizIla che ane mRtyu pachI te zarIramAMthI nIkaLI anyatra jAya che tyAre tyAM sannihita caitanyapradezanuM pratibiba te jIva bane che jene phaLa maLe che. te caitanyapradezarUpa biMba judAM hovAthI te pratibiMbarUpa chava judA hovAnA. je doSa avacchedapakSamAM batAvyuM ke judA judA caitanyapradeza avacchinna banaze tethI kama karanAra chava ane phaLa bhogavanAra jIva judA haze ane kRtihAni ane akRta-abhyAgamane prasaMga AvI paDaze te pratibiMba pakSamAM paNa che. je doSa baMne pakSamAM che tene vAdhe ekanI ja sAme laI zakAya nahi. evI dalIla karavAmAM Ave ke "avidyAmAM caitanyanuM pratibiMba te Izvara ane antaHkaraNamAM tanyanuM pratibiMba te jIva e saMkSepazArIrakakAranA matamAM kadAca A deSa hoya paNa vivaraNadinA matamAM doSa nathI. te te jalAzanI upara gamanazIla arthAta vAdaLanA chidrothI bahAra nIkaLate prakRSTa prakAzakhaMDa jalAzayane vyApIne rahenAra mahAmeghamaMDalapratibiMbanI vizeSa abhivyaktine hetu che tema te te jagyAe A lemAM ane paralamAM kartA tarIke, bhaktA tarIke vagere vizeSa abhivyaktinuM kAraNa anta:karaNa che. avidyAne For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 siddhAntalezasaGgrahaH gati nathI tethI maitanyapradeza bhinna hovAne prazna nathI ane tethI pratibiMbane paNa bheda nahIM hoya. - * : AnI sAme avacchedavArI paNa kahI zake ame paNa mAnI zakIe ke avidyAthI avacchinna te jIva ane avidyA kalpita hoIne vAstava evA tenA abhAvathI avacchina cidAtmA te Izvara - " upara batAvyuM che ke kRtihAni ane akRta-abhyAgamane deSa hoya te avacchedapakSa ane pratibiMba pakSa baMnemAM che ane dalIla karIne batAvI zakAya ke eke yamAM nathI. have antaHkaraNathI avachinna tanya te jIva e pakSamAM kRtihAni Adi doSa nathI evuM batAvavA "avidyAmAM pratibiMba te jIva' e pakSamAM paNa A doSanI AzaMkA karIne parihAra kare che. avidyAmAM pratibiMba te jIva e pakSamAM paNa koIka pradezamAM arthAta brAhmaNadizarIramAM rahela antaHkaraNathI avachinna pradezamAM katva ane anya pradezamAM " arthAta. devAdhizarIramAM rahela te ataHkaraNathI avacchinna pradezamAM bhakatRtva ema kutahAni che. ane akRta-abhyAgamane doSa dUra karavA mATe ema mAnavuM paDe che ke pradezabheda hovA chatAM paNa A lekamAM ke paralekamAM avidyAmAM pratibiMbarUpa chavanuM aikya che. pratibiMbavAdIne Ama mAnyA sivAya bacavAne bIje upAya nathI. ata:karaNathI avacheda mAnanAra paNa A ja upAyanuM zaraNa laI zake. A lekamAM ane paralokamAM antaHkaraNathI avacchedya caitanya pradezane bheda hovA chatAM tanya vastutaH eka che tethI kRtahAni Adi doSa nathI. zaMkA karI zakAya ke vAstava cautanya ekamAtra che ane te bIjA jIvane paNa sAdhAraNa hoIne eka jIve karelA karmanA phaLane bhoga anyane prApta thAya evo prasaMga Avaze. tenA uttaramAM kahyuM che ke eka anta:karaNathI avachina maitanya te eka jIva ane bIjA ataHkaraNathI avacchinna caitanya te bIje jIva evo svIkAra hovAthI game teNe kareluM karma game te bhogave e atiprasaMga nahI thAya (A avada pakSamAM ata karaNAbhAvathI avacchinna rauta Izvara athavA "dALovAdhirIzvara:' e zruti anasAra avidyAthI anachina maitanya te Izvara ema samajavuM). kama" karatI vakhate ane phaLa bhagavatI vakhate pradezabheda hovA chatAM antaHkaraNarUpa upAdhi e ja che ane zaitanya te eka ja che tethI kRtahAni, akRta-abhyAgamane doSa nahIM rahe evI dalIla avaspedavAdI paNa karI zakaze. na cAvacchedapakSe "yathA hyayaM jyotirAtmA vivasvAnapo bhinnA bahudhaiko'nugacchan / upAdhinA kriyate bhedarUpo devaH kSetreSvevamajos mAtmA', "zata va voramAM sUryavira" (2.4. rU.1, . 18) iti zrutisUtrAbhyAM virodhaH / 'ambuvadagrahaNAttu na tathAtvam' (bra.sU. 3.2. sU. 19) ityudAhRtasUtrAnantarasUtreNa yathA sUryasya rUpavataH pratibimbodaya yogyaM tato viprakRSTadezaM rUpavajjalaM gRhyate, naivaM sarvagatasyAtmanaH pratibimbodayayogyaM kizcidasti tato viprakRSTamiti pratibimbAsambhavamuktvA 'vRddhi hAsabhAktvamantarbhAvAdubhayasAmaJjasyAdevam' (va.sU. 3.2. sU. 20) For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | prathama parida 101 iti tadanantarasUtreNa yathA jalapratibimbitaH sUryoM jalavRddhau vardhate iva, jalahAse isatIva, jalacalane calatIveti tasyAdhyAsikaM jaLAnurodhivRddhi DrAsAdibhAvatvam, tathA Atmano'ntaHkaraNAdinAvacchedena upAdhyantarbhAvAdAdhyAsikaM tadanurodhivRddhihAsAdibhAktvam ityevaM dRSTAntadAntikayossAmaJjasyAdavirodha iti. svayaM sUtrakRtaivAvacchedapakSe tayostAtparya ghaTasaMvRtamAkAzaM nIyamAne yathA ghaTe / ghaTo nIyeta nAkAzaM tadvajjIvo nabhopamaH // "o nAnA vyavasAra' (ra.ta. 2.3 4. kapha) te tAtrAbhyaamvcchedpksssyaiv parigrahAcca / tasmAt sarvagatasya caitanyasyAnta:karaNAdinA'vacchedo'vazyambhAvIti AvazyakatvAt 'avachicha -no jIvaH' iti pakSaM rocayante / ane avicchedapakSamAM "jema A tejarU5 sUrya eka (hevA chatAM) judAM judAM pANIne judI judI rIte anusaratA (temAM pratibiMbita thate) upAdhithI judA jude banAvAya che tema A aja svaprakAza AtmA kSetramAM (upAdhiomAM) jude jude banAvAya che ," "tethI ja upamA che, jaLamAM pratibiMbita sUrya vagerenI jema" (bra sU. 3 2.18) e zruti ane sUtra sAthe virodha che evI dalIla karavI nahi. kAraNa ke TAMkelA sUtranI tarata ja pachI AvatA pANInI jema grahaNa thatuM nathI tethI tevuM te nathI" (ba sU3.2.19) e sUtrathI jema rUpayukta suryanuM pratibiMba thavA ( paDavA) mATe egya ane tenAthI dUra dezamAM rahelA rUpayukata jalanuM grahaNa thAya che, tema savaMgata AtmAnuM pratibiMba thAya tene thagya evuM kazuM tenAthI dura nathI tethI pratibiMbano saMbhava nathI ema kahIne tenI tarata ja pachInA "antarbhAvane lIdhe vRddhi, hAsa pAme che, tethI baneluM sAmaMjasya hovAthI Ama che" (bram 3.2.20) sUtrathI jema jaLamAM pratibiMbita sUrya jaLa moTuM thatAM jANe ke mATe bane che, jaLa nAnuM thatAM jANe ke nAno bane che, jaLa hAlatAM jANe ke hAle che Ama tenuM jaLane anusarIne meTA thavuM, nAnA thavuM vagere AdhyAsika brAtisiddha) che, tema AtmAno antaHkaraNa vagerethI avacheda che tethI upAdhimAM antarbhAva hovAthI tene anusaratuM moTuM thavuM, nAnuM thavuM vagere AdhyAsika che; mATe Ama daSTAnna ane dAbdantikanuM sAmaMjasya heIne koI virodha nathI ema sUtrakAre pite te be (upara nirdiSTa buta bane tanamUlaka sUtra)nuM tAtparya kahyuM che. For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 siddhAntalezasaGgraha (bava chedapakSa sAthe zrutisUtra virodha nathI eTaluM ja nahi, UlaTuM kRtisUtra tenuM samarthana kare che-) ane "ghaTathI saMvRta (avacchinna) AkAza hoya che to) ghaTane laI javAmAM AvatAM, ghaTa laI javAmAM Ave che, AkAza nahi; tevuM AkAzanI upamA jene ApavAmAM AvI che te jIvanuM che, ane "aMza che, kAraNa ke nAnA (alaga alaga)ne ullekha che" (bra sR. 2..43) e zruti ane sUtrathI avaccheda pakSanA ja ra che. tethI savagata caitanyane avaccheda antaHkaraNadithI avazya thavAno che tethI Avazyaka hevAthI "avacchinna e jIva" e pakSane (ciMtaka) pasaMda kare che. vivaraNa : AtmAne bheda bhAse che te samajAvavA zuti sUryAdinA pratibiMbanI upamA Ape che. vaLI 4 3 tu mRtAnAM mUte mate ghavayitaH | gdhA vatR zaiva hRzyate kavavat che (trahmavihuH 12) eka ja bhUtAtmA alaga alaga bhUtamAM raheluM che. jalamAM pratibiMbita caMdranI jema ekarU5 temaja bahurUpa dekhAya che. hAM hAM pratiro vamava, zAva mAna roti e zrutie paNa rauta nA pratibiMbanuM kathana kare che ema samajavuM joIe. (bhUta' eTale brahmAthI mAMDIne taNakhalA sudhInI vastuo.) eka biMba upAdhi pramANe alaga alaga pratibiMba tarIke bhAse che ema muninuM kahevuM che. cidAmAnuM ekatva svAbhAvika che jayAre tenuM nAnAtva pAdhika che ema vivakSita che, tethI ja jalAdimAM pratibiMbita sUryAdinI upamA ApI che. tethI avacchedavAda svIkAratAM zratisatranA virodhane deva Avaze. A zaMkAne uttara ApatA kahyuM che ke pratirUpa zabda pratibiMbane vAka nathI. kAraNa ke vAyunA saMbaMdhamAM paNa pratirUpa zabdano prayoga che ane vAyunuM te pratibiMba saMbhavatuM nathI. (vAyuEo muva vido kAM taravo vamavaTa 510 ityAdi). tethI pratibi ba ke pratirUpathI zuM samajavAnuM che tene khulAso sUtrakAre pite karyo che jaLamAM rUpavAna sUryAdi jhIlavAnI yogyatA che ane te pite rUpavAna che ane biMbarUpa sUryAdithI dUra che. jyAre cidAtmA sarvAgata che tethI upAdhirUpa antaHkaraNa tenAthI dUra hoI zake nahi ane antaHkaraNadimAM AtmAnuM pratibiMba jhIlavAnI yogyatA nathI. kAraNa ke nathI tenAmAM ke nathI AtmAmAM rU5, tethI pratibiMbita sUrya ane cidAtmAnI daSTAnta ane dASTratika tarIke upapatti nathI ema bra. sa. 3.2.19mAMnAM tu zabdathI samajAya che. tema chatAM sUtrakAra kahe che tema daSTAMta ane dASTAtikamAM sarvasAmya kyAMya saMbhavatuM nathI kAraNa ke ema heya te daSTAnta-daSTatikabhAvane uccheda thaI jAtha-e abhiprAyathI . sUtrakAra pote sAmya keTale aMze samajavAnuM che te samajAve che. jaLarUpa upAdhinAM vRddhi, hAsa, calana vagere pramANe sUryanAM vRddhi Adi jaNAya te te AdhyAsika che, bhAntisiddha che. tema cidAtmA buddhi AdithI avacchinna heIne buddhi Adi upAdhimAM tene antabhAva che tethI hAthI vagerenA zarIramAM antaHkaraNuM moTuM bane te cidAtmA jANe mATe bane che, macchara vagerenA zarIramAM anta:karaNa nAnuM bane tyAre cidAtmA jANe ke nA bane che, vagere. ghaNAvatAMva jehAyatI (bRhad 4.3.7) e zruti anusAra buddhi dhyAna karatI hoya tyAre jANe ke AtmA dhyAna kare che, buddhi cAlatI hoya tyAre jANe ke AtmA cAle che. For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : prathama paricacheda 103 Ama antaHkaraNanA pheraphAra anusAra AtmAmAM vRddhi ityAdi thatAM jaNAya che te AdhyAsika che eTaluM sAmya vivakSita che. avakedapakSamAM ati-sUtrane virodha nathI eTaluM ja nahi, tenA para zratisUtrane anugraha che ema paNa ghaTa-AkAzanI upamA ApI che tenAthI samajAya che, ethI jIva avacchinna rautanyarUpa che ema kahyuM che. e ja pramANe praveza aMge kRti che te paNa e ja batAve che. cidAtmAne buddhi AdinA avara chedane lIdhe draSyatva Adi dharma prApta thAya che, pratibiMbane lIdhe nahi. 6 gva 6 vavida: mAnavAH ..vALaneva vALo mavati, va7 vAha, vazya cakSu: bhavana boa, mavAno manaH' (baha6. 14.7) ema puruSavidha brAhmaNamAM kahyuM che. AtmAnA kAryakaraNanA saMghAtamAM pravezane ullekha che te devadattane gharamAM praveza ke sarpano daramAM praveze che tevo te heI zake nahi. A zaMkA dUra karavA zrutie pote pravezanI vyAkhyA karI che. prANuna ceSTA prANurUpa upAdhi dvArA kare tyAre te prANa kahevAya che, rUpane viSaya karanArI cAkSuSavRtti antaHkaraNa sAthe tAdAmya pAmIne karate te cakSu kahevAya che, vagere. zruti tene vALa vALaH', "vasuSa: vasu'..."manaso mana." (bRhad 4.4.18) vagere kahe che. Ama saMdhAtanA sarva dharmo AtmAmAM upalabdha thAya che. - jIvane Izvarane aMza mAnya che, kAraNa ke jIva niyamya che ane Izvara tene antaryAmI che, niyAmaka che ema temane bheda batAvyA che. "aMza'thI chavacaitanyanuM anta:karaNavachinna25 hevuM vivakSita che. mukhya arthamAM aMza nahi kAraNa ke brahma niravayava che tethI tene mukhya aMza saMbhave nahi. - pratibiMbane saMbhava nathI tethI ane avachedapakSamAM virodhane abhAva che ane bAdhaka zruti nathI tethI avacchedapakSa ja grAhya che avadya caitanya pratibiMba-pakSamAM paNa mAnya che tethI baMnene saMmata hovAthI avachina rautanya e jIva e kalpanA yogya che kAraNa ke emAM lAghava che. antaHkaraNathI avachina te jIva ane avidyAthI avacchinna te Izvara ('AyAdhirathe nava: wAro vizvara:' evI kRti che). "kIzAvAmAna #rota mAyA vAvighA = svacA mavati' e zrutimAM "AbhAsa' padane artha avaracheda che kAraNa ke pratibiba saMbhavatuM nathI ema kahyuM che; ane "mAyA ne artha che jIvanI upAdhi, anata karaNa. antA-karaNa mUlaprakRtyAtmaka che, kAraNa ke tene vikAra che tethI tene mATe bhAyA' padane pratye ga che. agAu anavachinna te Izvara' ema je kahyuM che te tRptidIpanA vacanane anusarIne, ane antaHkaraNubhAvAvaricchanna rautanya te Izvara' ema kahyuM che te saMbhavamAtrathI, tAtparyathI nahi, kAraNa ke 'ALovAdhizvara' e zrutithI virodha che. vaLI 'anavacchinna caitanya te Izvara' e pakSamAM upAdhine abhAva hovAthI savajJAnakatRtva Adi saMbhave nahi. antaHkaraNAbhAvane IzvaranI upAdhi mAnIe to temAM paNa A deSa samAna che. tethI ja vAkyavRttimAM zaMkarAyAye kahyuM che ke avidyA sarvajJatvAditI projaka che- kAraNa ke mAyArUpa upAdhivALe te jagatanuM kAraNa, sarvavAdi lakSaNavALe che. uparanI carcAne A bhAva che. For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 siddhAntalezasaGgrahaH apare tu na pratibimbaH, nApyavacchinno jIvaH / kiM tu: kaunteyasyaiva rAdheyatvavad avikRtasya brahmaNa eva avidyayA jIvabhAvaH / vyAdhakulasaMvardhitarAjakumAradRSTAntena 'brahmaiva svAvidyayA saMsarati, svavidyayA " ti vRdavArImALe [ 20] pratipAvanatA rAjasUnoH smRtiprAptau vyAdhabhAvo nivartate / tathaivamAtmano'jJasya tattvamasyAdivAkyataH // iti vAttikoktezca / evaM ca svAvidyayA jIvabhAvamApannasyaiva brahmaNaH sarvaprapaJcakalpakasvAt Izvaro'pi saha sarvajJatvAdidhamai : svapnopalabdhadevatAvajjIvakalpita zAraphate pedA jyAre bIjA kahe che ke jIva pratibiMba nathI tema avacchinna paNa nathI. paNa jema kuntIputra ja rAdhA-putra bane che tema avikRta brahma ja avidyAthI jIva bane chekAraNa ke tyAdhanA kuLamAM ucheravAmAM AvelA rAjakumAranuM daSTAnta ApIne, "brahma ja potAnI avidyAthI saMsAra pAme che, pitAnI vidyAthI mukta bane che" ema bRhadAraNyaka-bhASyamAM (2.1.10) pratipAdana karyuM che; ' ane "rAjakumArane samRti prApta thatAM vyAdhabhAva nivRtta thAya che. tema tuM te che" Adi vAkayathI ajJAnathI AvRta AtmAne svarUpanuM bhAna thatAM jIvabhAva nivRtta thAya che," ema vArtikamAM kahyuM che. ane A rIte pitAnI avivAthI jIvabhAva pAmelu ja brahma sarva prapaMcanI kapanA karanAruM heIne, Izvara paNa sarvajJAdi dharmonI sAthe, svapnamAM upalabdha devatAnI jema, jIvakalipata che. (6) A vivaraNaH jIva pratibiMbita brahma nathI tema avacchinna brahma nathI, paNa avikRta brahma ja che. karNa kuntIputra hato paNa te pitAne rAdhAputra mAnata, tenI jema brahma avighAthI chava bane che jo ke tethI tenA svarUpamAM kaI vikAra thatuM nathI. karNa janmathI pitAne rAdhAne putra mAnate ane tene kuntIputratvane anubhava nahatA tethI koteyavathI prayukta zreyasathI te Tyuta thaye ane jAta jAtanAM apamAna vagere dukha prApta karate rahyo. 'eka vAra sUrya bhagavAne tene upadeza Apyo ke tuM koteya che, rAdheya nahi, AthI tene pitAnA rUpanuM smaraNa thaI AvatAM tenuM ajJAnatA rAdheyatva nivRtta thayuM, dUra thayuM ane rAdheyatvane lIdhe thatuM nAnAvidha dukha dUra thatAM teNe kauteyatvanI smRtithI prayukta zreya prApta karyuM. (juo surezvarakRta saMbaMdhavArtika, 227-246.) tema anAdisiddha avidyAthI brahmanuM pitAnuM svarUpa AvRta thatAM te jIvabhAva prApta kare che ane svataHsiddha For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda niratizaya AnaMdasvarUpanA anubhavathI calita thayeluM te tene lIdhe saMsArane anubhava kare che, janmamaraNAdi anubhave che. kyAreka koI guru ke zAstra (je paNa pitAnI avidyAthI kapita che te) dvArA tene nija rUpanuM jJAna utpanna thAya che tyAre chavabhAvanI prAyojaka avidyAnI nivRtti thatAM te mukta bane che, svarUpa-caitanyathI ja nityasiddha niratizaya Anandane anubhava kare che. sarvajJatva Adi dharmo sahita Izvara paNa chavakahipata che. jema kaI svapna jete jIva ja sarvajJatva Adi dharmo sahita para devatAnI kalpanA kare che ane tenI kalpanA karIne rAta-divasa tenI upAsanA kare che ane tenI upAsanAthI abhyadayaniHzreyasa prakAranuM phaLa meLave che, tema jAgrata avasthAmAM paNa pitAnI avidyAthI chavabhAva pAmeluM ja brahma savazavAdi dharmo sahita IzvaranI kalpanA kare che evo abhiprAya che. (6) (7) athAyaM jIva ekaH, utAnekaH ? anupadoktapakSAvalambinaH kecidAhuH eko jIvaH tena caikameva zarIraM sajIvam / anyAni sapnadRSTazarIrANIva nirjIvAni / tadajJAnakalpitaM sarva jagat , tasya svapnadarzanavad yAvadavidyaM sarko vyavahAraH / baddhamuktavyavasthA'pi nAsti, jIvasyaikatvAt / zurumuktyAdikamapi svApnapuruSAnagaramuktyAdikamiva kalpatam / atra ca sambhAvitasakalazaGkApaGkaprakSAlanaM svapnadRSTAntasaliladhArayaiva kartavyamiti / (7) have prazna thAya ke jIva eka che ke aneka. A pagale (hamaNAM ja) kahelA pakSane anusaranArA keTalAka kahe che : eka jIva che ane tenAthI eka ja zarIra sajIva che. bIjAM (zarIra) svapnamAM jovAmAM AvatAM zarIronI jema nirjIva che. sarva jagat te (jIva)nA ajJAnathI kalpita che; svapnadazananI jema tene sarva vyavahAra avidyA rahe tyAM sudhI cAle che. baddha ane muktanI vyavasthA paNa nathI, kAraNa ke jIva eka che. zukanI mukti Adi paNa svanimAMnA anya puruSanI mukti AdinI jema kalpita che. ane ahIM (A ekajIvavAdamAM) saMbhAvita sava zaMkArUpa kAdavane svapnadaSTAntarUpa jalanI dhArAthI ja dhoI nAkha." vivaraNa : jIva-IzvaranA nirUpaNa prasaMge bIje vicAra AraMbhe che-jIva eka che ke aneka? "brahma ja pitAnI avidyAthI saMsAramAM phasAya che ane pitAnI vidyAthI mukta thAya che' (trava svAdiyA vaMti, zvaviyA muke) e pakSane mAnanArA keTalAka mAne che ke eka ja chatra che ane tenAthI eka ja zarIra sajIva che. to pachI bIjAM zarIramAM paNa hita-prAti ane ahita-parihAra mATenI pravRttio dekhAya che te kevI rIte samajAvI zakAya? e zaMkAnA uttaramAM kahe che ke jema svapna jonArathI jovAmAM AvatAM zarIra paNa alaga alaga pravRtti karatAM jovAmAM Ave che tema chatAM te sajIva nathI tevuM ja jAgrata avasthAmAM paNa samajavuM. nidrA svAna-jagatanI kalpanA karanAra che ema anvaya-vyatirekathI si-14 For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH siddha thAya che tema jIvanA ajJAnathI jagatanI kalpanA karavAmAM Ave che ema zAstrathI siddha che. have prazna thAya ke je sarva vyavahAra svapna-vyavahAranI jema kalpita hoya te tenI jema ja acAnaka ja lepa pAmI jAya ane vidyAnuM koI prayojana rahe nahi. tene uttara ApatAM A pakSanA anuyAyI kahe che ke jema nidrAno kSaya thAya tyAM sudhI svapna-vyavahAra cAlu rahe che tema vidyAthI avidyAnI nivRtti thAya tyAM sudhI sarva vyavahAra cAlu rahe che e yuktiyukta che tethI vidyAnuM prayojana nahIM rahe ema mAnavuM barAbara nathI-avidyAnI nivRtti mATe tenI jarUra che ja. vaLI zaMkA thAya ke je eka ja jIva hoya te zuka vagerenI mukti Adi aMge vacana che--keTalAka mukta thAya che ane bIjA baddha rahe che vagere e badhuM samajI na zakAya. tenA uttaramAM kahe che ke A iSTapatti che. jema svapnamAMthI UThele mANasa koI bIjo mANasa sTI game evI svanajAtithI siddha vAta bIjAne kahe che tema zAstra chavabhrAntithI siddha zukAdinI muktinI vAta tene ja kahe che kAraNa ke zravaNAdimAM pravRtta thayAM te upayogI bane tema che. te paNa zaMkA saMbhave che ke je jIva eka ja hoya te bIje ke vidyAne upadeza ApanAra na hoya ane e saMjogomAM vidyAne udaya ne thAya; vaLI, jIva-Izvarane vibhAga na hovAthI jIvana IzvarapAsanA vagere vyavahAra paNa na saMbhave. tene uttara ApatAM kahe che ke jema svaMdazAmAM svapna jonAra keI guru ke IzvaranI kalpanA karIne temanI sevA-upAsanA kare che ane temanI pAsethI vidyA vagere meLave che tevuM AmAM paNa banaze. anye tvasminnekazarIraikajIvavAde manaHpratyayamalabhamAnAH 'adhikaM tu enizAva' (traNa. 2.2.22), "jIvavA chIchAvaracana' (.. 2.22) ityAdisaurjIvAdhika Izvara eva jagataH sraSTA na jIvaH, tasyAptakAmatvena prayojanAbhAve'pi kevalaM lIlayaiva jagataH sRSTirityAdi pratipAdayadbhivirodhaM ca manyamAnA hiraNyagarbha eko brahmapratibimbo mukhyo jIvaH / anye tu tatpratibimbabhUtAzcitrapaTalikhitamanuSyadehAtipaTAbhAsakalpAH jIvAbhAsAH saMsArAdibhAja iti savizeSAnekazarIraikajIvavAdamAtiSThante // - jyAre bIjAone A eka zarIramAM eka jIva mAnatA vAdanI manathI khAtarI thatI nathI. ane teo mAne che ke " (Izvara) te adhika che kAraNa ke bhedane niza che" (ba.sU. 2.1.22), "lokanI jema e (jagansajanAdi) te kevaLa lIlA che? (brAsa 2.1.33) vagere sUtro je "jIvathI adhika Izvara ja jagatane aSTA che, jIva nahi; te (Izvara) AptakAma che tethI tene kaI prajana na hovA chatAM kevaLa lIlAthI jagatanI sRSTi thAya che" ItyAdi pratipAdana kare che temanI sAthe (A vAdano virodha che. teo mAne che ke hiraNyagarbha bahAnA pratibiMbarUpa eka mukhya jIva che, jyAre bIjA tenA pratibiMbabhUta, citrapaTa para dorelA manuSyadeha para caDhAvelA paTAbhAsanA jevA jIvAbhAse saMsArAdi bhegave che- Ama savizeSa aneka zarIre je ekavavAdamAM che teno aMgIkAra kare che. For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 107, vivaraNa: eka ja zarIra sajIva ane bIjAM zarIro nijIva che e matanI keTalAkane manathI khAtarI thatI nathI kAraNa ke kayuM zarIra sajIva heya e nakkI karanAra koNa? vaLI brahmasUtromAMnAM keTalAMka sUtromAM spaSTa pratipAdana che ke jIvathI Izvara adhika che ane te jagatanuM sarjana Adi kare che. te AptakAma che tethI A karavAnI pAchaLa tenuM koI projana hoI zake nahi, mAtra lIlA tarIke ja kare che. " mAmani tiTanAmAmataro yamayati' (baha6. upa. 3.7.22) jevI kRtiomAM kahyuM che ke Izvara chavanI aMdara rahIne antaryAmI tarIke tenuM niyamana kare che tethI jIva ane Izvarane bheda spaSTa che ane anupavastu na zArIra: (bra. sa. 1.2.3) jevAM sUtromAM kahyuM che ke mane mayatva vagere guNe zArIra chavamAM upapanna nathI; jIva sarvakarmA (badhuM karanAro) vagere hoI zake nahi. Ama jIvathI adhika Izvara mAna joIe ema bIjA keTalAkane lAgyuM. teoe eka zarAraeNkajIvavAdana svIkAratAM savizeSAneka zarIraeNkavavAdane svIkAra karyo. hiraNyagarbha je brahmanA pratibiMbabhUta che te mukhya jIva che. tethI biMbabhUta brahma jIvathI adhika IzvararUpa A matamAM che ane upara nirdeza karyo che te sUtra sAthe koI virodha nathI. hiraNyagarbha je brahmapratibiMbabhUta che te bhautika jagatane bhraSTA hoIne ane kAraNu-upAdhivALe heI ne mukhya jIva che ane anya cho tenA pratibiMbabhUta jIvAbhAse che ane tethI temanAmAM suSTi AdinuM sAmarthya nathI. jema hiraNyagarbhanuM zarIra mukhya chavathI sajIva che tema bIjA zarIre paNa chavAbhAsothI sajIva che Ama pUvamatathI AnI vizeSatA sUcavI che. A javAbhAsane saMsAra ane mukti hoya che. A jIvAbhAsanI mukti eTale pitAnA biMbabhUta hiraNyagarbhanI prApti ane kamathI zuddhabuddhanI prApti ema mAnavuM joIe. savizeSa aneka zarIra eTale alaga alaga jIvAbhAsothI sajIva aneka zarIra. AvAM savizeSa zarIre je ekavavAdamAM che tene bIjA keTalAka mAne che. apare tu hiraNyagarmasya pratikalpaM bhedena kasya hiraNyagarbhasya mukhya jIvatvamityatra niyAmakaM nAstIti manyamAnA eka eva jIvo'vizeSeNa sarva zarIsmadhitiSThati / na caivaM zarIrAvayAbheda iva zarIrabhede'pi parasparamukhAdyanuH sandhAnaprasaGgaH, janmAntarIyasukhAdyanusandhAnAdarzanena zarIramedasya tdnnusndhaanpryojktvklupteH| yoginastu kAyavyUhasukhAdyanusandhAnaM vyavahitArthagrahaNavad yogaprabhAvanibandhanamiti na tadudAharaNamiti avizeSAnekazarIraikajIvavAdaM rocayante / jyAre bIjA hiraNyagarbha pratyeka kapamAM judo hovAthI kayo hiraNyaga mukhya jIva che e bAbatamAM niyAmaka nathI ema mAnatA, eka ja jIva samAna rIte sarva zarIranuM adhiSThAna kare che ema mAnatA vizeSAnekazarIraeNkavavAda (avizeSa rIte jIvanA mukhya ane amukhya vibhAga vinA-aneka zarIre For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 siddhAntalezasaGgrahaH jemAM adhiSThita che te ekajavavAda)ne pasaMda kare che. ane Ama mAnatAM zarIranA avayavone bheda hevA chatAM sukha dinuM anusaMdhAna thAya che tema zarIrane bheda hovAM chatAM paraspara sukhAdinA anusaMdhAnane prasaMga Avaze ema nathI; kAraNa ke janmAtaranAM (anya jamenAM) sukhAdinuM anusaMdhAna dekhAtuM nathI tethI zarIrano bheda tenA ananasaMdhAnamAM prAjaka nakkI karavAmAM Ave che. rogInI bAbata te kAyavUhanAM sukhAdinuM anusaMdhAna vyavahita arthanA grahaNanI jema rogaprabhAvane kAraNe che tethI te tenuM udAharaNa nathI. (A kAraNe A pakSanA ciMtake savizeSAnekazarIrekajIvavAda karatAM avizeSAnekazarIrekajIvavAdane vadhAre pasaMda kare che). - vivaraNa: bIjA keTalAkanI dalIla che ke avidyAmAM brahmanA pratibiMbarUpa chava te eka ja hoI zake kAraNa ke avidyA eka che. e ja sava zarIramAM pitAnA bhegAdi mATe adhiSThAna kare che. Ama ja mAnavuM yuktiyukta che. avidyAmAM brahmapratibiMbabhUta jIva hiraNyagarbhane zarIramAM adhiSThAna kare che jayAre anya zarIramAM tenA pratibiMbabhUta jIvAbhAse adhiSThAna kare che ema mAnavuM barAbara nathI kAraNa ke itara cho tenA pratibiMba che ema mAnavA mATe pramANa nathI. tethI eka ja jIva samAna rIte arthAta mukhya-amukhyanA vibhAga vinA sava zarIramAM adhiSThAna kare che. jIvone bheda hoya te kAIka mukhya jIva ane kaIka amukhya jIvAbhAsa e vibhAga saMbhave, paNa e to nathI kAraNa ke jIva eka mAnavAmAM Ave che. : zaMkA thAya ke sarva zarIramAM eka ja chava Ama adhiSThAna karato hoya te sarva zarIranA adhiSThAtA e chavane "mArA devadatta-zarIramAM sukha che, yajJadatta nAmanA zarIramAM dukha che' ema sarva sukhAdinuM anusaMdhAna savatra thavuM joIe; jema devadattanA zira, hAtha, paga vageremAM adhiSThAna karatA eka jIvanI bAbatamAM mAthAmAM vedanA che, pagamAM sukha che vagerenuM anusaMdhAna jovAmAM Ave che tema aneka zarIramAM rahelA jIvana pratyeka zarIramAMnAM sarva sukhAdinuM anusaMdhAna thavuM joIe; dareka zarIramAM rahetAM anya zarIramAMnAM sakhAdina anusaMdhAna tene thavuM joIe. AnA uttaramAM kahyuM che ke A prasaMga nahIM Ave, kAraNa ke zarIrabhedane anusaMdhAnanuM prayojaka mAnavAmAM Ave che. ApaNe joIe chIe ke jIva pratyeka janmamAM eka hovA chatAM tene gata zarIramAMnAM sukhAdinuM anusaMdhAna thatuM nathI tethI zarIrabhedane sukhAdinA anusaMdhAna mATe javAbadAra mAnavAmAM Ave che. alabatta yogIone kAyadhUhanAM aneka zarIramAMnAM sukhAdinuM anusaMdhAna thAya che; paNa tenuM kAraNa e che ke yogI ApaNA jevAthI vilakSaNa che. yogI sudaranA padArthanuM grahaNa karI zake che jyAre ApaNe karI zakatAM nathI kAraNa ke e zakaya banAvatA adaSTavizeSane ApaNumAM abhAva che. Ama zarIrabhedane kAraNe anusaMdhAna thatuM nathI ema mAnavAmAM kaI vAMdho nathI, kAraNa ke adaSTavizeSathI yukta zarIrabheda hoya tyAM ja anusaMdhAna zakaya bane che. yogInI bAbatamAM sava zarIramAMnAM sukhAdinuM anusaMdhAna yogaprabhAvane lIdhe che. arthAta yogaja adaSTanA sAmarthyane laIne che. tethI eka ja java sarva zarIramAM eka sarakhI rIte adhiSThAtA tarIke rahe che ema ja mAnavuM joIe ema A bIjA keTalAka kahe che. For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 109 itare tvatrApi baddhamuktavyavasthA'bhAvasya tulyatvena 'tadyo yo devAnAM puSpata kagva tatamavana' (qt 35. 2.4.20) yATrizrute, "pratipAditi veta, na sArI" (tra.. 4.2 22) rUAdhikAra baddhamuktatvapratipAdakabhASyasya ca nAJjasyamityaparituSyanto'ntaHkaraNAdInAM jIvopAdhitvAbhyupagamenAnekajIvavAdamAzritya badamuktavyavasthAM pratipadyante / jyAre bIjAone (AnAthI paNa) sa teSa thatuM nathI kAraNa ke ahIM paNa baddha-muktanI vyavasthAno abhAva tulya che tethI devamAMthI jeNe jeNe teno (brahmano) sAkSAtkAra karyo te ja te (brahma) banyA (bRhadu. 1.4.20) vagere kRtinuM ane "utkrAntino) pratiSedha che ema koI kahe te nA, zArIra(jIva)thI tene avadhi banAvIne thatI) (utkrAntine pratiniSedha che" (bra.sU. 4 2,12) e adhi gamAMnA baddhatva-sUktatvanuM pratipAdana karanAra bhASyanuM sAmaMjasya na rahe. teo (A kAraNe antaHkaraNadine jIvanI upAdhi tarIke svIkArIne anekajIvavAdane Azraya laIne baddhamuktavyavasthA samaje che. * vivaraNaH have anekavavAdanI carcA AraMbhe che. zruti-smRti ane bhASyamAM chone bheda mAne che, kaI ka jIva vidyAvALe che te mukta bane che, jyAre avidvAna chava baddha rahe che evuM pratipAdana kRtimAM che. upara jaNAvela kRtivacana uparAMta "manAmA'... (tA. 4.5) jevAM zrutivacane che jemane badhu ane muktinI vyavasthAnuM pratipAdana karanAra tarIke svIkAravAmAM AvyAM che. "Dha navA ja nivaate takAma 125 mama (bha.gItA. 15. 6) (jyAM jaIne koI pAchAM AvatA nathI te mAruM parama dhAma) jevAM smRtivacane paNa che. prativAhiti veta, na zArAnU (bra. su 4.2.12) e pUvapakSasUtra che. "na tasya vALA sAnita'(baha6. upa. 4.4.6)-bahadAraNyamAM kAvazAkhAmAM A vAkayathI ema kahevAmAM AvyuM che ke parabrahmavinAM prANanI utkrAnti nathI evo pratiSedha che tethI tenI gati paNa nathI kAraNa ke gatinI pahelAM utkrAnti hovI ja joIe,zarIramAMthI prANa bahAra jAya te ja gati karI zake. pUrva pakSI AnuM khaMDana karatAM kahe che bRhadAraNyakamAM ja mAdhyandina zAkhAmAM samAna prakaraNamAM brahmavidu zArIra (arthAta jIva)nI vAta karatAM kahyuM che ke "tAt vALA sAmati'-saMta zabdathI zArIra samajavAne che, zarIra nahi. tethI prANanuM utkramaNa zArIra jIvathI thatuM nathI arthAta zArIrathI e chUTA paDatA nathI paNa sAthe jAya che. tethI vidvAnanI bAbatamAM zarIramAthI ujamaNu hoya che, tethI gati paNa hoya che. Ane dhyAnamAM rAkhI kArva zAkhAnA "na ta5 vALAH' e vAkyane e artha karavo joIe ke tenA vidvAnanA) prANa zArIrathI utkrAnti karatA nathI, tenAthI chUTA paDatA nathI paNa tenI sAthe ja brahmakamAM jAya che. eka ja jIva che ema mAnIe to zruti, smRti ane zAMkara bhAgyanuM sAmaMjasya na rahe tema baddha-mukta vyavasthA paNa upapanna bane nahi. tethI anekajIvavAdane ja Azraya le jAIe. A mAnatAM paNa "ava svAliyA vate vavighayA mukyate' e arthavALA bRhadAraNyakabhASyamAMnA pratipAdana sAthe virodha tulya che evI zaMkA karavI nahi kAraNa ke For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 siddhAntalezasaMhaH e bhASanA evA abhiprAya upapanna che ke brahma ja peAtAnI avidyA je bhinna bhinna antaHkaraNarUpe pariNata thayelI che tenA vaDe nAnA jIvabhAva prApta karIne saMsAra pAme che ane krame karAMne potAnI vidyAthI mukta thAya che. A bhASyanA A vAkayane pakDI sakhIne zruti, smRti ane bandha ane muktinuM pratipAdana karanAra bhASya atha badalI nAkhavA yAgyuM nathI. uparyukta zruti-smRti, bhASanu tAtparyaM nAnAjIvavA paraka nathI tethI jIveghanu nAnAtva siddha thatuM nathI ema na kahI zakAya kAraNa ke ekajIvavAdamAM paNa tApa nA abhAva tulya che--temAM ekajIvavAdanuM pratipAdana che ema paNa nahIM kahI zakSaya. vyAkhyAkAra kRSNAnaMda kahe che ke jIvanI upAdhibhUta avidyA eka che tethI java eka che ema siddha thAya che. e dIkSa barAbara nathI. upara nirdiSTa zruti-smRti-bhASyane anusarIe tA avidyAnA nAnAtvanA svIkAra saMbhave che. avidyAne eka kahenAra zruti ditA jAtinA abhiprAyathI tema kahe che--avidyAe aneka hAvA chatAM tenI jAtine dhyAnamAM rAkhIne ekavacananA prayAga thayA che ema mAnavuM upapanna che. ane avidyA eka hoya to paNa 'hrAgaiASirayaM gIva:' e zruti anusAra antaHkaraNAne ja jIvatvanI upAdhi tIke ravIkArI zakAze ema kahevAnA Azraya che. teSu kecidevamAhuH - yadyapi zuddhabrahmAzrayaviSayamekamevAjJAnam, tannAza eva ca mokSaH, tathApi jIvanmuktAvajJAnalezA nuvRttyabhyupagamenAjJAnasya sAMzatvAt tadeva kacidupAdhau brahmAvagamotpattau aMzena nivartate, upAdhyantareSu yathApUrvamaMzAntareranuvartata iti / temAMnA keTalAka A pramANe kahe che :- jo ke zuddha brahma jenA Azraya ane viSaya che evu eka ja ajJAna che, ane teno nAza e ja meAkSa, te paNa jIvamuktimAM ajJAnalezanI anuvRtti svIkAravAmAM Ave che tethI te sAMza che. (a zevALuM che) ane tethI kyAMka upAdhimAM brahmajJAnanI utpatti thatAM azathI nivRtta thAya che ane bIjI upAdhiomAM pahelAMnI jema mIjA azaiAthI tenI anuvRtti rahe che. vivaraNa : appayyadIkSita nAnAjIvavAdamAMnA matabhedo dvArA baMdhamuktinI vyavasthAno rajUAta karavAnu Ara bhe che. nAnAjIvavAdamAM paNa jIvanI antaHkaraNarUpa upAdhi che e pakSamAM mUla ajJAna eka hAvAthI zuSka Adine thayelA tattvajJAnathI ja te nivRtta thavuM joIe ane teA pachI atyAre sAMsAranI anupalabdhi thavI joIe. paNa evu to thayuM nathI. A zaMkAnA uttara ApatAM kahe che ke jo ke zuddha brahma jenA...' java ane Izvara viziSTarUpa hAI kalpita che ane te ajJAnanA Azraya hAI zake nahi. te ja rIte zuddha brahmamAM ja AvRtatvarUpa ajJAnaviSayatva sabhave che; zvaramAM paNa nahi, kAraNa ke tenI anya jIvAnI jema aipAdhika bhedane lIdhe ja anupalabdhi siddha thatAM jIvAnI prati IzvaranA ajJAnathI AvRta thavA rUpa viSayatvanI kapanA vyartha che. For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 11 * anAmeAma ', * mAyAM. tu praRRtti vidyAta ' (zve. 6,10) ( vimena jJAne ' vagere zruti-smRtimAMnA ekavacanAnta padethI samajAya che ke ajJAna eka che. mUyathAnta vizvamAyAnivRtti: (le. 1,10) 'jJAne nAzamAyantinuM te' jevAM zrutiskRtinAM vacanethI jJAta thAya che ke sava* anarthanA mUla evA ajJAnanI nivRtti e ja meAkSa. ekane thayelA tattvajJAnathI samagra ajJAnane nAza nathI mAnavAmAM AvatA mATe baMdha-mekSanI vyavasthAmAM koI muzkelI nathI. jene tene thayelA jJAnathI tenA ja antaHkaraNAdirUpa pariNamelA mUla ajJAnanA aMzane ja nAza mAnavAmAM Ave che. ajJAna azAvALu che ema mAnavA mATe prANa che kAraNa ke jIvanamuktimAM AvaraNuzaktivALA aMzanA nAza thayA hovA chatAM vikSepazaktivALA ajJAnAMza jJAnathI nivRtta thayelA nathI hotA ane videRskaivalya thAya tyAM sudhI tenI anuvRtti svIkAravAmAM Ave che, te cAlu rahe che ema mAnavAmAM Ave che. A aniva canIya ajJAnanA nivacanIya ja evA ananta bhAgarUpa aMzA sabhave che tethI bandhamuktinI vyavasthA barAbara samajAvI zakAya che. anye tu yathAnyAyaikadezimate bhUtale ghaTAtyantAbhAvasya vRttau ghaTasaMyogAbhAvo niyAmaka iti anekeSu pradezeSu tadvatsu saMsRjya vartamAno ghaTAtyantAbhAvaH kvacitpradeze ghaTasaMyogotpattyA tadabhAvanivRttau na saMsRjyate / evamajJAnasya caitanye vRttau mano niyAmakamiti tadupAdhinA tatpradezeSu saMsRjya vartamAnamajJAnaM kvacid brahmadarzanotpazyA bhidyate hRdayagranthiH ' (muNDaka upa. 2.2.9) ityuktarItyA manaso nivRttau na saMsRjyate / anyatra yathApUrvamavatiSThate / ajJAnasaMsargAsaMsargAveva ca bandhamokSAvityAhuH / jayAre bIjAo kahe che ke jema nyAyekadezInA matamAM bhUtalamAM ghaTanA atyantAbhAvanI vRtti ( arthAt tenA rahevA)nI khAkhatamAM ghaTasaceAganA abhAva niyAmaka che mATe aneka tenAvALA ( arthAt ghaTasa cegAbhAvavALA ) pradezeAmAM sasa'thI rahetA ghaTanA atyantAbhAvane kayAMka koI pradezamAM ghaTasa'yeAganI utpattithI tenA abhAvanI (- ghaTasa ceAgAbhAvanI -) nivRtti thatAM sasa hAtA nathI--e pramANe ajJAnanI caitanyamAM vRttinI bAbatamAM mana niyAmaka che tethI te ( manarUpI )upAdhithI te pradezeAmAM (manarUpI upAdhivALA caitanyapradezamAM ) sa'saga thI rahetA ajJAnane kayAMka (koIka rautanyapradezamAM) brahmadarzananI utpattithI 'hRdayagra Mthi bhedAI jAya che' mAM kahyA pramANe mananI nivRtti thatAM sasaga rahetA nathI, anyatra pahelAMnI jema te rahe che. ajJAnanA saMsaga ane asa'saga e ? aMdha ane maiAkSa (ema A bIjA kahe che). vivaraghu : ajJAnanI sattA te bandha ane tenA nAza te mekSa e matanuM pratipAdana karyuM". AmAM keTalAkane e muzkelI jaNAya che ke virAdhI evA jJAnane uya thatAM mUla ajJAna pUrepUruM nAza pAmavuM joIe, tene koI aza bacI zake nahi--jema phanA DhaganA virodhI agni sAthe sa Msaga thatAM kazuM bacI zakatuM nathI tema. Ama hAya to bandha-muktinI For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 siddhAntalezasaGgrahaH vyavasthA viSayaka zAstra ane jIvanmuktinuM pratipAdana karatu zAstra nirAlaMbana banI jAya. tethI keTalAka mAne che ke caitanyanA ajJAna sAthe saMbaMdha e bandha, ane tenI sAthe asandha e mekSa (ajJAnanI nivRtti e mekSa ema nahi, kAraNu ke asaMbandha mAtrathI ja andhanI nivRtti siddha thAya che. jJAnathI ajJAnanI nivRttinuM pratipAdana karanAra zAstranu paNa tenA asaMkh dhaparaka ja tAtpaya* upapanna che. AnA samathanamAM nyAyekadezIneA mata TAMkI zakAya. 'mUtaDhe ghayo ' e anubhavasiddha dhaTAbhAva DhAlika mAnavAmAM Ave che. tethI ghaTane lAvyA pachI paNa e dhaTanA adhikaraNa bhUtalamAM ja e rahe che ane Ama hAya teA TathI yukta bhUtabhrane viSe paNa 'tyAM ghaTa nathI' evI pratIti pramA manAvI joIe. A zakAtA uttara vaiyAyiko A pramANe ghaDI kADhe che -- dhaTanA adhikaraNamAM dhaTAtyantAbhAvanA sabaMdhanA abhAva hovAthI tyAM tenI pratIti thAya te te bhrAntirUpa hoya e ja upapanna che ane dhaTasa yAganI utpatti thaI te pahelAM bhUtalamAM saMbaMdhavALA paTAyantAbhAvanA ghaTasayeAganA kALamAM avRttirUpa saMbadhAbhAva kevI rIte thaI zake evI zaMkA karavI nahi. kAraNa ke ApaNane pratIti thAya che te anusAra bhUtalamAM dhaTAtyantAbhAvanI vRttinI bAbatamAM TasayeAganA prAgabhAva ke ghaTasayeAganA praSnasAbhAva (e bemAMthI eka) niyAmaka che. (jevA Tasa cAga utpanna thaye ane jyAM sudhI e rahyo tyAM sudhI bhUtalamAM dhaTAtyatAbhAvanA sa saga' rahetA nathI). tethI dhaTasayeAganA adhikaraNa bhUtalamAM dhaTAbhAvanA asaMbaMdhanI upapatti che. e ja rIte ajJAna caitanyamAM rahe e bAbatamAM mana niyAmaka che ane brahmadarzananI utpatti thatAM mananI nivRtti thAya che. tethI ajJAnanA saMbaMdhanI nivRtti thAya che. prA darzanathI mananI nivRtti thAya che e mATe zruti pramANa che- miyate haiMyatranthi: (muMDaka upa 2.2.9)-ahIM hRdya eTale antaHkaraNa ane te cidAtmAmAM abhyasta heAIne tenI sAthe tAdAtmya pAmeluM hoI graMthinA jevu hoI graMthi che. brahmadarzIna thatAM te brahmamAM ja vilIna thaI jAya che ane tyAre e mana jenI upAdhi hatu. e caitanyapradezamAM ajJAnane asabaMdha arthAt mekSa saMbhave che, jyAre anyatra bIjA aita-yapradezAmAM ajJAnanA saMbaMdha cAlu rahe che ane temanA baMdha cAlu rahe che. A rIte badha-meAkSanI vyavasthAnI upapatti che. apare tu nAjJAnaM zuddhacaitanyAzrayam, kiM tu jIvAzrayaM brahmaviSayam / atazcAntaHkaraNapratibimbarUpeSu sarveSu jIveSu vyaktiSu jAtivat pratyekaparyavasayitA vartamAnamutpannavidyaM kaJcit tyajati naSTAM vyaktimiva jAtiH / sa eva mokSaH / anyaM yathApUrva zrayatIti vyavasthetyAhuH / jyAre bIjA kahe che ke H jJAna zuddha caitanyane Azraye rahetuM nathI, paNa jIva tenA Azraya che ane brahma tenA viSaya che. ane tethI antaHkaraNamAM (caitanyanA) pratibiMbarUpa satra jIve mAM, vyaktiemAM jAti pratyekamAM vyApIne rahe tema, pratyekamAM vyApIne rahetu ajJAna jemAM vidyA utpanna thai che tevA kAikane chADI de che, jAti nAza pAmelI vyaktine cheDI Dha che tema. A ja mAkSa. khIjA (ajJAnI jIva)ne Azraye pahelAMnI jema terahe che. Ama dhameAkSanI vyavasthA che (ema A bIjA kahe che). For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 113 vivaraNa bIjA keTalAka mAne che ke vedAntazAstra-pratipAdya zuddha caitanyarUpa brahma ajJAnane Azraya na hAi zake. 'vedAntavaidya vastunuM mane jJAna nathI' ema ajJAnanA viSaya tarIke ja tene anubhava thAya che; ane 'na jJAnami' ema ajJAnanA Azraya tarIke jIvane ja anubhava thAya che. tethI brahma ajJAnane viSaya che ane jIva tene Azraya che ema mAnavuM kharAbara che. ajJAna pAtAnA kAya evA antaHkaraNathI viziSTa caitanyarUpa javane Azraye rahe e anupapanna che evI zaMkA karavI nahi. kAraNa ke antaHkaraNamAM je pratibiMba bhUta caitanya che tene ja jIva tarIke svIkAravAmAM Ave che, antaHkaraNathI viziSTa caitanyane jIva mAnavAmAM nathI AvatuM. antaHkaraNa sAti (AdivALuM che), tethI temAM rahelu pratibiMba paNa sAdi hAya ane teA pachI e anAdi ajJAnane Azraya kevI rIte hAI zake evI zaMkA karava nahi kAraNa ke antaHkaraNane suSupti AdimAM laya thAya che ane jAgrat AdimAM janma thAya che evI zruti che tethI te sAdi tarIke jJAta thAya che te paNa sthUlasUkSmarUpe te anAdi che; sUkSma svarUpe te ha MmezAM heAya ja che, kAraNa ke sattnI abhivyakti zakaya che, asattnI nahi. brahmasUtramAM (2 3.31) pu vAdinu udAharaNa ApIne A siddha karyu* che. bAhyakAlamAM paNa pu svAdi anabhivyakta rUpe hAya ja che, yauvanakALamAM te prAdurbhAva pAme che, tema suSupti AdimAM A antaHkaraNu abhivyakta ke sUkSma avasthAmAM hoya ja che ane sthUla avasthA prApta kare te tene janma kahevAya che. pratyeka jIvamAM ajJAna jyApIne rahe che. AvuM na hoya ane ditva, bahutva vagerenI jema vyAsajyavruttithI (ekAdhikavyaktimAtravRttithI) rahetuM hAya te vyAsajyavRtti evA dhamanA pratyakSane mATe jeTalA Azraya hoya temanuM pratyakSa havu Avazyaka che ane eka eka jIvane sava" jIvAnuM pratyakSa jJAna hAtuM nathI tethI koi jIvate ajJAnanA 'huM ana chuM' ema pratyakSa anubhava na thAya. mATe A dIkSita kahe che ke ajJAna sava' jIveAmAM pratyekamAM payavasAyI tarIke rahe che, vyaktimAM jAti rahe che tema, vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatI umere che ke vastutaH ajJAna vyasajyavRtti hoya teA paNa tenu pratyakSa nitya ane sAkSIrUpa hoIne jeTalA Azraya hoya teTalAnu pratyakSa hovu jarUrI nI. ukta niyama te janya pratyakSane viSe ja che ema mAnavuM. jyAre vidyA utpanna thAya che tyAre tenAthI mananI nivRtti thatAM tenAthI nirUpita pratibiMbabhAvanI paNa nivRtti thAya che tethI tenAthI viziSTa caitanyarUpa vyaktinA paNu nAza thAya che. zruti paNa kahe che ke 'anna' arthAt avidyA jenA bhAga jIve karI lIdhA che te bheAgavAI gayelI avidyAne jJAnI java cheDI de che-"naddAtyenAM mutamogAmano'nya:' (ve. 4.5) Ama avidyA 'utpannavidya' (jene tattvajJAna thayuM che evA) vane hADI de che paNa bIjAe je ajJAnI che temAM te rahevAnuM cAlu rAkhe che. eka dhaTavyakti nAza pAmatAM ghaTatva jAti tene cheDI de che paNa bIjA ghaTAmAM rahevAnuM cAlu rAkhe che tema. (jue trano ghejo. jIvamALoDanuzete ( ve 4.5 )-eka vivekarahita aja jIva tenuM sevana karA (kAya karaNurUpe pariNata thayelI avidyA pratye ahutA-mamatA rAkhatA) tene anusarIne paDayA rahe che (ve. 4.5). ahIM ajJAna koIkane choDI de che jyAre bIjAne Azraye rahe che ema kahyuM che temAM paNa annAnA sabadha e bandha ane asabaMdha e mekSa ema kahyuM che, kAraNa ke bIjo atha saMbhavata nathI. si-15 For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114. siddhAntalezasaGgrahaH itare tu pratijIvamavidyAbhedamabhyupagamyaiva tadanuvRttinivRttibhyAM baddhamuktavyavasthAM samarthayante / asmin pakSe kasyAvidyayA prapaJcaH kRto'stviti cet, vinigamakAbhAvAt srvaavidyaakRto'nektntvaarbdhptttulyH| ekasya muktau tadavidyAnAze paTasyeva tatsAdhAraNaprapaJcasya naashH| tadaiva vidyamAnatantvantaraiH paTAntarasyeva itarAvidyAdibhiH sakaletarasAdhAraNaprapaJcAntarasyotpAdanamityeke / jyAre bIjA jIve jIve avidyAne bheda mAnIne ja tenI anuvRtti ane nivRttithI baddha-mukta vyavasthAnuM samarthana kare che. A pakSamAM kenI avidyAthI prapaMca karavAmAM Avela mAno evo prazna thatAM tene uttara ApatAM keTalAka kahe che ke (koI) vinigamaka na hovAthI aneka tatuthI utpanna karavAmAM AvelA paTanI jema prapaMca sarva avidyAethI karavAmAM Avela che. ekanI mukita thatAM tenI avidyAne nAza thAya che tyAre eka tattvane nAza thatAM jema paTane nAza thAya che tema tatsAdhAraNa prapaMcane nAza thAya che, tyAre ja vidyamAna anya tatuothI jema anya paTanuM utpAdana karavAmAM Ave che tema itara avidyA vagerethI sarva Itara (baddha jIvone) sAdhAraNa evA anya prapaMcanuM utpAdana karavAmAM Ave che. vivaraNa : ajJAnane saMbaMdha te ja bandha ane ajJAnanA saMbaMdhane abhAva te mokSa ema mAnanArA uparyukta bane te ajJAnane jJAnathI nAza karI zakAya che enuM pratipAdana karanArAM zruti-smRti-bhALyAdinA svArasyathI viruddha che ema mAnIne bIjA keTalAka temanAthI aviruddha mata rajU karavAno prayatna kare che ke jIve jIve avidyA judI che. temanA matAnusAra avidyAno bheda na mAnIe te avidyAnuM satva te badha ane avidyAne nAza te mokSa e hakIkatanuM upapAdana zakaya na bane avidyAnA aMza mAnIne upara A samajAvavAno prayatna karyo che te barAbara nathI kAraNa ke virodhI vidyAne udaya thatAM avidyA TakI zake ja nahi ema paNa upara kahyuM che. jIvanmuktimAM paNa avidyAnA lezanI anuvRttinI vAta karI che tyAM paNa avidyAne nAza thaI gayA chatAM tene saMskAra prArabdha kamane kSaya thatAM sudhI Take che te ja avidyAleza tarIke vivakSita che. nAnA (aneka) jIva ane temanA badha-mokSanI vyavasthA mATe nAnA (aneka) avidyA mAnatAM paNa zaMkA saMbhave che ke prapaMcanI utpatti eka jIvanI avidyAthI karavAmAM Ave che ke sarva jIvonI avidyAethI ? eka javanI avidyAthI ema nahIM kahI zakAya kAraNa ke kyA jIvanI vidyAthI e nakkI karavA mATe kaI vinigamaka kAraNa nathI (A ja jIvanI avidyA prapaMca utpanna karI zake ema kevI rIte nakkI thAya ?). sarva jIvonI avidyAethI For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda utpanna thAya che ema paNa nahIM kahI zakAya kAraNa ke ekanI avidyAne nAza thatAM sarva prapaMcane nAza mAnavo paDaze ane e saMjogomAM muktothI itara je jIvo che temane prapaMcanI upalabdhi na thavI joIe. | sarva jIvonI avidyAothI prapaMca utpanna karavAmAM Ave che e pakSanuM upapAdana karatAM eka saMpradAyavALA kahe che ke prapaMca sarva jIvonI sarva avidyAonuM sarvasAdhAraNa kAya che, paTa sava tattvanuM kArya che tema. nyAyavaizeSika matamAM sarva tatva maLIne navA ja paTane utpanna kare che. eka takhtane nAza thatAM e sarva sAdhAraNa paTa nAza pAme che ane sAthe sAthe bAkI rahelA tattva e maLIne navA ja vidyamAna hatuonA sarva sAdhAraNa kAyarUpa paTane utpanna kare che, tevuM ja prapaMcanI bAbatamAM che. te vakhate vidyamAna avighAonuM te sarvasAdhAraNa kArya che ane sarvabaddha che mATe sarvasAdhAraNa prapaMca che; koI paNa avidyAne vidyAthI nAza thatAM prapaMca nAza pAme che ane sAthe sAthe bAkI rahelA ajJAnI jIvane mATe sarvasAdhAraNa prapaMca temanI avidyAothI utpanna karavAmAM Ave che. prapaMca sarva jIvonI avidyAono pariName che athavA sarva jIvonI avidyAonA viSayIbhUta brahmane vivata che e artha che. A eka mata che. jIve jIve avidyA bhinna che e mata (bhAmatI 1.47 pramANe) vAcaspatine che. tattadajJAnakRtaprAtibhAsikarajatavat , nyAyamate tattadapekSAbuddhijanyadvitvavacca tattadavidyAkRto viyadAdiprapaJcaH pratipuruSaM bhinnaH / zuktirajate tvayA yad dRSTaM rajataM tadeva mayA'pItivad aikyabhramamAtramityanye / jenA tenA ajJAnathI karavAmAM AvelA prAtibhAsika rajatanI jema, ane nyAyamatamAM jenI tenI apekSAbuddhithI janya dvitvanI jema, jenI tenI avidyAthI karavAmAM Avela AkAzAdi prapa ca puruSe puruSe bhina che. "te je rajata joyuM te ja meM paNa joyuM" ema zaktijitanI bAbatamAM thAya che tema (e ja prapaMcanI pratIti e) eSa viSayaka bhrama mAtra che ema bIjA kahe che. vivaraNa: paMca sarvanI avidyAonuM kArya heIne paNa avidyAonA bhedane kAraNe prapaMca paNa puruSe puruSe bhinna ja che e mata dRSTAnta ApIne ahIM rajU karyo che. aneka mANasane eka vakhate zukti (chI5)mAM rajatane bhrama thAya tyAre pratyeka mANasanA ajJAnathI utpanna thayelAM alaga alaga rajata che ema kahevuM muzkela che kAraNa ke sarva mANasanA ajJAnathI eka rajatanI utpattine paNa saMbhava che-evI zaMkA thAya to tene uttara che ke daivayege ekAda mANasane "A rajata nathI" evuM bAdhaka pratyakSa jJAna thAya te e bAdhaka pratyakSathI rajatane tenA upAdAna sAthe nAza thAya te paNa bIjAone rajatabhrama cAlu rahe che. tethI te te puruSe brAnitathI joyelAM rajata judA ja hovAM joIe ema daSTAntanI siddhi che. apekSAbuddhithI janya dhitvanI vAta karatAM nyAyamatane khAsa ullekha karyo che kAraNa ke e matAnusAra diva darekanI apekSAbuddhithI utpanna thAya che ane pachI tarata nAza pAme For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH che jyAre vedAMtasiddhAntAnusAra ekatvanI jema dvivAdi dravya Take tyAM sudhI Take che ane jenI tenI apekSAbuddhithI janya nathI kAraNa ke tema mAnavAmAM gauravadoSa che. nyAyamatamAM "A eka che", "A eka che' ema be padArthone viSe apekSAbuddhi thAya che tenAthI divA bannemAM utpanna thAya che ane tenuM pratyakSa jJAna thAya che evI mAnyatA che. have prazna thAya ke zukti-rajata te je te vyaktine ja pratyakSa hoya che, sarvane nahIM tyAre prapaMca sava ne pratyakSa che. je jenI tenI avidyAthI e karavAmAM AvyuM hoya te te te vyaktine ja pratyakSa hovo joIe ane "je prapaMcane anubhava tane thAya che te ja prapaMcane anubhava ya che' evuM pratyabhijJAna pratyakSa na thavuM joIe. A zaMkAne uttara ApatAM kahyuM che ke zakti-rajatanI bAbatamAM paNa zaktirajate bhinna bhinna hovA chatAM aikayano bhrama thAya che (-je rajata te joyu te ja meM paNa joyuM '), tema prapaMce judA judA hovA chatAM eka tarIke anubhavAya che te to ekaya aMge bhrama ja che. nyAyamatamAM paNa dhitva dareka mATe judAM hovA chatAM tene bheda jJAta thato nathI ane e ja dvitvanuM bhAna saune thatuM hoya te bhrama thAya che tenA jevuM A che. jIvAzritAdavidyAnivahAd bhinnA mAyaiva IzvarAzritA prapaJcakAraNam / jIvAnAmavidyAstu AvaraNamAtre prAtibhAsikazuktirajatAdivikSepe'pi ca yuthane pharavAre (7) jIvAzrita avidyAsamUhathI bhinna mAyA IzvarAzrita che ane) te ja prapaMcanuM (upAdAna) kAraNa che, jyAre enI avidyAo AvaraNamAtramAM ane pratibhAsika zuti rajata vagerenA vikSepamAM paNa upayukta thAya che ema bIjA kahe che. (7) vivaraNa : viyadAdiprapaMca jIvAzrita avidyAnuM kArya nathI paNa IzvarAzrita mAyA je sava jIvonI prati sAdhAraNa che te ja viyadAdi prapaMcanuM upAdAna kAraNa che ane Ama prapaMca eka hoIne tenA ekatvanI pratIti thAya che ema bIjA mAne che. Ama hoya te jIvAzrita avidyAo vyartha bane evI zaMkAne uttara e che ke A avidyAone upaga AvaraNa pUrata ane pratibhAsika evA zukti-rajatAdinA vikSepa mATe che ja, paNa A avidyAo game te kAryane viSe upAdAnakAraNa na banI zake. zaMkA thAya ke "nArda #iaa: sarvedya comAsAmAkRtaH' (mAvatA 7.25) e bhagavadravacana ('gamAyAthI barAbara AvRta thayele huM darekane prakAza nathI - sarva mane pUNunandAdirUpe joI zakatAM nathI') pramANe IzvarAzrita mAyAthI brahmanuM AvaraNa mAnavuM joIe. ene uttara e che "trA taragata na nAnAma' (mane brahmanuM paramArtha jJAna nathI ) evo chone anubhava thAya che te pramANe te jIvAzrita avidyAthI ja brahmanuM AvaraNa thAya che ema kahevuM joIe. tethI bhagavadravacanamAM je "mAyA" zabda che tene lakSaNathI chavacaitanyamAM saMsAra ghaTaka avidyA' e artha upapanna che. vaLI jIvAzrita avidyA pratibhAsika zakti-rajatAdi, ane svAna sRSTinuM upAdAna kAraNa bane che tethI tenA vaiyathyanI zaMkAne avakAza nathI. For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricacheda 117 vyAkhyAkAra kuNAnandatIrtha umere che ke evI zaMkA thAya ke jIvAzrita avidyAone chavacaitanyamAM ayasta pratibhAsika svaprapaMcanA upAdAna tarIke upayogane saMbhava hoya te paNa A avighAo zuktiratAdinuM upAdAna-kAraNa na banI zake kAraNa ke zakti vagerethI avachinna cetanya je rajatAdinuM adhiSThAna che temAM temano abhAva che ane uttara che ke A vAta sAcI che. mULa graMthamAM "zuttiragata vivi"mAM "ramAdi padathI gRhIta svapna ja ahIM vivakSita che tethI deSa nathI. athavA vAcaspatinA matamAM che tema zuktirajata vagere paNa jIve viSaya nathI banAvyAM tevAM zakti vagerethI avachinne zaitanyanA vivata che e dhyAnamAM rAkhIne jIvonI avidyAone pratibhAsika rajatAdinI bAbatamAM upayoga che evuM kathana che tenI upapatti che tethI doSa nathI. (7) brahmanuM lakSaNa abhinnanimittopAdAna kAraNa tarIke ApavAmAM Ave che, temAM "upAdAna" eTale "vivartAdhiSThAna" ema siddha karavAmAM AvyuM ane tenA prasaMgamAM jIva ane IzvaranuM nirUpaNa prApta thayuM. te pachI tenA anusaMdhAnamAM ja jIva eka che ke aneka, badha-mokSanI vyavasthA kevI rIte saMbhave, prapaMca eka che ke pratipuruSa bhinna e carcA karI. Ama upAdAnakAraNa tarIkenI carcA pUrI thaI. have Izvarane lakSaNamAM kartA kahevAmAM Avyo che te katRtva kevuM che tenI carcA AraMbhe che. (8) avasitamupAdAnatvam, tatprasaktonuprasaktaM ca / ratha daza rUM ? jAdu-"taikSata" [[, 6.rU.rU], 'so'kAmayata', 'tadAtmAnaM svayamakuruta [taitti. 2.6,7] iti zravaNAnyAyamata iva kAryAnukUlajJAnacikIrSAkRtimattvarUpamiti / (8) upAdAnatva (arthAt tenuM nirUpaNa) ane tenAthI sIdhI ane ADakatarI rIte saMbaMdhita khalAsa thayuM. have (e prazna laIe ke katRtva kevuM che? keTalAka kahe che ke teNe IkSaNa karyuM, 'teNe IcchA karI, "teNe pote pitAne banAvyo" evuM zrutitacana che tethI nyAyamatamAM che tema katRtva eTale kAryane anukUla jJAna, karavAnI IcchA ane kRti (mAnasika prayatna)vALA hovuM te. - vivaraNa : brahmanane prapaMcanuM nimittakAraNuM paNa kahyuM che te tenuM prapaMcakatRtva kevuM che, tenuM svarUpa zuM che tenI carcA ahIM zarU karI che. (udAsIna brahmamAM vaLI katva kevuM? athavA je upAdAna kAraNa hoya temAM vaLI katRtva kevuM ? mATI ghaDAnuM nimitta ke koM kAraNa nathI tema Izvara paNa prapaMcane kartA na saMbhave evo vAMdhe rajU karIne carcA zarU karI che ema paNa mAnI zakAya paNa kartAne e abhipreta hoya ema lAgatuM nathI. brahmanuM lakSaNa ApatAM tene jagata nuM abhinenopAdAnanimittakAraNa kahyuM che. upAdAna kAraNa tarIkenI carcA pUrI thaI. have brahmanI nimittakAraNa tarIke carcA AraMbhe che ema mAnavuM For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 siddhAntalezasaGgrahaH vadhu yogya che). kartA hovuM eTale jJAna, cikISa (karavAnI icchA) ane kRti (mAnasika prayatna) vALA hevuM, ke kAryane anukUla jJAnavALI havuM, ke kAryane anukUla jenuM sarjana karavAnuM che tenA AlocanAtmaka jJAnavALA hovuM te? pahele vikalpa barAbara nathI, kAraNa ke brahAmAM AvuM kartava che tema mAnavA mATe pramANa nathI. bIje ane trIjo vikalpa paNa barAbara nathI kAraNa ke kAne anukUla jJAna pite kArya che tethI tenA kartA banavA mATe bIjA jJAnanI apekSA rahe ane Ama anavasthAne prasaMga thAya. je tene kAryana mAnIe te nityajJAnasvarUpa brahmamAM tevA jJAnavALA hevArUpa kratutva saMbhave nahi. upara kahelAmAMthI pahelo pakSa-katva eTale kAryane anukUla jJAna, cikIrSA, kRtivALA hovuM-pramANe ApI ahIM rajU karyo che. zruti vacana che ke brahma IkSaNa karyuM', IcchA karI" ane "pote (keInI preraNuM ke madada vinA) pitAne jagadarUpe banAvya". AvAM vacanathI sRSTine anukUla jJAna, icchA, kRtinuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. jJAnAdi paNa kArya che tethI temanA kartA banavA mATe bIjA jJAnAdinI jarUra UbhI thaze ane Ama anavasthAne prasaMga thaze evI zaMkA karavI nahi, kAraNa ke jJAnAdi traNathI atirikta kAryanI bAbatamAM uktarUpa kA vivakSita che tethI anavasthAne prasaMga nathI. jJAnAdi traNanI bAbatamAM to juduM ja katRtva thaze evo abhiprAya che. anye tu cikIrSAkRtikartRtvanirvAhAya cikIrSAkRtyantarApekSAyAmanavasthAprasaGgAt kAryAnukUlajJAnavatvameva brahmaNaH kartRtvam / na ca jJAne'pyeSa prasaGgaH, tasya brahmasvarUpatvenAkAryatvAt / evaM ca vivaraNe jIvasya mukhAdikartRtvoktiH, vIkSaNamAtrasAdhyatvAt viyadAdi vIkSitaM, hiraNyagarbhadvArA vIkSaNAdhikyatnasAdhyatvAt bhautikaM smitamiti kalpatarUktizca saGgacchata iti vadanti / jayAre bIjA kahe che ke cikISa ane kRtinI prati je kartutva hoya tenA nirvAha mATe anya cikISa ane kRtinI apekSA UbhI thatAM anavasthAno prasaMga thaze tethI kAryane anukUla jJAnavALA hovuM e ja brahmanuM katRtva. ane jJAnamAM paNa A prasaMga nahIM thAya, kAraNa ke te (jJAna) brahmasvarUpa che tethI kArya nathI. ane Ama kAryane anukUla jJAnavALA hevuM e ja brAnuM katRtva ema mAnatAM) vivaraNamAM jIvana sukhAdinA kartavanI ukti che te, ane vikSaNamAtrathI sAdhya che tethI AkAza Adi vikSita che, hiraNyagarbha dvArA vIkSaNathI adhika yatnathI sAdhya che tethI bhautika (padArtha) smita che e kalapatarunI ukti saMgata bane che. vivaraNa : jo kArya mAtra prati jJAna, cikI, kutivALA hovuM e ja katRtva ema kahevAnuM hoya te anavasthA deSa Ubho thaze kAraNa ke cikIrdhA ane kRti paNa kArya che For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda ane temanA kartA banavA mATe anya cikIrSA ane kRtinI apekSA raheze ane A cikISa ane kRtinA kartA banavA mATe vaLI trIjI cikI ane kRtinI jarUra UbhI thaze ItyAdi, ane Ama anavasthAne prasaMga thaze. tethI kAryane anukUla jJAnavALA hovuM e ja brahmanA ka tvanuM lakSaNa che, icchA ane kRtine temAM samAveza karavAthI garavadeza thAya che. Ama hoya to upara nirdiSTa kRtiomAM IcchA ane kRtinuM pratipAdana che te vyartha banI jAya evI zaMkA karavI nahi, kAraNa ke temAM suSTinA hetu tarIke icchA ane kRtinI prApti thAya che, paNa tvanA nirvAhaka tarIke (-e be hoya te ja brahma kartA banI zake evuM-) temanuM pratipAdana che ema mAnavA mATe pramANu nathI. jJAnavALA hovuM te katRtva ema mAnavAmAM paNa anavasthA UbhI thaze evI zaMkA karavI nahi kAraNa ke brahmananuM jJAna kAya" nathI; brahma te nityajJAnasvarUpa che; brahma tevA jJAnavALuM che ema aupAdhika bhedane laIne samajavuM. ane evI zaMkA karavI nahi ke Ama mAnatAM paNa tavaita e zrutithI suSTinA kAraNa jJAnanuM kadAcika tarIke (svarUpabhUta nahIM paNa utpanna thayelI vastu tarIke) pratipAdana che teno virodha thaze;-kAraNa ke brahmanA svarUpa tarIke jJAna nitya hovA chatAM paNa prANInA adaSTanA paripAkarUpa kadAcikano sAtha maLI jatAM tenAthI viziSTa tarIke brahmanuM jJAna kAdAcika che ema mAnIe to zrutinI u5patti che. IrachA ane kRtino katRtvanA lakSaNamAM samAveza nathI ema mAnIe to ja vivaraNamAM jIvana sukhAdine kartA kahyo che tenI saMgati bese che. temAM sukha-duHkhAdinI utpattine anukUla jJAna jema sANirUpa hoya che, tema tene anukula IcchAdi nathI kAraNa ke tevo anubhava thato nathI, ane tevuM svIkAravAmAM paNa AvatuM nathI. evI paNa zaMkA na karavI ke A upapanna nathI kema ke sukhanI icchAthI tenA sAdhananA anuSThAna dvArA sukhanI utpatti thAya che e anubhavathI siddha che. A zaMkA barAbara nathI kAraNa ke sukhAdinA upAdAna antaHkaraNa viSayaka cikIrSo ane kRtino abhAva ahIM vivakSita che. Ama kAyane anukUla jJAnavALA hovuM te ja katRtva ema mAnIe te ja vivaraNanI uktinI saMgati thAya che, anyathA nahivAcasapatine zleka nIce pramANe che: niHzvasitamasya vedA vIkSitametasya paJca bhUtAni / mitatastha rAmaca ja punarmadAjhasTathaH || (bhA matIne maMgala pleka) (veda ene niHzvAsa che, pAMca bhUta tenuM vIkSita che, carAcara enuM smita che ane mahApralaya enI suSupti che)-A zlekamAM mahAbhUtane brahmanuM vIkSita kahyuM che ane bhautika carAcara prapaMcane brahmanuM smita kahyuM che. AnuM tAtparya samajAvatAM amalAnaMda ka95tarumAM kahe che ke mahAbhUte brahmanA vIkSaNa mAtrathI sAdhya hoI temane brahmanA vIkSita tarIke nirdeza karyo che. je kartA banavA mATe mahAbhUtanI sRSTine anukUla jJAnanI jema tene anukUla cikIrSA ane kRti paNa apekSita hoya te AnI saMgati na thAya kAraNa ke vIkSaNathI atirikta cikarSA AdinA vyAvartaka "mAtra' padane prayoga che tene virodha thAya. lokamAM maMdAsarUpa smita jJAnathI adhika prayatna (eSThinA saheja saMcAlana rUpe prayatnothI sAdhya che e jANItuM che. tema parabrahmane bhautika suSTinI bAbatamAM jema vIkSaNa apekSita che tema hiraNyagarbhanI utpattirUpa vyApAra paNa uparAMtamAM apekSita che kAraNa ke carAcaranI saSTimAM parabrahmanI jema hiraNyagarbha paNa kartA tarIke zruti-smRtithI siddha che. For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 siddhAntalezasaGgrahaH Ama carAyaranI suSTimAM parabrahmane bhautika sRSTine anukUla vIkSaNa uparAMta tenAthI adhika vyApAranI jarUra hAIne A karaNathI carAcaratA brahmanA smita tarIke nirdeza karyAM che. e paNa mahAbhUtanI sRSTimAM ja vIkSaNathI adhika prayatnanI apekSA hAya te na sabhave. ' hiraNyagarbha dvArA' ema je vacana che tene hiraNyagarbhanI utpattinI apekSAe' evA atha che. hiraNyagarbha sAkSAtkartA che ane brahma prayAjakakartA ( sRSTi karAvanArA che) eve atha" karavAnA nathI, kAraNa ke brahmasUtranA dvitIya adhyAyanA antima adhikaraNamAM paramezvara bhautika sRSTimAM paNa sAkSAt kartA che ema siddha karyuM che. (bra.sa. 2 4 adhi. 9, mu. 20saMjJAmUrti-tRptistu trivRrthata upadezAta ). vAcaspatinA zloka brahmanI stutine mATe che. " apare tu kAryAnukUlasraSTavyAlocanarUpajJAnavatvaM kartRtvaM na kAryAnukUlajJAnavattvamAtram / zuktirajatasvApnabhramAdiSu abhyAsAnukUlAdhiSThAnajJAnavatvena jIvasya kartRtvaprasaGgAt / na ceSTApattiH, atha rathAn rathayogAna vacaH smRnate sa di tAM [vRkas. 31. 4.rU.20], syAtishrutyaiv jIvasya svapnaprapaca kartRtvokteriti vAcyam / bhASyakAraiH 'lAGgalaM gavAdInudvahatItivat kartRtvopacAramAtraM rathAdipratibhAnanimittatvena ' iti vyAkhyAtatvAd ityAhuH / jyAre bIjA kahe che ke 'mAre AnuM sarjana karavuM joIe' e kAryAnukUla AleAcanAtmaka jJAnavALA hAvu' eTale(ja) kartA hevuM, mAtra kAryonukUla jJAnavALA hevuM te nahi, kAraNa ke ema hoya teA zukti-rajata, svapna-bhrama vagerenI !khatamAM abhyAsane anukUla adhiSThAnanA jJAnavALA heAvAne lIdhe jIvamAM katRtvanA prasaMga thaze. evI dalIla karavI nahi ke "A IzvApatti che, kAraNu ' pachI (svapna kAlamAM) ratha, azva, mA saje che, kAraNa ke te kartA che' (bRhad upa. 4.3.10) ityAdi zrutithI ja jIvane svapnapracaneA kartA kahevAmAM Ance che." (A dalIla karavI na joie) kAraNa ke bhASyakAre vyAkhyA karI che ke 'haLa gAya vagerenu uddavahana kare che' enI jema kartRtvanA upacAra mAtra che kema ke (jIva) rathAdinA pratibhAnamAM nimitta che.' vivaraNa : kartA banavA mATe kAryane anukUla jJAna hoya eTaluM pUratuM nathI, paNu mAre A karavAnuM che ke karavuM joIe 'evu kArya ne anukUla je banAvavAnu che tenu AleAcanAtmaka jJAna hovu joIe. jo jJAna hoya e ja pUratuM hAya te| zukti-rajatamAM abhyAsane anukUla arthAt jenA adhyAsa thAya che te rajatane anukUla je adhiSThAna--jJAna che te jIvamAM che ja tethI tene zuktirajatane ke svapnaprapacanA kartA mAnavA paDe. evI zaMkA sa Mbhave che ke A TApatti che kAraNa ke zrutimAM ja vane svapnasRSTitA kartA kahyo che. paNa A zakA barAbara nathI, kAraNa ke jIvane upacArathI ke gauNa rIte svapnapracanA kartA kahyo che. zaMkarAcArya pote A sthaLe katvanI aipacArika kartRtva tarIke vyAkhyA For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricacheda 11 karI che. koI ema kahe ke "haLa gAya vagerenuM udvahana kare che to tene vAotha laI rAmaya nahi, gAya vagere haLa khAtAM nathI, tethI haLa mukhya arthamAM gAya vagerenuM udavahana karanAra arthAta temane TakAvI rAkhanAra nathI. paNa haLa hoya te khetI dvArA gAya vagerenI sthitimAM hetubhUta parALa vagere temanA kherAkanI prApti thAya che tethI karIne upacArathI kahyuM che ke haLa gAya vagerenuM udRvahana kare che. te ja rIte svapnanA rathAdi padArthonI upalabdhimAM hetubhUta dhamaudine jIva kartA che tethI rathAdinA pratibhAnamAM e rIte jIva nimitta bane che. e daSTie upacArathI tene svapnasRSTine kartA kahyo che ema bhASyakAra zaMkarAcArye vyAkhyA karI che (bra sU. zAMkarabhASya 3.2.4). AthI vivaraNamAM jIvana sukhAdine kartA kahyo che te paNuM upacArathI kahyuM che ema spaSTa thAya che; kAraNa ke "mAre sukhaduHkhAdi sajavAnAM che" evuM AlecanAtmaka jJAna na hovA chatAM sukhAdinuM darzana thAya che tethI mukhya katva saMbhave nahi, e opacArika katRtva ja heI zake. kalapatarUmAM vIkSaNamAtrathI sAkhe che ema kahyuM che tyAM paNa vIkSaNa thI "mAre A sajavAnuM che evuM AlecanarUpa vIkSaNa vivakSita che tethI tenI sAthe koI virodha nathI evo bhAva che. anenaiva nikhilaprapaJcaracanAkatabhAvenArthasiddhaM sarvajJatvaM brahmaNaH "sAra nivA" (. 223) phulyavaro je nA thata che (8) A samagra prapaMcaracanAnA kavathI ja brahAmAM arthataH siddha thayela sarvajJavanuM "(brahma sarvajJa che, kAraNa ke zAstrane kartA che (ba. sU. 1.1.3) e adhikaraNamAM vedakatRtvathI paNa samarthana karavAmAM AvyuM che. (8) vivaraNa : "jhamAhya rataH" (ba. sU. 11.2) e sUtrathI samagra jagatane kartA heIne upAdAna che ema brahmana nuM lakSaNa ApyuM che tethI brahmanuM sarvazatva arthataH siddha thAya che kAraNa ke sarvajJatva vinA brahma samagra jagatmaSTinI utpatti-sthiti-saMhAra-kartA heI zake nahi. bra.sa. 11.3mAM te brahmane vedane kartA kahIne tenA sarvajJatvanI sIdhI ja siddhi karI che. Ama pUrva sUtramAM je ataH siddha hatuM tenI ahIM siddhi karI che. pUrva sUtranuM tAtparya brahmanA lakSaNaparaka che, savajJavaparaka nathI tethI tyAM sarvajJatva arthataH siddha che kAraNa ke tenA vinA brahma jagatane utpatti-sthiti-saMhAra karanAra bane nahi. jyAre brAsa, 1.1.3 te sarvajJatva siddha karavA mATe ja che. "brahma savanuM che kAraNa ke zAstrane kartA che' evI sUtra yejanA che. (8). (9) atha kathaM brahmaNaH sarvajJatvaM saGgacchate, jIvavadanta:karaNAbhAvena jJAtRtvasyaivAyogAt / atra sarvavastuviSayasakalaprANidhIvAsanoparaktAjJAnopAdhika IzvaraH / si-16 For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 siddhAntalezasaGgrahaH atastasya sarvaviSayavAsanAsAkSitayA sarvajJatvamiti bhAratItIrthAdipakSa: prAgeba darzitaH / prakaTArthakArAstvAhuH-yathA jIvasya stropAdhyantaHkaraNapariNAmAcaitanyapratibimbagrAhiNa iti tadyogAt jJAtRtvam evaM brahmaNaH svopAdhimAyApariNAmAzcitpratibimbagrAhiNassantIti tatpratibimbitaiH sphuraNaiH kAlaprayavartino'pi prapaJcasyAparokSaNAvakalanAt sarvajJatvamiti / (9) have prazna thAya ke brahmamAM sarvajJatvanI saMgati kevI rIte che, kAraNa ke jIvanI jema tene ataHkaraNa nathI tethI jJAtRtva ja saMbhavatuM nathI. ahIM (A AkSepanA samAdhAnamAM) bhAratItIrtha vagerene pakSa pahelAM ja batAvI dIdho che ke sarva vastu viSayaka sakala prANIonA jJAnanI vAsanAthI uparakta ajJAnathI upahita (AvuM ajJAna jenI upAdhi che te) (caitanya) te Izvara. tethI sarva vastu viSayaka vAsanAone sAkSI hoIne te sarvajJa che. cAre prakaTAthakAra kahe che ke jema pitAnA (jIvanA) upAdhirUpa antakaraNanA pariNAme (vRttio) caitanyanA pratibiMbane grahaNa karanArAM che tethI temanA yogathI jIva jJAtA che, tema pitAnI (brahmanI) upAdhirUpa mAyAnAM pariName citanA pratibiMbane grahaNa karanArAM che tethI temAM pratibiMbita thatAM kuraNathI traNe kALamAM rahelA prapaMcanuM aparokSa rIte avakalana thAya che (prapaMcane apakSa rIte viSaya banAvavAmAM Ave che, tethI brahma sarvajJa che. . vivaraNa: brahmate zruti spaSTa zabdomAM sarvajJa kahe che-caH sarvazallavit' (muMDaka 11.9) "TLI sarvavid' (tA. 6. 2) ityAdi. tema chatAM zutimAM kahelA savajJatvanA jJAnane daDha karavA mATe sarvajJatvane vicAra ahIM karyo che. zaMkA saMbhava che ke jIva jJAtA che arthAt pitAnA upAdhirUpa antaHkaraNanI vRttirUpa jJAnane e Azraya che e pramANathI siddha che. paNa brahmane te antaHkaraNa ja nathI tethI temAM jJAtRtvane ja saMbhava nathI. ane sAtatva ja na hoya te sarvajJa ka thI saMbhave kAraNa ke jJAtRtva vyApaka che ane sarvajJatva tenAthI vyApya che -jyAM sarvajJatva hoya tyAM jJAtRtva hovuM ja joIe, paNa jJAtRtva hoya tyAM sarvajJatva na paNa hoya brahmane antaHkaraNarUpa upAdhi nathI kAraNa ke jApAri gIvara (kayarUpa upAdhivALo A chava) e zruti pramANe antaHkaraNa chavanI ja upAdhi che. A zaMkAnuM samAdhAna karatAM bhAratItItha kahe che ke anta karaNe chAnAM upAdhibhUta hoya to paNa sava vastu viSayaka sarva prANIonAM jJAnanI vAsanAothI uparakta ajJAnarUpa upAdhivALA te Izvara. ava vastu viSayaka vAsanAone sAkSI heIne arthAta pitAnI upAdhibhUta vAsanAonI viSayabhUta sava vastuone avabhAsaka hAIne Izvara savajJa che. A matanuM pratipAdana agAu karyuM che. (juo pR. 77) For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricacheda prakaTArthavivaraNanA kartAe judI rIte samAdhAna karyuM che. jema jIvamAM jJAtRtvanI prAjaka upAdhi antaHkaraNa che tema brahmamAM sarvatvanI prayojaka upAdhi mAyA che; mAyApAdhika brahmamAM sarvajJatvanuM vyApaka jJAtatva nathI ema nahIM. te zAtA che tethI savA paNuM banI zake che. "nAyinaH' jevAM zrativacanathI ane mAyAdharmoniH satyAvikSa:" e vAkayavRtti (zleka 45)nA vacanathI mAyA IzvaranI upAdhi che e siddha thAya che jemAM sarvajJa, sarvaniyantatva, sarvAtmaka lakSaNe arthAt asAdhAraNa dharmo hoya te "sarvazaravAhila. yA ekA tAvadanAdyanirvAcyA bhUtaprakRtizcinmAtrasambandhinI mAyA / tasyAM citpratiSibhana IzvaraH taravaLAmeva sarvajJayAyimAna (rArthavivaraNa, vR. 2); juo 4.4.7 tattvazuddhikArAstUktarItyA brahmaNo vidyamAnanikhilaprapaJcasAkSAtkArasambhavAt tajjanitasaMskAravanayA ca smrnnoppttertiitsklvstvvbhaassidbhiH| sRSTeH prAG mAyAyAH mRjyamAnanikhilapadArthasphuraNarUpeNa jIvAdRSTAnurodhena vivartamAnavAt tatsAkSitayA tadupAdhikasya brahmaNo'pi tatsAdhakatvasiddheH anAgatavastuviSayavijJAnopapattiriti sarvajJatvaM samarthayante / tavazuddhikAra te brahmanA sarvajJatvanuM samarthana A pramANe kare chepUrvokta rIte vidyamAna saMpUrNa prapaMcanA sAkSAtkArane saMbhava che ane tethI tenAthI utpanna karavAmAM AvelA saMskArane Azraya hovAthI samaraNanI upapatti che mATe bhUtakAlIna sarva vastunA avabhAsanI siddhi che. sRSTinI pahelAM mAyA sujayamAna sarva padArthanA skUraNarUpe, jInA adaSTa anusAra, vivartamAna (arthAt pariNAma pAmatI) hoIne tenA sAkSI tarIke mAyApAdhika heIne brahmamAM paNa tenA sAdhakatvanI siddhi che tethI anAgata (bhaviSyanI) vastuviSayaka vijJAnanI upapatti che. (Ama brahmamAM sarvajJatva saMbhave che).. vivaraNa : prakaTAthakAranA matAnusAra atIta ane anAgata prapaMcaviSayaka paNa IzvaranuM mAyAvRttipratibiMbarUpa jJAna apakSa che. jyAre tavazuddhikAra mAne che ke atItAdi viSe te jIvanI jema Izvarane paNa parokSajJAna ja hoI zake. lokamAM jaIe chIe ke pratyakSa jJAnane svabhAva ja evo che ke te vartamAna vastu viSayaka ja hoya che ane A anubhavasiddha svabhAvanuM ullaMghana karavA mATe kaI kAraNa nathI. zAstra IzvaranA sarvajJatvanuM pratipAdana kare che paNa IzvaranA jJAnanA parAkSatva ke apakSava aMge te udAsIna che. Izvarane paNa vidyamAna vastunA sAkSAtkArathI utpanna karavAmAM AvelA saMskAra hoI zake tethI atIta padArthonuM smaraNa saMbhave che. anAgata vastunuM paNa jJAna saMbhave che suSTinI pahelAM jIvonAM adaSTAnusAra rAjyamAna sava' padArthonI vRttirUpe mAyA pariNAma pAme che ane A mAyAvRttimAM pratibiMbita thato hoIne tenA sAkSI mApAdhika brahmamAM paNa mAyAnI vRttinI prati katvanI siddhi thAya che. Ama brahmamAM anAgata vastuviSayaka vRttipratibiMbarUpa jJAnanI upapatti che. Izvarane traNe kALanA sakala prapaMcanuM jJAna hoIne te sarvajJa che. For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 siddhAntalezasagrahaH kaumudIkRtastu vadanti-svarUpajJAnenaiva brahmaNaH svasaMsRSTasarvAvabhAsaka.. tvAt sarvajJatvam / atItAnAgatayorapyavidyAyAM citrabhittau vimRSTA nunmIlitacitravat saMskArAtmanA sattvena tatsaMsargasyApyupapatteH / na tu vRttijJAnastasya sarvajJatvam / 'tameva bhAntamanubhAti sarvam ' (kaTha 5.25, muNDaka 2.2.11; zvetA. 6.14) iti sAvadhAraNazrutivirodhAta sRSTeH prAgekamevAdvitIyamityavadhAraNAnurodhena mahAbhUtAnAmiva vRttijJAnAnAmapi pralayasya vaktavyatayA brahmaNastadA sarvajJatvAbhAvApacyA prAthamikamAyAvivartarUpe IkSaNe tatpUrvake mahAbhUtAdau ca sraSTutvAbhAvaprasaGgAcca / evaM sati brahmaNassarvaviSayajJAnAtmakatvameva sya t , na tu sarvajJAtRtvarUpaM sarvajJatvamiti cet, satyam / sarvaviSayajJAnAtmakameva brahma, na tu sarvajJAna varaNa jJAtavamastio gata va "vAvavAthara" (=sa. 2.4.22) ityadhikaraNe vijJAtRtvaM jIvaliGgamityuktaM bhaassykaaraiH| 'yassarvajJaH" (muNDaka upa. 2.2.9) ityAdizrutirapi tasya jJAnarUpatvAbhiprAyeNaiva yojanIyeti / jyAre kaumudIkAra kahe che ke svarUpajJAnathI ja pitAnI sAthe saMskRSTa sarva vastune avabhAsaka hevAne kAraNe brahma savajJa che, kAraNa ke jema citrabhittimAM miSTa ane tethI anabhivyakta citra saMskArarUpe hoya che tema atIta ane anAgata padArtha paNa avidyAmAM saMskArarUpe hoya che tethI temanI sAthe paNa saMsarganI upapatti che ane saMskRSTa brahma sarvajJa che). paNa vRttijJAnathI te , sarvajJa nathI, kAraNa ke ema mAnatAM "prakAzatA tenI ja pAchaLa badhuM prakAze che e avadhAraNa (ghara)yukta kRtino virodha thAya, ane "eka ja advitIya, e ava. dhAraNane mAnya rAkhIne sRSTinI pahelAM mahAbhUtanI jema vRttijJAnene paNa pralaya kahe paDavAne che tethI tyAre (vRttinA abhAvamAM) brahmanA sarvajJatvanA abhAvanI Apatti thAya (brahmamAM sarvajJatvane abhAva mAnave paDe) ane tethI prAthamika mAyAnA vivartarUpa IkSaNanI bAbatamAM tathA tapUvaka (IkSaNapUrvaka karelA) mahAbhUtAdinI bAbatamAM bhraSTavanA abhAvane prasaMga Ave (-baghane IkSaNano kartA, ane IkSaNa jenA pUrvamAM che tevA mahAbhUta AdinI suSTimAM aSTA mAnI zakAya nahi) (zaMkA) Ama heya te (athata svarUpajJAnathI ja sarvajJatvanuM samarthana thatuM heya te-) brahma sarvaviSayajJAnAtmaka ja hoya; savajJatvane sarvajJAtRtvarUpa mAnI zakAya ja nahi. AvI zaMkA keI kare te teno uttara che ke sAcuM che. brahma sarvaviSayajJAnAtmaka ja che; brahmanuM sarvajJAnakartavarUpa jJAtRtva nathI ja (jJAtA For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda che eTale sarvajJAnane kartA che ema nathI samajavAnuM). tethI ja jJAnAnnA' (vAkyanA anvayane lIdhe) (bra. sU. 1.4.19) e adhikaraNamAM bhASyakAre kahyuM che ke vijJAtatva (vijJAtA hovuM) e jIvanuM liMga che. "je sarvajJa che" ItyAdi zutinI paNa tenA jJAnarUpa hovAnA abhiprAyathI ja rojanA karavI joIe. vivaraNa : agAunA be mati dvArA jIvanI jema brahmanI bAbatamAM paNa sarvajJatva caitanyanA pratibiMbathI yukta vRtti-jJAnethI che evuM nirUpaNa karyuM. have brahmanuM sarvajJatva svarUpajJAnathI ja che evuM nirUpaNa kare che. A mata kaumudI kArane che. brahma svarUpajJAnathI ja potAnI sAthe saMsRSTa sava ne avabhAsika che ane tethI sarvajJa che. pralayakALamAM ane suSTinI pahelAMnA kALamAM atIta ane anAgata prapaMca heta nathI te brahma kevI rIte sarvajJa hoI zake evI zaMkA karavI nahi, kAraNa ke sUtrakAra ane bhAgyakAre devatAdhikaraNa (i.sa. 1.3.26mAM siddha karyuM che ke atIta prapaMca pralayakALamAM saMskArarUpe hoya che ane AraMbhaNadhikaraNamAM (ba.sa. 2.1.14) mAM siddha karyuM che ke suSTinA pUrvakALamAM anAmata prapaMca saMskArarUpe hoya che tethI tyAre paNa brahma-caitanya atItAdi vastunA saMsargamAM hovAthI sarvajJatvanI siddhi thAya che. vyAkhyAkAra kRSNAnaMda AnuM vivecana karatAM kahe che ke eTaluM ahIM dhyAnamAM rAkhavuM ke sthUla prapaMcanuM astitva hoya tyAre saMskArAtmaka sUkSama prapaMca nathI hota ane pralayakALa vageremAM sthUla prapaMca nathI hoto tethI brahmacaitanyane sadA sarva prapaMca sAthe saMsarga nathI hete tethI tenuM asaMkucita savajJatva sadA saMbhavatuM nathI. tameva mAtamanuM mAni sama (kaTha. 5.15; muMDaka 2.2.15; zvetA 6.14) e zrutimAM avadhAraNa che te ema batAve che ke jagata svaprakAza AtmAthI atirikta keIthI avabhAsita thatuM nathI, arthAt svarUpatAnathI ja avabhAsita che; vRttijJAnanI apekSA nathI. ahIM paNuM vyAkhyAkAra kRSNAnaMda kahe che ke e vicAravA jevuM che ke brahmacaitanyane jagatanA avabhAsana mATe mAyAvRttinI apekSA rahe te pratimAMnA avadhAraNa (ga) ne virodha thAya ema kahyuM che. evuM je hoya te chavacaitanyane ghaTAdinA avabhAsanane mATe antaHkaraNavRttinI apekSA rahe che temAM paNa tene virodha to che ja ne ! ane je ema dalIla karavAmAM Ave ke antaHkaraNuttio jaTha che tethI temanI apekSA rahetI hoya te paNa sava jaDa vastu caitanyamAtrathI avabhAsya che e je avadhAraNuyukta zrutine artha che tene bAdha thatuM nathI - te A samAdhAna mAyAvRttinI apekSA brahmata na rahe tene paNa samAna rIta lAza paDe. A matAnusAra vRsanapekSa brahma svarUpajJAnathI ja sarvAbhAsaka hAIne savA che. Ama na hoya te saSTinI pahelAM "pravAtIyam' (chA 6 2.1) e zrutimAMnA avadhAraNane dhyAnamAM rAkhIne ema svIkAravuM ja joIe ke suSTinI pahelAM mahAbhUtonI jema vRttijJAnene paNa abhAva hato ane je sarvajJatvane mATe vRttinI apekSA hoya ja te tyAre brahmanuM sarvajJatva saMbhave nahi. ane e saMjogomAM "nakSata' timAM brahame IkSaNa karyuM ema kahyuM che te bhUtamaSTine anukULa IkSaNa prati brahmanuM katRtva ane e IkSaNapUrvaka bhUtAdi pratye brahmanuM kava saMbhave nahi. mATe svarUpajJAnathI ja For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 siddhAntalezasamahaH brahma sarvajJa che ema svIkAravuM joIe. kRSNAnaMda kahe che ke Ane viSe paNa e vicAravA jevuM che ke Ama hoya te paNa sRSTinA pUrva kALamAM brahmacaitanya uparAMta mAyA, tene saMbaMdha vagere hoya che tethI advitIyatva aMge je avadhAraNuM che tene mukhya mAnI na zakAya. evI dalIla karI zakAya ke mAyA vagere anAdi che evuM pratipAdana kRti Adi kare che tethI upayukta zrutimAMnA avadhAraNane evo artha samajavuM joIe ke vAkRta kAryarUpa kaI dvitIya nahatuM. paNa AnI sAme evI dalIla thaI ja zake ke sarvadA sarvaviSayaka jJAnanA kartA hevArUpa sarvajJa vanuM pratipAdana karanAra zrati Adi che tethI sarvajJatvane zakaya banAvanAra mAyAvRtti-saMtatithI atirikta koI kArya nathI evo avadhAraNaparaka artha advitIya' e vacanane karavo joIe. A kalpanA paNa pahelAMnI ka95nA jevI ja che. mAyAvRtti methI sarvajJatvanuM samarthana ja bhASyane saMmata che. zakarAcAya IkSatyadhikaraNanA bhASyamAM kahe che ke avidyA AdivALA saMsArI (jIva)ne zarIrAdinI apekSAe jJAnanI utpatti bhale thAya, paNa jJAnamAM pratibaMdhaka bane evA kAraNarahita IzvaranI bAbatamAM evuM nathI. temane kahevAne Azaya e che ke jIvanI bAbatamAM ja vRttikAnanI u5tti zarIrAdithI sAya che, jyAre IzvaranI bAbatamAM mAyAvRttirUpa jJAnanI utpattine mATe zarIrAdinI apekSA nathI. Ama saSTinI pahelAM tema ja pralayakALamAM IzvaranuM mAyAvRtti rU5 IkSaNa ane sadA sarvajJatva saMbhave che evuM samAdhAna zaMkarAcArye sAMkhenI zaMkAne uttara ApatAM kahyuM che. sau vyAkhyAkAroe A bhASyane A ja rIte atha dhaTAvyo che. bhAgyamAM jJAnamAM pratibaMdhaka - kAraNanI vAta karI che te avidyA Adi ema mAnavuM.' - kRSNAnaMdane kaumudIkAranI dalIle svIkArya lAgatI nathI. che brahmanuM sarvajJatva eTale savaviSayajJAnAtmakava; brahmanu sarvajJAnandravarUpa jJAtatva nathI- ema kahyuM che tenuM vivecana karatAM vyAkhyAkAra kRSNAnaMda kahe che ke jo ke jJAtRtva sAmAnyarUpa che jyAre savajJAnatRtva vizeSarUpa che tethI temane abheda sa bhavato nathI. te paNa brahma jJAtA nathI ema batAvavAnuM ja tAtpaya" che, nahi ke temanA abhedanuM paNa kathana karavAnuM tethI koI virodha nathI. - vAyAvayAt e adhikaraNa (bra.sa. 1.4.19) mAM gAmanatu jAmA aa vice mavatIcAramA vo kare : (ahada u5. maitreyIbrAhmaNa 2.4.5; 4.5.6) e zrutivacananI mImAMsA karatAM zaMkA karI che ke ahI jIvana draSTavya tarIke upadeza che ke pratyagAmAthI abhinna paramAtmA je prapaMcarahita svabhAvavALA che tene. pUvapakSI dalIla kare che ke pUrva vAkayamAM bhoktA jIvanI vAta che ane upasaMhAramAM paNa vijJAtAra nA vijhAnIyA (bRhada. 2.4.14; 4.5 15) ema vijJAtRtvane ullekha che tethI ahI jIvane ja draSTavya tarIke upadeza che. jyAre siddhAntInuM maMtavya che ke pratyagabhinna paramAtmAne ja draSTavya tarIke upadeza che, kAraNa ke vAkayane anvaya brahmaparaka che. ahIM AtmAnA jJAnathI sarva vidita thAya che evuM pratipAdana karyuM che. sarvanA adhiSThAnarUpa brahmaparaka atha laIe, to ja A u55nna bane, vaparaka laIe te nahi. "rU sarve thavAmAmA ' vagere vAkayo sarvAtmaka brahmaparaka tAparvanuM pratipAdana karanAra tarIke anvita dekhAya che. " nAmanatu zomAya sarve viyaM mavati ' e pUrvavAkyamAM chavane parAmarza karyo che te to lekasiddha bhoktAne anuvAda (jANItI vAtanuM punaH raTaNa) che, tene zuddha brahmarUpe draSTa tarIke upadeza For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 127 ApavA mATe. visAtAram..e vAkya jIvanA vijJAtRtvarUpa dhamanuM pratipAdana nathI karatuM, kAraNa ke vAkaya mukta chavaparaka che ane upAdhi rahita mukta jIvamAM vijJAtRtvane saMbhava nathI, paNa mukta thayA pahelAM te vijJAtA hatA te rIte tene mAtra anuvAda karyo che. A vAkya svataMtrapaNe kaI arthanI siddhi karatuM nathI. tethI bRhadAraNyaka upaniSanA maitreyI. brAhmaNane samanvaya pratyagabhinna nivizeSa ane draSTavya evA brahmaparaka che ema siddha thAya che. je jIvanI jema brahma paNa jJAtA hoya te zaMkarAcArye vijJAtRtvane jIvana liMga tarIke upadeza na karyo che, paNa tevuM karyuM che te batAve che ke brahma jJAtA nathI. kaimudakAranA mate brahma sarvajJa che arthAt sava viSayajJAnAtmaka che e arthamAM sarva viSayaka kRtio yojavI joIe. - yadhapi brahma svarUpacaitanyenaiva svasaMsRSTasarvAvabhAsakaM, tathApi tasya svarUpeNAkAryatve'pi dRzyAvacchinnarUpeNa tu brahmakAryatvAt / 'yassarvajJaH (muNDaka. 1.1.9) iti jJAnajananakartRtvazruterapi na kazcidvirodha iti AcAryavAcaspatimizrAH // 9 // jo ke brahma svarUpabhUta caitanyathI ja (arthAta mAyAvRttiothI nahi) pitAnI sAthe saMsargamAM AvatA sarvanuM avabhAsana kare che te paNa te (svarUpamaitanya) svarUpathI kArya na hovA chatAM dazyAvachinarUpathI to te brahmanuM kArya che. tethI "H sarvajJa ema je jJAnajananakartutva (jJAnatpatti prati IvaranA katRtva) viSe zruti che tene paNa kaI virodha nathI ema AcArya vAcaspati mizra kahe che (I. vivaraNa : kaimudakAranA matamAM keTalIka muzkelI jaNAya che. sarva vedAMtanuM lakSma nityacaitanyamAtra che tethI sAH mAMnA jJA dhAtuthI vAcya banI zake nahi ane tethI (3) prakRtine vAgyAthe viziSTa zaitanya e levo joIe. A viziSTa rautanya kArya tarIke saMbhave che tethI sarvajJa mAMnA pratyayanA vAgyAtha katva sAthe virodha nathI. brahmamAM savajJAnakavanI pratipAdaka zruti che tenI upapattinI khAtara IzvaramAM jJAtRtva mAnavuM joIe. zaMkarAcArye vAkayAnvayAdhikaraNa (brasU. 1.4 19-22)nA bhAgyamAM vijJAtavana jIvanA liMga tarIke ullekha karyo che te te mAtra siddhAntane svIkArya nivizeSa brahmathI tenI vyAvRtti karavA mATe. zaMkarAcAye* pite IkSa yadhikaraNa (ba.sa. 1.1.5-11)nA bhAgyamAM IzvaranuM mukhya arthamAM sarvaviSayaka jJAnakartA tarIke pratipAdana karyuM che. Ama Izvarane jJAnakata mAnIe te keI virodha nathI ane kAraNa vinA sarva: mAM pratyayane pitAne atha (pratyayAtha jJAnAti phati jJa; - jJA +z) tyAgavAnI jarUra UbhI thatI nathI. Ama kaimudI kArane mata vajUda. vALa na lAgatAM apadhyadIkSita vAcaspati mizrane mata rajU kare che. brahma svarUpamaitanyathI ja sava vastunuM avabhAsana kare che, mAyAvRttithI nahi. Ama mAnatAM pratyAyanA arthane bAdha nahIM thAya?--evI zaMkA thAya. tene uttara ApatAM kahe che ke svarUpa tarIke caitanya kAya na hovA chatAM, dazyathI avacchinna tarIke te te brahmakArya che tethI kaI virodha nathI. For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 siddhAntalezasaMgrahaH ahIM zaMkA thAya ke anAdimAyArUpa dRzyathI vacchinna caitanya upara kahyA pramANe paNa kevI rIte kAya hoI zake ? paNa A zaMkA kharAkhara nathI kAraNa ke mAyA anAdi hovA chatAM tenAM bhinna bhinna DhAryAM sAthe tenuM tAdAtmya che, tethI mAyAdithI avacchinna caitanyane paNa kArya mAnI ja zakAya (jue bhAmatI 1.1.5). (9) (10) upara kahyuM tema Izvarane viSayanA avabhAsana mATe vRttionI apekSA nathI. tA tenI jema jIva paNu vRttienI apekSA vinA ja viyAnuM avabhAsana kema na karI zake? A prazna rajU karIne tenu samAdhAna kare che H-- (10) nanvIzvaravajjIvo'pi vRttimanapekSya svarUpacaitanyenaiva kimiti viSayAnnAvabhAsayati / atroktaM vivaraNe - brahmacaitanyaM sarvopAdAnatayA sarvatAdAtmyApannaM sat svasaMsRSTaM sarvamavabhAsayati, na jIvacaitanyaM tasyAvidyopAdhikatayA sarvagatatve'pyanupAdAnatvenAsaGgitvAt / yathA sarvagataM gotvasAmAnyaM svabhAvAdazvAdivyaktisaGgitvAbhAve'pi sAsnAvadvyaktau saMsRjyate, evaM viSayAsaGgyapi jIvaH svabhAvAdantaHkaraNe saMsRjyate / tathA ca yadA'ntaHkaraNasya pariNAmo vRttirUpo nayanAdidvAreNa nirgatya viSayaparyantaM cakSUrazmivat jhaTiti dIrghaprabhAkAreNa pariNamya viSayaM vyApnoti, tadA tamupAruhya taM viSayaM gocarayati / kevalAgnyadAhyasyApi tRNAderayaHpiNDasamArUDhAgnidAhyatvavat kevalajIvacaitanyAprakAzyasyApi ghaThAderantaHkaraNavRttyupArUDhasya tatprakAzyatvaM yuktam / (zaMkA-) izvaranI jema jIva paNu vRttinI apekSA rAkhyA vinA svarUpa caita yatho ja viSaye ne kayA kAraNathI avabhAsita nathI karatA ? A khAkhatamAM vivaraNamAM kahyuM che ke brahmacaitanya sarvAMnu upAdAna hAine savanI sAthe tAdAtmya pAmelu hAine peAtAnI sAthe sasagamAM AvatA sane avabhAsita kare che; jIvanaitanya (tema karatuM) nathI, kAraNa ke avidyA tenI upAdhi hAine te sa`gata hovA chatAM upAdAna (kAra) na heAvAne kAraNe tenA (savanI sAthe) saMga (saMbaMdha) nathA. jema sagata geAvasAmAnya svabhAvathI avAdvi vyakti sAthe sa`ga dharAvatuM na hovA chatAM sAnA (gaLA nIce gAyane gADI jevI cAmaDI hAya che te) vALI vyaktine viSe tenA sasaga che, ema viSaya sAthe saga dharAvatA na hovA chatAM anta karane viSe tenA svabhAvathI sa`saga che, ane e pramANe jyAre anta karazune vruttirUpa pariNAma nayanAdi dvArathI bahAra nIkaLIne viSaya sudhI cakSunA rAmanI jema jaladIthI dnI prabhA AkAre pariNamIne viSayane vyApe che tyAre tenA upara uparUDha thaIne (jIvacaitanya) te viSayane avabhAsita kare che, For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pAracheda 129 jema tRNa vagere kevaLa agnithI baLI zaktAM nathI te paNa lokhaMDanA TukaDA para ArUDha agnithI te baLI zake che tema ghaTAdi kevaLa javaetanyathI prakAzita na thaI zakatAM hovA chatAM antakaraNanI vRtti upara upArUDha tenAthI (jIvacaitanyathI) e prakAzita thaI zake e yukta che. vivaraNa : Izvarane sava' vastu prakAzita karavA mATe vRttinI jarUra na paDatI hoya te jIva paNa svarUpacaitanyathI ja tema kema na karI zake e prazna svAbhAvika rIte thAya. ane chatAM tema mAnavuM iSTa te nathI ja kAraNa ke tema hoya te avidyA pratibiMbacatanyarUpa jIva vyApaka hovAthI pitAnI sAthe saMsargamAM AvelA sakala jagatane avabhAsaka hovo joIe ane tethI sarvajJa hovo joIe. vaLI, svarUpamaitanyane kArakanI apekSA na hovAthI cakSurAdi Indriya khUtha banI jAya. A zaMkAnuM samAdhAna karatAM vivaraNakAra kahe che ke jema jagat brahma sAthe saMsaSTa che tema jIva sAthe saMskRSTa nathI kAraNa ke brahma upAdAna kAraNa heIne jagata sAthe tAdAmya pAmeluM che jyAre jIvanuM tevuM nathI. tethI jIvanI bAbatamAM sarvajJatvane prasaMga nathI. ahIM zaMkA thAya ke jIvana ghaTAdi sAthe saMbaMdha nathI tema antaHkaraNadi sAthe paNa saMbaMdha nathI, kAraNa ke jema e dhaTAdinuM upAdAna nathI tema ataHkara sAdinuM paNa upAdAna nathI. Ama je hoya to ata:karaNAdi vRtti vinA jIvaaitanyarUpa sAkSIthI bhAsita thaI zake nahi. A zaMkAnuM samAdhAna karavA mATe garva sAmAnyanuM dRSTAnta ApyuM che. cakSurAdi vyartha banI jAya evI zaMkAne uttara ApatAM kahyuM che ke antaHkaraNa vRttirUpe pariNAma pAmIne nayanAdi dvArA bahAra viSaya sudhI jAya che ane viSayane vyApe che ane e antaHkaraNane vRttirUpa pariNAma upara ArUDha thaIne jIvatanya e viSayane pakAzita karI zake che. viSayanA dezamAM hovA chatAM chavacaitanya potAnI meLe viSayane avabhAsita karI zakatuM nathI paNa vRtti upara ArUDha thayeluM e ja chavacaitanya tema karI zake che e samajAvavA mATe tuNAdinuM dRSTAMta ApyuM che je kevaLa agnithI nahi paNa agolaka para ArUDha agnithI baLI zake che. te yadvA'ntaHkaraNopAdhikatvena jIvaH pricchinnH| ataH saMsargAbhAvAnna ghaTAdikamavabhAsayati / vRttidvArA tatsaMsRSTaviSayAvacchinnabrahmacaitanyAbhedAbhivyaktau tu taM viSayaM prakAzayati / athavA jIva anta:karaNarUpa upAdhivALe che (antaHkaraNe pAdhika cetanya che) tethI parichina che. mATe saMsane abhAva hovAthI te ghaTAdine avabhAsita karatuM nathI. paNa vRtti dvArA tenI(-vRttivALA antaHkaraNanI) sAthe saMtRSTa viSayathI avacichanana brahmacaitanyathI (anta:karaNavacchinna chavacaitanyanA) abhedanI abhivyakti thatAM te viSayane (jIvaetanya) prakAzita kare che. si-17. For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 siddhAntalezasaGgrahaH vivaraNa: AgaLa zaMkAne parihAra karyo te jIvane avivopAdhika ane vyApaka mAnIne karyo. have jIvane antaHkaraNapAdhika ane parichinna mAnIne kare che, tethI A pakSamAM sarvazavanI ApattinI zaMkA che ja nahi. chavacatanyane viSaya sAthe svataHsaMbaMdha che ja nahi tethI vRtti vinA temanuM prakAzana karavuM tene mATe saMbhavatuM nathI. A matamAM brahmacaitanyathI chavacaitanyanA abhedanI abhivyakti e vRttinuM prayojana che. vRtti dvArA viSayAvacichana zaitanya ane asaraNavachina tanyanA abhedanI abhivyakti thatAM javA viSayane prakAzita kare che. athavA jIvaH sarvagato'pyavidyAvRtatvAt svayamapyaprakAzamAnatayA viSayAnanavabhAsayan viSayavizeSe vRttyuparAgAdAvAvaraNatirodhAnena tatraivAbhivyaktastameva viSayaM prakAzayati / evaM ca ciduparAgAryatvena, viSayacaitanyAbhedAbhivyaktyarthatvena, AvaraNAbhibhavArthatvena vA vRttinirgamamapekSya tatsaMsRSTaviSayamAtrAvabhAsakatvAt jIvasya kiJcijjJatvamapyupapadyate iti / (10) . athavA jIva sarvagata hovA chatAM paNa avivAthI tenuM AvaraNa thayeluM hovAthI pote paNa prakAza nathI tethI viSane avabhAsita nahIM karate te kaI cokkasa viSayamAM vRttine uparAga Adi thatAM AvaraNa dUra thavAthI tyAM ja (viSaya vizeSamAM ja) abhivyakta thate te te ja viSayane prakAzita kare che. ane Ama (arthAta jIvamaitanya vRtti vinA viSayane avabhAsa nathI karatuM ema siddha thatAM) cine uparAga thAya tene mATe, (jIvaaitanyane) viSayautanyathI abheda abhivyakta thAya tene mATe, athavA AvaraNane dUra karavA mATe vRttinA nigama (viSaya sudhI bahAra javuM te)nI apekSA rAkhIne tenI (vRttinI) sAthe saMsRSTa viSayamAtranuM avabhAsana karatA hovAthI jIvanuM kiMcijajJatva (alpajJatva) paNa upapanna bane che. (10) vivaraNaH avivopAdhika (arthAta avidyAmAM pratibiMbita) caitanya e jIva e prathama pakSane mAnya rAkhIne ahIM jIva upAdAna na hovA chatAM paNa ghaTAdi viSaya sAthe tene saMsarga mAnIne parihAra karyo che ane jIvane vRttinI apekSA rahe che tenuM samarthana karyuM che. vyAkhyAkAra kaNAnaMdatIrtha kahe che ke mULamAM "jIva savagata hovA chatAM ema kahyuM che te paNa "sarvagata ane viSaya sAthe saMsaSTa hovA chatAM ema samajavAnuM che. Ama na samajIe te viSaya sAthenA saMsarganA abhAvathI ja jIva viSayone prakAzaka nathI e hakIkta barAbara samajAvI zakAya tethI te AkRta che evI kalpanA karI che te cartha banI jAya. ahIM zaMkA thAya ke "mAM nAnA" "mane jANa nathI" evo anubhava thato nathI tethI chavanuM AvaraNa thayeluM che ema kevI rIte siddha thAya che ? paNa A zaMkA barAbara nathI kAraNa ke "mA" (bhane) e anubhavano viSaya te antaHkaraNarUpI upAdhivALuM chavacetanya ja che tethI vApaka chavacaitanyamAM antaHkaraNanA anuchedathI tene (AvaraNane) abhAva hevA chatAM paNa viSayadezamAM te AvRta che evI For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 131 kalpanAmAM zuM bAdhaka nathI. ane vaLI 'sava gata tarIke huM mane jANatA nathI' evA anubhava tA thAya che tethI jIvane AvRta mAnavAmAM koI doSa nathI, jIva svayaM prakAza hAvAthI prakAro che te paNa AvRta hAvAthI prakAza nathI ema batAvavA vi zabda (yamanyatrAjJamAnatayA-pAte paNa prakAzatA na hAvAthI)prayAjhyA che; athavA avadhAraNane mATe che (-pAte ja prakAzatA na heAvAthI). viSayavizeSanI bAbatamAM vRttinA uparAga thatAM viSayadezamAM rahelA jIvacaitanyanA paNu dRzyuparAga thAya che ane tethI javacaitanyamAM rahelA AvaraNunu tirASAna thAya che (-AvaraNa dUra thAya che, khAI jAya che). mULamAM ' bhAvi ' (ghuvarAnApI) che te jIvacaitanyamAM je vRndvaparAga che tenA saMgraha karavA mATe che. . je viSayane anulakSIne AvaraNutA bhaMga thAya che tenuM ja prakAzana jIva kare che, savanuM nahi tethI sattAvanA prasaMga thatA nathI. Ama jIva alpajJa che, savA nahi e je anubhavasiddha hakIta che tenI paNa (-cakSurAdine anusarIne Ama thAya che tenI, ane A apAvatI paNa-) upapatti che. (10) (11) atra prathamapakSe sarvagatasya jIvasya vRttyadhInaH ko viSayoparAgaH ? vRyApi hi pUrva siddhayorniSkriyayorviSayajIva caitanyayostAdAtmyasya saMyogasya vA na sambhavatyAdhAnam / atra kecidAhuH - viSayaviSayibhAvasambandha eveti / -- (11) ahI. prathamapakSamAM savagata jIvana vRttine adhIna kayA viSayeAparAga che (viSaya sAthe keve saMbadha che) kAraNa ke vRttithI paNa pUsiddha ane niSkriya evA viSaya ane jIvacaitanyamAM tATThAtmya ke sayAganuM AdhAna (utpAdana) saMbhavatu nathI. ahI' keTalAka kahe che ke viSayaviSayabhAva saMbadha ja che. vivaraNa : upara je traNa pakSa batAvyA temAM prathama (--vRttinigaCma citanA uparAgane mATe che) viSe zaMkA rajU karI che ke A sagata jIvana vRttine adhIna viSayAparAga kevA che--e svarUpalakSaNa che, ke tAdAtmyalakSaNa che ke saMyeAgalakSaNu che. svarUpalakSaNu hAya tA e vRttine adhIna na hAI zake. jIvautanya savAgata che tethI viSayadezamAM rahela jIvotanya ane viSayane svarUpAtmaka saMbaMdha to vRtti vinA paNa siddha che. evA AzayathI sava gata' ema kahyuM che. khInna ane trIjA (tAdAtmya ane sayeAga) prakAraneA paNa na hoI zake ema have batAve che. vRttithI temanI vacce A sabadhA utpanna karI zakAya tema nathI. leAkamAM je e padAthernA tAdAtmyane anubhava thAya che te temAM AdithI ja anubhavAya che, te vacamAM Agantuka (utpanna karavAmAM AvelA) nathI hotA ema batAvavA mATe viSaya ane jIvacaitanyane pUrva siddha kahyA che. temanA saMbaMdha sa yAga prakAranA pazu nathI, kAraNa ke sayeAga emAMthI eka ke banne padArthanI kriyAthI thAya che, paNa AmAMthI ekeya ahIM zakya nathI kAraNa ke A me tA niSkriya che. ahIM zaMkA thAya ke suva* vageremAM A dvividha kriyAnA abhAvamAM paNa teja ane pArthiva bhAganA sayAga jovAmAM Ave che tema For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132. siddhAntalezasaGgrahaH ahIM paNa hoI zake. paNa A barAbara nathI kAraNa ke viSaya ane jIva maitanyane pahelethI ja saMyoga mAnavAmAM Ave te te vRttine adhIna che evuM je pratipAdana che tene virodha thAya chavacaitanya upAdAna nathI ane niravayava che tethI viSaya ane jIvaetanyane tAdAmyasaMbaMdha ke saMyogasaMbaMdha pitAnI meLe che ja nahi. ane vRttithI paNa te utpanna karI zakAto nathI ema "' zabda prayojIne kahyuM che. keTalAka kahe che ke viSayadezamAM hAjara rahelA chaaitanyane vRttinI utpattinI pahelAM bhale viSayaviSayibhAva prakArane sa baMdha na hoya paNa vRttinI utpatti pachI te utpanna thAya che, ane A anirvacanIya ane atirikta sabaMdha saMbhave che. ivathI ema batAvyuM che ke svarUpasabaMdha ke tAdAmya ke saMgane vRttine adhIna nathI mAnyo jethI karIne ukta deSa hoI zake. A te viSaya-viSayibhAva saMbaMdha ja che je vRttithI utpanna karavAmAM Ave che. , anye tu-viSayaviSayibhAvamAtraniyAmikA vRttizcedanirgatAyA apyandriyakavRttestanniyAmakatvaM nAtiprasaGgAvahamiti tannirgamAbhyupagamavaiyApatteH sa nAbhisaMhitaH / kiM tu viSayasanihitajIvacaitanyatAdAtmyApannAyA vRtteviSayasaMyoge tasyApi tadvArakaH paramparAsambandhau labhyate iti sa eva ciduparAgo'bhisaMhita ityAhuH / jyAre bIjA kahe che ke vRtti viSayaviSayabhAvamAtranuM niyamana karanArI hoya tA anigata viSaya sudhI bahAra nahI gayelI) evI paNa aindriyaka vRttine tenuM niyamana karanAra mAnavAmAM kaI atiprasaMga nahIM Ave tethI tene (vRttinA) nigamane mAnavAmAM Ave che te vyartha banI jAya mATe te viSayaviSavibhAva saMbaMdha) abhipreta nathI. paraMtu viSayasaMnihita jIvanaitanyanI sAthe tAdAsya pAmelI vRttino viSayanI sAthe saMga thatAM tene (-viSayasaMnihita jIvacaitanyane) paNa te dvArA (vRtti-viSayasaMyoga dvArA) paraMparA-saMbaMdha prApta thAya che. tethI te ja 'ciduparAga" (zabda)thI kahyo che. (ema A bIjA vicArakonuM) kahevuM che. (vivaraNa-) parokSa viSayanA sthaLamAM anumiti Adi vRttithI upahita (upAdhivALA) jIvaramaitanyane anumeya Adi viSayo sAthe viSayaviSayabhAva saMbaMdha vRttinA nigama vinA paNa siddhAMtamAM svIkAryo che. pakSa sthaLamAM jema vRttinA nigama vinA viSaya ane jIva. caitanyane viSayaviSayibhAva saMbaMdha mAnI zakAya tema aparAkSa sthaLamAM paNa mAnI zakAya, ane vRttinA nigamanA abhAvamAM paNa jIvanI vRtti jene viSaya karaze e ja tenAthI prakAzita thaze bIje nahi evo niyama siddha thaze; tethI vRttine nigama na mAnavAthI atiprasaMgadoSa (-game te vastu prakAzita thaI zakaze evo doSa) rahetuM nathI. tethI ahIM vRttijanya viSayaviSayibhAva saMbaMdha abhipreta nathI. saMyegAdi saMbaMdhane paNa nirAsa karyo For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 133 che to pachI kayA saMbaMdha vivaraNakArane abhimata che evI zaMkA thAya, tenA uttaramAM kahyuM che ke viSayasaMnihita jIvanaitanya sAthe tAdAtmya pAmelI vRttine viSaya sAthe saMyeAga thatAM te jIvautanyA paNa te dvArA paraMparAthI saMbadha prApta thAya che ane tene ja ciduparAga kahyo che. viSayane vyApanAra tarIke je vRtti utpanna thAya che. tenI prati viSayasaMnihita jIva caitanya adhiSThAna che tethI vRttinuM tenI sAthe tAdAtmya che ema samajavuM. A tAdAtmya pAmelI vRttine viSaya sAthe sayAga thatAM viSayasa nihita jIvanaitanya jene viSayanu bhAsana karanAra mAnavAmAM AvyuM che tenA paNa viSaya sAthe, vRtti ane viSayanA samega dvArA, paraMparAthI saMbaMdha--viSayasaMyuktazrRttitAdAtmya prakArane--prApta thAya che. A saMbaMdha vRttinA vinigama vinA sa MbhavatA nathI tethI vivaraNAthAye vRttinA ni+mananuM kathana kayu`' che. A viSayasa yuktavRttitAdAtmya sabaMdhane ja 'ciduparAga' kahyo che. ava apare tu -- sAkSAdaparokSacaitanyasaMsargiNa eva sukhAderA parokSyadarzanAt aparokSaviSaye sAkSAtsaMsarga eSTavyaH / tasmAd vRtterviSayasaMyoge vRttirUpAvacchedakalAbhAt tadavacchedena tadupAdAnasya jIvasyApi saMyogajasaMyogaH saMbhavati / kAraNAkAraNasaMyogAt kAryAkAryasaMyogavat kAryAkAryasaMyogAt kAraNakAraNasaMyogasyApi yuktitaulyenAbhyupagantuM yuktatvAdityAhuH // jyAre bIjA kahe che ke aparAkSa caitanya sAthe sAkSAt sa'saga vALAM ja sukhAdi aparAkSa (pratyakSa) jovAmAM Ave che. mATe aparAkSa viSayanI khAkhatamAM sAkSAt saMsaga (sa`baMdha) mAnavA joie (para'parA-sa Mbadha nahIM). tethI vRttine viSayanI sAthe saMcAga thatAM vRttirUpa avacchedakanA lAbha thavAthI tenA avacchedyathI tenA (vRttinA) upAdAna jIvane paNa saceAgaja sayAga ( sAkSAt, saMbaMdha ) che; kAraNa ke kAraNu ane akAraNanA saMcAgathI kAya ane akAyanA sacetra mAnavAmAM Ave che tenI jema samAna yukti hAvAthI kAya ane akAryAMnA sa'cAgathI kAraNu ane akAraNanA sacAga paNa svIkAravA yukta che. (vivaraNa-) sukhAdi Atara padArthanA pratyakSatva (sAkSAtkAra)mAM tenA prakAzaka jIvacaitanya sAthe tenA sAkSAtsaMbaMdha prayeAjaka tarIke kalpavAmAM Ave che. tema ghaTAdi khAdya padArthAnA pratyakSatvamAM paNa sAkSAtsaMbaMdha mAnavA joIe. nahI` te viSayanA pratyakSajJAnamAM kayAMka sAkSAtsa baMdha prayeAjaka ane kyAMka paraMparA-sabaMdha prayeAjaka ema juduM juduM thaI jAya-- vairUpyanI Apatti thAya. vaLI sAkSAta sa MbaMdha sa MbhavatA hoya tyAre paraMparA--sabaMdhanI kalpanA karavI megya nathI. tethI A viSayasaMyuktavRttittAdAtmya prakAranA paraMparA-sabaMdha vivaraNAcAya te mAnya na hoI zake ema mAnIne keTalAka kahe che ke vRttine viSaya sAthe sayeAga thatAM vruttinA upAdAna jIvanaitanyane paNa viSayanI sAthe sAgaja sAga saMbhave che. vRtti 'jIvacaitanyanuM kAya' che' ane viSaya akAya che. jIvaitanya vRttinuM upAdAnakAraNa che jyAre viSaya te vRttinuM upAdAna kAraNu nathI. ane Ama vRtti ane viSaya je For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 siddhAntalezasaMgrahaH jIvanaitanya prati kAya ane akAya che tenA sayeAgathI caitanya ane viSaya je vRtti prati kAraNa ane akAraNa che tenA sAga thAya che te ahIM sayeAgaja saMyeAga tarIke vivakSita che. ahI zaMkA sabhave che ke kAya*(zarIra) prati kAraNabhUta hastanA tenI ja prati kAraNu nahI evA vRkSanI sAthe sayeAga thAya che tenAthI hastanA kAya* zarIrateA hastanA akA (kAya' nahi evA) vRkSa sAthe sayeAga thAya che ema svIkAravAmAM Ave che kAraNa ke hAtha ane vRkSanA yAganI dazAmAM vRkSane viSe evA anubhava thAya che ke vRkSa hastanA avacchedathI zarIranI sAthe sa Myukta che'. A zakAtuM samAdhAna karatAM ghaTAdi viSayamAM vRttinA sayeAgano dazAmAM Tane viSe ' vRttinA avacchedathI dhaTa sphure che', jIvacaitanyanI sAthe ghaTa sa sRSTa che evA anubhava thAya che--e AzayathI apagya dIkSita kahe che ke jema kAraNa(harata)nA ane akAraNa (vRkSa)nA saMyeAgathI kAya (zarIra) ane akAya. (vRkSa)ne sayeAga (sayeAgaja saMyeAga) thaI zake tema kAya' (vRtti) ane akAya (dhaTAdi)nA sa yAgathI kAraNu (jIvacaitanya) ane akAraNa (dhaTAda)nA saMyoga thaI zake kAraNa ke bannemA dalIla samAna ja che--bannenI bAbatamAM upara kahyuM tema A sayeAganI kalpanA karAvanAra anubhavarUpa yukti samAna che. ekadezinastu-antaHkaraNopahitasya viSayAvabhAsakacaitanyasya viSayatAdAtmyApannabrahmacaitanyAbhedAbhivyaktidvArA viSaya tAdAtmyasampAdanameva ciduparAgo'bhisaMhitaH / sarvagatatayA sarvaviSayasannihitasyApi jIvasya tena rUpeNa viSayAvabhAsakatve tasya sAdhAraNatayA puruSavizeSAparokSyavyavasthityayogena tasyAntaHkaraNopahitatvarUpeNaiva viSayAvabhAsakatvAt 1 evaM ca - viSayAparokSye AdhyAsikasambandho niyAmaka iti siddhAnto'pi saGgacchate / na caivaM dvitIyapakSasAGkaryam / jIvasya sarvagatatve prathamaH pakSaH, paricchinnatve dvitIya ityeva tayorbhedAdityAhuH // 11 // jayAre ekadezIo kahe che ke antaHkaraNathI upahita evu... je viSayanu avabhAsana karanAra caitanya che tenA viSayanI sAthe tAdAtmya pAmelA brahmacaitanyathI je abhedya che tenI abhivyakti dvArA tenuM viSaya sAthe tAdAtmya-sapAdana e ja ' ciTTuparAga 'thI abhipreta che (--tene ja ciduparAga kahevAmAM Avyu che). sarvAMgata hAvAthI sa.viSayanI pAse hAjara paNa che evA jIva te rUpe (sava gatarUpe) viSayAnuM avabhAsana karanAra hoya teA te (jIva) (sa jJAtA puruSa prati) sAdhAraNa hAvAthI puruSivazeSane (ja) (ghaTAdi viSaya) aparAkSa (pratyakSa) bane che e vyavasthA saMbhavaze nahi. tethI te (jIva) antaHkaraNathI upahita rUpe ja viSayanuM avabhAsana kare che (mATe upara kahyo tevA 'ciduparAga'nA atha levA joIe). ane Ama (viSayAvabhAsaka rautanyanu vRtti vaDe viSayatAdAtmyasa MpAdAna svIkAratAM) viSayanI aparAkSatAmAM AdhyAsika saMba Mdha (abhyAsasiddha tAdAtmyasaMbaMdha) niyAmaka che For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 15 e siddhAntanI saMgati thAya che. ane Ama dvitIya pakSa sAthe sAMkya nathI; kAraNa ke jIva sarvAgata che ema mAnatAM prathama pakSa che ane pariskina mAnatAM bI je pakSa che-ema ja be vacceno bheda che (11) vivaraNaH saMyogaja saMganI vAta karI tene viSe e zaMkA thAya che ke viSayadezamAM hAjara chavacetanya vRttinuM upAdAna che e vivaraNAcAryane mAnya nathI, kAraNa ke temaNe evuM pratipAdana karyuM che ke jIva antaHkaraNadinuM upAdAna na hovA chatAM paNa jema geva sAmAnyane sAsnAdiyukta vyakti sAthe svabhAvathI ja saMbaMdha che (jyAre azvAdi sAthe nathI) tema chavane svabhAvathI ja ataHkarAdi sAthe saMbaMdha che. e vAta "Ama viSaya sAthe saMbaMdha nahIM dharAvanAra chava svabhAvathI antaHkaraNa sAthe saMsargamAM Ave che ema upara vivaraNamata tarIke rajU karavAmAM AvI che. tethI chavacaitanya vRttinuM upAdAnakAraNa na hoya te ukta saMbaMdha siddha thatuM nathI. tethI sagaja saMga paNa AcAryane mAnya zake nahi ema ekadezIo (vivaraNamAnA peTA saMpradAyanA keTalAka vicArake) dalIla kare che. vivaraNacAryane ghaTAdiviSayanuM avabhAsana karanAra chavacatanyanuM ghaTAdi viSaya sAthe kRti dvArA tAdAmyasaMpAdana e ja "ciduparAga'thI abhipreta hoI zake-ema A ekadezI mAne che. upara evI zaMkA rajU karavAmAM AvI che ke vRttithI paNa pUva siddha evA viSaya ane caitanyanA tAdAmyanuM utpAdana saMbhavatuM nathI te pachI A tAdAbhya-saMpAdana kevI rIte thaze. AnuM samAdhAna karavA mATe kahyuM che ke "viSayatAdAmya pAmelA brahamaitanyathI abhedanI abhivyakti dvArA'-biMbabhUta brahmacaitanya ghaTAdi viSayanuM upAdAna kAraNuM heIne brahma ane viSayanuM tAdAo pahelethI ja siddha che. Ama viSaya sAthe tAdAmyavALA brahmamaitanyathI viSayanA avabhAsika jIvanaitanyanA amedanI abhivyakti vRttithI karavAmAM AvatAM jIvautanyanuM viSaya sAthenuM tAdAmya vRttine adhIna tarIke prApta thAya che. tethI tAdAmyasaMpAdananI anupatti nathI. chava sarvagata che tethI sarva viSaya pAse tenI hAjarI che ane sava viSayane avabhAsaka banI zake. vaLI jIva sarvapuruSane sAdhAraNa che (--kAraNa ke avidyAmAM brahma zaitanyanuM pratibiMba te chava e matamAM jIvane bheda nathI-) tema chatAM je puruSanA antaHkaraNathI chavacaitanya upahita thaIne je artha ke viSayanuM avabhAsana kare e artha e ja puruSane apakSa ke pratyakSa bane che anyane nahi. (ahI e dhyAnamAM rAkhavuM ke "puSa pada pramAtAnA arthamAM praryuM che). viSaya amuka jJAtAne pratyakSa bane che, anyane nahi e vyavasthAnI siddhi mATe "ataHkaraNapahita" evuM vizeSaNa chava mATe prajavuM ja joIe. Ama ekAdazInA matamAM viyAvabhAsaka chavacautanyanuM vRttithI viSayatAdAbhyasaMpAdana thAya che ema siddha thatAM. viSayanI aparokSatAnI bAbatamAM adhyAsathI siddha thate tAdAmyasaMbaMdha niyAmaka che e siddhAMta sAthe saMgati thAya che. saMbandha mATe vRtti che e prathama pakSa che, abhedAbhivyaktine mATe vRtti che e bIje pakSa, ane AvaraNubhibhavane mATe vRtti che e trIjo pakSa che. AmAMthI prathama pakSamAM paNa vRttithI abhedAbhivyakti thAya che ema mAnavAmAM Ave che te dvitIya pakSathI enuM judApaNuM nahIM rahe ane badhuM seLabheLa thaI zake, sAMka thaI jaze. evI zaMkAnA uttaramAM kahyuM che ke jIvane savagata mAnanAranA matamAM vRtti saMbaMdhane mATe che e prathama pakSa che; ane jIva For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 siddhAntalezasaGgrahaH antaHkaraNo pAdhika che ane tethI paricichanna che ema mAnanAranA matamAM vRtti abhedabhivyaktine mATe che e bIjo pakSa che. kahevAnuM tAtparya e che ke pahelA ane bIjA pakSamAM bannemAM vRtti dvArA amedAbhivyakti thAya che e sAmya hovA chatAM paNa prathama pakSamAM vRtti abhedAbhivyakti dvArA viSayAvabhAsa, caitanyanuM viSaya sAthe tAdAsyasaMpAdana karavA mATe che, jyAre bIjA pakSamAM vRtti viSayathI avacchinna maitanyathI viSayAvabhAsaka chavacaitanyanA abhedanI abhivyakti mATe ja che tethI e be pakSamAM sAMkanI saMbhAvanA nathI. athavA prathama pakSamAM jIva vyApaka hovAthI viSayadezamAM sadA saMnihita ja evA viSayAvabhAsaka chavacaitanyane viSayatAdAmyu pAmelA brahmacautanyathI abheda che tenI abhivyaktine mATe vRtti che. jyAre bIjA pakSamAM jIva parichinna hovAthI vRtti tene viSaya pAse pahoMcADe che ane viyAdhiSThAna evA brahmacaitanyane tenAthI abheda che tenI abhivyakti paNa kare che tethI be pakSanuM sAMkya nathI. A khulAse mULamAM prayojelAM "savagatatva' parichinnatva pade dvArA sacita thAya che, jyAre pahele khulAse prathama pakSa, dvitIyapakSa' e padothI sUcita thAya che. vyAkhyAkAra kRSNAnaMda uparanI samajUtI ApyA pachI vizeSamAM kahe che ke sAMkane TALI zakAya ema che ja nahiM kAraNa ke "sabandhArthI vRtti' e prathama pakSamAM sabadha uddezya tarIke jJAta thAya che; amedAbhivyakatvatha vRtti', e dvitIyapakSamAM abhedAbhivyakti ja uddezya tarIke jJAta thAya che. ahIM matamAM vivakSita vivekathI abhedanI abhivyakti e ja vRttinuM prayojana prathama ane dvitIya baMne pakSomAM ane Thare che-Ama temanuM sAMkaya TALI zakAya tema nathI ema kahevAne apadhyadIkSitane Azatha che tethI zarUAtamAM ja "ekadezIo" ema kahyuM che ema samajavuM joIe. vastutaH te "saMbandhArtha vRtti' ema kahetI vakhate AcAryane abhiprAya A pramANe che-viSayanA abhAsaka tarIke svIkAravAmAM AvelA chavacautanyane dhaTAdi viSaya sAthe vyaMgyavya jaka prakArane saMbaMdha che, e saMbaMdha che te viSayathI saMskRSTa vRttine adhIna che ema ahIM vivakSita che (kahevA dhAya" che). jema ke antaHkaraNa svaccha dravya heIne pote ja zaitanyanuM abhivyaMjana kara vAmAM samartha che, jyAre dhaTAdi tema karavAmAM samartha nathI kAraNa ke asvaccha che. paNa ghaTAdi viSayane vRtti vyApe che tethI te (vRtti) viSayamAM rahelI asvacchatA . ne abhibhava karIne ghaTAdimAM cotanyanuM abhivyaMjana karavAnI yogyatA utpanna kare che. vivaraNAcAryuM e vAta kahI che - "rAta #La udde vaniritra vArSi ghaNA paitanyA. miyitAmAvADhathati" (anta:karaNa pitAnI jema potAnI sAthe saMbaMdhamAM AvanAra ghaTAdimAM paNa caitanyane abhivyakta karavAnI yogyatA utpanna kare che). ApaNe joIe chIe ke asvaccha dravya paNa svaccha dravyanA saMsagane kAraNe pratibiMba grahaNa karavAne yogya bane che. dA. ta. bhIMta Adi pite asvaccha heIne pratibiMba grahaNa karI zake nahi paNa jaLa sAthe saMyoga thatAM temAM e samaye pratibiMba grahaNa karavAnI yogyatA Ave che. rautanya paNa viSayathI abhivyaMgya thAya che ema kahevAmAM Ave che tene artha e ke e tyAM pratibiMbita thAya che. Ama vyaMgyavyaMjakarUpa saMbaMdhane mATe ja vRttinuM nigamana (viSaya sudhI bahAra javuM) vivaraNamAM kahevAmAM AvyuM che ane Ama bahAra gayelI vRttithI viSaya ane caitanyanA upara kahyA mujabanA saMbaMdhanuM saMpAdana karavAmAM AvatAM ghaTAdimAM pratibiMbita thayeluM tyAMnuM chavacaitanya te dhaTAdine avabhAsita kare che. (11) For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricacheda 17 (12) atha dvitIyapakSe keyamabhedAbhivyaktiH / kecidAhu:-kulyAdvArA taDAgakedArasalilayoriva viSayAntaHkaraNAvacchinnacaitanyayovRttidvArA ekIbhAvo'bhedAbhivyaktiH / evaM ca yadyapi viSayAvacchinnaM brahmacaitanyameva viSayaprakAzakam , tathApi tasya vRttidvArA ekIbhASena jIvatvaM sampannamiti jIvasya viSayaprakAzopapattiriti / (12) have dvitIya pakSamAM A abhedAbhivyakti che te zI che? keTalAka kahe che ke jema nIka dvArA taLAvanA jaLa ane khetaranA jaLane ekIbhAva thAya che tema vRtti dvArA viSayavachina caitanya ane antaHkaraNAvachina zaitanyano ekIbhAva thAya che te (ja) abhedAbhivyakti. ane Ama je ke viSayAvacchinna brahmautanya ja viSayanuM prakAzana karanAruM che, te paNa tene vRtti dvArA ekIbhAva thayela hovAthI te jIva banyuM che tethI jIva viSayane prakAzaka che e upapanana che. vivaraNa : have dvitIya pakSa sAme vAMdhe rajU karavAmAM Ave che. jIvane parichinna mAnanAra matamAM vRtti abhedanI abhivyaktine mATe che e dvitIyapakSa che. A matamAM vRtti vaDe antaHkaraNa pAdhika jIva ane viSayAvacchinna biMbabhUta brahmagautanyanA abhedanI abhivyakti saMbhavatI nathI. jema akhaMDa brahmAkAra vRtti upAdhinI nivataka banI zake che tema ghaTAdine viSaya karanArI vRtti upAdhinI nivaka banI zakatI nathI tethI antaHkaraNa ane viSaya e be bhedaka upAdhi vidyamAna hoya tyAre jIva ane brahmanA abhedanI abhivyakti saMbhave nahi. - A zaMkAnuM samAdhAna karatAM kahyuM che ke vyAvataka ke bhedaka upAdhi vidyamAna hoya to paNa te ekadezamAM rahetI thaI jAya to tenA baLe abhedanI abhivyakti saMbhave che, kAraNa ke AvuM lokamAM jovAmAM Ave che. taLAvamAM rahelA pANInA ane khetaramAMnA pANInA abhedanI abhivyakti nIka dvArA thatI jovAmAM Ave che, e vAta jANuMtI che tema antaHkaraNathI avaricchanana gautanyarUpe jIva ane viSayathI avachina brahmarautanyanA abhedanI abhivyakti vRtti dvArA thAya che. vRtti viSayadezamAM rahelI che tethI vRtti ane vRttimAna (antaHkaraNa)nA abhedathI jIvanI upAdhi evuM antaHkaraNa paNa viSayadezamAM rahelA tarIke siddha thAya che. Ama anta:karaNa ane viSaya e baMne upAdhio ekadazastha hovAthI temanA upadheya jIva (anta:karaNavacichanna tanya) ane brahma (viSayAvachinna cautanya)nA abhedanI abhivyakti thAya che. ahIM pharI zaMkA thAya ke Ama abhedanI abhivyakti sa bhavatI hoya te paNa jIva. caitanya viSayanuM avabhAsaka banI zake nahi. kAraNa ke te viSayanI prati upAdAna na hoIne si-14 For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 siddhAntalezasaMgrahaH teneA (jIvacaitanyanA) viSaya sAthe tAdAtmyasa MbaMdha nayI ane brahmacaitanya paNa viSayanuM upAdAna hAvAthI tenI sAthe sAkSAt tAdAtmyasaMbaMdhavALu hAvAne lIdhe tene tenuM avabhAsaka mAnI zakAya nahi kAraNa ke ema mAnatAM 'AleAkathI ghaTa prakAzita thAya che' e jJAnanI jema mArAthI SaTa jJAta thayA' evuM je jIvotanyanA dhaTaprakAzakavatuM jJAna thAya che tenA virAdha thAya. anye tvAhuH --- bimbasthAnIyasya A zaMkAnuM samAdhAna karatAM kahyu che ke brahmacaitanya viSaya sAthe tAdAtmyasa badhavALu hAIne te ja viSayanuM prakAzaka che (--ane Ama mArAthI baTa jJAta thayA' e anubhavane virodha thatA lAge--), teA paNu tAdAtmyasaMbadhathI viSayanuM avabhAsaka brahmacaitanya vRtti dvArA jyAre antaHkaraNuthI upahita bane che ( -antaHkaraNa vRtti dvArA viSayadezastha bane che tethI- ) tyAre jIvanI sAthe ekIbhAva thavAthI te jIva bane che ane Ama brahmacaitanyanu je viSayAbhAsakatva che te jIvanuM ja che ema prApta thatAM anubhava sAthe kAI virAdha rahetA nathI, viSayAvacchinnasya brahmaNaH pratibimbabhUtena jIvena ekIbhAvo nAbhedAbhivyakti: / vyAvartakopAdhau darpaNa iva jAgrati tayorekIbhAvAyogAt / vRttikRtAbhedAbhivyaktyA viSayAvacchinnasya brahmaNo jIvatvaprAptau brahmaNastadA tadviSayasaMsargAbhAvena taddraSTRtvAsambhave sati tasya sarvajJatvAbhAvApattezca / kiM tu viSayAvacchinnaM brahmacaitanyaM viSaya saMsRSTAyA vRtteragrabhAge viSayaprakAzakaM pratibimbaM samarpayati iti tasya pratibimbasya jIvenaikIbhAvaH / evaM cAntaHkaraNatavRttiviSayAvacchinnacaitanyAnAM pramAdapramANaprameyabhAvenAsaGkaro'pyupapadyate / na ca vRcyupahitacaitanyasya viSayapramAtve tasya viSayAdhiSThAna caitanyasyeva viSayeNAdhyAsikasambandhAbhAvAt viSayAparokSye AdhyAsikasambandhastantraM na syAditi vAcyam / viSayAdhiSThAna caitanyasyaiva viSayeNAvacchinnasya vRtau pratibimbitatayA tadabhedena tatsambandhasattvAditi / jyAre bIjA kahe che ke bi MbasthAnIya viSayAvacchinna brahmanA pratiSikhabhUta jIva sAthe ekIbhAva e abhedyAbhivyakti nathI, kAraNa ke jema vyAvaka upAdhirUpa drupaNu vidyamAna hoya tyAre (temAM pratiSi ba ane khisthAnIya mukhAdinA abhedanI abhivyakti thatI nathI) tema temaneA (viSayAvacchinna brahma ane pratibikhabhUta jIvane) ekIbhAva sa'bhavatA nathI. ane vRttie karela abhedyAbhivyaktithI viSayAvacchinna brahnA jIvana prApta kare te tyAre brahmanA te viSaya sAthe saMsaga na rahevAthI te tenA draSTA nahI. saMbhave ane Ama thatAM tenA sAtvanA abhAvanI Apatti thaze. (izvara sajJa naDI rahe). (tethI paNa vRtti dvArA bi'basthAnIya viSayAvacchinna brahmanA pratikhikhabhUta jIva sAthe ekIbhAva e ja For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama para 139 abhedAbhivyakti ema mAnI zakAya nahi). paraMtu viSayavacchinna brahmAmaitanya viSayanI sAthe saMsargamAM AvelI vRttinA agrabhAgamAM viSayanuM prakAzana karanAra pratibiMbanuM samarpaNa kare che tethI te viSayaprakAzaka) pratibiMbane jIva sAthe ekIbhAva che (te ja abhedAbhivyakti). ane Ama, antaHkaraNa tenI vRtti ane viSaya (e traNa) thI avacchinna cetane pramAtA, pramANa ane prameyarUpe asaMkara (da) paNa upapanna bane che. evI zaMkA karavI nahi ke vRttithI upahita (vRttirUpI upAdhivALuM) caitanya je viSayapramA hoya to tene viSayanA adhiSThAnarUpa caitanyanI jema viSaya sAthe AdhyAsika saMbaMdha nahIM hovAthI viSayanI apekSatAmAM AdhyAsika saMbaMdha tatra (niyAmaka) nahIM bane (ane tethI viSayanI apekSatAmAM AdhyAsika tAdAbhyasaMbaMdha niyAmaka che e siddhAMtano virodha thaze). (AvI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke viSayanuM adhiSThAna je caitanya e ja viSayathI avacchinA baneluM vRttimAM pratibiMbita thatuM hovAthI tene abheda hovAthI (pratibiMbatanyane biMbacatanya sAthe abheda hovAthI e (AdhyAsika tAdAmya saMbaMdha) che (ja).. vivaraNaH vRti dvArA viSayavachinna tanya ane ataH karaNavacchinna naitanyane ekIbhAva te ja abhedAbhivyakti ema je kahyuM te keTalAka vicArone catuM nathI. jema darpaNamAM pratibiMbadazAmAM biMba ane pratibiMbanA abhedanI abhivyakti thatI nathI kAraNa ke temanA bhedanuM jJAna heya che, tema prastutamAM viSayAdi rUpa bhedaka upAdhi hoya tyAre abhedobhivyakti saMbhave nahi. AnI sAme koI dalIla kare ke tasvasAkSAtkArathI azeSa upAdhinI nivRtti thatAM jevI amebhivyakti thAya tevI ahIM vivakSita nathI. paNa dUdha ane pANuM eka pAtramAM hevAthI jevI temanI abhedAbhivyakti thAya che tema vRtti dvArA antaHkaraNa ane viSaya ekadezastha banatAM tenAthI prayukta temanAthI (-ata:karaNa ane viSayathI- avacchinna cetanI aupacArika abhedAbhivyakti ahIM vivakSita che. ane abhedAbhivyaktimAM vyAvaka upAdhinI hAjarI hoya to tethI abheda na saMbhave e virodha nathI. darpaNamAM mukhapratibiMbadazAmAM paNa "mAruM mukha ja darpaNamAM dekhAya che' evI biMba ane pratibiMbanA abhedanI abhivyakti jovAmAM Ave che. tema ahI paNa saMbhavaze. antaHkaraNa ane tenI vRttimAMnAM pratibiMbanI abhedAbhivyakti aupacArika ja hoI zake, mukhya nahi kAraNa ke vRtti ane vRttimAna kAya ane kAraNarUpa hoIne eka hoI zake nahi ane tethI teomAMnAM pratibiMbanuM aikaya paNa saMbhave nahi. aikya mAnavAmAM Ave te A matamAM pramAtA vagerenA sAMkaryAnA abhAvanuM upapAdana karyuM che teno virodha thAya. A bacAva ThIka na lAgatAM kahyuM che ke A matamAM bIje paNa doSa che ke viSayAva. cchinna brahma je jIva banI jAya che tenA IzvaranI nivRtti mAnavI ja paDe. kAraNa ke ekathI avaccheda thatAM caitanyamAM chavatva ane Imarava baMne saMbhave nahi. ane tyAre jhavatvanI lAAmAM brahmano te viSaya sAthe saMbaMdha na rahetAM te tene draSTA banI zakaze nahi. For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH AnI sAme koI dalIla kare ke viSayanA adhiSThAnarUpa zaitanyamAM vRtti sAthenA saMsarganI dazAmAM jema ata:karaNathI upahita thavAne kAraNe jIvatva saMbhave che tema avidyAthI upahita thavAne kAraNe Izvaratva paNa saMbhavI zake ane tethI e jIva ane Izvara baMne heya emAM kaI virodha nathI ane Ama biMbabhUta IzvaranuM tyAre paNa sarvajJatva akSata rahe che. AvuM na mAne te antaHkaraNadinA adhiSThAnarUpa caitanyamAM ataHkaraNadipa upAdhi vALA hovAne kAraNe sadA vatva rahetuM hovAthI biMbabhUta brahmane kayAreya antaHkaraNadi sAthe saMsarga na hoya ane te tene draSTA banI zake nahi ane tethI tenAmAM sadA sarvA tvane abhAva ja rahe e doSa te tamArA matamAM paNa samAna ja rahe. kAkato pUchI zaka ke tamane kevI abhedAbhivyakti mAnya che. A zaMkAnA uttaramAM kahe che ke vRtti hayamAM rahela antaHkaraNathI AraMbhIne viSaya paryanta avicchinnapaNe kaustubha maNi vagerenI prabhAnI jema dIghIbhAva pAmelI (la bAyelI) rahe che. te vRttine viSaya sAthe saMsargamAM Avela bhAga te tene agrabhAga kahevAya che. tyAM brahmanuM je pratibiMba paDe che te viSayaprakAzaka che ane tene jIvanI sAthe abheda te ahIM abhedAbhivyakti tarIke vivakSita che, kAraNa ke vRtti ane vRttimAna (ataHkaraNa)ne tAdAmyarU5 abheda hoIne teomAM paDelAM pratibiMbonA abhedanI abhivyakti saMbhave che. ane Ama vRttimAM paDelA pratibiMbano antaHkaraNamAM paDelA pratibiMbathI vastutaH bheda hovA chatAM paNa tenAthI abhina tarIke abhivyakta thatuM te viSayAvabhAsaka tarIke svIkAravAmAM Ave to pramAtA, pramANa ane prameyanu sAMkaryuM paNa nahIM thAya, temane bheda upa panna thaze. "pa" thI ema vivakSita che ke vRtti ane vRttimAnanA tAdAone lIdhe temanAmAM paDelA pratibiMbanA abhedanI abhivyakti jema upapana bane che tema A asaMkara paNa upapanna bane che. anta:karaNArUpa upAdhithI avacchinna, temAM pratibiMbita cautanya te pramAtA; vRttipratibiMba maitanya, tenAthI ja avachinna baneluM te pramANa; ane viSayAvachinna brahmacaitanya te prameya ema temanuM asAMkaya upapanna che. kAraNa ke vyAvataka upAdhione sabhAva che. (A matamAM asAMkaya upapanna che ema kahIne ema sUcavyuM che ke pUrva matamAM vikhayAvachina brahmacaitanyane jIvatva prApta thAya che ema svIkAryuM hovAthI pramAtA-caitanya ane prameyamaitanyanuM asAMsya upapanna nathI. vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatIrtha AnI TIkA karatAM kahe che ke vastutaH te pUvamatamAM paNa sAMkane doSa nathI. kAraNa ke jIva ane brahmanI bhedaka upAdhine sadbhAva, ane tenAthI prayukta sarvattavAdinI vyavasthA kevI rIte thAya che e upara batAvyuM che.) | | kaI zaMkA kare ke vRttithI upahita tanyane je pramA mAnavAmAM Ave to tene viSaya sAthe AdhyAsika tAdAmya-saMbaMdha nahIM hovAthI (-amArUpa vRttipratibiMba viSayanuM upAdAna nahIM hovAthI temanuM tAdAmya saMbhavatuM nathI-) viSayanI apekSatAmAM AdhyAsika tAdAmyasaMbaMdha niyAmaka che e siddhAMtano virodha thaze. A zaMkAne uttara ApatAM kahyuM che ke biMba ane pratibiMbano abheda svIkAravAmAM Ave che. tethI biMbatanyane viSaya sAthe je tAdAmyasaMbaMdha che e ja pramA35 pratibiMbane paNa tAMdAmyasaMbaMdha che. tethI siddhAMtane keI bhaMga thato nathI. For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 141 apare tvAhuH-bimbabhUtaviSayAdhiSThAnacaitanyameva sAkSAdAdhyAsikasambandhalAbhAt viSayaprakAzakamiti tasyaiva bimbatvaviziSTarUpeNa bhedasadbhAve'pi tadupalakSitacaitanyAtmanA ekIbhAvo'bhedAbhivyaktiH / na caivaM sati jIvabrahmasokaryam, na vA brahmaNaH sarvajJatvavirodhaH, bimbAtmanA tasya yathApUrvamavasthAnAditi // 12 // jyAre bIjAo kahe che viSayAdhiSThAnarUpa biMbabhUta zaitanya ja sAkSAta AdhyAsika saMbaMdha prApta thavAthI viSayanuM prakAzaka che mATe tene biMbathI viziSTa rUpe (pratibiMbitathI viziSTa zaitanyasvarUpa jIvathI) bheda hovA chatAM paNa tene ja tenAthI (biMbatvathI) upalakSita tanyasvarUpe (pratibiMbatvathI upalakSita caitanyasvarUpa jIva sAthe) ekIbhAva te abhedAbhivyakti. ane Ama hoya te jIva ane brahmanuM sAMkaryuM nathI, ke nathI brahmanA sarvajJatvano virodha, kAraNa ke biMba rUpe te pahelAMnI jema rahe che. (12) vivaraNa biMba ane pratibiMbane abheda hovA chatAM kalpita bheda che tethI biMbasaMbaMdha e pratibiMbasaMbaMdha nathI. Ama AgaLanA mata pratye "sAkSAta' padathI aruci batAvIne bIjAo judI rIte "abhedAbhivyakti" samajAve che. biMbabhUta evuM viSayAdhiSThAna caitanya ja sAkSAt viSayaprakAzaka che. biMba- ane pratibiMbacthI viziSTa judAM haze paNa biMbathI upalakSita ane pratibiMbathI upalakSita caitanya svarUpe te temane ekIbhAva che te ja abhedAbhivyakti ane Ama banatAM koI doSa rahetuM nathI. vyAkhyAkAra kRSNAnaMda kahe che ke e vicAravA jevuM che ke upalakSita caitanyasvarUpe ekIbhAva e vAstava abheda nathI, kAraNa ke vAstava abhedane vRttinI apekSA na hoya. tema e vyAvahArika abheda nathI kAraNa ke biMba ane pratibiMbane bheda vyAvahArika hoIne temane tenI samAna sattAvALe abheda saMbhave nahi. e pratibhAsika abheda paNa nathI, kAraNa ke be upAdhio ekadezamAM rahevA mAtrathI biMba caitanya ane pratibiMba cetanyane pratibhAsika abheda saMbhave che tethI tene mATe caitanya mAtranuM upalakSaNa vyartha banI jAya che. (biMbatvathI upalakSita ane pratibiMbatvathI upalakSita hoya te ja temane ekIbhAva thAya e jarUrI nathI-je e pratibhArika abheda hoya to.) (12) (3) ratha tutIya zo nAmAvaranifmamavA? caNAnanA zveta, ghaTajJAnenaivAjJAnamUlaH prapaJco nivarteteti cet atra kecidAhuHcaitanyamAtrAvarakasyAjJAnasya viSayAvacchinnapradeze khadyotAdiprakAzena mahAndhakArasyeva jJAnenaikadezena nAzo vA, kaTavat saMveSTanaM vA, bhItabhaTavadapasaraNaM vA'mibhava iti / For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 siddhAntalezasaGgrahaH (13) have (vRtti AvaraNanA abhibhavane mATe che e) trIjA pakSamAM kharekhara zuM che A AvaraNAbhibhava ? je e ajJAnane nAza heya te (ajJAna eka hevAthI) ghaTajJAnathI ja ajJAnamUlaka prapaMcanI nivRtti thaI jAya (paNa tema thatuM nathI tethI A jJAnane nAza AvaraNabhibhava na hoI zake)-evI zaMkA koI kare to e bAbatamAM keTalAka kahe che jema AgiyA vagerenA prakAzathI mahA aMdhakArane ekadezathI nAza thAya che (saMpUrNa aMdhakArane vinAza nathI thatA) tema caitanyamAtranuM AvaraNa karanAra A jJAnane viSayathI avachinna pradezamAM ekadezathI jJAna vaDe nAza thAya te abhibhAva; athavA sAdaDInuM jema sapTana thAya tema jJAnathI viSayAvacchinna pradezamAM ajJAnanuM saMvepTana (vIMTALAvuM ) te abhibhava, athavA DarI gayelA ddhAnI jema (jJAnane kAraNe) ajJAnanuM viSayAvacchinna pradezathI palAyana te abhibhava. vivaraNaH ajJAnane eka mAnIne zaMkA karI che ane e daSTie ja zaMkAne uttara Apyo che. "tanyamAtra'mAM "mAtra padathI sAkSIthI vyatirikta kRtna caitanyane badhA thAya che, kAraNa ke sAkSImAM AvaraNanA abhAvanI vAta AgaLa upara karavAmAM Avaze. ghaTanAnAdithI ajJAnano ekadezathI nAza ke tenuM saMvepTana ke palAyana thAya che. tethI ajJAnamUlaka sakala prapaMcanI nivRttinI Apatti nathI, upara saMbaMdhane mATe vRtti, abhedAbhivyaktine mATe vRtti ane AvaraNubhibhavane mATe vRtti e traNa pakSane ullekha karyo che. temAMthI trIjA pakSanI carcA ahI' karI che. anye tu-ajJAnasyaikadezena nAze upAdAnAbhAvAt punastatra kandalanAyogena sakRdapagate samayAntare'pyAvaraNAbhAvaprasaGgAt, niSkriyasyApasaraNasaMveSTanayorasambhavAcca na yathoktarUpo'bhibhavaH sambhavati / ataH caitanyamAtrAvarakasyApyajJAnasya tattadAkAravRttisaMsRSTAvasthaviSayAvacchinnacaitanyAnAvarakatvasvAbhAbyamevAbhibhavaH / na ca viSayAvaguNThanapaTavad viSayacaitanyamAzritya sthitasyAjJAnasya kathaM tadanAvarakatvaM yujyate iti zakyam / 'ahamajJaH' iti pratItyA'hamanubhave prakAzamAnacaitanyamAzrayata eva tasya tadanAvarakatvapratiparityAhuH / jayAre bIjI kahe che ke ajJAnane ekadezathI nAza thatAM upAdAna(kAraNa)ne abhAva hovAthI pharI tyAM AvaraNane saMbhava na hovAthI eka vAra (ajJAna) nAza thatAM anya samayamAM paNa AvaraNanA abhAvane prasaMga thaze; ane niSkriya (ajJAna)nA palAyana ke saMveSTanane saMbhava nathI mATe uparokta rUpavALa (ajJAnanAza ke saMvedana ke palAyana prakAranA) abhibhava saMbhavato nathI. tethI ajJAna caitanyamAtranuM AvaraNa karanAra hovA chatAM te te viSayAkAra vRttinI sAthe For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 143 saMgRkta avasthAvALA viSayAvacchinna caitanyanuM AvaraNa karanAra na hovuM e je tene svabhAva che te ja abhiva. ane evI zaMkA na karavI ke viSayanA avaguMThana tene DhAMkI denAra paDadA) rUpa kapaDAnI jema viSayatanyane Azraya banAvIne rahela ajJAna tenuM AvaraNa karanAra na hoya e kevI rIte yukta bane (-arthAta tenuM AvaraNa kare ja). (A zaka yu nathI, kAraNa ke huM AjJa chuM" e pratIti thAya che tethI "kAma" (hu) anubhavamAM prakAzatI maitanyane Azraye rahetuM hovA chatAM ajJAna tene AvRta nathI karatuM ema jJAta thAya che. vivaraNa : upara je AvaraNanA abhibhAvanI samajUtI ApI temAM doSa batAvIne tene bIjI rIte keTalAka samajAve che. ajJAnane svabhAva ja che ke viSayAkAra vRttinI sAthe saMsargamAM hoya evI avasthAmAM je viSayAvacchinna tanya hoya tene e AvRta nathI karatuM. A vAta jarA vicitra lAge. kapaDuM ghaDA upara DhAMkeluM hoya te te tene AvRta kare ja, tema viSayAvacchinna brahmacaitanyane vyApAne raheluM ajJAna paNa caitanyane AvRta kare ja, tethI ja te tenuM AvaraNa nathI karatuM ema mAnavuM barAbara nathI. Ane uttara ApatAM kahyuM che ke ajJAnanuM kapaDAthI vilakSaNya anubhavathI siddha che. "huM ajJa chuM' evI pratIti thAya che. temAM "huM'nA anubhavamAM caitanya prakAze che eTale te caitanyane Azraye rahela ajJAna tenuM AvaraNa nathI karatuM e siddha thAya che. chavacaitanyane Azraye rahetuM hovA chatAM paNa ajJAna tene AvRta karatuM nathI, kAraNa ke AvRta kare to sarvavyavahAranA lepane prasaMga thAya ema daharAdhikaraNanA bhASyamAM (ba.s zAMkarabhASya 1.3.14) zaMkarAcArya siddha karyuM che ane a5dIkSita sAkSitanya anAvRta rahe che te viSe AgaLa upara kahevAnA che. apare tu-'ghaTaM na jAnAmi' iti ghaTajJAnavirodhitvena, ghaTajJAne sati ghaTAjJAnaM nivRttamiti tannivartyatvena cAnubhyamAnaM na mUlAjJAnam / zuddhacaitanyaviSayasya tajjJAnanivartyasya ca tasya tathAsvAyogAt / kintu ghaTAvacchinnacaitanyaviSayaM mUlAjJAnasyAvasthAbhedarUpamajJAnAntaramiti tannAza evaabhibhvH| na caivamekena jJAnena tannAze tatsamAnaviSayANAM jJAnAntarANAmAvaraNAbhibhAvakatvAnApattiH / yAvanti jJAnAni tAvanti ajJAnAnItyabhyupagamAdityAhuH / jyAre bIjA kahe che ke "huM ghaTane jANa nathI' ema ghaTajJAnanA virodhI tarIke, ane "ghaTajJAna thatAM ghaTanuM ajJAna nivRtta thayuM" ema tenA (ghaTajJAnanA) nivatya tarIke anubhavAtuM ajJAna mUla ajJAna nathI kAraNa ke zuddhacatanyaviSayaka ane tenA (zuddha cetanyanA) jJAnathI nivRtta karI zakAtuM te (ajJAna) tevuM te arthAta ghaTAvacchinautanya viSayaka ane ghaTajJAnathI nivRtta karI zakAya evuM ) heI zake nahi, paNa e ghaTAvacchinma caitanyaviSayaka evuM mUla ajJAnanA avasthA vizeSarUpa bIjuM ajJAna che tethI tene nAza e ja (AvaraNa) abhibhava, For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH ane Ama eka jJAnathI tene (avasthArUpa ajJAnano) nAza thatAM tatsamAviSayaka anya jJAne AvaraNano abhibhava karanArAM nahIM bane evI Apatti nahI thAya, kAraNa ke jeTalAM jJAna che teTalAM ajJAna che ema svIkAravAmAM AvyuM che. vivaraNa : viSayAvachinna caitanyanuM AvaraNa karanAra ajJAna prapaMcanA upAdAna - kAraNabhUta mUla ajhAnanI apekSAe ja ja che tethI dhaTAdijJAnathI tenI nivRtti thatAM prapa canI nivRttine prasaMga nathI. tenAthI prapaMcanA mUlarUpa ajJAnanI nivRtti thatI nathI ema ajJAnabheda mAnanArA vicArakene mata ahIM rajU karyo che. jaina gAnAmi' ema ajJAnanA anabhavana abhilApa (kathana) karanAra vacanamAM "' 'virodhI' evA arthamAM che tethI jenuM kathana che te anubhava jJAnavirodhI evA ajJAnane viSe che. te bhAvarUpa ajJAna viSe che, jJAnanA prAgabhAvane viSaya karanAre nathI (mArAmAM jJAnane abhAva che, mArAmAM jJAna haju utpanna thayuM nathI evo anubhava nathI), kAraNa ke prAgabhAva aMge ja sarvasaMmati nathI. ghaTajJAnathI je paTAvacchinnacaitanyane viSaya karanAruM ajJAna nAza pAme che te bhUla ajJAnathI juduM che, tenI eka vizeSa avasthA che. ane jeTalAM jJAna teTalAM ajJAna heya che mATe eka ghaTa aMgenuM ajJAna dUra thatAM bIjA ghaTo aMgenuM ajJAna dUra thaI gayuM haze tethI bIjAM jJAnathI temanA AvaraNane abhibhava nahIM thaI zake evI Apatti nahIM thAya, imAni cAvasthArUpANi ajJAnAni mUlAjJAnavadajJAnatvAdanAdInIti verita . vyAvahArikau jagajjIvAvAvRtya svApnau jagajjIvau vikSipantI nidrA tAvadAvaraNavikSepazaktiyogAt ajJAnAvasthAbhedarUpA / tathA suSuptyavasthA'pyanta:karaNAdau vilIne 'sukhamahamasvApsaM na kiJcidavediSam ' iti parAmarzadarzanAt mUlAjJAnavat suSuptikAle anubhUyamAnAjJAnAvasthAbhedarUpaiva / tayozca jApabhogapradakarmoparame satyevodbhavAt sAditvam, tadvad anyadapyajJAnamavasthArUpaM sAdItyanye / ane keTalAka kahe che ke A avasthArUpa ajJAne che te mUla ajJAnanI jema anAdi che kAraNa ke ajJAnava (dharma) teomAM che (kAraNa ke ajJAna che). bIjA kahe che ke vyAvahArika (jAgrata avasthAnAM) jagata ane jIvanuM AvaraNa karIne svapna (svapnakALanAM) jagata ane jIvana vikSepa (sajana) karatI nidrA te temAM AvaraNa ane vikSepa zaktine yoga hovAthI ajJAnanI vizeSa avasthA che. tema antaHkaraNa vagere vilIna thatAM "huM nirAMte sUte, meM kaMI jAyuM nahi ema parAmarza (maraNa) jevAmAM Avato hovAthI suSupti avasthA paNa mUla ajJAnanI jema suSuptikALamAM anubhavAtI ajJAnanI vizeSa avasthA ja che jAgratkAlIna bhoga ApanAra kamarane kSaya thAya tyAre ja te beno (nidrA For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 145 ane suSuptino) uddabhava thato hovAthI te sAdi che. tenI jema bIju paNa (ghaTAdithI avachina caitanyanuM AvaraNuM karanAra) avasthArUpa ajJAna sAdi che. vivaraNa: aneka ajJAne mAnyAM te anAdi che ke AdivALAM ? keTalAka vicAra temane anAdi mAne che. temanI dalIla che ke "avasthArUpa ajJAne anAdi che, teomAM ajJAnatva dhama hovAthI, mUla ajhAnanI jema'. devatAdhikaraNa (bAsu 1.3.26) vageremAM mUla ajJAnane zruti ane nyAyanI madadathI anAdi siddha karavAmAM AvyuM che tethI daSTAtAsiddhane depa nathI. anAdi hovAne mATe ajJAna hovuM e ja pUratuM che, mUla ajJAna hovuM anivArya nathI. (-ajJAnavamAtra anAditvanI bAbatamAM prayojaka che). bIjo pakSa mAne che ke avasthArUpa ajJAne sAdi che, kAraNa ke avasthArUpa ajJAnatva dhama teomAM che, nidrA ane suSuptinI jema. daSTAMta tarIke rajU karAtI nidrA ane suSupti avasthArUpa ajJAna che ane sAdi che ema pahelAM batAvyuM che. jAgraskAlIna jagat ane jIva jevAM hoya che tevAM ja svanakALamAM upalabdha thatAM nathI tethI temanuM AvaraNa mAnavuM ja paDaze. nidrA temanuM AvaraNa karIne svapnakAlIna jagat ane jIvanI sRSTi kare che. A batAve che ke ajJAnanuM je lakSaNa che-AvaraNa ane vikSepa zaktivALA hovuM- te svapnanA kAraNurUpa nidrAmAM che tethI e ajJAna che ema siddha thAya che. ane AgaLa kahevAmAM Avaze tema nidrA sAdi hAIne sAkSAt mUla ajJAnatva temAM saMbhavatuM nathI tethI te mUla ajJAnanI vizeSa avasthA che. te ja rIte suSuptikALamAM mUla ajJAnanI jema anubhavAtI suSupti-avasthA paNa ajJAnanI vizeSa avasthA che. suSuptikALamAM paNa ajJAnane anubhava thAya che. suSuptimAMthI jAgyA pachI evuM smaraNa thAya che ke nirAMte Ugha AvI hatI, kazuM jANyuM nahatuM. A smaraNano saMbhava te ja thAya che tyAre suSupti ane mUla ajJAnane anubhava sAkSirUpe kalpavAmAM Ave. suSutinA svarUpane siddha karavA mATe parAmarzathI kapavAmAM AvatA suSuptinA anubhavanI rajUAta karI che. suSuptikALamAM mUla ajJAnatA na hoya to suputi tenI vizeSa avasthA na hoI zake. tethI tenA anubhavanI rajuAta karI che te tyAre mUla ajJAnanI sattA siddha karavA mATe. tethI suSuptine mUla ajJAnanI vizeSa avasthA mAnavI joIe. suSuptikALamAM mUla azAnathI atirikta antaHkaraNa vagerene laya thaI gayo hovAthI te temanI avasthA hoI zake nahi. Ama daSTAMtabhUta nidrA ane saSapti avasthA-anAna che. ane te sAdi paNa che. kAraNa ke jAmatkAlIna bhoga ApanAra kama aTakI jatAM nidrA ane suSuptino uddabhava thAya che. te ja ra te dhaTAdivivAthI avacchinna cetanyanuM AvaraNa karanAra ajJAna paNa avasthArUpa ane sAdi che. navanAditvapakSe ghaTe prathamamutpannenaiva jJAnena sarvatadajJAnanAzo bhavet , vinigamanAvirahAt tadavacchinnacaitanyAvarakasarvAjJAnAnAze viSayaprakAzAyogAca / ataH pAzcAtyajJAnAnAmAvaraNAnabhibhAvakatvaM tadavasthameveti cet, si-19 For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 siddhAntalezasaGgrahaH atra kecidAhuH-yathA jJAnaprAgabhAvAnAmanekeSAM sattve'pyekajJAnodaye eka eva prAgabhAvo nivartate / saMzayAdijananazaktatayA tadAvaraNarUpeSu prAgabhAvAntareSu satsvapi viSayAvabhAsaH / tathakajJAnodaye ekamevAjJAnaM nivartate, ajJAnAntareSu satsvapi viSayAvabhAsa iti / koI zaMkA kare ke (avasthArUpa ane) anAdi che e pakSamAM ghaTane viSe prathamavAra je jJAna utpanna thAya che tenAthI ja tenA (ghaTanA) sarva ajJAnene nAza thavo joIe, kAraNa ke eka ajJAnano nAza thAya ane anya ajJAnene na thAya tene mATe ka) vinigamaka (nirNAyaka) nathI; ane tenAthI (ghaTathI) avachinna rautanyanuM AvaraNa karanAra sarva ajJAnano nAza na thAya te viSayaprakAza na saMbhave. tethI (-arthAta prathama utpana thayelA jJAnathI sarva ajJAnenA nAzane lIdhe_) pAchaLathI thatAM jJAna AvaraNane abhibhava karanAra nahIM' bane e doSa emane ema rahe che. - ahIM AvI zaMkAnA uttaramAM keTalAka kahe che ke jema jJAnanA prAgabhAve aneka hovA chatAM paNa eka jJAnane udaya thatAM eka ja prAgabhAvane nAza thAya che; saMzayAdi utpana karavAne zaktimAna tarIke tenA AvaraNarUpa bIjA prAgabhA hovA chatAM paNa viSayane avabhAsa thAya che-tema eka jJAnano udaya thatAM ekaja ajJAna nivRtta thAya che; bIjAM ajJAne vidyamAna hovA chatAM paNa viSayane avabhAsa thAya che. vivaraNa: avasthA-ajJAne sAdi che e pakSamAM prathama utpanna thayelA ghaTanAnathI tenI utpattinI pahelAM ghaTanuM AvaraNa karanAra tarIke je ajJAna raheluM hatuM tene nAza thAya che. paNa pachIthI utpanna thatuM avasthA-ajJAna pharI tenuM AvaraNa kare che-evI vyavasthAnI siddhi thAya che. paNa avasthA-ajJAnene anAdi mAnIe to A vyavasthA siddha thatI nathI-evI zaMkA rajU karI zakAya. prAthamika ghaTajJAnathI tenAM badhAM ajJAnane nAza thAya che ke nahi? je nathI thato ema kahe te prAthamika jJAnathI eka ja ajJAna nAza pAme, bIjAM nahi e nakkI karanAra kazuM na hovAthI sarva ajJAnane nAza thAya che ema ja kahevuM paDaze vaLI eka AvaraNane nAza thAya to paNa bIjAM AvaraNa rahe che tethI viSayane prakAza anupapanna bane (jayAre vi ya prakAze te che ja). pahelA vikalpanuM khaMDana karatAM kahyuM che ke prAthamika ghaTajJAnathI tenAM badhAM ajJAna nAza pAme che ema mAnIe te prathama jJAnathI badhAM ajJAnane nAza thatAM uttarakAlIna jJAna AvaraNane abhibhAva karanArAM nahIM bane e deSa evo ne evo rahe che. uttarakAlIna jJAne AvaraNano abhibhava karanArAM thaI zake teTalA mATe te ema svIkAravAmAM Ave che ke jeTalAM jJAna che teTalAM temanAthI nAza pAmI zake tevAM ajJAne che. paNa Ama mAnIne prathama jJAnathI ja je sava' ajJAnene nAza thaI javAne hoya to AvaraNa ja nahI rahe tethI uttarakAlIna jJAne AvaraNane abhibhava nahI karI zake. ane AvaraNanAM anabhibhAvaka hovAne doSa je ne tevo raheze. For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 147 A zaMkAnA uttara keTalAka A pramANe Ape che. nyAyamatamAM jeTalAM ghaTanAne che teTalA ghaTajJAnaprAgabhAva che (jJAnanI utpatti pahelAnA nAnAbhAva te jJAnaprAgabhAva). pahelA jJAnathI eka ja jJAnaprAgabhAva nAza pAme che, khInna pahelAMnI jema rahe che, ane tee rahetA heAvA chatAM viSayane prakAza to naiAyika mAne ja che. tevuM ja ahIMM samajavu. anAdi mAnatAM eka ajJAnanA abhibhava thAya ane khInna rahe teA paNa viSayaprakAza saMbhave. ahIM zaMkA thAya ke A dRSTAMta viSama che kAraNa ke jJAnane prAgabhAva AvaraNa karanAra nathI, jyAre bhAvarUpa ajJAna viSayanuM AvaraNa karanAra che, ane viSayanuM AvaraNu heAya tyAre viSayA prakAza saMbhave nahi. A zaMkAnA uttara ApatAM kahyuM che ke jema siddhAMtamAM (kevalAdvaita vedAMtamAM) bhAvarUpa ajJAna AvaraNu karanAra che ema kahetAM ajJAta manAtI vastunI bAbatamAM te sazayAdi (-saMzaya ane viSayaya ke mithyAjJAna) utpanna karavA sama che ema abhipreta che, tevu ja taiAyikAnA matamAM jJAnanA prAgabhAvarUpa ajJAnanI khAkhatamAM paNa che, temanA mate paNa jJAnaprAgabhAvamAM saMzayAdi utpanna karavAnuM sAmarthya" che. tethI dRSTAntamAM koI vaiSamya nathI. tethI prathama jJAnathI eka ja ajJAna dUra thAya che ane bIjA ajJAna rahetAM hAvA chatAM viSayane avabhAsa thAya che e upapanna che. ja - anye tu -- AvRtasyA''parokSyaM viruddham / ekajJAnodaye prAgabhAvAntarasatve'pi yAvadvizeSadarzanAbhAvakUTarUpamAvaraNaM vizeSadarzanA nnAstIti manyamAnA vadanti - yadA yadajJAnamAvRNoti tadA tena jJAnena tasyaiva nAzaH / sarva ca sarvadA nAvRNoti vaiyarthyAt / kiM tvAvarakAjJAne vRtyA nAzite tadvRtyuparame ajJAnAntaramAvRNoti / na caivaM brahmAvagamotpattikAle'nAvarakatvena sthitAnAmajJAnAnAM tato'pyanivRttiprasaGgaH teSAM sAkSAt - tadvirodhitvAbhAve'pi tannivartya - mUlAjJAnaparatantratayA ajJAnasambandhAdivat tannivRtyaiva nivRbhyupapazeH / etadarthameva teSAM tadavasthAbhedarUpatayA tatpAratantryamiSyata iti / (upara atrasthA-ajJAAne anadi mAnavAnI sAme je zakA khatAvI che tenu' samAdhAna khIjI rIte karavAmAM Ave che--) jyAre bIjAo mAne che ke AvRtanuM aparAkSa hAvuM e viruddha che. ane eka jJAnanA utkraya thatAM khIjA prAga bhAvA hAya tA paNa zakaya teTalA badhAM vizeSa danenA abhAveAnA phUTa (samUha)rUpa AvaraNa vizeSa darzanane lIdhe nathI. Ama mAnanArA A khIjAe kahe che ke jyAre je ajJAna AvaraNa kare che tyAre te jJAnathI tenA ja nAza thAya che. sava' (ajJAna) sarvadA AvRta nathI karatAM, kAraNu ke tenI jarUra nathI (sa ajJAnA sadA ghaTatu AvaraNa kare che ema mAnavuM ya che). paraMtu AvaraNa karanAra ajJAnane vRttithI nAza thatAM, e vRtti na rahe tyAre khIjuM ajJAna AvaraNa kare che. ca For Personal & Private Use Only . Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 siddhAntalezasaGgraha ane Ama (mAnatAM) brahmajJAnanI utpatti thAya e kALamAM AvaraNa nahIM karanAra tarIke rahelAM ajJAnone te (brahmajJAna)thI paNa nAza nahIM thAya e prasaMga nahI thAya (arthAt ema nahIM mAnavuM paDe), kAraNa ke te ajJAne sAkSAt te(brahmajJAna)nAM virodhI na hovA chatAM te (brahmajJAna)thI nivRtta karAvAne yogya mUla ajJAnane adhIna hovAthI ja ajJAna -saMbaMdha AdinI jema te (mUla ajJAna) nI nivRttithI ja (A avasthArUpa ajJAnanI) nivRtti upapanna che. A khAtara ja temane te (mUla ajJAna)nA avasthA vizeSa tarIke tene adhIna mAnavAmAM Ave che. vivaraNa : avasthArUpa ajJAnene anAdi mAnavAnI sAme je zaMkA rajU karavAmAM AvI, tenuM upara je samAdhAna ApyuM che tenAthI keTalAkane saMtoSa nathI. bIjAM ajJAnethI AvaraNa cAlu rahe che ane tema chatAM viSayane prakAza thAya e viruddha che-A be hakIkata sAthe na hoI zake. prAgabhAvane dAkhalo Ape te paNa barAbara nathI. sthANa Adine viSe saMzayAdi utpanna karavAmAM, saMzayAdina vidhI dazanane prAgabhAva mAtra samartha nathI, kAraNa ke ema mAnIe te "A sthANuM che' ema nizcaya thAya e kALe paNa samAvivayaka anya nizcayanA prAgabhAve te heya ja che tethI puruSatvanI smRtivALA manuSyane pharI saMzayanI Apatti thAya. tethI saMzayAdinA samAnaviSayaka nizcanA jeTalA prAgabhAvo zakaya che temane samUha saMzayAdi utpanna karavAne samartha che ane tethI viSayanuM AvaraNa karanAra tarIke taiyAyikonA matamAM mAnI zakAya che. eka nizcaya thAya te kALamAM A zakaya teTalA vizeSadazanAbhAvane kUTa jene nyAyamatamAM AvaraNa mAnavAmAM Ave che te vizeSAdazanano abhAva thaI jAya che. tethI pharIthI sazayAdinI Apatti nathI. tema prathama vaTAdijJAna thatAM nyAyamatamAM viSayaprakAzanI anupatti nathI kAraNa ke AvaraNa tarIke mAnavAmAM AvatA prAgabhAvakUTane ja abhAva che. tethI viSaya AvRta hovA chatAM prathama jJAnanA samaye tene prakAza saMbhave che. Ama prAgabhAvanA daSTAntane saMbhava nathI. - zaMkAnuM samAdhAna e che ke badhAM ajJAne eka sAthe viSayanuM AvaraNa nathI karatAM. je ajJAna AvaraNa karatuM hoya tene nAza jJAnavRttithI thAya che, ane jevI e jJAnavRtti sattA dharAvatI aTake che ke tarata ja bIju ajhAna AvaraNa kare che tethI viSayane avabhAsa ane chatAM uttarakAlIna zAne dvArA AvaraNane abhibhava saMbhave che. ahIM zaMkA thAya ke je sarva avasthArUpa ajJAne sadA AvaraNa karanArAM na hoya to brahmajJAna thAya tyAre paNa je ajJAne AvaraNa nathI karatAM temane tenAthI nAza nahIM thAya, kAraNa ke e Avaraka nathI. brahmajJAnanI utpatti vakhate mUla ajJAnanI jema avasthA-ajJAne paNa viSaya-pradezamAM brahmacaitanyanuM AvaraNa karanAra tarIke rahetAM hoya te brahmajJAnathI tatsamAviSayaka mUla ajJAnanI jema A maitanyAvaraka tarIke rahelAM avasthA-ajJAnanI paNa nivRtti thAya, kAraNa ke banne samAnaviSayaka che e samAnatA che. paNa jo e vakhate e AvaraNa karyA vinA rahelAM hoya te temanI nivRtti na saMbhave kAraNa ke samAnaviSayakatvane abhAva rahevAne. Ama heya te videhakevalyamAM paNa A avasthA-ajJAnanI anuvRttine prasaMga thAya; videhakevalyamAM paNa e cAlu rahevAM joIe -paNa A te svIkArI zakAya For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 149 tevuM nathI), Ane uttara e che ke avasthA-ajJAneA mUla-ajJAnane adhIna che tethI jema ajJAnanI nivRtti thatAM caitanya ane ajJAnane saMbadha nAza pAme che kAraNa e sabaMdha sabaMdhI ajJAnane adhIna che tema mUla ajJAnanA nAza thatAM A avasthA-annAnA paNu nAza pAmaze. Ane mATe te avasthA ajJAnane mUla-ajJAnanA avasthA-vizeSa ane tethI tene adhIna mAnyAM che. ajJAna-nivRttithI sasAranI nivRttinI siddhine mATe saMsArane ajJAnamUlaka hAI ne tene paratatra mAnavAmAM Ave che tema ahIM' avasthA-ajJAAne mUla jJAna-parataMtra mAnyAM che. 'avasthAbhedarUpa' (avasthAvizeSarUpa) e vizeSaNanuM prayAjana ahIM batAvyu che ema samajavuM. apare tu --- ajJAnasya saviSayatvasvabhAvatvAt utsargataH sarva sarvadAssvRNotyeva / na ca viSayotpatteH prAgAvaraNIyAbhAvenAvarakatvaM na yujyata iti vAcyam / tadApi sUkSmarUpeNa tatsattvAditi manyamAnAH kalpayanti -- yathA bahujanasamAkule pradeze kasyacit zirasi patannazaniritarAnapyapasArayati, yathA vA sannipAtaharamauSadhamekaM doSaM nivartayaddoSAntaramapi dUrIkaroti, evamekamajJAnaM nAzayat jJAnamajJAnAntarANyapi tiraskaroti / tiraskArazca yAvad jJAnasthitiH tAvadAvaraNazaktipratibandha iti // svabhAva jyAre bIjAe ema mane che ke viSaya hAvu e ajJAnane hAvAthI sAmAnya niyama tarIke sava (ajJAna) sadA AvaraNu kare ja che. zaMkA thAya ke viSayanI utpattinI pahelAM AvaraNIya (-AvRta thavA cAgya )nA abhAva hAvAthI tenA AvarakatvanI upapatti nahIM thAya. paNa Ama kahevu' nahi kAraNa ke tyAre paNa sUkSmarUpe tenu' (ghaTAdi kAryAM je AvaraNIya che tenuM) astitva hoya ( che. Ama mAnanArA kalpanA kare che ke jema ghaNA leAkeAthI bharacaka pradezamAM kAinA mAthA para paDatI vIjaLI khIjAone paNa nasADI mUke che, athavA sa'nipAta dUra karanAra ASadha eka doSanI nivRtti karatuM bIjA doSane paNa dUra kare che, ema eka ajJAnanA nAza karatu. jJAna khIjAM ajJAnAne paNa tiraskAra kare che. ane tiraskAra eTale jyAM sudhI jJAna rahe tyAM sudhI AvaraNuzaktinA pratimadha. vivaraNa : ahIM judI rIte samAdhAna karyu che. ajJAnanA e svabhAva ja che ke ene viSaya hAya, arthAt e viSayanuM AvaraNa kare. koIne zaMkA thAya ke sava" ajJAna peAte haiAya tyAM sudhI sa`dA viSayanuM AvaraNa kare evA niyama nathI kAraNa ke eka jJAna thAya tyAre eka ajJAnanA nAza thAya che ane te vakhate anya anAnA hAya te paNa temanA tiraskAra thAya che arthAt temanI AvaraNuzaktine pratiba Mdha thAya che; e eka jJAnane kAraNe A anya ajJAnA viSayanuM AvaraNa karatAM aTakI jAya che ema kahevAmAM Avaze. tethI eka jJAna thAya tyAre ajJAnA AvaraNu karatAM nathI. A zakAnI apekSAe kahyuM che ke 'sAmAnya niyama tarIke...' pharI zaMkA thAya ke sa` ajJAna sarjaMdA AvaraNa kare ja che For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 siddhAntalezasaGgrahaH ema kahevAmAM Ave che tethI ghaTAdi viSayanI utpattinI pahelAM paNa ghaTAdithI avani caitanyanuM avasthArUpa ajJAne AvaraNa kare che ema pratIta thAya che. paNa e upapanna nathI kAraNa ke tyAre acchedaka viSaya na hovAthI tenAthI avachinna rautanya je A avasthA-ajJAnanuM AvarIya banI zake te nathI hotuM. A zaMkAnuM samAdhAna karatAM kahyuM che ke kAryamAtra utpattinI pahelAM tema nAzanI pachI anabhivyakta ke sukama rUpe rahe che ema zruti-smRti-ane nyAyathI siddha karavAmAM AvyuM che. sava ajJAna sarvadA AvaraNa kare che e utsaga (sAmAnya niyama)mAM apavAda thato hoya te tene hetu jJAna sthiti che-jyAM sudhI eka jJAna rahe tyAM sudhI je tenAthI naSTa thAya che te sivAyanAM anya ajJAnanI AvaraNuzakti kAma karatI aTakI jAya che. nanvevaM sati dhArAvAhikasthale dvitIyAdivRttInAmAvaraNAnabhibhAvakatve vaiphalyaM syAt, prathamajJAnenaiva nivartanatiraskArAbhyAmAvaraNamAtrasyAbhibhavAditi / trAdu-ritiraskRtama yajJAnaM tadupara punarAvRLoti prItirskRtN tama iva pradIpoparame / vRtyuparamasamaye vRttyantarodaye tu tiraskRtamajJAnaM tathaivAvatiSThate pradIpoparamasamaye pradIpAntarodaye tama iva / tathA ca 'yasmin sati agrimakSaNe yasya sattvaM yadvayatireke cAsattvaM tat tajjanyam' iti prAgabhAvaparipAlanasAdhAraNalakSaNAnurodhenAnAvaraNasya dvitIyAdivRttikAryatvasyApi lAbhAnna tadvaiphalyamiti / zaMkA thAya ke Ama hoya te (-eka jJAnathI eka ajJAnano nAza ane anya ane sthA-ajJAnano tiraskAra thato hoya te) dhArAvAhika (jJAna) thAya che tyAM bIjI vagere vRttio AvaraNanI abhibhAvaka na hovAthI nirarthaka banI jAya, kAraNa ke prathama jJAnathI ja vivartana ane tiraskAra vaDe AvaraNamAtrane abhibhava thaI cUkyo che. A bAbatamAM teo kahe che ke jema pradIpathI tiraskRta thayela aMdhakAra pradIpa nAza pAmatAM pharI (ghaTAdi viSayanuM AvaraNa kare che tema vRttithI ajJAna tirakta (AvaraNazakti pratibaddha thaI hoya tevuM) thayuM hovA chatAM tene uparama thatAM pharIthI (viSayanuM) AvaraNa kare che. paNa jema eka pradIpanI nAzanA samaye bIjA pradI pA udaya thAya te tiraskRta thayela aMdhakAra te ja (tiraskRta ja) rahe che tema (dhArAvAhika jJAnamAM) vRttinA uparanA samaye bIjI vanano udaya thAya to tiraskata thayela ajJAna tevuM ja (tiraskata ja) rahe che. ane Ama je hoya te uttara kSaNamAM jenuM astitva hoya, ane jene abhAva hatAM jenuM astitva na hoya e tenAthI utpanna thAya che" e prAgabhAvanA paripAlanane lAgu paDatA sAdhAraNa lakSaNa pramANe anAvaraNa (AvaraNane tiraskAra) For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 15 dvitIyAdivRttinA kArya tarIke prApta thAya che tethI temanI (dvitIyadi vRttinI) nirarthakatA nathI. vivaraNa: zaMkA thAya ke eka jJAnathI ja eka ajJAnane nAza ane bIjA ajJAnene tiraskAra thaI jatA hoya to dhArAvAhika jJAnamAM pahelI ghaTAdi-AkAraka vRttithI A prayojana siddha thaI jatuM heI bIjI-trIjI vagere vRttionuM kaI prayojana nahIM rahe, e nirarthaka banI jaze. A zaMkAne uttara ApatAM kahyuM che ke dhArArahita jJAna thAya che tyAM "A ghaTa che' e pratyakSa jJAna eka ajJAnanuM nAza karatAM bIjA sarva ajJAnane tiraskAra (AvaraNa-zaktipratibiMdha) kare che. ane e sarva tiraskRta thayelAM ajJAna ghaTajJAnane uparama thAya te samaye pharI te viSayanuM AvaraNa kare che. je jANavAnI IcchA vagerene kAraNe pahelAM utpanna thayela ghaTajJAnanA nAzanI kSaNe bIju ghaTapratyakSa utpanna thAya to e tiraskRta thayela ajJAna tevuM ja rahe che. jenuM astitva hatAM je heya, ane je abhAva hatAM je na hoya e tenAnI janya che ema sAyanuM lakSaNa svIkAravAmAM Ave che, ane A lakSaNa sAdi ane anAdi baMnene sAdhAraNa che. dA. ta., daMDA irahetAM uttara kSaNamAM ghaTAdi kAryanuM astitva hoya che, ane daMDAdi na hoya to dhaTAdi kAryanuM astitva nathI hetu tethI ghaTAdi daMDAdithI janya che (sAdi sAyanuM daSTAnta). te ja rIte prAyazcitta hoya te uttara kSaNamAM duHkhabAgabhAva hoya che, ane prAyazcitta na hoya to duHkhane udaya thatAM du:khaprAgabhAva raheto nathI. A rIte anAdi hovA chatAM du:khanA prAgabhAvanuM prAyazcittathI paripAlana thAya che. tethI duHkhaprAgabhAvane prAyazcittasAdhya mAnavAmAM Ave che (anAdi sAganuM daSTAnta). ahIM paNa dritIya vRttine udaya thAya to prathama vRtti (jJAna)thI siddha AvaraNatiraskAra uttara kSaNamAM rahe che; prathama jJAnanA nAzanI kSaNamAM dvitIya vRttine ulya na thAya to ukta AvaraNa-tiraskAranuM astitva nathI hotuM, tethI AvaraNa-tiraskAra prathamajJAnanA samaye ja siddha thayela hovA chatAM te upara batAvyuM tema (bIjI vRttithI tenuM paripAlana thatuM hevAthI) te dvitIya vRttithI janya che ane tenuM phaLa che. A ja vAta trIjI, ethI vagere vRttione paNa lAgu paDe che ane anAvaraNa athavA AvaraNa-tiraskAra temanuM sAdhya ke phala hovAthI e nirarthaka nathI. nyAyacandrikAkRtastvAhuH kenacijjJAnena kasyacidajJAnasya nAza eva / na tvAvarakANAmapyajJAnAntarANAM tirskaarH| tathA ca dhArAvAhikadvitIyAdivRttInAmapyekaikAjJAnanAzakatvena sAphalyam / na caivaM jJAnodaye'pyAvaraNasaMbhavAdviSayAnavabhAsaprasaGgaH / avasthArUpANyajJAnAni hi tattatkAlopalakSitasvarUpAvarakANi, jJAnAni ca yAvatsvakAlopalakSitaviSayAvarakojJAnanAzakAni / tathA ca kiJcijjJAnodaye tatkAlInaviSayAvarakAjJAnasya nAzAt vidyamAnAnAmajJAnAntarANAmanyakAlInaviSayAvarakatvAcca na tatkAlInaviSayAvabhAse kAcidanupapattiH / For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 kArIrIphale vRSTAvAsannasamayasyevAjJAnaviSaye ghaTAdau tatkAlasyopalakSaNatayA viSayako TAvananupravezena sUkSmatatkAlabhedAviSayairdhArAvAhika dvitIyAdijJAnairajJAnAnAM nivRttAvapi na kAcidanupapattiriti / siddhAntalezasaGgrahaH jyAre nyAyaca drikAkAra kahe che ke keAI eka jJAnathI koi eka ajJAnane nAza ja thAya che, jyAre AvaraNa karanAra khIjA' ajJAnAnA paNa tiraskAra thate nathI. ane Ama dhArAvAhika mIjI (trIjI) vagere vRttie paNa eka eka ajJAnanA nAza karanArI hAIne temanu sAphalya che (arthAt te ya nathI). (ahI) evI zakA thAya ke Ama jJAnane udaya thavA chatAM paNa AvaraNanA saMbhava hAvAthI viSayanA aprakAzane prasaMga thaze (--viSaya prakAzita nahI thaI zake). paNa evA prasaMga nahIM thAya kAraNa ke avasthArUpa ajJAneA te te kALathI upalakSita svarUpanuM AvaraNa karanArAM hoya che ane jJAno potAnI avasthitine jeTaleA kALa hAya tenAthI upalakSita viSayanuM AvaraNa karanAra ajJAnanAM nAzaka hAya che. ane Ama kAika jJAnano udaya thatAM te kALanA viSayanu` AvaraNu karanAra ajJAnanA nAza thavAthI ane vidyamAna khIjA ajJAnA anya kALanA viSayanu AvaraNa karanArAM hAvAthI te kALanA viSayanA avabhAsamAM koi anupapatti nathI (arthAt te kALanA viSayanA prakAza thai zakaze). jema kArIrI (iSTi)nA phlarUpa vRSTimAM Asana samaya upalakSaNa hevAthI tenA lakATimAM praveza nathI, tema ajJAnanA ghaTAdi viSayanI bAkhatamAM tete kALa upalakSaNa hovAthI viSayakeTimAM tenA praveza nathI. tethI sUkSma te te kALanA bheda jainA viSaya nathI evAM dhArAvAhika khIjA, (trIjA) vagere jJAnAthI ajJAnAnI nivRtti thAya teA paNa temAM kAI anupapatti nathI. - vivaSNu : je zaMkA karavAmAM AvI ke jJAnamAtra ajJAnanuM nivata"ka nathI hatuM kAraNu ke dhArAvAhika bIjuM trIjuM vagere jJAna ajJAnanI nivRtti nathI karatu N, -- ahI te zaMkAnA judI rIte parihAra karyAM che. nyAyayadrikAkAranA mate koI eka jJAna koI eka ajJAnane nAza ja kare che, anya AvaraNa karanAra ajJAnane tiraskAra nahIM. evI coMkA sabhave ke bIjA ajJAnane tiraskAra na thayA hoya te eka jJAna thayuM hAya te| paNa tenAthI atiraskRta rahelAM bIjA ajJAneA hoya tenAthI viSaya AvRta rahe ane viSayane avabhAsa na thAya. paNu A zaMkA barAbara nathI. prathama jJAnanA udya thAya tyAre eka ja ajJAna viSayanuM AvaraNa kare che; bIjA ajJAnA tyAre viSayanuM AvaraNa kare che ema te svIkAyu`` ja nathI. tethI temanA tiraskAranI apekSA nathI, Ama dhArAvAhika bIjI trIjI vagere vRttie eka eka ajJAnane! nAza karI zake che tethI temanuM prayAjana nathI ema nahI' kahI zakAya. A vaktavyane Azaya samajyA vinA koIne zaMkA thAya ke Ama prathama jJAnathI AvaraNu karanAra anya ajJAnAne tiraskAra na thatA heAya te viSaya aprakAzita ja rahevA For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 153 joI e, tenuM jJAna saMbhave ja nahi. A za MkAnuM samAdhAna e che ke jeTalAM avasthArUpa ajJAneA che te badhAM mUla ajJAnanI jema viSayAvacchinna caitanyanuM sadA AvaraNu karanArAM nathI kAraNa ke tenI jarUra nathI. paNa koI anAna koI kALa daramyAna viyAvacchinna caitanyanu AvaraNa kare che ane keAI ajJAna anya kALamAM tenuM AvaraNu kare che e prakAre kAlavizeSathI upalakSita viSayacaitanyanuM AvaraNu karanArAM hoya che. ane nAnA paNa pAtapeAtAnA udyanA kALamAM potapotAnA viSayanuM AvaraNa karanAra ajJAnanAM nAzaka bane che. tethI eka jJAnanA DhALamAM anya anAnA AvaraNa karanArAM na hovAthI viSayane avabhAsa thaI zake che. te ajJAnathI ahIM zaMkA sabhave che ke te te kALavazeSathI viziSTa ja viSayanu AvaraNu thAya che. Ama kALavizeSo viSayanAM vizeSaNu hoI temane paNa AvaraNIya evA viSayanI koTimAM ja praveza AvA joIe, arthAt temane paNu viSayATimAM gaNavA joIe. tene khale temane upalakSaNurUpa kema mAnyA che? AnA uttara e che ke jo ema hoya tA dhArAvAhika jJAnasthaLamAM AvaraNu karanAra tarIke rahela ajJAAnI niva`ka bIjI, trIjI vagere vRttine paNa te te DhALavizeSathI viziSTa viSayavALI mAnavI paDaze, kAraNa ke 'te kAlathI viziSTa viSaya'nuM AvaraNa karanAra ajJAnanA nAza 'te kAlathI viziSTa viSaya'nuM jJAna ja karI zake (ajJAna ane jJAna tenA samAna viSaya hoya te ja ajJAnanI nivRtti thAya). pazu e saMbhavaze nahi. kAraNa ke te te sUkSma kSaNabheda (kAlavizeSa) pratyakSa nathI. tethI temanAthI viziSTa viSayanuM jJAna paNa na thaI zake. mATe kAlavizeSane upalakSaNurUpa ja mAnavAmAM AvyA che. A vAta samajAvavA kArIrI nAmanI daSTinuM dRSTAnta ApyuM che. kArIrI iSTinA phaLarUpa je dRSTi che tene samAptinA uttarakSaNamAM ja mAnavI joIe. anya kALamAM nahIM, kAraNa te kALamAM sukAtA anAjane jivADavAmAM anya kALanI sRSTinA upayoga nathI. ahIM Asana (najIkanA) samayanA dRSTinA vizeSa tarIke la koTimAM praveza svIkAravAmAM AvatA nathI kAraNu ke iSTi vinA paNa samayavizeSa to saMbhave ja che. paNa anya samayanI vyAvRtti karavAne mATe samayavizeSane upalakSaNa tarIke mAnavAmAM Ave che; te ja rIte ahIM paNa te te kAlavizeSane upalakSaNa mAnavAmAM AvyA che ane vizeSaNu mAnIne AvaraNIya koTimAM praveza mAnyA nathI. kecittu prathamajJAnanivartyamevAjJAnaM svarUpAvarakam / dvitIyAdijJAnanivartyAni tu dezakAlAdivizeSaNAntara viziSTaviSayANi / ata eva sattAnizcayarUpe ajJAnanivartake caitradarzane sakRjjAte ' caitraM na jAnAmi' ti svarUpAvaraNaM nAnubhUyate kiM tu 'idAnIM sa kutreti na jAnAmi' ityAdirUpeNa viziSTAvaraNameva / vismaraNazAlinaH kvacit sakRd dRSTe'pi na jAnAmi iti svarUpAvaraNaM dRzyate cet, tatra tathA'stu / anyatra sakRd dRSTe viziSTaviSayANyevAjJAnAni jJAnAni ca / 4 si-20 For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 siddhAntalezasaGgrahaH na caivaM sati dhArAvAhika dvitIyAdijJAnAnAmajJAnanivartakatvaM na syAt, sthUlakAlaviziSTAjJAnasya prathamajJAnenaiva nivRtteH pUrvApara jJAnavyAvRttasUkSmakAlaviziSTAjJAnasya tadaviSayairdvitIyAdijJAnairnivRttyayogAditi vAcyam / dhAravahanasthale prathamotpannAyA eva vRttestAvatkAlAvasthAyitvasaMbhavena vRttibhedAnabhyupagamAt / tadabhyupagame'pi bahukAlAvasthAyipaJcaSavRttirUpatvasambhavena parasparavyAvRttasthUlakAlAdivizeSaNabhedaviSayatvopapatteH / pratikSaNodyadanekavRttisantAna rUpatvAbhyupagame'pi dvitIyAdivRttInAmadhigatArthamAtra viSayatayA zrAmANyAbhAvenAvaraNAnivartakatve'pyahAnezca / na hi viSayAbAdhamAtraM prAmANyam, prAgavagatAna vagatayoH parvata tadvRttipAvakayoranumitiviSayayorabAdhasyAvizeSeNa ubhayatrApyanumiteH prAmANyaprasaGgAt / na ceSTApattiH / ' vahnAvanumitiH pramANam' itivat ' parvate'pyanumitiH pramANam' iti vyavahArAdarzanAt / vivaraNe sAkSisiddhasyAjJAnasyAbhAvavyAvRttipratyAyanArthAnumAnAdiviSayatvespi pramANAvedyatvoktezca / tasmAt dvitIyAdivRttInAM prAmANyAbhAvAt upaasnaadivRttiin| mivAjJAnA nivartakatve'pi na hAni:, vRttInAmeva tannivartakatvAbhyupagamAt / pramANa * jayAre keTalAka kahe che ke prathama jJAnathI nivRtta thatrA ceAgya ajJAna ja svarUpanu AvaraNa karanAruM che, jyAre bIjA (trIjA) vagere jJAneAthI nivRtta thAya che te deza kAla Adi anya vizeSaNeAthI viziSTa (vastu) viSayaka (ajJAnA) che. ethI ja ajJAnane dUra karanAra sattAnA nizcayarUpa caitra-darzana eka vAra utpanna thAya te caitrane huM jANute nathI' ema svarUpanA AvaraNanA anubhava thatA nathI, paNa 8 atyAre e kAM che e huM jANatA nathI' ityAdi rUpe viziSTa AvaraNanA ja anubhava thAya che. zaMkA thAya che ke bhulakaNA (vismaraNazIla) mANusanI khAkhatamAM kAMka eka vAra joyA chatAM paNa 'huM jANate nathI'ema svarUpAvaraNa jovAmAM Ave che. Ane uttara e che ke tyAM bhale tema hA. (paNa) anyatra eka vAra joyelI vastunI khAkhatamAM (bIjAM) ajJAneA ane jJAnA viziSTa viSayaka ja che. 1 zaMkA thAya che ke Ama hoya te dhArAvAhika khIjuM ( trIju) vagere jJAna ajJAnanuM niyaMtraka nahIM haiAya kAraNa ke sthUla kAlathI viziSTa viSayanA ajJAnanI prathama jJAnatho ja nivRtti thAya che tethI pUrvApara jJAnathI vyAvRtta je sUkSma kAla che tenAthI viziSTa viSayanA ajJAnanI (A sUkSma kAlathI viziSTa) viSaya jenA nathI tevA zrInA (trI) vagere jJAnathI nivRtti thardha zamze nahi. For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda (uttara) AvI zaMkA karavI nahi, kAraNa ke dhArAvAhika sthaLamAM prathama utpanna thayelI ja vRtti teTale kALa TakI zake che tethI vRttibheda (judI judI vRttio ) mAnavAmAM nathI AvatuM. te (vRttibheda) mAnavAmAM Ave te paNa dhArAvAhika jJAnane baha kAla sudhI TakI zake tevI pAMca-cha vRttirUpa hovAno saMbhava hovAthI paraspara vyAvRtta (ekabIjAthI bhinna) sthUla kAla vagere vizeSaNabheda (judAM judAM vizeSaNa) temanA viSaya hoI zake che. ane dhArAne pratyeka kSaNe utpanna thatI aneka vRtti onA santAna (pravAha) rUpa mAnIe to paNa bIjI (trIjI) vagere vRttio jJAta vastune ja viSaya karanArI hevAthI (jJAta vastu je temane viSaya hovAthI) temanAmAM prAmANyane abhAva che tethI te AvaraNa dUra karanAra na hoya te paNa hAni nathI (pramANa ajJAnane dUra kare che e niyamano bhaMga thato nathI) mATe upayukta zaMkA barobara nathI. viSayane bAdha na thAya e (ja jJAnanuM) prAmANya evuM nathI, kAraNa ke (evuM hoya to anumitijJAnanI) pahelAM jJAta e parvata ane jJAta nahIM e tenA para agni je anumitinA viSaya che temane samAna rIte abAdha hevAthI ane sthaLe (5vata ane vahni bannene viSe) anumitinA prAmANyano prasaMga thaze (banenI bAbatamAM anumitinuM prAmANya mAnavuM paDaze). ane A ISTApati nathI kAraNa ke "agnine viSe anumiti pramANa che enI jema parvatanI bAbatamAM paNa anumiti pramANa che" ema vyavahAra jovAmAM AvatuM nathI (AvuM kaI bolatuM nathI). ane vivaraNamAM sAkSisiddha ajJAna tenI) abhAvavyAvRttinuM jJAna karAvavAne mATe thatAM anumAna Adino viSaya hovA chatAM paNa tene pramANuthI adya kahyuM che tethI siddha thAya che ke anadhigatAtha viSayaka jJAna hoya te ja pramANa che, jJAtaviSayaka nahIM). tethI bIjI (trIjI) vagere vRttionuM prAmANya na hovAthI upAsanA vRttionI jema e ajJAnanI nivataMka na hoya te paNa hAni nathI, kAraNa ke pramANu rUpa vRttione ja tenI (ajJAnanI) nivaka mAnavAmAM AvI che. vivaraNa: dhArAvAhI jJAnasthaLe dvitIya vagere vRttio AvaraNane abhibhava nahIM kare evI zaMkAne trIjI rIte uttara Ape che-pahelA jJAnathI svarUpanuM AvaraNa karanAra ajJAna dUra thAya jyAre bIjuM trIju vagere jJAna (dhArAvAhI jJAnanI antagata jJAnarUpa vRttio) deza, kAla vagere anya vizeSaNathI viziSTa te vastuviSayaka hoya che, ane te vizeSaNathI viziSTa vastu aMgenA ajJAnane te dUra kare che tethI koI muzkelI nathI. sAmAnya rIte AvuM hoya che. kayAreka evuM bane che ke kaI bhulakaNuM mANasanI bAbatamAM dvitIyAdi jJAnathI dUra thatuM ajJAna paNa svarUpAvaraka ajJAna ja hoya che. eka vAra joyelI vastune (dA.ta. caitra) viSe thatuM bIju trIju vagere jJAna viziSTa-viSayaka (dA.ta. caitra atyAre ahIM che, atyAre vAta kare che, vagere) hoya che ema mAnavAmAM Ave che tethI For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 siddhAntalezasaGgraha koI doSa nathI; dareka vRttitAna koI ne koI vizeSaNaviziSTaviSayaka ajJAnanI nivRtti karI zake che. zakA : dhArAvAhI jJAnanI bAbatamAM jJAnanA ajJAnanivakatva viSe vyabhicAra na thAya te mATe jJAnene viziSTaviSayaka mAnavAmAM Ave che. te tyAM jJAne ghaTikA, ardhaghaTikA AdirUpa sthUla kAlathI viziSTa ghaTAdiviSayaka che ema vivakSita che ke kSaNAtmaka sUkSma kAlathI viziSTa ghaTAdiviSayaka che ema vivakSita che? e vikalpone dhyAnamAM rAkhIne zaMkA karI che ke banne daSTie dhArAvAhI jJAna sthaLe dvitIyAdi vRttiomAM vyabhicAra (ajJAnAnivakava) tema ja rahe che. dvitIyAdi jJAna ane temanAthI nivRtta thanArAM ajJAne usargathI (sAmAnya niyamathI) viziSTa viSayaka heya te sthUlakAlaviziSTaviSayaka prathama jJAnathI ja sthUlakAlaviziSTaviSayaka ajJAnanI nivRtti thaI jAya che. dhArAvAhI zAna sthaLamAM zAne kSaNa TakanArAM heya che tethI pUrvAparajJAnakAlathI vyAvRtta je kSaNAtmaka sUkSma kAle che temanAthI viziSTa viSayanuM AvaraNa karanAra je ajJAna che tenuM samakAlaviziSTaviSayaka nahIM evAM jJAnathI nivRtti thaI zake nahi kAraNa ke ajJAna e jJAnanuM samAviSayakatva hoya to ja ajJAnanI zAnathI nivRtti thAya. uttara : A zaMkAne uttara alaga alaga rIte Ape che. jyAM koI eka vastu (dA. ta. devanI mUrti)ne viSe lAMbA samaya sudhI avicchinna skuraNa thAya che tyAM eka ja vRtti hoya che kAraNa ke vRttibheda (alaga alaga vRtti) mAnavA mATe pramANu nathI, siddhAntamAM vRttine kSaNika (eka kSaNa mATe TakanArI mAnavAmAM nathI AvatI. koI zaMkA karI zake ke tyAM eka ja vRtti hoya to dhArAvAhI tarIke tenI prasiddhi che teno virodha thAya. ane evuM hoya te dhyAna ane samAdhine paNa upara kahyA pramANe ekavRttirUpa mAnavAM paDe ane tema heya te dhyAna ane samAdhinuM pratyaya-satAna (jJAnapravAha) rU5 tarIke pratipAdana karanAra bhASya vagerene virodha AvI paDe. A zaMkAnA uttaramAM kahyuM che ke A niraMtara jJAnane anekavRttirUpa mAnIe te paNa muzkelI nahIM rahe. dhArAmAM lAMbA kALa sudhI TakatI pAMca-cha vRttio heya te paNa ditIyAdi vRtti ajJAnanI nivataka nahIM bane e doSa nahIM rahe kAraNa ke eka bIjAthI vyAvRtta sthULa kAlAdi judAM judAM vizeSaNathI viziSTa viSayaka jJAne te ja viSayavALAM ajJAnane dUra karI zakaze. dhArAvAhika vRttione nyAyamatamAM mAne che tema kSaNika (eka kSaNa mATe TakanArI) mAnIne paNa A vyabhicAra (dvitIyAdi jhAne ajJAnanivataka nathI e--)ne parihAra thaI zake che. pahelI vRtti ja anadhigatArthaviSayaka (ajJAta vastunuM jJApana karanArI heI) amArUpa che jyAre dvitIyAdi vRtti jJAta vastunuM jJAna heI smRtinI jema pramAM nathI. tethI e AvaraNanuM nivatana na kare to paNa jJAna ajJAnanivataka che e niyama bhaMga thato nathI. pramAM hovA mATe jJAnane viSaya abAdhita rahe e pUratuM nathI; jJAnane viSaya abAdhita ane pUrvamAM anadhigata hoya to ja e amArUpa jJAna hoI zake. agni ane parvata bane anumitijJAnanA viSaya che paNa pahelAM ajJAta evA agninI bAbatamAM ja e pramA che, pahelAM jJAta evA parvatanI bAbatamAM nahi. je jJAta vastunuM jJAna paNa pramA hoya ne parvatanA anumitirUpa jJAnane paNa prakArUpa mAnavuM For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 157 paDe. naiyAyika dalIla kare ke A ISTApati che te tenA uttaramAM kahyuM che ke prAmANya ane aprAmAyanI vyavasthA vyavahArAnusArI mAnavI joIe. ApaNe "agnine viSe anumiti pramANa che ema kahIe chIe, parvatane viSe paNa anumiti pramANa che' ema koI kahetuM nathI. tethI anadhigatArthaviSayaka abAdhita jJAna te ja pramA ema mAnavuM joIe. ane Ama hoya te dhArAvAhI jJAnamAM dvitIyAdi jJAnanuM prAmANya nathI. anadhigatava ke ajJAtatvane pramAnA lakSaNamAM samAveza hovo joIe tene mATe bIje hetu appayyadIkSita rajU kare che. vivaraNamAM ajJAnane pramANuthI adya kahyuM che. jo ke anumAnAdinA viSaya tarIke svIkAryuM che (pramANu=pramiti; anumAnaanumiti). "ajJoSa" e anubhavarUpa sAkSIthI ajJAnanuM svarUpa jJAta hevAthI, ajJAnaviSayaka anumiti vagerenuM ajJAna svarUpa viSaya hoya tyAre temAM ajJAtatvaghaTita pramAtva nathI ema mAnIne ajJAnane pramANuvedya kahyuM che. sAkSI pote paNa pramANa ja che tethI ahIM sAkSIthI atirikta pramANuthI avedya ema ja vivakSita che. sAkSI nitya che tethI pramAkaraNa (pramAnA sAdhanavizeSa)thI janya nahIM hovAne kAraNe bIjAM dazanane mAnya IzvarajJAnanI jema sAkSI pramA ke apramAnI keDhimAM AvatuM nathI ane tethI sAkSI pramANa na hoIne ajJAna pramANAvadya che ema kahyuM che evuM tAtpaya che. zaMkA thAya ke ajJAna sAkSipratyakSa siddha heya te tenI bAbatamAM anumAnAdi zA mATe rajU karavAmAM Ave che. tene uttara ApatAM kahyuM che keTalAka ajJAnane jJAnAbhAvarUpa mAne che tenI vyAvRttinI khAtarI karAvavA mATe anumAnAdi rajU karavAmAM Ave che. "adamag?' e anubhavathI siddha ajJAna bhAvarUpa che ema kevalAdvaita vedAMtI (siddha tI) mAne che jyAre vaizeSika vagere mAne che ke te jJAnanA prAgabhAvarUpa che tethI anumAnAdithI ema siddha karavAmAM Ave che ke te jJAnAbhAvathI bhinna che. mATe ajJAna jJAna heIne pramANagha nathI tema chatAM A prayojananI siddhi mATe (ajJAnane jJAnAbhAvathI bhinna batAvavAne mATe) anumAnAdinI upayogitA che jo ke ajJAnanI siddhine mATe e pramANurUpa nathI. tethI anapiMgatAthaviSayaka jJAna te ja pramA ema siddha thAya che. dhArAvAhI jJAnamAM dvitIyAdi jJAna adhigatAthaviSayaka hAI pramAM nathI tethI ajJAnanuM nivatana na kare ethI siddhAntamAM kAI hAni thatI nathI. upAsanArUpa vRtti jJAnarUpa na hovAne kAraNe temanA viSaya aMge ajJAna dUra karatI nathI. upAsanArUpa vRtti jJAna nathI kAraNa ke jJAnanAM mAnya karaNethI te utpanna thatI nathI (-manane jJAnakaraNa mAnavAmAM AvatuM nathI). upAsanA puruSakRtisAya heIne gamanAdinI jema kriyArUpa che tethI te upAsyanA svarUpanA ajJAnanI nivataka nathI. te ja rIte icchA, deSa Adi vRttio paNa pitAnA viSaya aMge ajJAnane dUra karanArI nathI kAraNa ke jJAnarUpa nathI. jyAre dvitIyAdi vRttio smRtinI jema jJAnarUpa hovA chatAM paNa temanAmAM pramAtvane abhAva hevAthI (anadhigatArthaviSayaka na hatAM adhigatArthaviSayaka hevAne kAraNe-) temane ajJAnanivataka mAnavAmAM nathI AvatI. jJAnamAtra ajJAnanivataka che e niyama svIkAravAmAM nathI Avate paNa pramANurUpa vRttio ja ajJAnanivataka mAnavAmAM Ave che. For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laThThAtAzA nanu nAyamapi niyamaH, parokSavRteranirgamenAjJAnAnivartakatvAda iti cet, atra kecidAhuH-dvividhaM viSayAvarakamajJAnam / ekaM viSayAzritaM rajjvAdivizepopAdAnabhUtaM kAryakalpyam / anyat puruSAzritam idamahaM na jAnAmi' ityanubhUyamAnam / puruSAzritasya viSayasaMbhinna vizeSopAdAnavAsambhavena, viSayAzritasya 'idamahaM na jAnAmi' iti sAkSirUpaprakAzasaMsargAyogena dvividhasyApyAvazyakatvAt / evaM ca parokSasthale vRttenirgamanAbhAvAd dUrasthavRkSe AptavAkyAt parimANavizeSAvagame'pi tadviparItaparimANavikSepadarzanAcca viSayagatAjJAnAnivRttAvapi puruSagatAjJAnanivRttirastyeva / ' zAstrArtha na jAnAmi' ityanubhUtAjJAnasya tadupadezAnantaraM nivRttyanubhavAt / ata eva 'anumeyAdau suSuptivyAvRttiH' iti vivaraNasya tadviSayAjJAnanivRttirartha ityuktaM tattvadIpane iti / koI zaMkA kare ke A paNa niyama nathI ke pratyeka pramA ajJAnanivataka che, kAraNa ke pakSavRttine nigama thatuM na hovAthI te ajJAnanivataka nathI. A bAbatamAM keTalAka kahe che ke viSayAvaraka ajJAna be prakAranuM hoya che. eka viSayAzrita, rajaju Adina vizepa (sarpAdirUpa vivarta)nuM upAdAnakAraNabhUta ane kArya dvArA kalpI zakAya tevuM; bIjuM puruSAzrita "huM A jANato nathI" ema anubhavAtuM. puruSAzrita (ajJAna) viSayanI sAthe saMbhina (tAdAbhya pAmelA) vikSepanuM upAdAna hoya e saMbhavatuM nathI tethI, ane viSayAzrita (ajJAna)ne "huM A jANato nathI" e sAkSirUpa prakAza sAthe saMsarga saMbhavato nathI tethI bane prakAranA ajJAnanI AvazyakatA che. ane Ama parokSa sthaLamAM vRttinuM nirgamana nIkaLIne bahAra javuM) na hovAthI, ane dUra dezamAMnA vRkSane viSe Apta (ziSTa, vizvAsapAtranA vAkyathI parimANavizeSanuM jJAna thatuM hovA chatAM tenAthI viparIta parimANurUpa vikSepanuM darzana thatuM hovAthI viSayagata ajJAnanI nivRtti na thavA chatAM, puruSagata ajJAnanI nivRtti thAya che ja; kAraNa ke "huM zAstrano artha jANa nathI" ema anubhUta ajJAnanI te (zAstra)nA upadeza pachI thatI nivRttine anubhava thAya che. ethI ja (arthAt parokSa jJAna ajJAnanivataka hovAthI jo "manA suputi cAvRttiH' e vivaraNane atha tadviSayaka (anumeyAdi viSayaka) ajJAnanI nivRtti" che ema tavadIpanamAM kahyuM che. For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricacheda vivaraNa: pratyakSa pramANurUpa vRtti viSayanI pAse jaIne tenA saMbaMdhamAM Ave che tethI ajJAnanI nivRtti thaI zake paNa parokSavRttinuM A rIte pakSasthaLamAM nigamana zakya nathI tethI tenAthI ajJAnanI nivRtti nahIM thAya evI zaMkA thAya. tenA uttaramAM kahyuM che ke parokSa prama paNa ajJAnanivartaka che. ajJAna dvividha che-(1) rajaju Adi viSayanuM AvaraNa karIne sarpAdi vikSepa (viva)nuM upAdAnAkAraNa che, ane vikSepakAyanI upapatti batAvavAne mATe jenI kalpanA karavAmAM Ave che te viSayAzrita ajJAna (je anubhavasiddha nathI); (2) bIju vidhyAvaraajJAna puruSAzrita che ane tene anubhava thAya che-"huM A jANatA nathI". zaMkA thAya ke eka ja ajJAnathI sapadivikSepa ane huM jANato nathI' e anubhavanI siddhi thatI hoya te ajJAnanuM vaividhya mAnavAnI zI jarUra. AnuM samAdhAna karatAM kahyuM che ke puruSAzrita ajJAna viSaya (arthAta raju vagere adhiSThAna)nI sAthe saMbhinna seLabheLa thaI gayela, tAdAtma pAmela) je sapadi vikSepa thAya che tenuM upAdAna kAraNa banI zake nahi. bIjI bAjue viSayAzrita ajJAna "huM jANato nathI' e AkArane sAkSirUpa prakAza che tenI sAthe saMbaMdhita hoI zake nahi. tethI dividha ajJAna mAnavuM joIe. Ama dividha ajJAna mAnatAM parokSa sthaLamAM vRttinuM nirgamana na thavAthI dUra dezamAM rahelA vRkSanI bAbatamAM AptanA vacanathI tenA cokkasa parimANa (UMcAI vagere)nuM jJAna thAya che to paNa tenAthI viparIta (apa) parimANarUpa vikSepa jovAmAM Ave che tethI spaSTa che ke viSayagata ajJAnanI nivRtti na thaI hovA chatAM puruSagata ajJAnanI nivRtti thaI ja che. parokSa jJAnathI viSayagata ajJAnanI nivRtti thatI nathI tene mATe be kAraNa darzAvyA che-(1) vRttinA nigamanane abhAva-viSayacaitanya (viSayAvacchinna caitanya) sAthe saMbaMdhamAM AvelI vRtti ja viSayacetanyagata ajJAnanI nivRtti karI zake tethI vRttinuM nigamana na hoya te A ajJAna dUra na thaI zake. tethI viSayagata ajJAna viparIta parimANane vikSepa kare che ane vRkSa moTuM hovA chatAM nAnuM dekhAya che. tema chatAM AptavAkyarUpa parokSapramANathI puruSagata ajJAnanI nivRtti te thAya che ja. zAstrArthanA ajJAnane anubhava hoya che. paNa zAstrArthanA upadeza pachI zAstrArthanA ajJAnanI nivRttine anubhava thAya che. zAstrArtha dvividha che-dhamarUpa ane brahmarUpa. dhamarU5 zAstrArthanI bAbatamAM upadezajanya jJAna parokSa ja che, te kayAreya aparokSa hatuM nathI kAraNa ke dharmane sAkSAtkAra thaI zakato nathI. Ama tyAM viSayagata ajJAnanI nivRttine prasaMga ja nathI tethI puruSagata ajJAnanI ja nivRtti thAya che ema kahevuM joIe, anyathA tenI nivRttinA anubhavane virodha thAya. brahmarUpa zAstrArthanI bAbatamAM upadezajanya jJAna parokSa che. teTalA mAtrathI viSayAvaraka mUla ajJAna je viSayagata che te dUra thatuM nathI, kAraNa ke tema thatuM hoya te mananAdi vyartha banI jAya, tethI upadezajanya jJAnathI puruSagata ajJAna ja dUra thAya che ema kahevuM joIe, anyathA tyAM paNa tenI nivRttinA anubhavano virodha thAya. parokSa jJAna ajJAnanuM nivataka banI zake che e bAbatamAM vivaraNAdinI saMmati che ema kahyuM che. ukta anubhavanA baLe ja, anumeyAdinI bAbatamAM ajJAnanI nivRtti thAya che ema "guNezAyI yunivRttiH' e vivaraNavAthane artha samajAvatAM tattvadIpanamAM kahyuM che-tyAM suSuptine artha ajJAna ane vyAvRttine atha nivRtti karyo che ("taviyAjJAnanitirtha',-tadiSayamAM "tata ' e pada "anumeyAdine mATe prayojyuM che). Ama spaSTa For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 siddhAntalezasaGgrahaH ke anameyAdinI bAbatamAM puruSagata ajJAnanI nivRtti anumiti Adi pakSajJAnathI thAya che ema artha karyo che kAraNa ke anumeyAdinI bAbatamAM viSayagata ajJAnanI nivRtti parAkSa jJAnathI thatI nathI ema AgaLa kahevAnuM che. AthI joI zakAya che ke pramAmAtra ajJAnanivataka che-viSayagata ajJAnanI nivRtti kare ke puruSagata ajJAnanI nivRtti, paNa ajJAnanI nivRtti te pramAjhAna kare ja che. anye tu-nayanapaTalavat puruSAzritamevAjJAnaM viSayAvaraNam / na tadatirekeNa viSayagatAjJAne pramANamasti / na ca puruSAzritasya viSayagatavikSepapariNAmitvaM na saMbhavati / tatsambhave kA dUrasthavRkSaparimANe parokSajJAnAdajJAnanivRttau viparItaparimANavikSepo na sambhavatIti vAcyam / vAcaspatimate sarvasya prapaJcasya jIvAzritAjJAnaviSayIkRtabrahma vivartatvena tadvacchuktirajatAdeH purussaashritaajnyaanvissyiikRtbrhmvivrttvoppteH| parokSavRttyA ekAvasthAnivRttAvapi avasthAntareNa vipriitprimaannvikssepopptteshcetyaahuH| jyAre bIjA kahe che ke nayanamAM rahela paTala(kAcAdiSa)nI jema, puruSAzrita ja ajJAna viSayanuM AvaraNa karanAra che tenAthI atirikta viSayagata ajJAnanI bAbatamAM (ajJAna mAnavA mATe-) pramANa nathI. ane evI zaMkA karavI nahi ke puruSAzrita (ajJAna) viSayagata vikSepa tarIke pariNAmI saMbhavI zake nahi (viSayagata vikSepanuM upAdAna kAraNa banI zake nahi). athavA tene saMbhava hoya te dUra dezamAMnA vRkSanA pakimANanI bAbatamAM parAkSa jJAnathI ajJAnanI nivRtti thatAM viparIta parimANarUpa vikSepa saMbhave nahi". (AvI zaMkA karavI nahikAraNa ke vAcaspatinA matamAM sarva prapaMca jIvAzrita ajJAnane viSaya banelA brahmane vivata heIne tenI jema zurijatAdi puruSAzita ajJAnane viSaya banelA brahmano vivata hoya e upapanna che (saMbhave che). ane pakSavRttithI eka avasthAnI nivRtti thAya te paNa (puruSAzrita ajJAnanI) bIjI avasthAthI viparIta parimANurUpa vikSepanI upapatti che. vivaraNa : ajJAnane dvividha na mAnIe te paNa pramAmAtra ajJAnanI nivataka che' e niyamano bhaMga thato nathI ema kahenAra mata rajU karyo che. puruSagata ajJAnathI anya evuM viSayagata ajJAna mAnavAmAM Ave te e viSayanA AvaraNa mATe mAnavAmAM Ave che ke zuktirajatAdi vikSepanI upapatti mATe ? viSayanA AvaraNa mATe mAnavAnI jarUra nathI, kAraNa ke jenAranI AMkhamAMnA kAcAdi deSanI jema puruSagata ajJAna viSayanuM AvaraNa karI zake. zaktirajatAdi vikSepanI upapatti mATe paNa viSayagata ajJAna mAnavuM yogya nathI kAraNa ke tene mATe koI pramANa nathI ane viSayagata ajJAnanA abhAvamAM paNa ahIM batAvyA pramANe vikSepanI utpatti saMbhave che. For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda koIne zaMkA thAya ke viSayagata ajJAna mAnavA mATe pramANa che kAraNa ke puruSagata ajJAna zakti AdithI avacichanna caitanyamAM heI zake nahi, puruSagata ajJAna viSayagata vikSeparUpe pariNamI zake nahi. ane jo e saMbhava hoya te paNa puruSagata ajJAnanI AptapadezathI nivRtti thaI gaI che ane viSayagata ajJAna mAnavAmAM AvatuM nathI tethI dUra dezamAM rahelA vRkSane viSe viparIta parimANurUpa vikSepa saMbhave nahi. A zaMkAne uttara ApatAM kahyuM che ke vAcaspatinA matamAM sarva prapaMcane jIvAzrita ajJAnanA viSaya banelA brahmane vivata' mAnavAmAM Ave che tema purapAzrita ajJAnanA viSayakRta prahmanA vivata tarIke zuktiratAdinI upapatti che. zaktiratAdi vikSepa ajJAnane pariNAma che e pakSamAM ajJAna viSayAvacchinnagata che ema mAnavuM paDe. paNa tene ajJAnane pariNAma na mAnanAra pakSamAM ajJAnane viSayAvacchinnacaitanyagata mAnavuM jarUrI nathI. dA. nitakamAM brahmapada che te zutyAdithI avacchinna caitanyarUpa brahmanA arthamAM che, pUNaSAnA arthamAM nahi, kAraNa ke avachinna rautanyane ja zuktirajatAdinuM adhiSThAna mAnavAmAM Ave che. viparIta parimANurUpa vikSepa saMbhavaze nahi e dvitIya doSane parihAra karatAM kahe che ke pakSajJAna thayuM hovA chatAM viparIta parimANanI utpattine anubhava thAya che. A be anubhavo anusAra puruSAzrita ja ajJAna je viSayanuM AvaraNa kare che tene ja ekadeza parAkSa jJAnathI nivRtta thAya che, jyAre bIjo eka deza anuvRtta rahe che ema kalpanA karavAmAM Ave che; paNuM kividha ajJAnane svIkAra thato nathI kAraNa ke temAM gaurava-doSa che. vyAkhyAkAra kRNAnaMda kahe che ke vastutaH te pakSa jJAna ajJAnanuM nivartaka che e matamAM paNa pratibaMdharahita ja parAkSazAna ajJAnanuM nivataka che ema mAnavuM joIe. ane ahIM dUravAdi doSathI pratibaddha hovAne kAraNe AptavAkayathI janya hovA chatAM paNa e parokSajJAna puruSagata ajJAnanuM nivataka banatuM nathI ema ja bhramane dhyAnamAM rAkhIne mAnavuM joIe. tethI viparIta parimANanI utpatti aMgenI anupattinI zaMkAne koI avakAza nathI, kAraNa ke A pariNAma pAmanAra puruSagata ajJAna anivRtta ja che. ahIM zaMkA thAya ke AvuM je hoya te Aptapadeza pachI dUra dezamAM rahela vRkSagata parimANuvizeSanuM jJAna mane nathI' evo anubhava tha joIe (5NuM thatuM nathI). A zaMkA barAbara nathI kAraNa ke ajJAna hovA chatAM sattA-nizcayarUpa parokSajJAna te anubhavamAM pratibaMdhaka banI zake che. ane pramAmAtra anAnanivataka che e niyamano pratibaha parokSapramAnI bAbatanAM bhaMga thAya che evI zaMkA karavI nahi kAraNa ke apratibaddha pramA ajJAnanivartaka che ema ja upapanna ane abhipreta che. __ apare tu-zuktirajatAdipariNAmopapattyAjasyAd viSayAvaguNThanapaTavadviSayagatamevAjJAnaM tadAvaraNam / na ca tathA sati ajJAnasya sAkSyasaMsargeNa tataH prakAzAnupapattiH, parokSavRttinivartyatvAsambhavazca doSa iti vAcyam / avasthArUpAjJAnasya sAkSyasaMsarge'pi tatsaMsRSTamUlAjhAnasyaiva 'zuktimahaM na jAnAmi' iti prakAzopapatteH / zuktyAderapi mUlAjJAnaviSayacaitanyAbhinnatayA tadviSayatvAnubhavAvirodhAt / si-21 For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH vivaraNAdiSu mUlgajJAnasAdhanaprasaGge eva 'idamahaM na jAnAmi' iti pratyakSapramANopadarzanAcca 'ahamajJaH' iti sAmAnyato'jJAnAnubhava eva mahAjJAnaviSayaH / 'zuktimahaM na jAnAmi' ityAdiviSayavizeSAliGgitAjJAnAnubhavastvavasthA'jJAnaviSaya iti vizeSAbhyupagame'pyavasthA'vasthAvatorabhedena mUlAjJAnasya sAkSisaMsargAdA sAkSiviSayacaitanyayoH vAstavaikyAdA viSayagatasyApyavasthA'jJAnasya sAkSiviSayatvopapatteH / parokSajJAnasyAjJAnAnivartakatve'pi tatastannivRttyanubhavasya sattAnizcayarUpaparokSavRttiprativandhakaprayuktAnanubhavanibandhanabhrAntitvopapatteH aparokSajJAnasyaivAjJAnanivartakatvaniyamAbhyupagamAdityAhuH / jyAre bIjA kahe che ke zuktiratAdi pariNamanI upapattinuM sAmaMjasya thAya te mATe (ema mAnavuM joIe ke) viSayane DhAMkatAM kapaDAnI jema viSayagata ja ajJAna tenuM AvaraNa che. ane evI zaMkA karavI nahi ke Ama hoya te A jJAnane sAkSI sAthe saMsaga (saMbaMdha) na hovAthI tethI (sAkSIthI) (ajJAna) prakAza nahI saMbha ane pakSavRttithI (ajJAnanI) nivRttine saMbhava nahI rahe e uSa che. (AvI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke avasthArUpa ajJAnane sAkSI sAthe saMsaga na hoya te paNa tenI sAthe saMskRSTa mUla ajJAnane ja hu zuktine jANato nathI ema prakAza saMbhave che. zakti vagere paNa mala ajJAnanA viSayIbhUta caitanyathI abhinna hovAthI temane tenA viSaya tarIke anubhava thAya te temAM virodha nathI. ane vivaraNa vageremAM mUla ajJAnanA sAdhana prasaMge ja "A huM jANute nathI' ema pratyakSa pramANane raju karyuM hovAthI huM ajJa chuM" e sAmAnyataH ajJAnano anubhava e ja mUlAjJAnaviSayaka che (-mATe mUla ajJAnane prakAza tenAthI saMbhave che). "huM zuktine jANa nathI' ityAdi viSayavizeSathI AliMgita (yukta) ajJAnano anubhava te avasthArUpa ajJAnaviSayaka che ema bhedane svIkAra karavAmAM Ave to paNa avasthA ane avasthAvAnane abheda hovAthI mUla ajJAnane sAkSI sAthe saMsaga hevAthI athavA akSi-caitanya ane viSayacaitanyanuM vAstavamAM aikaya hevAthI avasthA-ajJAna viSayagata hoya te paNa sAkSIne viSaya bane e upapanna che. parokSajJAna ajJAnanuM nivaka na hovA chatAM tenAthI tenI nivRttine anubhava thAya che te sattane nizcaya karanArI vRttirUpa pratibaMdhakane lIdhe (ajJAna) anubhava thata nathI tene kAraNe thatI brAti tarIke upapanna che (brAnti tarIke nivRttino anubhava samajAvI zakAya che, saMbhave che), kAraNa ke apakSa jJAna ja ajJAnanuM nivartaka che e niyama svIkAravAmAM Avye che. For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paracacheda vivaraNa : atyAra sudhI apratibaddha pramAmAtra ajJAnanivataka che e niyamane anusarIne tene bhaMga na thAya te mATe parokSapramarUpa jJAnane paNa ajJAnanA nivartaka tarIke ghaTAvyuM. have evA matanI rajUAta karI che je anusAra uparyukta niyama nathI; paNa apratibaddha aparokSajJAna ja ajJAnanuM nivaka che tethI parokSajJAnanI bAbatamAM niyamanA bhaMganI zaMkAne sthAna nathI. viSayagata ajJAna ja tenuM AvaraNa kare che. lokamAM ghaTAda mATI vagerenA pariNAma tarIke jANItAM che; tenI jema zuktiratAdi paNa pariNAmarUpa siddha thAya che ane yatipUrvaka vicAra karatAM ajJAna ja temanuM pariNAmI, arthAta upAdAnakAraNa siddha thAya che. zuti vagere prAtibhAsika rajatAdinAM upAdAnakAraNa hoI zake nahi. ane viSayAvacchinnata gata ajJAna rajatAdi vikSepa (vivata)nuM pariNamI ke upAdAnakAraNa bane emAM jevuM sAmaMjasya che (badhuM yuktiyukta ane baMdhabesatuM che) tevuM puruSAzrita ajJAnane tenuM upAdAnakAraNa mAnavAmAM nathI. A upapattinuM sAmaMjasya dhyAnamAM rAkhIne viSayagata ja avasthArUpa ajJAna mAnavuM joIe paNa tenAthI juduM bIju puruSagata avasthArUpa ajJAna mAnavAnI jarUra nathI kAraNa ke e vyartha heIne tene mAnavA mATe pramANu nathI. je ke puruSAzrita ajJAna paNa puruSane choDavA sivAya dIdha prabhAtyAyathI vRttidhArA bahAra nIkaLIne viSayAvachina caitanyanuM Azrita banIne rajatAdirUpe pariNAmI bane -temanuM upAdAna kAraNa bane) ema saMbhavI zake (-arthAta evI dalIla karI zakAya), te paNa A upapattimAM sAmaMjasya nathI kAraNa ke mUla ajJAnanI jema avasthA5 anAna paNa nikiya che tethI tene prabhALyAya lAgu pADI zakAya nahIM evA abhiprAyathI viSayagata ajJAnanA pariNamanI upapattinA sAmaMjasyanI dalIla ApI che. zaMkA thAya ke viSayAvaraka azAna viSayagata ja che ema mAnatAM be muzkelIo UbhI thaze-viSayagata ajJAnane sAkSI sAthe saMsaga nahIM rahe tevI sAkSIthI tene prakAza nahIM thAya (-A ajJAnate anubhava nahIM saMbhave), ane pakSajJAnavRtti bahAra nIkaLIne viSaya sudhI jatI nathI tethI pakSapramAthI viSayagata ajJAnanI nivRtti nahIM saMbhave. Ane uttara ApatAM kahyuM che ke "huM zuktine jANatA nathI' e anubhavane viSaya viSayagata avasthArUpa ajJAna nathI, paNa mUla ajJAna che. kAraNa ke e ja sAkSI sAthe saMskRSTa che. pharI zaMkA thAya ke mUla ajJAna te brahmaviSayaka che tethI tene zukti-viSayaka tarIke anubhava kevI rIte saMbhave che? athavA avasthArUpa ajJAnane zuktiviSayaka tarIke anubhava kevI rIte saMbhave kAraNa ke tene paNa viSaya zaktithI avacchinna caitanya ja che. je ema kahevAmAM Ave ke zuktinuM avasthArUpa ajJAnanA viSaya caitanya sAthe tAdAmya che tethI avasthArUpa ajJAnane zuktiviSayaka tarIke anubhava thAya to temAM koI virodha nathI, -te ame paNa eja uttara ApI zakIe. uparyukta zaMkAne dhyAnamAM rAkhIne je uttara Ape che tene bhAva e che ke jaDamAtrane mUla ajJAnanA viSaya caitanya para adhyAsa thayelA hovAthI zukti vagerenuM paNa tenI sAthe tAdAmyarUpa abhinnatva che, tethI zakatyAdiviSayaka tarIke mUla ajJAnane anubhava haioya temAM virodha nathI. - "huM zuktine jANatA nathI' e anubhava mUla-ajJAnaviSayaka che e bAbatamAM vivaraNAdinI saMmati che. For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH / - ahIM zaMkA thAya ke mUla ajJAnane siddha karavAnA saMdarbhamAM "mA" e je anubhava batAvyo che e ja mUla ajJAnane sAdhaka che jyAre Ane jANatA nathI" e anubhava te avasthA-ajJAna viSayaka ja che. ane Ama mAnatAM prakaraNa virodha thaze evI paNa zaMkA karI zakAya nahIM. zukti-rajatAdi prakAranA pariNAmonI upapati mATe avasthA-ajJAnanI paNa siddhi karavI jarUrI che. tethI mUla ajJAnanI siddhi mATenuM prakaraNa hovA chatAM avasthArUpa ajJAnanI siddhi batAvI hoya te e upapanna che. jema " na gAnAmi' " Ane jANatA nathI' e anubhava te te viSayathI avachina caitanyanA ajJAnaviSayaka che, tema "padamaza, taraMga na jJAnAmi' ('huM ajJa chuM, tatvane jANatA nathI) e anubhava mUlaajJAnaviSayaka che ema daSTAntanI rItathI mUla-ajJAnanA sAdhananA prastAvamAM paNa viSayavizeSathI AliMgita ajJAnane anubhava batAve che te upapanna che. tethI huM Ane jANa nathI', "huM zuktine jANato nathI' vagere anubhavone mUla-ajJAnaviSayaka mAnavA mATe koI pramANu nathI; ane te siddha karavA mATe A anubhavo avasthA-ajJAnaviSayaka che ema kahevuM jarUrI che. mATe e siddha thAya che. huM zuktine jANa nathI' e anubhava avasthAajJAnaviSayaka che'. tethI je ajJAna viSayagata ja hoya te tene sAkSI sAthe saMsarga nahIM hevAthI ajJAnane anubhava saMbhavaze nahi. * AvI zaMkAne ulekha karIne kahyuM che ke "maramazaH' e sAmAnyataH ajJAnane anubhava mUla-ajJAnaviSayaka che jyAre mithuM ja nAnAmi e viSayavizeSathI AliMgita ajJAnane anubhava avasthA-ajJAnaviSayaka che e bheda svIkArIe te paNa viSayagata ajJAna mAnavAmAM koI muzkelI nahIM rahe. avasthA (zuphatyAdi-ajJAna) ane avasthAvAna (mUla-ajJAna)ne abheda hovAthI, viSayagata ajJAna sAkSisaMskRSTa mUla ajJAnanI avasthA che mATe mUla ajJAnadvArA sAkSI sAthe tene saMsaga che. athavA sAkSicaitanya ane avasthArUpa ajJAnanA AzrayarUpa viSaya-caitanya vastutaH eka hovAthI sAkSIthI abhinna caitanyane Azrita hovAthI sAkSInI sAthe viSayagata ajJAnane saMsaga che. je dalIla karavAmAM AvI hatI ke viSayagata ajJAnanI nivRtti parokSavRttithI nahIM thaI zake kAraNa ke parokSaTatti bahAra jaI zakatI nathI, tethI pramAmAtra ajJAnanuM nivataka che e niyama nahIM saMbhave-e dalIla barAbara nathI kAraNa ke A matamAM pakSajJAnane ajJAnaniyata mAnavAmAM AvyuM nathI ane pramAmAtra anAnanivataka che e niyama svIkAravAmAM nathI AvyuM tethI tenA bhaMganI saMkAne avakAza nathI. te pachI huM zAstrArthane jANa nathI" e ajJAnane anubhava thAya che ane upadezanI pachI e ajJAnanI nittine anubhava thAya che te kevI rIte saMbhave ? eno khulAso e che ke pakSavRttithI ajJAnanI nivRtti thatI nathI; paNue pakSajJAnarUpa pratibaMdhaka kAraNane lIdhe ajJAnane anubhava thata nathI tene kAraNe evI brApti thAya che ke ajJAnanI nivRtti thaI che. zaMkA thAya ke ahI keI bAdhaka che nahi te. pachI A jAti che ema kevI rIte kalpI zakAya? Ane uttara che ke A zaMkA barAbara nathI. viSayagata ajJAnanI apekSAe puruSagata bIjAM ananta avasthA-ajJAna mAnavAmAM gArava doSa che e bAdhaka che ja. Ama apratibaddha apakSapramarUpa jJAna ja ajJAnanivataka che. For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda nanu nAyamapi niyamaH, avidyA'haGkArasukhaduHkhAditaddharmapratyakSasyAjJAnanivartakatvAnabhyupagamAd iti cet, na / avidyAdipratyakSasya sAkSirUpatvena vRttirUpAparokSajJAnasyAvaraNanivarta katvaniyamAnapAyAt // 13 // evI zaMkA thAya ke A paNa niyama nathI, kAraNa ke avivA, ahaMkAra, tenA (mA2nA) suma, humA gharbhAnu pratyakSa (jJAna) ajJAnaniyata che sema svIkAravAmAM nathI AvatuM. (AvI zaMkA thAya te) e barAbara nathI kAraNa ke avidyAdi pratyakSa sAkSirUpa che tethI vRttirUpa aparokSa jJAna AvaraNanuM nivastaka che se niyamane nathI. (13) vivaraNa : avidyA, ahaMkAra vagerenuM temanA sattAkAle temanuM astitva hoya tyAre) bhAna thAya ja che tethI temanuM AvaraNa mAnavAmAM nathI AvatuM ane temanuM pratyakSajJAna AvaraNane dUra kare che ema mAnI zakAya nahi. A zaMkAne parihAra karatAM kahyuM che ke avidyAdi pratyakSa sAkSirUpa che, vRttirUpa nahi, tethI aparokSa jJAna AvaraNunivataka che e niyamane lopa yA nathI. (13) have prazna thAya ke sukhAdi dharmavALo ahaMkAra sAkSipratyakSane viSaya che ema upara kahyuM che tethI mana e zabdathI vAcya chavanI apekSAe e sAkSI bhinna che ema nideza thaye. jyAre lekamAM sukhAdi dharmavALA ahaMkAra ja jIva tarIke prasiddha che. te je A jIvathI bhinna sAkSInI vAta karavAmAM Ave che tenuM astitva nathI kAraNa ke tenuM astitva mAnavA mATe pramANu nathI evI zaMkA thAya. tethI sAkSI viSe carcAne prAraMbha kare che. (14) atha ko'yaM sAkSI jIvotirekeNa vyavahi yate / / ___atroktaM kUTasthadIpe-dehadvayAdhiSThAnabhUtaM kUTasthacaitanyaM svAvacchedakasya dehadayasya sAkSAdIkSaNAnnivikAratvAcca sAkSItyucyate / loke'pi baudAsInyabodhAbhyAmeva sAkSitvaM prasiddham / yadyapi jIvasya vRttayaH santi dehadvayamAsikAH, tathApi sarvataH prasRtena svAvacchinnena kUTasthacaitanyena ISat sadA bhAsyameva dehadayaM jIvacaitanyasvarUpapratibimbaga dantaHkaraNAd vicchidya vicchidyodgacchadbhirvRttijJAnarbhAsyate / antarAlakAle tu saha vRttyabhAvaH kUThasthacaitanyenaiva bhAsyate / ata evAhaGkArAdInAM sarvadA prakAzasaMsargAt saMzayAdhagocaratvam / anyajJAnadhArAkAlInAhakArasya 'etAvantaM kAlamidamaha pazyannevAsam' ityanusandhAnaM ca / na ca kUTasthaprakAzite kathaM jIvasya vyavahArasmRtyAdikamiti zaGkyam / anyonyAdhyAsena jIvaikatvApattyA kUTasthasya jIvAntaraGgatvAt / na ca jIvacaitanyameva sAkSI bhavatu, kiM kUTastheneti vAcyam / laukikavaidika For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH vyavahArakartustasyodAsInadraStRtvAsambhavena 'sAthI cetA kevalo nirguNazca (tA. 612 ) zuti yuyuttarASillAyo "to gi svAdatyananananyo abhicAkazIti' (muNDaka. 3.1.1 ) iti karmaphalabhokturjIvAdudAsInaprakAzarUpasya sAkSiNaH pRthagAmnAnAcceti / (14) have prazna thAya ke A jIvathI bhinna sAkSIne vyavahAra karavAmAM Ave che te (vaLI) kaye.? A bAbatamAM kUTasthadIpamAM kahyuM che ke (sthUla ane sUkSma) be zarIranuM adhiSThAnabhUta kUTastha caitanya piotAnAM vicchedaka be zarIrenuM sAkSAt IkSaNa karatuM hovAthI ane nirvikAra hovAthI te "sAkSI' kahevAya che. lekamAM paNa dAsInya ane jJAna dvArA ja sAkSitva jANItuM che (je udAsIna ke taTastha hoya ane jJAnavALe heya te sAkSI kahevAya che). jo ke be zarIrane avabhAsa karanArI jIva (ahaMkArAtmaka antaHkaraNa)nI vRttio che te paNa sarvatra phelAyelA ane pitAthI (zarIraDhayathI) avachinna phUTastha rautanyathI sadA saheja bhAsatAM ja be zarIre jIvaaitanyarUpa pratibiMbathI yukta antaHkaraNathI chUTAM paDI paDIne nIkaLatI vanirapa jJAnathI bhAsita thAya che; jyAre vacagALAnA samayamAM te vRttinA abhAvenI sAthe phUTastha tanyathI ja bhAsita thAya che. tethI ja ahaMkArAdine sarvadA prakAza sAthe saMsarga hovAthI temane viSe saMzayAdi thatAM nathI, ane anya jJAnadhArAkAlika ahaMkAranuM "ATale samaya huM A jete ja rahyo hato ema anusaMdhAna (saMbhave) che. zaMkA thAya ke (ahaMkAra ane tenI vRttio, phUTastha (sAkSI thI ja prakAzita thatAM hoya te jIvanA vyavahAra ane smaraNAdi kevI rIte thAya che? (anubhava ekane thAya ane tenI vAta ane tenuM smaraNa bIje kare e saMbhave nahi). AvI zaMkA karavI nahi kAraNa ke anyanA (tAdAmyanA) adhyAsane lIdhe jIva sAthe kuTasthanuM ekatra thaI javAthI kuTastha jIvanuM ataraMga hoya che. ane evuM kahevuM nahIM ke ""chavacaitanya ja le sAkSI heya, kUTanuM (sAkSI tarIke) zuM kAma che?" (Ama kahevuM ayukta che, kAraNa ke laukika ane vaidika vyavahAra karanArA te (jIva)mAM audAsInya ane draSka vana saMbhava na hoya tethI "baddhA, kevala, niguNa te sAkSI (tA. 6.11) e zrutimAM kaheluM sAkSitva temAM saMbhave nahi, ane "te bemAMthI eka (arthAt jIva) svAdu pIpaLa (karmaphala) khAya che ane anya (kuTastha) nahIM khAte sAme joyA kare che" (prakAze che) (muMDaka 3.1.1) ema kRtimAM karmakalanA joktA jI thI udAsIna prakAzarUpa sAkSInuM judu pratipAdana che (tethI paNa jIva sAkSI he I na zake). vivaraNa : skUla ane sUkSma zarIranuM adhiSThAnabhUta phUTastha caitanya te ja sAkSI kAraNa ke pitAnA avacchedaka be zarIrane apakSa rIte jue che (temane draSTA che) ane kavavAdivikAra rahita che. zaMkA thAya ke draSTA hevuM eTale javAnI kriyAnA kartA hevuM ane For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama parida nirvikAra hovuM eTale kAtyAdi vikAra rahita hevuM. Ama draSTava ane nirvikAratvane paraspara virodha che to sAkSImAM A bane kevI rIte saMbhave ? Ane uttara e che ke "sAkSAta rahari jJAAnapANininI aSTAdhyAyInA (5.2.91) A sUtra pramANe daSTisvarUpa ja phUTasthamAM "sAkSina' zabdathI je jovAnI kriyAnuM katRtva pratIta thAya che te prakAzAtmaka sUryane mATe "ghAte prakAze che ema kahevAmAM Ave che paNa tenuM prakAzamtava upacAra mAtra che tema phUTastha sAkSInuM draSTa va-dazikriyAkatRtva e upacArathI che kAraNa ke e te dRSTisvarUpa ja che. ahI pharI zaMkA thAya ke sAkSInA lakSaNamAM te kevala beva (jJAtRtva) ne ulekha che te pachI ahIM nirvikAratvane prakSepa zA mATe karavAmAM Ave che. Ane khulAse karatAM kahyuM che ke lekamAM paNa koI be mANase vacce vivAda thayo hoya te temanA vivAdane pratyakSa jANakAra je hoya ane sAthe sAthe udAsIna hoya te ja sAkSI bane che. mATe nirvikAra, udAsIna ke taTastha hevuM e Avazyaka che. paNa mAtra udAsIna hevuM e sAkSI banavA mATe pUratuM nathI, kAraNa ke vivAdasthaLamAMnA khaMbhAdi paNa udAsIna che paNa te sAkSI hoI zake nahi. tethI "behatva' vizeSaNa paNuM Avazyaka che. zakA : pUla-sUkSmAtmaka zarIrathI avacichanna ane pitAnAM avachedaka be zarIrenuM avabhAsika caitanya te sAkSI ema je kahyuM te saMbhavatuM nathI kAraNa ke AvA caitanya mATe kaI pramANu nathI. ane tenA abhAvamAM be zarIrane avAsa nahIM thAya ema paNa mAnI na zakAya kAraNa ke prakAzAtmaka antaHkaraNavRttiothI te zarIre avabhAsita thaI zakaze. uttara : jIvanI (-ahIM jIva' pada "ahaMkArAtmaka antaHkaraNanA arthamAM praryuM che-) vRttio che, paNa nitya cetanya na mAne te jaDa ahaMkArathI alaga kAI jIva hoya nahi ane tenI vRttio anta:karaNanA pariNAmarUpa ja ya ema "Ama paMca'...(bRhadda 1.5.3; maitrAyaNI, 6.30) ityAdi zrutithI siddha thAya che. tethI chavanI arthAta ahaMkArAtmaka anta:karaNanI vRttio dIpa vagerenI jema prakAzAtmaka hoya to paNa jaDa hovAthI te skUla ane sUkSma zarIrane avabhAsa na karI zake. paNa svaprakAza nitya naitanya mAnavAmAM Ave te tenA (maitanya)nA pratibiMbathI yukta e vRttio pUla-sUkSma zarIranA anubhavarUpa saMbhave. mATe tevuM naitanya mAnavuM ja joIe. vaLI vRttionA anarAlakALamAM be vRttionI vaccenA samayamAM ) A be zarIranuM saheja arthAta aspaSTa bhAna hoya che. jyAre A be zarIra viSayaka vRttionuM astitva hoya tyAre huM kartA chuM,' 'huM skUla chuM' ityAdi rUpe spaSTa bhAna hoya che e anubhavathI siddha che. upara kahelA aspaSTa bhAnanI upapatine mATe vRttijJAnathI atirikta nitya sAkSirU5 cetanya mAnavuM joIe. ahIM chavaceta rUpa pratibiMbanI vAta karI che tethI antaHkaraNamAM (caitanyanuM) pratibiMba te jIva ane biMbacatanyarUpa kuTastha te sAkSI Ama chava ane sAkSIne bheda batAvyo che. jema agnithI tapelA lokhaMDanA TukaDAmAMthI nIkaLatA virakuliMga agnisahita ja nIkaLe che tema tanyanA pratibiMbathI yukta antaHkaraNamAMthI udbhavatI vRttio tenA pratibiMbathI yukta ja uddabhave. A vRttio dehAdinA anubhavarUpa saMbhave che ema sUcavavA antaHkaraNa pratibiMbayukta che ema kahyuM che. jAgrata avasthAmAM be dehanA sAkSI tanya mAtrathI aspaSTa rIte jAnane avasara batAvavA For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH mATe nithi vijhiva chUTI paDI paDIne ema kahyuM che. be vRttionA vacagALAmAM vRttionA abhAva (vaMsa) sAthe (-vRttionA abhAva arthAta vaMsa, vRttionI utpattio ane vRttionA bheda sAthe) pUla-sUkSma zarIrane phUTastha cautanyathI ja avabhAsa thAya che. kahevAne Azaya e che ke nitya caitanya mAnavAmAM na Ave te vRttionI utpatti, temane vinAza temane bheda vagere aparokSa rIte bhAsita na thAya kAraNa ke pitAnI utpatti ane potAno vinAza pitAthI ja grAhya bane e saMbhavatuM nathI. bIjI vRttiothI paNa e grAhya banI na zake ema AgaLa upara batAvavAmAM Avaze. tethI vRttinAzAdinA sAkSI tarIke nitya naitanyane svIkAra karavo joIe. vaLI nitya naitanyarUpa sAkSIne saddabhAva hovAthI ja ahaMkArAdine sarvadA tenI sAthe saMsarga che tethI temane viSe saMzayAdi thatAM nathI. ahaMkAra, prANu, zarIrAdi ane temanAM sukhaduHkhAdi dharmo ahaMkArAdinuM astitva heya te daramyAna saMzayAdinivRtti prakAranuM phala bhogavatAM hoya che. arthAta temane viSe kadI saMzayAdi thatAM nathI (-'huM chuM ke nahi,' 'huM javuM chuM ke nahi", "huM sukhI chuM ke nahiM" vagere saMzayAdi thatAM nathI-) e anubhavathI siddha che. ahaMkArAdine sadA prakAzane saMsarga na hoya te A saMbhave nahi. dhaTAdi prakAza sAthe saMsarga hoya te dizAmAM ja saMzayAdithI para jovAmAM Ave che. je jJAnane nitya nahIM paNa janya mAnavAmAM Ave te ahaMkArAdine sadA prakAzasaMsarga saMbha nahi kAraNa ke janya jJAna utpatti ane nAzavALAM che ane tethI kamika che ane sAmAnya bAhya vastune viSava banAve che. tethI ahaMkArAdi sadA saMzayAdithI mukta che e hakIkatane nirvAha karavA mATe sadA sAkSI rautanyarUpa prakAzane saMsaga mAnavo joIe. sAkSInA sabhAvane siddha karavA bIjI paNa dalIla ApI che. keI devanI mUti para lAMbA samaya sudhI dhyAna dharatAM hoIe tyAre e mUrtiviSayaka vRttinI dhArA cAlatI rahe che ane e vakhate ahamatha (ahaMkAra) ane tenI te vakhatanI vRttiono janya anubhava saMbhavato na hoIne tene saMskAra saMbhava nathI tethI pAchaLathI tenuM anusaMdhAna na thAya. mUrti viSayaka vRttijJAnanI dhArA cAlatI hoya tyAre ahaMkAraviSayaka ke tenI pratyeka vRttiviSayaka janya anubhava saMbhava nathI kAraNa ke anya anubhava thAya te dhArAne vicacheda thaI jAya, jyAre A vRttisaMtati te IcchAthI bhegI karelI sAmagrIne kAraNe che. tethI tene viccheda saMbhave nahi. paNa ApaNe joIe chIe ke ahaMkAra ane tenI vRttionuM anusaMdhAna thAya che (-"ATale vakhata huM Ane jete rahyo'-tethI anyajJAnadhArAkAlIna ahamaryAdinA sAkSI tarIke nitya anubhava mAnavo joIe. karI zaka saMbhave che ke sAkSi-rautanyathI jene anubhava karavAmAM AvyuM che te ahamartha ane tenI vRttionuM smaraNa--huM tene jete rahyo' ema smaraNa--jIvane kevI rIte saMbhave kAraNa ke ahamathamAMnA pratibiMbarUpa chavanI apekSAe biMbabhUta kuTastha maitanyAtmaka sAkSI bhinna che ane eke anubhavelI vastunuM smaraNa bIjAne thaI zake nahi. A zaMkAnuM samAdhAna karatAM kahyuM che ke pita ane pitAnI sAthe tAdAmya pAmelAe anubhavelI vastunI bAbatamAM pitAne smaraNa thAya che ema svIkAra karyo che tethI atiprasaMgane doSa nathI. AvuM hoya te devadatte vastu joI hoya tenuM smaraNa yajJadattane thAya For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricacheda e prasaMga thaze ema kahI zakAya nahIM. devadatta-yajJadAnuM paraspara tAdAmya nathI, jyAre ahIM te tAdAmyanA adhyAsane kAraNe jIva ane phUTasthanuM ekava thaI gayuM che ane phUTastha jIvanuM ataraMga che. jIva phUTasthamAM kalpita che ema agAu siddha karyuM che. zake ? Ama hoya te paNa sava zarIramAM sAkSI eka hovAne kAraNe devadatta-sAkSIthI anubhavAyelA devadattanA ahaMkArAdine viSe yajJadattAdine paNa anusaMdhAna thavuM joIe, kAraNuM ke yAdarAdi paNa devadattanA sAkSI para ja adhyasta hevAthI tenI sAthe temanA ekatvanI Apatti che, temane tenI sAthe eka banI gayelA mAnavA joIe. uttara : A vAta barAbara nathI. avadaka be zarIre (darekanI bAbatamAM judAM judAM che tene lIdhe te te jIvanI sAthe tAdAmya pAmelA sAkSIne bheda svIkAravAmAM Avyo che. avacchedakanA bhedathI sAkSInA bhedanuM jJApana karavA mATe ja "patAnA avachedaka evuM vizeSaNa pahelAM ja lagADayuM che. zaMkA : java ane kUTastha nAmanAM be caitanya bhale heya. te paNa jIva ja sAkSI zA mATe na hoya? kuTasthane sAkSI zA mATe mAnavuM paDe? (ahIM kUTasthanA astitva aMge zaMkA. nathI paNa tenA sAkSIpaNA aMge zaMkA che). uttara : lekamAM udAsIna ja sAkSI tarIke jANIto che. te pramANe ane zruti anusAra phUTastha ja sAkSI heI zake, jIva nahIM. "sAkSI netA jevo niLayA (tA. 6.11) evuM zrutivacana che. cetA=beThA, kevala artA, udAsIna; nirguNa arthAta vizeSika Adi mAne che tema jJAnAdi guNavALo AtmA nahi. thI anya matonA khaMThanane saMgraha che-te sakriya nathI, madhyamaparimANavALA nathI, vagere. zrutithI jIva ane kuTasthanA bhedanuM samarthana maLe che. eka karmaphalane bhega kare che jyAre bIje buddhi AdinA sAkSI tarIke prakAze che. kuTastha bhogavate nathI ema kahyuM che tethI tenA kartavane paNa niSedha thAya che. Ama "nahIM bhogavate prakAze che" e vacanathI udAsIna heIne baddhA che arthAta sAkSI che ema pratipAdita thayuM che nATakadIpe'pi nRtyazAlAsthadIpadRSTAntena sAkSI jIvAdvivicya raMta | tathA di nRtyazAlAsthito dIpaH prabhu sabhyAMzca nartakIm / dIpayedavizeSeNa tadabhAve'pi dIpyate // [nATakadIpa, 11] tathA cidAbhAsaviziSTAhakArarUpaM jIvaM viSayabhogasAkalyavaikalyAbhimAnaprayuktaharSaviSAdavattvAt nRtyAbhimAniprabhutulyam, tatparisaravartitve'pi tadrAhityAt sabhyapuruSatulyAn viSayAn, nAnAvidhavikAravartitvAmartakA si-22 For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 tulyAM dhiyaM ca dIpayan suSuptyAdAvahaGkArAdyabhAve'pi dIpyamAnaH cidaabhaasvishisstt| haGkArarUpajIvabhrama / ghiSThAnakUTasthacaitanyAtmA sAkSIti / evaM jIvAdvivecito'yaM sAkSI brahmakoTirapi, kiM tu aspRSTajIvezvaravibhAgaM caitanyamityuktaM kUTasthadIpe || tattvapradIpikAyAmapi mAyAzabalite saguNe paramezvare 'keva lo nirguNaH' iti vizeSaNAnupapatteH sarvapratyagbhUtaM vizuddhaM brahma jIvAbhedena sAkSIti pratipadyata ityuditam / siddhAntalezasamahaH nATakakrIpamAM paNa nRtyazALAmAM rahelA dIpanA dRSTAntathI sAkSIne jIvathI judo karIne matAnyeA che (sAkSI ane jIvaneA bheda khatAnyeA che). jema ke, nRtyazALAmAM raheleA dvIpa svAmI, sabhyA ane natakIne eka sarakhI rIte prakAzita kare che ane temanA abhAvamAM paNa prakAze che (nATakadIpa 11). tema cidAbhAsathI viziSTa ahaMkArarUpa jIvane viSayabhAganI samagratA ke asamagratAnA abhimAnathI harSoM ke viSAda thAya che tethI te nRtyAbhimAnI svAmI tulya che; tenI badhI bAjunA gherAvAmAM (parisaramAM) rahetA hAvA chatAM te (heva -viSAda) vinAnA hAvAthI viSayeA sabhya puruSa tulya che; nAnAvidha vikAra pAmatI hAvAthI buddhi natAkI tulya che; temane (jIva, viSaya, buddhine) prakAzita karatA, suSupti vageremAM ahaMkArAdine abhAva hoya tyAre paNa prakAzatA, cidAbhAsaviziSTa ahaMkArarUpa jIvanA zramanuM adhiSThAnabhUta kUTastha caitanyasvarUpa te sAkSI che. " Ama jIvathI judo pADavAmAM AvelA A sAkSI brahmakoTi(izvarakoTi)nA paNa nathI paNa jIva ane IzvaraneA vibhAga jene sparzI nathI evuM caitanya che ema kuTasthadIpamAM kahyuM che. tattvapradIpikAmAM paNa kahyuM che ke mAyAzakhalita saguNa paramezvaranI khAkhatamAM kevaLa, niguNu' e vizeSaNeAnI upapatti nathI tethI sattu pratyadbhUta (antara svarUpabhUta) vizuddha brahma jIvathI abhedane lIdhe sAkSI tarIke jJAta thAya che.x vivaraNa : phUTasthadIpa mAM sAkSInuM nirUpaNa che tema anyatra paNa che ane tyAM dRSTAnta dvArA samajUtI ApI che. nAkadIpamAM nRtyazALAmAM rahelA dIpanu dRSTAnta ApyuM che, tyAM prabhu, svAmI heAya che je dRya pratye abhimAna rAkhe che (ahaMtA, mamatA rAkhe che). tenI cAre taraphanA gherAvAmAM sabhya hoya che ane alaga bhAvAnA abhinaya karatI nakI x jue na ca ' sAkSI cetA kSetro nirgunazra'kRti vAcanIzvaravavAvAmanaH sAnnive na pramANamiti yuktam; mAyAviziSTarUpe tasmin kevalo nirguNa iti vizeSaNAnupapatteH / tasmAtsarvapratyagbhUtaM vizuddhaM brahmAtra jIvAbhedena sAkSIti pratipAdyate / - tattvapradIpikA, pR. 589. For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paribeTa hoya che. dIpa sarakhI rIte badhAMne prakAzita kare che. te vRddhi pAmIne prabhune prakAzita kare, madhyamAvasthA prApta karIne sabhyone ane tenAthI nikRSTa avasthA prApta karIne nartakIne temanA padanA tAratamyAnusAra vRddhi Adi vikAre pAmIne prakAzita kare evuM nathI banatuM paNa eka rUpathI ja rahIne savane prakAzita kare che. prabhu, sabhya vagere na hoya to paNa dIpa potAnI meLe prakAzyA kare che. tema prastuta carcAmAM ahaMkAra prabhu che, viSaya sabhyo che, buddhi ke mati nartakI che. (rUpaka AgaLa laMbAvavuM hoya te indriya tAla vagere dhAraNa karanArA che, ane sAkSI dIpa che ema dRSTAnta-dAntibhAva samajavAnuM che. jema nRtyazALAnI pate badhI vyavasthA karI che ane A badhuM pitAnuM che ema mAnIne nRtyanI saphaLatA ke khAmIothI mAlika sukhI ke duHkhI thAya che tevuM jIvanuM che. viSayabheganI samagratA ke khAmIne viSe abhimAna rAkhate chava sukhI ke duHkhI thAya che. jema sabhyo prabhunI AsapAsanA gherAvAmAM goThavAyelA hoya che tema rUpAdi viSaya jIvanA parisaramAM hoya che, tethI viSaya sabhya tulya che. sabhya nRtyanA prayojaka nathI tethI tenI utkRSTatA ke khAmIthI sukhI ke duHkhI thatA nathI tevuM ja viSayenuM che. buddhine alaga alaga vikAre ke avasthAntare pAmatI nartakI sAthe sarakhAvI zakAya. uddadhRta zlekamAM "va che tene artha evo karI zakAya ke jema tAla vagere dhAraNa karanArA puruSe nartakIne anukULa rahe che tema Indri buddhine anakala rahe che. jIvAdine avabhAsika sAkSI dIpatavya che. kuTasthadIpamAM chava-bramanA adhiSThAnabhUta phUTasthatanyane chavAdinuM avabhAsika kahyuM che ane nATakadIpamAM cidAbhAsaviziSTa ahaMkArane jIva kapIne tenuM avabhAsa, caitanya te sAkSI ema kahyuM che. tethI tyAM je kuTanI vAta karI che te ja ahIM sAkSI tarIke jJAta thAya che, kAraNa ke antaHkaraNamAMnA pratibiMbarUpa jIvanuM adhiSThAna hevuM ane tene avabhAsita karavuM vagerene samAna nirdeza che. te ja rIte nATakadIpamAM paNa nRtyazALAmAM rahelA dIpanA daSTAntathI sAkSIne jIvathI judo pADIne batAvyo che. sAkSI jema jIva koTine nathI (kAraNa ke jIva udAsIna nathI hetA) tema Izvara koTine paNuM nathI kAraNa ke Izvara nagatanI sRSTi, niyamana vagere vyApAra kare che tethI udAsIna nathI ane Izvara parAkSa hAIve avanI pati buddhi AdinA sAkSI tarIke te nitya apakSa sAkSI nathI. brahmakeTi' zabda mULamAM po che temAM brahma pada IzvaranA arthamAM che, udAsIna zaitanyanA arthamAM nahIM. sAkSI chevatva, Izvaratva; jagarUpatya dharmothI rahita kevala (udAsIna), ziva (zuddha), svayaM prakAza paramAtmA che. iti zaivapurANe kUTasthaH pravivecitaH / jIvezatvAdihi kevala svaprabhaH shivH|| (paJcadazI, kUTasthadIpa, 59) cisukhanI tavapradIpikAmAM paNa IzvarasvAdi dhamarahita cidAtmAnuM ja sAkSI tarIke pratipAdana che. antaHkaraNamAM paDelA citanA pratibiMbarUpa sarva jIvone pratyagAtmA arthAta temanuM adhiSThAna hoIne Antara svarUpabhUta, vizuddha, jIva--Izvaratva-jagadarUpatya rahita brahma te te jIvanuM adhiSThAna heIne te te jIva sAthe tAdAtmaya pAmeluM che ane tethI jIvathI abhinna ane pratyeka zarIramAM juduM lAge che ane te sAkSI tarIke jJAta thAya che. For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 siddhAntalezasaMGgrahaH kautu eko devaH sarvabhUteSu gUDhaH sarvavyApI sarvabhUtAntarAtmA / karmAdhyakSaH sarvabhUtAdhivAsaH sAkSI cetA kevalo nirguNazca // [ zvetA. 612] iti devatvAdizruteH paramezvarasyaiva rUpabhedaH kazvijjIvapravRttinivRttyoranumantA svayamudAsInaH sAkSI nAma / sa ca kAraNakhAdidharmAnAspadatvAd aparokSo jIvagatamajJAnAdyavabhAsayaMzca jIvasyAntaraGgaH / suSuptyAdau ca kAryakAraNoparame jIvagatAjJAnamAtrasya vyavjakaH prAjJazabditaH / ' tadyathA priyayA striyA sampariSvakto na bAhyaM kiJcana veda taramevamevAyaM puruSaH prAjJenAtmanA sampariSvakto na bAhyaM kiMcana veda nAntaram [havuM. 4.2.22] 'jJanAbhAnvAha utsarganyAti' [vuM. 4.rU.rU] iti zrutivAkyAbhyAM suSuptyutkrAntyavasthayorjIvabhedena pratipAditaH paramezvara iti suSuptyutkrAntyadhikaraNa(bra.sU.1.3.42, adhi.14) - nirNayo'pi sAkSipara ityupavarNitam / jyAre AsudImAM kahyuM che ke " eka deva che te sava' bhUtA (kAya, prANI)mAM gUDha che, sajyApI che, sava` bhUtAne antazatmA che, karmInA adhyakSa che, sarvAMbhUtAnuM adhiSThAna che, sAkSI, meddhA, kevala, nirguNu che" ema daivatva Adi aMge zruti che tethI sAkSI paramezvaranA kAI rUvizeSa che, je jIvanI pravRtti ane nivRttinA anumantA (nirantaratApUrvaka eddhA) che ane pAte udAsIna che. ane te kAraNAdi dhamanuM raheThANu na heAvAthI (arthAt temAM kAraNutva vagere dhama nathI tethI) aparAkSa che ane jIvagata ajJAnAdine avabhAsita karatA hAI jIvanA antara`ga che. suSupti AdimAM kAya` ane kAraNanA upazama thatAM te jIvagata ajJAna mAtranA vyaMjaka che ane 'prAjJa' kahevAya che. " tethI jema priyA evI AthI AliMgita puruSa bahAranuM kazuM jANatA nathI, ane aMdaranuM kazuM jANatA nathI e ja rIte prAjJa AtmAthI Aligita (suSuptimAM upAdhinA layane kAraNe prAjJa arthAt paramAtmAnI sAthe ekabhAva pAmelA) A puruSa (jIva) mahAranu` ke aMdaranu` kazuM jANatA nathI ", prAjJathI adhiSThita utsarjana karatA (vedanAvazAt avAja karatA) (zarIranI bahAra) 'jAya che' e e zrutivAkayAthI 'suSupti ane utkrAntimAM jIvathI pRthak tarIke paramezvaranu pratipAdana karyu che'ema suSutyutkrAntyadhikaraNa (prasU. 1.3.42, adhikaraNa 14) nA niNya paNa sAkSiparaka che". vivaraNa : kaumudIkAranA mate jene sAkSI kahevAmAM Ave che, te paramezvaranA ja rUpavizeSa che: kAraNa ke sAkSInuM pratipAdana deva, sarvabhUtAntarAtmA vagere tarIke kayu" che ane For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 3 zruti-smRtimAM A dharma paramezvaranA ja dhama' tarIke prasiddha che. paramezvaranA ziva, viSNu tarIke prApta bhedane nirAsa karavA mATe kahyuM che ke te eka che. bibabhUta paramezvaranI mUrtibhedathI ziva, viSNu sattA che, paNa Izvarabheda to nathI ja. gItAmAM kahyuM che ke Izvara sava"bhUtAnA hRdayadezamAM rahelA che paNa yAgamAyAthI samAvrata hAIne sava"ne prakAza nathI, te prakAzamAna nathI. paramezvara alaga alaga adhikaraNamAM rahetA hovA chatAM te pramANe bhinna bhinna nathI ema jaNAvavA tene vyApI kaththo che. ane jIvabhinna paNa nathI e jaNuvavA tene savabhUta' tarAtmA kahyo che. brahmAthI mAMDI taNuMkhalA pa``ta sava* sadhAtamAM rahelA AtmA sajIvasvarUpa che. jIvAbhinna hoIne paNa te vayaM ma"nA kartA nathI paNu karmAdhyakSa che. jIve karelAM karmAMnA sAkSI che (ema ja a` karavA joIe). jIva-paramAtmAnA upAdhikRta bheda che tethI A dhama vyavasthA (darekanA potAnA viziSTa dharmAM) sabhave che. paramAtmA sava. bhUtAmAM rahe che ema kahyuM che paNa tenA atha eveA nathI ke bhUto tenAthI pRthak che, alaga astitva dharAve che. paramAtmA savabhUtAdhivAsa che--tenI upara bhUtA vase che tethI paramAtmA bhUtAnA adhivAsa che, emanuM adhiSThAna che, ane Aropita vastuonuM astitva adhiSThAnathI pRthak hAI zake nahi te anumantA che arthAt gairanta pUrvaka ehyA che. (' nAma ' pada zrutimAM A vAta prasiddha che ke sAkSI paramezvarane rUpavizeSa che ema batAve che). zakA : sAkSI jIvane aparAkSa che kAraNa ke ajJAna, antaHkaraNu AdinA anubhavarUpa mAnavAmAM AvyA che, jyAre Izvara teA nitya pakSa che. vaLI kAratva, sa tatva, sa.niyatRtva vagere jIvane aparAkSa hoI zake nahi tethI taddiziSTa biMbotanyarUpa Izvara paNu aparAkSa hAI zake nahi. uttara : nA, sAkSIne paramezvaranA pavizeSa kyo che tethI sAkSInu aparAkSatva upapanna che. sAkSI jIvane aparAkSa che ane antaraMga che kAraNa ke jIvagata ajJAna Adi (-AdithI anta:karaNu ane tenA dhama" sukha duHkhAdine saryAM che-)nuM avabhAsana kare che ane 'huM ana, sukhI, du:khI chu. vagere vyavahAraneA ( rvAhaka bane che. lAkamAM rAjA Adi vyavahAranA nirvAhakane rAjAnA antara Mga kahevAya che. suSupti Adi avasthAmAM antaHkaraNa ane tenI vRtti vagere zamI jAya che tyAre sAkSI jIvagata mUla ajJAnanuM avabhAsana kare che tethI tenA 'sAkSitva'nI bAbatamAM koI virAdha nathI. suSuptiviSayaka ane utkrAntiviSayaka zrutivASamAM 'prAjJa' zabdathI sAkSInuM ja pratipAdana karyuM" che ane prAnta zabda te paramezvara mATe prayeAjAya che te paNa batAve che ke sAkSI paramezvaranA rUpanizeSa che. priyAnA AliganamAM rahelA puruSane jema bahAra rastA para zu bane che ke aMdara dharamAM zuM kAma che tenuM kazuM jJAna nathI hatu tema puruSa (jIva) prAna (paramAtmA)thI saMpaScita thatAM arthAt suSuptimAM upAdhinA layane kAraNe paramAtmAnI sAthe ekIbhAva pAmatAM tene bahAranA jagatprapaMca ke Antara svapnaprapaMca kazAyanu jJAna rahetu nathI. utkrAntiviSayaka vAkyamAM kahyuM che ke prAttathI adhiSThita puruSa (jIva) vedanAvazAt zabda (avAja) karatA zarIranI bahAra nIkaLe che. A banne zruti vAkaSomAM jIvabhethI pratipAti prAna te paramezvara che evA niya bra. sU. 1.3 42mAM karavAmAM Avyo che. te paNa batAve che ke prAna = paramAtmA = sAkSI ema vedAntakaumudImAM pratipAdita kayu" che, For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH - ba. sa. 1.3.42 (suSupurajhAyomeMTena-suSupti ane utkrAMtimAM jIvathI bhinna IzvaranuM pratipAdana che tethI paramezvaranuM ja grahaNa karavuM joIe, saMsArI jIvanuM nahi)mAM pUrvapakSa evo che ke bRhadAraNyaka upa.nA chaThThA adhyAyamAM jIvane anuvAda karyo che (jIva aMge jANItI vAtanuM punaruccAraNa karyuM che), temAM Izvara viSe kazuM kahyuM nathI kAraNa ke thoDavuM vijJAnamaya: ItyAdi upakrama, upasaMhAra AdimAM jIvanuM ja pratipAdana che. siddhAntI kahe che ke A ayAya paramezvaranuM pratipAdana kare che kAraNa ke tayAM...vagere vagere vAkyomAM suSupti ane ukrAtimAM jIvathI bhinna paramezvaranuM tRtIyAnta prANa padathI pratipAdana che. sa vA us mAraga bAramA coDaze vijJAnamayaH (braha. 4.4.22) vagere vacane che te te lekasiddhane anavAda karIne tene IzvarathI abheda batAvavA mATe che. sarvezvara, bhatAdhipati vagere vizeSaNa che tethI ahIM udAsIna IzvararUpa sAkSInuM pratipAdana kevI rIte hoI zake evI zaMkA karavI nahi kAraNa ke AvAM vacane mAtra stutiparaka che; sarvezvara AdinA pratipAdanamAM temanuM tAtparya na hovAthI udAsIna IzvararUpa sAkSInI siddhi thAya che. Avo nirNaya suSutyutakAtyadhi. karaNamAM karyo che. tatvazuddhAvapi yathA 'idaM rajatam' iti bhramasthale vastutaH zuktikoTayantargato'pIdamaMzaH pratibhAsato rajatakoTiH, tathA brahmakoTireva sAkSI pratibhAsato jIvakoTiriti jIvasya sukhAdivyavahAre tasyopayoga ityuktvA'yameva pakSaH samarthitaH / tatvazuddhimAM paNa "jema "A rajata che' e bhramasthaLamAM "A" aMza (IdaaMza) vastutaH zaktikaTimAM antargata hovA chatAM paNa pratibhAsathI te rajata-keTi che, tema sAkSI brahmakeTi ja hoIne pratibhAsathI jIvakeTi che mATe jIvanA sukha AdinA vyavahAramAM tene upaga che"--ema kahIne A ja pakSanuM ja samarthana karyuM che. vivaraNa: kaumudIkAnA matanA samarthanamAM anya mata rajU karyo che. A rajata che' e bhrama zakti (chIpa)ne viSe thAya che tyAM "A " aMza rajatathI abhinna tarIke bhAse che te paNa rajatamAM tene samAveza na., kAraNa ke A rajata nathI evA bAdhakajJAnathI '; rajatanI jema tene bAdha thatuM nathI. tema zuktimAM ja samAveza che evuM paNa nathI kAraNa ke evuM hoya te zukti-aMzanI jema te ajJAta rahevo joIe. tethI jema 'A' aMza vastutaH zaktirUpa che, paNa pratibhAsathI te rajatathI abhinna che, tema sAkSI paNa vastusthiti pramANe IzvararUpathI abhinna che; ane "maTuM yuvakanubhavAmi' (huM sukhane anubhava karuM chuM') vagere pratibhAsa thAya che tethI kapita te te jIvane adhiSThAnarUpa sAkSI je sukhAdine anubhava karanAre che te te te jIvathI abhinna che; tethI jIvana sukhAdi vyavahAramAM A sAkSI ke je sakhAdino anabhava karanAra che ane jIvanI sAthe ekava pAmyo che teno upayoga che. sAkSIne vastutaH paNa avamAM antarbhAva hoya te te brahmakoTine che e uktine virodha thAya tethI tene IzvararUpathI abheda tattvazuddhikArane mAnya che ema samajAya che e bhAva che. For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 175 kecittu avidyopAdhiko jIva eva sAkSAd draSTutvAt sAkSI / loke'pi hyakartRtve sati draSTutvaM sAkSiAM prasiddham / taccAsaGgodAsInaprakAzarUpe jIva eva sAkSAt saMbhabati jIvasyAnta:karaNatAdAtmyApattyA kartRtvAdhAropabhAktve'pi svayamudAsInatvAt / 'eko devaH' iti mantrastu jIvabhAvAbhiprAyeNa sAkSitvapratipAdakaH / 'dvA suparNA' (muNDaka 3.1.1) pati patraka guNAthijarAkhyAna (tra.2.2 sUtra -gAya, rU) jIvezvarobhayaparaH, guhAdhikaraNabhASyodAhRtapaiGgirahasyabrAhmaNavyAkhyAtena prakAreNa jIvAntaHkaraNobhayaparo veti na kazcidvirodha ityaahuH| jyAre keTalAka kahe che ke avidyA jenI upAdhi che te jIva ja sAkSAt draSTA hovAthI sAkSI che. kAraNa ke lekamAM paNa e jANItuM che ke akartA hoIne draSTA hoya te sAkSI. ane e (lakSaNa) asaMga udAsIna, prakAzarUpa jIvamAM ja sAkSAt saMbhave che, kAraNa ke jIvanuM antaHkaraNa sAthe tAdAmya thavAthI tenA para katRtva vagerene Arepa thAya che te paNa te svayaM udAsIna che. 'eka deva." e maMtra te brahamAM chavabhAvanA abhiprAyathI (ja) sAkSitvanuM pratipAdana kare che. be pakSI .." e maMtra guhAdhikaraNa-nyAyathI jIva ane Izvara ubhayaparaka che. athavA guvAdhikaraNabhASyamAM udAhata paMgirahasyabrAhmaNamAM samajAvyA pramANe jIva ane antaHkaraNa e ubhayaparaka che tethI koI virodha nathI. vivaraNa : jIva ane sAkSIno bheda mAnanAra pakSo rajU karyA pachI have temane abheda mAnanAra be pakSa rajU kare che. jIva e ja sAkSI; sAkSI e Izvarane rUpabheda nathI. ekatA hoIne draSTA hevuM e je sAkSInuM lakSaNa lekamAM jANItuM che te avidyAmAM pratibiMbarU5 jIvamAM ja svataH saMbhave che ane A jIvamAM je sAkSIpaNuM saMbhavatuM hoya te tenAthI vyatirikta sAkSI mAnavAmAM gaurava doSa thaze. zaMkA thAya ke laukika ane vaidika vyavahAra karanAra chavamAM audAsInya asiddha che. tene uttara e che ke kartava Adi buddhi sAthenA tAdAthI prayukta che, svataH te jIva udAsIna mAnavAmAM Ave che. zakA : je Izvarane sAkSI na mAnIe te "gze teva:" e maMtra sAthe virodha thA. uttara : sAkSI chavane aparokSa che ema kahyuM che, jyAre Izvara udAsIna hoya te paNa aparokSa te na ja hoI zake, kAraNa ke biMbarUpa Izvarane jIvathI aupAdhika bheda che tethI jema eka jIvanI prati anya jIvanuM caitanya aparokSa che tema jIvane Izvarane apakSa sAkSAtkAra thaI zake nahi. tethI jo tevaH ityAdi sAkSInuM pratipAdana karanAra maMtra-bhAgane For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 . siddhAntalezasaGgrahaH tA . bhAva e che ke jIvabhAvApAnta brahma ja aparekSa hovAthI sAkSI che. tu ' zabda hetu batAve che ke sAkSIne IzvaranA rUpabheda mAne te temAM apareAkSatva saMbhave nahi, ema samajavu. za`kA : zra.su.nA guhAkiraNanA bhASyamAM zaMkarAcAye kahyu` che ke zuAMpratiro... (d 3.1) e ma`tra jIva ane Izvara ubhayaraka che. tema aaa yuvar... (mu`Daka 3. 1 1) e maMtra paNa jIva ane Izvara ubhayapara che. Ama haiM| suvarNA e mayaMtramAM toya; vizvaOM vAvrutti ('te emAMthI eka svAdiSTa phaLa khAya che") e vAya jIvaviSayaka che; ane 'nama:sanna yoDaminA zIti' ('khajo bheAga karyA vinA najara nAkhyA kare che') e vAkaya paramezvaraviSayaka che, tethI jIvane sAkSI mAnIe te IzvaranuM sAkSI tarIke pratipAdana karanAra A maMtranA bhAga sAthe virAdha thaze. RtaM pibantau sukRtasya loke guhAM praviSTau parame parAdhe / chAyAtapau brahmavido vadanti paJcAgnayoM ye ca triNAciketAH // ( kaTha. 3.1 ) dvA suparNA sayujA sakhAyA samAnaM vRkSaM pariSasvajAte / tayoranyaH pippalaM svAdvatti anaznannanyo abhicAkazIti // (muNDaka 3.1.1) uttara : maMtra jIva ane Izvara ubhayaparaka hAya tA paNa kAI virAdha nathI, kAraNa ke jo yaH e maMtranI jema DhA yuva+ e maMtra paNa jIvabhAvApanna paramAtmaparaDha mAnavAmAM Ave che. zaMkA : gRhAdhikaraNubhASyamAM paigirahasyazrAhmaNanuM udAharaNa ApyuM che. e brAhmaNa anusAra svAduM phaLa khAnAra te sattva (buddhi, antaHkaraNu) ane bhAga vinA jotA rahe che te kSetrana. jo A brAhmaNu ja maMtrane muddhi ane kSetrajJaparaka samajAvatuM hoya te zaMkarAcAye' tenA jIva-Izvaraparaka atha kevI rIte karyAM. uttara : temanuM kzana abhyupagamavAmAtra che tethI koI virodha nathI. ane Ama antaHkaraNapratibiMbita caitanya e ja jo saigibrAhmaNane mAnya kSetrajJa hoya to te 'amAn' ('bhAga nahIM karatA') e vAyamAM kahelA sAkSI thaze, avidyApratibiMbita caitanya nahi. ! zakA : A paristhitimAM avidyApratibikhita brahmasvabhAva jIva sAkSI che e pakSa paigibrAhmaNe jenA a`A niSNu'ya karyAM che te aa yuvanAM ityAdi maMtrabhAgathI viruddha thaze. uttara : paiDa gibrAhmaNane abhipreta kSetranA antaHkaraNamAM caitanyapratibibarUpa jIva nathI kAraNa ke te katRtvAdi svabhAvavALA hAIne mananam e vAkayamAM ukta sAkSitvane temAM saMbhava nathI. paraMtu asaMga, udAsa'na prakAzarUpa avidyApratibiMbarUpa jIva ja brAhmaNane abhipreta kSetrata che ane temAM anananu vAkaSamAM kaheluM sAkSitva saMbhave che ema samajAvyuM che. tethI avidyApratibiMbarUpa jIva sAkSI che e pakSamAM paiDu-girahasyamrAhmaNuAnusArI maMtranA thatA virAdha nathI; For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda anye tu -- satyaM jIva eva sAkSI na tu sarvagatenAvidyopahitena rUpeNa / puruSAntarAntaHkaraNAdInAmapi puruSAntaraM prati svAntaH karaNabhApakasAkSisaMsargAvizeSeNa pratyakSatvApatteH / na cAntaH karaNabhedena pramAtRbhedAttadanApattiH / sAkSibhAsye'ntaHkaraNAdau sarvatra sAkSyabhede sati pramAtRbhedasyAprayojakatvAt / tasmAdantaH karaNopadhAnena jIvaH sAkSI / tathA ca pratipuruSaM sAkSibhedAt puruSAntarAntaHkaraNAdeH puruSAntarasAkSya saMsargAdvA tadayogyatvAdvA aprakAza upapadyate / suSuptAvapi sUkSmarUpeNAntaHkaraNasadbhAvAt tadupahitaH sAkSI tadA'pyastyeva / na cAntaHkaraNopahitasya pramAtRtvena na tasya sAkSitvam, suSuptau pramAtra bhAve'pi sAkSisattvena tayorbhedazvAvazyaM vaktavya iti vAcyam / vizeSaNopAdhyorbhedasya siddhAntasammatatvenAntaHkaraNaviziSTaH pramAtA, tadupahitaH sAkSIti bhedopapatterityAhuH || 14 || jyAre bIjA kahe che : e sAcuM che ke jIva ja sAkSI che, paNa sarvAMgata, avidyAthI upahita rUpathI nahi; kAraNa ke (adyiopahita e sAkSI hoya teA) anya puruSane anya puruSAnAM anta:karaNa Adi pratyakSa ane kema ke potAnA antaHkaraNanA avabhAsaka sAkSInA sa Msaga samAna rIte (sava* antaHkaraNAdi sAthe) haze, ane anta:karaNanA bhedathI pramAtAneA bheda hAya tethI e Apatti nahIM thAya ema (kahevu') nahi; kAraNa ke sAkSIthI bhAsita thatA antaHkaraNAdinI khAkhatamAM sarvatra sAkSIne abheda hAya te pramAtAneA bheda aprayAjaka ane (-kazuM karI zake nahi). tethI antaHkaraNanA upadhAnane lIdhe (anta:karaNa upAdhi hAvAthI) jIva sAkSI che. ane Ama pratipuruSa sAkSIne bheda hAvAthI anya puruSAnA antaHkaraNAdine anya puruSAnA sAkSInI sAthe sAMsa na heAvAthI athavA tenI (puruSAntaranI ) prati te aceAgya hovAthI aprakAza rahe e upapanna che (-eka puruSanAM antaHkaraNAdi khIjAne pratyakSa ke prakAza nahIM bane). suSuptimAM paNa sukSmarUpathI antaHkaraNunuM astitva hAvAthI tenAthI upahita sAkSI tyAre paNa hAya che ja. koI zaMkA kare ke antaHkaraNathI upahita (avidyAmAM pratibiMbarUpa jIva) pramAtA heAvAthI te sAkSI nathI, ane suSuptimAM pramAtA na hovA chatAM sAkSInu astitva che tethI temanA (pramAtA ane sAkSIne) bheda avazya mAnavA paDaze. (paNa) A zakA kharAkhara nathI kAraNa ke vizeSaNa ane upAdhinA bheda siddhAntane mAnya hovAthI antaHkaraNathI viziSTa (jIva) te pramAtA ane tenAthI upahita te sAkSI e bheda upapanna thAya che, si-23 177 For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH vivaraNa : avidyAmAM caitanyanA pratibiMbarUpa jIvane ja sAkSI mAnIne temAM theDhI vizeSatA batAvavA mATe bIjo mata ahIM rajU karyAM che. e vAta sAcI che ke jIva e ja sAkSI che. vidyAne viSe cibi MbabhUta Izvara sAkSI nathI, kAraNa ke te aparAkSa hoI zake nahi. paNa A jIva avidyAthI upahitarUpe sAkSI nathI. sava*zarIrane mATe sAdhAraNa evI avidyA tenI upAdhi hAya ! devadattanA antaHkaraNanA avabhAsaka je sAkSI DrAya e sAkSInI sAthe jema devattanA anta:karaNanA sasaga` hoya tema yajJadattanA antaHkaraNu vagerene paNa samAna rIte sasa` hoya tethI devadattane jema peAtAnuM antaHkaraNa pratyakSa che tema yajJadattanuM anta:karaNa ane tenI vRttie paNa devadattane pratyakSa hAvAM joIe. sa`zarIre!mAM sAkSI eka hAvA chatAM pratyeka zarIramAM antaHkaraNa juduM hovAthI pramAtAne bheda raheze. tethI upara kahelI Apatti nahIM Ave evI dalIla barAbara nathI. devadattane tenuM antaHkaraNAdi pratyakSa hAya te temAM devadattanA sAkSInA saMsaga prayojaka che. ane Ama yajJadattanA antaHkaraNAdine paNa devadattanI prati aparokSa banAvavAmAM prayAjaka devadattanA sAkSInA saMsaga samAna rIte hAvAthI yajJadattanAM anta:karaNAdi devadattane pratyakSa ane--evI Apatti karanAra doSa pratyakSatvanA prayAjaka evA je sAkSIne saMsaga tene bheda mAnIne ja dUra karavA paDaze. aprayAjaka evA pramAtAnA bheda tenI bAbatamAM kazuM karI zake nahi. tethI aparicchinna avidyApratibiMbarUpa caitanya sAkSI nathI. ekanAM anta:raNAdi bIjA puruSAne pratyakSa nathI enI upapatti karavA mATe anta:karaNathI upahita jIva sAkSI che emaja mAnavuM paDaze. ane Ama pratyeka puruSane potAnA judo sAkSI haro tethI dareka puruSanA sAkSIne bIjA puruSanAM anta.karaNAdi pratyakSa nahIM bane kAraNa ke tenA sAkSI sAthe temaneA sa'saga nahI' heAya; athavA anya puruSanI prati temane pratyakSane mATe ayeAgya mAnI zakAya. 17: za'kA : avidyAmAM pratibiMbarUpa jIva avidyArUpa upAdhivALA rUpathI sAkSI hoya te te suSuptimAM sAdhAraNa bane; (sava avasthAmAM te sAkSI rahe), pratizarIra sAkSInA bheda siddha karavA mATe tene anta:karaNathI upahita tarIke sAkSI mAnavAmAM Ave te tenuM suSuptimAM sAdhAraNa nahIM rahe (-suSuptimAM sAkSI tarIke raheze nahi) kAraNa ke suSuptimAM antaHkaraNune laya thAya che evuM zrutivacana che. uttara : suSuptimAM paNu sUkSmarUpathI antaHkaraNa hoya ja che; tenAthI upahita jIva sAkSI tarIke tyAre paNa haze ja. zaMkA : antaHkaraNathI upahita avidyApratibiMbarUpa jIva te pramAtA che tethI anta:karaNathI upahita chatra sAkSI hAI na zake. anyathA sAkSI ane pramAtAnA bheda ja na hAya. paNa suSuptimAM pramAtA hotA narthI chatAM sAkSI hoya ja che tethI temane bheda mAnavA paDaze. thAsmintrALavA mati (kaupIki 4.18) (e prANamAM ja eka thaI jAya che) e zrutimAM 'prANa'zabdathI ukta paramAtmAmAM ekIbhAva prakAranA pramAtAnA laya kyo che. jyAre traNa dhAma ke traNa avasthA aMge aneka zrutiethI suSuptimAM sAkSI sadbhAva siddha che. ane e kALe sAkSIe anubhavelAM ajJAna, sukha, suSuptinuM jAgelAne smaraNu thatuM jovAmAM Ave che--mane eTalA vakhata koI vastunuM jJAna thayuM nahi,' 'huM For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 179 nirAte (sukhe) sUte" vagere. paNa jema svApAdinuM smaraNa thAya che tema pramAtAnuM paNa suSuptikAlIna tarIke smaraNa thatuM jovAmAM Ave che tethI suSuptimAM tene paNa sabhAva (astitva) hoya che-evI dalIla karI zakAya nahi kAraNa ke aneka zrutivacane che ke suSuptimAM pramatAne laya thAya che temane virodha thAya. aTTahyANama "sUto' vagere smaraNamAM "madaH' aMzamAM anubhavarUpanI kalpanA karavAthI suSuptimAM pramAtAnuM astitva Avazyaka nathI. Ama suSuptimAM sAkSInuM astitva che jyAre pramAtAnuM astitva nathI tethI pramAtAthI sAkSIne bhinna mAnavo ja paDaze. vaLI temane abhinna mAnIe te pramAtA udAsIna nathI tethI sAkSI nahIM saMbhave e doSa paNa Ubho thaze. Ama ataHkaraNathI upahita jIva te pramAtA che, sAkSI nahIM. uttara : A zaMkA barAbara nathI antaHkaraNa avivAdhika (avidyA jenI upAdhi che evA) chavamAM vizeSaNa tarIke pramAtRtvanuM prAjaka che, ane upAdhi tarIke sAtvinuM prayajaka che. Ama viziSTa ane upahita pramAtA ane sAkSI bheda che. kartA-bhoktA hevuM e viziSTa pramAtAne svabhAva che to paNa upahita (jIva) udAsIna hovAthI te udAsIna saMbhave che ema abhipreta che. zaMkA : vizeSaNa hovuM ane upAdhi hovuM emAM bheda hoya to eka hovA chatAM anta:karaNano vizeSaNa ane upAdhi tarIke bheda kalpIne tenAthI viziSTa te pramAtA ane tenAthI upahita te sAkSI evI vyavasthA siddha thAya. paNa vizeSaNa ane upAdhi judAM che ema kevI rIte kahI zakAya? uttara : kAryamAM anvayI hoIne je vyAtaka hoya te vizeSaNa. jema ke nIrapuramAnA, la upala lAvomAM nIlatva vizeSaNa che kAraNa ke lAla utpala vagerethI vyAvRtti kare che ane utpala dvArA AnayanarUpa kAryamAM tene anvaya che. kArya eTale vidheya; utpala lAvatAM nIlatva paNa sAthe hoya che. e ja rIte, "vat vAta taDha revanyUdama' - je kAgaDAvALa che te devadattanuM ghara che," mAM devadattanuM ghara hovuM' e vidheya che, tene kAgaDArUpI upalakSaNa sAthe anvaya nathI, chatAM te anya gharethI vyAti te kare ja che. vizeSaNanuM lakSaNa upalakSaNane lAgu na paDe ane ativyAtine doya na lAge te mATe vizeSaNanA lakSaNamAM "kAryamAM anvayI hoIne ema mUkyuM che. bIjI bAjue kArya ke vidheyamAM anvayI na heIne ane vyAvataka hoIne kAryAnvayakAlamAM je vidyamAna hoya te upAdhi. jema ke "oditiM daBdimAnava', lAla sphaTika lAge' - AmAM sphaTikanI najIka raheluM japA puSpa upAdhi che. tene AnayanarUpa kAryamAM anvaya nathI; te anya sphaTikethI AnI vyAvRtti kare che ane AnayananA anvayakALe vidyamAna hoya che. Ama vizeSaNa ane upAdhine bheda avazya che ja tethI upAdhinuM lakSaNa nIlatva jevA vizeSaNane na lAge teTalA mATe kAryamAM anvayI na hoIne' ema mUkayuM che. kAgaDAvALA gharamAM praveza' - emAM pravezarUpa kAryanA anvayakAle je devavazAta upalakSaNa banele kAgaDo anyatra jatuM rahe ane bIje kAgaDo e ghara upara AvI jAya che tyAM Avele kAgaDo AgaLa rahelA kAgaDAnI jema vyAvaka nathI. Ama tyAM Avele kAgaDo praveza sAthe anvaya For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ whAr siddhAntalezasAhaH dharAvato hoIne tene upAdhinuM lakSaNa na lAgI jAya mATe vyAvaka hoIne' ema mUkayuM che. je mULa kAgaDe praveza vakhate paNa vidyamAna rahetuM hoya te e iSTa ja che kAraNa ke kAryAnvayakALe vidyamAna hovuM e upAdhi mATe niyama che ja. ' zakA : lAla sphaTika lAvo' emAM vAkaya sAMbhaLatI vakhate vidyamAna japApuSpa daivavAta sphaTika lAvatI vakhate hAjara na hoya e saMbhave che tethI japApuSyanI bAbatamAM paNu kAryakALe vidyamAna hovAne niyama nathI. che. uttara H A vAta sAcI che. A niyamarUpa lakSaNa zrotratvane mATe upAdhirUpa karNazakhulI ane jIvana mATe upAdhirUpa antaHkaraNane mATe ja bhale he. japAkusuma ke tenA jevI bIjI vastu te prasiddha ke jANItA arthamAM ja svaniSThadharmasaMjaka (--patAmAM rahela dharma bIjAmAM cuMTADanAra ke dekhADanAra) tarIke upAdhi che. antaHkaraNa upAdhinA zAstrIya ane prasiddha bane arthamAM upAdhi che. tethI ataHkaraNa jenI upAdhi che e jIva te sAkSI ema svIkAratAM chavacetanyamAtra sAkSI karaze. ane chavacaitanyamAtra te udAsIna che ja tethI antaHkaraNathI upahita chava sAkSI heya emAM koI anupapatti nathI, ane pramAtA ane sAkSImAM seLabheLa thaI jaze evuM paNa nahIM bane. (14) (15) nanUktarUpasya sAkSiNaH caitanyamAtrAvarakeNAjJAnenAvaraNamavarjanIyamiti kathamAvRtenAvidyA'haGkArAdibhAnamiti cet, rAhuvadavidyA vAta jAti vittA vastuto'vidyAnta:karaNataddharmAvabhAsakaM sAkSicaitanyaM vihAyaivAjJAnaM caitanyamAvRNoti ityanubhavAnusAreNa kalpanAnna kazciddoSaH / ata eva sarvadA teSAmanAvRtaprakAzasaMsargAt ajJAnaviparItajJAnasaMzayAgocaratvam / sAkSicaitanyasyAnAvRtatve tatsvarUpabhUtasyAnandasyApi prakAzApattiriti cet , na, iSTApatteH / AnandarUpaprakAzaprayuktasyAtmani nirupAdhikapremNo darzanAt / 'bhAsata eva paramapremAspadavalakSaNaM sukham' iti vivAra . (15) zaMka thAya ke ukta rUpavALA sAkSInuM caitanyamAtranuM AvaraNa karanAra ajJAnathI AvaraNa thAya tene TALI zakAze nahi tethI (A) AvRta sAkSI thI avidyA, ahaMkAra AdinuM bhAna (prakAzana) kevI rIte thaze? keTalAka kahe che ke rAhunI jema avidyA pitAthI AvRta prakAzathI prakAzita thaI zake che. vastuta:, avidyA, antaHkaraNa ane tenA dharmonuM prakAzana karanAra sAkSicaitanyane choDIne (te sivAyanA) caitanyanuM ajJAna AvaraNa kare che ema anubhava For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 prathama pariccheda anusAra kahapanA karavAthI koI doSa lAgato nathI. ethI teo (avighA, antaHkaraNa ane tenA dharmo) sarvadA anAvRta prakAzanI sAthe saMbaddha hovAthI, ajJAna, viparIta jJAna ane saMzayanA viSaya nathI banatA. koI zaMkA kare ke sAkSitanya anAvRta hoya te tenA svarUpabhUta AnaMdano paNuM prakAza hovo joIe. ne, (AvI zaMkA karavI egya nathI, kAraNa ke A iSTApati che kema ke AnandarUpanA prakAzathI prayukta evo nirupAdhika prema AtmAmAM jovAmAM Ave che, ane vivaraNamAM kahyuM che ke "parama premane AdhArarUpa sukha bhAse ja che." (15) vivaraNa : avidyA ahaMkAra vagere pUrvokta sAkSathI prakAzita thAya che ema vedAMtIo mAne che tenI sAme zaMkA uThAvI zakAya ke ajJAna naitanyamAtranuM AvaraNa kare che tyAre AvRta sAkSicaitanyathI te kevI rIte prakAzita thaI zake. sAkSIne viSaya karanAra aparokSa vRttithI tenA AvaraNanI nivRtti thatAM AvaraNamAMthI mukta banele sAkSI avidyAdinuM bhAna (prakAzana) karI zakaze-ema nahIM kahI zakAya; kAraNa ke Ama mAnatAM avidyAdi kevala sAkSIthI bhAsita thAya che e siddhAntane virodha thaze. vaLI mana koNa che e matanuM AgaLa upara khaMDana karavAmAM AvanAra che tethI sAkSitanya viSenI aparokSa vRttine saMbhava nathI. ahaMkAra Adi pite hoya eTale vakhata temanI sattA viSe kaI saMzayAdi thatAM nathI tethI temanI sattA aMge saMzayAdinI nivRtti mATe javAbadAra temano sadA prakAza sAthe saMsarga mAnava paDaze: kayAreka kathAreka thatI vRttithI teo sadA bhAsamAna rahI zake nahi. ane sadA sAkSIne viSenI vRtti-saMtati svIkAravAmAM Ave to ekasAthe be vRtine svIkAra nathI karyo tethI bAhya ghaTAdi viSayonA jJAnane ucheda mAnava paDe. tethI avidyA, ahaMkAra Adi sAkSI mAtrathI bhAyamAna thAya che ema mAnavuM joIe; paNa sAkSI pote ajJAnathI AvRta hoIne A saMbhave nahi. sAkSitanyane choDIne bAkInuM ja caitanya ajJAnathI AvRta thAya che ema paNa na kahI zakAya kAraNa ke ajJAna maitanyamAtranuM AvaraNa kare che; athavA sAmaiitanya sivAyanA maitanyane paNa anAvRta mAnavAne prasaMga Avaze. AvI zaMkAne uttara ApatAM kahyuM che ke jema rAhuthI AvRta caMdra-prakAzathI ja rAhu prakAzita thAya che tema avidyA jenuM AvaraNa kare che e sAkSitanyathI ja e prakAzita thaI zake. zakA : rAhuthI pUrepUruM AvRta candramaThalAdi pitAnuM AvaraNa karanAra rAha mAtranuM prakAzana kare che paNa te sivAya bIjI koI vastunuM prakAzana karatuM jovAmAM nathI AvatuM; tema ahIM paNa ajJAnathI AvRta sAkSI keIka rIte avidyA mAtranuM avabhAsana kare paNa ahaMkArAdinuM avabhAsana tenAthI kevI rIte zakya bane ? uttara : vAstavamAM ApaNuM anubhava pramANe te ema ja kahevuM joIe ke ajJAna avidyA, ataHkaraNa ane tenA sukha-duHkhAdi dharmonuM avabhAsana karanAra sAkSitatyane choDIne ja te sivAyanA tanyanuM AvaraNa kare che. ApaNe jANIe chIe ke upara kahyuM tema ahaMkAra AdinuM kadAcitya jJAna saMbhavatuM nathI te paNa sadA prakAzanA saMsargane For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sikattANaug kAraNe temane viSe saMzayAdi thatAM nathI. ajJAna sAkSicaitanyane choDIne ja bAkInA paitanyanuM AvaraNa kare che ema mAnatAM keI deva raheto nathI. tethI sAkSitanyathI avidyA. ahaMkAra Adi sadA avabhAsita rahe che ane temane viSe jJAnane abhAva ke mithyAjJAna ke saMzaya thatAM nathI. zaMkA : avidyA bhAvarUpa che, ahaMkAra anAtmA prakAra che ane sukha-duHkhAdi anAtmadhama che e bAbatamAM ajJAna, viparIta jJAna, saMzaya hoya che te teo sadA saMzayAdinA viSaya nathI banatAM ema kevI rIte kahI zakAya ? uttara : nA avidyA Adi hoya teTale vakhata kyAreya avidyA AdinA sattva viSe saMzayAdi thatAM nathI ema kahevAne Azaya che. ane te pramANe temanAmAM rahelI vizeSatA viSe ajJAna, viparIta jJAna vagere svIkArIe te paNa doSa nathI. zakA : sAkSicaitanya anAvRta haze te AnaMda je tenuM svarUpa ja che te paNa sadA prakAzita mAnavo joIe. uttara : A to ISTa ja che. zaMkA thaze ke saMsAradazAmAM svarUpabhUta AnaMdanA prakAzathI prayukta koI kArya jovAmAM nathI AvatuM te pachI AnaMdano prakAza che ema kema mAnI zakAya paNa A vAta barAbara nathI. lekamAM jene jene AnaMda anubhava thAya che tene tene anubhavAtA AnaMdane viSe prIti anubhavathI siddha che. eTale prakAzamAna AnaMda prItine viSaya che e siddha thAya che. tethI prANI mAtrane potapotAne viSe (patapitAnA AmAne viSe) 6HkhanI dazAmAM paNa prIti jovAmAM Ave che te AtmaviSayaka prIti paNa e prakAzamAna AtmAnA svarU5mUta AnaMdane viSe che ema siddha thAya che. putrAdi viSayaka prIti che te pAdhika che, kAraNa ke putrAdimAM sukhasAdhanArUpa upAdhi che; (putrAdi sukhanAM sAdhana hoya te temane viSe prIti thAya); A upAdhithI AtmasukhanI abhivyakti thAya che. A upAdhi na hoya tyAre temane viSe prIti jovAmAM nathI AvatI. AtmAne viSenI prIti nirupadhika che; putrAdine viSenI prIti jema anya prayojana mATe che tema AtmAne viSenI prIti kaI anya prayojana mATe nathI. zruti paNa kahe che "gAmanag mAya triyaM mavati ! (bahada. 2.4.5 4.5. 6) (AtmAnA artha mATe badhuM priya che) tataH putrA jevo vitA drayodaya-mAta sarvamAntarataram (bRhada. 14.8-te A putrathI, dhanathI, bajA savathI vadhAre priya ane sarvAntara che). je sarvAnnara Atmacaitanya che te aparokSa rIte prItinA viSaya tarIke mAnavAmAM AvatA putrAdi sarvathI atizaya priya che. ane Ama AtmAne AnaMda je prakAza na hoya te AtmAne viSe zruti ane anubhavathI siddha nirupAdhika prIti na hoI zake kAraNa ke prIti niyamathI prakAzamAna AnaMdane viSe ja hoya che. tethI sAkSIne svarUpabhUta AnaMda sadA avabhAsita hoya e ISTa che ema kahevuM barAbara che, vivaraNakAra paNa Ama ja kahe che - "parama premano viSaya banatuM sukha bhAse ja che. A sukha sAkSitanyathI abhinna che tethI svarUpabhUta AnaMdanA prakAzanI bAbatamAM vivaraNakAranuM samarthana prApta thAya che. (15) For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda (16) syAdetat - idAnImapyAnandaprakAze muktisaMsArayoravizeSaprasaGgaH nanu kalpitabhedasya sAkSyAnandasya prakAze'pi anavacchinnasya brahmAnandasyAvRtasya saMsAradazAyAmaprakAzena vizeSo'stIti cet, na / Anande'navacchedAMzasyA puruSArthatvAdAnandAparokSamAtrasya cedAnImapi sattvAt / nanvavacchinnassAkSyAnandassAtizayaH / suSuptisAdhAraNAdanatispaSTAt tato vaiSayikAnandeSvatizayAnubhavAt / anavacchinno brahmAnandastu niratizayaH / AnandavallayAM mAnuSAnandAdyuttarottarazataguNotkarSo pavarNanasya brahmAnande samApanAditi cet, na / siddhAnte sAkSyAnanda viSayAnandabrahmAnandAnAM vastuta ekatvenotkarSApakarSAsambhavAt / mAnuSAnandAdInAmuttarottaramutkarSaM zrutirvadatIti cet, ko vA brUte zrutirna vadatIti / kiM tu advaitavAde tadupapAdanamazakyamityucyate / (16) (pu`pakSa) zakA thAya ke atyAre paNa (svarUpabhuta) AnaMdanA prakAza hAya te mukti ane sa`sAranA koI bhedya nathI ema mAnavu" paDe. are, jenA (khi'khabhUta AnaMdathI) bheda kapavAmAM AvyA che te sAkSi AnaMda (avidyAmAM AnadapratiSi'ba) prakAza hAya te paNa anavacchinna brahmAnanda je AvRta che te sasAradazAmAM aprakAza hAvAthI bheda che--ema kAi (arthAt siddhAntI) dalIla kare tA pUrvavAdI kahe che ke nA, AnaMdamAM anavaccheda aMza che te puruSAtha nathI ane AnaMdanI aparAkSatA mAtra che te (te) atyAre paNa che. 183 (AnI sAme siddhAntI dalIla karI zake-) avacchinna eve sAkSi AnaMda atizaya-yukta che ( utkarSa -apakarSa vALA che) kAraNa suSuptine sAdhAraNa ane atispaSTa nahI' evA (Anada thI viSacethI janya Ana MdamAM atizayanA anubhava thAya che, jyAre anavacchinna brahmAnaMda tA niratizaya che (sarvotkRSTa che, tenAthI caDhiyAtA Anandva hoi zake nahi, te utkaSa-apakarSa thI para che). kema ke, Ana dhruvallImAM manuSyanA AnaMda AdinA uttarazattara se| gaNA utkaSa'nu' vana brahmAna...damAM samApta karavAmAM Avyu che. (ethI siddha thAya che ke brahmAnaMda niratizaya che). (siddhAntInI AvI dalIlanA pUrva pakSInA uttara e che ke)- nA (A kharAkhara nathI) kAraNa ke siddhAntamAM sAkSi-AnaMda, viSayAnanda, brahmAnandva vastutaH eka hAvAthI utkarSa ane apakane saMbhava nathI. je (siddhAntI) zakA kare ke mAnuSaAnaMda AdinA uttarAttara utkarSa viSe zruti kahe che, teA (pUrva pakSInA uttara che--) keNu vaLI kahe che ke zruti nathI kahetI. paNa Anu advaitavAdamAM upapAdana karavu' azakaya che ema kahIe chIe (--zabdaza:, kahevAmAM Ave che). For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 siddhAntalezasaGgrahaH vivaraNa : saMsAradazAmAM paNa svarUpabhUta AnaMdanuM phuraNa che ema mAnavAmAM Ave te saMsAra ane mokSanI avasthAomAM koI bheda ja raDe nahi. tethI sAkSi-AnaMdane anAvRta mAnI zakAya nahi - e prakAranI pUrvapakSInI zaMkA vistArathI rajU karI che. AnI sAme siddhAntI dalIla kare ke sAkSi- AnaMdathI avidyAmAM AnaMdanuM pratibiMba abhipreta che ane tene bibabhUta AnaMdathI bheda mAnavAmAM Avyo che ane Ama sa sAradazAmAM anAvRta sAlisvarUpa pratibiMbabhUta AnaMdane prakAza hoya to paNa biMbabhUta brahmAnaMda je AvRta che te nathI prakAzane vaLI sAkSi-AnaMda zarIre zarIre bhinna ja prakAze che jayAre anavachina AnaMda zarIre zarIre bhinna nathI tethI be vacce bheda che ja ane Ama saMsAradazA ane mokSadazAne paNa bheda che. | (vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatIrtha AnuM vivecana karatAM kahe che : jo ke zuddhacinmAtra mUla ajhAnane Azraya ane viSaya che; mUla-ajJAna biMbabhUta IzvaraviSayaka nathI tethI te anAvRta hoya te paNa jIvanI apekSAe tene bheda kapavAmAM AvyuM che tethI jIvana prati te aprakAzamAna hoya e saMbhave che. tema muktimAM biMbabhUta brahmAnandanuM kuraNa paNa asiddha che kAraNa ke mUla ajJAnanI nivRtti thatAM tenAthI prathA pratibiMbabhAvanI jema biMbabhAva paNa avazya nivRtta thavAno tema chatAM pUvapakSInuM moDhuM baMdha karavAne ja siddhAntone Azaya che tethI te Ama bele che ema samajavuM.) siddhAntIne javAba ApatAM pUrvapakSI kahe che ke muktimAM anavacchinna-AnaMdanuM phuraNa e tene saMsArathI bheda che ke mAtra AnaMda-skuraNa bemAMthI kaI rIte bheda batAvI zakAze nahi avaccheda e bheda che ane e AtmAmAM kaDhipata che; tema ja avachedana abhAva e je AnaMdathI atirikta hoya te anavacchedane te puruSArtha mAnavAmAM nathI AvatA, je anavarachedane AnaMdasvarUpa ja mAnIe kAraNa ke Ane da e kapita avacherAbhAvana adhiSThAna che te teno A bIjA prakAramAM ja samAveza thaI jAya; paNa AnaMda mAtra te saMsAra-avasthAmAM paNa prakAzamAna che tethI saMsAra ane muktimAM koI bheda raheze nahi | (siddhAntI bIjI rIte saMsAra ane mukti avasthAne bheda batAvavA yatna karI zake. zarIre zarIre bhinna hovAthI te sAkSi-AnaMda atizayayukta che, utkarSa-apakarSavALe che. jema ke suSuptikALamAM prakAzato sAkSi-Anada spaSTa che ja, nahIM te 'huM nirAMte ke sukhe sUte" evo parAmarza na thAta. lekamAM je AnaMda spaSTa arthAt utkarSapUrvaka anubhavAya hoya tene ja parAmaza thaI zake che; AnaMda anubhavAya eTalA mAtrathI te parAmazane yogya banato nathI - A vAta jANItI che. paNa saptimAM je sAkSi-AnaMda che te ati-spaSTa nathI ane tenAthI mALA-caMdanAdi viSayathI prayukta AnaMdamAM caDhiyAtA utkarSane anubhava thAya che. Ama sAkSi-AnaMda utkarSa-apakarSa yukta che jyAre karipata ava chedanA abhAvarUpa brahmAnaMda muktikALamAM prakAze che te bIjI kaI avasthAmAM nahi te ane niratizaya che. muktimAM brahmAnaMda ekarUpa ane pUrNa tarIke prakAze che. atyAre saMsArAvasthAmAM tevA brahmAnaMdane prakAza nathI, paNa utkarSa-apakarSayukta AnaMdane prakAza che. tethI svarUpabhUta AnaMdanuM phuraNa thatuM hovA chatAM paNa utkRSTa AnaMdanI abhilASArUpa pizAcaNIthI asta thavAne kAraNe saMsAra avasthAmAM keIne paNa niti (parama AnaMda) nathI-A saMsAra ane mokSane bheda che. For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 185 avidyAmAM pratibibarUpa sAkSi-AnaMdane lekamAM viSayAnaMda tarIke mAnavAmAM Ave che te utkaSa*-apakarSIyukta che, jyAre brahmAnaMda ekarUpa che Se bAbatamAM zruti pramANu pUru pADe che. taittirIya upaniSadnI Ana MdavalImAM evu varSoMna che ke mAnuSa Ana Mda arthAt sAva bhauma rAjAnA Ana Mda karatAM seA gaNA manuSya-gaMdhavaMte AnaMda che, ane tenAthI seA gaNA deva-ga MdhavanA Ana Mda che; ane ema kamaza: vaNuna karatAM brahmAnI vana samApta karavAmAM AvyuM che. eTale ke brahmAnandathI caDhiyAtA kAI AnaMda nathI, vaLI kahyuM che ke je manuSya ane tiya*gAdimAM che te ja AdityamaMDalanA abhimAnI devatA sarva devatAbhAM che, te che (yazcAyaM puruSe yazcAsAvAditye sa eka:- tetti 2.8). Ama deva, manuSya ane tigvagamAM vidyamAna brahmAnaMda eka che, ekarUpa che: te sAkSi- AnaMdanI jema utkaSa-apakarSa yukta nathI. Ama sAkSi-AnaMda, viSayAnaMda, ane zrahmAnamAM upara kahyuM tema bheda hAvAthI mukti ane saMsArAvasthAmAM bheda batAvI zakAro. pUrva pakSInI AnI sAme dalIla e che ke utkarSI ane apaka' je jAti-vizeSarUpa che te eka ja vyaktimAM saMbhave nahi. zrutimAM utkRSa*-apakaSanI vAta karI che ane ApaNA pratyakSa anubhavathI paNu A atizayatA siddha che e vAta sAcI, paNa advaitavAdamAM eka paramatattvamAM aupAdhika bheda mAnIne paNa tenuM upapAdAna karI zakAze nahi, tenI zakayatA batAvI zakAze nahi kAraNa ke tene mATe kAI anurUpa dRSTAMta nathI. nanvekasyaiva saurAlokasya karatalasphaTikadarpaNAdyabhivyaJjaka vizeSopadhAnenAbhivyaktitAratamyadarzanAdekatve'pyAnandasyAbhivyaJjakasukha vRttibhedopadhAnenAbhivyaktitAratamyarUpamutkarSApakarSavatvaM yuktam iti cet, na / dRSTAntAsampratipatteH / sarvataH prasRmarasya saurAlokasya gagane vinA karatalAdisambandhamaspaSTaM prakAzamAnasya nimnatale prasRmarasya jalasyeva karatalasambandhena gatipratihatau bahulIbhAvAdadhikaprakAzaH, mAsvaradarpaNAdisambandhena gatipratihatau bahulIbhAvAt tadIyadIptisaMvalanAcca tato'pyadhika prakAza iti tatrAbhivyaJjakopAdhikAbhivyaktitAratamyAnabhyupagamAt / dRSTAntasampratipattau ca gaganaprasRtasaurAlokavat anavacchinnAnandasyAspaSTatA, karatalAdyavacchinnasaurAlokavat sukhavRttyavacchinnAnandasyAdhikAbhivyaktiriti muktitaH saMsArasyaivAbhyarhitatvApattezca / etena saMsAradazAyAM prakAzamAno'pyAnando mithyAjJAnatatsaMskAravikSiptatayA tIvravAyuvikSipta pradIpa prabhAvadaspaSTaM prakAzate, muktau tadabhAvAt yathAvadavabhAsate ' ityapi nirastam / nirvizeSasvarUpAnande prakAzamAne tatra vikSepadoSAdaprakAzamAnasya muktyanvayino'tizayasyAsambhavAt / tasmAt sAkSyAnandasyAnAvRtatvakalpanamayuktam / si-24 For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 siddhAntalezasaGgrahaH (siddhAntI) dalIla kare ke sUryane prakAza je eka ja che tenI hatheLI, saphaTika, darpaNa vagere abhivyaMjaka vizeSanA upadhAnathI thatI abhivyaktimAM tAratamya (ochA-vattApaNuM, ochI ke vadhAre vizadatA-) jevAmAM Ave che tethI AnaMda eka hevA chatAM paNa abhivyaMjaka sukhavRtti vizeSanA upadhAnathI tenI abhivyaktinA tAratamyarUpa tene utkarSa ke apakarSa hoya to te yukta che te (AvI dalIla sAme pUrvavAdIne uttara che ke) nA, kAraNa ke dRSTAntanI bAbatamAM saMmati nathI. jema nIcANavALI sapATI tarapha gati karavAnA svabhAvavALA jaLane hatheLI sAthe saMbaMdha thatAM tenI gati rUMdhAtAM te jamA thaI jAya che ane vadhAre spaSTa dekhAya che, tema badhI dizAmAM prasaravAnA svabhAvavALe sUryaprakAza AkAzamAM hatheLI vagere sAthe tenA saMbaMdha vinA aspaSTa prakAze che (ane) hatheLIne saga thavAthI gati rUMdhAtAM jamA thaI ya che tethI vadhAre prakAze che; tene caLakatA darpaNa Adi sAthe saMga thAya te gati rUMdhAtAM te jamA thaI jAya che tethI ane tenI (darpaNadinI) dIptinI sAthe saMmizraNa thavAthI tenAthI paNa vadhAre prakAze che- Ama tyAM (sUryanA prakAzarUpa daSTAntamAM abhivyaMjaka upAdhine lIdhe abhivyaktimAM tAratamya mAnavAmAM nathI AvyuM tethI daSTAMta svIkArya nathI). ane daSTAMta mAnI laIe te paNa gaganamAM phelAyelA sUryaprakAzanI aspaSTatAnI jema anavachina AnaMdanI aspaSTatA mAnavI paDaze (ane hatheLI vagerethI avacchinna sUryaprakAzanI adhika abhivyaktinI jema sakhavRttithI avacchinna AnaMdanI adhika abhivyakti mAnavI paDaze tethI mukti karatAM saMsAra ja vadhAre abhISTa banI jaze (vadhAre mahatvane ane ISTa che ema mAnavuM paDaze. - AnAthI "saMsAra dazAmAM AnaMda prakAza hevA chatAM mithyAjJAna ane tenA saMskArathI vikSipta thayela hovAthI aspaSTa prakAze che, jema tIvra vAyuthI vikSipta thayelI pradIpaprabhA aspaSTa bhAse che; (jyAre) muktimAM tene (mithyAjJAna ane tenA saMskArane ) abhAva hovAthI barAbara (pUrNa paNe, jema che tema bhAse che" -e vidhAnanuM paNa khaMDana thaI gayuM, kAraNa ke nivizeSasvarUpa Ana da prakAza hoya tyAre temAM vikSepane kAraNe nahIM prakAzatA (paNa) mukti dazAmAM hAja2 (arthAta prakAzatA) evA atizayana (caDhiyAtApaNAne) saMbhava nathI. tethI sAkSi-AnaMdane anAvRta mAnave e ayukta che. vivaraNaH pUrvavAdIe rajUAta karI ke adaitavAdamAM AnaMdasvarUpamAM keI apakarSa ke utkarSa mAnI zakAya nahi. tenI sAme siddhAtI dalIla karI zake ke sUrya prakAza svataMtra rIte prakAzato hoya tenA karatAM hatheLI vagerenA saMparkamAM AvatAM tenI jarA vizeSa abhivyakti che ane saphaTikanA saMparkamAM AvatAM tethI vadhAre che, ane darpaNadinA saMparkamAM AvatAM to tethI paNa vadhAre abhivyakti che. te ja pramANe AnaMdanI bAbatamAM paNa abhivyaMjaka vRttinA tAratamyathI te te vRttithI upahita sAhi-AnaMdamAM utka- apakarSa sAMbhave che. For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda pUvavAdIne A dRSTAnta mAnya nathI. je Aloka (prakAza) eka vyakti ane svata: ekarUpa heya te te e svarUpavALA AnaMdanuM daSTAMta thaI zake. paNa prakAza eka vyakti nathI kAraNa ke alaga alaga kiraNanA samUharUpa che. tema ekarUpa paNa nathI kAraNa ke jagyAe jagyAe sUryanA kiraNamAM a5tva ke bAhulyarUpa bhinna bhinna rUpa jovAmAM Ave che. vaLI je bhUminA pradezamAM hatheLI vagere ADI AvatAM sUryanAM kiraNe jaI zakatAM nathI tyAM tamerU5 chAyA dekhAya che ane hatheLIne kAraNe gatimAM rukAvaTa AvatAM kiraNe jamA thAya che tethI vadhAre spaSTa dekhAya che. darpaNane kAraNe gati rUMdhAtAM tethI paNa vadhAre spaSTa dekhAya che kAraNa ke kiraNe jamA thAya che ane uparAMtamAM darpaNanuM teja temAM bhaLe che. Ama ekarUpa AlekanuM upAdhinA tAratamyane lIdhe abhivyaktinuM tAratamya che emAM pUrvavAdInI saMmati nathI tethI sUryaprakAzanuM dRSTAnta yogya nathI. vaLI ghaDIka A daSTAntane svIkArI laIe te paNa upAdhinA abhAvamAM AnaMdanI aspaSTatA ane upAdhine lIdhe adhika bhAsa mAnava paDearthAt mukti karatAM saMsAra-avasthAmAM AnaMdanI vizeSa abhivyakti che ema mAnavuM paDe ane saMsArAvasthA mukti karatAM vadhAre svIkArya che ema mAnavAne vAro Ave. vaLI adaMtavAdIo kahe che ke saMsArAvasthAmAM anAbhA evA drAdine viSe AtmajJAna thAya che. AtmAnI sAthe, pitAnI sAthe vastutaH kaI saMbaMdha vinAnA dehAdi viSe A mAruM che evuM je jJAna te mithyAjJAna che. tene lIdhe jAgrat Adi kALamAM prakAzatA svarUpAnaMdamAM vikSepa thAya che ane tethI temAM aspaSTatA Ave che. ane mithyAjJAnanA saMskAra suSuptikALamAM prakAzatA AnaMdamAM vikSepa kare che ane tenA puruSArthane vinAza kare che. bhegaprada kavizeSathI jagADavAmAM Avela mithyAjJAnanA saMskArane lIdhe ja dareka prANI suSuptikAlanA AnaMdAnubhavane tyAga kare che. tethI ja mumukSuo adhruva evA suSuptikAlIna AnaMdanA bhAsanI abhilASA nathI sevatA, mATe te puruSArtha nathI ema kahevAno Azaya che. vAyuthI vikSipta dIpaprabhAnuM daSTAnta advaitavAdIo Ape che. A daSTAna pUrvavAdIne ThIka nathI lAgatuM. daSTAntamAM prabhA sAvayava (avayavALI) che tethI joradAra vAyuthI keTalAka avayavonA nAzarUpa vikSe ke prabhArUpamAM rahela bhAsvaratvanA pratibaMdharUpa vikSepa thaI zake che ane tethI dIpaprabhA prakAzatI hoya te paNa tene aspaSTa prakAza saMbhave che. paNa brahmanA svarUpabhUta AnaMdamAM te nathI avayava ke nathI guNAdi vizeSa tethI mithyAjJAna ane tenA saMskArothI kaI avayavane nAza ke guNane pratibaMdha saMbhava nathI tethI tatvayukta aspaSTaprakAzatA sAkSi-AnaMdamAM saMbhave nahi. Ama A rIte paNa saMsAra ane muktimAM bheda batAvI zakAya nahi. tethI sAkSi-AnaMdane anAvRta mAnavo e yukta vathI. pUrvavAdInI joradAra dalIlane uttara aMtAcArya kevI rIte Ape che te joIe. matrAduvighAvAda - vathA yujIsaiArava thavasTArca mAlinyatAratamyayukteSvanekeSu darpaNeSu pratibimbe satyupAdhimAlinyatAratamyAttatra tatra pratibimbe dhAvalyApakarSastAratamyenAdhyasyate, evaM vastuto niratizayasyaikasyaiva svarUpAnandasyAntaHkaraNapratibimbitatayA sAkSyAnandabhAve, For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgraha prAktanasukRtasaMpatyadhInaviSayavizeSasaMparkaprayuktasattvotkarSApakarSa rUpazuddhitAratamyayuktasukharUpAnta:karaNavRttipratibimbitatayA viSayAnandabhAve ca tamoguNarUpopAdhimAlinyatAratamyadoSAdapakarSastAratamyenAdhyasyate iti saMsAradazAyaryA prakAzamAne'pyAnande adhyastApakarSatAratamyena sAtizayatvAdatRptiH / vidyodaye nikhilApakarSAdhyAsanivRtterAropitasAtizayatvApAyAt kRtakRtyateti vizeSopapatteH nirupAdhikapremagocaratayA prakAzamAnassAkSyAnando'nAvRta eveti / A bAbatamAM advaitavidyAcArya kahe che ke jema atyanta utkRSTa evA eka ja ta dhavala rUpanuM mAlinyanA tAratamyathI yukta (ochAvattA mAlinyavALA) aneka dapamAM pratibiMba paDatAM upAdhinA mAlinyanA tAratamyane lIdhe te te pratibiMbamAM dhavalatAnA apakarSane tAratamyathI adhyAsa thAya che; ema vastutaH niratizaya (jenAthI caDhiyAtuM hoI na zake tevuM-) evA eka ja svarUpAnaMdanuM antaHkaraNamAM pratibiMba paDavAne kAraNe sAkSi-AnaMdabhAva prApta thatAM, ane pahelAMnA puNyanI saMpatti (arthAt paripAka, phaLa utpanna karavA pratyenI umukhatA)ne adhIna viSayavizeSanA saMparkathI prayukta sarvanA utkarSa ane apakarSarUpa zuddhinA tAra tamyathI yukta sukharUpa anta:karaNavRttimAM pratibiMbita thavAne kAraNe viSayAnaMdabhAva thatAM tame guNarUpa upAdhinI malitatAnA tAratamyanA doSane kAraNe apakarSane tAratamyathI adhyAsa thAya che tethI saMsAradazAmAM AnaMda prakAzita hovA chatAM adhyasta apakarSanA tAratamyathI sAtizayatA thAya che tethI tRpti thatI nathI. vighAne udaya thatAM sarva apakarSAdhyAsanI nivRtti thavAthI Arepita sAtizayitva dUra thAya che tethI kRtakRtyatA thAya che. Ama (saMsAra ane muktimAM) bheda upapanna hevAthI nirupAdhika premanA viSaya tarIke prakAza sAkSi-AnaMda anAvRta ja che. vivaraNa : upara vistArathI pratipAdita pUvapakSanuM khaMDana atavighAcArya eka ane ekarUpa svarUpAnaMdanI abhivyaktinA tAratamyane viSe anurUpa daSTAnta rajU karIne kare che ane svarUpAnaMdanI bAbatamAM kRti ane anubhavathI siddha tAratamyanuM (arthAt utkarSa-a5. karSavALA hevuM tenuM u5pAdana kare che. eka (jemAM svataH utkarSa-apakarSa nathI te) atyanta utkRSTa (sarvottama) dhavala rUpa saheja malina darpaNamAM pratibiMbita thAya ne te pratibiMba para apakarSane adhyAsa karavAmAM Ave che. je madhyama prakAranI malinatAthI yukta darpaNamAM tenuM pratibiMba paDe te tenI apekSAe adhika apakarSane adhyAsa thAya che, ane atyaMta malina darpaNamAM pratibiMba paDe te atyaMta apakarSane adhyAsa thAya che. Ane kAraNe tevAM darpaNomAM pratibiMbita dhavala rU5 tAratamyathI abhivyakta thAya che. tevuM ja vastuta: ekarUpa ane svarUpathI prakAzatA svarUpabhUta AnaMdanuM paNa che. antaHkaraNanI malinatAnA tAratamya pramANe tenI ochIvattI abhivyakti mAnavAmAM Ave che. A mata For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 189 anusAra suSuptimAM paNa antaHkaraNa sUmarUpe vidyamAna hoya che tethI antaHkaraNamAM pratibiMbita svarUpAnaMda je sAkSi-AnaMda bane che te tyAre paNa hoya ja che ema samajavuM. jyAre bIjA matemAM svarUpAnaMda avidyAmAM pratibiMbita thatuM hovAthI sAkSi-AnaMdabhAva pAme che ema samajavuM ema vAkhyAkAra kRSNAnaMdatIrtha spaSTatA kare che. pUrva puNyanA paripAkane adhIna je viSayavizeSa sAthe saMparka thAya che tenAthI prayukta sattvana utkarSa--apakarSarUpa zuddhi-tAratamyathI yukta sukharUpa cataHkaraNavRtiomAM pratibiMbita thavAne kAraNe svarUpAnaMda viSayAnandabhAva prApta kare che. vRttione svarUpasukhanI vyaMjaka hovAne kAraNe sukharUpa kahevAmAM Ave che. kahevAne bhAva e che ke pUrvajanmomAM meLavelA puNyakamanA paripAkanA baLe antaHkaraNa mALA, caMdana Adi akAranA viSayavizeSaviSayaka vRtti dvArA viSayavizeSa sAthe saMbaMdhamAM AvatAM temAM rahela satvaguNane, utkRSTa viSaya sAthe saMbaMdha thavAthI, utkarSa thAya che, jyAre nikRSTa viSaya sAthe saMbaMdha tha: nikaSa thAya che. tethI antaHkaraNamAM rahelA satva aMzanI pariNamabhUta vRttio svarUpAnaMdane viSaya karanArI tarIke janme che. ane Ama utpanna thatI vRttio paNa utkarSa--apakarSayukta ja hoya che. te vRttiomAM AnaMdanuM pratibiMba te viSayAnaMda kahevAya che have prazna thAya ke svarUpAnaMdaviSayaka sarvavRttimAM rahelA apakarSane kAraNe pratibiMbarUpa viSayAnaMdamAM apakarSane adhyAsa thAya che ema kahevuM joIe kAraNa ke darpaNarUpa upAdhimAM rahela evA malinadravyakRta apakane kAraNe darpaNamAM paDelA pratibiMbamAM apakarSane adhyAsa thate jovAmAM Ave che. ane Ama svarUpAnaMdaviSayaka vRttio je sattvaguNanA pariNAmarUpa che temAM apakarSane mATe javAbadAra kaI ka malinadravya avazya mAnavuM paDaze kAraNa ke darpaNanI sAthe sAkSAt saMbaMdha dharAvanAra malinadravya darpaNamAM apakarSanuM AdhAna karanAra jovAmAM Ave che. AnuM samAdhAna karatAM kahyuM che ke tamoguNarUpa upAdhimAlinya che ja. antaHkaraNa sa-raja-tamasa guNa svarUpa che tethI tenI vRttiomAM paNa tame guNarUpa upAdhinI anuvRtti hoya ja che, ane tenAthI utpanna karavAmAM Avela je vRttigata doSa te apakarSatAratamyAtmaka mAlinya-tAratamyadoSa. te doSane kAraNe sattvavRttimAM paDelA pratibiMbarUpa viSayAnaMdamAM apakarSane adhyAsa thAya che. agAu viSayasaMpakane sukharUpa vRttinA kAraNe tarIke nirdeza karyo che. tyAM viSayavizeSa' zabdano prayoga che temAM vizeSa pada viSayagata utkarSatAratamya vAcaka che, ane tenA tAratamyane sukharUpa vRttimAM rahelA utkarSa tAratamyanA prayojaka tarIke nirdeza karyo che; jyAre ahIM sukharUpa vRttiomAM ja apakarSanA prAjaka tarIke ane apakarSatAratamyanA prayojaka tarIke tAratamyayukta tame guNarUpa malinadravyane nirdeza karyo che ema bheda samaja. tethI samajI zakAya che ke saMsAradazAmAM AnaMda prakAza hoya te paNa adhyasta evuM apakarSa-tAratamya hoya che, tethI viSayAnaMda sAtizaya lAge che,- AnAthI caDhiyAtuM hoI zake e khyAla raDyA kare che, ane A nikRSTa AnaMdane anubhava karanAra utkRSTa AnaMdanI tRSNathI abhibhUta raheze, ane te meLavavA AnaMdanAM sAdhane che ema brAti pUrvaka mAnIne kadAcit duHkhanAM sAdhanane viSe paNa pravRtta thaze ane tethI tene deva, manuSya ke tiyapha yonimAM janmarUpa anartha prApta thaze. paNa mUla ajJAnanI nivRtti For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 siddhAntalezasaGgrahaH thatAM tenI kAryAMrUpa upApti (antaHkaraNa) nivRtta thAya che ane tenAthI thatI apadmadinA abhyAsanI nivRtti thAya che tethI kRtakRtyatAnA anubhava thAya che, have zuM karavApaNuM nathI evI pratIti thAya che. vidyAne udaya thAya te pahelAM du:khanI nivRtti ane sukhanI prAptine mATe mANasane dhaNuM karavAnuM rahe che. paNa vidyAnA udaya thatAM du:khamAtranI nivRtti thAya che ane niratizaya svarUpAnaMdanA AMvirbhAva thAya che tethI kazuM karavA ke kazuMka meLavavA mATe tene kazu karavAnuM rahetuM nathI, ane tene kRtakRtyatA lAge che. bhagavAna kRSNa kahe che--tAr budhvA buddhimAn syAt kRtkRtyazca bhArata ' - ( bhagavaha jItA 15.20 ) - - yA niratizaya dhyAna 35 brahmane aparAkSa tarIke jANIne buddhimAna paMDita thAya che ane kRtakRtya thAya che, he aju na, kAraNa ke tattvajJAna vinA pAMDityAdi maLatuM nathI; mATe tattvajJAna ja meLava, bAkI badhuM heDa evA bhAva che. zaMkA thAya ke brahmAnaMdanI jema sAkSi-AnaMda paNu AvRta ja mAnavA joIe. ane ema karatAM mukti ane sa MsAranA bheda sahelAIthI batAvI zakAze. Ane uttara ApatAM kahyuM che ke nirupAdhika prema svarUpAnaMdanuM AvaraNa thatu hoya to saMbhave nahi. lAkamAM prakAzatA sukhamAM ja prIti hoya che e anubhavathI siddha che. tethI sAkSi-AnaMda anAvRta ja che. anye tu -- prakAzamAno'pyAnando ' mayi nAsti, na prakAzate ' ityAvaraNAnubhavAt AvRta eva / ekasminnapi sAkSiNyavidyAkalpitarUpabhedasambhavena caitanyarUpeNAnAvaraNasyAnandarUpeNAvaraNasya cAvirodhAt / svarUpaprakAzasyAbaraNAnivartakatayA prakAzamAne AvaraNasyAvirodhAcca / ' vaduktamartha na jAnAmi' iti prakAzamAne evAvaraNadarzanAcca / na ca tatrAnAvRtasAmAnyAkArAvacchedena vizeSAvaraNamevAnubhUyate iti vAcyam / anyAvaraNasyAnyAvacchedena bhAne'tiprasaGgAt / na ca sAmAnyavizeSabhAvo niyAmaka iti nAtiprasaGga iti vAcyam / vyApyavyApakabhAvAtiriktasAmAnyavizeSabhAvAbhAvena 'vanaM na jAnAmi' iti dhUmAvarakAjJAnAnubhavaprasaGgAt / tasmAdyadavacchinnamajJAnaM prakAzate tadevAvRtamiti prakAzamAne'jJAnaM yujyate / ajJAnaM ca yathA sAkSyaMzaM vihAya caitanyamAvRNoti, evamAnandamapi tattatsukharUpavRttikabalIkRtaM vihAyaivAvRNoti / sa eva vaiSayikAnandasyAvaraNAbhibhavaH / sa cAvaraNAbhibhavaH pratyUSasamaye bAhyAvaraNAbhibhavavat kAraNavizeSaprayuktavRttivizeSavazAt taratamabhAvena bhavati / ataH svarUpAnandaviSayAnandayoH viSayAnandAnAM ca parasparabhedasiddhiriti vadanti For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 191 sarvathApi sAkSicaitanyasyAnAvRtatvenAvaraNAbhibhavArtha vRttimanapekSyaiva tenAhaGkArAdiprakAzanamiti tulyameva // 16 // - jyAre bIjA kahe che ke AnaMda prakAzamAna havA, chatAM "mArAmAM (vedAMtapratipAdya AnaMda) nathI, nathI prakAzato e AvaraNano anubhava hovAthI te AvRta ja che. kAraNa ke sAkSI eka hovA chatAM temAM avidyAthI kapita rUpabheda saMbhave che tethI cita rUpathI anAvaraNa ane AnaMdarUpathI AvaraNa havAmAM virodha nathI; ane svarUpa-prakAza AvaraNane nivaka na hovAthI te prakAzato hoya te paNa AvaraNa hevAmAM virodha nathI; ane "tame kahejo artha huM jANatA nathI ema prakAzamAnamAM ja AvaraNa jovAmAM Ave che. evI zaMkA thAya ke " tyAM ('tame kahele atha huM jANato nathI" e anubhavamAM) AvaraNa rahita je sAmAnya AkAra che tenA avacchedathI vizeSanuM AvaraNa ja anubhavAya che"--paNa AvI dalIla karavI nahi kAraNa ke ekanA AvaraNanuM bhAna anyanA avacchedathI thAya te atiprasaMga (dhrASa) thAya. ane sAmAnya vizeSabhAva niyAmaka che tethI atiprasaMga nahIM thAya ema kahevuM nahi, kAraNa ke vyAyavyApakabhAvathI atirikta sAmAnya-vizeSabhAva na hovAthI 'agnine jANa nathI" emAM (agninA Avaraka ajJAnanA anubhava sthaLamAM) dhUmanA Avaraka ajJAnanA anubhavane prasaMga thaze. tethI jenAthI avacchinna vizeSita) tarIke ajJAna prakAze che te ja AvRta che mATe (vastu) prakAzamAna hovA chatAM tene viSe ajJAna hoya e yukta che. ' ane ajJAna jema sAkSI azane choDIne tenAthI anya) zaitanyanuM AvaraNa kare che tema te te sukharUpa vRttithI keLiyo banAvela viSaya banAvela) AnaMdane choDIne (anya) AnaMdanuM AvaraNa kare che. te (sukhavRtiviSayatva para AdhArita anAvaraNa7) ja viSayAnaMdane AvaraNabhibhava che. ane e AvaraNano abhibhava, jema vahelI savAre ( sUryanA prakAzanA tAratamyathI) bAhya AvaraNa (tamasa, aMdhakAra ) ne abhibhava taratama bhAvathI (e che-vatto) thAya che, tema kAraNavizeSathI janya vRttivizeSane lIdhe taratamabhAvathI thAya che. AthI svarUpAnaMda ane viSayAnaMdano ane viSayAnaMdane ekabIjAthI bheda siddha thAya che. (-ema A bIjAe kahe che). ' paNa badhI rIte (-svarUpAnaMdane AvRta mAnIe ke anAvRta bane pakSamAM-) sAkSi-caitanya anAvRta hovAthI AvaraNa nA abhibhavane mATe vRttinI apekSA rAkhyA vinA ja tenAthI (sAkSi-caitanyathI ahaMkArAdinuM prakAzana thAya che e banne pakSamAM) samAna ja che vivaraNa : sAkSi-caitanya anAvRtta hoya te tenAthI abhinna AnaMda paNa anAvRta hevo joIe tethI mukti ane saMsAramAM kaI bheda rahe nahi e pUrvapakSa prApta thatAM For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 siddhAntalezasaGgrahaH svarUpAnaMdane anAvRta mAnIe te paNa saMsAra-muktine bheda saMbhave che evo siddhAnta upara rajU karyo. have tene AvRta mAnIne saMsAra ane muktine bheda batAvanAra siddhAnta ahIM rajU kare che. "vedAMtapratipAdya svarUpAnaMda mArAmAM nathI, nathI prakAzato' ema kahetA kene joIe chIe te siddha kare che ke saMsAradazAmAM AvaraNa che ja. jyAre muktimAM te AvaraNane nAza thatAM svarUpAnaMdanuM skuraNa thAya che tethI saMsAra ane mukti avasthA sarakhI heI zake nahi. Ama prakAzamAna hovA chatAM AnaMdane Ata ja mAnavo joIe. anyathA upara jaNAvela vyavahArane virodha thAya. zaMkA thAya ke AnaMdane AvRta mAnIe te AtmAne viSe sadA nirupAdhika prema na saMbhave, kAraNa ke anAvRta svarUpAnaMdanuM skUraNa na hoya ane vRttikRta AnaMdaskuraNa te kAdAcika heya (kayAreka thAya ane kayAreka na thAya). A zaMkAnuM samAdhAna e che ke A barAbara nathI kAraNa ke AvRta hovA chatAM svarUpAnaMdaprakAzane phaLabaLathI nirapAdhika premane hetu kahe che. ane "mANase gva varamagAragharAkSanuM puN (paramapremAspadasvarUpa sukha prakAze ja che) e vivaraNavAkathanuM paNa tAtparya A ja che. A ja abhiprAyathI "AzamAnosf" ema kahyuM che, anyathA AnaMdane AvRta mAnavAmAM prakAzamAna hovA chatAM e vizeSaNa vyatha banI jAya--ema samajavuM. sAkSi-caitanyathI abhinna sAkSi-AnaMda AvRta hoya te sAkSi-caitanya paNa AvRta hovuM joIe ane eka ja vastu AvRta ane anAvRta bane heI zake nahi-AvI zaMkAnA samAdhAna mATe kahyuM che ke eka ja sAkSImAM avidyAthI kalpita rUpabheda saMbhave che; tethI caitanya rUpathI te anAvRna hoya ane AnaMdarUpathI AvRta hoya e saMbhave che. vastutaH caitanya eka hevA chatAM temAM jIva ane Izvarava nAmanAM judAM judAM rUpe kalpavAmAM Ave che ane ApaNe kahIe chIe "huM Izvara nathI, paNa saMsArI chuM. e ja rIte huM sukhI chuM" pratyAdi - jJAna aAnaMda nathI " ityAdi rUpathI ahaMkArAdinA abhAsaka jJAnanA AnaMdathI bhedane vyavahAra thate joIe chIe te pramANe citva" ane "anaMdatva' nAmanA rUpabheda anAdisiddha kalpavAmAM Ave che. ane jema eka ja caitanyamAM jIvatvanA avaracchedathI ajItyAdinI kalpanA karavAmAM Ave che ane IzvaratvanA avacchedathI ajJAtvAdinA abhAvanI kalpanA karavAmAM Ave che, tema AnaMdavanA avacachedathI tene AvRta kaTapI zakAze ane citvanA avachedathI ahaMkArAdinA avabhAsika caitanyamAM AvaraNane abhAva phaLabaLe kaTapI zakAze tethI kaI virodha nathI. jIvavAdinI jema citva, AnaMda jevAM bhinna rUpa paNa avidyAthI karipata tarIke mAnyAM che tethI ahetano virodha nathI evo artha che. pharI zaMkA thAya ke A vAta barAbara hoya te paNa AnaMda prakAza hovA chatAM paNa AvRta che ema mAnavAmAM virodha che. kAraNa ke prakAza AvaraNane virodhI che. AnuM samAdhAna karatAM kahyuM che ke svarUpa prakAza AvaraNane nivataka nathI; paNa Agantuka (utpAdya) e vRttirUpa prakAza AvaraNanA virodhI tarIke kahe che. A dRSTie vicAratAM ghAsamAno vi e vizeSaNuM svarUpa prakAza bAvaraNane virodhI nathI ema jaNAvavA mATe tema ja nirupAdhika premane saMbhava jaNAvavA mATe che ema samajavuM joIe kAraNa ke A banne bAbata jANavI jarUrI che. For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 193 svarUpa prakAza AvaraNane virodhI nathI ema batAvavA bIjI dalIla rajU karI che. tame kahele artha huM jANu nathI'-- koI Apta puruSa upadeza Ape ke " vedAMtathI pratipAdita paramAtmA zrIkRSNa ja che ane e asaMyamIothI jANI zakAtA nathI. paNa maMdabuddhivALA ziSyane vAkakSArthanuM jJAna thatuM nathI. te 'tame kahela artha huM jANu nathI ema ajJAnane anubhava kare che e lekamAM jANItuM che. ziSyanuM tAtparya e che ke tamArA vAkyane koI artha che e huM jANuM chuM kAraNa ke e AptanuM vAkya che. paNa tene vizeSarUpe huM jANato nathI.' Ama vAkayArtha prakArano sAmAnyAkAra jJAta che. ane te ja vizeSanA Avaraka ajJAnanA viSaya tarIke prakAze che. ane Ama "tame kahe artha hu jANato nathI e anubhavamAM ajJAnanA vizeSaNa tarIke prakAza sAmAnyAkAra AvaraNane viSaya nathI. vizeSa je AvaraNane viSaya che te prakAzamAna nathI, tethI prakAzamAna hovA chatAM Avata hoI zake e bAbatamAM A anubhava pramANa nathI evI zaMkA thAya to tenA javAbamAM kahyuM che ke anAvRta sAmAnyanA avacchedathI vizeSanA AvaraNane ja anubhava thAya che ema mAnavuM barAbara nathI. ekanuM AvaraNa karanAra ajJAna anyanA avacchedathI prakAze che ema svIkAravAmAM Ave te huM rautrane jANa nathI' ema anubhavAtuM ajJAna vitha mitraviSayaka tarIke prasakta thAya. game tenuM ajJAna game tene viSaya banAvI zake e prasaMga -atiprasaMgaAvaze. pUrvapakSI kahe che ke AvuM nahi ane kAraNa ke sAmAnya-vizeSabhAva niyAmaka banaze. vizeSanuM AvaraNa karanAra ajJAnane avaccheda sAmAnyathI thaze, anyathI nahi; rautra ane viSayumitramAM sAmAnya-vizeSabhAva nathI tethI A prasaMga nahi Ave. Ane uttara ApatAM siddhAntI pUche che ke sAmAnya-vizeSabhAva e vyAyavyApakabhAva ja che ke tenAthI judo che. te judo hoI zake nahi kAraNa ke tenuM nirUpaNa thaI zakatuM nathI. je e vyAyavyApakabhAva ja che ema mAnIne te vahninA ajJAnanA anubhavamAM dhUmanuM AvaraNa karanAra ajJAnanA anubhavane prasaMga thAya. tethI ajJAnanA anubhavamAM ajJAnanA vizeSaNa tarIke je vastu prakAze te ja AvaraNane viSaya che ema mAnavuM joIe. ekanuM AvaraNa karanAra ajJAna anyathI avachina tarIke bhAsI zake nahi. zakAH AnaMda AvRta hoya te viSayasaMparkanI dazAmAM khAsa karIne AnaMdane prakAza na thavuM joIe. uttara : ajJAna te te sukharUpavRttithI viSayIkRta AnaMdanuM AvaraNa nathI karatuM. zakA : vRttine AvaraNane abhibhava karanAra tarIke svIkAravAmAM Ave che te pachI ajJAna sukhavRttithI vijayIkRta AnaMdanuM Avaraka nathI ema kevI rIte kahevAya? uttara : vRttikRta AvaraNubhibhava e sukhavRttiviSaya-prayukta anAvarakatvarUpa ja che. zakA : sukharUpatti ekarUpa che tethI tenAthI karavAmAM Avelo AvaraNAbhibhava paNa ekarUpa ja hevo joIe. ane Ama hoya te viSaya sAthenA saMbaMdhanI dazAmAM AnaMda ekarUpa tarIke ja prakAzo joIe, utkRSTa-apakRSTarUpe taratamabhAvathI nahi. - . si-25 For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 siddhAntalezasamahaH uttara-: uSAkALamAM sUryanA prakAzanA tAratamya pramANe bAhya aMdhakArane tAratamyaprayukta abhibhava thAya che, tethI te aMdhakArathI AvRta padArthonuM tAratamyabhAvaprayukta prakAzana thAya che. e ja rIte viSayavizeSarUpe kAraNavizeSarUpathI prayuta je vRttiomAM utkarSa tAratamyarU5 vizeSa che tene lIdhe taratamabhAvayukta AvaraNubhibhava thAya che. tethI AnaMda paNa taramabhAvathI yukta tarIke prakAze che. zaMkA : Ama hoya to AnaMda eka mAnya hovA chatAM svarUpAnaMda Adi bheda kevI rIte mAnyA che? uttara H Ana da vastutaH eka ja che tema chatAM temAM upAdhi prayukta bheda mAnavAmAM AvyA che. jema ke vidyAthI AvaraNanI nivRtti thatAM prakAzane AnaMda te svarUpAnaMda; AvaraNanI nivRtti na thaI hoya te dizAmAM vRtti sAthenA saMbaMdhane kAraNe prakAza AnaMda te viSayAnaMda e svarUpAnaMda ane viSayAnaMdano bheda samaja. te pramANe vRttinA bheda pramANe Ana dane bheda mAne che tethI viSayAnaMde ekabIjAthI bhinna hoI zake che. A paNa e dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke ahaMkArAdi kevaLa sAkSIthI bhAsya che tethI svarUpAnaMdane anAvRta mAnIe ke Achata mAnIe game te matamAM sAkSi-cetanya anAvRta hevAthI AvaraNane abhibhave mATe tene kaI vRttinI apekSA rahetI nathI ane sAkSimaitanyathI ja ahaMkArAdinuM prakAzana thAya che e baMne pakSamAM samAna che. (16) (17) nanvevaM kathamahaGkArAdInAmanusandhAnam / jJAnasUkSmAvasthArUpasya saMskArasya jJAne satyayogena nityena sAkSiNA tadAdhAnAsambhavAt / zaMkA thAya ke Ama hoya te ahaMkArAdinuM anusaMdhAna kethI rIte thAya ? kAraNa ke jJAna hoya tyAre jJAnanI sUkSma avarathArUpa saMskArane saMbhava nahIM hiAvAthI nitya sAkSIthI tenuM utpAdana saMbhave nahi. vivaraNa: upara jaNAvelA siddhAMtanI sAme zaMkA rajU karI che. kaI vastune anubhava thayo hoya te e anubhava saMskAra utpanna kare ane e saMskArathI smRti utpanna thaI zake. siddhAntamAM saMskArane anubhavanA nAzarUpa arthAta anubhavanI sUkSma avasthArUpa mAnya che. tethI je ahaMkArAdinA avabhAsa mATe sAkSIne vRttinI apekSA na rahetI hoya te sAkSI nitya heIne ahaMkArAdine anubhava cAlu ja rahevAne arthAta A anubhavane nAza ke tenI sUkSmAvasthA arthAta saMskAra saMbhavaze nahi ane tene lIdhe ahaMkArAdinuM anusaMdhAna, ke smRti sa bhavaze nahi. Ama ahaMkArAdithI avachinna sAkSitanya anAvRta hevAthI AvaraNanA abhibhavane mATe tene vRttinI apekSA na hoya te paNa saMskArane mATe te tenI apekSA mAnavI ja pahaze ane Ama heya te ahaMkArAdi kevaLa sAkSi bhAsya che e siddhAntane bAdha thaze. For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 195 atra kecidAhuH - strasaMsRSTena sAkSiNA sadA bhAsyamAno'haMkAra - stattadghaTAdiviSayavRttyAkAra pariNatasvAvacchinnenApi sAkSiNA bhAsyate iti tasyAnityatvAt sambhavati saMskArAdhAnaM ghaTAdau viSaye iva / na hi svAkAravRttyavacchinnasAkSiNaiva svagocarasaMskArAdhAnamiti niyamo'sti / tathA sati vRttigocarasaMskArAsambhavena vRtterasmaraNaprasaGgAt / anavasthApanyA vRttigocaravRtyantarasyAnuvyavasAyanirasanena nirastatvAt / kiM tu yadvazyava - cchinna caitanyena yat prakAzate tadvRcyA tadgocarasaMskArAdhAnamityeva niyamaH / evaM ca jJAnasukhAdayo'pyantaH karaNavRttayaH taptAyaHpiNDAd vyuccaranto visphuliGgA iva svAvacchinnena vahnineva svasvAvacchinnenAnityena sAkSiNA bhAsyante iti yuktaM teSvapi saMskArAdhAnam | yastu- ghaTekAkArasthA cid ghaTamevAvabhAsayet / ghaTasya jJAtatA brahmacaitanyenAvabhAsate // [ kUTasthadIpa, 4] iti kUTasthadIpokto viSayavizeSaNasya jJAnasya viSayAvacchinnabrahmacaitanyAvabhAsyatvapakSaH / yazca tattvapradIpikokto jJAnecchAdInAmanavacchinnazuddhacaitanyarUpa nityasAkSibhAsyatvapakSaH, tayorapi caitanyasya svasaMsRSTAparokSarUpatvAd vRttisaMsargo'vazyaM vAcya iti tatsaMsRSTAnityara yarUpasadbhAvAnna teSu saMskArAdhAne kAcidanupapattiriti / A khAkhatamAM keTalAka kahe che : peAtAnI (arthAt ahaMkAranI) sAthe sa`baddha sAkSIthI bhAsita karAtA ahaMkAra te te ghaTa Adi viSayaka vRttinA AkAre pariNata pAtAthI (arhakArathI) avacchinna sAkSIthI paNa bhAsita karAya che. tethI te (ghaTADhiviSayaka vRttithI achinna sAkSiautanya) anitya hovAthI ghaTAdi viSayanI khAkhatamAM saMskArAdhAnanI jema ahakAranI khAkhatamAM sa`skAranuM AdhAna (utpAdana) sabhave che. eve niyama nathI ke peAtAnA AkAravALI vRttithI avacchinna sAkSIthI ja peAtAne viSe saMskAranuM utpAdana thAya, kAraNa ke tema hAya tA vRttiviSayaka sa'skAranA saMbhava na heAvAthI vRttinuM smaraNa na thavuM joie; kAraNa ke anavasthA AvI paDatI hAvAthI vRttiviSayaka bIjI vRttinA anuvyavasAyanA nirAsathI nirAsa thaI gayA che. paNa je vRtti ( arthAt je vastuviSayaka vRtti)thI avacchinna caitanyathI je prakAze che te vRttithI (te vastuviSayaka vRttithI ) tene viSe saMskAranuM utpAdana thAya che. e ja niyama che. ane Ama tapelA bor3anA piubhAMthI nIDalA visTusiMga prema potAthI (visTusi garthI) For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgraha avacchinna vahanithI prakAzita thAya che tema jJAna, sukha vagere antaHkaraNanI vRttio sava-svAvacchinna (patatAthI avacchinna) anitya sAkSIthI prakAzita thAya che tethI temanI bAbatamAM paNa saMskAranuM AdhAna yukta che. paNa je "eka ghaTanA AkAravALI buddhimAM rahela cita (cidAbhAsa) ghaTane ja prakAzita kare; ghaTanA jJAtatA brahmacaitanyathI prakAzita thAya che" - ema TasthadIpamAM kahele pakSa ke viSayanuM vizeSaNarUpa jJAna viSayathI avacchinna brahmacaitanyathI prakAzita thAya che; ane je tapradIpikAmAM kahela pakSa ke jJAna, icchA vagere anavachina zuddha caitanyarUpa nitya sAkSIthI prakAzita thAya che, te banemAM paNa caitanya svasaMsRSTanA aparokSajJAna rUpa hovAthI vRttine saMsaga avazya mAnave paDaze. tethI tenAthI (jJAna IcchAdi vRttithI) saMsRSTa (sAkSI) anityarUpa hovAthI temanAmAM saMskAranA AdhAnamAM kaI anupapatti nathI. vivaraNa : uparanI zaMkAnuM samAdhAna karatAM ahIM evI rajUAta karI che ke ahaM. kArAdi viSayaka vRtti vinA ja saMskAranI upapatti che tethI siddhAntane virodha nathI. ahaMkAra jema pitAthI (ahaMkAthI) avacchinna sAkSIthI prakAzita thaI zake che tema ghaTa paTAdi viSaya aMgenI vRttithI avacchinna sAkSIthI paNa prakAzita thaI zake che. tethI te (arthAta dhaTAdi aMgenI vRttithI avachinna sAkSi-caitanya anitya hovAthI jema dhaTAdi viSayanI bAbatamAM saMskAranuM AdhAna saMbhave che tema te ja vRttithI avachina sAkSicaitanyathI ja ahaMkArAdinI bAbatamAM paNa saMskAranuM AdhAna saMbhave che tethI ahaMkArAdiviSayaka vRttinI apekSA nathI e bhAva che. zakA :- ahaMkArathI vyatirikta ghaTAdinI bAbatamAM sarvatra ApaNe joIe chIe ke viSayAkAra (vaTAdi AkAravALI) vRttithI avacchinna caitanyathI ja ghaTAdi viSayaka saMskAranuM AdhAna thAya che. tethI evo niyama tAravI zakAya ke pitAne viSenI vRttithI ja pitAne viSe saMskAranuM AdhAna thAya che. te ahaMkAra mAtranI bAbatamAM ja kema zakaya bane ke anya viSayaka vRttithI ahaMkAraviSayaka saMskAranuM AdhAna thAya? ; uttara : svAkAra vRttithI avachinna sAkSIthI ja pitAne viSe saMskAranuM AdhAna thAya che e niyama nathI, kAraNa ke tene mATe kaI purA nathI. ane te prAjaka nathI, UlaTuM e niyama heya te vRtiviSayaka saMskAra saMbhava na hovAthI vRttinI smRti saMbhavaze nahi. jJAnarUpa vRttinA saMskArAdine mATe vRttiviSayaka anya vRtti mAnIe to anavasthAne doSa AvI paDaze. ghaTAdi viSayaka vRttinA smaraNanI siddhi mATe e vRttiviSayaka bIjI vRtti svIkAravAmAM Ave to e bIjI vRttinA smaraNane mATe e bIjI vRttiviSayaka trIjI vRtti paNa mAnavI paDe ane Ama te te vRttiviSayaka vRtti mAnavI paDe tethI che anavasthAne prasaMga thAya - zaMkA H bIjI trIjI Adi vRttiomAMthI keTalIka ajJAta hoIne ja nAza pAme che ema mAnI zakAya tevI anavasthAne prasaMga nahIM thAya. uttara : utpanna thayelI vRttinuM jJAna thavuM ja joIe. nahIM te ghaTAdi AkAravALI For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 1lauM vRtti hAjara hoya tyAre "kadAca mane enuM jJAna thAya che, ke nathI thatuM evA saMzayane prasaMga thAya; ane ghaTAdivRttinA nAza pachI "mane enuM jJAna thayuM ke nahi' evA saMzayane prasaMga thAya tethI vRttinuM jJAna thAya che ema te mAnavuM ja joIe. ane vRttinuM vRttithI ja jJAna thAya che e pakSamAM anavasthAne deSa AvI ja paDaze. A ja dalIla karIne nyAyane mAnya anuvyasAya (-huM ghaTane jANuM chuM" e ghaTa-jJAnanuM pratyakSajJAna-)nuM khaMDana vedAMtagraMthamAM karavAmAM AvyuM che, Ama, svagocara vRttithI ja svagocara saMskAranuM AdhAna thAya che evo niyama nathI kAraNa ke vRttinI bAbatamAM tene saMbhava nathI. paNa Ano artha e nathI thatuM ke ghaTagocara vRttithI paTAdine viSe saMskAranuM AdhAna zakya thavuM joIe. niyama e che ke je vastuviSayaka vRttithI avacchinna caitanyathI jeTalA padArtho prakAze che, e vastuviSayaka vRttithI teTalA padArthone viSe saMskAranuM AdhAna thAya che; ane ghaTagocara vRnithI avacchinna cetanyamAM paTAdi prakAzita thatAM nathI tethI temane viSe saMskAranA AdhAnane prazna upasthita thato nathI. paNa svagocaravRttithI ja svagocara saMskAranuM AdhAna thAya e niyama nathI. zakA : iTAdivRttithI achina caitanyamAM ghaTAdinuM prakAzana thAya e vAta nirvivAda che. tyAM tanyamAM ahaMkAranuM paNa prakAzana thAya che e agAu batAvyuM. te pramANe dhaTAdi vRttithI aha kAranI bAbatamAM paNa bhale saMskAranuM AdhAna thAya. te paNa ghaTAdirUpa vRttinuM pitAthI avani (svAvachinna) rautanyamAM prakAzana asiddha che tethI te pitAne viSe saMskArane utpanna karI zakaze nahi, tema sukha, du:kha, IcchA, deSa Adi je ahaMkAranA dharmo che temane ghaTAdivRttithI avachinna tanyamAM prakAzanane prasaMga nathI thatA tethI te vRttithI sukhAdine viSe saMskAranuM AdhAna na thAya. koI dalIla kare ke sukhAdirUpa vRttione viSe ghaTAdivRttithI bhale saMskAranuM AdhAna na thAya te paNa sukhaduHkhAdiviSayaka antaHkaraNavRttiethI ja sukhAdirUpa vRttionI bAbatamAM saMrakAranuM AdhAna bhale thAya, kAraNa ke jJAnarUpa ghaTAdivRttione viSe saMskAranA AdhAnane mATe bIjI vRtti mAnavAmAM thAya che tema anavasthAne prasaMga nahi thAya-te A dalIla barAbara nathI. sukhaduHkhAdiviSayaka vRtti mAnavAmAM Ave to e jJAnarUpa mAnavAmAM Avaze ke irachAdittinI jema kriyAdirUpa. e jJAnarUpa hAI na zake, kAraNa ke jJAnarUpa vRttinuM utpAdaka kAraNuM nathI-mana jJAnanuM kAraNa che e matanuM AgaLa khaMDana karavAmAM Avaze. je tene kriyArUpa mAnavAmAM Ave to te vRttinA paNa saMskAranA AdhAnane mATe tene viSenI bIjI vRtti mAnavI paDaze ane e ja anavasthA prApta thaze. tethI jJAnarUpa ghaTAdivRttine viSe, tema ja jJAnathI bhinna evI sukhaduHkhAdirUpa vRttione viSe saMskAranuM AdhAna kevI rIte thaze ? uttara : upara kahyo che te niyama che tethI antaHkaraNamAM je je vRttio utpanna thAya--pachI te jJAnarUpa hoya ke tenAthI bhinna heya-te badhI svaravAvacchinna (pitapatAthI avacchinna) nitya caitanyathI prakAzita thAya che. ane Ama caitanya nitya hovA chatAM tenAthI bhAsya tarIke tathA tenA avarachedaka tarIke utpanna thatA ahaMkAranA dharmo anitya hovAthI te dharmathI viziSTa ane te te dharmanA avabhAsaka tanyanA nAzarUpa te dharmaviSayaka sarakArI saMbhave che; tethI jJAnasukhAdinI bAbatamAM saMskAranI anupatti nathI. For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 siddhAntalezasamahaH kUTasthadIpamAM evo mata rajU karyo che ke dhakAkAra buddhimAM rahela cita, cidAbhAsa arthAta ghaTAkAravRttimAM pratibiMbarUpa ghaTajJAna ghaTane ja prakAzita kare che; paNa dhaTanI jJAtatAne prakAzita nathI karatuM. jJAtatA eTale jJAnaviSayatva, arthAta viSayatA saMbaMdhathI viSayaniSTha jJAna; te jJAna viSayanuM vizeSaNa che kAraNa ke jJAta: ghaTaH e anubhava thAya che. ghaTanI sAtatA (viSayAvacchina) brahmacaitanyathI prakAzita thAya che. ane tattapradIpikAmAM evo mata rajU karyo che ke jJAna, IcchA vagere anavachinna zuddha caitanyarUpa nitya sAkSIthI prakAzita thAya che. zaMkA thAya ke A banne pakSamAM jJAna, IcchAdine prakAzita karanAra caitanya nitya hovAthI jJAna, IrachAdine viSe saMskAra kevI rIte zakya banaze. evI lIla nahI karI zakAya ke agAu kahelI rItathI jJAna, irachAdi vRtti svasvAvacchinna sAkSitanyathI prakAzita thAya che e vAta dhyAnamAM rAkhIne A banne pakSamAM paNa saMskAranuM AdhAna zakya che. A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke ghaTAdiviSayaka vRttipratibiMbarUpa jJAna jene jJAtatA kahevAmAM Ave che te te vRttithI anavacchinna viSayAdhiSThAnarUpa brahmatanyathI prakAzita thAya che e vacana sAthe tene virodha che. tema bIjA pakSamAM jJAna, IcchAdi vRttio anavachinna sAkSIthI prakAzita thAya chee vacana sAthe virodhane prasaMga thAya. te A baMne pakSomAM saMskAranuM AdhAna kevI rIte thAya? - Ane uttara e che ke viSayAvacchinna brahmacetanya jJAtatAne prakAzita kare che e matamAM brahmacaitanyane jJAtatAnA aparejJAnarUpa ja mAnavAmAM Ave che, kAraNa ke "jJAtIrtha ghaTaH" ema jJAtatAnA apakSatvane anubhava thAya che. anavacchinna zuddha tanya paNu IcchA, jJAna AdinA aparokSa jJAnarUpa ja mAnavAmAM Ave che, kAraNa ke IcchAdi vRttionA paNa aparaNatvane anubhava thAya che. ane Ama aparokSajJAnarUpa dhividha kSetanyane pitAnA viSayabhUta jJAna, IcchAdi sAthe saMsarA avazya thavo ja joIe. kAraNa ke aparokSajJAna pitAnA tAdAmyApana vijayanA anubhavarUpa che evo niyama che. tethI pitAnA viSayabhUta jJAna, icchAdinA nArA samaye jJAnAdithI viziSTarUpe dvividha caitanyanA paNa nAzarUpa saMskAra upapanna banaze evo bhAva che. ___ anye tu suSuptAvapyavidyAdhanusandhAnasiddhaye kalpitAmavidyAvRttimahamAkArAmaGgIkRtyAhama saMskAramupapAdayanti / na cAsmin pakSe 'etovantaM kAlamidamahaM pazyannevAsam' iti anyajJAnadhArAkAlInAhamarthAnusandhAnAnupapattiH / avacchedakabhedena sukhaduHkhayogapadyavad vRttidvayayogapadyasyApyavirodhenAnyajJAnadhArAkAle'pi ahamAkArAvidyAvRttisantAnasambhavAditi / jyAre bIjA suSuptimAM paNa aviva AdinA anusakhyAnanI siddhine mATe karipata avidyA vRttine ahama-AkAra mAnIne ahamathanI bAbatamAM saMskAranuM upapAdana kare che (saMskArano saMbhava batAve che) kRSNAnaMdatIthanI For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda vyAkhyA pramANe bhASAntara Ama hovuM joIe -(UMghamAMthI) UThelAnI bAbatamAM avidyA AdinuM anusaMdhAna siddha thAya te mATe suSuptimAM karipata avidyAdi viSayaka avidyAdivRttinI jema ahama AkAra avidyAvRttine mAnIne ahamarthanI bAbatamAM saMskAranuM upapAdana kare che. ane A pakSamAM "ATale vakhata huM A joto ja rahyo" ema anyanA jJAnanI dhArA vakhate ahamathenuM anusaMdhAna anupapanna nahi bane (anupapanna banaze evI zaMkA karavI nahi) -kAraNa ke avacchedakabhedathI jema sukha ane duHkha eka sAthe thAya che tema be vRttio sAthe thAya temAM virodha nathI tethI anyanA jJAnanI dhArAnA samaye paNa ahamAkAra avidyAvRttinI saMtati (pravAha) saMbhave che. - vivaraNa : je svagocara vRttithI ja svasaMskAranuM utpAdana thAya che ema ja kahevuM &oya te paNa anupapatti nathI, kAraNa ke ahaMkAra ane tenA dharmone viSaya karanArI avidyA vRttiothI saMskAranA AdhAnane saMbhava che. vRttiviSayaka vRtti mAnavAthI agAu kahela anavasthA deSa AvI pahaze evI zaMkA karavI nahi, kAraNa ke avidyAvRttio anubhavane yogya nathI tethI temane viSe jJAnane mATe ke saMskArane mATe jJAna, icchA AdinA anubhavakALe bIjI avidyAvRttio mAnavAmAM AvatI nathI. suSuptimAM avidyAvRttio saMskAra utpanna kare che e mAnavAmAM Ave che tethI AmAM gorava deSa nathI. AvA AzayathI bIje mata ahIM rajU karyo che. kaNAnaMdatIrthane appayyadIkSitanI zabda-racanA rucI nathI-" mULamAM zabdo jema vaMcAya che tema te evI bhrAnti thAya ke suSuptimAM je avidyAdinuM anusaMdhAna che tenI siddhine mATe tathA suSuptimAM kavipata vRttine ja ahaMkAra mAnI che." temaNe zabdonI yojanA karI che te pramANe upara arthe Ave che. "avidyAdimAM Adi padathI sukha ane suSuptane saMgraha karyo che. "suhamadamAzaM vidyArika '-"ha sukhe sUte; meM kaMI jANyuM nahi -ema suSuptikAlIna sukha, suSupti ane avidyAnuM UMdhamAMthI UDyA pachI anusaMdhAna thatuM jovAmAM Ave che. tatkAlIna avidyAdi-anubhava nitya sAkSIrUpa hovAthI tene avidyA-vRttirUpa avacchedaka nI kalpanA karavAmAM na Ave te saMskAra na saMbhave ane tethI upara kahela anusaMdhAnanA abhAvane prasaMga thAya. zaMkA : ajJAna, ahaMkArAdi viSayaka avidyAvRtti mAnavAmAM Ave to te ajJAnAdi kevala sAkSIthI vedya che e siddhAntane bAdha thAya. uttara : nA, nahIM thAya. avidyAvRttio mAnelAM jJAnanAM karaNAthI utpanna thatI nathI tethI te jJAnAtmaka vRtti nathI. kevala sAkSI eTale jJAnAtmaka vRttithI anupahita sAkSI. (ahamathanI vAta karI che tyAM tenA dharmone paNa saMgraha karavo joIe kAraNa ke tulya nyAye ahamathenA dharmonI bAbatamAM paNa avidyAvRttiothI saMskAranuM u5pAdana karyuM che ema vicAravuM joIe.) zaMkA : A pakSamAM anyanA jJAnanI dhArA cAlatI hoya tyAre ahamaryAdiviSayaka avidyAvRttine saMbhava na hovAthI ahamaryAdinI bAbatamAM saMskAra utpana na karI zakAya; For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200. siddhAntalezasahamahaH kAraNa ke anyajJAnanI dhArA vakhate avidyAvRttione paNa mAnavAmAM Ave te eka sAthe be vRttio mAnavI paDe je yukta nathI. uttara : avidyAvRttiothI saMskAranuM AdhAna thAya che e pakSamAM anyanA jJAnanI dhArA vakhate amaryAdinA anusaMdhAnanI upapatti che. mAthAmAM vedanA, pagamAM sukha" ema avachedaka bhedathI jema sukha ane duHkhane sAthe anubhava thAya che ema joIe chIe tema anyanA jJAnanI dhArAnA kALamAM paNa anya vastu viSayaka antaHkaraNatti ane AtamarthaviSayaka avidyAvRtti ema be vRttio eka sAthe prabhAtAmAM avacchedakabhedathI heya te temAM koI virodha nathI. - zaka : avidyAvRttinA saMtAnanI vAta karI che e barAbara nathI. anyajJAnanI dhArAnA kALamAM eka ja avidyAvRtti che ema kahI zakAya, kAraNa ke bhinna bhinna aneka avidyAvRttio che ema mAnavA mATe pramANa nathI; ane eka avidyAvRtti mAnavAmAM lAdhava che. uttara : sAcu che. te paNa anya jJAnanI dhArA antaHkaraNattionI saMtatirUpa che tethI tatkAlIna avidyAvRtti paNa saMtatirUpa saMbhave che e saMbhAvanA mAtrathI "avidyAvRtti santAna' ema kahyuM che ane eTale ja kahyuM che ke sattAno saMbhava che. apare tu-ahamAkArA vRttirantaHkaraNavRttireva / kiM tu upAsanAdivRttivanna jJAnam, kluptatatkaraNAjanyatvAt / na hi tatra cakSurAdipratyakSalakSaNaM sambhavati, navA liGgAdikam, liGgAdipratisandhAnazUnyasyApyahaGkArAnusandhAnadarzanAt / nApi manaH karaNam / tasyopAdAnabhUtasya kvacidapi karaNatvAklupteH / tarhi AmarthapratyabhijJA'pi jJAnaM na syAditi cet, na, tasyA ahamaMze jJAnatvAbhAve'pi tanAMze smRtikaraNatvena kluptasaMskArajanyatayA jJAnatvAt / aMzabhedena jJAne parokSatvAparokSasvavat pramAtvApramAtvavacca jJAnatvAjJAnatvayorapi avirodhAdityAhuH / jyAre bIjA kahe che ke ahamAkAra vRtti antaHkaraNavRtti ja che. paNa upAsanAdi vRttinI jema te jJAna nathI kAraNa ke tenA (jJAnanAM) je karaNa mAnyAM che tenAthI te janya nathI; dekhItI rIte tyAM tenI bAbatamAM) cakSurAdi pratyakSalakSaNa (karaNa nathI) ke liMgAdi (karaNa) nathI, kemake liMgAdina pratisaMdhAna vinAnAne paNa ahaMkAranuM anusaMdhAna thatuM jovAmAM Ave che. tema mana paNa (tenuM) karaNa nathI, kAraNa ke upAdAnabhUta evA tene kyAMya karaNa tarIke mAnavAmAM nathI avuiM. zaMkA thAya ke te pachI ahamarthanI pratyabhijJA paNa jJAna nahIM hoya. Ane uttara che ke nA. tenuM (pratyabhijJAnAnuM) "ahama' aMzamAM jJAnatva na hovA chatAM "tattA" (tepaNu) aMzamAM jJAnavuM che kAraNa ke smRtinA karaNa tarIke mAnelA saMsakArathI te janya che. aMzabhedathI jema jJAnamAM parokSa ane apakSane vireAdha nathI ane pramAtva ane apramAtvane virodha nathI tema jJAnatva ane ajJAnatvane paNa virodha nathI (tethI ahamartha-pratyabhijJAmAM "ahama" aMzamAM ajJAnatva ane "tattA' azamAM jJAnatva che. (Ama ahamatha aMzamAM antaHkaraNavRttithI ja saMskAranuM AdhAna saMbhave che). For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda ra01 vivaraNa : bIje mata rajU karyo che te pramANe ahamatha aMzamAM antaHkaraNavRttithI ja saMskAranuM AdhAna saMbhave che tethI e azamAM paNa avidyAvRtti ka95vAnI jarUra nathI, kAraNa ke anta.karaNanI vRtti saMbhavatI hoya tyAM avidyAvRttinI kalpanA egya nathI. evI dalIla karI zakAya ke anyajJAnanI dhArAnA kALamAM ahamarthaviSayaka antaHkaraNavRtti saMbhavatI nathI, kAraNa ke sukhaduHkha sAthe hoI zake tema be jJAna sAthe rahI zakatAM nathI. paNa A dalIla barAbara nathI kAraNa ke saMskArotha ahaMvRtti jJAnarUpa mAnavAmAM nathI AvatI. ahamAkAravRtti dhaTAdivRttinI jema jJAnarUpa hoya to te jJAnAtmaka vRttithI upahita sAkSIthI vedya mAnavI paDe ane te ahamartha kevaLa sAkSIthI bhAsya che e siddhAntanI hAni thAya. paNa ahamAkAra antaHkaravRtti upAsanA, IcchAdinI jema jJAnarUpa che ja nahi tethI A Apatti nathI. jJAnanAM je cakSarAdi ke liMgAdi karaNa mAnyAM che tenAthI ahamAkAra vRtti utpanna thatI nathI, ane mana ke antaHkaraNa te vRttijJAnanI prati upAdAnabhUta che, tene kaI vRttinI bAbatamAM karaNa mAnyuM nathI. (je upAdAna hoya te karaNa kevI rIte heI zake ?). zakA : A mAnIe to cokaThuM kaaone sAkSAt mAvajata bIjamavamavana, voDakAna te marAmi (je meM spamAM bhagavAna zrI kRSNane sAkSAta anubhava karyo te huM atyAre temanuM smaraNa karuM chuM)-e pratyabhijJA "ahamartha" aMzamAM jJAna nahIM hoya kAraNa ke jJAnanA kAraNathI janya nathI. uttara : A "ahama' aMzamAM jJAna nathI paNa ahamarthanI pratyabhizAmAM "tatA' ("tepaNanA) aMzamAM zAnatva che. zaMkA : jJAna ane ajJAnatva yugapadda hoI zake nahi kAraNa ke temane virodha che. uttara : aMzabhedathI heI zake. ahamarthanI pratyabhikAmAM "aham' aMza ke viSakadezamAM jJAnava nathI paNa 'tattA' aMzamAM jJAnatva che. "parvato vaddhimAna' e anumiti jJAnamAM siddhAntamAM "vahni' aMzamAM parokSatva ane saMnikRSTa "parvata' aMzamAM aparokSatva mAnavAmAM Ave chejJAnamAM aMzabhedathI pramAM ane apramAM paNa mAnavAmAM Ave che tema aMzabhedathI jJAna ane ajJAnava paNa yugapaTTa heya temAM virodha nathI. itare tu - ahamAkArA'pi vRttiAnameva, 'mAmahaM jAnAmi' ityanubhavAt / na ca karaNAsambhavaH, anubhavAnusAreNa manasa evAntarindriyasya karaNatvasyApi kalpanodityAhuH // 17 // jayAre bIjA kahe che ke ahamAkAra vRtti paNa jJAna ja che kAraNa ke "huM mane jANuM chuM" e anubhava thAya che. ane karaNane saMbhava nathI ema nathI, kAraNa ke anubhava anusAra mana je antaridriya che tene ja karaNa tarIke paNa ka95vAmAM Ave che. siM- 26 For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH vivaraNa : ahIM je mata rajU karyA che te mAnanArAnI dalIla che ke agAu pratya bhinAnA ullekha karyAM che tenA 'ahama aMzamAM paNa jJAnatva mAnavuM joIe; anyathA pratyabhinnAnA pramANathI antaHkaraNApahita caitanyarUpa jIva je ahama che tenA sthAyIpaNAnI siddhi brahmasUtra ane tenA paranA zAMkarabhASyamAM karavAmAM AvatA jovAmAM Ave che tene virAdha thAya. anusmRtezra evu` brahmasUtra (2.2.25) che. temAM anusmRti eTale pratyabhijJA; tenA paranA bhASyamAM tene samajAvatAM kahyuM che 'je me AgalA divase joyuM te ja huM Aje yAda karuM chuM.' mATe pratyabhinnAnA 'aham' azamAM nAnatva nathI ema kahevuM yukta nathI. mAmae jJAnAmimAM ahama` viSayaka vRttimAM jJAnatranA anubhava ApaNane thAya che. tene mATe manane karaNu mAnavAmAM koI muzkelI nathI kAraNa ke bhrasUra. 3. 40nA bhASyamAM karyu che ke buddhine karaNa tarIke svIkAravAmAM Ave che ( yuu: raLavAmbuvanamA ). tethI ja ahaMkAranA dharmAM jJAna, sukha vagere kevala sAkSivedya hAvA chatAM paNa ahama e manane asAdhAraNa viSaya hoIne mana Rndriya che ema prANapAda (2.4 mA sthApyuM che ema mAnavu joIe, ane 'kevalasAkSibhAsya che' e siddhAnta paNa ahematha thI vyatirikta ajJAna, sukhAdi viSayaka ja che ema samajavu. zakA: manane indriya mAnIe to jema rUpanA pratyakSa jJAnamAM cakSu pramANa (pramA*karaNa) che tema ahama'nI bAbatamAM manane pramANu mAnavu paDe, paNa e to saMbhave nahi. ajJAtanuM jJApana karAve te pramANu. paNa ahama teA anAvRta sAkSicetanyamAM adhyasta hAvAthI ajJAta nathI tethI manane tenI bAbatamAM karaNa kevI rIte kahI zakAya ? 202 uttara : nA. abAdhita anubhava te pramA athavA vruti tarastrAvAnumatsya pramA (jenAnI viziSTa hoya tene viSe tenAthI ja viziSTa tarIke anubhava te pramA--rajuvayukta 'A'neA rajjutvayukta tarIke anubhava te pramA ) --e mata pramANe * ahamAkAra jJAna pramA sabhave che tethI tenuM karaNa mana paNa pramANa (pramA-karaNa) saMbhave che. (17) (18) evaM sati bAhyaviSayAparokSavRttInAmevAvaraNAbhibhAvakatvaniyamaH thaeNvasannaH / nanu nAyamapi niyamaH, zuktirajatasthale idamAkAravRtterajJAnAnabhibhAvakatvAt / anyathopAdAnAbhAvena rajatotpattyayogAditi cet, atrAhuH - idamAkAravRttyA idamaMzAjJAnanivRttAvapi zuktitvAdivizeSAMzAjJAnAnivRtteH tadeva rajatopAdAnam, zuktitvAdyajJAne rajatAdhyAsasya tadbhAne tadabhAvasyAnubhUyamAnatvAt / adhyAsabhASyaTIkAvivaraNe anubhUyamAnAnvayavyatirekasyaivAjJAnasya rajatAdyadhyAsopAdAnatvokteH / ata eva zuktyaMzo'dhiSThAnam, idamaMza AdhAraH / savilAsAjJAnaviSayo'dhiSThAnam, atadrUpo'pi tadUpeNAropyabuddhau sphurannAdhAra iti saMkSepazArIrakespi vivecanAditi / For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 prathama pariccheda Ama hoya to (arthAta ahamAkAra ane pakSavRtti svIkArIe to) bAhya (ghaTAdi) viSayaka apakSa vRtti ja AvaraNane dUra karanArI che e che niyama Thare che. " (zakA) A paNa niyama nathI kAraNa ke zakti rajata(brama)nA sthaLe IdamAkAra ("A" AkAravALI) vRtti ajJAnane dUra nathI karatI; anyathA (ajJAnarUpa) upAdAnanA abhAvane lIdhe rajatanI utpatti saMbhavata nahIM. (samAdhAna) ahIM (A zaMkAnA uttararUpe kahe che: IdamAkAra vRttithI Idama aMzanuM ajJAna nAza pAme che te paNa zuktitvAdi vizeSa aMzanA ajJAnanI nivRtti (nAza) na thaI hovAthI e ja rajatanuM upAdAna kAraNa che, kAraNa ke zuktitvAdinuM ajJAna hoya tyAre rajatarUpI adhyAsa anubhavAya che, (a) tenuM ( zuktitvAdi vizeSa aMzanuM) jJAna hoya tyAre teno (adhyAsane) abhAva anubhavAya che. adhyAsabha, khyanI (padmapAdakRta paMcapAdikA) TIkAnA (pakAzAtmananA) vivaraNamAM jenA anvaya-vyatirekano anubhava thAya che tevuM ja A jJAna 2jatAdi adhyAsanuM upAdAna che ema kahyuM che (tethI AnuM samarthana thAya che). tethI ja saMkSepazArIrakamAM paNa evo bheda batAvyuM che ke "zukti" aMza adhiSThAna che ane "Idama' aMza AdhAra che. vilAsayukta (arthAt 2jatAdi vikSepayukta) ajJAnane viSaya te adhiSThAna, ane tadurUpa (te rUpa ke AkAravALuM) na hovA chatAM te rUpathI ApyabuddhimAM sakratu te AdhAra. (-ciMtake AvuM samAdhAna Ape che ). vivaraNa : zaMkA thAya ke aparokSavRtti AvaraNane nAza kare che e niyama che, paNuM ahamAkAra aparokSavRttinI bAbatamAM te A sAcuM nathI, tethI niyamana saMkoca batAvyo che ke bAhya dhaTAdi viSayAkAra pariNuta vRttio ja AvaraNanI abhibhAvaka ke nAzaka che. vaLI zaMkA thAya ke Avo paNa niyama na hoI zake kAraNa ke A rajata che e bhrama sthaLe pahelAM idamAkAra apakSavRtti upana thAya che, ane pachI "A rajata che', evo bhrama thAya che. A pahelI utpanna thayelI IdamAkAra aparokSavRtti ajJAnanI nivataka nathI ke che ? je ajJAnanI nAzaka na hoya te upara kahele saMkecayukta niyama paNa barAbara nathI. jema pratyeka apakSavRti ajJAnanivartaka che evo niyama nathI kAraNa ke ahamAkAra vRttimAM vyabhicAra che, enI bAbatamAM A hakIkata jovA maLatI nathI, tema bAhya dhaTAdiviSayaka dareka apakSavRtti ajJAnani taka che e mi paNa nathI kAraNa ke idamAkAra vRttimAM vyabhicAra che. bAhya Idama' aMge vRtti che paNa ajJAnane nAza nathI. je ethI ajJAnane nAza thAya che ema mAnIe te rajatanuM upAdAna nahIM rahe ane tethI tenI utpatti zakaya nahI bane. For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 siddhAntalezasaGgraha A zaMkAnuM samAdhAna karatAM kahe che ke idamAkAra vRttithI nAza pAmI zake te ajJAna juduM che ane rajatanuM upAdAna bane che te ajJAna juduM che. tethI niyamamAM vyabhicAra nathI, tema rajatanI utpatti na saMbhave evuM paNa nathI. idamAkAra vRttithI "pha" aMzaviSayaka ajJAnanI nivRti thAya ja che, tema chatAM zuktiva vagere vizeSa aMzanuM ajJAna nivRtta thatuM nathI ane teja rajatanuM upAdAna che. zaktivAdinuM ajJAna hoya te ja rajatAyAsane anubhava thAya che, zuktivAdinuM jJAna hoya to adhyAsanA abhAvano anubhava thAya che. zaMkarAcAryanA ayAsabhASya para pakSa padanI paMcapAdikA TIkA che ane tenA para prakAzAtmanana vivaraNa che temAM temaNe paNa A ja vAta karI che ke ajJAna jeno rajatAdinA adhyAsa sAthe anvaya-vyatireka saMbaMdha anubhavamAM Ave che (ajJAna hoya te ayAsa thAya, na hoya te na thAya evo avinAbhAva saMbaMdha pramANuthI jJAta che) te ajJAna ja rajatAMdiadhyAsanuM upAdAna che. [nanu kathaM mithyAjJAnamadhyAsasyopAdAnam / tasmin sati adhyAsasyodayAdasati caanudyaaviti pUna: ...mithyAjJAnamevAdhyAsopArAnam nAmAd:#LAvAdiSA ti ma ] zakA : zaMkA thAya ke sAme rahela dravya je zuktivAdi vizeSarUpathI viziSTa che tenuM ja rajatanA kAraNarU5 ajJAnathI AvaraNa mAnavAmAM Ave che te ja adhiSThAna hoya, ane nahI ke idatva rUpathI viziSTa dada-aMza, kAraNa ke vilAsayukta ajJAnane viSaya ja adhiSThAna hoya che. ane ema hoya te adhiSThAna ane Areya eka jJAnanA viSaya hoya che evo niyama hovAthI "zuti rajata che' evo bhrama thavo joIe; "A rajata che' e zAnane AkAra na levo joIe. kAraNa ke "dama" aMza adhiSThAna nathI. uttara : saMkSepazArIrakAra sarvajJAtmamunene mata TAMkIne samAdhAna karyuM che ke zuktitva vizeSarUpathI sAme raheluM avani caitanya e adhyAsanA upAdAnarUpa ajJAnane viSaya heIne, arthAta tenAthI AvRta heIne e adhiSThAna che. "idama " aA adhiSThAna che ja nahi, e te AdhAra che. adhiSThAna hovuM ane AdhAra hovuM emAM bheda che. savilAsa azAna arthAt rajatAdivikSepayukta ajJAnane viSaya heya, arthAta tenAthI AkRta hoya te adhiSThAna. ane je azvasta rajatarUpa na hovA chatAM tenAthI abhina tarIke phare ke bhAse te AdhAra. adhikAnanuM ja Aropita rajata sAthe tAdAmya che tethI "idama' aMza adhiSThAna hoI zake nahi ema naNavuM. A matamAM adhiSThAna ane Arogya eka jJAnanA viSaya nathI, paNa AdhAra ane Arogya eka jJAnanA viSe che tethI bramamAM zukti aMzanA ullekhanI Apatti nathI. saMkSepazArIramAM adhiSThAna ane AdhArane bheda A pramANe batAvyo che. saMsiddhA savilAsatvamohaviSaye vastunyadhiSThAnagI dhAre'dhyasanasya vastuni tato'sthAne mahAn saMbhramaH / (1.31) zakti Adi aMza ajJAnathI AvRta thAya che tethI te adhiSThAna che; Arogya sAthe jenuM tAdAmya na hovA chatAM tevuM bhAse che te "idama' aMza AdhAra che. For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 205 - apare tu - 'idaM rajatam' iti idamaMzasaMbhinnatvena pratIyamAnasya rajatasya idamaMzAjJAnamevopAdAnam / tasya cedamAkAravRttyA AvaraNazaktimAtranivRttAvapi vikSepazaktyA saha tadanuvRtteH nopAdAnatvAsaMbhavaH / jalapratibimbitavRkSAdho'gratvAdhyAse jIvanmuktyanuvRtte prapaJcAdhyAse ca sarvAtmanA adhiSThAnasAkSAtkArAnantarabhAvinyAmAvaraNanivRttAvapi vikSepazaktisahitAjJAnamAtrasyopAdAnatvasaMpratiparityAhuH / jyAre bIja kahe che ke "A rajata che' ema "idama" aMza sAthe tAdAmyathI jJAta thatA rajatanuM upAdAna "Idama " aMzanuM ajJAna ja che. ane "Idama'. AkAra vRttithI tenI AvaraNazakti mAtranI nivRtti thatI hovA chatAM vikSepazaktinI sAthe tenI anuvRtti che tethI tenuM upAdAna banavuM asaMbhava che evuM nathI kAraNa ke jalamAM pratibiMbita vRkSanA adhoDagratva (agra bhAga nIce hovo te) nA adhyAsamAM ane jIvanmuktimAM cAlu rahetA prapaMcanA adhyAyamAM sarva aMzamAM adhiSThAnanA sAkSAtkAra pachI tarata ja AvaraNanI nivRtti thaI hovA chatAM vikSepazakti-sahita ajJAna mAtra upAdAna che e bAbatamAM saMmati che. vivaraNa zaMkA thAya ke bhASya, TIkA, vivaraNa vagere graMthamAM adhiSThAna ane Arogya baMne brAnta jJAnamAM prakAzamAna che evuM samarthana karyuM che tethI uparanA matathI tene virodha thAya che. A zaMkAnA samAdhAnAthe bhASAdithI aviruddha anya mata ahIM rajU karyo che. "adama' aMzanuM ajJAna ja rajatanuM upAdAna che. arthAta vizeSa aMzanuM ajJAna upAdAna nathI, vizeSa aMzanuM AropamAM (brAnta jJAnamAM) phuraNa thatuM nathI tethI te adhiSThAna banI zake nahi e bhAva che. zaktitvAdirUpa vizeSanuM darzana ayAsanuM pratibaMdhaka che, adhyAsa thato aTakA nI zake tevuM che mATe upara je anvaya-vyatirekanI vAta karI tene saMbaMdha tenA abhAva sAthe che evo bhAva che - A vizeSa dazana na hoya te abhyAsa thAya, heya te abhyAsa na thAya. have prazna thAya ke "adama' AkAravALI vRttithI "idama' aMzanuM ajJAna dUra thaI javuM joIe, te pachI Idama' aMza adhiSThAna kevI rIte banI zake. tene uttara che ke A vRttithI A ajJAnanA AvaraNa aMzane nAza thAya che paNa vikSepazaktithI yukta ajJAna te rahe ja che ane te rajatanuM upAdAna che, ajJAnanI AvaraNazakti nAza pAme ane chatAM vikSepazakti sAthe ajJAna TakI rahe e zakya che e batAvavA be daSTAMta ApyAM che-jalapratibiMbita vRkSanA agratvanA adhyAsanuM, ane jIvanmuktinI avasthAmAM cAlu rahetA prapaMcanA adhyAsanuM. rajatAdi zramanA sthaLe adhiSThAnane pUrepUro - sarvAzamAM sAkSAtkAra nathI kAraNa ke zuktitvAdi vizeSarUpathI zaktine sAkSAtkAra nathI. mATe tyAM "adama' aMzanuM ajJAna nAza pAmyuM hovA chatAM vizeSa aMzanA ajJAnanI nivRtti na thaI hovAthI te adhyAsanuM upAdAna bane che ema kahevA kAraNa kadAca maLe. paNa pratibiMbarUpI zramanA sthaLamAM to "jaLamAM vRkSa che ja nahi, A vRkSane agra bhAga upara che' evuM pUrepUruM For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 siddhAntalezasaGgrahaH vizeSadarzana che tethI sAmAnya aMzanuM ajJAna nAza pAmyuM ane vizeSa aMzanuM arAnI nAza na pAmyuM e vibhAga zakya nathI, ane tethI vizeSAMzanuM ajJAna upAdAna che ema kahevuM zakaya nathI. mATe ahI vRkSane agra bhAga nIce dekhAya che ane tethI vRkSanA agratA AdinA adhyAsa anusAra evuM mAnavuM joIe ke eka ja ajJAnanI AvaraNa zaktine nAza thaye hovA chatAM vikSepazaktivALuM te ajJAna anuvRtta che cAlu che) ane te A adhyAsanuM upAdAna che. e ja rIte jIvanamuktinI avasthAmAM paNa brahmatattvanA sAkSAtkArathI ajJAnanA mAtra AvaraNa aMzanI nivRtti thAya che ane vikSepazaktivALo ajJAnano aMza anuvRtta rahe che ane te prapaMcanA adhyAsanuM upAdAna che ema kahevuM joIe ( jIvanamuktane paNa antaHkaraNa AdinI pratIti thAya che e bhAva che ane tenuM kAraNa vikSepazaktiyukta ajJAna che). Ama ne hoya te rajatanA adhyAsamAM paNa Idama' aMzanuM ajJAna upAdAna bane e saMbhave che evo bhAva che. kavitArkikacakravarti nRsiMhabhaTTopAdhyAyAstu - 'idaM rajatam' iti bhramarUpavRttivyatirekeNa rajatotpateH prAgidamAkArA vRttireva nAstIti tasyA ajJAnanivartakatvasadasadabhAvavicAraM nirAlambanaM manyante / tathA hi - na tAvat bhramarUpavRttivyatirekeNa idamAkArA vRttiranubhavasiddhA, jJAnadvitvAnanubhavAt / nApyadhiSThAnasAmAnyajJAnamadhyAsakAraNamiti kAryakalpyA, tasyAstakAraNatve mAnAbhAvAt / na cAdhiSThAnasaMprayogAbhAve rajatAyanutpattistatra mAnam / tato duSTendriyasaMprayogasyaivAdhyAsakAraNatvaprApteH / na ca saMprayogo na sarvatra bhramavyApI, adhiSThAnasphuraNaM tu svataH prakAzamAne pratyagAtmani ahaGkArAdhyAsamapi vyApnotIti vAcyam / tasyApi ghaTAyadhyAsAvyApitvAt / ghaTAdipratyakSAt prAka tadadhiSThAnabhUtanIrUpabrahmamAtragocaracAkSuSavRtterasaMbhavAt / svarUpaprakAzasyAvRtatvAt / AvRtAnAvRtasAdhAraNyenAdhiSThAnaprakAzamAtrasyAdhyAsakAraNatve zuktIdamaMzasamprayogAt prAgapi tadavacchinnacetanyarUpaprakAzasyAvRtasya sadbhAvena tadA'pyadhyAsApaH / na cAdhyAsasAmAnye adhiSThAnaprakAzasAmAnyaM hetuH, prAtibhAsikAdhyAse'bhivyaktAdhiSThAnaprakAza iti nAtiprasaGgaH, sAmAnye sAmAnyasya vizeSe vizeSasya hetutvaucityAd iti vAcyam / evamapi prAtibhAsi kazaGkhapInimakUpajalanailyAdyadhyAsAvyApanAt / rUpAnupahitacAkSuSapratyayAyogena tadAnIM zaGkhAdigatazauklyopalambhAbhAvena cAdhyAsAtprAka zaGkhAdi nIrUpAdhiSThAnagocaravRttya gambhavAt / For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pAMcacheda 207 kavitA(kacakravatI nRsiMhabhopAdhyAya te mAne che ke (rajatabhrama sthaLe) A rajata che. ("ruM gAma') e bhramarUpa vRtti sivAyanI (tenAthI prathapha) 2jatI upattinI pahelAM "idam ' AkAravAnI vRtti ja nathI, tethI temAM ajJAna vikatva che ke nahi e vicAra AlaMbana (AdhAra) vinAne che. jema ke - zramarUpa vRttithI prathaka 1 idama' AkAravALI vRtti anubhavathI siddha nathI, kAraNa ke be jJAnene anubhava nathI. (tema) adhiSThAtanuM sAmAnya jJAna adhyAsanuM kAraNa che mATe tevI vRtti) tenA kArya parathI kalapI zakAya evuM paNa nathI kAraNa te (adhiSThAnanA sAmAnya jJAnarUpa " idam " AkAravALI vRtti) tenuM kAraNa che e bAbatamAM ke pramANa nathI. ane adhiSThAna sAtheno (Indriyano saMbaMdha na hoya tyAre 2jatAdinI utpati thatI nathI e e bAbatamAM pramANa che evuM nathI, kAraNa ke tethI te duSTa indriyane saMbaMdha ja adhyAsanA kAraNa tarIke prApta thAya che. zakA : saMprayAga (Indriyane saMbaMdha) sarvatra jamavyApI nathI (-arthAta jyAM bama hoya tyAM saMprayeAga hoya ja che evuM nathI, jyAre adhiSThAnanuM kuraNa (sAmAnya jJAna) te svataH prakAzamAna pratyagAmA (rUpI adhiSThAna) para ahaMkAranA adhyAsane paNa vyApe che. uttara : AvI dalIla karavI joIe nahi, kAraNa ke te (adhiSThAnanuM sAmAnya jJAna) paNa ghaTAdinA adhyAsanuM vyApI nathI, kema ke ghaTAdanA pratyakSa jJAnanI pahelAM tenA adhiSThAnabhUta nIrUpa brahmamAtrane viSaya karanArI koI cAkSuSa vRtti saMbhavatI nathI, ane) svarUpaprakAza (paNa) AvRta che. je svarUpa prakAza) AvRta heya ke anAvRta, samAnapaNe adhiSThAne prakAza mAtra adhyAsanuM kAraNa bane che ema kahevAmAM Ave te zuktinA "Idama aMza sAthe (Idriya) saMprayeAga thAya te pahelAM paNa tenAthI muktithI) avachina caitanyarUpa prakAza je AvRta che tenuM astitva hoya che tethI tyAre paNa adhyAsa the joIe (paNa tema thatuM nathI). zakA : adhyAsasAmAnyamAM adhiSThAnanuM prakAzasAmAnya hetu che ane pratibhAsika ayAsamAM abhivyakta adhiSThAnano prakAza hetu che tethI (upara kahela) atiprasaMga nathI; kema ke sAmAnyamAM sAmAnya ane vizeSamAM vizeSa hetu hoya e ucita che. uttara : AvI dalIla karavI nahi, kAraNa ke Ama paNa (Ama mAnavA chatAM) zaMkhamAM pratibhAsika pILAzanA ane kUvAnA pANImAM pratibhAsika nIlatvanA vagere adhyAsene A (abhivyakta adhiSThAnanuM pratyakSa) vyApatuM nathI, kAraNa ke rUparahita (dravyanuM cAkSuSa jJAna saMbhavatuM nathI ane tyAre (adhyAsanI pahelAM) zaMkha AdimAMnA zukalarUpanuM jJAna na hovAne kAraNe adhyAsanI pahelA rUparahita zaMkhAdi adhiSThAnaviSayaka vRtti saMbhavatI nathI. For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH vivaraNa : atyAra sudhI bAhya dhaTAdi viSayaka sa. aparAkSavRttio AvaraNane dUra karanArI che evA niyamamAM, zramasthaLe chaMdama' AkAravALI vRttimAM vyabhicAra che tyAM AvaraNanAza thatA nathI) evI za MkAnu nivAraNu tyAM paNa 'idam' azanA ajJAnanA nAza kare che, aMdama' aMzanA AvaraNa mAtranA nAza kare che ema batAvIne kayu . have evI dalIla rajU karavAmAM Ave che ke masthaLe pahelAM 'im' AkAravALI vRtti ja nathI te pachI upara kahelI vyabhicAranI zaMkA ane tenA nivAraNunI vAta ja kathAM rahI ? A mata vie ane tArkikAmAM ziromaNi nRsi'hubhaTTopAdhyAyanA che. AgaLanA be matAmAM 'idam' AkAravALI vRtti mAnI hAvAthI zuktirajata vagerenuM jJAna e e vRttithI abhivyakta caitanyarUpa ja che, vRttirUpa nathI. jyAre A matamAM e Im' AAravRtti na hovAthI zuktiratAdi jJAna vRttirUpa ja che ema mAnavuM joIe. A AgaLa spaSTa thaze, 208 dharmi'jJAnarUpa 'idam' AkAravALI vRttinuM nirAkaraNu karatAM puae ke A vRttinI siddhi zuM anubhavathI thaI zake che, ke tenA krAMya parathI tenI kalpanA karI zakAya che ke sAmagrI parathI te kalpI zakAya che? 'A' (ma) evu eDha jJAna, ane 'A rajata che'(22 ragatam) evuM bIjuM jJAna evA anubhava thato nathI tethI ' idam ' AkAra vRtti anubhavathI siddha nathI. vaLI jo adhyAsarUpa kAya` potAnA kAraNe evA adhiSThAnaviSaya* sAmAnya jJAna vinA saMbhavatu' na hoya teA evA adhiSThAnaviSayaka sAmAnya jJAna athavA * idam ' AkAra vRttinI kalpanA karavI paDe, paNa adhiSThAnaviSayaka sAmAnya jJAna abhyAsanuM kAraNa che ema mAnavA mATe kAI purAvA nathI. zaMkA : 'Rkrama' padAtha nA cakSu vagere sAthe saprayAga (saMbaMdha) thAya te ja rajatAdi rUpa abhyAsanI utpatti thAya che, anyathA nahi ema anubhavathI siddha che. A anvayavyatirethI puravAra thAya che ke adhiSThAnanuM sAmAnya jJAna rajatAdi adhyAsanuM kAraNa che. ema nahIM kahI zakAya ke ukta anvaya-vyatirekathI to eTaluM ja siddha thAya che ke saMprayAga adhyAsanu kAraNa che, paNa dhI'nuM jJAna abhyAsanuM kAraNa che ema siddha thatuM nathI A dalIla kharAbara nathI enu kAraNa e ke ema hAya to pratyagAtmA para ahaMkArAdinA abhyAsamAM sa'prayAga sabhavatA ja nathI tethI vyabhicAra AvI paDaze. tethI sa`prayAga adhyAsanu kAraNa che evuM siddha karanAra anvaya-vyatirekanA baLe zuktirajata Adi abhyAsa sthaLe sa'prayAgasAdhya varmijJAna ja kAraNa che evI kalpanA karavAmAM Ave che. (adhiSThAnanu sAmAnya jJAna abhyAsanuM kAraNa che ema mAnavA mATe ukta anvaya-vyatireka pramANurUpa che evA gUDha Azaya che). uttara : ukta anvayAdithI te eTaluM ja siddha thAya ke duSTa indriyane saMprayAga ja abhyAsanuM kAraNa che kAraNa ke saprayAgamAtra te pramA (samyagdAna) utpanna thAya tyAM paNa hAya che. zramasthaLamAM duSTa indriya sAthe saMprayeAga hAvA Avazyaka che. dharma jJAnavAdI zakAkAra : jyAM jyAM bhrama hoya tyAM sa*tra saprayoga hovA jarUrI nathI, arthAt sa prayAga bhramavyApI mane vyApaka nathI; jyAre adhiSThAnanu sphuraNa arthAt tenu sAmAnya jJAna jema zuktirajatApi adhyAsane vyApe che. ( tyAM For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 prathama pariccheda heya ja che) tema svata:prakAzamAna pratyagAtmA para ahaMkArAdirUpa aSAsane vyApe che. bAhya caitanya AvRta hoya che tethI tyAM "Idama " AkAra vRtti dvArA adhiSThAnanuM sAmAnya jJAna thAya che; sAkSicaitanya anAvRta che tethI tenA para ahaMkArAdi-agAsamAM ane svapnaprapaMcaadhyAsamAM te svata:siddha che. uttara : adhiSThAnanuM sAmAnyajJAna brahmacaitanya para dhaTAdi adhyAsane vyApatuM nathI tethI dharmizAnane amAsanuM kAraNa mAnI zakAya nahi. ghaTAdi adhyA sthaLe zutirajataadhyAsasthaLanI jema vRtie kareluM adhiSThAnasuraNa hoya che, ke ahaMkArAdi-adhyAsasthaLanI jema svatasiha hema che? vRttine kAraNe heI zake nahi kAraNa ke ghaTAdinA prayakSanI pahelAM ghaTAdinA adhiSThAnabhata nIrUpa brahma mAtra viSayaka cAkSuSa vRtti saMbhavatI nathI. svatasiha paNa heI zake nahi kAraNa ke svarUpa-prakAza Avata che. zaMkA : mAtra adhiSThAnaprakAza adhyAsamAM kAraNa che ema lAdhavanI daSTie mAnavuM joIe. abhivyakta adhiSThAnaprakAzane kAraNe mAnavAnI jarUra nathI. Ama mAnatAM ': "hara ghara vagere akhAsomAM ghaTAdinuM adhiSThAna sarUpa brahma svataHprakAza heIne tyAM paNa adhiSThAnaprakAza mAtra te che je tethI vyabhicAra nathI. adhiSThAna-prakAza AvRta hoya ke anAvRta te samAnapaNe adhyAsanuM kAraNa banI zake che. uttara H AvuM je hoya te zuktinA "Idama' aMza sAthe Indriyane saMprega thAya te pahelAM paNa zuktithI avachina gautanyarUpa prakAza AvRta avasthAmAM hoya che tethI tyAre paNa abbAsa thavo joIe. zakA : ghaTAdi adhyAsa sAmAnyamAM adhiSThAnaprakAzasAmAnya (Avata ke anAvRta) hetu che, jyAre zakti-rajatAdi pratibhAsika adhyAsamAM abhivyakta adhiSThAnaprakAzaarthAt abhivyakta adhiSThAnanuM skaraNa kAraNa che. tethI upara kahela atiprasaMga AvI nahI paDe; saMprayoganI pahelAM rajatAdi adhyAsa mAna nahi paDe (rajatAdi adhyAsa mAMtibhArika heIne tenA adhiSThAnanA aparAkSajJAnane mATe saMprayogane adhIna vRttinI jarUra rahe ja che. A ja vAta AcAryone paNa abhipreta che kAraNa ke AvA pratibhAsika adhyAsanI bAbatamAM ja madhyAsabhASya, tenA para paMcapAdikA TIkA ane tenA paranA vivaraNa vageremAM siMha karavAmAM AvyuM che ke te deSa, saMprayAga, saMskArarUpa kAraNathI utpanna thAya che. tethI dhami gAna (adhiSThAnanuM sAmAnya jJAna) adhyAsanuM kAraNa che ema mAnavA mATe saMpravega kAraNa che ema ja jalsAvanAra anvayAdi pramANa che ane kaI bAdhaka pramANa nathI. tethI dara AkAra vRttinI siddhi thAya che. (abhivyakta adhiSThAna prakAranI pratibhAsika adhyAsamAM paNa vyApta nathI ema mAnanAra kavitAki nRsiMhabhaTTopAdhyAyane anusaranArane uttara- AvuM mAno , zaMkhamAM pratibhAsika pItavAdhyAsamAM ke kuvAnA jaLamAM nIlatvAdhyAsamAM adhiSThAnanuM sAmAnya jJAna batAvI zakaze nahi. dhamijhAna kAraNa che e vAdamAM pahelAM "Idama AkAravALI vRttine udaya thAya che. e vRttithI abhivyakta thayelA zakhake jAthI nAnAM ri-27 For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH pIta ke nIla rUpAdi abbAsa udabhave che e prakriyA che. Ama hoya te idama' AkAravALI vRtti zaMkhAdi dravyamAtrane viSaya banAve che ke rUpaviziSTa dravyane mAtra dravyane viSaya banAvI zake nahiM kAraNa ke rUparahita draya viSe cAkSuSa vRtti saMbhavatI nathI; anyathA vAyu Adi vize paNa cAkSuSa jJAna thavuM joIe. rUpaviziSTa dravyane viSaya kare che ema mAnIe to paNa zukalarUpathI viziSTa dravyane viSaya kare che ke ArogyarUpa(pIta, nIla)thI viziSTa dravyane? bIju na hoI zake kAraNa ke ArogyarUpathI viziSTa zaMkhAdinuM jJAna ja jAtirUpa hovAthI te mizAna hoI zake nahi. paheluM paNa heI zake nahi kAraNa ke adhyAsanI pahelAM zukala rUpanuM jJAna nathI hotuM; je hoya te ayAsa ja na thavo joIe. Ama abhivyakta adhiSThAnanuM raNa tyAM saMbhavatuM na heIne dharmizAna adhyAsanuM kAraNa nathI. . vyAkhyAkAra kRNAnaMdatIrtha samIkSA karatAM kahe che ke A bAbatamAM zaMkA thAya ke ayAsanI pahelAM dravyamAtra rUpathI zaMkhAdi viSayaka cAkSuSavRtti utpanna thAya ja che, kAraNa ke dravyaviSayaka cAkSuSavRttimAM e rUpaviSayaka hevI joIe evo niyama ajika che. ane Ama mAnavAthI vAyu Adine cAkSuSa mAnavA paDaze evuM paNa nathI. dravyanA cAkSuSazAnamAM dravyamAM rahela. uddabhUtarUpa niyAmaka che tethI adhyAsanI pahelAM dravyanuM grahaNa thatuM hovA chatAM jema zuktivAdinuM grahaNa thatuM nathI tema depane lIdhe saMnikRSTa hevA chatAM zukalarUpa mAtranuM grahaNa na thAya e upapanna che. : bhAmatImAM kahyuM che - "ghauM 1 hovA chAvizuddhimAnaM mAtra have ghaNIvA" * -- zaMkha ke jenuM zukalarUpa doSathI AcchAdita thaI gayuM tene dravyamAtra svarUpa jaNane. athavA ema mAnI laIe ke abhyAsanI pahelAM zukalarUpaviziSTa zaMkhAdinuM grahaNuM che te paNa adhyAsane saMbhava nathI evuM nathI, kAraNa ke doSane lIdhe rUpamAM rahela zukalatva jAtinA prahaNamAM pratibadha (kAvaTa) thAya che tethI paNa abhyAsanI upapatti che. Ama pratibhAsika adhyAsemAM, abhivyakta adhiSThAnanuM skuraNa heya che tethI vyabhicAra nathI; ane "Idama AkAra vRtti je dharmijJAnarUpe che te siddha thAya che ane tethI AcAryoe je carcA karI che ke A kRti AvaraNanI nivaka che ke nahi e nirAlaMbana nathI, te sAlaMbana ja che. A zaMkA sAcI che ane tethI apabhya dIkSite A mata pratye A ja asvarasa (aNagamo) vAdhyAyA mane' (upAdhyAya mAne che, ema kahIne sUcavyA che. / na ca prAtimAsikeSvapi rajatAyadhyAsamAtre nirukto vizeSaheturAstAmiti vAcyam / tathA sati samprayogAtprAk pItazajAyadhyAsAprasaGgAya tadadhyAse duSTendriyasaMprayogaH kAraNamityavazyaM vaktavyatayA tasyaiva sAmAnyataH prAtibhAsikAdhyAsamAtre lAghavAt: kAraNatvasidau, tataH eva rajatAdhyAsakAdAvikatvasyApi. nirvAhAdadhiSThAnaprakAzasya sAmAnyato vizeSatau vaa'dhyaaskaarnntvsyaasiddhH| T ke 1 * * : - * * madhyamAtrAmavana - mAmatI, 1 For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 21 ane evI dalIla karavI nahi ke pratibhAsika adhyAmAM paNa rajatAdika adhyAsamAtramAM (upara) samajAvela vizeSahetu (abhivyakta adhiSThAnane prakAza) bhale rahete. (A barAbara nathI, kAraNa ke ema heya (Indriya)saMnikanI pahelAM pItazaMkha Adi adhyAsane prasaMga Avaze, je na Ave eTalA mATe te adhyAsamAM duSTa Indriya saMnikarSa kAraNa che ema avazya kahevuM paDavAnuM che; mATe te ja sAmAnyataH pratibhAsika adhyAsamAtramAM lAghavane lIdhe kAraNa tarIke (siddha thatA hoI tenAthI ja rajatAdhyAsanA kadAcikane paNa nirvAha (upapatti) thaI jAya che tethI adhiSThAnane prakAza sAmAnyata: ke vizeSata: adhyAsanA kAraNe tarIke siddha thatuM nathI. vivaraNa: "pIta zaMkha Adi bhramamAM vastutaH vyabhicAra na hovA chatAM te che ema mAnIne dharmijJAnavAdI zaMkA kare che. pratibhAsika pItazaMkhAdi adhyAsamAM bhale abhivyakta adhiSThAnane prakAza hetu na hoya paNa pratibhAsika rajatAdi adhyAsamAM te e vizeSahetu che ema mAne. Ane uttara e che ke pItazaMkhAdi adhyAsomAM abhivyakta adhiSThAnanA prakAzane hetu na mAnIe te jema adhiSThAnanI aparokSatAne hetu nathI mAnatA tema pItazaMkhAdi akhyAmAM saMnikane paNa kAraNa na svIkAravAmAM Ave te saMniSanI pahelAM paNa pati zaMkha' Adi adhyAsane prasaMga Ave. te TALavA mATe tyAM saMpragane kAraNa mAna ja paDaze. A durTondriyasaMnikamAM je pratibhAsika adhyAsamAtramAM arthAta rajatAdi adhyAsa heya ke pItazaMkhAdi adhyAsa heya-savamAM je sAmAnyataH hetu banI zakato hoya te adhyAsamAtramAM tene hetu mAnavAmAM lAdhava guNa che tethI e ja mAnavuM ucita che. rajatAdi ayAsa kyAreka thAya che, savadA thatuM nathI e hakIkta paNa AthI upapanna bane che. : dharmizAnakAraNutAvAdIne e abhiprAya che ke sadA rajatAdi adhyAsanA prasaMgane parihAra karavA mATe abhivyakta adhiSThAnanA prakAzane jatAdi adhyAsanuM kAraNuM mAnavuM joIe. ema heya te zukti AdithI avacchinna caitanyarUpa adhiSThAnaprakAza AvRta hevAthI tenI sadA abhivyakti thatI nathI tethI sadA rajatAdi adhyAsanA prasaMgane parihAra thaI zake che. paNa dharmizAnakAraNavAdInI A dalIlamAM gaurava doSa che kAraNa ke be prakAranA prAtizAsika adhyAsomAM judA hetu mAnavA paDe che. A atiprasaMgane parihAra te pItazaMkhanAda adhyAsanA sthaLe mAnelA duSTajiyasaMnikarSathI paNa prApta thAya che tethI tene ja badhA prakAranA prAtibhAsika adhyAsamAM hetu mAnave joIe. adhiSThAnaprakAzamAtra adhyAsamAtramAM kAraNe che ema sAmAnyataH ke "abhivyakta adhiSThAnaprakAza pratibhAsika adayAsamAM kAraNa che ema vizeSataH upayukta banne prakAranA kAryakAraNubhAva siddha thaI zaktA nathI. * * [; vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatIrtha AnuM vivecana karatAM kahe che ke dujhendriyasanikaSa sAmAnyataH pratibhAsika adhyAsamAtramAM lAghavane lIdhe kAraNa tarIke siddha thAya che ema mAnavuM barAbara nathI kAraNa ke ahaMkArAdinA adhyAsamAM ane sAkSitanyamAM svanAyAsamAM saMniSa saMbhavata nathI tethI tyAM vyabhicAra thaze. evI dalIla na karavI joIe ke AhakArAdi adhyAsa te vyAvahArika che (pratibhAsika nahi). ema mAnanAranA matamAM tyAM vyabhicAra For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikAra herAna hoya te paNa koI devuM nathI. te paNa e prAtimAsika che ema mAnanAsnA matamAM te dezane parihAra saMbhava nathI. sAkSImAM svapnAdhyAsa pratibhAsika che e bAbatamAM te saMmati che tethI tyAM ukta vyabhicAra daDha ja che. koI evI dalIla karI zake ke svapnAdi adhyAyamAM abhivyakta adhiSThAnanuM phuraNa kAraNa che, kAraNa ke ema na mAnIe te svapnaprapaMca aparokSa nahIM rahe. jyAre bAva pratibhAsika adhyAmAM dujhendriyasaMnikarSa kAraNuM che tethI tene vyabhicAra nathI. A dalIla barAbara nathI kAraNa ke pratibhAsika adhyAsamAtramAM abhivyakta adhiSThAnanA prakAzane kAraNa mAnavAmAM lAghava che tethI e ja ucita che. bALa adhyAmAM saMnika adhiSThAna caitanyanI abhivyaMjaka vRttine utpAdaka hoIne tenI caritArthatA saMbhave che, te ja enuM kAma che tethI e vyartha nathI banate. pItaza khAdi adhyAsanA sthaLe paNa adhiSThAnarUpa caitanyanI 'abhivyaMjaka kRttine saMbhava upara batAvyo che ema kaI kahe te e sAcuM che. sUma hathiI vicAra karatAM evuM ja che. paNa skUla daSTithI duendriyasaMniSa ne lAghavane lIdhe pratibhAsika aMAsamAtramAM kAraNa kahyo che ema samajavuM. .. nanu sAdRzyanirapekSe adhyAsAntare akAraNatve'pi tatsApekSe "rajatAyadhyAse rajatAdisAdRzyabhUtarUpavizeSAdiviziSTadharmijJAnarUpamadhiSThAnasAmAnyajJAnaM kAraNamavazyaM vAcyam / duSTendriyasaMprayogamAtrasya kAraNasve zuktivadizAle'pi tadrajatAdhyAsaprasaGgAt / 1} ; (parmijJAnavAdInI anya rItanI dalIla-) je bIjA abhyAsamAM (arthAta pItazakhAdi adhyAsamAM) sAdRzyanI apekSA na hoya tyAM (adhiSThAna sAmAnyajJAna) kAraNa na hoya te paNa jyAM tenI (sAzyanI apekSA che evI rajatAdi adhyAsamAM jatAdinI sAthe (zakti AdinA, sAdagdhabhUta rUpavizeSAdithI viziSTa dhamInA jJAnarUpa adhiSThAnasAmAnyajJAnane kAraNa avazya kahevuM paDaze, kAraNa ke je mAtra kTandriyasaMnika kAraNa hoya (ane sAzayanI apekSA na hoya) te jema zutimAM tema gArAmAM paNa te rajatAdhyAsane prasaMga Avaze. vivaraNa: zutirajatAdi adhyAsanI pahelAM Idama' AkAravALI vRttinI siddhine mATe dhArmijJAnavAdI bIjI rIte dharmijJAnane adhyAsanuM kAraNa kahe che ane nRsiMhabhopAdhyAyanA matanI sAme pitAnI dalIla vistArathI rajU kare che. pItazaMkhAdi adhyAsamAM zaMkhAdi ane pitarUpadi vacce koI sAdagya nathI tethI tenI vAta bAjue rAkhIe te paNa jyAM sAdastha che evA rajatAdinA abhyAsamAM jatAdinI sAthe zukti AdinA sArazyabhUta rU5vizeSAdiSI viziSTa dhamInA jJAnarU5 adhiSThAnasAmAnyajJAnane adhyAsanuM zaraNuM mAnavuM ja paDaze. tema ja sthANuM vageremAM puruSAdinA adhyAsamAM UrdhvatAdi sAdagya apekSita che. je sArayatI "apakSa rAkhyA vinA mAtra duSNendriyasanikarSathI ja adhyAsa thatuM hoya te jema zaktimAM jatane abhyAsa saMbhave che tema aMgArAmAM paNa rajatane akhAsa saMbhavavo joIe. paNa tema thatuM nathI tethI sadazarUpathI viziSTa dhamInuM sAmAnya jJAna ja adhyAsanuM kAraNa che. For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda na ca sAdRzyamapi viSayadoSatvena kAraNamiti vAcyam / visadRze'pi sAdRzyabhrame satyadhyAsasabhAvAt jaladhisalilapUre dUre nIlazilAtalatvAropadarzanAt / na ca tadetoreva' iti nyAyAt sAdRzyajJAnasAmayyevAdhyAsa. kAraNamastviti yuktam , jJAnasAmayyA arthakAraNatvasya kvacidapyadRSTeH / tatassAdRzyajJAnatvasyaiva laghutvAcca / ane evI dalIla karavI nahi ke sAdazya paNa viSayanA deSa tarIke (adhyAsanuM) kAraNa che. (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke visadazane viSe paNa sAdazyane bhrama thatAM adhyAsa thAya che kema ke dUra rahelA samudranA jalapravAhamAM nIla zilAtalavane Aropa jovAmAM Ave che. ane evI dalIla ke satavArA tuvaM maLe di tena' (jene tame tenuM kAraNa mAne che tenA kAraNane ja tenuM kAraNa thavA de, vacce tenuM zuM kAma?) e nyAyathI sAdajJAnanI sAmagrI ja bhale adhyAsanuM kAraNa che - e barAbara nathI, kAraNa ke jJAnanI sAmagrIne arthanuM kAraNa banatI kyAMya jovAmAM AvatI nathI. ane tenA karatAM sAdazyajJAnatvane ja (adhyAsanuM kAraNa mAnavAmAM) lAghava che. ' vivaraNa : dharmijJAnavAdInI sAme kaI zaMkA kare che ke sArazya apekSita hoya tyAM paNa e enA svarUpathI ja ayAsanuM kAraNa che ane eTalAthI ukta atiprasaMgane parivAra thAya che arthAta aMgArAmAM rajatAdhyAsane prasaMga nathI AvatuM. e sAdaya jJAta hoya te ja kAraNa bane evuM nathI. tethI dhamijJAna adhyAsanA kAraNa tarIke siddha thatuM nathI. dhami. jJAnavAdI ane uttara Ape che ke sadazya tenA astitva mAtrathI kAraNa hoya te sAdayanA mane kAraNe adhyAsa na saMbhave, kAraNa ke sAdazyane ghama thAya che tyAM sadazya svarUpathI te nathI ja hatuM. tethI sadazyajJAnane abhyAsanuM kAraNa mAnavuM joIe, ane Ama tadiziSTadharmijJAnanI siddhi thAya che. videzamAM sAdayanA bamanuM udAharaNa ApatAM patijJAnavAdI kahe che ke jI vastutaH zukala rUpavALuM che mATe nIla zilAtala sAthe tenuM sAha5 nathI. tethI sadazyanA zramathI jalapravAhamAM nIlazilAtalatvane Aropa che. - AnI sAme zaMkA karavAmAM Ave che ke dharmizAnakAraNutApakSamAM paNa tenI sAmagrI tarIke inTendriyasaMnika mAnavuM ja paDaze. Ama e Avazyaka hoIne e mAnavuM ucita che ke sArazyanAnasAmagrI adhyAsavizeSanuM kAraNa che, sAdaDyajJAna nahi; tethI dhamijJAnanI siddhi thatI nathI. "tato.." nyAya pramANe sadazyajJAnanI kAraNasAmagrI bhalene adhyAsanuM kAraNa heya, vacce sAdazyajJAnane adhyAsanA kAraNu tarIke lAvavAnI zI jarUra? - dharmijJAnavAdI A zaMkAne uttara ApatAM kahe che ke dhamijhAnakAraNutA matamAM dhami jJAnane rajatAdirUpa arthanI utpattimAM kAraNa mAnavAmAM Ave che. Ama to reva...' nyAya pramANe dharmijJAnanI sAmagrIrUpa saMprayogane je kAraNa mAnavAmAM Ave te e rajatAdi arthanI utpattimAM kAraNa bane. ane e saMbhavatuM nathI, kAraNa ke sarikane jJAnanuM kAraNa For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 siddhAntalezasaMhaH banato joIe chIe. pazu viSayanI utpattimAM kAraNa banatA kayAMya joyA nathI ke mAnya natho. tethI sAdazyajJAnasAmagrIne kAraNu mAnavAnI apekSAe sAdazyajJAnane kAraNu mAnavAmAM lAdhava che. ane Ama dhamijJAnanI siddhi thAya che. na ca svatazzubhe'pi zukaladhautabhRGgAragate'pi svacche jale eva naiyyAdhyAsaH, na muktAphale iti vyavasthAvat vastusvabhAvAdeva zuktau ranatAdhyAsaH neGgAlAdAviti vyavasthA, na tu sAdRzyajJAnApekSaNAditi vAr svataH paTakhaNDe puNDarIkamukulatvAnadhyAse'pi tatraiba kartanAdi - ghaTitatadAkAre tadadhyAsadarzanena tadadhyAsasya vastusvabhAvamananurudhya sAdRzyajJAnabhAvAbhAvAnurodhitvanizcayAt / anyathA'nyadApi tatra tadadhyAsaprasaGgAt / ane zaMkA thAya ke svataH zubhra hAvA chatAM ane nimA~la suvarNanI jhArImAM rahelu heAvA chatAM svaccha jaLamAM ja nIlatAnA adhyAsa thAya che, muktAphaLamAM nahi e vyavasthA che, tema vastunA svabhAvane lIdheja zuktimAM rajatanA adhyAsa thAya che, aMgArA vageremAM nahi evI vyavasthA che; paNa te sAdRzya jJAnanI apekSA rAkhIne thatA nathI. AvI dalIla karavI nahi. kAraNa ke kapaDAnA TukaDAmAM svataH kamalanI mukulAvasthAnA abhyAsa na hovA chatAM kAtarathI kApIne tene te AkAra ApavAmAM AvatAM tyAM ja tenA adhyAsa jovAmAM Ave che. tethI evA nizcaya thAya che ke tenA adhyAsa vastusvabhAvanA anurodha nahIM karIne sAdRzyajJAnanA sAva ke asadbhAvanA anurAdha kare che. anyathA anya samaye paNa tyAM tenA adhyAsaneA prasaga Avaze. vivaraNuM : dhami jJAnakAratAvAdInI sAme dalIla thaI zake ke sAdRzyajJAna abhyAsavize SanuM kAraNu na heAya teA paNa vyavasthA sabhave che tethI mijJAnanI siddhi thatI nathI. jaLa ke meAtItuM nIlatA sAthe sAdRzya nathI tema chatAM jaLamAM nIlatAnA abhyAsa jovAmAM Ave che, meAtImAM nahi. A vyavasthAmAM jala Adi vastunA svabhAva ja hetu che, anya nahi. vAsaNumAMnI nIlatA jaLamAM nIlatAnA abhyAsanuM kAraNa che, svabhAva nahi evI zaMkA dUra karavA mATe kahyuM che ke svaccha jaLa svaccha suva`pAtramAM hoya te paNa nIlatAnA abhyAsa thAya che. jaLamAM rahela kAI nIlarUpavALA dravyanA saMsaga ne kAraNe A abhyAsa zakaya bane che evI zaMkA dUra karavA mATe kahyuM che ke jala svataHzubhra ke svataHsvaccha che. Ama vastunA svabhAva ja adhyAsanA prayeAjaka mAnavo joI e. A dalIlanA javAba ApatAM mi'jJAnakAraNutAvAdI kahe che ke pItaza'khAdhyAsanI jema jhArImAM rahela jaLamAM nIlatAnA adhyAsamAM sAdRzyajJAnanI apekSA na heAya teA paNu kAtarathI kamaLanI kaLInA AkAramAM kApela kapaDAmAM kamaLanI kaLIneA abhyAsa thAya che tyAM tA sAdazyajJAna hoya teA ja adhyAsa thAya che, sAdRzyanAna na hoya teA abhyAsa thatA nathI. tethI For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 25 vastusvabhAva nahi paNa sAdazyajJAna adhyAsanuM niyAmaka che. vastusvabhAvane Azraya te nachUTake levuM joIe, vastusvabhAva ja je kamaLanI kaLInA adhyAsanuM kAraNa hoya te kAtarathI kApIne e AkAra ApyA pahelAM paNa kapaDAnA TukaDAmAM kamaLanI kaLIne adhyAsa tho joIe, tethI dharmizAnakAratAnI siddhi thAya che. * ucyate - sAdRzyajJAnasyAdhyAsakAraNatvavAde'pi vizeSadarzanapratibadhyeSu ranatAdyadhyAseSveva tasya kAraNatvaM vAcyam, na tu tadapratibadhyeSu pItazahAyadhyAseSu, asambhavAt / vizeSadarzanapratibadhyeSu ca pratibandhakajJAnasAmagryAH pratibandhakatvaniyamena bizeSadarzanasAmayyapyavazyaM pratibandhikA vAcyeti tata eva sarvavyavasthopapateH kiM sAdRzyajJAnasya kaarnntvklpnyaa| . (siMhabhadopAdhyAyane) uttara che ke sArazyajJAna adhyAsanuM kAraNa che e vAdamAM paNa vizeSadazanathI pratibadhya (rekI zakAya tevA) 2jatAdi adhyAmAM ja tene kAraNuM kahevuM joIe, paNa tenAthI (vizeSa darzanathI) pratibadhya nahIM evA pItazaMkhAdi adhyAmAM nahi kAraNa ke (sATazyana) saMbhava nathI. ane vizeSa darzanathI pratibadhdha (adhyAsomAM) pratibaMdhakajJAnanI sAmagrI niyamathI pratibaMdhaka hoya che tethI vizeSadazananI sAmagrIne paNa (adhyAsanI) pratibaMdhaka kahevI paDaze, tethI tenAthI ja sarva vyavasthAnI upapatti thatI hovAthI sAdazyajJAna (aThavAsanuM) kAraNa che e kalpanAne ze atha? vivaraNa: keTalAka adhyAsavizeSamAM sAdajJAna kAraNa che ema batAvIne dhamijJAnane kAraNuM mAnavuM ja joIe evA pUrva pakSanuM have kavitArkika nRsiMhabhaTTopAdhyAyane anusaranAra citaka khaMDana kare che. sAdazyajJAnane adhyAsanuM kAraNa mAnatA he te paNa vizeSadazanathI rekI zakAya tevA rajatAdi adhyAsomAM ja kAraNa mAnI zakaze. tenAthI rokI na zakAya tevA pItazakhAdi adhyAmAM nahi kAraNa ke tyAM sAdayane saMbhava nathI. zaktijita sthaLamAM gatarAmAvAcajiAvavAnaH (A padArtha rajatatvanA abhAvathI vyApya zaktitvavALo che) e vizeSadazana hoya to " A rajata che' e bhrama thatuM nathI, paNa e vizeSadarzana na hoya te tenI saMbhAvanA che tethI rajatAdhyAsa vizeSadazanathI pratibadhdha che. bIjI bAja e "tAmAvavAthazaphUlavavAnayam' (A padAtha pItavanA abhAvathI vyApya zaMkhatvavALo che) e vizeSadarzana hoya to paNa "pati zaMkha' evo adhyAsa thAya che tethI vizeSadazanathI pratibaMdha nathI. tethI dhabhijJAna AmAM kAraNa nahIM thAya kAraNa ke pItatvanuM sadazya rAkhamAM che ja nahi tema sadazyajJAna paNa tyAM niyAmaka nathI (kamaLanI kaLInA ayAsamAM bane che tema). vizeSadAnAtmaka pratibaMdhaka jJAna jema rajatAdi abhyAsamAM pratibaMdhaka che tema e pratibaMdhaka jJAnanI sAmagrI paNa pratibaMdhaka heya ja che. je pratibaMdhakamAtranI sAmagrIne pratibaMdhaka mAnavAmAM Ave te dAhapratibaMdhaka maNi vagerenI sAmagrI paNa dAhapratibaMdhaka banavAne prasaMga Ave tethI "jJAna" pada mUkayuM che- pratibaMdhaka jJAnanI sAmagrI paNa pratibaMdhaka che. jJAnanI sAmagrIne pratibaMdhaka kahevAmAM Ave te dharmijJAnanI sAmagrIrUpa saMniSa For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH ayAsamAM pratibaMdhaka che ema mAnavuM paDe tethI pratibaMdhakajJAna" ema kahyuM che. dharmijJAna adhyAsane anukUla hoIne e pratibaMdhaka jJAna nathI tethI A prasaMga thatuM nathI. e ja rIte pakSamAM sAdhyAbhAvavattAnuM jJAna grAhyAbhAvanuM avagAhana karatuM heIne anumitinI bAbatamAM sAkSAt pratibaMdhaka che. tyAM sAdhyAbhAvavyApyavattAjhAna pratibaMdhakajhAnanI sAmagrI heIne te anumitinuM pratibaMdhaka che evI vyavasthA jANItI che. (5vatamAM vahiMnA abhAvanuM jJAna e parvatamAM vadinI anumitinuM pratibaMdhaka che. have vaddhinA abhAvanuM jJAna vahinA abhAvathI vyApya evA koI liMgathI thatuM hoya te vaddhinA abhAvanA jJAnanI A sAmagrI paNa vahinI anumitinI pratibaMdhaka che). je pratibaMdhaka jJAnasAmagrIne ja pratibaMdhaka mAnI zakAtI hoya ane e rIte kyAM adhyAsa thAya ane kayAM na thAya e vyavasthA upapanna banatI hoya te sAdAyajJAnane adhyAsanuM kAraNa mAnavAnI koI jarUra nathI. tethI dharmijJAna 35 "dama" AkAravALI vRttinI siddhi thatI nathI. tathA hi- ihAlAdau cakSuHsamprayukte tadIyanailyAdirUpavizeSadarzanasAmagrIsattvAnna rajatAdhyAsaH / zuktyAdAvapi nIlabhAgAdiSyApicakSa:samprayoge tatsattvAnna tddhyaasH| sadRzabhAgamAtrasamprayoge tdbhaavaaddhyaasH| tadA'pi zuktitvarUpavizeSadarzanasAmagrIsattvAdanadhyAsaprasaGga iti cet, na / adhyAsasamaye zuktitvadarzanAbhAvena tatpUrva tatsAmagyabhAvasya tvayA'pi vAcyatvAt / jema kecakSunI sAthe sanikRSTa aMgArA vagerenI bAbatamAM tenA nIlatA vagere rUpavizeSanAM darzananI sAmagrI hovAthI rajatane adhyAsa thatuM nathI. zuktiAdimAM paNa jyAre nIlabhAga Adine vyApAra cakSune saMnikaLyuM hoya tyAre te (vizeSadarzananI sAmagrI) hevAthI tene (rajatAdine) adhyAsa thatuM nathI. jyAre sadaza bhAga sAthe ja (Indriyane) sannikarSa hoya tyAre te (nIlatA AdinA darzananI sAmagrI) na hovAthI adhyAsa thAya che. zaMkA thAya che ke tyAre paNa zaktisvarUpa vizeSa (khAsiyata)nA darzananI sAmagrI hovAthI ana dhyAsane prasaMga Avaze (-arthAta adhyAsa na thavuM joIe). tene uttara che ke nA (A zaMkA barAbara nathI). adhyA samaye zuktitvanuM darzana nathI hotuM tethI tenI pahelAM tenI sAmagrIne abhAva hoya che ema tamAre paNa kahevuM paDaze. - vivaraNa : sAdajJAnane kAraNa na mAnIe te paNa pUrvokta prasaMga nahIM upasthita thAya ema ahIM batAvyuM che. aMgArA vagere sAthe cakSune saMnikamAM hoya tyAre tenI nIlatA vagere je vizeSatA che tenA vizeSanA, khAsiyatanA) darzananI sAmagrI hovAthI rajatane adhyAsa thatuM nathI. zakti vageremAM paNa nIlabhAga, trikoNubhAga sAthe cakSune saMnikarSa hoya tyAre vizeSa sthAnanI sAmagrI heIne rajatane adhyAsa thatuM nathI. zaMkA thAya ke Ama hoya to indriyasaMnikaSane paNa adhyAsanuM kAraNa na mAnI zakAya. tene uttara ApatAM kahyuM che ke zuktinA (rajata sAthenA) sadaza bhAga sAthe ja saMniSa hoya tyAre nIlatA vagere vizeSa For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pAMracheda 217 darzananI sAmagrIne abhAva hovAthI rajatane adhyAsa thAya ja che. pharI zaMkA thAya ke saidaza. bhAga mAtra sAthe saMnika hoya tyAre paNa zuktitvarUpa vizeSanA darzananI sAmagrI hovAthI rajatane ayAsa na thavo joIe. ane jo A prasaMgane parihAra kare che te sAdazyajJAnane doSa tarIke adhyAsanuM kAraNa mAnavuM joIe. ane tethI ukta sAdazyadarzanarUpa pratibaMdhakanI hAjarI hovAthI apratibaddha zaktivadarzanasAmagrI nathI ane tethI adhyAsa zakaya bane che-Ama kahevAne A zaMkAmAM dharmizAnakAraNavAdIne Azaya che. tene javAba ApatAM anapyAsanA prasaMgane parihAra karavA mATe banne pakSane saMmata vAta kahI che. rajatane adhyAsa thAya che tyAre zuktitvanuM darzana nathI hatuM tethI tenI sAmagrIne paNa abhAva hoya che ema sAdazyajJAnakAraNutAvAdIe paNa kahevuM paDaze. zuktinA rajatasadaza bhAga sAthe jyAre cakSune saMnikarSa hoya tyAre cakSusaMyukta tAdAmyarU5 zuktitvadarzana sAmagrI hovA chatAM adhyAsa thato jovAmAM nathI Avato tethI zukitatvarUpa vizeSanA darzananI sAmagrIne pratibaMdhaka koI doSa avazya mAnavo paDaze. e deva te sAdazyajJAna nahIM paNa dUrava vagere che. Ama doSa tarIke paNa sAdazyajJAna adhyAsanuM kAraNa nathI tethI dharmijJAnanI siddhi thatI nathI ema kahevAne dharmijJAnane niSedha karanArane Azaya che. mama sAdRzyajJAnarUpAdhyAsakAraNadoSeNa pratibandhAt tadA zuktitvadarzanasAmagyabhAvAbhyupagamaH / tava tathA'bhyupagame tu ghaTTakuTIprabhAtavRttAnta iti cet , n| samIpopasarpaNAntaraM rajatasAdRzyarUpe cAkacikye dRzyamAne eva zuktitvopalambhena tasya ta-sAmagrIpratibandhakatvAsiddhau dUratvAdidoSeNa pratibandhAdvA vyaJjakanIlapRSThatvAdigrAhakAsamavadhAnAdvA tatsAmayyabhAvasya vaktavyatvAt / | (zaMkA) mArA matamAM sadazyajJAnarUpa je adhyAsane kAraNarUpa deSa che tenAthI (zuktitvajJAnanI pratibaMdha thAya che tethI zuktitvadazananI sAmagrInA abhAvano svIkAra che. jyAre tame je tema svIkAro te ghadRkuTIprabhAtavRttAnta thAya -arthAta sadazyajJAnane adhyAsanA kAraNa tarIke TALavA mAgatA hatA te ja svIkAravAno vakhata Ave). (bAvI zaMkA dharmi jJAnavAdI kare te uttara che ke) nA. najIka sarakyA pachI rajata sadazyarUpa cakacakATa jovAmAM Ave che tyAre ja zaktivanI upalabdhi thAya che tethI te (sAdaNyadarzana) tenI zuktitvadazananI) sAmagrInA pratibaMdhaka tarIke siddha thatuM nathI. (ane) Ama hoya te gharasvAdi doSathI pratibaMdha thavAne kAraNe athavA (zuktitvane) vyaMjaka nIlapRSThavAdinA grAhaka (nIlabhAgavyApI cakSusaMnikarSa)nI hAjarI nahIM hovAthI tenI zukitatvarUpa vizeSanA darzananI) sAmagrIne abhAva (bane pakSe) kahevuM paDaze. si- 28 For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH vivaraNa : 'im' AkAravALI vRttirUpa dha`ijJAnane abhyAsanuM kAraNa mAnanAra evI dalIla karI zake ke huM teA sAdazyajJAnarUpa abhyAsanA kAraNane ja zuktivizeSajJAnamAM pratidhaka mAnI zakIza; tethI zaktizananI sAmagrInA abhAva mAnI zakAze. paNa jo pratipakSI tema mAnaze te! tenI sthiti evA vepArI jevI thaze je dANu (jakAta) bharavAnI bIke rAte dANu-cokIthI dUra mAla laIne bhAgyA karatA hatA paNu savAra paDI tyAre tene khabara paDI ke bhrAntivazAt te ANunI cekImAM ja che ane tene dANu te bharavuM ja paDavu. sAdRzyajJAnane te abhyAsanuM kAraNa mAnavA taiyAra nahAtA pazu pharI pharIne te ja mAnavuM paDe tevuM thAya. AnA uttara ApatAM kavitArkikamatAnuyAyI kahe che ke sAdRzyadarzana pratibaMdhaka hoI zake ja nahi. UlaTuM zuktinI najIka gayA pachI rajatanA sAdRzyarUpa cakacakATa dekhAya tyAre ja zuktitvanuM jJAna thAya che. Ama hAvAthI dUratva vagere doSane kAraNe pratibaMdha che ane zaktitvadarzananI sAmagrInA abhAva che ema banne pakSe mAnavuM paDaze. athavA sahakArInA abhAvamAM sAmagrInA abhAva mAnI zakAya. zuktitvanA vyaMjaka evA nIlapRSTha vagere sAthe cakSune sani na hoya tethI paNa zuktivananI sAmagrInA abhAva banne pakSe mAnavA paDaze. ahIM e vAtanI nedha levI joIe ke vyAkhyAkAra kRSNAnandI kavitAki kanA mata sAthe saMmata nathI ane temanI dRSTine sthUla dRSTi tarIke calAvI le che. kRSNAnandanI dIla che ke mAthusa dUra hoya to paNa zukti viSe zukti-pramA, zuktinuM sAcuM jJAna tene kayAreka thAya che. tethI jema sAdRzyajJAna abhyAsanuM kAraNu hamezAM bane ja ema hotu nathI tema dUratva vageremAM paNa vyabhicAra che--kayAreka te abhyAsanuM kAraNa na paNa heAya ane kayAreka hAya paNa kharuM. e ja rIte rajata pratye atyaMta Asakti ane tenI lAlaca heAya evA mANasane najIka gayA pachI paNa zuktinuM samyagnAna thatuM nathI, tene rajata ja dekhAya che. tethI dUratvane paNa doSa na mAnI zakAya. jo koIka adhyAsanI bAbatamAM kayAreka e doSarUpa che e rIte tene abhyAsanu kAraNa mAnavAmAM AvatuM hoya to vALA vageremAM sAdRzyanAnarUpa doSane kAraNe thatA 'A e dIpavALA che' evA bhrama sane anubhavathI siddha che. pratyeka kSaNe navI javALA hAya che tema chatAM sAdRzyajJAnane lIdhe 'A e ja javAlA IM' evA bhrama thAya che evA sarvAMne anubhava che tethI sAdRzyajJAnane kayAreka rajatAdinA abhyAsamAM deSa tarIke kAraNa mAnavuMja paDaze. sAdRzyajJAna doSa che e vAta zakarAcAya ne paNa mAnya che. devatAdhikaraNa (prasU. zAM.bhA. 1.3.28)mAM temaNe kahyuM che: sAzyAta yamijJAnaM zAviyiya. e ja rIte samudAyAdhikaraNa ke bauddhonA khanamAM (2.2.25) karyu che ke sAyanimitta pratijJaeAnam ( pratisaMdhAna eTale pratyabhijJAna ) . tethI sAdazyajJAna dveSa tarIke adhyAsanu kAraNa che e matanuM nirAkaraNa karavuM e kharAbara nathI ema koI kahe to tenA uttara e che ke e vAta sAcI che te paNa sthUla khuddhine Azraya laIne Ama karyuM`" che ema samajavu. sUkSma buddhithI te sAdRzyajJAnane doSa tarIke alvAsanuM kAraNu mAnI ja zakAya. 218 For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 prathama pariccheda evaM jaladhijale niyatanIlarUpAdhyAsaprayojakadoSeNa dUre nIratvavyaJjakataraGgAdigrAhakAsamavadhAnena ca zauklyajalarAzitvAdivizeSadarzanasAmagryabhAvAcchilAtalatvAdyadhyAsaH / vistRte paTe pariNAharUpavizeSadarzanasAmagrIsattvAd na punnddriikmukultvaadhyaasH| kartanAdighaTitatadAkAre tadabhAvAt tadadhyAsa iti / e ja rIte samudranA jalamAM niyata enA nIlarUpanA adhyAsamAM prAjaka doSathI ane dUra dezamAM nIrava (jala)nA vyaMjaka taraMgAdinuM grahaNa karanAra (cakSusaMdhanakarSa Adi) nI hAjarI nahIM hovAthI zukalatA, jalarAzitva vagere vizeSanA darzananI sAmagrI nahIM hovAthI zilAtalatvAdi (-bIje pATha che-nIla zilAtalatva) ne adhyAsa thAya che. (ane) phelAvelA paTa (kapaDA)mAM vistArarUpa vizeSanA dazananI sAmagrI hovAthI kamalanI mukulAvasthAne adhyAsa thato nathI (jyAre kAtarathI) kApavA vagerethI te AkAra jene ApavAmAM AvyuM che tevA paTamAM tene abhAva hovAthI tene adhyAsa thAya che. vivaraNa: zuktirajatajamanI bAbatamAM je kahyuM che ke sAdazyajJAna vinA jama thAya che te nyAya bIjA bhramamAM paNa lAgu pADe che. samudranA jalamAM nIlazilAtalane adhyAsa thAya che (sapheda jalane badale nIlazilAtala dekhAya che, temAM zukalarUpAtmaka vizeSanuM darzane ane jalarAzivAdirUpa vizeSanuM darzana pratibaMdhaka che. ane tethI zukalarUpAdinA daza"nanI sAmagrI paNa A adhyAsamAM pratibaMdhaka che. Ama pratibaMdhaka banI zake evA jJAnanI sAmagrInA abhAvane lIdhe ja nIlazilAtvanA Aropa thAya che. paNa evuM mAnavuM barAbara nathI... pahelAM jaLamAM nIlatAnA adhyAsathI sadazya jJAna siddha thatAM te doSane lIdhe nIlazilAtalane adhyAsa thAya che. zaMkA thAya ke samudranA pANInA pUramAM zuklarUpAtmaka vizeSanA dazananI sAmagrIne abhAva asiddha che. ane nIlazilAtalatvana Arepa thaye te pahelAMnA kALamAM cakSunI sAthe saMyukta jaLamAM zuklarUpanuM tAdAmya svIkAryuM hovAthI cakSusaMyuktatAdAmyarUpanika ane prakAza vagere hovAthI jalarAzivAdirUpa vizeSanA darzananI sAmagrIne abhAva paNa asiddha che kAraNa ke jalarAzitvanA vyaMjaka taragAdinuM pratyakSa che. AvI zaMkAnA uttaramAM kahyuM che ke nIlarUpane adhyAsa niyata che. samudranuM pANI dUra hoya tyAre jema nIlatvane adhyAsa thAya che tema najIka gayA pachI paNa teno adhyAsa thAya che ethI e niyata che. kahevAnuM tAtparya e che ke zukalarUpAtmaka vizeSanA darzananI sAmagrI niyata nIlarUpAdhyAsanA prAjaka doSathI pratibaddha che tethI ke apratibaddha nathI (rukAvaTa vinAnI nathI); dUrasvarUpa deSane lIdhe jalarAzitvarUpanA vyaMjaka taraMgAdinA grAhakanI hAjarI nathI hotI. tethI jalarAzitvarUpa vizeSanA darzananI sAmagrI nathI hotI. Ama dividha pratibaMdhaka (adhyAsamAM pratibaMdhaka banI zake evAM) jJAnanI sAmagrInA abhAvane lIdhe samudranA pANImAM nIlazilAtalavAdine adhyAsa saMbhave che. For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH vyAkhyAkAra kRSNAnaMdra sa Mmata nathI. te kahe che ke ahIM dhyAnamAM rAkhavu joIe ke samuranA pANInA puramAM nIlazilAtvanA AreApa thAya che temAM batAvelI rIte vizeSanA dananI sAmagrIne abhAva apekSita hoya tA paNa teTalA mAtrathI tenA abhyAsa thatA nathI. paraMtu jalamAM nIlarUpa AdinA abhyAsathI nIlazilAtala sAthe sAdRzya sa Mpanna thayA pachI ja tenA abhyAsa thAya che. te ja rIte dUrathI jene nIlazilAtalatvanA bhrama thaye hoya te samudranA jalanA pUranI najIka AvyA pachI kahe che : A samudranA pANInA pUramAM dUrathI nIlatA, nizcalatA vagere sAmyane kAraNe mane nIlazilAtalatvane zrama thayeA hatA; have te bhrama dUra thayA. alaga alaga bhrama prasa Mge sAdRzyadoSane kAraNe mane pahelAM anyathA zrama thayA hatA, have te nAza pAmyA--evA leAkavyavahAra ja sAdazyanAnane dveSa tarIke abhyAsa vizeSamAM kAraNa tarIke siddha kare che e jovuM joI e sAdRzyajJAna abhyAsanu kAraNa che ema anvaya-vyatirekathI batAvanAra ( sAdRzyajJAna hoya te| abhyAsa thAya, na hoya teA na thAya ema anvayavyatirekathI sAdRzyajJAnane adhyAsanuM kAraNa batAvanAra) bIjA udAharaNane paNa 5vitAki kAnusArI judI rIte rajU kare che ema kRSNAnaMda mAne che.] kapaDu phelAvelu hoya tyAre vistArarUpa vizeSanA dananI sAmagrI hAjara hAvAthI temAM puMDarIkamukulatva (kamaLanI kaLI)nA abhyAsa thato nathI. paNa jyAre kAtarathI kApIne ke koI bIjI rIte kapaDAne tene AkAra ApyA hoya tyAre vizeSadananI sAmagrI na heAvAthI kapaDAmAM puMDarIkamukulavanA abhyAsa thAya che, 220 nanvevaM karaspRSTe lohazakale tadIyanIlarUpavizeSadarzana sAmagryabhAvAt rajatAdhyAsaH kiM na bhavet sAdRzyajJAnAnapekSaNAditi cet, na / bhavatyeva / kiM tu tAmrAdivyAvartaka vizeSadarzanasAmagryabhAvAt tadadhyAse - bhAvyamiti kvacidane kAdhyAse saMzayagocaro bhavati / kAcittu rajataprAye ko gRhAdau rajatAdhyAsa eva bhavati / kvacit satyapi sAdRzyajJAne zuktikAdau kadAcit karaNadoSAdyabhAvenAdhyAsAnudayavadadhyAsAnudaye'pi na hAniH / (zaMkA) Ama hAthathI sRSTa lekhaDanA TukaDAmAM, tenA nIlarUpa vizeSanA darzInanI sAmagrInA abhAva hAvAthI, rajatanA abhyAsa kema thatA nathI, kAraNa ke ( abhyAsa mATe ) sAdRzyanA jJAnanI (tamArA mate) jarUra nathI. (uttara) (AvI zakA thAya tA uttara che ke ) thAya ja che. paNa tAMbA vagerenI jyAvRtti karanAra vizeSa (khAsa lakSaNu)nA dazananI sAmagrIne abhAva hAvAthI, temane (tAMNA vagerene) abhyAsa paNa thai zake tethI kayAMka anekanA abhyAsa thatAM saMzayanA viSaya ane che ( - A tAMbu che ke rata ke setuM evA saMzaya A paTTAtha viSe thAya che). jyAre kAMka jayAM mATe bhAge rajata rahetuM heAya tevA khajAnAmAM (lAkhaMDanA TukaDAmAM) rajatanA ja adhyAsa thAya che. kAMka jema sAdazyajJAna heAvA chatAM paNa kacAreka karaNadoSa khAdine abhAva hovAthI zukita vageremAM adhyAsa thatA nathI, tema adhyAsa na thate heAya te paNa hAni nathI. For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 221 vivaraNa : sAdazyajJAna adhyAsanuM kAraNa che e matamAM cakSune saMnikarSa thato hoya tyAM cAkSuSa sAdazyajJAna dharmijJAna tarIke ane deSa tarIke rajatAdinA adhyAsanI utpatimAM kAraNabhUta che. jyAM tvagindriyane saMnikaLyuM hoya tyAM sparza prakAranuM sAdazyajJAna kahyA pramANe rajatAdinA ayAsanI utpattimAM kAraNabhUta che. paNa kavitArkikanA matamAM te dharmijJAna adhyAsanuM kAraNa thaI jaze e bIkathI sAdazyajJAnane kayAMya kAraNabhUta mAnavAmAM AvatuM nathI. jo ema hoya to tvagindriya ane "A' padArthane saMnikarSa thatuM hoya tyAM vizeSa. dazananA sAmagrIne abhAva hovAthI kavitAkikane mAnya adhyAsanuM kAraNa che ja tyAM ayAsa kema thatuM nathI lokhaMDanA TukaDAne hAthathI sparza thatAM tenA nIlarUpavizeSanA darzananI sAmagrIne abhAva hovAthI ane sadazyajJAnanI jarUra na hovAthI tyAM rajata ayAsa thavo joIe. e kema thatuM nathI evI zaMkA sAdajJAnakAravAdI kare che. tene uttara ApatAM kavitA kikamatAnuyAyI kahe che ke adhyAsa thAya ja che. paNa vizeSadazananI sAmagrIno abhAva hovAthI kaI evA vizeSa (khAsa lakSaNonuM darzana nathI thatuM jene laIne A ta buM ke tenuM nathI ja ema jANI zakAya; tAMbA vagerenI vyAvRtti karI zake tevA koI vizeSanuM jJAna thatuM nathI. tethI rajata ja adhyAsa tha ya e jarUrI nathI, tAMbA ke suvarNAdine adhyAsa paNa thaI zake ane A saMjogomAM "A' padAtha saMzayano viSaya bane che - A tAMbuM haze ke rajata ke suvarNa? paNa kaI dhanabhaMDAra ke khajAne jayAM moTe bhAge rajata ja rahetuM hoya tyAM kaI lekhaMDane TukaDo paDyo hoya ane tene sparza thAya te rajata ja adhyAsa thAya che; kAraNa ke A rajatane khajAne che e khyAla magajamAM hoya che je tAMbA, suvarNa vagerenI vyavRtti kare che; ane kayAMka spazelA lokhaMDanA TukaDAmAM rajatAdine adhyAsa nathI paNa thatA. vipakSI zaMkA kare ke vizeSadarzananI sAmagrIno abhAva te tyAM paNa hoya che tethI evA sthaLe paNa rajata adhyAsa thavo joIe. sAdazyajJAnane adhyAsanuM kAraNa mAnIe te ahIM sAdazyajJAnanA kAraNane abhAva hovAthI adhyAsa thavo jarUrI nathI. tene uttara kavitArkikamatAnuyAyI ema kahIne Ape che ke tamArA matamAM paNa sAdazyajJAna hovA chatAM indriyane deSa na hoya ke padArthanI najIka gayA pachI jema rajatane apyAsa thato nathI ema svIkAravAmAM Ave che tema amArA matamAM paNa kayAMka abhyAsa na thAya te koI hAni nathI. tasmAnna kAryakalpyA idamAkAravRttiH / naapyprtibddhedmrthsNpryogkaarnnklpyaa| tato bhavantyA evedaMvRtterduSTendriyasaMprayogakSubhitAvidyApariNAmabhUtasvasamAnakAlarajataviSayatvasyAsmAbhirucyamAnatvAt / tatra ca jJAnasamAnakAlotpattike pratibhAsamAtraviparivartini rajate tatprAcInasaMprayogAbhAve'pi tattAdAtmyAzrayedama saMprayogAdeva tasyApi cakSurgrAhyatvopapatteH / 'cakSuSA rajataM pazyAmi' iti prAtibhAsikarajatasya svasaMprayogAbhAve'pi caakssusstvaagumavatI For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 siddhAntalezasaGgrahaH tethI Idama AkAravALI vRttinI kAya parathI kalpanA karI zakAya nahi. apratibaddha "Idama' atha (A padArtha) sAthe (indriyanA) saMnikarSarUpa kAraNa parathI paNa tenI kalpanA karI zakAya nahi, kAraNa ke tethI (indriyasaMnikarSathI) thatI "Idama' vRttine ja duSTa indriyanA saMnikarSathI yubhita avidyAnuM pariNumabhUta tathA pe tAnA (arthAt Idama' vRttinA) samAna kAlamAM vidyamAna evuM 2jata viSaya che ema amArAthI kahevAmAM Ave che, ane tyAM (zvamasthalamAM) jJAnanA samAnakAlamAM upana thayelA ane pratIti kALamAM ja jenI sattA che evA 2jatamAM tenI (rajata- pratibhAsanI) pahelAM (Indriya-) saMniSa na hovA chatAM paNa tenA (2jatanA) tAdAmyanA AzrayarUpa "dama" arthanA saMnikarSathI ja te (rajata) paNa cakSathI grAhya hoya e upapanna che tethI uparyukta kapanA karI zakAya nahi). (rajatanA cAkSuSatvanI upapatti che, kAraNa ke "cakSuthI 2jatane jouM chuM' ema pitAnI sAthe (Indriya-) saMnikarSa na hovA chatAM, pratibhAsika 2jatanA cakSuSatvane anubhava thAya che. vivaraNaH kavitArkikamatAnuyAyI kahe che ke dharmijJAna keI paNa rIte adhyAsanA kAraNa tarIke siddha thatuM nathI tethI "idama AkAravRttinI kapanA tenA kArya (adhyAsa)ne AdhAre karI zakAya nahi. Idama' AkAravALI vRtti anubhavathI siddha thaI zake, athavA kAya parathI tenI kalpanA karI zakAya, ke tenA kAraNe parathI tenI kalpanA karI zakAya. pahelA be vikalpane nirAsa karIne kavitArkikamatAnuyAyI have trIjA vikalpanuM nirAkaraNa kare che ke Idama artha sAthenA saMnikarSarU5 apratibaddha kAraNathI paNa tenI kalpanA karI zakAya nahi. yakta saMnika ne lIdhe je vRtti utpanna thAya che te brAtirUpa ja utpanna thAya che. ane tenI pahelAM Idama' arthane ja viSaya karanArI koI amArU5 vRtti nathI kAraNa ke tene mATe pramANu nathI. "adama' arthAyI avachinna caitanyamAM rahelI rajatarUpe pariNAma pAmatI avidyA duSTa IndriyanA saMnikarSarUpa adhyAsanA nimittakAraNathI kSobha pAme che arthAta kAryAbhimukha bane che. ane te pachInI kSaNe rajatarUpe pariName che. duSTa indriyanA saMnikane lIdhe vRtti paNa te ja rIte utpanna thAya che. ane Ama apratibaddha duSTa IndriyanA saMprayogathI thatI arthaviSayaka vRtti pitAnA (arthAta vRttinA) ja kALamAM utpanna thayelA rajatathI viziSTa "adama' athane viSaya kare che. ahIM zaMkA thAya ke dhamijJAnanA pakSamAM idama' AkAravALI vRtti vidyAmAM bha - karanArI che, ane tenA abhAvanA pakSamAM dharmijJAnano hetu saMnikarSa avidyAmAM kSebha karanAre che ema vibhAga che. tyAM bIjo pakSa barAbara nathI kAraNa ke "adama' artha sAtheno saMnika "Idama' AkAravALI vRttinuM kAraNa che tema rajataviSayaka vRttinuM kAraNa nathI ane jJAna-samakAla (jJAnanI sAthesAthe) utpanna thayelA rajatane jJAnanI pahelAM cakSu sAthe saMnika nathI. Ama rajataviSayaka vRtti mATe sAmagrIno abhAva che e ja siddha kare che ke "dama" vRtti dharmane ja viSaya kare che. A zaMkAne uttara ApavA mATe kavitArkikamatAnuyAyI kahe che ke tyAM bhramasthalamAM pratibhAsakALamAM ja jenuM astitva che arthAt pratItithI jenI sattA vyApya che evuM For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda rara3 rajata che. "adama' atha sAthene saMnikarSa e rajata viSayaka vRttinI utpattimAM paNa hetu banI zake che. ahIM zaMkA thAya ke eka vastu sAthe saMnikartha hoya ane anya vastuviSayaka vRtti utpanna thAya che ema svIkAravAmAM Ave to ghaTa ane indriyanA saMnikathI paTaviSayaka vRtti mAnavAne prasaMga Avaze. paNa A zaMkA barAbara nathI. kAraNa ke koI paNa vastuviSayaka vRttinI bAbatamAM tene pitAne Indriya sAthe saMnikarSa athavA pitAnI sAthenA tAdAmyanA AzrayarU5 anya vastune indriya sAthe saMnikarSa hetu che. arthAta rajata sAthe indriyane saMnikarSa thAya te rajataviSayaka vRtti utpanna thAya che. uparAMta rajatanI Idama' arthamAM kalpanA karavAmAM Ave che tethI "Idama " artha rajata sAthenA tAdAone Azraya che, tethI "Idama' sAthene Indriya-saMnika rajatavRttinI utpattimAM kAraNabhUta banI zake che, jyAre ghaTa sAthene saMnika paTaviSayaka vRnimAM hetubhUta nathI kAraNa ke ghaTa paTa sAthenA tAdAtmane Azraya nathI (paTane ghaTamA adhyAsa thatuM nathI). prAtibhAsika rajatane cakSu sAthe saMprayoga thato nathI chatAM te cAkSuSa evI vRttine viSaya che ema mAnI zakAya kAraNa ke "huM cakSuthI rajata jouM chuM' e te rajatanA cAkSuSatvane anubhava ApaNane thAya che. na ca svasaMprayogAbhAvAdeva bAdhakAnna taccAkSuSam / nApi duSTendriyasamprayogajanyam indriyavRttisamakAlam, jJAnakAraNasyendriyasamprayogasyArthakAraNatvAklupteH / kiM tvidaMvRttyanantarabhAvi tajanyaM tadabhivyakte sAkSiNyadhyAsAt tadbhAsyam / cAkSuSatvAnubhavastu svabhAsakacaitanyAbhivyaThajakedaMvRttijanakatvena paramparayA cakSurapekSAmAtreNeti vAcyam / tathA sati pItazaGkhabhrame cakSuranapekSAprasaGgAt / na hi tatra zaGkhagrahaNe cakSarapekSA, rUpaM vinA kevalazaGkhasya cakSurNAhyatvAyogAt / nApi pItimagrahaNe, Aropye aindriyakatvAnabhyupagamAt / ane evI dalIla karavI nahi ke pitAnI (arthAta rajatanI) sAthe (indriyanA) saMniSane abhAva ja (2jatane cAkSuSa mAnavAmAM) bAdhaka hovAthI te (rajA) cAkSuSa nathI; tema IdriyavRtti-samakAla evuM te (rajata) duSTa indriyanA saMnikarSathI utpanna thayeluM paNa hoI zake nahi, kAraNa ke indriyane saMnikarSa je jJAnanuM kAraNa che tene arthanA kAraNa tarIka mAnavAmAM nathI AvyuM. paraMtu Ide vRtti pachI tarata thatuM te tenAthI (ida vRttithI) utpanna thAya che ane tenAthI (idravRttithI) abhivyakta thayelA sAkSIpara teno adhyAsa thavAthI te tenAthI (sAkSIthI) bhAsya che (bhAsita thaI zake che). teno cAkSuSa tarIke anubhava thAya che te te pitAnA (zuktirajatanA) bhAsaka caitanyanI abhivyaMjaka je Ida vRtti tenuM cakSu janaka hevAthI paraMparAthI cakSunI apekSA che teTalA mAtrathI che. For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 siddhAntalezasaGgrahaH | (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke ema heya te pati zaMkhanA bhramamAM cakSunI jarUra nathI ema mAnavuM paDe. tyAM zaMkhanA grahaNamAM cakSunI apekSA nathI e dekhItuM che, kAraNa ke rUpa vinA kevaLa zaMkha cakSuthI grAhya banI zakatuM nathI. tema pILAzane grahaNamAM paNa (cakSunI apekSA nathI, kAraNa ke Arepita varatunI bAbatamAM e eNndriyaka che (IndriyagrAhya che) ema svIkAravAmAM nathI AvatuM. vivaraNa : mijJAnavAdI pratibhAsika rajatanA cAkSuSatvanA anubhavane bIjI rIte samajAvIne dhamI ane indriyanA saMnikathI utpanna thatI vRtti dhamI mAtrane viSaya kare che ema batAvavAnA AzayathI zaMkA kare che ke pratibhAsika rajata sAthe indriyane saMnikarSa nathI e ja e rajatane cAkSu mAnavAmAM bAdhaka bane che. tethI tene cahnagraMhya mAnI zakAya nahi. e rajata IdavRtti-samakAla hoIne duSTa indriyanA saMprayogathI utpanna thayuM che ema paNa mAnI zakAya nahi kAraNa ke koI paNa IndriyanA saMnikane jJAnanuM kAraNa mAnyo che paNa kaI arthanA kAraNa tarIke tene mAnavAmAM nathI Avyo. pratibhAsika rajatane eNndriyaka (IndrigrAza) mAnanAra pakSamAM eka vastu sAthe indriya-saMniSa" anya vastu viSe vRtti utpanna kare che evI eka kalpanA karavI paDe, ane jJAnanuM kAraNa evo saMnikaSa rajata Adi arthanI utpattimAM kAraNa che evI bIjI kalpanA karavI paDe tethI A matamAM gauravane doSa che evo bhAva che. - have dhamijJAnavAdIne kaI pUche ke je sa nikaSa rajatAdi arthanI bAbatamAM kAraNa na hoya to zuM kAraNa che. mAtra avidyAne te kAraNe mAnI zakAya nahi kAraNa ke te sadA heya che tethI rajatAdine ayAsa kayAreka thAya che ane kayAreka nahi ema kadAcika tarIke pratIta thatA adhyAsane mATe e javAbadAra hoI zake nahi. Ane uttara ApatAM dharmijJAnavAdI kahe che ke indriyanA saMnikaSane kAraNe "idama' arthane ja viSaya karanArI vRtti utpanna thAya che. te adhyAsane viSe nimita-kAraNa bane che ane tenAthI kSubdha thayelI avidyA rajatAkAre pariName che. Idama' AkAravALI vRttithI abhivyakta evuM je Idama' arthathI avachinne caitanya te rajatanuM adhiSThAna che. tethI rajata rajataviSayakavRtti vinA ja caitanyathI bhAsita thaI zake che jema ahaMkArAdi thAya che tema. ane A IdevRtti kAdAcitra hovAthI ratAdine ayAsa paNa kadAcika che. Ama rajata IdavRttinI tarata ja pachI hoIne te ida vRttithI janya che ane e idaMvRttithI abhivyakta thayela sAkSI para tene adhyAta hoIne e sAkSIthI bhAsita thAya che. have dharmijJAnavAdInI sAme koI zaMkA kare ke bAhya caitanyathI avabhAsya zuktirajatAdi ne ahaMkArAdinI jema sAkSIthI bhAsita thatAM kevI rIte kahI zakAya to te zaMkA barAbara nathI kAraNa ke "sAkSIthI bhAsita thavuM ene artha e ja che ke pitAne viSaya karanAra jJAnarUpa vRttithI anupahita caitanyathI bhAsita thavuM. ane Ama jema avidyA, ahaMkAra ane tenA dharmone avabhAsita karatuM caitanya avidyAdiviSayaka jJAnarUpa vRttithI upahita nathI banatuM tema zuktirajatAdine bhAsita karanAru caitanya paNu zuktirajatAdine viSaya karanArI jJAnAtmaka vRttithI upahita nathI banatuM tethI tene sAkSibhAsya kahyuM che, For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 225 have zaMkA thAya ke zuktirajata jo sAkSIthI bhAsita thatu hoya teA tenA cAkSuSatvane anubhava thAya che tenA virAdha thAya. AnA uttara ApatAM mijJAnavAdI kahe che ke peAtAne arthAt zuktirajatane bhAsita karanAra evuM je 'ma' aMzathI vacchinna caitanya che tenI abhikti karanAra idavRtti'ne cakSu utpanna kare che teTalA pUratI zakti tane cakSunI apekSA che ane e jarUra para parAthI ja che, ADakatarI che kAraNa ke peAtAnA adhiSThAnaviSayaka vRttine mATe che, paNa sAkSAt keI apekSA nathI; rajataviSayaka vRttine mATe tenI jarUra nathI. Ama koIka rIte cakSunI jarUra paDe che teTalA mAtrathI rajata cAkSuSa che eve anubhava sabhave che. ahIM vyAkhyAkAra kRSNAnaMda umere che ke koIne zaMkA thaI zake ke 'huM AMkhathI rajata jou chuM' e anubhava batAve che ke rajata cAkSuSavRttinA viSaya che; e ema nathI batAvatA ke zuktirajataH cAkSuSavRttithI abhivyakta caitanyane viSaya che. A paristhiti che. tethI ema je kahyuM che ke para parAthI cakSunI jarUra che teTalA mAtrathI rajatanA cAkSuSatvanA anubhavanI upapatti che, temAM cAkSuSatvanA anubhava viSe rajata cAkSuSavRttithI abhivyakta caitanya viSaya che evI je anubhavanI samaja ApI che.te kalpita che. paNa A zaMkA barAbara nathI. kAraNu ke zabdanI jema anubhavanuM vyAkhyAna thaI zakatuM nathI. vastuta: 'idam' arthAtu chatva je tyAM anubhavAya che tenA jema zuktirajatamAM saMsargAzapa che. tema idama' arthamAM rahelA ane tyAM anubhavAya che te cAkSuSatvanA zaktirajatamAM sasarApa che e atha' prastutamAM vivakSita che ane Ama pAtA para jenA ArApa karavAnA che evuM je 'idama' athamAM rahelu cAkSuSavRttiviSayatva tenI prAptine mATe zuktirajatane cakSunI jarUra rahe che evA aM. para parAthI cannunI apekSA che teTalA mAtrathI' e graMthane samajavAno che ane tema letAM koI doSa nathI. kavitArkika prAtibhAsika rajata sAkSibhAsya che, aindriyaka nathI e matanu kha una karatAM kahe che ke ema hoya to pIta za MkhanA bhramamAM cakSunI jarUra nathI ema ja mAnavuM paDe. ne ema mAnIe ke adhiSThAnane aindriyakatva prApta thAya teTalA mATe ja indriyanI jarUra che pazu ArApya (rajata)nA aindriyakatvane' mATe indriyanI apekSA nathI tApIta'zaMkhanA bhramamAM cakSunI jarUra nahIM rahe. zaMkhanA grahaNa mATe cakSunI jarUra nathI kema ke rUpa vinA vaLa zakha cakSuthI grAhya banatuM nathI. [A uparachalI rIte, jhAjho vicAra karyA vinA kahyuM che ema mAnavu' joI e kAraNu ke pItazaMkha vagere zramasthaLamAM paNu abhyAsanI pahelAM dhami viSayaka cAkSuSavRttinuM pahelAM upAdana kayu che--kRSNAnavrutItha j. pILAzanA grahaNu mATe paNa cakSunI jarUra rahe nahi. kAraNa ke ArApyate aindriyaka tarIke svIkAra karavAmAM nathI Avye. si-29 For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH ____ na ca pItimA svarUpato nAdhyasyate, kiM tu nayanagatapittapItimno'nubhUyamAnasya zaGkhasaMsargamAtramadhyasyata iti pItimAnubhavArthameva cakSurapekSeti vAcyam / tathA sati zaGkhatatsaMsargayorapratyakSatvaprasaGgAt / nayanapradezagatapittapItimA''kAravRtyabhivyaktasAkSyasaMsargeNa tayostadbhAsyatvAbhAvAt / pItimasaMsRSTazaGkhagocaraikavRttyanabhyupagamAca / ane evI dalIla na karavI joIe ke pILAza (pILA raMga)ne svarUpathI ayAsa nathI thato paNa nayanamAM rahelA pitta (dravya)nI pILAza jeno anubhava thaI rahyo che tene saMsaga mAtra zaMkhamAM adhyakta thAya che tethI pILAzanA anubhavane mATe ja cakSanI apekSA che. (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke tema hoya te zakha ane tene saMsarga apratyakSa banI jaze (e apratyakSa che ema mAnavuM paDaze; kemake nayanapradezamAM rahelA pittamAM je pILAza che tenA AkAravALI vRttithI abhivyakta thatA sAkSI sAthe (zakha ane tenA saMsagano) saMsarga nathI tethI tenAthI (sAkSIthI) temane bhAsa thAya nahi, ane pILAzathI saMbaddha zaMkhaviSayaka eka vRttine svIkAra karavAmAM nathI AvatA. vivaraNa: rUpa vinA kevaLa zaMkha cakSuthI grAhya che ema svIkArIne Arepita vastu sAkSIthI bhAsita thAya che ema mAnanAra dalIla karI zake ke jema zuktimAM rajata svarUpathI adhyasta thAya che tema zaMkhamAM pItarUpa svarUpathI adhyasta thatu nathI; paNa nayanamAM rahelA pItarUpathI yukta pitta nAmanuM vizeSa dravya che tenI je pILAza che tene anubhava te pitta dravyamAM ja thAya che ane zaMkhamAM mAtra tenA saMsagane adhyAsa karavAmAM Ave che, jema phUlamAM joyelI lAlAzanA saMsargane adhyAsa raphaTika AdimAM thAya che. have koI zaMkA kare ke ekamAM rahelI vastune anyatra Aropa svIkAravAmAM Ave te anyathAkhyAti mAnavI paDe (anirvacanIya khyAti nahi), - to tene uttara e che ke A dalIla barAbara nathI. A matamAM jene adhyAsa karavAmAM Ave che te saMsagane anivasanIya mAnya che ane tenI utpatti mAnI che e enI anyathAkhyAtithI vilakSaNatA che. Ama pILAzanA saMsagano ja ArA5 zaMkhamAM thAya che ane tenI pahelAM je pittadravyamAM pILAzanuM darzana thAya che te anubhavane mATe ja cakSunI jarUra che. ' AnI sAme kavitArkikamatAnusArI ciMtaka prazna kare che ke nayanapradezamAM ja rahelA pittadravyamAM pILAzane anubhava thAya che ke zaMkhadezamAM pahoMcelA pittadravyanI pILAzane anubhava thAya che? nayanapradezamAM rahelA pittadravyamAM ja pILAzane anubhava thAya che ema mAnI zakAya thahi kAraNa ke ema hoya te zaMkha ane zaMkha ane pILAzane saMsaga e benuM pratyakSajJAna thaI zake nahi. zaMkha ane tenA saMsarganuM bhAna (prakAzana) pittanI pILAza viSayaka vRttithI abhivyakta thayelA sAkSIthI thAya ke pILAzanI sAthe saMbaddha zaMkhane viSaya na karanArI vRttithI abhivyakta thayelA sAkSIthI thAya che pahele vikalpa barAbara nathI. nayana pradezamAM rahelA pittanA pItarUpanA AkAravALI vRttithI te pradezamAM raheluM, pItarUpathI avachinna For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 227 caitanya abhivyakta thAya che. te abhivyakta caitanyarUpa sAkSInI sAthe nathI zaMkhane saMbaMdha ke nathI zaMkha para Arepita pItarUpasaMsarga (pItarUpanA saMbaMdhone saMbaMdha tethI zaMkha ane tene saMsarga apakSa (pratyakSa) heI zake nahi. bI je vikalpa paNa barAbara nathI kAraNa ke sAHibhArUtvavAdI pILAzathI saMbaddha zaMkhane viSaya karanArI eka kRti svIkAratA nathI. na ca nayanapradezasthitasya pinapItimno doSAcchakhe saMsargAdhyAsI nopeyate, kiM tu nayanarazmibhiH saha nirgatasya viSayavyApinastasya tatra saMdhyA, bhArata (pAThAntara-bhAIna) ruva saue iti sambhavati tadAkAravRttyabhivyaktasAkSisaMsarga iti vAcyam / tathA sati suvarNalipta iva pittopahatanayanena vIkSyamANe zakhe taditareSAmapi pItimadhIprasaGgAt / ' ane (cAlibhAsyatvavAdI dalIla kare ke, deSane lIdhe nayana pradezamAM rahelA pittanI pILAzana saMsagano zaMkhamAM adhyAsa svIkAravAmAM nathI Avate ame svIkAratA nathI), paNa AMkhanA kiraNe sAthe bahAra nIkaLelA ane viSayane vyApIne rahelAM pittanI pILAzane tyAM saMgadhyAsa (vIkAramAM Ave che); jema kasuMbAthI lAla banelA paTamAM (saMsarvAdhyAsa che) tema (athavA kasuMbAnI lAlAzane peTamAM saMsargoLyAsa svIkAravAmAM Ave che tema) A saMbhave che tethI pittanI pILAza)nA AkAravALI vRttithI abhivyakta thayelA sAkSI sAthe saMsarga che (ane zaMkha ane tene saMsaga sAkSIthI prakAzita thAya che). - te teNe A dalIla karavI joIe nahi, kAraNa ke tema hoya te (pIta raMgavALA) senAne DhALa jenA para caDhAvyuM hoya te jema (badhAne pILuM dekhAya che, tema pittathI duSita nayanavALAthI jevAmAM AvatA zaMkhane viSe tenA sivAyanA bIjAone paNa pILAzanuM jJAna thavAno prasaMga Ave -bIjAone paNa zaMkha pILo dekhAva joIe). - "vivaraNa: sAkSibhAsyatvavAdI dalIla kare che ke ame ema mAnatA ja nathI ke nayana pradezamAM rahelI pittanI pILAzane dezane kAraNe zaMkhamAM saMsargoyAsa thAya che. ame te ema mAnIe chIe ke AMkhanA tejakiraNonI sAthe bahAra nIkaLelA ane zaMkharUpa adhiSThAnane vyApta karanAra pittadravyanI pILAzano zaMkhamAM saMsadhyAsa thAya che ane Ama pittanI pILAzanA AkAravALI vRttithI zaMkhadezamAM rahelAM citanyanI abhivyakti thAya che ane tenAthI zaMkha ane tene saMsaga bhAsita thAya che tethI te pratyakSa che. kapaThA para kasuMbe' nAmanA dravyane lepa lagATha hoya te kasuMbAthI vyApta kapaDA para jema kasuMbAmAM anubhavAtA lAla raMgane saMsargarepa thAya che -lAla raMga kapaDAne che ema jamarUpa pratyakSa nAna thAya che, tema pitathI vyApta zaMkha para pitta nI anubhavAtI pILAzane saMsagarepa saMbhave che. For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH AnI sAme kavitArkikamatAnusArI ciMtaka dalIla kare che ke Ama hoya te pittathI dUSita thayelI AMkhavALo mANasa jyAre zaMkhane jue tyAre pittanI pILAzane zakhamAM nA anubhave tyAM UbhelAM badhAne thavo joIe ane badhA mANasone pILe zaMkha' evuM jJAna thavuM joIe paNa tema thatuM nathI. cAMdInA ghareNuM para senAne DhALa caDhAvyo hoya te sevAtI pILAzane cAMdI para saMsaropa thAya che tyAre mAtra ekane nahIM paNa badhAne - pILAzanuM pratyakSa jJAna thAya che tevuM ahIM paNa thavuM joIe. paNa ahIM te kamaLo ' thaye heya tene ja "paLe zaMkha' e pratyakSa jJAna thAya che, tenA sivAya bIjAone A sAna thatuM nathI. " na ca sa pItimA samIpe gRhIta eva dUre grahItuM zakyaH / #. vihAyasi uparyutpatanvihaGgama iva, itareSAM ca samIpe na grahaNam iti vAcyam / itareSAmapi taccakSunikaTanyastacakSuSAM pItimasAmIpyasattvena tadgrahaNasya duritvAt / evamapyatidhavalasikatAmayatalapravahadacchanadIjale nailyAdhyAse ..gagananelyAdhyAse ca raktavastreSu nizi candrikAyAM nailyAdhyAse cAnubhUya#. mAnAropasya vaktumazakyatvena tatra nailyasaMsRSTAdhiSThAnagocaracAkSuSavRttyanabhyugame cakSuranupayogasya duSparihAratvAcca / . 'anAsvAditatiktarasasya bAlasya madhure tiktatA'vabhAso janmAntarAnubhavajanyasaMskArahetukaH' iti pratipAdayatA paJcapAdikAgranthena svarUpato'dhyasyamAnasyaiva tivatarasasyandriyakatvasphuTIkaraNAcca / anyathA tatra rasanAvyApArApekSA'nupapatteH / che. ane evI dalIla karavI nahi ke najIkamAM jenuM grahaNa thayuM hoya te ja - pILAza (pILe raMga) dura (deza)mAM gRhIta thaI zake che jema (bhUpradeza para pahelAM ' joyeluM) pakSI upara UDatuM joI zakAya che tema, ane bIjAoe najIkamAM grahaNa karyuM nathI tethI te pitanI pILAza dUra jatAM leke tenuM grahaNa karI zakatA - nathI ane temane "pILo zaMkha' evuM jJAna thatuM nathI). (A dalIla barAbara ja nathI, kAraNa ke bIjAo jemaNe tenI AMkhanI najIka AMkha mAMDI che temane mATe paNa pILAzanuM sAmIpya che tethI tenA grahaNane rokI zakAya nahi. Ama paNa atidhavala retImaya taLa (sapATI) para vahetA svaccha nadI-jaLamAM nIlatAnA abhyAsamAM, ane gaganamAM nIlatAnA adhyAsamAM ane lAla vastromAM rAte cAMdanImAM nIla raMgano adhyAsa thAya che temAM anubhavAtI (vastu)ne Arepa che ema kahevuM zakya nathI tethI tyAM nIlatAthI saMskRSTa adhiSThAna (nadI-jala, gagana, rakta vararA) viSayaka cAkSuSa vRttine svIkAra na thatAM cakSunA anupagane parihAra karI zakAze nahi. (cakSane upaga nathI ema svIkAravuM paDaze), ane "jeNe tikta For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prathama pariccheda 229 (kaDavA) rasano AsvAda nathI lIdhe evA bALane madhura (evA mAtAnA dUdha)mAM siktatA (kaDavAza)ne avabhAsa (sAkSAtkAra) anya janmanA anubhavathI janya saMskAra ne kAraNe thAya che " evuM pratipAdana karanAra pancapAdikAgrantha (Text of the pannA )thI svarUpathI jene adhyAsa karavAmAM AvyuM che tevA ja tiktarasanA IdriyagrAhyatvanI spaSTatA karavAmAM AvI che tethI (Are nIlavAdi paNa indriyagrAhya che). anyathA tyAM rasanA-vyApAranI apekSA upapana na bane (tyAM 2sanAnA vyApAranI apekSA hoI zake nahi). vivaraNa: sAkSibhAsyatvavAdI dalIla kare ke pittadravya nayanapradezamAMthI viSaya(zaMkha)| deza sudhI jatuM hoya tyAre jema pittathI dUSita AMkhavALA nayanapradezathI mAMDIne te viSaya (zaMkha)ne vyApe tyAM sudhI tenI pILAza jue che tema ja bIjA paNa nayananI najIka, ane vacagALAmAM pILAzane jotA hoya te zaMkha-dezamAM paNa tenuM grahaNa karI zake, anyathA nahi. jema eka nAnakaDA pakSIne bhUmi parathI UDatuM joIe te te AkAzamAM dUra sudhI jAya tyAM sudhI tene joI zakIe chIe; te acAnaka dUra AkAzamAM joI zakAtuM nathI tevuM ahIM paNa che. * kavitArkikamatAnuyAyIne A dalIla barAbara nathI lAgatI. dRSTAMtamAM gagananA " uparanA bhAgamAM dUra pakSIne je koI mANasa bIjA mANasane kahe ke mArI AMkhanI pAse - tamArI AMkhane mAMDo to tame paNa pakSIne joI zakaze. ane e bIjo mANasa tema karIne pakSIne joI zake che. paNa pILA zaMkhanI bAbatamAM tema banatuM nathI. ke athavA be ghaDI mAnI laIe ke anubhavAyelI vastune Aropa thatuM hoya tyAM koI ka rIte AMkhanI jarUra hoya; paNa jyAM jene yAda ja karI che evI nIlatA Adine adhyAsa thatuM hoya tyAM te indriyanI apekSA che ema bilakula kahI zakAya nahi. jalanA AdhArarUpa bhUbhAgamAM athavA jaLamizrita koI dravyavizeSamAM nIlatA hoya che ane tyAM ja anubhavAtI nIlatAne jaLamAM adhyAsa thAya che evI zaMkAne TALavAne mATe retImaya tala atidhavala che ane nadI-jala svaccha ke nirmala che ema vizeSaNa praryuM che. e ja rIte rAtamAM caMdrikAmAM paNa nIlane anubhava thato nathI tethI anubhavAyelI nIlatAne Aropa vastramAM karyo che ema kahI zakAze nahi. "pIta zaMkha', "jalanI nIlatA' vagere adhyAsamAM Arogya pILAza, nIlatA vagerethI saMbaMdhita adhiSThAna viSayaka cAkSuSa vRttine svIkAra karavAmAM na Ave te paNa cakSune upaga nathI' e matane parihAra karavo muzkela nathI, kAraNa ke zaMkhAdi dhamI mAtrane viSaya karanArI cAkSuSa vRttine saMbhava pahelAM batAvyuM che ema samajavuM. - Arogya (pILAza vagere) IndriyajanyavRttino viSaya che e bAbatamAM papAdikAkAranI saMmati batAvI che. temaNe kahyuM che ke A jame je bALake sanendriyathI tikta rasane anubhava nathI karyo te bALakane mIThA evA mAnA dUdhamAM tiktatAne sAkSAtkAra thAya che te bIjA janmamAMnA riktarasanA anubhavathI utpanna thayelA saMskAraM kAraNe thAya che. AropamAM AreyanA sajAtIya evA pUrvanA anubhavathI utpanna thayelo saMbhakAra kAraNabhUta che. For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fsAruMzI vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatIrtha kahe che ke A graMthamAM tiktatAne anubhava saMskAranI madada jene maLI che evI rasanendriyathI utpanna thAya che ema kahevuM lAge che, kAraNa ke mAtra saMskArathI thayeluM jJAna smRtirUpa ja hoya (-e pratyakSa anubhava na hoI zo). ane Ama tiktatAnA adhyAsanuM adhiSThAna evuM (madhura) dravya rasanendriyathI gRhIta thaI zake tevuM na hevAthI parizeSAta (chellI bAkI) ema ja mAnavuM joIe ke svarUpathI Arepita tita rasa ja rasanendriyathI utpanna thayelI vRttine viSaya che-AvI spaSTatA ahIM karI che tethI Areya (pILAza, tiktatA vagere) indriyagrAhya che e bAbatamAM paMcapAdikAgraMnI saMmati prApta thAya che. je Arogya tiktarasa indriyagrAhya tarIke svIkAravAmAM na Ave te bALakane tiktatAne sAkSAtkAra thAya che tyAM rasanendriyane vyApAra ja na hatA, kAraNa ke adhiSThAnarUpa dravya (dUdha) (rasaguNa vinA) tenAthI grahIta thavAne gya nathI. - [vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatIrtha kavitArkikanA mata sAthe saMmata nathI tethI temanI sAkSibhAyatvavAdInI sAme karelI dalIlane samajAvIne pachI tenI samIkSA karatAM kahe che? vastutaH te tirAvamAsaH e karmadhAraya samAsa che. ane "avabhAsa' padane artha che avabhAsita thatuM (savamAcate ta navamAsa e vyutpatti pramANe) arthAta Arepita karAto tiktarasa. paMcapAdikAmAM avamAna padane samajAvatAM ramAzamAna padane uga karyo che. anya janmane saMskAra paNa ayasyamAna tikta rasanI utpattimAM hetu che; kAraNa ke paMcapAdikA TIkA, vivaraNa vageremAM evI spaSTatA karavAmAM AvI che ke prAtibhAsika adhyAso (zukti-rajata, raju-sapa vagere) thAya che tyAM (1) zeSa, (2) saMskAra, (3) adhiSThAnanuM sAmAnya jJAna e traNa adhyasyamAna padArthanI utpattimAM ja kAraNabhUta che. te pachI A saMthathI svarUpathI adhyasyamAna evA ja tiktarasanA Indriya-grAhatva aMge spaSTatA karavAmAM AvI che ema kevI rIte kahevAya. ane tiktarasa indriyagrAhya na hoya te rasaneMdriyanA vyApAranI apekSA upapanna nahIM bane ema paNa kahI zakAya nahi kAraNa ke bALakane ke bIjAone tikta rasane abbAsa thAya che tyAre rasanendriyane vyApAra hoya che ema mAnavA mATe kaI pramANu nathI. ane rasanendriyane vyApAra na hoya te tiktatAne sAkSAtkAra na thAya ema paNa na kahevuM joIe kAraNa ke vagindriyathI utpanna thayelI madhura dravya (dUdha) viSayaka vRttithI abhivyakta thayelA evA madhura dravya (dUdha) thI avachinna caitanyamAM tiktatAne agAsa mAnavAthI tiktatA pitAne viSaya karanArI vRtti vinA ja pitAnA adhiSThAnabhUta maitanyathI avabhAsita (prakAzita) thAya ene saMbhava che. " athavA tiktatAne adhyAsa thAya tyAre rasanendriyanI bhale apekSA hoya to paNa adhyasvamAna tikta rasa IndriyagrAhya che ema siddha thatuM nathI. kAraNa ke adhyasyamAna tiktatAnI prati madhura dravyamAM rahele madhura rasa adhiSThAna bane e saMbhave che tethI tenA adhiSThAnabhUta madhura rasanA grahaNamAM rasanendriyanI apekSA upapana bane che. paMpAdikAmAM projeluM madhura pada jema madhura dravya mATe prayojI zakAya tema "madhura rasa" mATe paNa prayojI zakAya teyI upara pramANe mAnavAthI paMpAdikAne virodha thato nathI. For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 23 madhura rasanuM grahaNuM hoya te tiktatAne adhyAsa saMbhave nahi evI paNa dalIla karI zakAya nahi; kAraNa ke rasanuM grahaNa thayuM hoya te paNa doSavizeSane laIne madhurarasatva jAtinA sAkSAtkAramAM pratibaMdha (avarodha) heAya te tene tiktatAne) adhyAsa u55na bane che. tethI Areya (pILAza vagere) sAkSI mAtrathI bhAsya (prakAzita) che ema pUrvAcAryonA sArvatrika vyavahAra (badheya prayojelAM vacane)thI siddha che emAM doSa hoI zake nahi ema mAnavuM joIe. kRSNAnaMdatIrthanAM vacce vacce AvatAM AvAM samIkSAtmaka vidhAne khUba upayogI che.] tasmAdudAhatanailyAdhyAsasthaleSvadhiSThAnasamprayogAdeva tadgocaracAkSuSavRttisamakAlodayo'dhyAsaH tasyA vRtteviSaya iti tasya caakssusstvmbhyupjantavya . paM vinA sarvASikAnovaramAre ja vipattinyAmavyktybhaaven jalatadadhyastanailyAdInAM tadbhAsyatvAyogAt / tiktarasAdhyAsasthale tvadhiSThAnAdhyAsayorekendriyagrAhyatvAbhAvAt tvagindriyajanyAdhiSThAnagocaravRttyA tadavacchinnacaitanyAbhivyaktau pittopaDatarasanasamprayogAdeva tatra tiktarasAdhyAsaH tanmAtra viSayarAsanavRttizca samakAlamudetIti tiktarasasya rAsanatvamapyabhyupagantavyam / tvagindriyajanyAdhiSThAnagocaravRttyabhivyaktacaitanyabhAsye tiktarase paramparayA'pi rasanopayogAbhAvena tatra kathamapi prakArAntareNa rAsanatvAnubhavasamarthanAsambhavAt / tathaiva rajatasya cAkSuSatvopapatteH 'pazyAmi' ityanubhavo na bAdhanIyaH / tethI (upara) DhAMkelA nIlatAnA adhyAyanA sthaLemAM adhiSThAna sAthenA saMnikarSathI ja tene viSaya karanArI vRttinA samakALamAM utpanna thato adhyAsa (Arekha nIlatA) te vRttine viSaya che tethI teno cAkSuSa tarIke svIkAra thavo joIe. ane rUpa vinA kevaLa adhiSThAnane viSaya karanArI vRtti thAya nahi tethI viSayathI avicchanna caitanyanI abhivyakti na thavAthI jaLa ane temAM adhyasta nIlatA vagere tenAthI (tanyathI bhAsita thaI zake nahi. jyAre tiktarasanA adhyAsanA sthaLe adhiSThAna (dvadha) ane adhyAsa (tiktarasa) eka IndriyathI grAhya na hovAthI tvagindriyathI utpanna thayelI adhiSThAna (dUdha) viSayaka vRttithI tenAthI (adhiSThAna dUdhathI) avacchinna maitanyanI abhivyakti thatAM pittathI kaSita rasanAnA saMnikarSathI ja tyAM tirasano adhyAsa ane tene ja viSaya For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 siddhAntalezasaGgrahaH karanArI rAsanavRtti samakAlamAM utpanna thAya che mATe tiktarasane rAsana (rasanendriyathI grAhya) paNa mAnavA joIe. kAraNa ke tiktarasa jo tvagindriyathI utpanna thayelI adhiSThAnaviSayaka vRttithI abhivyakta thayelA caitanyathI avabhAsita hAya tA paraMparAthI paNa rasanendriyane upayAga na hovAthI tyAM (tiktatArUpa abhyAsamAM) keI paNa rIte, bIjA prakAre, tenA rAsanatvanA anubhavanuM sama"na sabhavatuM nathI. te ja rIte rajatanu' paNa cAkSuSatva (cakSurindriyagrAhyatva) saMbhavatuM hAvAthI 'jouM chu' e anubhavanA khAdha karavA na joIe. vivaraNa : kavitArkikanA matAnusAra pAMcapAdikAgranthanuM vyAkhyAna karyuM che te pramANe abhyAsanuM indriyagrAhyatva pharI samajAve che. adhyasyamAna padAtha (nIlatA pILAza vagerene) sAkSibhAsya mAnavAmAM Ave te 'pIta zaMkha' vagere adhyAsAmAM cakSunA upayAga nathI e vAtanA parihAra karI zakAya nahi. tethI adhiSThAna sAthenA sanikathI tene viSe je cAkSuSa vRtti utpanna thAya che tene samakAla je pItarUpAdi abhyAsane uya thAya che te adhyAsa e vRttinA viSaya che ane tethI tene cAkSuSa (cakSurgA) mAnavA joI e. jo Aropita rUpAdithI viziSTa zaMkhAdine adhiSThAna sAthenA sanikathI utpanna thayelI vRttinA viSaya na mAnavAmAM Ave te Aropita rUpAdinA avabhAsa thatA nathI ema mAnavuM paDe, Aropita pILAza, nIlatA vagerethI saMbaddha za'khAdiviSayaka vRtti na svIkAravAmAM Ave te rUpa vinA kevaLa adhiSThAna zaMkhAdi) viSayaka vRtti teA thAya ja nahi tethI adhiSThAnathI. avacchinna caitanyanI abhivyakti sa Mbhave nahi ane za MkhAdi ane tenA para ayyasta pILAza vagere e sAkSirUpa caitanyanI avabhAsita thaI zake nahi. tethI sAkSibhAsyatvavAdInuM kahevuM kharAkhara nathI. 5'capAkiAmAM tiktarasanA adhyAsanuM udAharaNa ApyuM che. temAM ceDu vailakSaNya che. pIta. za`kha vageremAM adhiSThAna ane ArApya (pILAza vagere) baMne eka ja indriyathI grAhya che jyAre tiktarasanA adhyAsanA udAharaNamAM (madhura) dravyarUpa adhiSThAna vagindriyagrAdya che jyAre tiktarasa rasanendriyathI grAhya che tethI ahI abhyasyamAna tiktarasanu` indriyagrAnRta tene ja viSaya karanArI rAsana (rasanendriyajanya) vRttithI upapanna thatuM batAvyuM che. gi ndriyathI utpanna thatI adhiSThAnaviSayaka vRttithI e adhiSThAna ( madhura dravya )thI avacchinna caitanyanI abhivyakti thatAM pitta nAmanA doSathI upar3ata rasanendriya sAthe madhura dravyarUpa adhiSThAnanA sanika thatAM tyAM adhiSThAnathI avacchinna caitanyamAM tiktarasanA abhyAsa thAya che ane tyAre ja anyasyamAna tiktarasane viSaya karanArI rAsanavRttinA udya thAya che * je tene viSaya kare che. jo sAkSibhAsyatvavAdI kahe che tema tiktarasane tvagindriyathI janya * adhiSThAnaviSayaka vRttithI abhivyakta thayelA caitanyathI avabhAsita mAnavAmAM Ave tA dUra dUrathI paNa rasanAnA upayAga sabhave nahi ane tethI tiktarasane rasanendriyathI grAhya tarIke anubhava thAya che tenuM kAI paNu rIte samathana thaI zake nahi. rajatAdi-abhyAsanA sthaLamAM dhI mAtrane viSaya karanArI vRttinA utpAdana dvArA indriyanA upayAga batAvI zakAya che paNa ahI te madhura dravya rasanendriyathI grahaNa karI zakAya tevu nathI. tethI rasanendriyanA upayAga phoI rIte khatAvI zakAya tema nathI, For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 233 [AnI samIkSA karatAM kRSNAnaMdatIrtha kahe che ke svanakALamAM kevaLa sAkSIthI avabhAsita thatAM rasa, rUpAdinI bAbatamAM temane rasanendriya ke cakSurindriya AdithI grAhya tarIke anubhava thAya che tene AroparUpa tarIke AgaLa upara samajAvavAmAM Avaze tema prakRtimAM paNa samarthana saMbhave che. svapna-padArthonI jema pratibhAsika tikta rasa Adine paNa indriyanI sAthe saMnika nathI tethI sAmagrIne abhAva ane jagyAe samAna che. te paNa e prakArane nahIM jANatA evA A ciMtake koI paNa rIte rAsanatvanA anubhavanuM samarthana saMbhavatuM nathI ema kahyuM che.] kavitA ike jema tiktarasane rAsanavRttine viSaya mAnIne rAsanavanA anubhavanuM samarthana karyuM che tema rajatAdine cAkSuSavRttine viSaya mAnIne ja cAkSuSatvanA anubhavanuM samarthana saMbhavatuM hoya tyAre e anubhava aroparUpa che evI kalapanA barAbara nathI ema "te ja rIte..." dvArA kahevAne temane Azaya che. na cAsamprayuktasya rajatasya cAkSuSatve 'pratyakSamAtre viSayendriyasabhikarSaH kAraNam', 'dravyapratyakSe tatsaMyogaH kAraNam ', 'rajatapratyakSe rajatasaMyogaH kAraNam' iti gRhItAnekakAryakAraNabhAvaniyamabhaGgaH syAditi vAcyam / sannikaSatvasya saMyogAdhanugatasyaikasyAbhAvena aadhniymaasiddhH| dvitIyaniyamasya naiyAyikarItyA tamasIva saMyogAyogye kacidanye'pi dravyatvAdhyAsasambhavAd vyavahAra dRSTayA yad dravyatvAdhikaraNaM tadviSayatvena, prAtibhAsikarajate dravyatvasyAdhiSThAnagatasyaivedaMtvavadadhyAsAt pratItyabhyupagamena ca dvitIyaniyamAvirodhAt / dvitIyaniyamarUpasAmAnyakAryakAraNabhAvAtirekeNa viziSyApi kAryakAraNabhAvakalpanAyA gauravaparAhatatvena tRtiiyniymaasiddhH| 'yatsAmAnye yatsAmAnyaM hetuH, tadvizeSe tadvizeSo hetuH' iti nyAyasyApi yatra bIjAGkurAdau sAmAnyakAryakAraNabhAvAbhyupagame bIjAntarAdaDkurAntarotpattyAdiprasaGgaH, tadviSayatvena tto'jaaglstnaaymaanvishesskaarykaarnnbhaavaasiddhH| ane evI dalIla karavI nahi ke (IndriyanI sAthe) saMnikRSTa nahi evA 2jatane cAkSuSa mAnatAM pratyakSa mAtramAM viSaya ane indriyane saMniSa" kAraNa che, "dravyanA pratyakSamAM indriyanI sAthe tene saMga kAraNa che, ane "rajatanA pratyakSamAM 2jatane saMcoga kAraNa che ema gRhIta aneka kAryakAraNabhAvanA niyamano bhaMga thaze. (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke sagAdimAM anugata eka saMnikarSa tvane abhAva hovAthI prathama niyamanI siddhi nathI. naiyAkinI rItathI aMdhakAranI jema je saMgane yogya nathI evA adravyamAM paNa kayAreka For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 siddhAntalezasaGgrahaH dravyatvanA ayAsaneA sabhava che tethI bIjo niyama vyavahAra dRSTithI je dravyatvanu adhikaraNa che tene viSe hovAthI, ane prAtibhAsika rajatamAM adhiSThAnamAMnA ja iMda nI jema dravyatvanA adhyAsa thAya che tethI pratItine svIkAra karyo che mATe khIjA niyamane virodha nathI. dvitIya niyamarUpa sAmAnya kAryAM kAraNubhAva (--dravyapratyakSamAM indriyama ceAga kAraNa che e--)thI atirikta vizeSe karIne kAya kAraNubhAvanI kahanA (--rajatapratyakSamAM rajatasa'cAga kAraNa che e vizeSa kalpanA) gaurava (doSa) thI dUSita tethI trIjA niyamanI siddhi nathI. 'je sAmAnya (kA')mAM je sAmAnya hetu hAya, tenA vizeSamAM tene vizeSa hatu hAya che' e nyAya paNa jyAM bIjA kura AdimAM (kevaLa) sAmAnya kArya kArabhAva mAnatAM khIjAntaramAMthI aMkurAntaranI utpattinA prasa`ga thatA heAya tevI vastu viSe che. tethI bakarInA gaLAparanA stananA jevA vizeSa kArya kAraNabhAvanI siddhi nathI ( mATe upayukta dalIla kharAkhara nathI). vivaraNa : (za'kA) 'rajatane huM jouM chu' ema je rajatanA cAkSuSatva(cakSuthI grAhatva)nA anubhava che teneA khAdha thaI zake nahi ema je kahyuM e barAbara nathI kAraNa ke bAdhaka pramANa hoya to bAdha thavA ja joIe ema mArtIne zaMkA uThAvI che. jenI sAthe cakSune saMnika nathI tene cakSurindriyagrAhya mAnatAM kArya*kAraNubhAvanA aneka kissA joI ne bAMdhelA traNa niyamanA bhaMga thAya, A zaMkAnA uttaramAM kavitAvikramatAnuyAyI kahe che ke pahelA niyama che ke pratyakSamAtramAM viSaya ane indriyanA sanika" kAraNabhUta che. paNa dravya sAthe indriyane sayeAga thAya che, draSyamAM rahela rUpa guNu sAthe indriyanA saMyuktasamavAya sabaMdha che, e guNamAMnA guNuva sAthe saMyuktasamadretasamavAya che ityAdi. A sayAgAdimAM koI sanika tva nAmanI jAti je sa'mAM anugata hAya evI teA che nahi tethI pahelA niyama siddha thatA nathI, (niyama cAkkasAIpUrvaka Ama rajU karavA joItA hatA H zAbdathI bhinna janya pratyakSa mAtramAM indriyanA sanika kAraNa che. keTalAka zakjanya jJAnane aparAkSa mAne che tenI vAta ahI thatI nathI e batAvavA 'zAbdI bhinna' e vizeSaNu mUkavu joie. nitya sAkSIrUpa pratyakSane paNa A lAgu paDatA nathI tethI vyabhicAranA doSa TALavA mATe 'janma pratyakSa' ema kahevuM joIe.) (kRSNAna da/ kavitA*kanI klIlanI samIkSA karatAM kahe che ke saMyAgAdimAM saMyAgAdyanyatamatva--sayAga AdimAMthI eka hovApaNuM --anugata che athavA nyAyamatamAM abhAvava Adi akhaDApAdhi mAnI che tema sanikatvanI bAbatamAM paNa sabhave che tethI pahelA niyamanA virodha thAya che ja. e niyamanI siddhi nathI ema kahevuM barAbara nathI). janya evA dravyapratyakSamAM indriyane saMyoga kAraNa che e niyamane laIne tenA avirodha kavitAki kamatAnuyAyIe khatAvyA che. dvitIya niyamane vyavahAra dRSTie samajavA joIe, je dravyatvanuM adhikaraNa che tene viSe A niyama che. aMdhakArane naiyAcikA dravya mAnatA nathI tema chatAM 'guNune Azraya te dravya' ema mAnanArane a MdhakAramAM e rUpavALA che evA bhrama thavAthI tenA dravyatvane bhrama thAya che. ( veDhAMtI aMdhakArane bhAvarUpa dravya mAne che jyAre nayAyikA tene prakAzanA abhAvarUpa mAne che). tenI jema ja eka ekatva' vagere rIte tyAM For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 235 paNa saMkhyAno Azraya che e bhrama thavAthI dravyatvane adhyAsa thAya che. ekatva, diva Adi saMgane yogya nathI chatAM adra yamAM dravyavane Aropa joIe chIe. je niyamanA akSarAthane pUrepUrA vaLagI rahIe te aMdhakAra ke ekavAdimAM je dravyavane bhrama thAya che tyAM drayanI sAthe saMyoga na hovAthI niyamane vyabhicAra thaze tethI niyamane vyAvahArika daSTie ja samajavo joIe. je dravyatvanuM adhikaraNa che tenA pratyakSamAM IndriyasaMga kAraNa che. upara baMne kirasAmAM dravyatvane Aropa thayo che ane chatAM niyama lAgu paDe che. te ja rIte pratibhAsika rajatamAM jema adhiSThAna (zakti)nA Idavane Aropa thAya che tema tenA dravyatvane Aropa thAya che ane Ama vyAvahArika dRSTie zuktirajata dravyavanuM adhikaraNa che ane indriyasaMgathI tenuM pratyakSa jJAna thAya che tethI dvitIya niyama bhaMga nathI. trIjA niyamanI siddhi nathI kAraNa ke dravyanA pratyakSamAM tenI sAthe indriyane saMyoga kAraNa che e niyama karyA pachI dravyavizeSa rajatanA pratyakSamAM rajatanI sAthe indriyane saMyoga kAraNa che evA vizeSa niyamanI kaI jarUra nathI. koI zaMkA kare ke je sAmAnya kAyane je sAmAnya hetu hoya enA vizeSamAM tene vizeSa hetu hoya e nyAya pramANe vizeSa kAryakAraNabhAvane vArI zakAya nahi. tenA uttaramAM kahyuM che jyAM sAmAnya kAryakaraNa bhAvane lIdhe atiprasaMga ubho thato hoya -game te kAraNa game te kAryane hetu banI jate hAya-) tyAM A nyAya lAgu paDe che. anyatra nahi. jema ke bIjathI aMkura thAya che ema mAnatAM game te bIjamAMthI game te aMkuranI utpattine prasaMga AvI paDe che tethI te te (vizeja) bIjamAMthI te te (vizeSa) aMkura thAya che evA vizeSa niyamanI AvazyakatA rahe che. paNa ahIM tevuM nathI tethI trIjo vizeSa kAryakAraNabhAvaviSayaka niyama bakarInA gaLAmAM laTaktA stananI jema nakAme che. . na cAtrApi 'dravyapratyakSe dravyasaMyogaH kAraNam' iti sAmAnyaniyamamAtropagame anyasaMyogAdanyadravyapratyakSApattiriti atiprasaGgo'sIti vAcyam / 'tattadrvyapratyakSe tattadrvyasaMyogaH kAraNam' iti niyamAbhyupagamAt / anyathA tRtIyaniyame'pya tiprasaGgasya duratvAt / tasmAnnAsti kluptniymbhnggprsnggH| kiM cAtra kluptaniyamabhaGge'pi na doSaH, 'idaM rajataM pazyAmi', 'nIlaM jalaM pazyAmi' ityAderananyathAsiddhasyAnubhavasya prathamagRhItAnAmapi 'pratyakSamAtre viSayasannikarSaH kAraNam' ityAdi niyamAnAM vyAvahArikaviSaye saGkocakalpanamantareNopapAdanAsambhavAt / ane evI dalIla karavI nahi ke ahIM paNa "dravyanA pratyakSamAM dravyane saMga kAraNabhUta che e sAmAnya niyama mAtra mAnavAmAM Ave to eka dravyanA sAgathI anya dravyanA pratyakSanI Apatti che tethI atiprasaMga che. ( A dalIla barAbara For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgraha nathI, kAraNa ke "te te dravyanA pratyakSamAM te te dravyane saMga kAraNa che ema niyama savIkAravAmAM Ave che, kema ke anyathA trIjA niyamamAM paNa atiprasaMga TALo muzkela bane. tethI mAnelA niyamanA bhaMgano prasaMga nathI . vaLI ahIM mAnelA niyamane bhaMga thAya to paNa doSa nathIkAraNa ke A 24ta jouM chuM" "nIla jala jouM chuM vagere ananyathAsiddha (bIjI koI rIte siddha na thate evo anubhava che tenuM pratyakSamAtramAM viSaya-saMnika kAraNa che' vagere je prathama gRhIta niyama che temano vyAvahArika viSayamAM saMkeca mAnyA vagara upapAdana (zakyatA batAvI te) saMbhavatuM nathI. - vivaraNa : sAmAnya kAryakAraNubhAva mAnatAM bIjAMkuranI bAbatamAM game te bIjamAMthI game te aMkuranI utpattine prasaMga Ave che te ahIM paNa upasthita thaze tethI vizeSa niyamanI AvazyakatA che evI dalIlanA uttaramAM kahyuM che ke te te dravyanA pratyakSamAM te te dravyane saMga kAraNa che ema ja niyama samajavAne ; paNa te nyAyathI trIjA kAyakAraNabhAvanI siddhi thatI nathI. je trIjA niyamathI ja atiprasaMga TALavA dhAratA he te eTaluM dhyAnamAM rAkhaje ke "rajatanuM pratyakSa rajatanA saMgathI thAya che e trIjA niyamanI kalpanAmAM paNa atiprasaMgane doSa rahevAne ja- eka rajatanA cakSu sAthenA saMgathI anya rajAtanA pratyakSane prasaMga raheze ja. Ama A trIjo niyama nakAme ja che. Ama pahelA ane trIjA niyamanI siddhi nathI ane bIjA niyama sAthe koI virodha nathI tethI kaI mAnelA niyamanA bhaMgano prasaMga nathI. kaI zaMkA kare ke pahelA ane bIjA niyamane virodha thAya che ja ema pahelAM kahyuM che, ane temAM samAviSTa vyaktinA niyamanA virodhane paNa TALI zakAze nahi tethI mAnelA niyamane bhaMga nathI ema kahevuM barAbara nathI. A zakonA uttaramAM kahe che ke ahIM zurijata vagere sthaLe ukta niyama bhaMga thAya to paNa kaI devuM nathI. rajata jouM chuM' vagere anubhavanI bIjI koI rIte siddhi thatI nathI tethI cAkSuSatva mAnavuM ja paDe ane kahelA niyamone vyAvahArika viSayamAM (dravyatvanuM adhikaraNa te dravya e pramANe rajatatvane Aropa mAnIne) saMkeca mAnyA vinA A anubhavane bIjI kaI rIte samajAvI zakAya nahi, temanI zakayatA batAvI zakAya nahi. - [ vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatIrtha samIkSA karatAM kahe che ke svapnakALamAM kevaLa sAkSibhAsya rajatAdine viSe je cAkSuSatvane anubhava thAya che tenI bAbatamAM jema thAya che tema ahIM paNa Are parUpatanI kalpanA saMbhave che tethI tenuM ananyathAsiddhatva (bIjI kaI rIte siddha na thavuM te) siddha thatuM nathI. mAnelI sAmagrIne abhAva te svapnanI jema ahIM paNa samAna che. anyathA svapnamAM IndriyanA vyApAranI kaMAno prasaMga Ave ] anubhava sAthe virodha AvatAM, svapnamAM Indrio kAma nathI karatI ema je kRtimAM kahyuM che tene bIjI rIte samajAvI zakAya evI dalAla svapnanI bAbatamAM joDI zakAya. For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda na caivaM sati 'pramAyAM sannikarSaH kAraNaM, na bhrame' ityapi saGkocakalpanAsambhavAt asanniSTasyaiva dezAntarasthasya rajatasya ihAropApattiriti anyathAkhyAtivAdaprasArikA / abhivyaktacaitanyAvaguNThanazUnyasya dezAntarasthasya rajatasyAparokSyAnupapatteH / khyAtivAdhAnupapattyAdibhirdhamaviSayasyAnirvacanIyatvasiddhezca / ane Ama hoya te pramAM (samyaka anubhavomAM saMnikarSa kAraNa che, bhramamAM nahi ema paNa saMkeca kalpI zakAya tethI saMnikRSNa nahI evA ja, bIjA dezamAM rahelA rajatanA ahIM ApanI Apatti che tethI anyathAkhyAti. vAdane pagapesAro thaze-ema mAnavuM nahi; kAraNa ke abhivyakta rautanya sAthenA tAdAmya vinAnA, anya dezamAM rahelA rajatanI apekSatA nI zakyatA nathI. ane khyAti (apakSa anubhavI ane bAdha anupapanna bane vagere hetuothI bhramanA viSaya (rajatAdi)nI anirvacanIyatAnI siddhi thAya che (tethI anyathAkhyAtine pagapesAro nahIM thAya. vivaraNaH (zakA) jo mAnelA niyamone saMkeca karavAmAM Ave to zuktirajata AdinA anirvacanIyatvanI siddhi nahIM thAya nyAyamata anusAra bIjI jagyAmAMnuM rajata Adi bhrama viSaya che. tene viSe kaI zaMkA kare ke asanikRSTa vastu pratyakSa kevI rIte hoI zake to tenA uttaramAM kahI zakAya ke "sanika pratyakSamAM kAraNabhUta che' e niyamane tamArA matamAM vyAvahArika padArthanA pratyakSaviSayaka che e rIte saMkeca karo cho te amArA matamAM paNa pratyakSa pramAmAM saMnikarSa kAraNa che ema pratyakSa pramAviSayaka tarIke tene samajAvIne tenA saMkecanI kapanA thaI zakaze tethI anyathA khyAtivAdamAM bAdha nahIM Ave. Ama anyathAkhyAti mAnavI paDaze, anirvacanIya khyAti mAnI zakaze nahi. * uttara H bhramarUpa pratyakSamAM saMnikarSa hetu na hoya te anyathAkhyAtivAda mAnavAnI jarUra rahetI nathI. keI vastunA aparokSa mATe tenuM IndriyasaMnikRSTava javAbadAra nathI, paNa tenuM abhivyaktatanyAbhinnatva javAbadAra che ema have pachI kahevAmAM Avaze. ane Ama "mane viSaya-rajatAdi-anya dezamAM hoya to te apakSa saMbhave nahi tethI rajata zukti sAthe tAdAbhya pAmeluM siddha thAya che. (avaguThana = tAdAmya).. zaMkA : Ama heya te zuktinI jema zuktirajata paNa satya ja hoya, anivacanIya nahi kAraNa ke tema mAnavA mATe pramANu nathI. uttara : rajatAdino khyAti arthAta aparokSa jJAna che tethI mane viSaya anya dezamAM che ke asata che ema mAnI zakAya nahi. je asat che tenuM saMvi sAthe tAdAmya nathI hatuM tethI te pratyakSa hoI zake nahi zaktimAM kaI kALe rajata nathI hatuM e abAdhita pratyakSanA baLe rajata hoya tyAre paNa zaktimAM rajatane abhAva siddha thAya che. je zaktimAM rajata na hoya te tenI apakSa anubhUti saMbhave nahi. jo e tyAM satya For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 siddhAntalezasamahaH hoya te jema zaktimAM zuktitvane bAdha thatuM nathI tema te bAdha na thAya. tethI khyAti ane bAdha bIjI koI rIte saMbhavatAM na hovAthI zuktirajAnuM anivacanIyatva siddha thAya che. utpatti ane vinAzavALuM che tethI paNa tenA anirvacanIyatvanI siddhi thAya che. vizvanA lakSaNanuM nirUpaNa karatI vakhate A vistArathI samajAvyuM che. "vageremAMthI utpattivALuM' che vagere yuktino nirdeza che. na cAdhiSThAnasamprayogamAtrAt prAti mAsikasyaindriyakatvopagame zuktira jatAdhyAsasamaye tatraiva kAlAntare adhyasanIyasya raGgasyApi cAkSuSatvaM kuto na syAditi vAcyam / rajatAdhyAsasamaye raGgarajatasAdhAraNacAkacakyadarzanAvizeSe'pi yato rAgAdirUpapuruSadoSAbhAvAditastatra tadA na raGgAdhyAsaH, tata eva mayA tadviSayavRttyanudayasyAbhyupagamAt / tasmAdidamaMzasambhinnarajatagocarekaitra vRttirindriyajanyA / na tataH prAgidamAkArA vRttiriti nAtraiveyamajJAnanivartakatvasadasadbhAvacintA kAryeti / ane ethI dalIla karavI nahiM ke adhiSThAnanA saMnikarSa mAtrathI pratibhAsika (rajatAdine endriyaka (Indriyajanya jJAnanA viSaya tarIke svIkAravAmAM AvatuM hoya te tyAM ja (ktimAM ja) anya kALamAM jene ayAsa thavAnuM che te vaM (kalAI) paNuM zuktirajatanA adhyAsa samaye cAkSuSa (cakSurindriyagrAhya ) kema na hoya? (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke rajatanA adhyAsanA samaye vaMga ane 2jatane sAdhAraNa evA caLakATanuM darzana samAna hovA chatAM paNa je rAgAdirUpa puruSaSanA abhAva Adine lIdhe tyAM (zuktimAM) jyAre (rajatanA adhyAsakALamAM) vaMgane adhyAsa thato nathI (- adhyAsa thata tame nathI mAnatA - ) te ja kAraNathI huM tadviSayaka (vaMgaviSayaka) vRttinI 2 nutpattine mAnuM chuM (vaMgaviSayaka vRtti utpanna thatI nathI ema mAnuM chuM. tethI ('huM naramAM) aMzathI saMmilita rajataviSayaka eka ja vRtti indriyathI utpanna thAya che. tenI pahelAM Idama' AkAravALI vRtti utpanna thatI nathI tethI ahIM ja (idama AkAravALI vRttinI bAbatamAM ja) ajJa nanivakatvanA saddabhAva ke asaddabhAvanI cintA (vicAra ) karavI joI e nahi. vivaraNa : zaktirajata pAkSibhAsya che ema mAnanAra zaMkA kare che ke zutirajata je patAnA tAdAbhyanA Azraya evA "=' arthanA saMnikarSathI ja cakSurindriyavRttine viSaya banatuM hoya to e ja zaktimAM anya kALamAM jene abhyAsa thavAnuM che te vaMga (kalAI) paNa tyAre ja cAkSuSavRttine viSaya kema nathI banatI ? je vRtti zutirajatane viSaya kare che e ja vRtti zaktimAM kALAntare adhyAsa pAmanAra vaMgane paNa kema viSaya nathI karatI ? e vRtti jema rajatanA tAdA myanA Azrama ' arthanA saMnikarSathI paNa utpanna thaI zake che tema For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 239 anya kALamAMnA vaganA tAdAtmyanA Azraya 'km' arthanA saMnikathI paNa utpanna thaI zake, temAM kAI pharaka nathI--ema kahevAnA Azaya che. ane Ama sa Mnika' rajataviSayaka vRttinA hetu nathI paNu sAdRzya (caLakATa Adi)thI viziSTa dhamI"nuM jJAna ja hetu che ane sAdazyajJAna doSa tarIke ane dhInA jJAna take rajatAdinA abhyAsamAM kAraNu che. ane rajata Adi potAte viSaya karanArI vRtti vinA ja caitanyathI avabhAsita thAya che evA mata svIkAravA joie. A zaMkAnA uttara ApatAM kavitArkikamatAnuyAyI kahe che ke tamArA matamAM paNu zuktimAM kALAntare jenA abhyAsa thavAnA che te vagane rajatanA abhyAsanA samaye ja abhyAsa kema thatA nathI. jo tame A zaMkAnA parihAra ema kahIne karatA hA ke dRzyamAna sAdazyarUpa viSayane dASa baMne jagyAe samAna hovA chatAM paNu rajatanA adhyAsanA samaye va MgaviSayaka rAgAtmaka puruSa-DhASa nahAvAthI ane rajataviSayaka rAga hAvAthI, vaMganA abhyAsa thatA nathI, te| A uttara huM paNu ApI zakuM, 'rAgAdi'mAMnA Adi pathI vaMganuM muddhimAM dheALAyA karavuM samajavAnu che. dASAbhAva AdimAMnA 'AdithI rajataviSayaka rAga samajavAno che. vagaviSayaka rAgAdinA abhAvathI ane rajataviSayaka rAganA astitvathI athavA anya koI kAraNathI rajatanI tyAM utpatti thAya che ane e vakhate rajaviziSTa dhamI te viSaya karanArI vRttinA uyane ame mAnIe chIe. kavitAnA mataneA upasa MhAra karatAM kahyuM che ke tethI, arthAt mi`jJAna kAraNa che ema mAnavA mATe pramANu nathI tethI, ame mAnIe chIe ke chaMdama' aMzathI saMmilita rajataviSayaka eka ja vRtti indriyathI utpanna thAya che ane tenI pahelAM koI 'mU' AkAravALI vRtti nathI hotI. tethI A 'im' AkAravALI vRttine viSe ja evA vicAra karavA yatha che ke 'temAM ajJAnanivatatva che ke nathI ?" anye tu - ' adhiSThAnajJAnamadhyAsakAraNam' iti idamAkArAvRttimupetya tadabhivyaktenaiva sAkSiNA tadadhyastasya rajatasyAvabhAsasambhavAt tadbhAsakasAkSyabhivyaJjikayA tayaivedaMvRttyA rajataviSayasaMskArAdhAnopapattezca rjt| kAravRttiryeti manyante // jyAre bIjA adhiSThAnanuM jJAna adhyAsanu kAraNa che' tethI 'im' AkAravALI vRtti mAnIne tenAthI abhivyakta thatA sAkSIthI ja temAM adhyasta rajatanA avabhAsa sabhavatA haiAvAthI, ane tene avabhASita karanAra sAkSIne abhivyakta karanAra te ja idam'vRttithI rajataviSayaka saMskAranuM AdhAna upapanna hovAthI (AdhAnanA sabhava hAvAthI) rajatAkAra vRtti vyartha che- ema mAne che. vivaraNa : dharmi`jJAna adhyAsanuM kAraNa che e matanA ullekha upara jayAM tyAM AvyeA che. ane tene mATe kAI pramANu nathI ema kahIne tenuM khaMDana karyu che te upara challuM che ema vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatItha kahetA rahyA che. have e mi`jJAnakAraNavAdInA matanu" pratipAdana karyu" che, For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 siddhAntalezasaGgrahaH Idama' AkAravALI vRtti mAnIne paNa rajataviSayaka vRtti svIkAravI ja joIe ema keTalAka mAne che tenuM khaMDana ahIM karyuM che. ahIM ema batAvyuM che ke 'idama AkAravALI vRtti mAnyA pachI rajatAkAravRtti vyartha che. dhamijJAna adhyAsanuM kAraNa che mATe "Idama'-AkAravRtti mAnavI joIe. paNa Idama AkAravALI vRttithI vyatirikta rajatAkAra vRttinuM zuM prayojana hoI zake? te rajatanA abhAsa mATe hovI joIe ke saMskArane mATe ? rajatanA abhAsane mATe tenI jarUra nathI kAraNa ke pRdama' AkAravRttithI abhivyakta thayelA sAkSIthI ja tenA para adhyasta rajatane abhAsa saMbhave che. saMskArane mATe paNa rajatAkAravRttinI jarUra nathI kAraNa ke tene avabhAsita karanAra sAkSIne abhivyakta karanAra e ja "Idama' AkAravRttithI rajataviSayaka saMskAranuM AdhAna sa bhave che. zaMkA thAya ke eka vastu (idam viSayaka vRttithI anya (rajA) viSayaka saMskAranuM AdhAna kevI rIte thaI zake. paNa A zaMkA barAbara nathI kAraNa ke je vRttithI avacchinna caitanyamAM jeTalA padArtho prakAze che, te ja vRttithI teTalA padArthone viSe saMskAranuM AdhAna thAya che ema pahelAM kahyuM che evo bhAva che. jJAnadayA " "pha kRttiradhyAvArasUtA "huM rabata' iti dvitIyA vRttiradhyastarajataviSayA, na vimaMzaM vinA'dhyastamAtragocarA sA / 'idaM rajata jAnAmi' iti tasyA damarthatAdAtmyApannarajataviSayatvAnubhavAditi kecit / be jJAna mAnanAra pakSamAM, Idama' ("A") e eka vRtti adhyAsanI kAraNabhUta che. "A rajata' e bIjI vRtti adhyasta rajata viSayaka che. paNa e Idama' aMza vinA mAtra "adhyasta (rajA)ne viSaya nathI karatI, kAraNa ke A rajatane jANuM chuM" ema te idama (bA) athanI sAthe tAdAmya pAmelA rajatane viSe che evo anubhava thAya che ema keTalAka kahe che. vivaraNa : eka vastune viSaya karanArI vRttithI e ja vastuviSayaka saMskAranuM AdhAna saMbhave che ema jeo mAne che temanA matamAM Idama' vRtti uparAMta ayasta rajataviSayakavRtti paNa hoya che. teo be jJAna mAne che. have ahIM prazna thAya ke bIjI vRtti che te adhyarata rajatathI viziSTa dhamane viSaya kare che ke mAtra rajatane viSaya kare che. AnuM samAdhAna karatAM be mata paDI gayA che. keTalAka mAne che ke A bIjI vRti paNa "E" aMzane choDIne mAtra adhyasta rajatane viSaya karanArI nathI. paNa adhyasta rajatathI viziSTa dhamIne viSaya karanArI che. bIjI vRtti viziSTaviSayaka che ema ApaNe anubhava "hu rajanane jANuM chuM' e ja batAvI Ape che. - jyAre bIjA mAne che ke A bIjI vRtti mAtra adhyasta (rajata)ne ja viSaya karanArI che. te mata A pramANe che : For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paDhi 41 anye tu - yathA idamaMzAvacchinna caitanyasthAsvidyA rajatAkAreNa vivartate, evamidamaMzaviSayavRttijJAnAvacchinnacaitanyasthA'vidyA rajatajJAnAbhAsAkAreNa vivartate, na tvidamaMzavRttivadanadhyastaM rajatajJAnamasti / tathA ca rajatasya adhiSThAnagate daMtvasaMsargabhAnavattajjJAnasyApyadhiSThAnagatedatvaviSayatvasaMsargabhAnopapatteH na tasyApIdaM viSayatvamabhyupagantavyam / jyAre anya (citakA) kahe che ke jema idam' ( 'A') aMzathI avachinna caitanyamAM rahelI avidyA rajatAkAre vita" pAme che (pariName che), tema'im' 'zaviSayaka vRttijJAnathI avacchinna caitanyamAM rahelI avidyA rajatajJAnAzAsAkAre vivata pAme che (pariName che, pazu 'Izvam' aMzanI vRttinI jema rajatajJAna anuSyasta nathI (- prAtibhAsika che, vyAvahArika nathI ). ane Ama jema rajatamAM adhiSThAnamAMnA chaMda(ApaNu)nA saMsaga'nuM bhAna thAya che, tema tenA (rajatanA) jJAnamAM paNa adhiSThAnamAM rahelA chaMda viSayatva (ida'viSayaka hevApaNu)nA saMsaganuM bhAna upapanna che (sa*bhave che) tethI tene paNa idam'viSayaka mAnavu' na joI e. viSNu : 'A rajata' e bIjI vRtti mAtra ayyasta (rajata )ne ja viSaya kare che e mata rajU thAya che. bIjI vRtti avidyAvRtti che ema batAvyuM che. jema 'ima' a'graMthI avacchinna caitanyamAM rahelI avidyA rajatAkAre pariName che ( - caitanyanA vivata, pazu avidyAnA tA pariNAma mAnavA joIe -), tema 'chaMdama' aMzaviSayaka vRttijJAnathI avacchinna caitanyamAM rahelI avidyA mAtra adhvasta rajatane viSaya karanArI vRttirUpe pariName che. ane e vRtti jJAnAbhAsa che kAraNa ke jJAnanAM je kAraNA mAnyAM che tenAthI utpanna thatI nathI. jJAnAlAsarUpa rajatajJAna rajatanI jema prAtibhAsika ja che; e 'idama' AkAravALI vRttinI jema vyAvahArika nathI, kAraNa ke zaktirajatanI jema rajatajJAnAbhAsa paNa zukti viSenuM ajJAna dUra karanAra pratyakSathI bAdhita thaI zake che. A nAnAbhAsa 'im' azane viSaya karanArA na hAya tA paNa A rajata ' evA tenA AkAra saMbhave che, jema rajatamAM tenA adhiSThAna(chaMdamathathI avacchinna caitanya)mAM rahelA idaMtvanA sa MsagaMnuM bhAna thAya che; tema jJAnAbhAsa prati 'chaMdama' viSayaka vRttithI avacchinna caitanya adhiSThAna che tethI jJAnAbhAsane viSe je 'im' aMzanuM jJAna aviSThAnabhUta che temAM rahelA viSayakatvanA saMsaga"nu rajataviSayaka jJAnAbhAsamAM bhAna thAya che. mATe 'OM ragatam' e bIjA jJAnane mane viSaya karanAru" mAnavAnI jarUra nathI. : si-31 For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH na ca rajatatvavadabhyastasya rajatedaMtvasaMsargasya rajatajJAnagocaratvAt tatpratiyogina idaMtvasyApi tadviSayatvaM vaktavyamiti vAcyam / svatAdAtmyAzrayasya iva viSayatvAdeva tasya tatsaMsargaviSayatve atiprasaGgAbhAvAt / na cAdhiSThAnAdhyAsayorekasmin jJAne prakAzaniyamasya sambhAvanAbhASya vivaraNe pratipAdanAd ekavRttiviSayatvaM vaktavyamiti vAcyam / vRttibhede'pIdamA kAravRttyabhivyakte ekasmin sAkSiNi tayoH prakAzopagamAdityAH // 18 // 242 ane evI dalIla karavI nahi ke rajata ane iMdutvanA saMsaga je abhyasta che te rajatatvanI jema rajatajJAnanA viSaya hovAthI tenu pratiyeAgI itva paNa tenA viSaya che ema kahevu paDaze. (A dalIla kharAkhara nathI) kAraNu ke pAtAnI sAthenA (jJAnAbhAsa sAthenA) tAdAtmyanA Azraya (evu' je chaMdama'zajJAna) te chaMda'tvaviSayaka hAvAthI je te (rajatajJAna) tenA sa'saga viSayaka hAya te temAM atiprasa`ganA abhAva che, ane evo dalIla karavI nahi ke adhiSThAna ane adhyAsa eka jJAnamAM prakAza pAme che evA niyama sa'bhAvanA-bhASyanA vivarNamAM pratipAdrita hAvAthI (te e) eka vRttinA viSaya che ema kahevu paDaze. ( A dalIla barAmara nathI) kAraNa ke (temanA prakAzana mATe) vRttie judI hAya te paNa 'im' AkAravALI vRttithI abhivyakta thayelA eka sAkSImAM te enA prakAza svIkAravAmAM AvyeA che (-ema mIjI vRtti abhyasta viSaya kare che ema mAnanArA kahe che). (18) * rajata mAtrane vivaraNuM : bIjI vRtti abhyasta rajata mAtrane viSaya kare che, 'i'ne nahi e mananI sAme za MkA saMbhave che ke jJAnAbhAsathI rajatanuM grahaNa thatAM tenA Rtva sAthene sasaMga' paNu gRhIta thatA hoya te te vRttithI chaMda vastu paNa grahaNa thavuM ja joIe kAraNa ke idaMtvanA grahaNa vinA tenI sAthenA sa Msaga nuM grahaNa saMbhave nahi. tethI jJAnAbhAsa rajataviziSTa 'dam' aMzane viSaya karanArA che ema siddha thAya che. ( saMsargA'za rajatajJAnAbhAsanA viSaya che e batAvavA mATe * abhyasta ' evuM vizeSaNu mUkyuM che). AvuM na hoya te dhaTatvAdithI nirUpita soMsaga viSayaka pratyakSa ghaTavAdiviSayaka na heAya e atiprasaMga AvI paDe. A zaMkAnA uttara ApatAM kahyuM che ke rajatajJAnAbhAsa ida-varUpa pratiyogIne viSaya karanArA na hoya teA pazu jJAnAbhAsanI prati adhiSThAna hovAne kAraNe rajatajJAnAbhAsa sAthe jenuM tAdAtmya che tevuM idamaMzajJAna idam' pratiyeAgIne viSaya karanAruM hovAthI jJAnAbhAsa sasaga viSayaka hoya e sabhave che ane teTalAthI atiprasaMga AvI paDatA rokI zakAya che. pharI zakA thAya ke adhiSThAna ane abhyAsanA prakAza eka jJAnamAM ja thAya che ema vivaraNakAre pratipAdita kayu` che. AnA uttara ApatAM kahyuM che alaga alaga vRtti temane mATe hoya to paNa 'idam' AkAravALI vRttithI abhivyakta thayelA eka caitanyamAM temane prakAza For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 prathama pariccheda mAnavAmAM Ave che. kahevAne bhAva e che ke adhyakta mAtrane viSaya karanArI avidyAvRtti vivaraNakAre pote ja mAnI che. tethI temaNe je adhiSThAna ane adhyAsa eka jJAnamAM prakAzita thAya che ema kahyuM che temAM "jJAna" zabda sAkSInA arthamAM vaparAya che, vRttinA arthamAM nahi tethI kaI doSa nathI. (18) vRttinA nirgamananI AvazyakatAno vicAra zarU thAya che. (19) nanu sarvapadArthAnAM sAkSiprasAdAdeva prakAzopapatteH kiM vRttyA, ghaTAdiviSayakasaMskArAdhAnAdhupapattaye tadapekSaNe'pi tannirgamAbhyupagamo vyarthaH / parokSasthala ivAnirgatavRttyavacchinnasAkSiNaiva ghaTAderapi prakAzopapatteH / na ca tathA sati parokSAparokSavalakSaNyAnupapattiH, zAbdAnumityoriva karaNavizeSaprayuktavRttivaijAtyAdeva tadupapatteH / (19) (zaMkA): zaMkA thAya ke badhA padArthone sAkSInA prasAdathI ja (nimalatAthI ja) prakAza upapana (zakaya) hovAthI vRttinI zI jarUra ? (ane) ghaTAdi viSayaka saMskAranA AdhAna Adine zakya banAvavA tenI jarUra hoya te paNa tenA nigamanane svIkAra vyartha che, kema ke parokSasthalamAM thAya che tema anita (bahAra nahIM gayelI) vRttithI avacchinna sAkSIthI ja ghaTAdine paNa prakAza saMbhave che. ane ema hoya te pakSa ane apakSanI vilakSaNatA nahIM saMbhave ema (paNa) nathI; kAraNa ke zAbda jJAna ane anumitinI jema karaNavizeSane kAraNe thatI vRttinI vijAtIyatA hoya che tenAthI ja tenI upaSatti che. vivaraNaH bAhya vastuviSayaka apakSa vRtti ja AvaraNane dUra karanArI che e niyamane bhrama sthaLamAM thatI " Idama' AkAra vRttimAM vyabhicAra che evI zaMkA thAya che te vRttine svIkAra ane asvIkAra karIne te zaMkAne parihAra karIne, ane prasaMgavazAta be jJAna che e pakSa aMge kaMIka vicAra karIne, have pUrvokta vRttinigama aMge zaMkA rajU kare che. je badhI vastuonuM prakAzana sAkSIne kAraNe ja zakaya banatuM hoya te vRtti mAnavAnI zI jarUra ? evI dalIla thaI zake ke vRtti vinA anya kALamAM viSayanuM anusaMdhAna na thAya. sAkSI je viSayane anubhavarUpa hoya to te nitya hovAthI anubhavanA nAzarUpa saMskArane abhAva thAya ane saMskAranA abhAvamAM smRti ane pratyabhijJA paNa na thAya. Agantuka (upAgha) vRttine svIkAra karavAmAM na Ave to cakSu vagerene anusarIne jJAna thAya che ema mAnI na zakAya kAraNa ke nitya sAkSInI bAbatamAM cakSu Adine upayoga nathI. tethI vRtti te mAnavI ja joIe. A dalIlane dhyAnamAM rAkhIne vRttinI upayogitA svIkArIne paNa tene nigama (-arthAta cakSu Adi dvArA ghaTAdi AkAravALI antaHkaraNanI vRtti bahAra nIkaLe che ema) te mAnavAnI jarUra nathI ja. viSayane prakAza e nigamanuM phaLa che ema paNa nahIM kahI zakAya kAraNa ke bahAra nahIM nIkaLelI vRttithI avacchinna kSIthI For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liyArAsa paNa viSayanuM prakAzana thaI zake che, anumiti Adi parakSAnanI bAbatamAM bane che tema. tethI vRttine nigama anupayukta che. bahiniMgamavAdI dalIla karI zake ke bahinigata vRttithI avachinna cetanya aparokSajJAna che ane anigatavRttithI avachinna maitanya pakSajJAna che. pratyakSajJAna ane parAkSajJAnanuM vailakSaNya anubhavathI siddha che tethI pratyakSajJAnamAM te vRttine nigama svIkAravuM joIe ane e rIte parokSa-pratyakSajJAnane bheda zakaya banaze, paNa A dalIla barAbara nathI kAraNa ke A bheda bIjI rIte paNa zakaya bane che. jema zAbdajJAnamAM zabdarUpa karaNavizeSane kAraNe zAbdavarUpa vijAtya che, athavA jema anumAna (liMga)rUpa karaNavizeSane kAraNe anumititvarU5 vAtya che tema InidrayarUpa karaNavizeSathI prayukta puttiomAM pratyakSatvAdi jAtirUpa ke upAdhirUpa vajAtya saMbhave che. tethI vRttinigama mAnavAnI jarUra nathI. vedAntanA ciMtakoe judI judI rIte vRttinigamanI jarUriyAta batAvI che tenuM pratipAdana have zarU thAya che : atra kecidAhuH-pratyakSasthale viSayAdhiSThAnatayA tadavacchinnameva caitanyaM viSayaprakAzaH / sAkSAttAdAtmyarUpasambandhasambhave svarUpasambandhasya vA'nyasya vA kalpanA'yogAditi tadabhivyaktyartha yukto vRttinirgmaazupavana ! parokSasthale vyavahite vahanyAdau vRttisaMsargAyogAdindriyavadanvayavyatirekazAlino vRttinirgamadvArasyAnupalambhAzcAnirgatavRttyavacchinnacaitanyameva svarUpasambandhena viSayagocaramagatyA'rthAdabhyupagamyate iti / A bAbatamAM keTalAka kahe che ke pratyakSa sthaLamAM viSayathI avacchinna citanya viSayanuM adhiSThAna che tethI tenAthI viSayathI) avacchinna te ja viSayane prakAza che (jIva-rautanya nahIM, kAraNa ke sAkSAt tAdAmyarUpa saMbaMdhane saMbhava hoya tyAre svarUpasaMbaMdhanI ke anya koI (saMbaMdha)nI kalpanA hatI nathI (kalpanA karavI yogya nathI). Ama tenI abhivyakitane mATe vRttinA nigamane svIkAra barAbara che. pakSa (jJAna) sthaLamAM vyavahita agni vagerenI bAbatamAM vRttine saMsarga na hovAthI (zakya na hovAthI) ane IndriyanI jema anvaya-vyatirekavALuM vRtinA nigama mATenuM dvAra upalabdha thatuM nathI tethI anirgata vRttithI avacchinna gautanya ja svapasaMbaMdhathI viSayaviSayaka (viSayanuM prakAzaka) che ema athataH bIjo koI rasto na hovAthI (nATaka) svIkAravAmAM Ave che. For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 245 vivaraNa : vRttinigamanI siddhi karatAM keTalAka kahe che ke viSayanuM adhiSThAna hevAthI viSayathI avacchinna je brahmarautanya che te ja viSayane prakAza che, jIvautanya nahi; chavacaitanya viSayanI prati upAdAna nathI tethI tenI sAthe viSayane sAkSAt tAdAbhya saMbaMdha nathI. tAdAmyarUpa saMbaMdha saMbhava hoya tyAM sudhI svarUpasaMbaMdha ke anya koI saMbaMdhanI, jema ke paramparAsaMbaMdhanI kalpanA karavI egya nathI. Ama viSayAvachinna brahmautanya ja viSayanuM prakAzaka che ane te AvRta che tethI tenA AvaraNanA abhibhavarUpa abhivyaktine siddha karavA mATe vRttine nigama mAnave joIe. paNa anumiti Adi pakSakAnanI bAbatamAM vRttithI avicichanna citanya ja viSayanuM prakAzaka hovAne kAraNe tyAM vRttinigama mAnavAnI jarUra UbhI thatI nathI. ahIM vRttinA nigamamAM hetubhUta saMnikarSane abhAva che, vahi vagere vyavahita che tethI vRttine saMsamAM nathI ane vRttinA nirgamanuM dvAra (jema pratyakSamAM indriyarUpI kAra che tema) upalabdha nathI tethI ema ja mAnavuM joIe ke anigata vRttithI avachinna cetanya ja svarUpasaMbaMdhathI viSayanuM prakAzana kare che. bIjo koI rasto na hovAthI Ama mAnavuM joIe. anye tu-ahaGkAramukhaduHkhAdiSvAparokSyaM sAkSAccaitanyasaMsargiSu kluptamiti ghaTAdAvapi viSayasaMsRSTameva caitanyamAparokSyaheturiti tadabhivyaktaye vRttinirgamaM samarthayante / jyAre anya (ciMtake) ahaMkAra, sukha, duHkha Adi (vi ) jemane caitanya sAthe sAkSAt saMsarga (tAdAsya) che, teomAM apakSatA mAnavAmAM AvI che tethI ghaTAdinI bAbatamAM paNa viSayanI sAthe saMsaga (tAdAmya)vALuM ja caitanya apakSatAne hetu che mATe tenI abhivyaktine mATe vRttinA nigamanuM samarthana kare che. vivaraNa: anya cintaka vRttinA nigamananI bAbatamAM bIjI rIte samajAve che. jema ahaMkAra sukha vagere viSayonI apekSatAmAM saMsaga (tanya sAthenuM tAdAmya) prayojaka che, te ja hakIkata ghaTAdinI bAbatamAM paNa svIkAravI joIe. viSayanI sAthe saMsaSTa brahamaitanya ja tenI apakSatAmAM prayojaka che; viSayanI sAthe asaMtRSTa (tAdAmya vinAnuM) chavacaitanya aparokSatAmAM prAjaka nathI. paNa A viSayAvacchinna brahmacaitanya AvRtta che tethI tenA AvaraNanA abhibhavarUpa tenI abhivyaktine mATe vRttinigamananI jarUra che ema A ciMtaka vRttinigamananuM samarthana kare che. itare tu-zabdAnumAnAvagatebhyaH pratyakSAvagate spaSTatA tAvadanubhUyate / na hi rasAlaparimalAdivizeSa zatavAramAptopadiSTe'pi pratyakSAvagata iva spaSTatA'sti, tadanantaramapi 'kathaM tad' iti jijJAsA'nuSoH / For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 siddhAntalezasaGgrahaH na ca zabdAnmAdhuryamAtrAvagame'pi rasAlamAdhuryAdivRttyavAntarajAtivizeSavAcizabdAbhAvAt, tatsatve'pi zrotrAttasyAgRhItasaGgatikatvAt zabdAdasAdhAraNajAtivizeSAvacchinnamAdhuryAvagamo nAstIti jijJAsA'nuvRttiryukteti rAjyam| ' rasAle sarvAtizAyI mAdhuryavizeSo'sti ' ityasmAcchabdAt tadgatAvAntarajAtivizeSasyApyavagamAt / na hyayaM vizeSazabdastadgatavizeSaM vihAyAnyagataM vizeSaM tatra bodhayati, aprAmANyApatteH / , na ca tadgatameva vizeSaM vizeSatvena sAmAnyena rUpeNa bodhayati, na viziSyeti jijJAseti vAcyam / pratyakSeNApi madhurarasavizeSaNasya jAtivizeSasya svarUpata eva vipayIkaraNena jAtivizeSagata vizeSAntarAviSayIkaraNAd jijJAsA'nuvRttiprasaGgAt / jyAre itara (ci'takA) A rIte vRttinigamananuM upapAdana kare che (teno zakayatAnu yuktiyukta rIte samathana kare che) : -zabda ane anumAnathI jJAta padArtho karatAM pratyakSathI jJAta padamAM adhika spaSTatAne anubhava thAya che. e prasiddha che ke AmraphulanA sugaMdha Adi vizeSane viSe se vAra Apta upadeza Ape (tane viSe kahe) te paNa pratyakSathI jJAta vastumAM hAya che tevI spaSTatA nathI hAtI, kAraNa ke te pachI paNa 'te kevu" ema jijJAsA cAlu rahe che. ane evI zakA karavI nahi ke (AmraphalamAM madhura rasa che' e zabdathI mAtra mAnuM jJAna yAya che te paNa AmraphalanA mAya AdimAM vidyamAna avAntara jAtivizeSanA vAcaka zabda na vhevAthI, (ane) e heAya te paNa kAnathI tenI saMgati (avAntara jAtivizeSanA vAcaka zabdanI zakti)nuM grahaNa nahAvAthI zabdathI asAdhAraNa jAtivizeSathI avacchinna mAnuM jJAna thatu' nathI tethI jijJAsA cAlu rahe e yukta che (kharAkhara che). (A zaMkA kharAkhara nathI) kAraNu ke 'AmraphalamAM sauthI caDhAM jAya tevA mAya vizeSa che" - A zabdathI temAM (mAya mAM) rahelA avAnta jAtivizeSanu paNa jJAna thAya che. e dekhItu che ke A vizeSa zabda temAM (mAya mAM) rahela vizeSane cheDIne anyanA vizeSanA Adha karAve che evuM nathI; kAraNa ke (ema mAnatAM, aprAmANyanI Apatti thaze (vAkayane pramANubhUta mAnI zakAze nahi). ane evI dalIla karI nahi ke (zabda) temAM ja rahelA vizeSanA vizeSa tarIke sAmAnyataH edha karAve che, vizeSe karIne nahI, tethI jijJAsA (cAlu rahe) che. (A dalIla kharAkhara nathI) kAraNa ke pratyakSa paNa madhurasanA vizeSarUpa jAtivizeSane rU pataH ja viSaya kare che tethI jAtivizeSamAM rahelA vizeSAntara (anya vizeSa)ne e viSaya na karatu hAvAthI jijJAsA cAlu rahe evA pratruga thAya (uparyu kta dalIla pramANe pratyakSajJAna thayA pachI paNa jijJAsA cAlu rahevI joI e). For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 247 vivaraNa : pratyakSamAM vastunI bAbatamAM AvaraNa dUra karavAnI AvazyaktAnuM pratipAdana karIne tene dUra karavA mATe vRttinA nirgamananI AvazyaktAnuM pratipAdana ahIM kare che. pratyakSamAM vastu aMge jevuM sapaSTa jJAna thAya che tevuM zabda ane anumAnathI thatuM nathI. AmralanI sugaMdha, tenA rasa vagere viSe kaI vizvAsapAtra sajajana (Apta) so vAra vAta kare to paNa te kevAM haze evI jijJAsA TakI rahe che; pratyakSathI anubhava karyo hoya te je spaSTatA hoya che te zabdAdithI jJAta padArthane viSe nathI hotI. AnI sAme koI dalIla karI zake ke "AmraphsamAM madhura rasa Adi che' evA se vAra uccArAyelA AptavAthI madhuratAdi sAmAnyathI viziSTa tarIke rasAdinuM jJAna thAya che paNa madhuratvathI vyApya je jAtivizeSa che tenAthI viziSTa rasAdinuM jJAna thatuM nathI. rasa madhuratA avAnara jAtivALe che evuM jJAna thAya che paNa madhuratAthI paNa avAntara jAti che mAdhuryane peTA prakAra-tenAthI viziSTa tarIke rasAdinuM jJAna thatuM nathI tethI e jAtivizeSanI jijJAsA cAlu rahe e samajI zakAya tevuM che. zabdapramANathI vastu jJAta hoya te paNa spaSTatAne abhAva che ema kahevuM barAbara nathI. asAdhAraNa je jAtivizeSa che tenAthI avacchinna tarIke mAdhuryAnuM jJAna nathI evo Azaya che. tenuM kAraNa e che ke AmraphalamAM je mAdhuya Adi che temAM rahelo je avAnara jAtivizeSa che tene vAcaka zabda nathI. ane dhAre ke evo zabda che to paNa e zabdanI zaktinuM grahaNa zrotrathI nathI, tethI te avAntara jAtivizeSathI viziSTa tarIke mAdhuryAdinuM jJAna thatuM nathI. A zaMkAne uttara che e avAnara jAtinuM vAcaka pada na hoya to paNa tene badha karAvanAra vAkayarUpa zabda to che ja. ane tenAthI jAtivizeSanuM jJAna paNa thAya che. ane Ama jJAta thayelA jAtivizeSamAM spaSTatAne abhAva hovAne kAraNe ja jijJAsA cAlu rahe che. "AmrakalamAM sauthI caDhiyAto mAdhavizeSa che" e vAkayarUpa zabda mAdhayamAM rahelA jAtivizeSane baMdha karAve che ke anyamAM rahelA jAtivizeSa ? mAdhuryamAM ja rahelA jAtivizeSane baMdha karAvatuM hovo joIe, anyamAM rahelAne nahi, anyathA tene apramANu mAna paDe zanuM prAmANya tAtpayaviSayaka mAnavAmAM Ave che ane AptajananuM vAkaya apramANa hoI zake nahi. AmraphalanA mAdhuryamAM rahelA jAtivizeSanuM jJAna zabdathI thAya che ema svIkArIne paNa keI zaMkA karI zake ke zabda te jAtivizeSane vizeSa tarIke sAmAnyarUpathI baMdha karAve che, vizeSe karIne nahi. arthAta jema e vizeSa AmraphalanA mAdhuryamAM rahelA jAtivizeSamAM che tema anya phaLanA mAdhuryamAM rahelA jAtivizeSamAM paNa hoya che tethI e sAmAnya rUpa che. zabda jAtivizeSamAM rahelA vizeSathI viziSTa tarIke jAtivizeSanuM jJAna nathI karAvate ane Ama AmraphalanA mAdhayamAM rahelA jAtivizeSanuM svarUpathI zabda dvArA jJAna thayuM hovA chatAM tenA pitAnAmAM rahelA asAdhAraNa vizeSathI viziSTa tarIke tenuM jJAna na thayuM hovAne kAraNe ene viSe jijJAsA rahe che. A zaMkAne uttara Ama ApI zakAya -jAtivizeSamAM rahela asAdhAraNa-vizeSa jAtirUpa che ke upAdhirU5? (upAdhi eTale jAtivizeSanA AzrayathI itaramAM nahIM rahIne jAtivizeSanA AzramamAM rahe te). e jAti nathI kAraNa ke jAtimAM tene aMgIkAra nathI For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 siddhAntalezasamahaH karyo. e upAdhi paNa nathI kAraNa ke AmraphalamAM rahelA jAtivizeSamAM pratyakSathI paNa tenuM grahaNa thatuM nathI; mATe pratyakSathI jativizeSanuM grahaNa thAya te paNa jijJAsA cAlu rahevI joIe. pratyakSathI paNa e jAtivizeSanuM svarUpathI ja grahaNa thAya che ema kahevuM joIe. ane svarUpathI tenuM jJAna te ukta zabdathI paNa thAya che tethI zabdathI jJAta thatI vastumAM spaSTatA hoya te jijJAsA cAlu rahevI na joIe. paNa jijJAsA rahe che tethI zabdathI jJAta vastumAM spaSTatAne abhAva hoya che ema mAnavuM joIe. tasmAt pratyakSagrAhye'bhivyaktAparokSaikarasacaitanyAvaguNThanAt spaSTatA jijJAsAnivartanakSamA, zabdAdigamye tu tadabhAvAdaspaSTateti vyavasthAs zupAvyA gata sAdiya suNa spaSTatA zAzvattivedysyaapi brahmaNo mananAdeH prAgajJAnAnivRttAvaspaSTatA, tadanantaraM tabhivRtau spaSTateti vRninirgamamupapAdayanti / / tethI pratyakSathI grAhya padArthamAM abhivyakta je apakSa, ekarUpa caitanya tenI sAthe tAdAmya hovAthI jijJAsAne dUra karavA samartha spaSTatA hoya che. jayAre zabdAdithI jJAta padArthamAM teno (abhivyakta caitanya sAthe tAdAgyo . abhAva hovAthI aspaSTatA che evI vyavasthA svIkAravI joIe. ethI ja (arthAt abhivyakta caitanyanA saMsargathI ja) sAkSIthI vedya sukha AdimAM spaSTatA che. zabdajanya vRttithI brahma vedya hovA chatAM paNa manana AdinI pahelAM ajJAnanI nivRtti nathI hotI tyAre tenI aspaSTatA hoya che. te pachI tenI nivRtti thatAM spaSTatA hoya che. Ama (A Itara ciMtake) vRttinA nirgamanane yukta tarIke batAve che (nigamananuM upapAdana kare che). vivaraNa: pratyakSathI jJAta thatA padArthamAM spaSTatA hoya che tevI spaSTatA zabdAdithI jJAta padArthamAM nathI hotI tenuM kAraNa e che ke aparokSa ke svayaMprakAza, ekarasa (ekarU5) je maitanya tenI sAthe tenuM tAdAmya hovAthI pratyakSamAhya padArthamAM viSayatAvizeSarUpa spaSTatA hoya che. ethI viSayagata spaSTatAnI projaka je AvaraNunivRttirUpa viSayamaitanyAbhivyakti tenI siddhine mATe vRttinA nirgamananI apekSA che ema sUcita thAya che. abhivyakta rautanyanA saMsargathI ja sukhAdimAM spaSTatA che jyAre zabdajanya vRttithI jJAta brahmamAM nathI hotI. tathati Adi zabdathI janya vRtti manana AdinA anuSThAnanI pahelAM asaMbhAvanA (-chava brahma hoI ja na zake, ane viparItabhAvanA (-deha ke prANudi javarUpa che ityAdi)thI pratibaddha hovAthI te ajJAnane nAza nathI karI zakatI. manana AdinA anuSThAna pachI te apratibaddha bane che ane ajJAnane nAza karI zake che ane tethI brahmanI spaSTatA saMbhave che e bhAva che. For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paracoda 249 nanvetAvatA'pi viSayAvara kAjJAnanivRttyartha vRttinirgama inyuktam / tadayuktam / viSayAvacchinnacetanyagatasya tadAvarakAjJAnasyAnirgatavRttyA nivRttyabhyupagame'pyanatiprasaGgAt / na ca tathA sati devadattIyaghaTajJAnena yajJadattIyaghaTAjJAnasyApi nivRttiprasaGgaH samAnaviSayakalsya sattvAt / ahamarthaviSayacaitanyaniSThayorjAnAjJAnayobhinnAzrayatvena tayovirodhe samAnAzrayatvasyAtantratvAditi vAcyam / samAnAzrayaviSayatvaM jJAnAjJAnayovirodhaprayojakamaGgIkRtya vRttinirgamanAbhyupagame'pi devadattIyaghaTavRtteH yajJadattIyaghaTAjJAnasya ca ghaTAvacchinnacaitanyekAzrayatvaprAptyA'tiprasaGgatAdavasthyena 'yadajJAna yaM puruSaM prati yadviSayAvarakaM, tat tadIyata dvaSayabhAnanivartyam' iti pRthageva virodhaprayojakasya vaktavyatayA samAnAzrayatvasyAnapekSaNAt / (ka) zaMkA thAya ke ATalAthI ('Atra vidura thI mAMDIne atyAra sudhInA grantha zI) paNa ema kahevAmAM AvyuM ke viSayanuM AvaraNa karanAra ajJAnanI nivRttine mATe vRttine nigama (Avazyaka) che. e yukta nathI, kAraNa ke viyAvacchinna tanyamAM raheluM che tenuM AvaraNa karanAra ajJAna che tenI nita (bahAra nahI nIkaLelI) vRttithI nivRtti mAnavAmAM Ave te paNa atiprasaMga (deSa) nahI thAya. ane evI dalIla karavI nahi ke tema hoya te devadattanA ghaTAjJA thI yajJadattanA ghaTAjJAna (gha-viSayaka jJAnanI paNa nivRttine prasaMga thaze kAraNa ke ane samAna vidhya che; kema ke (vRttine nigama na hovAthI) ahamatha ane viSayacaitanyamAM rahelAM (kramazaH) jJAna ane ajJAnanA Azraya bhinna hevAthI temanA (jJAna ane ajJAnanA) virodhamAM samAnAzrayatna prAjaka nathI. (A dalIla barAbara nathI ; samAna A prayavALA hevuM a ta sAthe sAthe) samA viSaya. vALA hovuM e jJAna ane ajJAnanA virodhanuM prAjaka che ema mAnIne vRttinuM nigamana svIkAravAmAM Ave te paNa devadattanI ghaTaviSayaka vRttino ane yajJadattanA ghaTaviSayaka ajJAnano ghaTAvacchinna tanyarUpa eka Azraya prApta thavAthI atiprasaMgane doSa) teve ne tevuM raheze. mATe je ajJAna je puruSanI prati je viSayanuM AvaraNa karatuM hoya, te (ajJAna) tenA te puruSanA) te viSayanA jJAnathI nivRtta thaI zake che" ema virenuM judu ja prAjaka hovuM (mAnavuM) je e, tethI samAnAzrayatvanI kaI jarUra nathI. tethI vRttinima aMgenI dalIla barAbara nathI). si-32 For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH vivaraNa : vRttinigamana+ bAbatamAM zaMkA rajU kavAmAM AvI che maMtra vitu: thI mAMDIne je traNa mata rajU karyA tenAthI eTaluM batAvyu ke viSayanuM AvaraNa karanAra ajJAnanA nAzane mATe vRttinu ni`mana Avazyaka che. paNa A yuktiyukta nathI. viSayanuM AvaraNa karanAra jJAna puruSamAM rahe che e matamAM anigata vRttithI ja ajJAnanI nivRtti saMbhave che. paNa e ajJAna viSayagata che e matamAM paNa anigata vRttithI ajJAnanI nivRtti mAnavAmAM Ave te temAM kazuM khAdhaka nathI. koI dalIla karI zake ke ajJAna ane jJAmAM ja nivatya nivata kabhAva prakAranA virodha che. te e bannene Azraya ane sAthe sAthe viSaya samAna hAya tenA para AdhArita che jJAna ane ajJAna eka AzrayamAM hoya ane eka ja vastuviSayaka hoya tA ja e virAdhI hAya che, anyathA nahi. vRttine nigama mAnIe to temanuM samAnAzrayatva saMbhave che. kAraNa ke ajJAnanA Azraya viSa caita yamAM vRttirUpa jJAna pazu ni*ma dvArA paheAMcIne rahe che. paNa vRttinA nigama na mAnIe te jJAna-ajJAnanuM samAnAyatva sa bhave nahi ane kevaLa samAnaviSayakatva temanA virAdhanuM prayAjaka che ema Thare. ane evuM jo hoya te| devadattanA dhaTajJAnathI yajJattanu dhaTa aMgenuM ajJAna nAza pAmavuM joIe kAraNu ke baMnenA viSaya eka che. ahama mAM raheluM jJAna ane viSayacaitanyamAM raheluM ajJAna samAna AzrayavALAM nathI ane chatAM virAdhI hoya te samAnAyatva temanA virAdhamAM kAraNabhUta nathI ema ja mAnavu joI e. A dalIlanA uttara e che ke samAnAzrayatva ane samAnaviSayatva jJAna ane ajJAnanA vidhimAM prayAjaka che ema mAnIne te siddha karavA mATe vRttinA niga^ma svIkAravAmAM Ave teA paNa yajJadattanA viSayaka ajJAnane Azraya je dhaTAvacchinna caitanya tenI sAthe devadattanI ghaTanArUpa vRttine niga`mana dvArA saMbadha thatAM devattanA dhaTajJAnanA ane yajJadattanA ghaTAjJAnanA eka Azraya prApta thAya che ane viSaya paNa samAna che tethI devadattanA dhaTajJAnanA yadattanA dhaTAjJAna sAthe varAdha sAMbhavA joIe, ane devadananA ghaTanAnathI yajJadattanA ghaTAjJAnanA nAza thavA joIe...e atiprasa ganA doSa vRttiniga^ma mAnIne paNa tevA ne tevA rahe che. paNa devadattanA TajJAnathI yajJadattanA dhaTAjJAnanI nivRtti thatI ApaNe jotAM nathI. jo samAnAzrayatva ane samAnaviSayatva e jJAna-ajJAnanA virodhanuM prayAjaka nathI teA vRttinA nimananI apekSA jene na hoya evuM kayu prayAjaka mAnya che?--ema koI pUche te uttara che ke ' je puruSanu` je viSayanuM ajJAna hoya e ajJAna te ja puruSanA te ja viSayanA jJAnathI nivRtta thAya che' ema mAnavuM joI e Ama hAya teA yajJadananuM dhaTAjJAna yajJadattanA ja ghaTanAnathI ja nivRtta thaI zake, devadattanA ghaTanAthI nahi tethI kaMI matiprasaMganA dASa raheze nahi tethI jJAna-ajJAnane virodha heAvAmAM samAnAzrayatvanI keAI jarUra nathI, ane vRttine nigaTMma mAnavAtI paNa jarUra nathI. 250 pUrva pakSanA A AkSepanA uttara Ape che : atrAhuH - vRttinirgamanAnabhyupagame jJAnAjJAnayorvirodhaprayojakameva yunirUpam / yajJAnuM caMpuruSaM prati" hatyAghumiti cet, naukSajnyaanenaapi viSayagatAjJAnanivRttiprasaGgAt / For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricacheda aparokSatvamapi nivartakajJAnavizeSaNami te cet, kiM tadaparokSatvam / na tAvajAtiH / 'daNDayayamAsIn' iti saMskAropanItadaNDa viziSTapuruSaviSayakasya cAkSuSajJAnasya daNDAMze'pi tatsatve tatrApi viSayagatAjJAnanivRttyApAtAta ; 'daNDaM sAkSAtkaromi' iti tadaMze'pyAparokSyAnubhavApattezca / ananubhave'pi saMskAraM sannikarSa parikalpya indriyasannikarSajanyatayA tatra kAlpanikAparokSyAbhyupagame anumityAdAvapi liGgajJAnAdikaM sannikarSa parikalpya tadaGgIkArApatteH / daNDAMza AparokSyAsattve tu tasya jAtitvAyogAt , jAteApyavRttitvaniyamAt / tadaniyame'pyavacchedakopAdhibhedAnirUpaNena tasyAvyApyavRttijAtitvAyogAcca / A bAbatamAM vRttinigamavAdIe) kahe che -vRttinuM nirgamana na mAnavAmAM Ave te jJAna ane ajJAnanA virodhanA prayojakanuM ja nirUpaNa nahIM thaI zake. (pUrva kSI) kahe ke "je ajJAna je puruSano prati ItyAdithI te prajaka) kahevAmAM AvyuM che, te uttara che ke nA, kAraNa ke (ema mAnatA pakSajJAnathI paNa viSayagata ajJAnanI nivRtti prasakta thAya che ( arthAt nivRtti thAya che ema mAnavuM paDe.). jo kahevAmAM Ave ke "apakSane paNa nivatajJA nuM vizeSa banAvIzuM, te ( uttara che ke, te aparezatva zuM che? te jAtirUpa to che nahi hoI zake nahi), kAraNa ke ema mAnatA) "A daDI hata' ema saMskArathI upajIta (buddhimAM hAjara karavAmAM Avela) daMDI vArASTa puruSane viSaya karanAruM cAkSuSa jJAna che tene daMDa azamAM paNa te (baparokSava) heya te tyAM tene viSe paNa viSayAta ajJAna 1 nivRttine prasaMga Ave che (-nivRtta thAya che ema mAnavuM jaI a); ane 'daDane sAkSAtkAra karuM chuM" ema te azamAM paNa aparokSatAne anubhava mAna paDe. anubhava na hovA chatAM paNa temAM saMsakArane sani paMrUpa kapIne te indriyAsa niSathI unna thepale hAva tha - kAlanika aparokSatA mana mAM Ave to anumati AdimAM paNa liMgajJAna Adine sanika kalIne teno (apakSatAne) aMgIkAra kare paDe. bIjI bAju be daMDa azamAM aparokSatva na hoya to te jAti haIza ke nahi kAraNa ke jAti vyAvRtti che evo niyama che. A 1 tenA (vyAkhavRttitva ) ni ma na te paNa avaca daka upAdhi bAnA bhedanuM nirUpaNa thaI tu natethI temAM aparoka tvamAM AvyA vRti jAtitva laI zaka na hai (- A parekSatvane a yAvRtti jAti mAnI zakAya nahi. For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH vivaraNa : vRttinigama mAnavAnI jarUra nathI evA AkSepanu samAdhAna karatAM vRtti niga mavAdIe kaTu che ke vRttinigama vinA jJAna ane ajJAnanA viredhane mATe zuM javAbadAra che tenuM nirUpaNa thaI zake nahi ane pUrvakSa e je dheAraNa tAvyuM che (--je ajJAna je puruSanI prati...) te mAnatAM parAkSajJAnathI paNu vaSayagata ajJAnanI nivRtti mAnavI paDe (je sAcu natha'). jo ema kahevAmAM Ave ke nivata jJAna aparokSa hovu joIe evu vizeSaNu mUkatAM doSa dUra thaze, tA sAme prazna karyAM che ke 'apareAkSatva zuM che?' te jAti che ke upAvi ! te jAti hoI na zake. pahelAM jevu daMDathI viziSTa tarIke grahaNa karyu che te viSNumitra vartamAna kAlamAM daMDa vinAnA hoya te tene viSe sa MskArarUpa upanAyaka buddhimAM vastu hAjara karanAra) nI madadathI indriya dvArA pratyakSa prayabhijJAna thAya che-- 'A viSNumitra daMDaviziSTa hatA.' ahIM daDa aMzamAM pratyakSatva (aparokSava) che ke nahi? jo hAya to daMDa aMzamAM paNa viSayagata ajJAnanI nivRtti thAya che ema mAnavuM paDe paNu ema mAnI zakAya nahi kAraNa ke tema hoya to * te daMDa a yAre ke| haze' evI jijJAsAnA udbhava na thavA joi e. raipara zaMkA : ajJAnanivRtti ane anubhava na heAvA chatAM daMDa aMzamAM pratyakSatvanI kalpanA . karavAmAM Ave che, ane te kalpanA karAvanAra che e (pratyakSatva) indriyasanikathI janya che e haka kata. sa nika eTale pAtAnA viSaya sAthe pratya satta (najIkanA sabadha)-e matane anusarIne saskArane sanika rUpa mAnI zakAya ane tenAthI utpanna thatA jJAnane pratyakSa mAnI zakAya. uttara : Avu mAnavAmAM Ave te anumitimAM liMgajJAnarUpa sanika che, upamitimAM sAdRzyajJAnarUpa sanika che, zAbdajJAnamAM padAthaeNpasthitirUpa sanika che, arthApattimAM anupapadyamAna padanA jJAnarUpa sanika che; ane abhAvajJAnamAM pratiyeAgi ttanarUpa sanika" che. evI kalpanA karIne tyAM paNu aparokSatva mAnavuM paDaze; ane mAtra eka pratyakSa pramANu bAkI raheze e muzkelI AvI paDaze. khIjI bAjue jo daMDa aMzamAM jAti mAnI zakAya nahi kAraNa ke jAti eka ja pratyabhijJArUpa jJAnamAM ( * A te ja janya jJAna hovAthI smRtitva mAnavuM paDe, dApa AvI paDe jAti vyApyavRtti che evA rahI che temAM 'viSNumitra' aMzamA prayakSatva ane 'da' aMzamAM pratyakSatvanA abhAva che ema mAnavuM paDe. paNa avacchedakanA bheda vinA pratiyAgI ane teneA abhAva eka jagyAe rahI zake nahi tethI upAdhine bheda mAnavA joIe. paNa tenuM nirUpaNu karI zakAya tema nathI tethI aparAkSatva jAtimAM svasamAnAvikaraNAtyantAbhAva pratiyogitvarUpa ( pAte jyAM hoya tyAM ja peAtAnA abhAvanuM pratiyeAgI hevu te) avyApyavRttiva ( arthAt potAnA abhAvanI sAthe rahevuM--) saMbhave nahi. tethI aparAkSava jAti hoya to vyApyavRtti ja hevI joI e. paNa ema mAnavAmA deva che ema upara batAvyu che. pratyakSatva na mAnIe te aparAkSatva ke pratyakSa-vane vyApyavRtti hoya che eveza niyama che. anyathA devadatta che' e jJAnamAM) 'te' azamAM sa kAra ane 'A'mAM pratyakSatva, ane jAti sakarane niyama na hAya tA je pratyabhijJAnI vAta cAlI For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 253 ' zaMkA : prastutamAM upadhinA bhedanuM nirUpaNa thaI zakatuM nathI ema je kahyuM te asiddha che kAraNa ke laukika saMnnikajanyava ane tene abhAva, athavA saMskArAjanAnatva (saMskArathI nahIM utpanna thayeluM evuM jJAna hovuM) ane tene abhAva, athavA viNamitra viSayaka levuM ane tenA abhAva e aparokSatva ane tenA abhAvanI prati upAdhe tarIke sa bhave che. uttara : nA. upAdhio paNa bhAva-abhAvarUpa hovAthI temane mATe bIjI upAdhionI apekSA raheze ane Ama anavasthA / prasaMga AvI paDaze. tethI apa kSatvane jAti mAnI zakAya nahi. nApyupAdhiH tadanirvacanAt / indriyajanyatvamiti cet , na, sAkSipratyakSAvyApanAt / anumitizAbdajJAnopanItagurutvAdiviziSTaghaTapratyakSe vizeSaNAMzAtivyApanAca / karaNAntarAbhAvena tadaze parokSe'pyupanayasahakArisAmarthyAd indriyasyeva janakatvAt , anugatajanyatAvacchedakAgraheNAnekevindriyajanyatvasya durgrahatvAcca / tadgrahe ca tasyaiva prathamapratItasyAparokSarUpatvopapattau pratyakSAnubhavAyogyasya indriyajanyatvasya tadyogyAparokSarUpatvakalpanAyogAt / (aparAkSatva) upAdhi paNa nathI kAraNa ke tenuM nicana thaI zakatuM nathI. je kaho ke aparAkSatva) eTale indriyathI utpanna thavApaNuM, te uttara che ke nA, kAraNa ke sAkSipratyakSamAM AvyAti thaze. (sAkSipratyakSane A lakSaNa lAgu nahIM paDe teDI temAM athAptine doSa haze. ane anumati ke zabdajanyajJAnathI upanI buddhimAM lAvavAmAM AvelA) gurutvAdithI miziSTa ghaTanA pratyakSamAM vizeSaNuzamAM (A lakSaNanI, ativyApta che (gurutvatine lAgu paDavuM na joIe tyAM lAgu paDaze tethI ativyAptine doSa haze. kAraNa ke anya karaNane abhAva hovAthI te aMza parokSa hovA chatAM temA, jema upanayanA sahakArI hovAnA sAmaththudhI (anumitimAM) Indriya (mana) janaka che tema ahIM paNa Indriya janaka che, ane anugata janyatAvacheranuM grahaNa thatuM na hovAthI aneka (apakSa jJAnamAM) IndriyajanyatvanuM grahaNa thaI zakatuM nathI ane tenuM grahaNa thatuM heya te prathama pratIta thayeluM te ja aparokSarUpa tarIke upapana heya tyAre pratyakSathI jenA anubhava thavA yogya nathI evA IndriyajanyatvamAM tene yogya e apakSavanI kalapanA karavI e barAbara nathI. For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH vivaraNa : aparokSatva upAdhi che e pakSanuM have khaDhana kare che aparAkSatvanI samajUtI ja ApI zakAtI nathI aparAkSava eTale indriyathI janya hevu te, ke indriyanA sa MnikathI janya hAvu te, ke siddhAntIna mAnya hoya te ? aparAkSatva eTale indriyathI janya hevu te evuM lakSaNu ApI zakAya nahi. kAraNa ke sukhAdi pratyakSarUpa nitya sAkSIne e lAgu nahi paDe tethI avyAptideSa temAM mAnavA paDaze. vaLI je baTanI bAbatamAM anumAnathI ke zabdathI gurutva (bhArepaNA)ne anubhava thayA hoya e ghaTane viSe indriyasanika thatAM 'A bhAre dhaDeA' evuM pratyakSajJAna thAya che tyAM vizeSaNIbhUta gurutra azamAM ativyApti thaze. zaMkA thAya ke gurutva indriyane yeAgya nathI indriyathI jANI zakAya tevu nathI) tethI te azanu parAkSa jJAna indriyajanya nathI mATe tena A lakSaNa lAgu nahIM paDe ane a tAptine doSa nahI mAnI zakAya. A za kAne uttara e che ke gurutvanA jJAnane mATe bIju kAi karaNu na heAvAthI te aza parakSa hovA chatAM temAM indriyane jJAna utpanna karanAra mAnavI paDaze, jema rucidatta anubhitimAM manane karaNa mAne che tema. 254 [vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatI ativyAptinA doSanI bAbatamAM samata jaNAtA nathI. teo umere che ke ahI zaMkA thaI zake ke indriyathI janya heAya te aparAkSa hoya che. gurutva a zanu nAna e rote indriyathI janya nathI tethI tene lakSaNu lAgu nahI paDe ane ativyApti ! doSa nahIM gaNI zakAya. AnA uttara che ke tema hoya te paNa sAkSipratyakSane lakSaNu lAgu nathI paDatu e avyAptinA doSanA nirAsa to nathI ja thayo.] vaLI rUpAdi sAkSAtkAra jevAM aneka nAnAmAM indriyajanyatva jANI zakAtuM nathI, kAraNa ke anugata janyatAvacchedaka na heAvAthI tenA jJAna vinA janyatvanu jJAna sa Mbhavatu nathI. koI dalIla kare ke 'huM dhaTanA sAkSAtkAra karu chu" e anubhavathI siddha koIka akhaMDa upAdhine ja janyatAvacchedaka mAnI le. tenA uttara che ke tA e ja bhanna aparAkSatva hA, khIju nahIM. avacchedyarUpa janyatvanA grahaNanI pahelAM ja avacchedakanuM grahaNa Avazyaka che tethI 'sAkSAt darami' e anubhavane yogya je aparokSava tene anubhavane yeAgya nahIM eve indriyajanyava-dhama heAI zake nahi. zakA thAya ke ema hAya teA ukta janyatAvaaeka upAdhi ja bhale apAkSatvarUpa hA, to uttara che ke e upAdhi vyAvRtti che ke avyAvRtti? vyApyavRti hAi zake nahi kAraNa ke 'A daMDI hatA ' e pratyakSamAM krUDa aMzamAM ativyAptine dveSa thAya. avyApyavRtti paNa na mAnI zakAya kAraNa ke ava dakanA bhedanu nirupaNa thaI zakatu nathI evI lIla na karI zakAya ke viSNumitraviSayaka varUpa avacchedathI tyAM aparekSarUpa upAdhi che, ane daMDhaviSayaka varUpa avacchedathI tyAM ja aparekSa varUpa upAdhinA abhAva paNa che. A dIla barAbara nathI kAraNa ke ema hAya tA 6 Da aMzamA viSNumitra viSayakatvanA abhAva mAnavA paDaze tethI tyAM pratyakSamAM viSNumitraviSakatva ane tenA abhAvane virodha na thAya tene mATe bIjA avacchedrakanI jarUra paDaze ane Ama anavasthAnA doSa upasthita thaze. ane akhaDopAdhinA svIkAramAM jAtimAtranA vikSyane prasaMga Avaze tethI aparAkSatva upAdhi che e pakSa saMbhavatA nathI. For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 255 etena 'indriyasannikarSajanyatvamAparokSyam / upanayasahakRtendriyajanyaparokSAMze ca na sannikarSajatvam / anumitAvapyupanItabhAnasattvena pramANAntarasAdhAraNasyopanayasyAsannikarSatvAt' ityapi zaGkA nirastA / saMyogAdisannikarSANAmananugamenAnanugamAcca / AnAthI (avyAti vagere doSane prasaMga batAvyo ena thI) e zaMkAne paNa nirAsa thAya che ke "indriyanA saMnikarSathI ja hovuM e apakSava; ana upanayanI madada maLI che tevI IndriyathI janya pakSa aMzamAM sa-ikarSa java (saMnikarSa thA utpana thavApaNuM) nathI. anumatimAM paNa upanotanuM bhAna hovAthI anya pramANene sAdhAraNa evA upanayamAM sani kaSatva nathI". ( A zaMkAne nirAsa thAya che); ane (indriya nikaSajanya te aparokSa ema eTalA mATe paNa mAnI na zakAya) ke sagAda sanikane anugama na hovAthI (IndriyasaMnikarSajanyatvane) anargama che. vivaraNa : "Indrijanya te aparokSa" e pakSamAM je ativyApti kahI te "indriya sanikajanya te aparokSa e pakSamAM nathI ema zaMkAkAra kahe che upanayanI madada maLI che tevA indriyajanya parokSa aMzamAM anya kAraNa na hovAne kAraNe indriyajanyatva hoya to paNa indriyasanikajanyava te nathI ja, kAraNa ke upanaya sanika hoI zake nahi, ane bIje kaI sanika che nahi. - A zaMkAnuM paNa nirasana upayukta dalIlathI ja thaI gayuM che. tenI viruddha bI cha dalIla e che ke saMyoga, saMyukta-samavAya vagere sa nikane anugama nathI, arthAt saMgAdimAM anugata sannikava nathI, tethI indriyasanikajanyatvarUpa aparAkSane paNa ananagama che ane Ama ghaTa, paTarUpa, rU5tva, zabda, zabdava ane sukhAdiviSayaka sAkSAtkAramAM "sAkSA+romi' anugata pratyakSa na saMbhave. tethI prakriyA sagnikarSava e je aparokSata ema mAnI zakAya nahi, yattavAbhimatamAparokSyaM tadeva mamApyastviti cet , na / tasya zAbdAparokSanirUpaNaprastAve pratipAdanIyasya tatraiva darzanIyayA rItyA ajJAnanivRttiprayojyatvena tannivRttiprayojakavizeSaNabhAvAyogAt / tasmAt rati zovabhAvit' (chA. 7.3) ti zrutA grAmajJAna - jJAnAzrayabhUtasauMpAdAnabrahmasaMsarganiyatasya mUlAjJAnanivartakatvAt , 'aindriyakavRttayastattadindriyasannikarSasAmarthyAt tadviSayAvacchinnacaitanya saMsRSTA eva utpadyante' iti niyamamupetyAjJAnAzrayacaitanyasaMsarganiyatatvaM nivartakajJAnavizeSaNaM vAcyam / tathA ca 'yad ajJAnaM yaM puruSaM prati yadviSayAvarakaM, tat tadIyatadviSayatadajJAnAzrayacaitanyasaMsarganiyatAtmalAbhajJAnanivartyam' iti jJAnAjJAnayo virodhaprayojakaM nirUpitaM bhavati / For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 siddhAntalezasaGgrahaH pUvapakSI ema kahe ke je apakSa va tamane (siddhAnIne) mAnya hoya te ja mane paNa mAnya ho te uttara che ke nA. tenu (mana mAnya aparAkSatvanuM) zabdA pakSanA nirUpaNanA prakaraNamAM pratipAdana karavAnuM che, tyAM bata thavAnI che te rIta pramANe te ajJAna nI nivRttithI prAjya he Ine te te (ajJA- nI) nivRttinuM prayojaka evu (jJAnanuM) vizeSaNa hoI zake nahi. tethI "AtmAne jANa nAra zAkane (ajJAna) tarI jAya che' ema ajJAnanA nivartaka tarIke vedamAM kaheluM brahmajJAna, je mUla ajJa nanA A rUpa ane sarvanA upAdAnabhUta brahmanI sAthe nimathI saMskRSTa che, te mUla ajJa nanuM nirtaka heva thI Indriyajanya vRtti che te ta indriyanA saMniSanA samarthyathI te te viSayathI avacchinna rautanya sAthe saMsUjha ja utpanna thAya che e niyama svIkArIne "anna nanA AzrayabhUta rauta nA sa sagathI nivata" evuM vizeSaNa nivaka jJAnane lagADavuM joIe. ane tema chatAM je ajJAna je purUSanI prati je viSayanuM AvaraNa karanAruM hoya tenI tenA tadviSayaka ane te ajJAnatA Azra bhU ta caitanmanA saMsargathI niyata jenI utti che evA jJA thI nivRtti thaI zake che ema jJAna ane ajJAnanA virodhanuM prAjaka nirUpita thAya che. - vivaraNa : pUrvapakSI kahe che ke apakSatvanuM jAti tarIke ke upAdhi tarIke lakSaNa huM AvuM chuM tema siddhAntIne doSa dekhAte hoya te apakSavane je khyAla siddhAtIne che e ja mAre paNa che ema mAnIne cAlIe. Ama apakSatva ajJAnanivaka jJAnanuM vizeSaNa banI zakaze tethI parokSajJAnathI ajJAnanivRttine prasaMga nahIM Ave, ema kahevAne pUrvapakSIne Azaya che. - Ane uttara ApatAM siddhAntI kahe che ke mArA matamAM apakSatva ajJAnanivataka jJAnanuM vizeSaNa I ja na zake siddhAntI zAbdAparAkSanA nirUpaNanA saMdarbhamAM trIjA paricchedanA ane pitAne abhimata aparatvanuM pratipAdana karavAnuM che, tyAM banAvelI rIta pramANe jJAnanuM aparokSata karaNavizeSathI prayukta nathI, paNa apakSa athathI abhinnatvapa che ane A aparokSa viSayAvabhAsaka caitanya35 jJAnamAM raheluM che, vRttimAM nahi. tethI sAkSipatyakSamAM a yApti nahI thAya. ane arthanuM apakSava eTale pitAnA (arthanA) vyavahArane anukUla caitanyathI abhinna va. arthanA vyavahArane anukUla caitanya eTale jenuM AvaraNa dUra thavuM che tevuM tenA aviSThAnarUpa caitanya ja ane Ama ghaTAdi ane pitAnA vyavahArane anukUla pitAnuM adhiSThAnabhUta caitanya je pitAne (athane) vilaya karanAra vRttithI abhivyakta thayuM che tenI sAthe tAdAtmarUpa abheda hovAthI, temAM (dhaTAdi arthama) potAnA vyavahArane anukUla cetanyathI abhinavarUpa aparokSatva upapanna che. te ja rIte ahaMkArAdimAM tenA adhiSThAnabhUta kevala sA3i5 tenA pratyakSajJAnanuM, ane bALa ghaTAdamAM te te AkAravALI vRttithI 35hita ghaTAdi pratyakSajJAnarUpa dhaTAdinA adhiSThAnabhUta catanyanuM te te viSaya sAthe tAdAmya hovAthI aparokSa athathI abhinatvarUpa aparokSad upapanna che-viSayAvachina cetanyamAM rahelA ajJAnanI nivRtti thatAM dhaTa di viSayane potAnA vyavahArane anukUla rautanyathI abhinatvarUpa aparokSatva prApta thAya che, ane viSayane te For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 257 prApta thatAM tenA jJAnane aparokSArthI bhinnatvarUpa aparokSatva prApta thAya che. ane Ama viSayAvariMchana tanyagata ajJAnanI nivRttinI pahelAM jJAnane aparokSatva prApta thatuM na hovAne kAraNe siddhAntIne je jJAnagata aparokSatva mAnya che ane je viSayAvachinna cita gata akhAnanI nivRttithI prayukta che te ajJAnanI nivRttinI prati prAjaka hoI zake nahi. tethI ajJAnanI nivRttinA prayojaka tarIke apakSavane nivataka jJAnanuM vizeSaNuM banAvI zakAya nahi. je ajJAna je puruSa prati je viSayanuM AvaraNa kare te tenA tadiSayaka jJAnathI dUra karI zakAya che ema je jJAna ane ajJAnanA virodhanA projakanI samajUtI ApI che temAM apakSatva nivaka jJAnanuM vizeSaNa thaI zake nahi ema kahevAne bhAva che. tethI "ajJAnanA AyarUpa caunanyanA saMsargathI niyatatva (vyApta hovuM) nivaka jJAnanuM vizeSaNa hevuM joIe jethI parokSajJAnane ajJAnanivaka mAnavuM na paDe. zaMkA : viSayanI sAthe saMskRSTa vRttijJAnane viSayagata ajJAnanuM nivataka kayAMya mAnyuM nathI. uttara : brahmaviSayaka vRttiAnamAM tema mAnya che. brahmajJAna mUla ajJAnanA AzrayabhUta ane badhAMnA upAdAnabhUta brahmamAM niyamataH saMsargavALuM che. jyAre brahmaviSayaka vRttijJAnane udaya thAya che tyAre niyamataH te brahmasaMsaSTa ja udaya pAme che kAraNa ke brahma sarvanuM upAdAna che. kAryamAtra janmathI mAMDIne upAdAnabhUta brahma sAthe saMsargavALuM che e niyama heIne brahmaviSayaka vRttijJAnane paNa pitAthI jene nAza thavAno che te mUla ajJAnanA AzrayabhUta brahma sAthe niyamataH saMsaga hoya che ema AthI siddha thAya che. zruti paNa kahe che ke brahmajJAna ajJAnanuM nivaka che - tarata zodhAmavi (chA. 7.13). ahIM zAka eTale ajJAna; ane AtmA eTale prAgAtmAthI abhinna brahma. za kA : parakSa vRttione viSayathI avacchinna tanya sAthe saMsaga nathI hote te aiyika vRttione tenI sAthe saMsarga hoya che temAM zuM hetubhUta che? uttara : indriyane saMnika temAM hetubhUta che. AnAthI ema sUcita thAya che ke parokSa vRttionI bAbatamAM " ajJAnanA AzrayabhUta viSayAvachinna rotanya sAthenA saMsargathI niyatava' e vizeSaNa na hovAthI je ajJAna je puruSanI prati.' ityAdi aMza hovA chatAM paNa tyAM atiprasaMga nathI. ajJAna ane jJAnanA virodhanuM prAjaka Ama kare che je ajJAna je puruSano prati je viSayanuM Avaraka hoya, te tenuM te viSayanuM jJAna je tenA ajJAnanA AzrayabhUta gautanya sAthe niyamataH saMsaSTa utpanna thAya che, tenAthI nivRtta thAya che." ghaTAvacchinna maitanyamAM tenuM AvaraNa karanAra aneka ajJAne che. temAM keTalAMka ajJAna devadatta prati tenuM AvaraNa kare che, ane keTalAMka yAdatta AdinI prati tenuM AvaraNa kare che. pratyeka viSaya mATe puruSabhedathI aneka ajJAne che. Ama viSayanuM AvaraNa karanAra ajJAnamAMthI je ajJAna je puruSa (devadatta)nI prati je viSaya (ghaTa)nuM AvaraNa kare che, te ajJAna tenA devadattanA) tadiSayaka (dhaTaviSayaka) jJAnathI nAza pAme che- A ja jJAna tenA ajJAnanA AzrayabhUta netanyamAM niyamataH saMsargathI utpanna thayuM hoya che. saMsarganiyama A pramANe che :- jyAre jyAre ghaTa ane indriyanA saMnirmathI utpanna thatuM ghaTaviSayaka vRttijJAna astitvamAM Ave che (utpanna thAya che, tyAre tyAre ghaTAvachinna caitanyamAM te ghaTaviSayaka vRttitAnane saMyaga hoya ja che. Ama jyAM jyAM indriyajanya si-2 For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 siddhAntalezasamahaH vRttinI utpatti hoya che tyAM tyAM viSayAvacchinna caitanyamAM te vRttione saMsaga hoya ja che e niyama sapaSTa bhAse che. Ama bIja viSayo, bIjA puruSe, bIjAM ajJAna ane bIjAM zAnemAM A projaka darekamAM vizeSa karIne cojI levuM. na caivaM sati nADIhRdayasvarUpagocarazabdajJAnasyApyajJAnanivartakatvaprasaGgaH / tasya kadAcidarthasampananADIhRdayAnyataravastusaMsargasambhave'pi viSayasaMsarga vinApi zAbdajJAnasambhavena tatsaMsarganiyatAtmalAbhatvAbhAvAt / tasmAjjJAnAjJAnavirodhanihAya vRttinirgamo vaktavya iti / che ane Ama hoya to nADI ane hRdayanA svarUpaviSayaka zabdajanya jJAna paNa ajJAnanivartaka bane evo prasaMga Avaze ema nathI. kAraNa ke tene ( zabda jJAnanA) kadAcita artha banela nADI ane hRdayamAMthI eka vastu sAthe saMsargane saMbhava hovA chatAM viSaya (viSayAvacchine caitanya) sAthenA saMsaga vinA paNa zabdajanya jJAnane saMbhava hovAthI tenI utpatti evI nathI ke che je tenA (viSayAvacchinna caitanya) sAthenA saMsargathI niyata hoya. tethI jJAna ane ajJAnanA virodhanA nirvAha mATe vRttine nigama thAya che ema kahevuM mAnavuM) joIe. vivaraNa: (zaMkA) pakSa vRttione viSayAvachina caitanya sAthe saMsaga nathI hota tethI temane ajJAnanI nivartaka mAnavAne prasaMga Avato ja nathI ema kahevuM barAbara nathI kAraNa ke kayAMka parokSa vRttine paNa viSaya sAthe saMsaga hoya che - jema ke, "hApurI nA santi' (hadayakamaLamAM nADIo che) e vAkayajanya vRtti kayAreka hadayapuMDarIkamAM rahelA antaHkaraNamAM nADI ane hRdaya e bemAMthI eka vastunA avacchedathI utpanna thAya che tethI te vRttine te bemAMthI eka vastuthI avachina caitanya sAthe saMsarga che mATe te AvaraNanI nivartaka banI zake e prasaMga thAya che. A IchApatti che ema nahIM kahevAya kAraNa ke ema hoya che tyAre temAMnI eka vastu aMge jijJAsAne udaya na thavo joIe (-paNa thAya che). (uttara) "niyata' parathI zaMkAnuM nivAraNa thaI zake che. je vRttijJAnanI utpatti viSayAvacchinna tanyanA saMsathI niyata ke vyApta heya arthAt je viyAvachinna caitanyathI saMskRSTa tarIke ja niyamataH upanna thAya che te ajJAnanivartaka che paNa jyAre jyAre hadayAdiviSayaka zabdajanya vRttine udaya thAya che tyAre tyAre te vRttine hadayAdimAMthI eka vastuthI avachinna caitanya sAthe saMsarga hoya ja che evuM nathI. IndriyajanyavRtio te te te indriyanA galakathI avacchinna antaHkaraNa pradezamAM niyamataH utpanna thAya che. paNa je vRttio Indriyajanya nathI te antaHkaraNamAM utpanna thatI hoya che tyAre amuka antaHkaraNa pradezamAM utpanna thavI joIe ene mATe kAraNa na hovAthI hRdayAdiviSayaka zAbdavRtti kadAcita kaivavazAta hadayAdithI avachinna antaHkaraNamAM janmaya kharI, paNa kayAreka hadayAdi pradezane choDIne anya pradezathI avacchinna antaHkaraNamAM te utpanna thAya. Ama upara kahela niyama nathI tethI pakSa vRttijJAna ajJAnanuM nivataka banatuM nathI, kAraNa ke vRttitAna ajhAnanA Azra-bhUta viSayAvacchinna zaitanyanA saMsaga vinA ajJAnanivataka banI zakatuM nathI ane jJAna ajJAnanivartaka bane te mATe vRttine nigama mAna ja joIe, For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama paricacheda 258 anye tu - viSayagatAjJAnasya lAghavAt samAnAdhikaraNajJAnanivartyatvasiddhau vRttinirgamaH phalatItyAhuH / jyAre anya (ciMtako) kahe che ke lAghavane lIdhe, viSayagata ajJAna samAna adhikaraNavALA jJAnathI dUra karI zakAya che ema siddha thatAM vRttinigama phaLa svarUpe prApta thAya che (AnA pariNAme vRttine nigama mAnavAne rahe che). vivaraNa: kRttinigamananI siddhi jJAna ane ajJAnanA virodhanA prayojaka tarIke karIne have bIjAonA mate Ane mATe je hetuo che te rajU kare che. viSayagata ajJAna jJAnathI nivRtta thAya che ema jyAre anvaya-vyatirekathI jJAta thatuM hoya che e dazAmAM lAghavane lIdhe evuM jJAta thAya che ke je ajJAnanuM adhikaraNa che (viSayAvacchinna zaitanya) temAM ja rahetA jJAnathI (arthAta viSayAvaricchannagata jJAnathI) tene nAza thAya che, alaga adhikaraNamAM rahetA jJAnathI nahi. A mAnIe te vRttinigama svIkAravo ja paDe che. ajJAnanI nivRttirUpa kAryane pitAnA kAraNabhUta jJAna sAthe IndriyasanikanA sAnidhyathI je sAmAnAdhikaraNyarUpa saMbaMdha saMbhavato hoya te tene tyAga karavo na joIe, kAraNa ke kArya ane kAraNa eka adhikaraNamAM heya che e aisargika che, arthAt sAmAnya niyama che. ___ apare tu-bAhyaprakAzasya bAhyatamonivartakatvaM sAmAnAdhikaraNye satyeva dRSTamiti dRSTAntAnurodhAda vRttinirgamaH sidhyatItyAhuH / jyAre bIjA ema kahe che ke sAmAnAdhikaraNya hoya te ja bAhya prakAza bAhya aMdhakArane nAza karato jovAmAM Ave che e daSTAntAnusAra vRttinigama siddha thAya che. - vivaraNa : eka jagyAmAM rahelA prakAzathI bIjI jagyAmAMnA aMdhakArane nAza thata nathI. bane eka adhikaraNamAM hoya to ja temanI vacce virodha, nitya-nivakabhAva heya che. vRttirUpa ke vRtyArUDha caitanyarUpa prakAza (jJAna) AvaraNane dUra karanAro heIne prakAza samAna che. tethI ajJAna ane jJAna aMdhakAra ane prakAzanI jema samAna adhikaraNamAM heyA te ja temanI vacce nitya-nivakabhAva mAnI zakAya. vRttijJAnanuM ajJAnanA Azraya evA viSayAvachinnautanyamAM sAmAnAdhikaraNya saMsagarUpa che ane e saMsarga vRttinigamane adhIna che. tethI vRttinigama mAnavo ja joIe ema bIna keTalAka dalIla kare che. te - kecittu-AvaraNAbhibhavArtha vRttinirgamAnapekSAyAmapi ciduparAgArtha pramAtacaitanyasya viSayaprakAzakabrahmacaitanyAbhedAbhivyaktyartha vA tdpeNkssetyaahuH| jyAre keTalAka kahe che ke AvaraNane haTAvavA mATe vRttinA nigamanI jarUra na hoya te paNa citanA uparAgane mATe athavA mAtA caitanyanA viSayanA prakAzaka brahmacaitanya sAthenA abhedanI abhivyaktine mATe tenI jarUra che. vivaraNa : atyAra sudhI ema batAvyuM ke vRttinigama vinA viSayacaitanyagata ajJAnanI nivRtti saMbhavatI nathI. have pUvapakSI je ema kahe che ke viSayatinyagata For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 siddhAntalezasaMgrahaH ajJAnanI nivRttine mATe vRttinigamananI jarUra nathI te mAnI laIne paNa keTalA vRttiniga mananI siddhi kare che. caitanya vRttithI ra gAI jAya teTalA mATe athavA pramAtA caitanya (arthAt ) jIvatA viSayanA prakAzaka brahmacaitanya sAthe abheda che tenI abhivyaktine mATe kRttiniga mananI jarUra che ema tee phlIla kare che--A banne prakAranA agAu vistAra karyAM che. atha kipramANako'yaM jIvabrahmaNorabhedo yo vRttyA'bhivyajyate ? vedAntapramANakaH iti ghaNTAghoSaH / sarve'pi vedAntAH upakramopasaMhArekarUpyAditAtparyaliGgaivirmRzyamAnAH pratyagabhinne brahmaNyadvitIye samanvayanti / yathA cAyamarthaH, tathA zAstre eva samanvayAdhyAye prapaJcitaH / vistarabhayAnneha pradarzyate iti // 19 // iti siddhAntalezasArasaGgrahe prathamaH paricchedaH samAptaH have ( prazna thAya ke) vRttithI abhivyakta thAya che te jIva ane brahmAnA abhedane mATe zu' pramANa che. ene mATe vedAnta ( upaniSadna-vAkayo ) pramANu che ema ghaTAASa che (--e jAhera jaga-prasiddha vAta che). sava vedAntenA upakrama ane upasa'hArI ekarUpatA Adi je tApanAM jJApaka liMgA che tenAthI vicAra karavAmAM AvatAM pratyagAtmAthI abhinna advitIya brahmamA temanA samanvaya thAya che. temanA A atha che enI, (uttaramImAMsA) zAstramAM ja samanvayAdhyAya (brahmasUtra, adhyAya 1)mAM vistArathI carcA karavAmAM AvI che. vistAranA bhayathI ahIM e batAvavAmAM nathI Avatu. (19) vivazu : upara kahyuM tema pramAtRcaitanya ke jIva brahmathI abhinna che. paNa ema mAnavA mATe zuM pramANa che evI zaMkA koIne thAya. e abhedanu kathana vedAnta (upaniSad) prama Nu anusAra che ke anya kAI pramANane AdhAre ? upaniSad / upAsanA AdinuM pratipAdana kare che tethI abheda mATe e pramANu hoI zake nahi. vaLI, jIva ane brahmane abheda aupaniSada--upaniSapratipAdya che evI zruti che tethI bIjuM pramANa mAnIe to A zrutinA vidhi thAya. A zakAnuM samAdhAna karatAM kahyuM che ke vedAMta jIva-brahmanA amedane mATe pramANu che e jagajAhera vAta che. vedAMtanuM tAtparya nakkI karavA mATe je liMga nakkI thayAM che -- upama ane upasahAranI ekarUpatA, abhyAsa vagere te badhAMnI madathI vedAMtAne vicAra karavAmAM Ave te evA niNuya para AvI zakAya che ke temanA samanvaya pratyagAtmAthI abhinna adritIya brahmamAM che, upAsanA Adiparaka temanu tAtkaya nathI. uttaramImAMsAmAM ja A samanvayanI carcA brahmasUtranA prathama adhyAya jene samanvayAkhyAya kahevAmAM Ave che temAM karI che. vistAra thai jaze e bIke e badhuM ahIM batAvyuM nathI. (19) siddhAntasArasa grahanA bhASAvAdanA prathama 5 eka samA For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda (2) yatha thamatitIre traNa vedAntAnAM samanvaya kakSAviSAr hRti jeva, nA gAmarifdhAra(tra. . 224, gadha. 6)daahRtshrutiyuktibhiH pratyakSAdyadhigamyasya prapaJcasya brahmavivartatayA mithyAtvAvagamAt / nanu na zrutiyuktibhiH prapaJcasya mithyAtvaM pratyAyayitu zakyate / 'ghaTassan' ityAdi ghaTAdisattvagrAhipratyakSAdivirodhAt / (1) have kaI dalIla kare ke vedAntano samanvaya advitIya brahmamAM kevI rIte hoI zake kAraNa ke pratyakSa Adine virodha che, te (uttara che ke) nA (A dalIla barAbara nathIkAraNa ke AraMbhaNAdhikaraNa (brahasUtra 2.1.14, adhikaraNa 6) mAM TAMkelI kRtio ane yuktiothI e jJAta thAya che ke pratyakSAdithI jJAta thate prapaMca brahane vivata hovAthI mithyA che. zaMkA thAya ke zruti ane yukti prapaMcanA mithyAtvanI pratIti karAvI zakatI nathI kAraNa ke 'ghaTa sat che" ItyAdi ghaTa AdinA savanuM grahaNa karanAra pratyakSa Adi sAthe virodha che. vivaraNa: prathama paricchedamAM brahmanA lakSaNanA vicAranA avasara para lakSaNanuM matabhedathI ya brahmaniSTha tarIke ane IzvararUpa brahmaniSTha tarIke nirUpaNa karIne tat padanA lakSyArtha ane vAcyArthInuM nirUpaNa karyuM. te pachI jIva ane tenA sAkSInA nirUpaNa dvArA tayam padane vAcyAya ane lakSyArthInuM nirUpaNa karyuM. ane Ama vAkayArUpa abhedanuM paNa nirUpaNa thaI gayuM, kAraNa ke vAkyAtha tata ane vat padanA lakSyArthathI atirikta nathI. Ama jIvathI abhinna nivizeSa brahmamAM vedAnta-samanvayarUpa brahmAstranA prathama adhyAyane atha tAtpayataH prathama paricchedamAM nirUpita thayela che. have brahmasUtranA bIjA adhyAyane je artha - vedAnatanA samanvayane anya pramANe sAthe avirodha-tenuM nirUpaNa karavA mATe bIjA paricchedane Ara bha kare che. zaMkA thAya ke vedAMtanuM tAtparya advitIya brahmaparaka che e mAnavA jevI vAta nathI kAraNa ke brahmathI alaga evo prapaMca pratyakSathI siddha thAya che ane vedata pramANuka advitIyatvane bAdha thAya che. vedAMtanuM tAtparya bAdhita artha para kevI rIte hoI zake? ema hoya te zrutine apramANu mAnavI paDe. A zaMkAne uttara e che ke rajaju-sarpAdinI jema prapaMca brahmamAM kalpita che tethI advitIyatva vAstava che ane abAdhita che ema kRtio TAMkIne ane dalIla rajU karIne brahmasUtranA AraMbhaNAdhikaraNamAM siddha karavAmAM AvyuM che. For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 siddhAntalezasaGgrahaH pharI koIne za MkA thAya ke pratyakSa sAthe virodha hoya te| zruti ane yuktinA ja bAdha mAnave joi e tethI brahma advitIya che ema svIkArI zakAya nahi, prapa`ca mithyA che evuM jJAna karAvanArI zruti-yuktine dhaTAdinA sattvanuM jJAna karAvanAra pratyakSa sAthe virAdha che tethI temane ja bAdha thavA dhare (--zruti ane anumAna parAkSa jJAna karAve che mATe). atrAhustacvazuddhikArAH-na pratyakSaM vaTapaTAdi tatsacvaM vA gRhNAti, kiM tvadhiSThAnatvena ghaTAdyanugataM sanmAtram / tathA ca pratyakSamapi sadrUpabrahmAdvaita siddhayanukUlameva / tathA sati 'sad' 'sad' ityeva pratyakSaM syAt, na tu 'ghaTaH san' ityAdi pratyakSamindriyAnvayavyatirekAnuvidhAyIti cet, na ta yathA bhrameSvidamaMzasyAdhiSThAnasya pratyakSeNa grahaNam, ndriyAnvayavyatirekayoH tatraivopakSayaH, rajatAMzasya tvAropitasya bhrAntyA pratibhAsaH, tathA sarvatra sanmAtrasya pratyakSeNa grahaNam, tatraivendriya vyApAraH, ghaTAdibhedavastupratibhAso AntyetyabhyupagamAt / A bAbatamAM (zaMkAnuM samAdhAna karavA mATe) tattvaddhakAra kahe che ke pratyakSa ghaTa, paTa AdinuM ke tenA sattvanuM grahaNa nathI karatuM, paNu adhiSThAna tarIke ghaTa AdimAM anugata sat mAtranuM grahaNa kare che. ane Ama pratyakSa paNa sadgurUpa brahmanA advaitanI siddhine anukUla ja che. ahI keAI dalIla kare ke ama hAya tA 'sat' 'sat' ema ja pratyakSa (jJAna) thAya, paNa ghaTa sat che' ityAdi pratyakSa indriyanA anvaya-vyatirekane anusAranAruM (jJAna) na heAya, teA uttara che ke nA jema bhramAmAM 'idam' aza je adhiSThAna che tenuM pratyakSathI grahaNa thAya che ane indriyanA anvaya-vyatireka temAM ja samApta thaI jAya che jyAre ArApita 'rajata' azaneA bhrAntithI pratibhAsa che, tema sa`tra (pratyakSajJAneAmAM) pratyakSathI sat mAtranuM grahaNa che, (ane) tyAM ja indriya-yApAra (pUrA) thAya che kAraNa ke ghaTAdi bheda* (nAmanI) vastunA pratibhAsa bhrAntithI thAya che ema svIkAravAmAM Ave che. vivaraNa : zruti brahma sivAyanuM badhuM mithyA che ema jaNAve che, paNa pratyakSIya brahma sivAyanI vastunuM sattva jJAta thatuM nathI tethI zruti ane pratyakSa vacce virAdha che ema zaMkA karavAne koI kAraNa ja nathI ema pAMca matA rajU karIne pratipAkti kare che. tattvazuddhinA rtA kahe che ke pratyakSa pramANathI dhaTAdinuM ke temanA sattvanuM grahaNu thatuM nathI. paNa temanA aviSThAna tarIke dhaTAdimAM anugata sanmAtranuM grahaNa thAya che. Ama dhaTavAdi bheda tenA para * adhiSThAnarUpa sat che ane tenu' pratyakSathI jJAna che. jyAre Aropita che. ghaTatva Adi e vastune anyathI bheda che. For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pacchida 263 sarUpa brahma ja pratyakSathI jJAta thAya che tethI pratyakSa zrutivirAdhI nathI eTaluM ja nahi zrutinuM sama`na paNa kare che. ghaTAdi indriyagamya che ema mAnanAra zaMkA karI zake ke pratyakSathI sat mAtranuM grahaNa thatuM hoya te 'sat' 'sat' evuM ja jJAna thAta, 'ghaTa sat' che ema indriyanA anvaya-- vyatirekane anusaranAruM nahAtu thavu joItuM. svaprakAza sanmAtranA prakAzana mATe indriyanI apekSAnA saMbhava nathI; tethI indriyanA sadbhAva ke asadbhAva anusAra pratyakSajJAna thAya ke na thAya evuM bane che e dhaTAdinuM ja pratyakSanAna hovu joI e (uttara) A AkSepa karanAra siddhAntyakadezI che ke bhedavAdI ? jo siddhAnyekadezI hAya te tene mAnya dRSTAntathI sanmAtra pratyakSathI jJAta thAya che ema batAve che. jema (A rajata che iyAdri) zramamAM adhiSThAnarUpa 'A' a'zatru pratyakSathI grahaNa thAya che ane indriyanA vyApAra paNa tyAM ja samApta thaI jAya che, jyAre rajata' aMzanA pratibhAsa tA sAkSirUpa zrAntine kAraNe che. tema badhAM pratyakSa jJAnAmAM sat mAtranuM grahaNa pratyakSathI thAya che ane indriyanA vyApAra tyAM ja samApta thaI jAya che. sanmAtra svaprakAza hovA chatAM paNu AvRta hAvAthI, AvaraNanI niva`ka thaI zake tevI vRttinA saMbhava mATe indriyanI jarUra rahe che. jyAre dhaTAdi ane temanA bheda nAmanI vastunA pratibhAsa indriyajanya vRttithI abhivyakta sanmAtrarUpa sAkSiautanya lakSaNu bhrAntithI thAya che ema mAnavAmAM Ave che. zakAkAra bhedavAdI hoya te tenI zaMkAne nirAsa pazu AnAthI thaI jAya che, kAraNa ke siddhAntIne ghaTAdi ane temanA sattvanI bAbatamAM pratyakSanuM prAmANya mAnya nathI tema chatAM baTAdinuM sAkSirUpa pratyakSa jJAnamAM bhAna thAya che ema te e svIkAre che. nanu tadvadiha bAdhAdarzanAt tathA'bhyupagama eva nirmUla iti ceta, na / bAdhAdarzane'pi dezakAlavyavahitavastuvad ghaTAdibhedavastunaH pratyakSAyogyatvasyaiva tatra mUlatvAt / tathA hi- indriyavyApArAnantaraM pratIyamAno ghaTAdiH sarvato bhinna eva pratIyate / tadA tatra ghaTAdibhede saMzayaviparyayAdarzanAt / yatrApi sthANvAdau puruSatvAdisaMzayaH, tatrApi taddvyatiriktebhyo bhedo'sandigdhAviparyastatvAt prakAzate eva / bhedasya ca pratiyogisa hopalambhaniyamavato na pratyakSeNa grahaNaM sambhavati / dezakAlavyavadhAnenAsannikRSTAnA mapi pratiyoginAM sambhavAt / zakA thAya ke teno jema (zukti-rajatanI jema) ahIM ( ghaTAdimAM) khAdha jovAmAM nathI AvatA tethI tema mAnavuM e mULa vinAnuM che Ama (bhedavAdo) zakA kare te uttara che ke nA; khAdha jovAmAM nathI AvatA te paNa deza ane kAlanA vyavadhAnavALI vastuno jema ghaTAdi bheda vastu pratyakSa ceAgya nathI (pratyakSathI prameya nathI) e ja tyAM mULa che. For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 siddhAntalezasaGgrahaH jema ke indriyanA vyApAra pachI jJAta thatA ghaTAdi sarvathI bhinna tarIke ja jJAta thAya che, kAraNa ke tyAre tyAM ghaTAdinA bhedanI bAbatamAM saMzaya ke viparyaya (mithyAjJAna) jovAmAM AvatuM nathI. jyAM paNa sthANu AdimAM puruSatva Adine saMzaya thAya che, tyAM tenAthI bhinna vastuothI bheda sadeha ane viparyAsa (mithyAjJAna )thI mukta tarIke prakAzita thAya ja che. bheda jenI upalabdhi niyamathI tene pratiyogInI sAthe ja thAya che, tenuM pratyakSathI grahaNa saMbhavatuM nathI, kAraNa ke deza ane kALanA vyavadhAnane kAraNe asaMniSTa (indriya sAthe jeno saMnikarSa nathI tevA) pratiyogIone paNa saMbhava che. kiraNa : bhedavAdI zaMkA karI zake ke zaktijita sAthe ghaTAdinI tulanA karI zakAya nahi kAraNa ke zaktijitane bAdha thate jovAmAM Ave che tethI tene brAnitathI pratibhAsa mAnI zakAya, paNa ghaTAdi daitane bAdha jovAmAM AvatA nathI tethI te brAtimAtra tarIke siddha thatuM nathI. Ano uttara e che ke kayA bAdhanA adazananI vAta karo cho ? zretabAdha ke pratyakSabAdha ke yauktibAdha dekhAto nathI emAMthI zuM abhipreta che ? zrauta bAdha dekhAte nathI ema nahIM kahI zakAya kAraNa ke te nAnADarita krizvana (ahIM brahmathI juduM kazuM nathI) jevI zrutithI dazyamAtrane bAdha ApaNe joIe chIe. pratyakSathI ghaTAdine bAdha tho jovAmAM nathI Avate e vAta sAcI. paNa yuktithI te bAdha thato joIe ja chIe. dhaTAdimAM rahelI anya vastuothI bhedarUpa vastu pratyakSa pramANathI jJAta thaI zake tema che. ja nahi tethI ghaTAdinuM pratyakSathI jJAna thAya che ema mAnI na zakAya. jema dUra rahelI ke bhUta ke bhaviSyakALamAM rahelI vastunuM pratyakSa jJAna thaI zakatuM nathI tema ghaTAdi. bhedanuM jJAna paNa pratyakSathI zakaya nathI mATe ghaTAdine mithyA ja mAnavA joIe. Ane purAvo e che ke IndriyanA vyApAra pachI ( arthAt tenAthI nahi) ghaTanuM jJAna thAya che tyAre ghaTa dhaTathI anya sarva paTAdi padArthothI bhinna tarIke pratIta thAya che ane A bheda bAbatamAM keIsa zaya ke mithyAjJAna jovAmAM AvatuM nathI. ghaTane paTAdithI bheda che ema jyAre mAnIe chIe tyAre ghaTa e bhedano Azraya che athavA bheda ghaTanA dhama che ane ghaTa bhedadhamika (bheda jene dharma tevo) che ane paTAdi jenAthI ghaTa bheda che te e bhedanA pratiyogI che. ghaTane anya sarvathI bhinna tarIke jANavo hoya tyAre ghaTa uparAMta e sarva prativegInuM jJAna hoya te ja bhedanuM jJAna thAya. Ama bhedanuM pratyakSatAna zakya hoya to te jeTalA pratiyogI hoya tene viSaya karanAruM hovuM joIe, ane jeTalA pratiyogI che temanA pratyakSajJAnathI janya hovuM joIe. paNa jeTalA pratiyogI che teTalA pratiyegInuM pratyakSajJAna te saMbhavatuM nathI kAraNa ke tene mATe jarUrI manAtI sAmagrIne abhAva che (-dhaNuMkharA pratiyegI deza ane kALathI vyavahita che tethI temanI sAthenA indriyasaMnikarSanA abhAvamAM pratyakSajJAna saMbhave nahi). tethI bheda pratyakSajJAnane yogya nathI, te brAntimAtra che ema siddha thAya che ane indriya pratyakSathI mAtra sat nuM ja jJAna thAya che ema svIkAravuM joIe, siddhAntamAM te bhedanI bAbatamAM pratyakSa che te nityasAphirUpa che tethI kAraNanI jarUra nathI evo bhAva che, For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda bhedajJAnaM pratiyogyaMze saMskArApekSaNAt smRtirUpamastu pratyabhijJAnamiva tanAMze iti cet, na / tathApi bhedagatapratiyogivaiziSTayAMze tadabhAvAt / na ca kanakAcalo bhedapratiyogI vastutvAd iti bhede pratiyogivaiziSTayagocarAnumityA tatsaMskArasambhavaH / bhedajJAnaM vinA'numityabhAvenAtmAzrayApatteH / pakSasAdhyahetupakSatAdyabhedabhrame sati siddhasAdhanAdinA'numAnApravRttyA tadabhedajJAnavighaTanIyasya tabhedajJAnasyApekSitatvAt / je ema dalIla karavAmAM Ave ke bheda jJAnane prativegI aMzamAM saMskAranI apekSA che tethI e bhale smRtirUpa che, pratyabhijJA jema tattA-aMzamAM (smRtirU5) che tema, - to uttara che ke nA, kAraNa ke tema hoya te paNa bhedagata ' pratigIthI vaizizya aMzamAM teno (smRtine ) abhAva haze ane kanakAcala bhedapratiyogI che, vadhu hevAthI' ema bhedanI bAbatamAM "prativegIthI vaiziSTa viSayaka anumatithI tenA pratigInA) saMskArane saMbhava che ema nathI (arthAta ema nahIM kahI zakAya), kAraNa ke bhedanA jJAna vinA anumitine abhAva hovAthI AtmAzraya deSa thaze pakSa, sAya, hetu, pakSatA AdinA abhedrane bhrama thatAM siddhasAdhana vagerene laIne anumAnanI pravRtti nahIM thAya tethI temanA abhedanA jJAnanuM vighaTaka banI zake tevA temanA bhedanA jJAnanI apekSA che (akSarazaH -temanA abhedanuM jJAna jenAthI vighaTita thaI zake tevA temanA bhedajJAnanI apekSA che). vivaraNa : bheda sAco che ema mAnIne koI dalIla karI zake ke bhedajJAnamAM ("ghaTa paTathI bhinna che. "dhaTano paTathI bheda che) pratiyegI (paTa) a zamAM saMskAranI apekSA che tethI teTalA aMzamAM e saMskArathI jaya smRtirUpa jJAna bhale ho. tyabhijJA ("A te ja devadata che")ne pratyakSa jJAnane prakAra mAnavAmAM Ave che tema chatAM " te" a zama saMskAranI apekSA che ane tenAthI janya smRti hoya che tema bhedajJAnamAM paNa pratiyegI (paTa) aMzamAM mRtirUpa jJAna bhale he ane tema chatAM bhedajJAna saMbhave che ane pratyakSarUpa che. ane uttara che ke bhedajJAnamAM pratiyogInuM pratiyogitAnA vicchedaka rUpathI ja jJAna thAya che ema bhedane satya mAnanAra pUrvapakSI mAne che. te rUpathI badhA ja pratiyAgIne viSaya karanArA pUrva anubhavano saMbhava na hovAthI saMskArane saMbhava nathI ane tethI asaMnikRSTa evA pratiyegI-ezanI bAbatamAM smRtirUpa jJAna paNa saMbhavatuM nathI. be ghaDI mAnI laIe ke te saMbhave che te paNa kanakAcala vagere padArthone te saniSTa ghaTamsa rahelA bhedanA pratiyegI tarIke anubhava thayo na hovAthI tene saMbhava nathI. - vaiziSTaya aMzamAM pUrva anubhava che ema koI dalIla karI zake kAraNa ke "anaTacalabhedane pratiyogI che, vastu hovAne kAraNe ema bhedanI bAbatama pratipAgI-zikSIne viSaya karanAra anumitirUpa jJAnathI tenA saMskArano saMbhava che ane tethI tajajanya smRti paNuM saMbhave che; ane Ama bIja padArthonI bAbatamAM anumAna thaI zake. si-4 For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 siddhAntalezasaGgrahaH Ane uttara che ke bhedaviSayaka jJAna na hoya te anumAna-pravRtti saMbhavatI nathI. Ama bhedajJAna bhedajJAnane adhIna che tethI AtmAzrayane doSa thAya che ane keI bhedajJAna siddha thatuM nathI. bhedajJAna na hoya te pakSa, sAya vageremAM abhedane jamA thAya ane evuM hoya te siddhasAdhana (puravAra thayelI ane jJAta vastunI siddhi karavAne doSa) vagere doSa thavAthI anumAnanI pravRtti ja saMbhave nahi. A pakSAdinA abhedanuM jJAna anumitimAM pratibaMdhaka che tethI tenA vighaTanane mATe pakSAdinA bhedanuM jJAna Avazyaka che. ane je bhedAna anumitithI ja thavAnuM hoya te bheda jJAna para AdhArita anumAna bhedanuM jJAna karAve evI sthiti thatAM AtmAzrayane deSa thAya. .. astu tarhi bhedAMze iva pratiyogivaiziSTayAMze'pi pratyakSamiti cet, na / pratiyogino'pratyakSatve tadvaiziSTayapratyakSAyogAt sambandhidvayapratyakSaM vinA sambandhapratyakSAsambhavAt / tasmAt pratyakSAyogyasya pratiyogino bhrAntirUpa eva pratibhAsa iti tadekavittivedyatvaniyatasya bhedasya bhedaikavittivedyatvaniyatasya ghaTAdezca bhramaikaviSayatvAta pratyakSaM nirvizeSasanmAtragrAhyadvaitasiddhayanukUlamiti / te pachI bheda aMzanI jema pratiyogIthI vaiziSya aMzamAM paNa pratyakSa jJAna bhale he ema (pUrvapakSI) kahe to uttara che ke nA. kAraNa ke pratiyogI. apratyakSa hoya te tenAthI vaizikhavyanuM pratyakSa saMbhave nahi, kema ke e saMbaMdhI (padArtho) nA pratyakSa vinA saMbaMdhanuM pratyakSa saMbhave nahi. tethI pratyakSane nahi evA prativegIne brAntirUpa ja pratibhAsa che mATe te (prativegI) ekanA (pratyakSa) jJAnathI vedyatvathI niyata bheda ane ekalA bhedanA (pratyakSa) jJAnathI vedyatvathI niyata ghaTAdi ekalA bhramanA viSayarUpa hovAthI nivizeSa sanmAtranuM grahaNa karanAra pratyakSa atanI siddhine anukULa che (ema tattazuddhinA kartA kahe che). - vivaraNa : "pratigIthI vaiziSTa' aMzanuM jJAna smRtirUpa saMbhavatuM na hoya te tene pratyakSarUpa mAnI laIe ema pUvapakSI dalIla kare te tene uttara ApatAM kahe che ke prativegI pratyakSa jJAnane viSaya banI zakatA na hoya te "tenAthI vaiziSTatha'nuM pratyakSa jJAna hoI zake nahi kAraNa ke be saMbaMdhI padArthonA jJAna vinA temanA saMbaMdhanuM jJAna saMbhave nahi tethI pratyakSano viSaya nathI evA pratiyogIne pratibhAsa brAntirUpa ja che. Ama heIne bheda ekalA pratiyogI jJAnanA vaghatvathI niyata che, arthAta niyamataH bheda pratiyogInA pratyakSa jJAnane viSaya che ane ghaTAdi ekalA bhramanA viSayarUpa che tethI pratyakSathI te mAtra nivizeSa (bheda rahita) sanmAtranuM grahaNa thAya che (ghaTatva ane paTavAdi bhedanuM nahi) tethI pratyakSa jJAna zrutithI viruddha nathI, UlaTuM tene anukULa che. ahIM dhyAnamAM rAkhavuM ke vitti pada pratyakSanA arthamAM prakhyuM che kAraNa ke, "bheda'padathI janya bhedajJAna pratiyogiviSayaka : For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda jevAmAM AvatuM nathI. mAtra bhedanuM pratyakSajJAna ja pratiyogiviSayaka paNu manAya che. ghaTAdine ekalA bhramanA viSayarUpa kahyA che. adhiSThAna paNa amane viSaya hoIne tene kalpita mAnavuM paDe e prasaMgane rokavA mATe amaiviSayavAr mAM "U" pada prayojyuM che, ane adhiSThAna samyajJAna prati paNa viSaya hovAthI tenI bAbatamAM bhrAtyekaviSayatva siddha thatuM nathI. Ama pratyakSa sadbhavastunI bAbatamAM pramANa heIne zrutine anukULa che. nyAyasudhAkRtastvAhuH-ghaTAderaindriyakatve'pi 'san ghaTaH' ityAdiradhiSThAnasattAnuvedha iti na virodhH| evaM 'nIlo ghaTaH' ityAdiradhiSThAnanailyAnuvedhaH kiM na syAd iti cet, na / zrutyA sadpasya vastuno jagadupAdAnatvamuktamavirodhAt sarvasammatamiti tadanuvedhenaiva -- san ghaTaH' ityAdipratibhAsopapattau ghaTAdAvapi sanAkalpane gauravam / tasya rUpAdihInatvAd nelyAdikaM ghaTAdAveva kalpanIyamiti vaiSamyAditi / - jyAre nyAyasudhAkAra kahe che ke ghaTAda IndriyanA viSaya hoya te paNa da" (ghaTa che) vagere (jJAna) adhiSThAnanI sattAnA pratibhAsarUpa che tethI kaI virodha nathI. zaMkA thAya che e ja rIte "nIla ghaTa', ItyAdi (jJAna). adhiSThAnanI nIlatAnA pratibhAsarUpa kema na hoya, te uttara che ke "nA. zrutie saddarUpa vastumAM (brahmamAM) jagatanI upAdAna kAraNatA kahI che (saddarUpa brahmane jagatanuM upAdAna kAraNa kahyuM che) te virodha na hovAthI savane sammata che (-sammata ke svIkArya hovuM joIe, tethI tenA (adhiSThAna-sattAnA) pratibhAsathI ja "sana ghaTaH' ityAdi pratibhAsanI upapatti thatI hoya tyAre ghaTAdimAM paNa sattAnI kalpanA karavAmAM gaurava (doSa) che. te (jagatanuM adhiSThAnarUpa, brahma) rUpAdihIna hovAthI nIlatA AdinI ghaTAdimAM ja kalpanA karI zakAya e vaiSamya che mATe (dalIla barAbara nathI). vivaraNa: nyAyasudhAnA kartAnI dalIla che ke ApaNe anubhava che ke ghaTAdi cakSunA viSaya che. te pramANe ghaTAdine cakSu AdithI jJAta thatA mAnI che te paNa prapaMcanA mithyAtvane siddha karanAra zruti ane tene anukUla yuktione temAM koI virodha nathI kAraNa ke pratyakSa paNa ghaTAdimAM judA (adhiSThAnagata savathI judA) sattvanuM prahaNa nathI karatuM. "vana ghaTa:' I. yAdi ghaTAdinI sattAne pratibhAsa che te adhiSThAnanI sattAne saMbaMdha viSayaka ja che tethI virodha nathI ema kahevAno artha che. For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 siddhAntalezasaGgrahaH (zakA) : AnI sAme zaMkA thAya che ke ghaTAdimAM jJAta thatuM satva e adhiSThAnamAM raheluM sattva che ema mAnIe to ema paNa mAnavuM paDaze ke "nI ghaTa' ityAdi ghaTAdimAM nIlatA nIla rU5ne pratibhAsa che te paNa adhiSThAmAM rahelI nIlatAnA saMbaMdhane viSaya karanAra che. ane Ama mAnIe te adhiSThAnabhUta brahma rUpavALuM bane. ' uttara H A dalIla barAbara nathI. nIlatA AdimAM ane sattAmAM vaiSamya che zrutimAM kahyuM che ke sata ja (sadarUpa brahmavastu ja) jagata nuM upAdAna kAraNa che ane jema raju sarpanuM upAdAna che e bAbatamAM virodha nathI tema kuTastha brahma jagata nuM upAdAne kAraNe che emAM koI virodha nathI tethI A kRti pratipAdita hakIkata savasa mata che -sarvasaMmata hovI joIe ema artha karavo joIe kAraNa ke vaizeSika vagere A svIkAratA nathI). Ama adhiSThAnagata sattAnA pratibhAsathI "sana ghaTa?' ityAdi pratibhAsa upapanna banatA hoya te ghaTAdimAM eka judI sattA mAnavAnI jarUra rahetI nathI. nisTa: ghara' (nIla ghaTa)e jJAnanI vAta judI che kAraNa ke tyAM adhikAnabhUta brahmamAM nIla rUpanI kalpanA karI zakAya ja nahi (-e zruti viruddha che). tethI nIlarUpanI kalpanA ghaTamAM ja karavI joIe. saMkSepazArIrakAcAryAstvAhuH-pratyakSasya ghaTAdisatvagrAhitve'pi parAviSayasya pratyakSAdestattvAvedakatvalakSaNaprAmANyAbhAvAd na tadvirodhenAdvaitaMzrutyAdivAdhazaGkA / ajJAtabodhakaM hi pramANam / na ca pratyakSAdiviSayasya ghaTAderajJAtatvamasti / jaDe AvaraNakRtyAbhAvenAjJAnaviSayatvAnupagamAt / svaprakAzatayA prasaktaprakAzaM brahmavAjJAnaviSaya iti tadvodhakameva tatvAvedakaM pramANam / tadeva pramitiviSayaH / zata para zutiri "nAmA va za tha4 (vRt2.4.1 4.1.6) ityAtmana eSa prameyatvamiti niyamayati / na hi 'draSTavyaH' ityanena darzanaM vidhIyate pramANaparatantrasya tasya vidhyagocaratvAta, kiMtu 'AtmA drshnaaii| iti / ajJAtatvAdAtmana eva prameyatvamucitaM nAnyasyeti niyamyate iti / - jyAre saMkSepazArIrakanA kartA AcArya (savajJAtmamuni) kahe che. pratyakSa ghaTAdinA satvanuM grahaNa karanAra hoya te paNa jaDaviSayaka pratyakSAdimAM "tatvanuM Avedakava" e lakSaNavALuM prAmAya na hovAthI tenI sAthe virodhane kAraNe advaitane badha karAvanAra zruti adinA bApanI zaMkA thavI joIe nahi. e jANItuM che ke ajJAtane bedha karAve te pramANa ane pratyakSAdinA viSaya evA ghaTAdi ajJAta nathI, kAraNa ke jaDa (padArtha)mAM AvaraNanuM kArya na hovAthI tene ajJAnano viSaya mAnavAmAM AvatuM nathI. svaprakAza hovAthI jemAM prakAza prasA che evuM brahma ja ajJAnano viSaya che tethI tene baMdha karAvanAra ja tavAdaka pramANa che. te ja pramitine (pramarUpa jJAnano viSaya che. For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 269 mATe ja zruti paNa "are, AtmA draSTavya che' (braha6. upa. 24.5, 4.56) kahIne AtmA prameya che ema niyama kare che. "seTaca thI dazananuM vidhAna nathI (darzana age vidhi mAnavAno nathI, kAraNa ke pramANane adhIna te (darzana) vidhine viSaya nathI, paNa "AtmA darzana (sAkSAtkAra)ne yogya che" ema kahyuM che. ajJAta hovAne lIdhe AtmAnuM ja prameyava ucita che. anyanuM nahi e niyama karavAmAM Avyo che. vivaraNa : pratyakSa ghaTAdimAM judA sattvanuM grahaNa kare che ema mAnIe te paNa koI muzkelI nathI kAraNa ke pratyakSa pramANa nathI, paNa pramANubhAsa che tethI pratyakSathI zrutine bAdha thAya evI zaMkAne koI avakAza nathI ema saMkSepazArIrakanA kartA sarvajJAtmamuni mAne che. tattvanuM Avedaka hoya te pramANa; ane anadhigata (ajJAta) arthanuM jJAna karAve te pramANa. anadhigata hoIne abAdhita hoya te tarava ane AvA tatvane bodha karAve te pramANa evuM pramANanuM lakSaNa ciMtakone mAnya che. A daSTie vicArIe te jaDa mAtrane viSaya karanAra pratyakSane A lakSaNa lAgu patuM nathI. ghaTAdi je pratyakSanA viSaya che te abAdhita heya te paNa ajJAta nathI. tethI pratyakSa pramANu nathI e sarvajJAtmamunine kahevAno Azaya che. anyathA abAdhitatvane abhAva hoya te paNa pratyakSane pramANabhAsa tarIke pratipAdita karI zakAya tema chatAM ajJAtatvAbhAva mAtranuM pratipAdana karyuM che te yogya na gaNAya. tethI bAMdhitatvane abhAva mAnIne ajJAtaviSayavAbhAvane AdhAre pratyakSane AbhAsa tarIke pratipAdita karavuM vivakSita che ema samajavuM joIe. jaThamAM AvaraNanuM kArya athavA phala na hovAthI te ajJAnano viSaya manAto nathI. svaprakAza brahma prakAzarUpa hovuM ja joIe chatAM jJAta thatuM nathI tethI ajJAnano viSaya che, ane ajJAta evA brahmatatvano baMdha karAve tene ja pramANa mAnI zakAya. svaprakAza AmA ke brahma ja pramiti (pramAAna)ne viSaya che. svaprakAza AtmA ja prameya che ema mAnavA mATe zruti paNuM pramANa che. AtmA ajJAta che tethI te ja darzanane yogya che, prameya che ema zruti niyama kare che. AtmA sivAya kazuM ajJAnane viSaya nathI tethI prameya nathI. ahIM za kA thAya ke zutimAM "Ta" thI zuM Atmadarzana ane vidhi che. tene uttara che ke nA. puruSayatnathI sApya kriyA ja vidhine yogya che. darzana ke sAkSAtakAra vastutaMtra ane pramANataMtra che. viSaya hoya ane tene jANavA mATenuM pramANu hoya te jJAna potAnI meLe thAya ja; jJAna thAya ke na thAya tene AdhAra puruSanA prayatna para nathI mATe tene viSe vidhi hoI zake nahi te "tarA" e vidhipratyaya prajyo che tenuM zuM? tene uttara che ke te pratyaya "aha"nA arthamAM prayoje che AtmA darzanane yogya che arthAta AtmA ja darzanogya che, Itara pAtha nahi e niyama kahyo che. juo saMkSepathArI 24, 2.8,21 : ajJAtamarthamavabodhayadeva mAna tacca prakAzakaraNakSamamityabhijJAH / na pratyagAtmaviSayAdaparasya tacca mAnasya saMbhavati kasyacidatra yuktyA // 8 // ajJAtamarthamavabodhayituM na zaktamevaM pramANamakhilaM jaDavastuniSTham / kinvaprabuddhapuruSaM vyavahArakAle saMzritya saMjanayati vyavahAramAtram // 21 // For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 siddhAntalezasamahaH - ajJAta arthanuM jJAna karAve te ja pramANa ane te pitAnA viSayane prakAzita karavA samartha che ema abhijJo kahe che. pratyagAmAne viSaya karanAra te pramANa; anya koI pramANamAM ahIM A yuktithI ajJAtajJApakatva saMbhavatuM nathI. jaDa vastune viSaya karanArAM badhAM pramANa ajJAta arthanuM jJApana karAvI zakatAM nathI. paNa ajJAnI puruSane AdhAra laIne vyavahAra kAlamAM vyavahAramAtrane zakaya banAve che. (vyavahAramAM pamANa tarIke khape che, paNa vAstavamAM pramANAbhAsa che ) kecita -ghaTAdisattvagrAhiNaH pratyakSasya prAmANye brahmapramANanyUnatA'navagame'pi tadagrAhyaM sattvamanugatapratyayAt sattAjAtirUpaM vA, 'ihedAnIM ghaTo'sti' iti dezakAlasaMbandhapratIteH tattaddezakAlasaMvandharUpaM vA, 'nAsti ghaTaH' iti svarUpaniSedhapratIteghaTAdisvarUpaM vA paryavasyati / tacca svamithyAtvena na virudhyate / na hi mithyAtvavAdinA'pi ghaTAdeH svarUpaM vA, tasya dezakAlasaMvandho vA, tatra jAtyAdikaM vA nAbhyupagamyate, kiMtu teSAmabAdhyatvam / na cAbAdhyatvameva sattvaM pratyakSagrAhyamastviti vAcyam / 'kAlatraye'pi nAsya bAdhaH' iti vartamAnamAtragrAhiNA pratyakSeNa grahItumazakyatvAdityAhuH / - keTalAka te kahe che ke ghaTAdanA sattvanuM grahaNa karanAra pratyakSanA prAmANyamAM brahmaviSayaka pramANuthI nyUnatAnI pratIti na hoya te paNa tenAthI grAhya sattva ('padaH sana', : sana ItyAdri) anugata pratyayane lIdhe sattA jAtirUpa che, athavA ahIM atyAre ghaTa che ema deza ane kAlanA saMbaMdhanI pratItine lIdhe te te deza ane kAla sAthenA saMbaMdharUpa che, athavA "narita ghaTaka "ghaTa che nahi ema svarUpanA niSedhanI pratItine lIdhe ghaTAdinuM svarUpa kare che. ane tene pitAnA mithyAtvanI sAthe virodha nathI; kAraNa ke mithyAtvavAdI paNa ghaTAdanA svarUpane ke tenA deza kAla sAthenA saMbaMdhane ke temAM jAti Adine svIkAratA nathI ema nathI. paNa temanuM abAdhyatva (svIkArate nathI). evI dalIla karavI nahi ke abAdhyatvarUpa sattava ja bhale pratyakSathI grAhya he. (A dalIla barAbara nathI) kAraNa ke "traNeya kAlamAM Ane bAdha nathI' ema (tenuM abAdhyatvarUpa satva) vartamAna mAtranuM grahaNa karanAra pratyakSathI jANavuM azakya che (tenAthI jJAta thaI zakatuM nathI). For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda 271 vivaraNa : pratyakSa pramANano viSaya jaDa padArtha ajJAta che tethI jaDanuM jJAna karAvanAra pratyakSa kRtitulya pramANa che ema svIkAra karIe te paNa pratyakSathI gRhIta thatuM ghaTAdinuM satva mithyAvathI aviruddha che (-arthAta dhaTAdinuM sattva mithyA hoI zake- tethI tenA mithyAvanuM jJAna karAvanAra zruti vagere sAthe pratyakSane virodha che evI zaMkAne avakAza nathI ema keTalAka kahe che. pratyakSathI grAhya ghaTAdinuM sAva sattA jAtirUpa che athavA te te dezakAla sAthenA ghaTAdinA saMbaMdha35 che athavA ghaTAdasvarUparUpa che ema thatI pratItio parathI Thare che - ghaTaH sana', "ra: sana' ema saravanA anugatavanI pratIti thAya che ane anugata hovuM e jAtinuM lakSaNa che tethI pratyakSathI grAhya sarva jAtirUpa kare che. vaLI ahIM atyAre ghaTa che e pratIti ghaTane viSe jJAta thatA dezakAlanA saMbaMdhane ja sattArUpe viya kare che. nAti ghaTa: "dhaTa che nahIM" emAM je ghaTanA astitvane niSedha che te rUpe e ghaTanA svarUpanA nidhine anubhava hovAthI ghaTanuM astitva, dhaTanuM satva e ghaTanuM svarUpa Thare che. ane A satva traNamAMthI game te hoya paNa pitAnA mithyAtva sAthe tene virodha nathI, arthAta te mithyA hatAI ja zake. ghaTanA sarvane upara kahelA traNamAMthI game te atha laIe te paNa ene mithyA kahenAra atadAntI AvA sarvane svIkAratA nathI ema te nathI ja kAraNa ke tuccha prapaMcathI (vaMdhyAputra vagerethI) vilakSaNa evuM prapaMcanuM svarUpa e svIkAre che. mithyAtvavAdI paNa ghaTanA satvane jAtirUpa ke tenA dezakAla sAthenA saMbaMdharUpa ke ghaTasvarUparUpa svIkAre ja che kAraNa ke A sarvane mithyAtva sAthe kaI virodha nathI. mAtra Amane e abAdhya mAnato nathI. | (zaMkA) mithyAtva bAdhyatvarUpa che, arthAta mithyA hoya tene bAdha thaI zake che tethI tenAthI viruddha satyatva (7) abAdhyatvarUpa ja hoya to abAdhyatvarUpa savane ja pratyakSano viSaya mAne ne, ane ema hoya te pratyakSa sAthe zratyAdinA virodhanI zaMkA thaI zake. (uttara) : A zaMkA barAbara nathI. abAdhita e kahevAya jene traNeya kAlamAM bAdha na hoya. pratyakSa vartamAna padArthanuM ja grahaNa karanAruM che. te traNeya kAlamAM abAdhitatvarUpa sattvanuM grahaNa kevI rIte karI zake. tethI pratyakSa pramANathI jagatanA abAdhitatvarUpa sattvanuM grahaNa thaI zake tema nathI ane je jAtyAdirUpa sattvanuM prahaNa e kare che e sattva | zrati ane pratyakSa pramANeno kaI virodha nathI; dhRti abAdhita sattava (AtmA ke brahma) ne baMdha karAve che jyAre pratyakSa mizyA sattvanuM jJAna karAve che. miTayA che. tethI thAta galI gAthA 2 anye tu-abAdhyatvarUpasatyatvasya pratyakSagrAhyasve'pi 'prANA vai satyaM teSAmeSa satyam' (bRhad0 2.1.20, 2.3.6) iti zrutyA pradhAnabhUtaprANagrahaNopalakSitasya kRtsnasya prapaJcasya brahmaNazca satyatvotkarSApakarSapratIteH, satyatve bAbAdhyatvarUpe sarvadaivAbAdhyatvaM kiJcitkAlamavAdhyatvamityevaMvidhotkarSApakarSa For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH 272 vinA 'rAmarAma', manmathamanmatha ityAdizabdatAtparyagocaraniyantRtvabhUyoviSayatvAlpaviSayAtvAdirUpotkarSApakarSAsambhavAt, saundaryAdInAmiva vidhAntareNa tatsambhave'pi prapaJcasya brahmajJAnabAdhyatva zrutyantarai kArthyAMd uadotkarSApakarSe eva paryavasAnAcca pratyakSagrAhyaM ghaTAdisatyatvaM yAvaddbrahmajJAnamabAdhyatvarUpamiti na midhyAtvazrutivirodha ityAhuH / ' ( jyAre khIjA kahe che ke akhAyavarUpa satyatva pratyakSathI grAhya hoya te paNa 'prANA satya che, temanu A (AtmA, brahma) satya che' ( bRhad. upa 2.120, 2.36) e zrutithI pradhAnabhUta prANanA grahaNathI upalakSita thayelA samagra prapaMcanA ane brahmanA satyanA apakarSa ane utkaSanI pratIti thAya che; ane akhAya rUpa satyatvamAM sava`dA ja akhAdhyu hatu. ane keTalAka kALa mATe akhAdhya hevu e prakAranA utkarSa ane apakaSa sivAya 'rAjAnA rAja,' * kAmadevanA kAmadeva' ityAdi zabdanA tApanA viSayabhUta niyatRtva, sau ya vageremAM adhikaviSayatA ane apaviSayatA Adi rUpa utkarSa ane apakaSa tevA ahI sabhave nahi; ( ane ) khIjI rIte te sa Mbhave te paNa prapaMcamAM brahmajJAna ii khAdhyatvanuM pratipAdana karanArI anya zruti sAthe saikAthya (ekA'tA) hAvAthI upara kahelA utkarSa ane apaka mAM ja e payavasAna pAme che. (A badhAMne kAraNe pratyakSathI grahya ghaTAdinuM satyatva brahmajJAna thAya tyAM sudhI akhAdhyatvarUpa che tethI tenA) (mathyAtva a MgenI zruti sAthe koI virodha nathI. vivaraNa : bIjA ciMtako abAdhyAtmarUpa ja sattva pratyakSano viSaya che ema mAnIne pazu (mithyA vapratipAlka) zruti ane payakSa pramANuno koI virodha nathI ema kahe che : traNeya kALamAM akhAdhyavarUpa sattva mithyAtvavirodhI che ane evuM sattva brahmanuM ja che; jyAre prapaMcanuM sattva to brahmajJAna thAya tyAM sudhI abAdhyatvarUpa che ane A sattva mithyAtvanuM virodhI nathI tethI zruti ane pratyakSanA koI virodha nathI. prapaMca ane brahmanA sattvamAM vilakSaNutA che e batAvavA mATe pramANu rajU karyuM che zrutimAM kahyuM che ke prANA satya che ane paramAtmA temanu satya che. ahIM prANuthI samagra praca lakSaNAthI samajavAnA che (jema 'krAgaDAthI dahI bacAveA'thI badhAM pakSIthI dahI bacAve| ema samajavAnu che, kAgaDA e te mAtra upalakSaNa che). paramAtmA prANAnuM paNa sattva che arthAt temanI apekSAe vadhAre satya che utkRSTa prakAranuM satya che. Ama zrutimAM kahyuM che ke prapaMcanuM satyatva nikRSTa che, brahmanuM satyatva utkRSTa che, For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 273 (sUtrAtmArUpa), prANu jagatane TakAvI rAkhe che tethI prapaMcamAM tenuM prAdhAnya che ane "prANa" zabdathI sakula prapaMcane artha lakSaNathI prApta thAya che. Ama artha na samajIe te brahmanA svarUpanuM pratipAdana karanAra vAkayamA prapaMcanA eka bhAgarUpa prANunA ullekhanuM kaI prayajana dekhAze nahi. jyAre prANa samagra prapaMcanuM upalakSaNa che ema letAM satya tarIke prasiha prapaMcanA adhiSThAna tara ke brahma ja paramAIsatya che, prapaMca nahi kAraNa ke zrutithI teno bAdha thato hoIne temAM paramArtha satva hoI zake nahi-Ama brahmapramitirUpa projana dekhAya che. Ama satyatvamAM apAI-utkarSa mAnIne kahI zakAze ke pratyakSa paNa abAdhyatvadhyatva-rUpa savane viSaya kare che evuM sattva je brahmajJAna sudhI abAdhya rahe che). A artha na laIe te "rAjAne rAjA', "kAmadevane kAmadeva' jevA zabdaprayogone artha upapanna na thAya, rAjA hovuM eTale pAlaka ke niyatA chevuM ane e pAya dezanI apekSA rAkhe che. nAnA dezane ke meTA dezane rAja heI zake paNa bannenA rAjApaNAmAM tAratamya che. "viSNuzarmA rAjAne rAjA che" prayAgamAM vipaNuzamAM bIjA rAjAo karatAM caDhiyAta che ema pratIta thAya che ane bIjAo UtaratA che ema samajAya che. A temane urSa ane apakA vadhAre meTA ke nAnA dezapara temanI sattA che te prakAra che. e ja rIte kAmadeva suMdara manAya che. paNa "zrIrAma kAmadevanA kAmadeva che' ema kahetAM te atisuMdara che. suMdara hovuM eTale utkayukta rUpAdivALA hovuM ane atisuMdara hovuM eTale tenAthI paNa vadhAre utkarSavALA rUpAdivALA hevuM. bAdhAbhAvarUpa satvamAM utkarSa-apakarSa che te adhikadezaviSayaka-apadeza viSayaka niyatRtva ke rUpa dima adhikarUpAAdama - sauMdarya prakAranuM na haI zake. paNa sarvadA ja abAdhya hovuM e brahma satvane utkarSa che ane keTalAka kAla mATe (brahmajJAna na thAya tyAM sudhI) abAdhyatva e prapaMcasatvane apakarSa che ema mAnavuM joIe. bIjI kaI rIte A utkarSa--apakaSa samajAvavA prayatna karaze te paNa prapaMcanuM satva brahmajJAnathI bAdhita thAya che e je anya kRti che tenI sAthe A kRtinI ekAEtA hovAthI aMta te ahIM ja AvIne aTakaze ke brahmanuM satva trikAla-abAdhita che jyAre prapaMcanuM satva brahmajJAna na thAya tyAM sudhI ja abAdhita che. Ama pratyakSa pramANa ane zrutine koI virodha nathI. apare tu-prapaJcasya mithyAtvasatyatvayAhiNoH zrutipratyakSayovirodhe'pi doSazaGkAkalaGkitAt prathamapravRttAt pra yajJAd nirdoSatAd apacchedanyAyena paratvAcca zrutireva bl..ysii| "prAvalyamAgamasyaiva jAtyA teSu triSu smRtam / " iti smaraNAcca / na ra AviSacakra i#Faa tatra pratyakSaveze ISbhAvena zahitapratyakSavirodhe eva vedArtha vedasya prAbalyoktyaucityAt / taLavad dRzyate vyoma khayoto havyavADiva / ra ra vidhare cora thato hutArAnA zA sima For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH .. tasmAt pratyakSadRSTe'pi yuktamarthe parIkSitum / parIkSya jJApayannarthAnna dharmAt parihIyate // 2 // iti nAradasmRtau sAkSiprakaraNe pratyakSadRSTasyApi pratyakSamavizvasya pramANopadezAdibhiH parIkSaNIyatvapratipAdanAcca / na hi nabhonelyapratyakSa nabhasaH zabdAdiSu paJcasu zabdaikaguNatvapratipAdakAgamopadezamantareNa pratyakSAdinA zakyamapavaditum / na ca 'nabhasi samIpe nailyAnupalambhAd dUre taddhIrdaratvadoSajanyA' iti nizcayena tadvAdhaH / dUre nailyadarzanAt samIpe tadanupalambhastuhinAvaguNThanAnupalambhavat sAmIpyadoSajanya ityapi sambhavAt / anubhavabalAd nabhonalyamavyApyavRtnItyupapattezca / jyAre bIjA kahe che ke prapaMcanA mithyAtvanuM ane satyavanuM grahaNa karanAra (anukrame) kRti ane pratyakSa pramANe)no virodha hoya to paNa doSanI zaMkAthI kalakita ane prathama pravRtta pratyakSa karatAM doSa rahita hovAne kAraNe ane apacchedanyAyathI para hovAne kAraNe zruti ja vadhAre baLavAna che. (tethI zrati pratyakSano bAdha karaze. ane je te traNa (pramANe)mAM AgamanuM jAtithI (arthAta e Agama hovAthI) prAmANya prasiddha che (kRta = vaidikamAM prasiddha che) evuM smRtivacana che tethI. che ane evI dalIla karavI nahi ke A samRtivacana ekalA vedI (ja) jANI zakAya tevA tha(svarganuM sAdhana vagere) viSe che. (A dalIla barAbara nathI) kAraNa ke tyAM pratyakSanA virodhanI zaMkAno abhAva hovAthI je vedAthamAM pratyakSanA virodhanI zaMkA UThe che tyAM ja vedanA prAbalyanI uktinuM aucitya che. ' "AkAza (IndranIlamaNinI banelI) kaDhAI jevuM dekhAya che, Agiyo agni je dekhAya che, (paNa) AkAza kaDhAI nathI, Agiyo agni nathI. tethI pratyakSathI duSTa padArthanI bAbatamAM paNa parIkSA karavI cogya che. parIkSA karIne (zipone ) padArthone bodha Apata (AcArya) dharmathI calita thatuM nathI." ema nArada smRtimAM sAkSiprakaraNamAM pratyakSathI joyelA padArthanI paNa, pratyakSamAM vizvAsa na rAkhIne, pramANa (Agama), upadeza, Adi (anumAna, arthapatti vagere) thI parIkSA karavI joIe evuM pratipAdana che tethI (mRti pratyakSa karatAM vadhAre baLavAna che). e jANItuM che ke AkAzanI nIlatAna pratyakSano niSedha, AkAza zabdAdi pAMca (guNe) mAM eka zabda guNavALuM che evuM pratipAdana karanAra AgamanA upadeza vinA, pratyakSAdithI zakaya nathI. evI dalIla na karI zakAya ke "AkAzamAM najIka nIlatAnI upalabdhi thatI nathI. tethI dUra pradezamAM tenuM (nIlatAnuM jJAna thAya che te dUra- deSathI utpanna thayeluM che" evA nizcayathI tene (AkAzanA nIlarUpanA pratyakSano) bAdha thaze. (A For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pArada 275 dalIla barAbara nathI, kAraNa ke dUra pradezamAM vIla rUpa dekhAya che tethI najIkamAM tenI anupalabdhi che te hama (jhAkaLa)nA AvaraNanI anupalabdhinI jema samIpatA rUpI doSathI uta na thaI che(-arthAt tenA jJAnano abhAva TakI rahyo che-) e paNa saMbhava che. ane anubhavanA baLe AkAzanuM nIlarUpa avyAkhyavRtti che ema (mAnavuM) upapanna che. vivaraNa : atyAra sudhI je tenI rajUAta karI temane e abhiprAya hato ke prapaMcanA mithyAtvane siddha karanArI zruti-yuktiono virodha pratyakSa nathI karatuM. arthAt pratyakSa ane kRti-yukti vacce keI virodha nathI. have evA matanI rajUAta che je anusAra pratyakSa trikAlAbAdhita savanuM grahaNa nathI karatuM ane tethI tene kRti sAthe virodha hoya te paNa prapaMcanA mithyAtvanI siddhi anu55nna nathI, arthAt zakya che kAraNa ke zrutithI pratyakSane bAdha thaI zake che. be pramANe vacce virodha hoya tyAre jemAM dezanI zaMkA karI zakAya ane je pUrvamAM pravRtta thayeluM hoya te bAdhya bane che, ane jene viSe kaI doSanI zaMkA hoya ja nahi ane je para hoya te bAdhaka bane che. pratyakSa deSanI zaMkAthI kaluSita che ane pUrva pravRtta che jyAre Agama ke zruti doSarahita che ane para che tethI zutithI pratyakSane | thaI zake A carcA AgaLa Avaze. apaDeda nyAya pramANe para. pAchaLathI AvatuM vadhAre baLavAna hoya che. manue paNa kahyuM che ke pratyakSa, anumAna ane Agama e traNa pramANamAM Agama prabaLa che. (zaMkA) vedathI ja jANI zakAya tevI svarganuM sAdhana, svarga, mokSa vagere bAbatane viSe vedaprAbalyanuM A vacana che-jyAre mithyAtva kaMI vedathI ja jANI zakAya tevuM nathI kAraNa ke anumAna vagerethI paNa tenI siddhi mAnavAmAM Ave che. tethI tyAM je zrutinA prAbalyaviSayaka vacana che te pramANa nathI. (uttara) pramANunA prAbalyane prazna tyAre upasthita thAya ke jyAre be pramANa vacce virodha hoya, ane banne pramANa na hoI zake tethI ekane bAdha thavo ghaTe. vedathI ja jANuM zakAya tevI bAbatamAM pratyakSAdinA virodhane prazna ja nathI tethI evI bAbatamAM vedanA prAbalanI ukti nirarthaka ane anucita bane. tethI A kathana evI bAbate viSe che jyAM vedanA mithyAtvAdi viSayaka arthamAM pratyakSanA virodhane prasaMga Ubho thato hoya. (zakA, pratyakSanuM aprAmANya kayAMka joyuM hoya te prapaMcanA satyatvanuM grahaNa karanAra pratyakSane viSe paNa mithyAtvarUpa virodhI keTinA anusaMdhAnavALAone kadAca e pratyakSamAM aprAmANyarUpa doSanI zaMkA jAya. ane te pachI kahI zakAya ke jemAM deSanI zaMkA che tevuM pratyakSa, nirdoSa hovAne kAraNe prabaLa evI mithyAtvaviSayaka zrutithI bAdhita thAya che. paNuM pratyakSanuM aprAmANyuM te kayAMya joyuM nathI tethI zrutithI tene bAdha zakaya nathI. (uttara) (badhuM pratyakSa sAcuM che ema mAnanAra sakhyAtivAdIne nAradanuM vacana TAMkIne uttara Ape che). AkAza DhAI jevuM dekhAya che, Agi Aga jevo dekhAya che paNa A pratyakSa apramANu che ema ApaNe joIe chIe. mATe pratyakSathI dekhAtI vastuo bAbatamAM paNu pratyakSamAM pUrepUro vizvAsa na rAkhatAM Agama, upadeza, anumAna, athapatti vagerethI For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 siddhAntalezasahamahaH barAbara tapAsa karIne pachI ja ene viSe pratipAdana karavuM joIe. sAkSiprakaraNane ulekha karIne nArade AtmAnA sAvi viSe pratipAdana karyuM che tenuM paNa udAharaNa sUcavyuM che. vapakSI kahe ke kRti kahe che ke AtmA sAkSI che paNa e anupapana che kAraNa ke "huM karu chuM' ema ApaNe pratyakSa anabhava che ane kartama udAsInatAno abhAva hoya che to AnI sAme siddhAntIne uttara che ke katRvane pratyakSa anubhava thAya che tethI AtmAmAM rUMva vAstavamAM che ema jaladI vizvAsa na karI levo joIe. lekamAM pratyakSathI joyelI vastune paNa bAdha thate joIe chIe. mATe pratyakSathI daSTa hovA chatAM AtmAmAM katva maitanyanI jema vAratava che ke kalpita che ema barAbara vicAra karavAthI samajAze ke zruti ane nyAyathI tapAsatAM te kahipata ja che tethI sAkSitvanI anupatti nathI. Ama ziSyone bedha Apate - AcArya zreyasAdhaka dharmathI Tyuta thato nathI. pratyakSathI dekhAtuM prapaMcanuM satva zuM vAstava che ke kAlpanika ema AgamAdithI tapAsavuM joIe. Ama pratyakSa karatAM zruti ja vadhAre baLavAna che ema A pratipAdanathI siddha thAya che. - pratyakSane bAdha Agama vinA (ghaNuM vAra) zakaya nathI. AkAza nIla dekhAya che. have je Agama (zA)no upadeza na hota ke AkAzamAM mAtra eka zabda guNa ja che te AkAzamAM nIlarUpane niSedha karI zakAta nahi. (zaMkA) Agama vinA paNa bAdha thaI zake. najIkamAM AkAzamAM nIlarUpanI upalabdhi thatI nathI tethI najIkamAMnA AkAzamAM rUpanA abhAvane nizcaya thatAM dUra pradezamAM paNa tyAM rUpa nathI evo nizcaya thAya che. rUpa samagra dravyane vyApIne rahe che tethI te eka bhAgamAM hoya ane anyatra na hoya tevuM bane nahi. mATe AkAzamAM rU5 che ja nahi. dUravarUpI doSane kAraNe "nIla AkAza" evuM jJAna utpanna thAya che. (uttara) AnAthI viparIta dalIla paNa thaI zake ne? himarUpa AvaraNa najIkamAM heIne paNa dekhAtuM nathI jyAre dUra pradezamAM vRkSAdinA AvaraNarUpe te dekhAya che. tenI jema AkAzamAM rUpa che ja paNa najIkamAM te dekhAtuM nathI, tenuM jJAna utpanna thatuM nathI te samIpatArUpI doSane lIdhe che. mULamAM nIlanI anupalabdhi sAmI daSathI utpanna thAya che ema kahyuM che. ene artha ema samajavAne che ke doSane AdhAre anupalabdhi ke jJAnAbhAvanI sthiti cAlu rahe che. anupalabdhi utpanna thAya che ema samajIe te asaMgati thAya kAraNa ke anupalaMbha upalaMbhanA prAgabhAvarUpa che ane prAgabhAva janya nathI, te anAdi che. tethI ema samajavuM ke sAmIpya doSathI nIlane upalaMbha niruddha thAya che ane Ama upalaMbhanA prAgabhAvane nAza thato nathI tethI doSane lIdhe anupalabdhi cAlu he che ane Ama koI asaMgati nathI rUpane vyApyavRtti mAnIe te sAmIpyadoSathI najIkamAM tenI anupalabdhi samajAvI zakAya ane dUra pradezamAM "nIla AkAzA'nuM jJAna thAya che te sAcu che ema kahI zakAya. paNa rU5 vyAyavRtti ja che e niyama paNa zI rIte siddha thAya? ApaNuM anubhavanA baLe to AkAzanA najIkanA pradezamAM rUpa nathI ane dUranA pradezamAM rUpa che ema siddha thAya che tethI rUpanI avyApyavRttitAnI (keTalAka pradezamAM hoya ane bIjAmAM na heya tenI), upapatti che. tethI yuktithI karelA nizcayathI "nIla AkAza e pratyakSa jJAnane bAdha thaI zake nahi. AgamopadezathI ja e zakaya che. For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sal pa2 277 nApi dUrasthasya puMso yatra bhUsannihite namaHpradeze nailyadhIH, tatraiva samIpaM gatasya tasyA nailyabuddherabhAvapratyakSeNa bAdhaH / uparisthitasyaiva nailyasyAnanakSatrAderiva dUratvadoSAd bhUsannidhAnAvabhAsa ityupapatteH / pRthivyAdInAM saGkIrNatayA pratIyamAnAnAM gandhAdInAm upalabhyApsu ced gandha kecid brUyuranaipuNAH / pRthivyAmeva taM vidyAdapo vAyu ca saMzritam // 1 // ityAdibhirAgamaireva vyavasthAyA vaktavyatvena pratyakSAdAgamaprAbalyasya nirvizaGkatyAcca / na hyAjAnasiddhajalopaSTambhAdigataM gandhAdi 'pRthivIguNa eva gandhA, na jalAdiguNaH' ityAdi rUpeNAsmadAdibhiH pratyakSeNa zakyaM vivecayitum / pRthivyAdInAM prAyaH parasparasaMsRSTatayA'nyadharmasyAnyatrAvabhAsaH saMbhavati iti zakitadoSa pratyakSam / atastatrAgamena zikSyata iti cet, tarhi ihApi brahmaprapancayorupAdAnopAdeyabhAvena parasparasaMsRSTatayA'nyadharmasyAnyatrAvabhAsaH saMbhAvyate iti zaGkitadoSa pratyakSam asti bhAti priyaM rUpaM nAma cetyaMzapaJcakam / bhAdhaM trayaM brahmarUpaM jagadrUpaM tato dvayam // 1 // iti vRddhoktaprakAreNAgamena vyavasthApyatAmiti tulyam / na caivamupajIvyavirodhaH / AgamapramANena varNapadavAkyAdisvarUpAMzapratyakSamupajIvyAnupajIvyatatsatyatvAMzopamardanAdityAhuH // 1 // ane evI paNa dalIla karavI nahi ke dUra rahelA mANasane jayAM bhUminI najIkanA AkAzapradezamAM nIlarUpanuM jJAna thAya che, tyAM ja te najIka jAya tyAre te nIlajJAnane abhAva-pratyakSathI bAdha thAya che. (A dalIla barAbara nathI) kAraNa ke upara rahelA nIlarUpano ja vAdaLa, nakSatra vagerenI jema dUravadoSane kAraNe te bhUminI najIka che e avabhAsa thAya che ema upapatti thaI zake che. ane "bandhanuM grahaNa karIne keTalAka aparipakava buddhivALA (ke anabhijJa) leke ema kahe ke pANImAM gabdha che te pANI ane vAyu sAthe saMkaLAyelI te gabdhane pRthvImA teNe (ziSya) navI." - ItyAdi Agama (pramANe thI pRthvI vageremAM saMkIrtha tarIke jJAta thatAM gandha vagerenI vyavasthA kahevAnI che tethI pratyakSa karatAM Agama vadhAre prabaLa che emAM koI zaMkA nathI (mATe AgamathI ja pratyakSano bAdha thAya che, ane e dekhItuM che (hi) ke svabhAvataH siddha evA jaLanA upaSTabhavALA (pArthiva drazya) For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 siddhAntalezasaMgrahaH vageremAM rahelAM gaMdha Adi viSe gandha pRthvIneA ja guNa che, jaLa AdinA guNu nathI' ityAdi rUpe ApaNA jevAthI pratyakSathI viveka karavA zakaya nathI. kAIza kA kare ke pRthvI vagere prAyaH ekabIjAnI sAthe saMsRSTa (tAdAtmyApanna) hAvAthI ekanA dharmanA anyatra avabhAsa sa'bhave che mATe pratyakSa vu che jemAM doSanI zaMkA thAya che tethI tyAM (e bAbatamAM) AgamathI medha ApavAmAM Ave che, (teA uttara che ke) evu' hAya teA ahI' paNa brahma ane prapa`cane upAdAnaupAdeyabhAva heAvAne kAraNa te e paraspara sa`sRSTa heAvAthI ekanA dharmanA anyatra avabhAsanI sabhAvanA che tethI pratyakSa deSanI za'kAvALu che. (ane) tenI che, bhAse che, priya chaeN, rUpa ane nAma e pAMca aMzane! samUha che. pahelAM traNa brahmarUpa che, te pachInAM be jagarUpa iM' ema vRddhokta AgamathI vyavasthA karavAmAM AvI--Ama ane (paristhitie)mAM samAnatA che. Ama upajanya virodha thaze e (dalIla) paNa (kharAkhara) nathI, kAraNa ke vaNuM, pada, vAkaca ArkinA ravarUpAMzanA pratyakSane upajInya banAvIne (tene AdhAra laI ne) Agama pramANa anupajItrya evA tenA satyata aMzanuM upamana kare che (ema A ciMtakA kahe E). (1) vivaraNa : AkAzamAM nIlarUpatu pratyakSa jJAna thAya tene bAdha yauktika nizcayathI zakaya nathI ema batAvIne have pratyakSathI tene bAdha zakaya nathI ema batAvavA pUrva pakSI pAse zaMkA rajU karAvI tenuM khaMDana ahIM karyu che. vAstavamAM bhUminI najInA AAza pradezamAM kayAMya nInnarUpa che ja nahi. tyAM dekhAtuM hoya tA upara rahelA AkAzapradezamAMnA nIlarUpanu ja dUravadoSane kAraNe bhUminI najIkamAM darzana thAya che evI sabhAvanA batAvI zakAya. tethI pratyakSa pramANathI AkAzamAM pratyakSa jJAna thAya che tenA bAdha thaI zake nahi; e to AgamathI ja zakaya che ema karyu, pratyakSanA khAdha AgamathI thAya che tenu bIjuM udAharaNa ApyuM che--pANImAM ane vAyumAM pRthvInI jema gadhanI upalabdhi thavAthI koIka anabhijJa ema kahe ke temAM paNa gandha svAbhAvika che teA tema mAnI na levuM; paNa ema samajavuM joIe ke pANI ane vAyune cAMTelI gaMdha teSAmAM rahelA pRthvI dravyanI ja che. pRthvImAM ja gandha che; evu ja bIna' drabyAnu che. rasa ekalA jaLane guNa che, rUpa te guNu che, spaza vAyune, zabda AkAzanA pRthvI vageremAM rasAdinI upalabdhi paNa pRthvI AdimAM rahelA jalAdi dravyane Azrita rasAdiviSayaka ja che ema batAvanAra purANuM. vacane dhyAnamAM levAM. (zaMkA) jaLamAM puSpAdi pArthiva dravyanA sasarga hAya tyAre gaMdha !! upalabdhi thAya che, anyathA nahi tethI anvaya vyatirekathI ja evA niya sabhave che ke gandha e ekalI pRthvInA guNa che tene mATe AgamanI zI jarUra? (uttara) pArthiva dravya svabhAvathI ja jalanA upaSTa bha(TekA)vALu che. have A vastumAM goMdha che. te pRthvInI ja che, jaLanI nathI evA viveka pratyakSathI ApaNA jevA kevI rIte karI zake? jaLamAM ja gaMdha kayAMka svAbhAvika che, kayAMka Apadhika che evI kalpanAna paNa zakayatA che ja. tethI anvaya-vyatirekathI niya nahIM thaI zake. For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 279 (zakA) jaLamAM gadhAdinuM pratyakSa thAya che te aprAmANyarUpa doSanI zaMkAthI kala`ti che tethI AgamathI sAcI hakIkata jANavA maLe e barAbara che. paNa prapaMcanA sattvanuM grahaNa karanAra pratyakSa teA e zaMkA vinAnuM che tethI tene khAdha AgamathI kaI rIte thAya ? pRthvI Adi ekabIjA sAthe seLabheLa heAya che tethI ekana guNa anyamAM bhAse e sabhave che ane AvA pratyakSa jJAna viSe ApaNane zaMkA rahyA kare che. pazu prapaMcanA sattvanA prayakSajJAna viSe te! AvI zaMkA nathI thatI (uttara) A bAbatamAM paNa paristhiti samAna ja che. brahma upAdAnakAraNa che ane prapaMca upAya che; Ama brahma ane prapaMca paraspara saha~suSTa, tAdAtmyApanna che. sattA e zrutisiddha savastu brahmanA dhama' che, tenA saMs'Ta prapaMcamAM avabhAsa thAya e saMbhave che. tethI prapaMcanA sattvanuM grahaNa karanAra pratyakSa vAstavamAM anyasattAviSayaka che ane tethI bhrAntirUpa che; ke prapaMcanI svAbhAvika sattAne ja viSaya karanAruM che ane tethI pramArUpa che-- evI zaMkA prapaMcanA sattvanuM grahaNa karanAra pratyakSa viSe thayA kare che tethI te| khAdha AgamathI sabhave che. ane vRddhavacana che ke TAdimAM sattA (pti ghaTa:), caitanya (mAti ghaTa:), ane AnaMda ( priya: ghaH: )nA anubhava thAya che; te ja rIte nAma ( dhaTazAdi) ane vasturUpa ( dhaTAdinAM garadana, peTa vagere)nA anubhava thAya che. samagra jagatmAM A pAMca aMzanA anubhava thAya che. temAM sattA, caitanya, AnaMda brahmarUpa che. (--A kRtithI siddha che) ane nAma ane rUpa jagarUpa che. ( " sarvALi kALi vinnitya dhIraH-- taittirIya AraNyaka 3.13.7 vagere zrutithI A siddha che); Ama joI zakAze ke prapaMcasattvanuM grahaNa karanAra pratyakSa jagatanI svAbhAvika sattA viSaya nathI paNa brahma jagatttu adhiSThAna hovAthI jagamAM anugata brahmanI sattAne viSaya karanAru che ema zrutithI vyavasthA karavAmAM Ave che. (zA thAya ke priya--AnaMda--sivAya dukha paNa che ane du:kha priya che evA anubhava jovAmAM nathI AvatA to pachI pAMca aMza ja kema ? tenA uttara che ke pArakAnA zatrunA du:khate viSe 'priya'nA anubhava thAya che). pratyakSa AgamathI svataH prALa che e AdhAre pratyakSanA prAbakSyanI za kA rajU karIne za MkAnuM khaMDana karIne have upavyatvanA tenu khaMDana kare che. (za'kA) zrutithI mithyAtvanA medha utpanna thAya che paNa tene mATe zrutie vaNu, pada, vAkayarUpa zabda-pratyakSane upanya banAvavu' paDe che, tene AdhAra levA paDe che. kAnathI zabdajJAna rUpI pratyakSa na thAya teA tenA vinA zAbdoAdhanA udhya na thAya. have je zrutithI pratyakSamAtrA bAdha thatA hoya te| A zabdapratyakSanA khAdha paNa thavA joIe. arthAt A tA peAtAnA upajInya, jenA para pAte nabhe che enA ja bAdha thAya! (uttara) zreAtrendriyathI je pratyakSa utpanna thAya che te zabdasvarUpane ane tenA sattvane viSaya kare che. ane zruti sattvAMzanA pratyakSanA ja khAdha kare che, je zrutinuM upanya nathI, kAraNa ke kalpita zabda paNa edha karAvI zake che; zAzvameAdhane mATe zabdanA svAbhAvika sattvanI apekSA nathI. zruti je zabdasvarUpAMzanA pratyakSane upanya banAve che tenA bAdha thatA nathI kAraNa ke tenI sAthe kAI virodha nathI. tethI upajyanA virodha nathI. (1) For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 siddhAntalezasaGgrahaH (2) nanvAgamasya pratyakSAd balIyastve 'ya namAnaH prastaraH' ityatra pratyakSAvirodhAya yajamAnazabdasya prastare gauNI vRttine kalpanIyA / tathA 'somena yajeta' ityatra vaiyadhikaraNyenAnvaye yAge iSTasAdhanatvaM, somalatAyAM yAgasAdhanatvaM ca bodhanIyamiti vyApArabhedena vaakybhedaaptteH| sAmAnAdhikaraNyenAnvaye vaktavye pratyakSAvirodhAya 'somavatA yAgena' iti matvarthalakSaNA na kalpanIyA / ubhayatrApi satyapi pratyakSavirodhe tadanAdRtyAgamena balIyasA prastare yajamAnAbhedasya, yAge somAbhedasya ca siddhisambhavAditi cet / zaMkA thAya ke "Agama pratyakSathI vadhAre baLavAna hoya te cAraH karatA (prastara ke yajJamAM tRNu vagerenuM pAtharaNuM ke Asana yajamAna che) emAM pratyakSa sAthe virodha na thAya eTalA mATe "yajamAna' zabdano prastarane viSe gauNa vRti na ka95vI (mAnavI) joIe. eja rIte sona catta (semavALA yAgathI iSTa prApta karavuM) emAM vai dhikarayathI anvaya letAM, yAgamAM ISTasAdhanatA ane semalatAmAM yogasAdhanatA mAnavI paDaze mATe vyApArabhedathI vAkayabhedanI Apatti Ave che; tethI sAmAnyAdhikaraNyathI anvaya batAvavAno AvatAM pratyakSa sAthe vidha na Ave eTalA mATe semavALA yAgathI' ema matvartha lakSaNuM na kalapavI joIe banneya sthAnamAM pratyakSa sAthe virodha hoya to paNa tenI paravA na karIne vadhAre baLavAna Agama (pramANa) thI prastaramAM yajamAnane abheda ane yAgamAM semanA abhedanI siddhi saMbhave che. AvI zaMkA (pUrva pakSI) kare te- vivaraNa : AgamamAtra pratyakSa karatAM vadhAre baLavAna che e mata sAme pUrvapakSIne vadhe che. "thanamAnaH prasara:" "prastara yajamAna che' evuM zutivacana che. paNa pratyakSathI ApaNe jANIe chIe ke prastara te yajJanuM sAdhana che, e yajamAna nathI. tethI A vidhathI bacavAne mATe ApaNe "yajamAna' zabdano artha lakSaNavRttithI karIe chI e - prastara yajamAna che arthAta yajJa pAra pADanAra che. e ja rIte komena netane artha je vaiyadhikaraNyathI anvaya karIne karavAmAM Ave to tane artha thAya vAna mAvaceta ane lona no komena zA mAvat ! -yAga ISTa-sAdhana che, ane sama yAgarUpa ISTanuM sAdhana che (-siddhAtamAM vidhine artha che inTasAdhana-) tethI ekavAra zrata vidhi-pratyaya be kAma kare tethI vyApArabhedane doSa Ave ane tenAthI banatA vAkapamAM paNa vyApArabheda ke vAkyabhedane doSa Ave. A Apatti TALavA mATe siddhAntamAM sAmAnAdhikaraNyathI anvaya batAvo ema TharyuM-samena thAna suSya mAvacetR- arthAt sema ane yAgamAM abheda mAnave joIe (sAmAnAdhikaraNyamAM pade eka ja padArthane viSe prayojAya che, sAmAnAdhikaraNya abhelatha batAve che. paNa A pratyakSathI viruddha che ane e virodhathI bacavA mATe mAtA: vALana hada mAvata-semavALA yAgathI iSTa siddha karavuM' ema mImAMsakanI rItathI For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya parika 281 vAcana aya 42vAmAM Ane che. (sAntanI zatathA somavadabhinno yAga iSTasAdhanam / ema vAkyartha samajavo. somane yAga sAthe matvatha saMbaMdha kriyAkArakabhAva prakAra che ema batAvavA komena e tRtIyA prajI che. pUvapakSInI zaMkA che ke Agama pratyakSa karatAM vadhAre baLavAna hoya te pratyakSa sAthenA virAdhanI ciMtA karavAnI jarUra zA mATe UbhI thAya che. zrativacanane abhidhAthI ja artha mAna ghaTe- prastarane yajamAnathI abheda ane temane yAgathI abheda A rIte. saMbhave che te lakSaNa levAnI zI jarUra? atroktaM bhAmatInibandhe-tAtparyavatI zrutiH pratyakSAt balavatI, na zrutimAtram / mantrArthavAdAnAM tu stutidvArabhUte'the' vAkyArthadvArabhUte padArthe iva na tAtparyam / tAtparyAbhAve mAnAntarAviruddhadevatAvigrahAdikaM na tebhyaH sidhyet, tAtparyavatyeva zabdasya prAmANyaniyamAditi ceta, na / "etasyaiva revatISu vAravantIyamagniSTomasAma kRtvA pazukAmo hyenena yajeta" iti viziSTavidhestAtparyAgocare'pi vizeSaNasvarUpe prAmANya. darzanena uktaniyamAsiddheH / atra hi revatI-RgAdhAraM vAravantIyaM sAma vizeSaNam na caitat somAdivizeSaNavallokasiddhama, yena tadviziSTayAgavidhimAtre prAmANyaM vAkyasya syAt / nApi biziSTavidhinA vizeSaNAkSepaH / AkSepAdvizeSaNapratipattau viziSTagocaro vidhiH, tasmiMzca sati tena vizeSaNAkSepaH iti parasparAzrayApatteH / ato viziSTavidhiparasyaiva vAkyasya vizeSaNasvarUpe'pi prAmANyaM vaktavyam / atha ca na tatra tAtparyam, ubhayatra tAtparya vAkyabhedApateH / evamarthavAdAnAmapi vidheyastutiparANAM stutidvArabhUte'the na tAtparyamiti tebhyaH pratyakSasyaiva balavattvAt tadavirodhAya teSu vRttyantarakalpanam / A bAbatamAM bhAmatI graMthamAM kahyuM che-tAtparyavALI kRti pratyakSa karatAM baLavAna che, zrutimAtra (pratyakSa karatAM baLavAna) nathI. vAyArthanA dvArabhUta padArthamAM jema (pAnuM) tAtparya nathI hotuM tema maMtro ane arthavAdenuM tu nA dvArabhUta arthamAM tAtparya nathI hotuM. zaMkA thAya ke tAtpayano abhAva hoya te anya (pratyakSAda) pramANethI aviruddha evAM devatAonAM zarIrAdi temanAthI siddha nahIM thAya kAraNa ke jene viSe tAtparya hoya tene ja viSe zabdanuM prAmANya hoya che e niyama che, A za kAno uttara che ke nA, kAraNa ke "AnI ja revatIomAM vAravantIya (nAmanuM) For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 siddhAntalezasaGgrahaH agniSThAma sAma karIne A yAgathI pazunI IcchA rAkhanAre iSTa saMpAdana karavuM? e viziSTavidhinuM prAmANya tAtparyane viSaya nahi evA vizeSaNa svarUpane viSe jovAmAM Ave che, tethI ukta niyamanI siddhi nathI. e dekhItu che ke ahIM revatI cA jeno AdhAra che tevuM vAravantIya sAma vizeSaNa che. ane e sema Adi vizeSaNanI jema lokasiddha nathI, jethI tenAthI viziSTa yAganA vidhimAtramAM vAkyanuM prAmANya hoya. tema viziSTavidhithI vizeSaNane AkSepa thaI jAya evuM paNa nathI. kAraNa ke AkSepathI vizeSaNanuM jJAna thatAM viziSTaviSayaka vidhi thaze, ane e thatAM tenAthI vizeSaNane AkSepa thaze ema anyAzraya (deva) prasakta thaze. tethI viziSTavidhine baMdha karAvanAra ja vAkyanuM vizeSaNanA svarUpa viSe paNa prAmANya che ema kahevuM paDaze. ane tyAM (tene viSe) tAtparya nathI, kAraNa ke banne rathAnamAM tAtparya hoya te vAyabheda (doSa)nI prasiddhi thaze. e ja rIte vidheyastutiparaka athavAdanuM paNa stutinA dvArabhUta arthamAM tAtparya nathI tethI temanA karatAM pratyakSa ja baLavAna hovAthI tenI (pratyakSanI) sAthe virodha na thAya teTalA mATe temAM bIjI vRttinI kalpanA karavAmAM Ave che. vivaraNaH pUrvapakSInI zaMkAnuM samAdhAna karatAM vAcaspatima pitAnI bhAmatI nAmanI bahmasUtrazAMkarabhASyanI TIkAmAM kahyuM che ke je zruti tAtparyavALI hoya te ja pratyakSa karatAM baLavAna che, badho zruti nahi. romena ne e zrutinuM samayAganA saMbaMdhamAM tAtpaya nathI mATe e zrutinI apekSAe pratyakSa ja baLavAna che, tethI pratyakSa sAthe virodha na thAya mATe lakSaNe kalpavI e ucita che. e ja rIte "yugamAna: vastara:' jevAM athavAdavAkayonuM paNa pitAnA arthamAM tAtparya nathI (AvAM vAkAne kahevAne Azaya e nathI ke prastara kharekhara yajamAna che ityAdi-) tethI pratyakSa zruti karatAM prabaLa che ane pratyakSa sAthe virodha na thAya mATe gauNa vRtti AdinI kalpanA megya che. bIjI bAjue prapaMcanA mithyAtvane baMdha karAvanArI kRtionuM te pitAnA arthamAM tAtparya che tethI AvI zrutio pratyakSanI akSiAe vadhAre baLavAna che ane te pratyakSane bAdha kare emAM kaI muzkelI nathI. A samAdhAnanI sAme zaMkA thAya ke maMtra ane arthavAdavAkayonuM paNa pitAnA arthamAM tAtparya kema na hoya. tene uttara e che ke maMtra ane arthavAda vAkayonA pitAnA arthamAM phaLa nathI ane gaurava thAya che tethI temanuM svArthamAM (pitAnA arthamAM) tAtparya mAnavAmAM nathI AvatuM. tevA savA" jevA maMtrothI ane "vAmAnaH pratara jevA artha vAdethI vidheyagata stuti lakSaNathI mAnavI joIe, tethI maMtrAdi vAkayonA dravyadevatArirUpa arthane jeno lakSaNuM karavAnI che te stutinI sAthe saMbaMdha kahevo joIe. nahIM te bhatrAdine potAnA jJAya sAthe saMbaMdha na hoya te e stutinA lakSaka banI zake nahi. tethI stutine viSe lakSaNA karavAnI hoya tyAre maMtrAdine vAkSArtha dhArabhUta (mAdhyama) bane che. jema nAca ghoSa' mAM gaMgA padathI tIrane viSe lakSaNuM karavAnI hoya che tyAM For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya parida 283 tene artha pravAha: ThArabhUta che. AvA dvArabhUta vAkSArthamAM maMtra ane arthavAdanuM tAtparya nathI. ene mATe daSTAnna ApyuM che ke vAkyarthanA tAtparyathI prayukata padanuM vAkayAthanA jJAnamAM dhArabhUta evA yAda karavAmAM AvatA padArthomAM jema tAtparya nathI tema ahIM maMtra-arthavAdanuM svArthamAM tAtparya nathI. kAraNa ke A svArtha te lakSaNIya stutine viSe dvArabhUta che. * zaMkA : maMtra-athavAdenuM potAnA arthamAM tAtparya na hoya te devatAnAM zarIrAdinuM pratipAdana karanAra " wetaH purata: ' jevAM vAkayonuM devatA-zarIrAdirUpa pitAnA arthamAM tAtparya nahIM mAnI zakAya ane tema hoya te temane devatAnAM zarIrAdi aMge pramiti (pramANabhUta jJAna) utpanna karanAra tarIke paNa nahIM mAnI zakAya. vedatAtpayaviSayatva vyApaka che ane vedajanyapramitiviSayatva vyApya che--arthAta je vedajanyapramitino viSaya hoya te vedatAtparyane viSaya hAya ja. have vyApaka evuM vedatAtparyaviSayatva ja devatAzarIrAdimAM na hoya to vedajanyapramitiviSayatva paNa na ja hoya. kahyuM che tharA: zaka 6 zahAIH - zabda je paraka hoya te tene zabdArtha, tethI mAnavuM paDaze ke AvA vAkyothI indrAdi devanA zarIranuM pramANabhUta jJAna thatuM nathI. ane Ama heya te brahmasUtranA devatAdhikaraNa (ba su. 1.3, adhikaraNa 8) ne virodha thAya che kAraNa ke tyAM anyaparaka maMtrAdithI paNa devatAnA zarIrAdinI siddhinuM pratipAdana karyuM che. e dhyAnamAM rAkhavuM ke A zaMkAmAM 'mAnAntarathI aviruddha", "prakSAdi pramANathI aviruddha evuM vizeSaNa devatAzarIrAdi mATe prAryuM che. te "thanamAnaH vastaH' jevAne vAravAne mATe. e ja rIte "mAnAntarathI aprApta' evuM vizeSaNa paNa samajavuM kAraNa ke "mAnAntarA viruddha' enuM upalakSaNa che, te "nirdika meSanam' (agni himanI davA che) vagerene vAravA mATe che. agni himanuM auSadha che e hakIkata pratyakSathI siddha che tethI tenI siddhine mATe arthavAdano apekSA nathI. pratyakSAdithI aviruddhanI jema pratyakSAdithI prApta hoya tenI siddhine paNa maMtra ke arthavAdanI apekSA nathI hoto ema samajavuM. paNa jyAM mAnAtarathI avirodha ke mAnAntarathI prAptino abhAva hoya tyAM anyaparaka maMtrAdithI jJAta thato artha siddha thAya ja che. devatAzarIrAdi te ja artha che tethI tenI siddhi anyaparaka maMtrAdithI thAya temAM kaI muzkelI nathI ema devatAdhikaraNamAM pratipAdita karavAmAM AvyuM che. uttara : A barAbara nathI. "tA ..." zrutine artha che ke revatI AcAo jeno AdhAra che tevuM vAravatIya nAmanuM agniSToma sAma karIne prastuta A agniSNuta dhamavALA yAgathI pazaone saMpanna karavA. A revatyAdharika vAravatIyasAmAdithI viziSTa kratubhAvanAvidhi je viziSTavidhi che tenuM prAmANya vizeSaNasvarUpane viSe che tethI zabdatAtpayaviSayakatva zabdajanyapramitiviSayatvanuM vyApaka che e niyamanI siddhi thatI nathI. ahIM revatI RcA jene AdhAra che evuM vAravatIya sAma vizeSaNa che. je vAravatIya sAma revatIcAomAM adhyayanathI siddha heta te e vizeSaNa dahIM vagerenI jema lethI ja siddha heta ane tethI tenAthI vyatirikta arthamAM ja e vidhivAkathanuM pramittijanakatvarUpa prAmANya heta. paNa evuM nathI, kAraNa ke vAravatIya sAma anya sacAmAM ja adhyayanathI siddha che. tethI vAkyathI ja "revatyAdhAraka vAravantoya" vizeSaNanI pramiti thAya che ema kahevuM joIe. For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 siddhAntalezasahaH zakAH A viziSTavidhi-viziSTane viSaya karanAra vidhi aprasiddha vizeSaNane svarUpanI pramitine utpanna karanAra "revatIomAM vAravatIya sAma karavuM" (revatISa vAravatIya sAma ) e vizeSaNavivine AkSepa kare che (-viziSTavidhimAM vizeSaNavidhine khyAla samAyele ja che, tenA vinA tenI upapati nathI, tethI te vizeSaNa A vAkyathI prameya nathI. uttara : A barAbara nathI. vizeSaNaviSayaka vidhinI kalpanAnI pahelAM viziSTavidhithI vizeSaNanuM svarUpa pramita (samyajJAta) che ke nahIM ? je jJAta hoya te tenI kalpanA vyartha che. je jJAta na hoya to viziSTavidhithI vizeSaNavidhine AkSepa siddha thatuM nathI kAraNa ke pramita evo dravya-devatAsaMbaMdha yogavidhine AkSepa karAve che evuM jovAmAM Ave che. tethI jo koI kahe ke viziSTavidhithI vizeSaNavidhine AkSepa karavAmAM Ave che te taNe e kabUlavuM joIe ke e AkSepanI pahelA vizeSaNa pramita che. ane tenuM jJAna karAvanAra karipata vidhi che ema kahevuM paDaze. tethI AkSita vidhithI vizeSaNasvarUpa pramita thatAM prastuta vidhi viziSTagocara siddha thAya che ane te prastuta vidhi viziSTagecara hatAM te viziSTa vidhithI vizeSaNavidhine AkSepa thAya che ema anyAzrayane doSa prasakta thatAM vizeSaNavidhine AkSepa siddha thatuM nathI. tethI revayAdhAraka vAravatIya sAma" e vizeSaNanuM prastuta vAya sivAya anyathI zAna saMbhavatuM na hovAthI A prastuta viziSTavidhiparaka vAkyanuM ja vizeSaNanA svarUpane viSe paNa prAmANya che ema mAnavuM paDaze. zakA : to vizeSaNasvarUpa aMge paNa tenuM tAtparya che ema mAnI le ne. uttara : nA, ene viSe tAtparya nathI kAraNa ke viziSTavidhi ane vizeSANasvarUpa bane viSe tAtparya heya te vAkayabhedane deSa prasakta thAya. vaLI gaurava-doSa che. zakA : Ama heya te ataH H sa za kArya (je paraka zabda heya e ene artha) e nyAyane virodha thaze. uttara : A zaMkA barAbara nathI. A nyAya sagika che ane ahIM gauravadoSarUpa bAdhaka hovAthI A nyAyanI ahIM pravRtti thatI nathI. ' e ja rIte athavAda vAkaya vidheyanI stutiparaka che, ane temAM svArtha dhArabhUta che ane tene viSe tenuM tAtparya nathI. e tAtparyane viSaya na hovA chatAM revatIvAravantIya vizeSaNanA svarUpanI bAbatamAM zruti jema pramitijanaka che tema anyaparaka maMtro paNa devatA zarIrAdinI pramitinuM janaka banI zake che tethI devatAdhikaraNane virodha thato nathI. athavAdo svArthamAM tAtparyarahita evAM kRti vAkaye che tethI temanA karatAM ane maMtra karatAM pratyakSa vadhAre baLavAna che tethI tenI sAthe virodha na thAya te mATe vRttinI kahapanA karavAmAM Ave che. (juo zAmatI 13.33 tema ja kahapatara ane parimala). For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya parika 285 'somena yajeta' ityatra viziSTavidhipare vAkye somadravyAbhinna yAgarUpaM viziSTa vidheyamityupagame tasya vidheyasya 'daghnA juhoti' ityAdau vidheyasya dadhyAderiva lokasiddhatvAbhAvena vidhiparAd vAkyAdeva revatyAdhAravAravantIyavizeSaNasyeva vinA tAtparya siddhireSTavyA / na hi tAtparyavirahitAdAgamAd yAgasomalatAbhedagrAhipratyakSaviruddhArthaH sidhyatIti tatrApi tadavirodhAya matvarthalakSaNAzrayaNam / ___ advatazrutistu upakramopasaMhArekarUpyAdiSaDvidhaliGgAvagamitAdvaitatAsparyA pratyakSAd balavatIti tataH pratyakSasyaiva bAdhaH, na tadavirodhAya zruteranyathAnayanamiti / "omena emAM viziSTavidhiparaka vAkyamAM samadravyathI abhinna yAga rUpa viziSTa vidheya che ema mAnatAM, te vidheya nA guNotti (dahIMthI homa karIne ISTa saMpanna kare che) vageremAM vidheya dahIM vagerenI jema lekasiddha na hovA thI vidhiparaka vAkayathI ja, "revatyAghAravAravantIya' vizeSaNanI jema, tAtparya vinA tenI siddhi mAnavI joIe. e dekhatuM che ke tAtparyarahita AgamathI yAga ane semalatAnA bhedanuM grahaNa karanAra pratyakSathI viruddha artha siddha thatuM nathI. tethI tyAM paNa tenI pratyakSanI) sAthe virodha na thAya te mATe mavathamAM lakSaNAne Azraya levAnuM thAya che. jyAre atazruti jenuM tAtparya upakrama ane upasaMhAranI ekarUpatA Adi cha liMgathI zApita advaitane viSe che te pratyakSathI baLavAna che tethI tenAthI pratyakSano ja bAdha thAya che; tenI (pratyakSanI) sAthe virodha na thAya te mATe zrutine anyathA laI javAnI nathI hotI (tene gauNa artha levAno nathI hoto). vivaraNa : AkAMkSA thAya ke komena neta no sAmAnAdhikaraNyathI anvaya che (-somarUpa yAgathI ISTa saMpanna karavuM-) e siddhAMtamAM pratyakSavirodha kevI rIte che ane virodha na thAya tene mATe lakSaNe kevI rIte kApavAmAM Ave che. tene uttara e che ke nA doti' AdimAM vidheya dahIM vagere lokathI siddha che, jyAre upayukta artha letAM samadravyathI abhinna yAgarUpa viziSTa vidheya lekasiddha nathI. tethI vidhiparaka vAkyathI ja tAtparya vinA tenI siddhi mAnavI paDaze, jema revayAdhAravAravatIya' vizeSaNanI bAbatamAM mAnavI paDe che. paNa tApayarahita vedavAkayathI pratyakSane bAdha thaI zakatuM nathI pratyakSa pramANathI yAga ane somalatAne bheda siddha che tethI samarUpa yAga" ema sAmAnAdhikaraNya mAnI zakAze nahi. jema cagamAna: prastAmAM tema ahIM pratyakSa sAthe virodha na thAya te mATe anya vRttinI kalpanA karavI paDe che. temane artha somavatA levAmAM satvarthamAM lakSaNane Azraya che. zakA : daMtanA mithyAtvane baMdha karAvanAra zrutinuM paNa mithyAvarUpa svAthamAM tAtparya nathI, kAraNa ke tene mATe kaI pramANu nathI, tethI tenuM satyatva grahaNa karanAra For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra86 siddhAntalezasaGgraha pratyakSa sAthe teno virodha TALavAne mATe atazrutine mATe paNa anya vRttino Azraya levo joIe. uttara : nA. A barAbara nathI. upakrama-upasa hAranI ekarUpatA vagere cha liMga mImAMsAzAstramAM tAtparya nirNaya mATe pratipAdita karyA che temane lAgu pADIe te samajAya che ke ahaMtazrutinuM tAtparya ataparaka che; tethI te tAtparyAvALI heI ne pratyakSathI vadhAre baLavAna che ane pratyakSane ja bAdha tenAthI thAya che, tene pratyakSathI bAdha upapanna nathI mATe ata zrutinI bAbatamAM lakSAvRttino Azraya levAnI jarUra paDatI nathI, ane e ucita paNa nathI. [ revatI RcA-revatIrna: salamADha: ItyAdi co. vAratantIya- navA vAratakUe RcAmAM geya sAma aniToma sAma-yajJA yajJA vo naya...emAM geya sAmI [ juo bra. sU, zAMkarabhASya 1.1.1. (adhyAsabhASya) para bhAmatI, pR. 9-17, (parimala prakAzana, 1982) vivaraNavAttike tu pratipAditam-na tAtparyavattvena zruteH pratyakSAt prAbalyam / 'kRSNalaM apayet' iti vidheH zrapaNasya kRSNalArthatvapratipAdane tAtparye'pi kRSNale rUparasaparAvRttiprAdurbhAvaparyantamukhyazrapaNasambandhaH pratyakSaviruddhaH iti tadavirodhAya zrapaNazabdasya uSNIkaraNamAtre lakSaNA'bhyupagamAt / jyAre vivaraNavArtAka mAM pratipAdana karyuM che ke tatparyAvALI che mATe zrutinuM pratyakSathI prAbalya nathI. kAraNa ke "kRSNalana (senAno TukaDo jenuM vajana kRSNalake caThI jeTaluM che tene-) pakava" e vidhinuM pAka kRSNalane mATe che evuM pratipAdana karavAmAM tAtparya hovA chatAM kRSNalamAM rUparasanI para vRtti (pheraphAra)nA prAdurbhAva sudhInA mukhya pAkane saMbaMdha pratyakSathI viruddha che tethI tenI sAthe virodha na thAya eTalA mATe "zrapaNa" (pAka) zabdanI uSmIkaraNa mAtramAM lakSaNA svIkAravAmAM Ave che. vivaraNa: vAcaspatie kahyuM che ke tAtparya zrutine bIjAM pramANa karatAM prabaLa banAve che tenuM khaMDana vivaraNavAntikamAM karyuM che. kULaruM parakRSNala (caNoThInA vajana jeTale senAne TukaDo) pakavavo' e zrutinuM kRSNalanA aMga tarIke zrapaNane viSe tAtparya che e siddha che. rUpa-rasanI paravRttine prAdurbhAva eTale pUrva rUpa-rasAdine nAza thAya ane bIjAM rUparasAdinI utpati thAya tyAM sudhI adhizrayaNa Adi vyApAra e zrapaNuM' zabdane mukhya (abhidhAvRttithI) artha che. paNa kRSNalanI bAbatamAM vAlA adhizraNa (cUlA para mUkavuM) Adi saMpAdana karavArUpa pAka karavAmAM Ave te paNa rUparasAdiparAvRttine prAdurbhAva thato nathI ema pratyakSa pramANuthI siddha thayeluM che. tethI pratyakSa sAthe virodha na thAya eTalA mATe zrapaNuM" zabdano artha "garama karavuM' eTale ja lakSaNavRtithI svIkAravAmAM Ave che. For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 287 'tatvamasi' iti vAkyasya jIvabrahmAbhedapratipAdane tAtparye'pi 'tvam' padavAcyasya 'tat' padavAcyAbhedaH pratyakSaviruddha iti tadavirodhAya niSkRSTacaitanye lakSaNA'bhyupagamAcca / / __arthavAdAnAmapi prayAjAdyaGgavidhivAkyAnAmiva svArthapramitAvananyArthatayA pramitAnAmevArthAnAM prayojanavazAdanyArtha teti prayAjAdivAkyavat teSAmapyavAntarasaMsarge tAtparyamastyeva vAkyaikavAkyatvAta, padaikavAkyatAyAmeva paramavAntaratAtparyAMnabhyupagamAditi vivaraNAcAryanyAyanirNaye vyavasthApanena 'yajamAnaH prastaraH' ityAdInAmapi mukhyArthatAtparyaprasaktau pratyakSAvirodhAyaiva lakSaNA'bhyupagamAcca / 'tuM te che e vAkyanuM jIva ane brahmanA abhedanA pratipAdanamAM tAtpaya hevA chatAM "tuM" padathI vAcya (jIva)ne te padathI vAcya brahmathI abheda pratyakSathI viruddha che tethI tenI sAthe virodha na thAya eTalA mATe ziSTarUpa vAthe) pRthapha karelA caitanyamAtramAM lakSaNo svIkAravAmAM Ave che tethI (tAtparya hovAne kAraNe zrutinuM prAbalya mAnI zakAya nahi.) arthavAdano paNa prayAja Adi aMgenAM vidhavAkyonI jema pitAnA ane bodha thatAM, temane anya artha nathI e rIte jJAta thayelA ane ja prajanavazAta anya artha thAya che, mATe prayAjAdi viSayaka vAkayonI jema temane paNa avAntara sa sagamAM tAtparya che ja kAraNa ke vAkAnI ekavAkayatA che. paNa padenI ekavAkyatAmAM avAntara tAtpayane svIkAra thato nathI ema vivaraNAthAye nyAyanirNayamAM vyavasthA karI che tethI 'vAmAnaH kasta" (prastara yajamAna che) ItyAdimAM mukhyAthamAM tAtparya prasakta thatAM pratyakSa sAthe virodha na thAya eTalA mATe ja lakSaNane svIkAra thAya che (tethI tAtparya hovAne kAraNe zruti anya pramANethI prabala che ema mAnI zakAya nahi). vivaraNa : pUrvapakSI dalIla karI zake ke "jhaLahaM ati' mAM paNa aMge vidhAna che ane e pratyakSathI bAdhita nathI. vALA adhizrayaNa Adi kriyArUpa pAka e ja paNa zabdane artha che ane e te kRSNalamAM paNa saMbhave che. rUparasAdinI paravRttine prAdurbhAva e dhAtune atha che ja nahi, te te pAkanuM phala che ane kamavarUpa hoIne dvitIyA vibhaktino artha che. je phaLa hoya te vidhine yogya nathI tethI vidheya evA zrapaNurUpa te na hoI zake. Ama thapaNa vidheya che ane tenuM koI daSTa prayojana na hovAthI A vidhi adaSTa artha mATe che ema Thare che. tethI zrutinA tAtparyanA viSayabhUta thapaNane pratyakSathI bAdha na hovAthI "paNuM zabdanI uNukaraNa (garama karavuM) mAtramAM lakSaNuM che e bAbatamAM sarvasaMmati na heI zake. Ama mAnIne bIjuM udAharaNa ApyuM che jemAM pratyakSathI bAdha thatuM hovAne kAraNe lakSaNone Azraya levo paDe che, For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 siddhAntalezasamahaH tattvamasi zrutinuM jIva ane brahmane abheda pratipAdita karavAmAM tAtparya che. paNa tana zabdathI brahma arthAta sarvajJatva, akatRtva, abhakatRtva AdithI viziSTa caitanya vAya che jyAre zabdathI alpajJatva, katva. bhakatRtvAdithI viziSTa caitanya vAcya che. jIva brahma che e pratyakSathI viruddha che. tethI virodha na thAya mATe viziSTarUpa vAgyathI alaga karavAmAM AvelA vizeSyarUpa caitanya mAtramAM banne zabdonI lakSaNe svIkAravAmAM Ave che. vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatIrtha kahe che ke e dhyAnamAM rAkhavuM ke mahAvAkyonuM tAtparya akhaMTha ekarUpa caitanyarUpa vastu mAtrane bodha karAvavAmAM che, kAraNa ke "tameoN gAnatha mAramAran ' (muMDaka u5. 2.2.5) "te ekane ja AtmA jANe,' 'tame vivivAtimRtyuti' (zvetAzvatara upa. 3.8,615) teine ja jANuMne (saMsArarUpI) mRtyune oLaMgI jAya che. AgvAna tuTaray ' (ahada upa 44.22) (zAstra ke AcAryanA upadezane anusarIne ekarUpa tarIke jANavuM) vagere hajAre zrutivAkayothI muktinA sAdhana evA mahAvAkyanA arthajJAnane viSaya te vastumAtra ja che ema niyama karavAmAM Avyo che. zrutione artha che ke jemAM sakala jagatane abhyAsa karavAmAM AvyuM che tene ja, he mumukSuo, AtmA jANe. ahIM Adheya jagata ya nathI ema niSedha karavA mATe avadhAraNa karyuM che (tene ja jANe). mumukSuthI jheya AtmA nAnArasa hoya te "eka' pada vyartha banI jAya, kAraNa ke "mAmAnA' zabdamAM je ekavacana che tenAthI ja ekatva saMkhyAne saMbaMdha siddha thAya che. te prastuta paramAtmAne ja jANe, tenAthI juduM aNu sarakhuM paNa nahi evo gvane artha che. jANIne' arthAta sAkSAtkAra karIne. mRtyu zabdathI saMsAra abhipreta che. mahAvAkyonuM A akhaMDa ekarasa vastumAtrane baMdha karAvavAnuM tAtparya tata, vana vagerenI lakSaNu mAnyA vinA pAra paDatuM nathI tethI teomAM tAtparya ne anusarIne ja lakSaNa mAnavAmAM AvI che pratyakSa sa the virodha TALavA mATe nahi paraMtu tat, ravana e padanI cetanya mAtramAM lakSaNuM svIkArIne vAkayAthabodha svIkAravAmAM Ave che temAM pratyakSa sAthenA virodhane paNa parihara thaI jAya che eTalA pUratuM ja graMthamAM ema kahevAmAM Ave che ke pratyakSa sAthenA virodhane TALavA mATe mahAvAkyomAM lakSaNa mAnavAmAM Ave che.] Ama tApa hovA chatAM paNa tene anAdara karIne pratyakSa sAthe virodha na thAya eTalA mATe mahAvAkyomAM lakSaNa svIkAravAmAM Ave che tethI tApane kAraNe zrutinuM prAbalya nathI. prayAjAdi aMganuM vidhAna karanAra vAkyo potAnA ane bodha karAve che ane te sivAya temane kaI artha nathI; ananyAye arthAta svArtha 5ra tarIke ja prathama jJAta thAya che ane pachI prajanavazAta temane mukhya bhAganA vidhine zeSa tarIke samajavAmAM Ave che. te ja rIte athavAda vAkyo paNa potAnA athane bodha karAvavAmAM svArtha para che. anya pramANe sAthe saMvAda ke visaMvAda rahita athavAda (artha kahenAra) Adi tarIke jJAta thAya che. potAnA arthanA jJAna mAtrathI kAI phaLa na hovAthI vidheyanI stuti karanAra tarIke vidhi sAthe temanI ekavAkaSatA kahevAmAM Ave che. jema prayAdi karmonuM zuM prayojana e AkAMkSAne vaza thaIne prayAjAdiviSayaka vAkayenI phaLavALA darzapUrNamAsaviSayaka vidhivAkya sAthe ekavAkyatA kalpavAmAM Ave che tema arthavAda vAkyone paNa vidhi sAthe anvaya thAya te pahelAM pratIta For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 289 thatAM devatAnAM zarIrAdinA saMsargamAM avAtara tAtparya che. prayAjAdi vAkayo ane arthavAdAdi vAvonuM pitAnA arthanA jJAnamAM tAtparya che tenuM kAraNa vAkyAnI ekavAkyatA che. vAyo haIne ja temanI vidhivAkyo sAthe ekavAtA svIkAravAmAM Ave che ane vAnuM vAkyAthamAM tAtparya sAmAnyataH siddha hoya che. tethI prayAjAdi vAkayo ane artha vAda vAkayonuM pitAnuM avAntara tAtparya hoya che ane prayojanavazAt anyAthatA hoya che. A vAkakavAkyatA mAnatAM saMbhave che. upara je bhAmatane mata ApatAM kahyuM che ke jema vAkavAthanA dhArabhUta padArthane viSe tAtparya nathI tema maMtro ane arthavAdamAM stutinA dhArabhUta ane viSe tAtparya nathI tenuM khaMDana karatAM kahyuM che pakavAkayatAmAM ja avAntara tAtpayane svIkAra karavAmAM nathI Avato. pakavAkyatA eTale pade hAIne ja eka vAkyAthane baMdha karAvatAM hovAthI temanI ekavAkyatA che. tyAM padanA arthomAM vAkayArthInI jema apUrvatva nathI hatuM tethI temane viSe avAntara tAtparya svIkAravAmAM nathI AvatuM. AthI - revayAdhArakavAravantIya sAma? e vizeSaNanI bAbatamAM paNa tAtparya che tenuM vyAkhyAna thaI jAya che, vAkanuM vAyAthamAM tApa sAmAnya niyama tarIke siddha hovAthI ane viziSTa vidhi, viziSTa bhAvanAmAM tAtparyavALe hovAthI tenuM vizeSamAM tAtparya siddha thAya che. je vizeSyamAtra viziSTavidhinA tAtyane viSaya hoya to tenuM tAtparya viziSTaviSayaka hoI zake nahi mImAMsaka kahe che ke viziSTavidhinuM vizeSaNomAM tAtparya nathI. temAM temane eTaluM ja abhipreta che ke vizeSaNomAM pratyekane viSe tAtparya nathI. "tApanA viSayamAM veda pramAjhAna "utpana kare che' evA niyamanI nyAyanirNayamAM vivaraNacArye vyavasthA karI che. upara kahyA mANe pagamAnaH pratara, vagere zrutiomAM paNa yajamAna ane prastaranA abhedAdimAM tAtparya heya ja ane te pratyakSathI bAdhita thAya che ema kahevuM joIe. tethI zruti tAtparyAvALI che mATe te anya pramANathI prabaLa bane che ema mAnI zakAya nahi. vyAkhyAkAra kRSNAnaMda kahe che ke maMtra, arthavAnuM paNa prayAjAdi vAkyonI jema stutinA dhArabhUta arthamAM je avAntara tAtparya mAnavuM ja hoya to te bhale he. teTalAthI tA. ryanI prAbalyaprAjaktAmAM kSati AvavAnI nathI, kAraNa ke mahAtAtparya zrutiprAbalyanuM prayojaka bane e saMbhava hovAthI deta butionuM prapaMcamizcAtya viSayaka mahAtAparyuM svIkAryuM che tethI tyAM prapaMcasatyatAnuM grahaNa karanAra pratyakSane mithyAtvapUraka zrutithI bAdha upapanna bane che, vagere--ema vicAravuM joIe. . kathaM tahiM zruteH prAbalyam ? ucyate-nirdoSatvAt paratvAcca / zrutimAtrasya pratyakSAt praablyminyutsrgH| kiM tu zrutibAdhitamapi pratyakSaM kathaMcita svocitaviSayopahAraNa sambhAvanIyam , nirviSayajJAnAyogAt / ata evAdvaitazrutivirodhena tatvAvedanAt pracyAvitaM satyatvam arthakriyAsamarthavyAvahArikaviSayasamarpaNenopapAdyate / kiM bahunA - 'nedaM rajatam' For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 siddhAntalezasamahaH iti sarvasiddhapratyakSabAdhitamapi zuktirajatapratyakSamanubhavAnurodhAt purodeze zuktisamminnarajatopagamena samarthyate / na tu tadvirodhena vyavahitamAntaramasadeva vA rajataM viSaya iti parikalpyate / evaM ca prastare yajamAnabhedagrAhiNo yAvadgamajJAnamarthakriyAsaMvAdenAnuvartamAnasya pratyakSasya prAtibhAsikaviSayatvAbhyupagamenopapAdanAyogAd 'yajamAnaH prastaraH' iti zrutivAdhyatve sarvathA nirviSayatvaM syAditi tatparihArAya utsargamapodha zrutireva tatsiddhayadhikaraNAdipratipAditaprakAreNAnyathA niiyte| . te pachI kRtinuM prAbalya kaI rIte che? kahIe chIe-oSarahita hovAthI ane para hovAthI. yutimAtra pratyakSathI prabaLa che e sAmAnya niyama che. paraMtu pratyakSa kRtithI bAdhita hovA chatAM paNa, keIka rIte pitAne ucita viSayane e rajU kare che ema batAvIne tenI upapatti karavI joIe, kAraNa ke viSaya 2hita jJAna saMbhavatuM nathI. tethI ja atikRti sAthe virodha heva thI tanhAvedanathI vyuta karavAmAM AvelA tibedhaka pratyakSanA) satyatvanI athaMkiyAmAM samartha vyAvahArika viSayanA samarpaNathI upapatti karavAmAM Ave che. vadhAre kApathI zuM? "A rajata nathI" e badhAne siddha thayelA pratyakSathI bAdhita thatuM hovA chatAM zuktirajatanA pratyakSa anubhavane anusarIne sAmenA dezamAM zaktinI sAthe tAdAsya pAmelA rajatane mAnIne samarthana karavAmAM Ave che. paNa tenI sAthe virodha hovAthI vyavahita (DhaMkAyeluM, dUra dezamAM) athavA Ara athavA asata ja 2jata teno viSaya che ema kaha5vAmAM AvatuM nathI ane Ama pravarane viSe yajamAnathI bhedanuM grahaNa karanAra pratyakSa brahmajJAna thAya tyAM sudhI akriyAnA saMvAdathI cAlu rahe che, tenI upapatti tene pratibhAsika viSaya che ema svIkArIne karI zakAya nahi. cakanAna e zutithI tene bAdhita thatuM mAnavAmAM Ave to te sarvathA niviSaya bane tethI te TALavA mATe utsaga (sAmAnya niyama)ne bAdha karIne zrutine ja tarikSa-adhikaraNa vageremAM pratipAdita rIte anyathA atha gharAvavAmAM Ave che. vivaraNa: je tAtparyane kAraNe zrutinI prabaLatA na thatI hoya te kRtimAtra pratyathI baLa che e utsaga ke sAmAnya niyama che te kevI rIte hoI zake? Ane uttara che ke evuM vacana che ke Agama hevAne kAraNe ja ati pratyakSAdi karatAM vadhAre prabaLa che (vAya. kAnamaaA gAvA tevu triy ckRtam ). zrutimAtranI prabaLatA mATe bIjA be hetu paNa che. ati doSarahita che ane pratyakSAdinI apekSAe para che tethI e vadhAre prabaLa che. zruti "ja tenA niyatA koI pramANa vacce virodha heya te yuti ja bAdhaka bane che e sAmAnya niyama che. ane jyAM zrutithI bAdhita thayeluM pratyakSa nisvakAza (kama karavAnI taka " vinAnuM) ema che tyAM nivakAza evA pratyakSathI zrutine ja baMdha thAya che kAraNa ke ke For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda sAvakAza ane niravakAza e bemAM niravakAza vadhAre baLavAna che e nyAya che ( kAvAunAvAzayorivAjAM vastravata). "rakSAbaMdhananI rajA badhAM kAyAlayamAM raheze', "nagarapAlikAnuM kAryAlaya cAlu raheze." -A bemAM je pahelAthI bIjA vacanano bAdha karavAmAM Ave te bIju vacana nirarthaka banI jAya; tene koI avakAza ja nathI, te niravakAza che. to pachI zA mATe e rajU karavAmAM AvyuM e prazna thAya. paNa bIjA vacanathI pahelA vacanane bAdha karavAmAM Ave te nagarapAlikAnI kacerI pUratI tene kAma karavAnI taka na maLe te paNa anyatra te avakAza che ja-te sAvakAza che, tenI sArthakatA rahe ja che. tethI bIjAthI pahelA vacanane bAdha thaI zake che athavA bIju vacana vadhAre baLavAna che. Ama niravakAsa sAvakAza karatAM vadhAre baLavAna che. prazna thAya ke kRtithI bAdhita manAtuM pratyakSa niravakAza banI jatuM hoya te sthaLe pratyakSathI zutine bAdha zA mATe mAnavAmAM Ave che tene uttara ApatAM kahyuM che ke pratyakSa zrutithI bAdhita thatuM hoya te paNa te pitAne ucita viSayanuM samarpaNa kare che ema kahIne tenI upapati batAvavI joIe kAraNa ke pratyakSa jJAna che ane kaI jJAnane viSaya heya ja nahIM evuM banI zake nahi. tethI ja atazruti sAthe virodha hovAthI detanA pratyakSane tatva ke paramArthanA AvedanA sthAnathI te bhraSTa karavAmAM Ave che, paNa te saphaLa pravRtti karAvI zake evA vyAvahArika viSayanuM samarpaNa kare che ema mAnIne tenI upapatti bhALyAdi graMthamAM karavAmAM Ave che. tibAdhita pratyakSanuM paNa kevalAdeta vedAMtanA siddhAMtamAM vyAvahArika prAmANaya mAnavAmAM Ave che tethI pratyakSa jJAna viSayarahita che ke niravakAza che ema siddhAntane mAnya nathI. eTaluM ja kahevuM pUratuM che ke "A rajata nathI' e sarvane mAnya pratyakSathI zaktijitane bAdha thAya che tema chatAM anubhavanA svarUpane dhyAnamAM rAkhIne siddhAntamAM evI rajUAta karavAmAM AvI che ke sAmenA dezamAM zakti sAthe tAdAtmApana rajata che je tene viSaya che ane e rIte zuktirajAtanA pratyakSanuM samarthana karavAmAM Ave che. vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatIrtha kahe che ke atakRtithI bAdhita thayelA ghaTAdi pratyakSane niviSaya mAnavAmAM sarva vyavahAranA ucchedanI prasati thAya e bAdhaka che; jayAre zukti rajatAdi-pratyakSane niviSaya mAnatAM AvuM bAdhaka nathI kAraNa ke kayAMka asat rajatAdinuM paNa bhAna (prakAzana) svIkAravAmAM Ave che. tema chatAM zuktiratAdipratyakSa tatkAla utpanna thayelA rajatAdine viSaya kare che ema siddhAntamAM svIkAravAmAM Ave che kAraNa ke koIpaNa anubhava viSaya vinAne heI zake nahi. tethI jayAM zrutithI bAdhita thayeluM pratyakSa niravakAza prasakta thatuM hoya tyAM pratyakSathI zrutine bAdha yogya che, ane siddhAntane mAnya che tethI muninuM prAbalya otsargika che, sAmAnya niyama che jemAM apavAda zakAya che. kevalAdetavedAMtanI anirvacanIya khyAtimAM purAvatI dezamAM te ja vakhate upanana thayeluM (anirvacanIya) rajata zunirajata pratyakSane viSaya mAnavAmAM Ave che paNa DhaMkAyeluM che. anya dezamAM raheluM rajata (-anyathAkhyAtinI jema), ke Antara arthAta jJAnAkAra rajata (mAtmakhyAtinI jema) ke asat rajata (asakhyAtinI jema) tene viSaya mAnavAmAM nathI AvatuM, kAraNa ke tevA rajatane Idama' arthathI abhinavane anubhava sAthe virodha che. vyavahita ke Antara ke asata rajatAdinuM "idama' artha sAthe tAo saMbhAve nahi, For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaMgrahaH Ama, virAdha hoya tyAM niravakAza evA anya pramANathI zrutinA bAdha thAya e yukta che tethI canamAna: stara:ne! bAdha pratyakSathI thAya che ane tethI lakSaNA levI paDe che. 192 za`kA : prastara ane yajamAnanA abheda viSayaka zrutithI bAdhita temanA bhedanA - pratyakSane zuktirajatapratyakSanI jema, prAtibhAsika viSaya saMbhave che. tethI zrutine khAdha mAnavA joIe nahi. uttara : yajamAna ane prastaranA bhedanA pratyakSane viSaya prAtibhAsika sa MbhavatA nathI. zuktirajatanI teA brahmajJAna thAya te pahelAM ja 'A rajata nathI' e pratyakSathI nivRtti thAya che, vaLI svAcita atha kriyAne temAM abhAva che tethI te rajatane prAtibhAsika mAnI zakAya. paNa prastarane yajamAnathI bheda che tene brahmajJAnano pahelAM bAdha thatA nathI ane temAM akriyAnA sAmarthya nA abhAva paNa nathI tethI tene prAtibhAsika mAnavA mATe kAraNa nathI. A pratyakSajJAnanA viSaya te| akriyA mATe sama evA bheda che. jo A bhedapratyakSane canamAna: prastara: e zrutithI bAdhita thatuM mAnIe te e jJAnane tadna niviSaya mAnavu paDe. tenA prAtibhAsika viSaya sabhavatA nathI ema upara kahyuM che. vyAvahArika bheda tene viSaya hAI zake nahi ema hamaNuAM ja batAvavAmAM Avaze. ane pAramAyika bheda tA advaitazrutithI viruddha haiAIne mAnI zakAya nahi. Ama prastaramAM yajamAnanA bhedanuM pratyakSajJAna jo zrutibASya hoya to niviSaya ane niravakAza ja hoya. tetha| zrutinA ja atha" pUrvamImAMsAsUtranA tatsiddhi-adhikaraNu AdithI batAvelI rIta pramANe anyathA karavA joie (takSiddhinAtiyAhavya prazaMsAmUnahi,samavAyA kRti muLAzrayaH--pU.mI. 1.4.23). yajamAnanA paridhiparidhAna' Adi kAryanI siddhi prastarathI thAya che tethI 'yajJamAna' zabda gauNIvRttithI prastaranI stuti karanArA che evA atha che. A zrutinA mukhya atha 'abheda', pratyakSa sAthe virAdha hAvAthI, saMbhavatA nathI tethI prastarane viSe 'yajamAna' zabdanI gauNIvRtti kalpavAmAM kayA guNa prayeAjaka che te sUtrakAre batAvyA che. yajamAna ane prastara ane jaMtu (yajJa mAM upakAraka che. A kratu pAra pADavA rUpa sAdRzya guNune dhyAnamAM rAkhIne prastarane yajamAna kahyo che. e ja rIte bIjA athavAvAkayomAM pratyakSathI virAdha TALavAne mATe AvAM AlaMbana minie anya adhikaraNAmAM kapyAM che, evA atha che. na cAdvaitapratyayora iha zrutipratyakSayostAvikavyAvahArikaviSaya copagamena pratyalopapAdanaM kartuM zakyam / brahmAtiriktasakalamidhyAtvapratipAdaka paD vidhatAtparyaliGgopapannAnekazrutiviruddhena ekenArthavAdena prastare yajamAnatAdAtmyasya taH vikasya pratipAdanAsambhavAt / evaM 'tattvamasi'vAkyaM na tvaMpadavAcyasya sarvajJatvAbhoktRtvAkartRtvAdiviziSTabrahmasvarUpatvabodhane tatra sarvajJatvabhoktRtvAdipratyakSamatyantaM nirAlambanaM syAditi tatparihArAya 'ahaGkArazabalitastha bhAvatRtvAdi to niSkRSTasya zuddhasya udAsInabrahmasvarUpatvam' iti vyavasthAmAzritya bhAgatyAgalakSaNA''zrIyate / evaM 6 For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ heka dvitIya pariccheda 'kRSNalaM apayet' ityAdAvapi pratyakSasyAtyantanirviSayatvaprasaktau tatparihArAya zrutau lakSaNA uSNIkaraNe / 'neha nAnA'sti kiJcana' ityatra pratyakSasya kathaMcidviSayopapAdanasambhave tu na prabalAyAH zruteranyathAnayanamiti na kazcidapyavyavasthAprasaGgaH / ane adaMta-zruti ane pratyakSanI bAbatamAM bane che tema ahIM zrutine pAramArthika viSaya ane pratyakSano vyAvahArika viSaya mAnIne pratyakSanuM upapAdana karavuM zakya nathI, kAraNa ke brahmathI atirikta badhuM mithyA che evuM pratipAdana karanAra che prakAranA tAtparya-liMgathI upapana evI aneka RtithI viruddha evA eka athavAdathI prastaramAM yajamAnanA tAtvika tAdAsyanuM pratipAdana saMbhavatuM nathI. e ja pramANe "tatvamasi" (tuM te che) vAkayathI Dhama padathI vAstha (jIva) sarvajJatva, akatRtva, akatRtvAdithI viziSTa brA varUpa che e badhA karAvavAmAM Ave che, temAM tyAM (jIvamAM) asarvajJatva, bhakatRtvAdanuM pratyakSa taddana AlaMbana vinAnuM banI jAya che tethI teno parihAra karavAne mATe " ahaMkArathI zakhalita (arthAta antaHkaraNathI viziSTa) (caitanyanuM) bhakatRtyAdi che ane tenAthI virahita zaddha te udAsIna brahmasvarUpa che evI vyavasthAno Azraya laIne bhAgatyAgalakSaNAno Azraya levAmAM Ave che. e ja pramANe "SUruM thAta" vageremAM paNa pratyakSa taddana niviSaya banI jAya e prasaMga thatAM tenA parivArane mATe yutimAM uNukaraNa (garama karavuM)ne viSe lakSaNano Azraya levAmAM Ave che. jyAre "ne nAnAhita vizvana' (ahIM kazuM aneka ke bhinna nathI) emAM pratyakSanA viSayanuM keIka rIte upapAdana saMbhave che tethI prabala evI kRtine judI rIte artha karavA mAM nathI Ave; mATe koI paNa avyavasthA prasakta nathI. vivaraNa : zaMkA thAya ke aMta viSayaka kRti ane (daita) pratyakSamAM vidhi hoya che tyAM jema kalpanA karavAmAM Ave che ke pAramArthika adata kRtine viSaya che ane vyAvahArika ta pratyakSane viSaya che tema yajJamAnaH vrata: jenI carcA cAle che temAM evI vyavasthA kalpI zakAya ke yajamAna ane prastarane vAstavika abheda zrutino viSaya che ane temane kalpita bheda pratyakSane viSaya che. Ane uttara ApatAM kahyuM che ke ahIM A zakya nathI. "cAmAnaH prataraH' e arthavAdavAkya che ane te yajamAna ane prastaranA vAstavika tAdAbhyanuM pratipAdana karI zake nahi kAraNa ke brahmAvaMtanuM pratipAdana karanAra zrutio sAthe virodha thAya. zaMkA : adaMtazrutio paNa vidhirUpa nathI mATe arthavAdathI temAM kaI vizeSatA nathI, tethI atati vAstavika abhedanuM pratipAdana karI zake jyAre A arthavAdavArtha yajamAna ane prastaranA vAstavika abhedanuM pratipAdana na karI zake ema nakkI karavA mATe keI nirNAyaka liMga nathI. For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaMhaH uttara : A vAta barAbara nathI. evuM hoya tA advaitazrutie bahu che tethI e haDhIkta A bAbatamAM nirNAyaka banI zake che. vaLI e a'vAdavAkaSanuM tAtpaya" yajamAna ane prastaranA abhedamA nathI, kAraNa ke tevuM grahaNa karAvanAra li Mga nathI. jyAre advaitavrutionuM tAtpaya potAnA atha* paraka ja che evuM jJAna karAvanAra cha prakAranAM liMga che, ra4 " jemake, chAMdogya upaniSadnA chaThThA adhyAyamAM sarveya socaitamatra mAnIamevAuiIyam / (chA. 6.2.1) tyAMthI upakrama (zarUAta) karIne * hUMtayAmiThuM karyam / ' (chA. 6.16.3) * A adritIya vastu A sarvAMnuM svarUpa che ' ema zruti upasaMhAra kare che. tethI * upakrama ane upsaMhAranI ekarUpatA prakAranA liMgathI e adhyAyanuM tAtpaya advitIya vastumAM che ema nizcaya thAya che. taddAyamiya sarvag'--A badhuM etadAtmaka che, prakRta savAtmaka che e vAkayane vAraMvAra pATha che tethI abhyAsa prakAranuM li Mga siddha thAya che. aditIya vastu bIjA kAI pramANathI jANI zakAya tema na hovAthI te apUva che tethI a pUtva prakAranA liMganI siddhi che. AcAryavAna puruSo cepa (chA. 6.14.2) AcAya vALA puruSa tene jANe che) e vAkaSathI prakRta adbhuta sastunA jJAnanI vAta mAMDIne sauMpattivAkayathI (chA. 6.15.2) tenA muktirUpa phaLanI vAta zruti kare che. tethI phaLa prakAranuM liMga paNu tApanu grahaNu karAvanAra che. pitA (uddAlaka AruNui) ane putra (zvetaketu)nI AkhyAyikA-ArUipa avAda te tAva"nuM grahaNu karAvanAra che. mArI vagerenA dRSTAMteAthI prapaMca brahmanu ya che evuM pratipAdana karIne prapaMca brahmathI ananya che (brahmasvarUpa che) e pratipAdana upatti prakAranuM liMga che. Ama cha prakAranAM tAtparyAM. liMgAthI e aghyAya advitIyavastuparaka che ema siddha thAya che. A ja rIte khInna adhyAyeA ane bIjI zrutiSeAnI bAbatamAM tAtpa nirNAyaka li MgAne vicAra karavA. Ama Savidha tapa li MgAnu... jene sama"na maLyu che evI prapa`canuM mithyAtva batAvanArI aneka zruti che tenAthI viruddha jaIne eka athavAda vAkaya evuM pratipAdana karI zake nahi ke prastara ane yajamAnanuM tAdAtmya vAstavika che. zakA : tA pachI ema mAnI levAya ke yajamAna ane prastaranA vyAvahArika abheda zrutinA atha che ane ema heya teA temanA vyAvahArika abhedanuM pratipAdana karanAra tithI bAdhitathatuM pratyakSa paNa nya vahArika bhedaviSayaka bhale heAya. Ama pratyakSa niravakAza na hovAthI te zrutinuM bAdhaka banatuM nathI. uttara : A barAbara nathI. samAna (vyAvahArika) sattAvALA bheda ane abheda eka sthaLe hAI zake nahi tethI A kalpanA kharAbara nathI. zrutinA a yajamAna ane prastaranA prAtibhAsika abhedaparaka che ema paNa nahIM kahI zakAya kAraNa ke zaktimAM rajatanA abhedane pratibhAsa thAya che tema prastamAM yajamAnanA abhedane pratyakSa pratibhAsa thatA nathI. zruti pratyakSa karatAM prabaLa che e utsaga' (sAmAnya niyama)nA yajJamAna: prastara: e sthaLe apavAda che ema batAvIne have bIjuM apavAda sthaLa batAvyuM che. tattvamasi vAkaSa svataH te alpattatva, katRtva, bhAkatRtvAthiI viziSTa caitanya (va)?! tenAthI viparIta sattatva, abhakatRtva, atRtvAdithI viziSTa caitanyarUpa brahma sAthe sAkAlika abheda For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 295 pratipAdita kare che. ene anusarIne jIvamAM sadA sarvajJatva Adi dhama mAnavAmAM Ave to jIvamAM tenAthI viruddha asavajJatva, kartava AdirUpa saMsAranuM grahaNa karanAra pratyakSa nirAlaMbana banI jAya. tethI niravakAza saMsAra-pratyakSa vadhAre baLavAna che ane tenAthI kRtine bAdha thAya che ema mAnavuM joIe e bAdha zutinA saMkocarUpa che-pRti vizeSya caitanyamAtranA abhedanuM pratipAdana kare che ema saMkaicayukta artha samajavArUpa che. jyAre yajJamAnaH vastaH mAM pUrepUrA mukhya arthane tyAga karIne gaMNa arthanI kalpanA karavAmAM Ave che eTale be apavAda sthaLAmAM pharaka che tayam padathI vAgyanA be bhAga che-vizeSaNa bhAga ane vizeSya bhAga vizeSaNa bhAgane tyAga karIne tenuM padanI vizeya bhAga caitanyamAtramAM lakSaNa svIkAravAmAM Ave che. evuM ja tata padanuM paNa che. tethI A bhAgatyAgalakSaNA ke jahadajahalakSaNa kahevAya che. Avo ja bIjo apavAda dADha jAtamAM jovAmAM Ave che. zrutinA baLe je ema svIkArI laIe ke rUpa-rasanI parAvRttinA prAdubhava payatanuM pAkarUpa cUpaNa thAya che te kRSNalemAM zrapaNanA abhAvanuM pratyakSa thAya che tene viSaya rahetuM nathI, te niviSaya banI jAya che--advaita zuti sAthe virodha thAya tethI pAramArthika thapaNubhAva saMbhave nahi, zrutie kaheluM vyAvahArika zrapaNu ja kRSNalemAM mAnavuM paDe, ane temAM tene abhAva paNu vyAvahArika hoya e saMbhave nahi, ane vyavahArakALamAM zrapaNubhAva bAdharahita che tethI e pratibhAsika heI zake nahi. Ama zrutine mAnatAM zrapaNubhAva-pratyakSa tadana niviSaya bane che tethI tene prabaLa mAnIne zutimAM lakSaNathI judo atha karavAne rahe che-pRSNalone garama karavAM'. e ja rIte zomena netane komena cALe mAvaceta e vAkayAtha che, tyAM zutinA baLe sema ane yogane abheda mAnavAmAM Ave te temanA %nuM grahaNa karanAra pratyakSa niravakAza bane tethI temane virodha TALavAne mATe semapadanI lakSaNe svIkAravAmAM Ave che-vInatA lAge..... AvA apavAda hovA chatAM zuti pratyakSa karatAM vadhAre prabaLa che e ulaga che. ane jyAM pratyakSa niravakAza na bane evI koIpaNa saMbhAvanA hoya tyAM zrutine bAdha thata nathIjema ke neda nAnAddhi vina zutinI bAbatamAM tenA miyAtvanuM pratipAdana karanAra zuti ane tenA satyatvanuM grahaNa karanAra pratyakSamAM virodha che tyAM pratyakSa zrutithI bAdhita thatuM hovA chatAM te niravakAza banatuM nathI, kAraNa ke kapita deva ane temAM rahelAM sattA, jAti vagere tenA viSaya mAnI zakAya tethI te sAvakAza che mATe zutithI pratyakSane bAdha thAya che. pratyakSa kalpita detAdinuM samarpaNa kare che ema mAnI tenA viSayanuM upapAdana karI zakAya tyAM kRti sAthe virodha hoya tyAre pratyakSane ja bAdha thAya kAraNa ke zruti prabaLa che e utsaga che. Ama, tAtparya zrutimAM prabaLatAnuM prAjaka che e pakSamAM jema tAtparyanA viSaya apaNAdinA bodhanuM darzana thAya che e avyavasthA prasakta che tevI koI ja avyavathA kRtinuM prAbalya sargika che e pakSamAM jovAmAM nathI AvatI. tethI tenI prasakti nathI, For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaMgrahaH athavA 'kRSNalaM zrapayet', 'somena yajeta' ityAdau na pratyakSAnurodhena lakSaNAsszrayam, ki tvanuSThAnAzaktyA / na hi kRSNale uSNIkaraNamAtramiva mukhyaH pAko'nuSThAtu zakyate / na vA somadravyakaraNako yAga iva tadabhinno yAgaH kenacidanuSThAtu zakyate / na ca anuSTheyatvAbhimatasya pratyakSavirodha evAnuSThAnAzaktiriti zabdAntareNa vyavahriyate iti vAcyam / 'zazimaNDalaM kAntimat kuryAd' iti vidhau anuSTheyatvAbhimatasya zazimaNDale kAntimatvasya pratyakSAvirodhe'pyanuSThAnAzaktidarzanena tasyAstato bhinnatvAt / tathA ca tatra tata eva lakSaNA'zrayaNam / tasmAdapacchedanyAyAdisiddhasya zrutibalIyastvasya na kazcit bAdhaH / iti / 296 athavA 'daLaruM zravaceta', 'comena caneta' ityAdimAM pratyakSanA anurodhathI (tene dhyAnamAM rAkhIne) lakSaNAneA Azraya nathI levAmAM AvatA, paNu anuSThAnanI azaktine kAraNe (lakSaNA mAnavAmAM Ave che). e dekhItu che ke kRSNalamAM garama karavAnI kriyA (uSmIkaraNanI jema mukhya pAka rUparasAdiparAvRttinA prAdurbhAva rUpa pAka) karI zakAtA nathI. athavA sAmanya jenuM karaNa (mukhya sAdhana) che tevA yAganI jema tenAthI seAmathI abhinna yAga kAinAthI karI zakAte nathI. ane evI dalIla na karavI ke anuSTheya tarIke je abhimata (mAnavAmAM Avelu) che tenA pratyakSa sAthe virAdha ene ja bIjA zabdathI anuSThanAzakti' evu nAma Apyu che. (A dalIla kharAbara nathI) kAraNu ke 'caMdramaDalane kantivALu banAvavuM" e vidhamAM anuSTheya tarIke abhimata je caMdramaMDalamAM kAntimatta che tene pratyakSa sAthe virodha na heAvA chatAM anuSThAnanI azakti dekhAya che tethI te (anuSThAnanI azakti) tenAthI (pratyakSaviAdhathI bhinna che; tema tyAM (naLaruM zraceta, vageremAM) tene laIne ja (anuSkAnAzaktine laI ne ja) lakSaNAne azraya levAmAM Ave che. tethI apaccheda nyAya vagerethI siddha zrutinA prAbalyanA koI khAdha nathI (ema vivaraNavAttikamAM kahyuM che). vivaraNa : pratyakSathI zrutinA khAdha thAya che tenAM aneka udAharaNa batAvyAM che, jyAre zrutithI pratyakSanA bAdhatuM eka ja udAharaNa batAvyuM che e parathI te UlaTu ema kahevu joIe ke pratyakSa zruti karatAM prabaLa che; ema zI rIte kahevAya ke zruti pratyakSa karatAM prabaLa che ? A zaMkA vAjabI che tethI zrutinA prAbalya mATe bIjI upapatti vivaraNAtti kramAM rajU karavAmAM AvI che. apacchedanyAya AzriI zrutinuM prAbakSya siddha karavAmAM Ave che. keTalAka zrutivAkayAmAM lakSaNA levI paDe che te anuSThAnanI azaktine kAraNe, pratyakSa virAdhane kAraNe nahi tethI zrutinuM khalIyastya ( vadhAre baLavAna heAvApaNuM) saheja paNa bAdhita thatuM nathI. For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricacheda 297 atha kathamanApacchedanyAyapravRniH ? ucyate - yathA jyotiSTome bahiSpavamAnArtha prasaptAmudgAturapacchede sati 'yayudgAtA'pacchidyetAdakSiNaM yajJamiSTvA tena punaryajeta' iti zrutinirIkSaNena jAtA udgAtrapacchedanimittakaprAyazcittakartavyatAbuddhiH pazcAt pratihatrapacchede sati -- yadi pratihA'pacchiyeta sarvavedasaM dadyAd' iti zrutinirIkSaNena jAtayA tadviruddha pratipacchedanimittaprAyazcitta kartavyatAbuddhayA bAdhyate, evaM pUrva ghaTAdisatyatvapratyakSaM parayA tanmithyAtvazrutijanyabuddhayA baadhyte| / na codAhRtasthale pUrvanaimittikakartavyatAbuddhaH paranaimittikakartavyatAbuddhayA bAdhe'pi pUrvanaimittikakartavyatAjanakaM zAstraM yatrodgAtRmAtrApacchedaH, ubhayorapi yugapadapacchedau vA, udgAtrapacchedasya paratvaM vA tatra sAvakAzam , pratyakSaM tu advaitazrutyA bAdhe viSayAntarAbhAvAnnirAlambanaM syAditi vaiSamyaM zaGkanIyam / yatra ghaTAdau zrutyA bAdhyaM pratyakSaM pravartate, tatraiva vyAvahArika viSayaM labdhvA kRtArthasya tasya parApacchedasthale sarvathA bAdhitasya pUrvApacchedazAstrasyeva viSayAntarAnveSaNAbhAvAt / ihApi sarvapratyayavedyabrahmasattAyAM sAvakAzaM pratyakSamiti vaktuM zakyatvAcca / have prazna thAya ke ahIM apahedanyAyanI pravRtti kaI rIte che? kahIe chIe- jayotiSTama yAgamAM bahiSpavamAna stotrane mATe gati karatA RtvijemAM je uddagAtAno apaccheda viccheda) thaI jAya te "je uddagAtAne apara keda thAya te dakSiNa vinA yajJa karIne pharI te yajJa kare' e zrutinA nirIkSaNathI urdU mAtAnA apaccheda nimitte prAyazcita karavuM joIe evI buddhi utpanna thAya che te pachIthI prativartAne apaccheda thatAM "je prativartAne apacheda thAya te sarva dhana ApI devuM" evI zrutinA nirIkSaNathI utpanna thayelI tenAthI viruddha evI pratihartAnA apaccheda nimite prAyazcita karavuM joIe evI buddhithI bAdhita thAya che. e ja rIte pUrva evuM ghaTAdinA satyanuM pratyakSa para evI tenA mithyAtvanI zrutithI utapanna thayelI buddhithI bAdhita thAya che, si-38 For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 siddhAntalezasamahaH zaMkA thAya ke udAhata sthaLamAM pUrva naimittika prAyazcitakatavyatAbuddhi (uddagAtAnA apaDedarUpI nimittane laIne mAre prAyazcita karavuM joIe evI pahelAM thayelI buddhi) para naimittika kartavyatA buddhithI (pratihartAnA apaDedarUpI nimittane laIne mAre prAyazcita karavuM joIe evI pAchaLathI thayelI buddhithI) bAdhita thAya te paNa pUrva naimittika kartavyatA(buddhi)ne utpanna karanAruM zAstra, jyAM mAtra udgAtAne apaccheda hoya, jyAM banene ekasAthe apaccheda hoya, athavA uddagAtAno apaccheda paramAM hoya (pAchaLathI thayo hoya) tyAM sAvakAza che, jyAre ghaTAdi satyatva-) pratyakSa te avaitakRtithI bAdhita thatAM tene bIje viSaya na hovAthI nirAlaMbana banI jAya eTaluM vaiSamya (banne kissAomAM che). paNa AvI zaMkA karavI nahi; kAraNa ke jyAM ghaTAdimAM kRtithI bAdhya (bAdhita thaI zake tevuM) pratyakSa pravRtta thAya che tyAM ja vyAvahArika (satvarUpa) viSaya meLavIne kRtArtha thayelA tenI bAbatamAM, parApaccheda sthaLamAM sarvathA bAdhita thayelA pUrvApachedazAstranI jema, anya viSayanA anveSaNane abhAva hoya che tene bIje viSaya zodhavAnI jarUra paDatI nathI); ane ahIM paNa sarva jJAnethI jJAta thatI brahmasattAne viSe pratyakSa sAvakAza che ema kahevuM zakya che. vivaraNaH prazna thAya ke ahIM apaDedanyAya kevI rIte lAgu pADaze? tene uttara ApatAM apacchedanyAyanI samajutI ApI che. bahiSpavamAna stotra "lavA jAya , vitA vA', "vavamAnarA te ve' e traNa sUktonA gAnathI sAdhya che. jotikToma yajJamAM bahiSNavamAna stotrane mATe ekabIjAnuM vastra pakaDIne cha Rtvije ane yajamAna pharatA hoya che. bedhyAnapaNAne laIne keI ne hAtha chUTI jAya te A apaccheda ke vicchedana nimitta gaNIne prAyazcita karavuM joIe jene mATe vidhio zAstramAM che. je ugAtAne apaccheda thAya te AraMbhe yajJa dakSiNa vinA pUro karavA ane pharI pAcho te ja yajJa karavo evuM zAstranuM vidhAna che. je pratihartA Rtvijane apaccheda thAya te badhuM dhana ApI devuM joIe evuM vidhAna che. have eka prayogamAM daivavazAta evuM bane ke pahelAM uddagAtAne apaccheda thAya ane pachI pratihartAne apaccheda thAya. banne vakhate te nimitte vihita prAyazcita karavuM joIe evI buddhi zAstrane joIne (arthAta apaccheda thatAM ja zAstra magajamAM AvI jAya che tethI -) thAya che, paNa A kartavyatAbudi ekabIjAthI viruddha che-eka pramANe prAyazcitarUpe pUrA karelA yajJamAM dakSiNa ApavAnI nathI, jyAre bIjAmAM sarvasvanuM dAna karavAnuM che. A benuM eka kALamAM anuSThAna saMbhave nahi tethI para evI naimittika kartavyatAbuddhithI pUrvane bAdha thAya che. A ja apacchedanyAya pramANe pUrvamAM ApaNane ghaTAdinA satyatvanuM pratyakSa thAya che tene bAdha pAchaLathI thatI zAstrajanya prapaMcamithyAtvabuddhithI thAya che kAraNa ke eka sthaLe satyatva ane mithyAtva bane saMbhave nahi. pUva jJAna para jJAnathI bAdhita thAya che, For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pari 299 ahI zaMkA thAya ke udgAtAnA apaccheda nimitte prAyazcita aMge je zAstravacana che tenA yAgamAM uddagAtAnA apaccheda pahelAM thAya ane pachIthI pratihartAnA apaccheda thAya tyAM khAdha thato hoya te paNa te sathA niravakAza nathI, tene anyatra kAma karavAnI taka che, tenI sAthe katA che--jyAM mAtra udgAtAnA apaccheda thayA hAya tyAM e sAvakAza che; athavA pahelAM pratihartAne apaccheda ane pachIthI ugAtAnA apaccheda thAya tyAM e kAma karaze. ane udgAtA ane pratihartA bannenA apaccheda eka kALamAM thAya tyAMya e sAvakAza che kAraNa ke Apasta e kahyuM che ke ugAtA ane pratihartAnA apaccheda ekasAthe thAya tyAre uddAtAnA apaccheda nimitte je prAyazcitta batAvyuM che te ja karavuM (DhAtRtargava che.. yoya nathasthae sUtra che nimittameya prAyazcittamanuoyam| ). paNa advaitatithI baTAdinA satyavatuM pratyakSa badhita thAya to tene anya koI viSaya na heAvAthI koI avakAza raheto nathI, tethI dRSTAnta ane dArkhAntikamAM A pharaka che. mATe apacchedanyAya lAgu pADavA na joIe --pratyakSa viSaya vinAnu` heya evuM to bane ja nahi. AnA uttara e che ke dUta prapaMcamAM pAramArthika satyavatA bAdha zrutithI thAya tA paNa vyAvahArika satyatva pratyakSanA viSaya tarIke salAmata che tethI pratyakSa niravakAza che tevuM nathI. vyAvahArika sattvarUpI viSayamAM te dhaTAdi pratyakSa kRtArtha che ja tethI tene sAtha katAne mATe anya viSaya zodhavAnI jarUra paDatI nathI. jyAre upara kahelA dRSTAntamAM pUrvApaccheda--zAstranA savathA khAdha thAya che tethI anyatra viSaya zeAdhavA paDe che--tenA sAvakAzavane mATe. jo evI dRlIla karavAmAM Ave ke sarvatra sattA eka ja che; vyAvahArika sattA, prAtibhAsika sattA jevuM kazuM che ja nahi tethI sattAnA sattvapratyakSane mATe paNa bIjo viSaya zASavAnA rahe ja che, --tA tenA uttara e che ke dyUtasattva-pratyakSa paNa niravakAza nahI ane kAraNa ke pUrvApacchedanimittaka prAyazcitazAstra jema anya prayAgamAM sAvakAza che nema dhaTAdyuitathI anyatra, tenA adhiSThAnadbhuta brahmasattAne viSe sattvapratyakSa sAvakAza che ja. hmarUpa sat sava prapoMcanuM adhiSThAna che ane 'je je vastunuM jJAna ApaNane thAya che te sarvAMnuM jJAna 'sat' tarIke ja thAya che-- ghaToDasti, paToDaktti vagere. Ama sa` jaganI sattA sarva jJAnethI pratIta thAya che ane sarvAMnI adhiSThAnabhUta brahmasattA ja che, tenAthI atirikta koI sattA nathI. e adhiSThAnabhuta brahmasattAne viSe prapaMcasatyatva-pratyakSa sAvakAza rahe che, tethI koI doSa nathI. yasminnapi prayoge kramikAbhyAM nimittAbhyAM kratau tattanaimittikakartavyatayorvadaraphale zyAmaraktarUpayoriva krameNotpAdAd rUpajJAnadvayavat " kartavyatAjJAnadvayamapi pramANameveti na pareNa pUrvajJAnabAdhe apacchedanyAya udAharaNam / ata vApa%0tASivarane (6.mI. vra, 6, pA. 1 Si. 19) " naimittikazAstrasya hyayamarthaH nimittopajananAt prAganyathA kartavyo'pi kraturnimitte satyanyathA kartavyaH" iti zAstradIpikAvacanamiti / For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 siddhAntalezasahaH .. tanna / aGgasya sataH kartavyatvam / na ca pazcAbhAvipratipacchedavati Rtau pUrvavRttodgAtrapacchedanimittakasya prAyazcittasyAGgakhamasti / AhavanIyazAstrasya padahamAtiriktahomaviSayakhavad 'yAdgAtA'pacchidyeta' iti zAstrasya pazcAdbhAvipratipacchedarahitakratuviSayatvAt / uktaM hi nyAyaratnamAlAyAm " sAdhAraNasya zAstrasya vizeSaviSayAdinA / saGkocaH kluptarUpasya prAptabAdho'bhidhIyate // " | (cAyatnamAA , 4.24) ityuktalakSaNaprAptabAdhavivecane "tatraivaM sati zAstrArthoM bhavati, pazcAdbhAvyudgAtrapacchedavidhurapratihatrapacche ivataH kratossarvavedasadAnamaGgam , evamudgAtrapacchede'pi draSTavyam" iti / " ema kahevAmAM Ave ke jema bAranA phaLamAM kramathI. lIle ane lAla raMga utpana thatA hovAthI (bane) rUpanAM be jJAne pramANa che (yathArtha che) tema eka prayogamAM paNa eka pachI eka thatAM be nimittone kAraNe yogane viSe te te nimittane lIdhe karavAnAM (prAyazcitanI) be katavyatA-buddhio pramANa ja che tethI para(jJAna) pUrvajJAnanA bAdhamAM apachedanyAya udAharaNa nathI tethI ja e chedAdhikaraNamAM zAstradIpikAnuM vacana che ke "naimittika (--keI nimittane laIne pravRtta thatuM -) zAstrane A artha che ke (uttara) nimitta utpanna thatAM pahelAM anya rIte yAga karavA gyA hatA tema chatAM nimitta thatAM judI rIte karavo joIe." paNa A (dalIla) barAbara nathI. aMga hoya te karavApaNuM hoya. ane pAchaLa AvatA pratihartAnA apaheravALA kratumAM AgaLa thaI gayelA uddagAtAnA apacheda nimitta je prAyazcita che te aMga nathI. 'bAvanI kuti" e AhavanayazAstrane jema yahomathI atirikta homa viSaya che tema, "je udgAtAno vi cheda thAya" e zAstrano pAchaLathI thatA prativartAnA vicchedathI zUnya e krata viSaya che. jyAratnamAlAmAM kahyuM che, "(pratyakSasiddha) sAdhAraNa zAstrano vizeSaviSayaka (zAstra) a dithI je saMkeca mAnavAmAM Ave che tene prAptabAdha kahe che" Ama jenuM lakSaNa ApyuM che te prAptabAdhanA vivecanamAM "tyAM Ama hoya tyAre zAstrane artha e che ke pAcha thI thatA uddagAtAnA apaDedarahita ane pravihartAne chedathI yukta kratumAM sava dhananuM dAna aMga che, tema uddagAtAnA apacheda viSe paNa vicAravuM." For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvatIya pAracheda 301 vivaraNaH upara je kahyuM che ane apacchedanyAyanuM udAharaNa ApyuM che tene viSe zaMkA thaI zake. boranA phaLamAM pahelAM lIle raMga utpanna thAya che, pachI tyAM ja pUrvanA lIlA raMganA nAza pachI lAla raMga utpanna thAya che ane eka ja vastune viSe, judAM judA samaye thatAM hovAthI, bane rUpajJAna pramANabhUta che. tevI rIte pUrva nimitta uddagAtAne viccheda) utpanna thayuM che teTalA mAtrathI pUrva naimittikanI kartavyatA utpanna thAya che, ane pAchaLa thatA nimitta pratihartA- apaccheda)thI pUrva kartabdhatAne nAza thayA pachI uttara naimittikanI kartA thatA utpanna thAya che, ane pAchaLa thatA nimitta (pratihartAno apaDeda thI pUrva kartavyatAne nAza thayA pachI uttara naimittikanI katavyatA utpanna karavAmAM Ave che. Ama udagAtAnA viradApI nimitta thatAM dariNA vinAnA tyAganI katavyatA janmI. pachIthI pratihartAnA vicchedarUpa nimitta thatAM te pUrva kartavyatAne nAza karIne sarvasvanA dAnavALA yAganI kartavyatAne utpanna kare che tethI pAchaLathI thatA viruddha prakAranA vidavALA yajJamAM paNa pUrva naimittikazAstranuM aprAmANya nathI. uttara nimitta utpanna thayuM te pahelAM pUrva naimittika kartatA vastutaH hatI ema zAstradIpikAmAM paNa kahyuM che. uttarabhAvI pratihartAne viracheda utpanna thaye te pahelAM judI rIte arthAta dakSiNa ApyA sivAya kratu vastutaH karavAnuM hatuM ja, tema chatAM pAchaLathI pratihartAnA vicchedarU5 nimitta thatAM te yajJa judI rIte arthAta sava dhananI dakSiNa ApIne karavAnI thAya che. tethI para zAstrathI pUrva zAstrane bAdha nathI. banne pramANa che. - A zaMkA barAbara nathI. je pUrva prAyazcitta yAgamAM aMgarUpa hota te A barAbara hatuM, paNa kamathI thatA viruddha vicchedavALA yajJamAM pUrva saimittikanI kartavyatAnI niSpattimAM kaI pramANuM nathI kAraNa ke pUrva naimittika yajJanuM aMga nathI - tene aMga tarIke jaNAvanAra kaMI pramANu nathI. pUrva naimittikazAstra(--uddagAtAne vicacheda thAya te te yajJa dakSiNa ApyA vinA pUro karyo ane pharI yajJa karIne temAM dakSiNa ApavI-)thI vihita A prAyazcita A yAgamAM aMga che e aMgenuM pramANa nathI, kAraNa ke te anya prayogomAM sAvalaza heIne tyAM paNa aMgavanuM bAdhaka nathI. zAstrane saMkeca thAya che. eka udAharaNa laIe. sAvanIce doti e sAmAnyazAstra hemamAtramAM AhavanIyanuM vidhAna karavA pravRtta thAya che tyAM vahe gudoti - gAyanA pagalAmAM -sAtamI kharI jyAM paDe tyAM - hema karavo) e vizeSazAstrathI uparyukta sAmAnya zAstrano saMkeca thAya che ane te pahemathI atirikta hAmamAM AhavanIyanuM vidhAyaka bane che. te ja rIte udagAtAnA apacheda nimitte prAyazcitanuM vidhAna karatAra zAstra jyAM pAchaLathI pratikartAne vikheda na thatuM hoya evA yAga viSe che ane pratikartAnA apaccheda nimitte prAyazcitanuM vidhAna karanAra zAstra jayAM pAchaLathI udagAtAne vikheda na thatuM hoya evA yAga viSe che. A rIte thatA zAstranA saMkecane prAptabAdha kahe che. tethI bAdha thAya ja che.) apacchedanA sthaLe uttarajJAnathI pUvajJAnane bAdha thAya che tyAM pAchaLathI thatA pratihatanA aparacheda vinAnA evA ugAtAnA apacchedavALA yAgamAM yAganuM dakSiNa vinA samApana enuM aMga che; ane pAchaLathI ugAtAne apaccheda na thato hoya tevA pratikartAnA apacchedavALA yAgamAM sarva dhananuM dAna yAganuM aMga che. ema pAthasArathimizrakRta nyAyatnamAlAmAMnA vivecanathI nAta thAya che. 4 juo gAyanamAA, ke 14 (6 282)- pArthasArathimizra (saM.)-rAmasvAmI zAstrI (oriyenTala insTITyuTa, vaDodarA, 1937). : For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 siddhAntalezasaMhaH yattu zAstradIpikAvacanamudAhRtam, tadapi 'tenotpannamapi pUrvaprAyazcittajJAnaM mithyA bhavati bAdhitatvAd, uttarasya tu na kiJcid bAdhakamasti' iti pUrva kartavyatAbAdhyatvapratipAdakagranthopasaMhAra paThitatvAd nimittopajananAt prAG nimittopajananaM vinA nimittopajananAbhAve sati anyathA kartavyo 'pIti kRtvA cintAmAtraparam / na tUttaranimittopanananAtprAk pUrvanaimittikakartavyatA vastuta AsIdityevaM param pUrvagrantha sandarbha virodhApatteH / , jyAre zAsradIpikAnuM je vacana TAMkayu che te paNa "tenAthI (--pUrva pravRtta naimittika zAstrathI) utpanna thayeluM hovA chatAM pU`prAyazcitta jJAna (uttara naimittika zAstrathI) bAdhita thavAne kAraNe mithyA ane che; jyAre uttara (pAchaLa utpanna thayelA prAyazcittajJAna)nuM kazuM khAdhaka nathI" ema pU" kata nyatAnA AdhyatvanuM pratipAdana karanAra graMthatA upasa'hAramAM paThita heAvAthI nimittanI utpattinI pahelAM (arthAt ) nimittanI utpatti vinA, nimittanI utpattine abhAva haiAya tyAre (yALa) anyathA karavA ceAgya paNa che' ene karIne cintAmAtraparaka che. paNa uttaranimittanI utpattinI pahelAM pUva naimittika kata nyatA vastutaH hatI ema tenu* tApaya nathI, kAraNa ke (ema mAnatAM) pu granthanA sada'nA virAdha AvI paDe. vivaraNa : zakAkAra naimittizAstrasya (niyasAgaranI AvRtti pramANe pATha naimittizAstrALAM) ghayamartha: ...ityAdi zAstraTThISThAnuM vacana TAMkayuM che te ema batAvavAne mATe ke jema eka TamAM kramika me rUpanAM jJAna prAmANika che tema eka yAgamAM kramika e naimittika prAyazcittanAM jJAna paNa prAmANika hoi zake che tethI pUjJAnanA parathI bAdha thAya che ema mAnI zakAya nahi. Ane uttara ApatAM siddhAntI kahe che ke ukta graMthanu tApa juduM che-- naimittizAstrasya...vAkaya upasaMhAra bhAgamAM che tethI upakramagraMtha pramANe ja tene abhiprAya nakkI karI zakAya ane upakramamAM to tenovanamavi...e vAkya che. A upakrama vAkyanuM tAtpaya' evuM che ke je zakA karavAmAM AvI che ke udgAtA ane pratihurtAnA kramika apaccheda thAya tyAM pUrva nimittane lIdhe karavAnu thatuM prAyazcita ja karavuM joIe kAraNake enu keAI virodhI nathI tethI tenuM jJAna anAyAse thaI jAya che jyAre pAchaLanA nimittane laIne karavAnuM prAyazcita pUrvanimittaka prAyazcitathI viruddha hAI te tenu jJAna thaI zakatuM nathI. tethI pu` ja baLavAna che, --A zaMkAnA uttara 'tenovanam ...' thI ApyA che. pUva naimittazAstrathI pUrva prAyazcittanuM jJAna thAya che paNa te uttarathI bAdhita thatAM mithyA bane che. jo udgAtAne apaccheda thAya...' vagere zAstrathI pUnimittaka prAyazcitanuM jJAna thAya che. paNa je uttaranimittaka prAyazcitanuM jJAna che te petAthI viruddha evuM je pU`jJAna che tenA bAdha karIne ja pravRtta thAya che. Ama 'tenoyanaeNvi...' e je For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' 93 dvitIya paricheda upakrama graMtha che tenA pramANe ja upasaMhAramAM AvatA graMthanuM tAtparya nakkI karavuM joIe. ane tenuM tAtparya e ja hoI zake ke je kratuma kramika viruddha apacheda na hoya tyAM ditIya nimittanI utpattinA abhAvamAM pUrva nimittanA baLe e kratune prayoga judI rIte thaI paNa zake. paNa prakRtimAM te evuM nathI. ahIM te dvitIya nimittanI utpatti thaI gaI che tethI uttaranimittaka prAyazcitanuM jJAna pUrvane bAdha karaze ja. Ama pUrva nimittathI anyathA. katavyatAnI katumAM mAtra saMbhAvanA UbhI thAya che. A te zaMkA UbhI karIne carcA mAtra karI che. vastutaH e anyathAktavya yAga che e rItanI enI sattA nizcita thatI nathI. Ama zAstradIpikAnuM vacana paNa bane jJAnanA prAmANyanuM samarthana karI zake nahi. tiSyAma yajJa samayAgane prakAra che (juo taittirIya brAhmaNa 1.5.11). A jayotiSThoma yAgamAM havidhanathI bahipavamAna deza tarapha mAtra Rtvijene "avAraMbha zrata che. arthAta avayune karacha pakaDIne prastatA, prastatAne kaccha pakaDIne uddagAtA, ugAtAne kaccha pakaDIne pratiha, pratihartAne karacha pakaDIne brahmA, brahmAne kaccha pakaDIne yajamAna ane yajamAnane karacha pakaDIne prazAstA ema jAya che. RtvijemAMthI koIne aparacheda ke viccheda thatAM prAyazcita karavuM paDe che - je prastatAne apaccheda thAya te brahmAne vara de; je pratihartAne apaccheda thAya te sarvasvanuM dAna devuM paDe; je uddagAtAne apaccheda thAya te e yajJa dakSiNa ApyA vinA pUro karIne pharo tyAga karavo paDe ane emAM je AgalA ' yajJamAM dakSiNuM ApavAnI hatI te A yajJamAM ApavI paDe A prAyazcittonA anusaMdhAnamAM eka ja yAgamAM be apacchedo sAthe thAya athavA eka pachI eka thAya te zuM karavuM tenI carcA karI che. uttara-jJAnanA prAmANyanA nirNaya mATe A carcA TAMkI che. AstAM miimaaNskmryaadaa| zyAmataduttararaktarUpanyAyena kramikakartavyatAdvayotpatyupagame ko virodhaH ? ucyate - tathA hi, kiM tat kartavyatvaM yat paranaimittikakartavyatotpattyA nivarteta / na tAvat pUrvanaimittikasya kRtisAdhyatvayogyatvam, tasya pazcAdapyanapAyAt / nApi phalamukhaM kRtisAdhyatvam, tasya pUrvamapyajananAt / nApi yadananuSThAne kratorvaikalyaM tattvam , aGgatvaM vA / ananuSThAne kratuvaikalyaprayojakatvasya niyamavizeSarUpatvena, kAGgatvasya phalopakAritayA sannipAtitayA vA kAraNatvavizeSarUpatvena ca tayoH kAdAcitkatvAyogena svAbhAvikatvanirvAhAya pazcAbhAviviruddhApacchedAbhAvavataH kratoH pUrvApacchedanaimittikamaGgam , tatraiva tadananuSThAnaM kratuvaikalyaprayojakamiti vizeSaNIyatayA pAzcAtyApacchedAntaravati Rtau pUrvApacchedanaimittike kratvaGgasya, tadananuSThAne Rtuvaikalyaprayojakatvasya vA pAzcAttyApachedotpatteH pUrvamasambhavAt / na hi vastu kiJcidvastvantaraM prati kaJcitkAlaM vyApya pazcAnneti vA, For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 siddhAntalezasaGgrahaH kazcitkAlaM kAraNaM pazcAnneti vA kacid dRSTam , yuktaM vA / nApi kartavyatvaM nAma dharmAntaramevAgamApAyayogyaM kalpyam, mAnAbhAvAt / viruddhApacchedazAstrayoH padAhavanIyazAstravad vyvsthopptteH| tasmAnnirAlambanaM kramikakartavyatAdvayotpattivacaH / mImAMsakenI paripATI bhale (bAjue) rahe. zyAma ane tenI pachI lAla raMganA nyAyathI kramika be kartavyatAnI utpattine mAnavAmAM zo viSedha che? ' kahIe chIe-jemake, e zI kartavyatA che ke uttarakAlI 4 mittikanI katavyatAnI utpattithI nAza pAme? je kaho ke pUrva mittathI utpanna thatA prAyazcittanI kRtisAdhyatAnI yegyatA rUpa che te e te yukta nathI kAraNake evI kartavyatAne pachIthI paNa nAza thatuM nathI (e cAlu ja rahe che). kartavyanA phalasukha kRtisAdhyatA paNa nathI kAraNa ke te pahelAM paNa utpanna thatI nathI. kartavyatA eTale evA he vuM ke jenA ananuSThAnatho kratumAM vaikalpa thAya, athavA aMga hovuM ema paNa na kahI zakAya, kema ke anuSThAna na karAtAM je kratumAM vaikalyaprayojakatva hoya e niyama vizeSarUpa che, ane karmanuM aMga tevuM te phaLamAM upakAraka tarIke ke sanipAtI tarIke kAraNavizeSarUpa che tethI A be (vaikalyaprojakatva ane aMga tva)mAM kAdacikatva na hoI zake. tethI temanA svAbhAvikatvanA nirvAha mATe "pAchaLathI thatA viruddha apahedanA abhAvavALA katunuM pUrva nimittane laIne thatuM prAyazcitta (mittika) aMga che, ane tyAM ja tenuM anuSThAna katumAM vaikalyaprayojaka che" ema vizeSa lagADavuM paDatuM hovAthI, pAchaLathI thatA bIja apachevALA katumAM pUrva apahedane nimitte karavAnA thatA prAyazcittamAM kratunA aMga hevApaNuM, athavA tenA ananuSThAnathI tumAM vaikAjika hovApaNuM pAchaLathI thatA apacchanI utpattinI pahelAM saMbhavatuM nathI. kAraNa ke koI vastu bIjI vastunI prati keTalAka kALa mATe vyAya hoya ane pachIthI na hoya, athavA keTalAka kALa mATe kAraNa hoya ane pachIthI na hoya evuM kayAMya jovAmAM nathI AvyuM; athavA e yukta (paNa) nathI. kartavyatA eTale utpatti ane nAzane yogya evo bIje koI dharma ema paNa kahI zakAya nahi, kAraNa ke ene mATe pramANa nathI kema ke viruddha evAM je be apachedazAstra che temanI " guNoti" ane "bAvanIce kuti" e be zAstronI jema vyavasthA thaI zake che. tethI kramika be kartavyatAnI utpatti viSenuM vacana AdhAra vinAnuM che. vivaraNa: zaMkAkAra kahe che ke mImAMsakanI anirNayanI paddhati che tene bAjue rahevA daIe. jema ghaTamAM pahelAM zyAma raMga hoya che, pachI pAkathI zyAma raMgane nAza karIne lAla raMga utpanna thAya che tema pahelAM pUva nemittika kartavyatA utpanna thAya che, pachI uttara naimittikakatavyatAnI utpattithI tene nAza thAya che. Ama be kartavyatAonI kamika utpati mAnavAmAM koI virodha hoI zake nahi. For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 301 siddhAntI uttara ApatAM kahe che ke tame 'kata nyatA'thI zuM samajo che ? je para nimittathI utpanna thatA prAyazcittanI kartavyatAnI utpattithI nAza pAme che? jo uttara naimittikanI kata matAnI utpattithI pUva nimittathI utpanna thatA prAyazcittanI kanyatA nAza pAmatI hoya tA enuM nirUpaNu ja zakaya nathI zuM e katavyatA kRtisAghyatvayAgyatva che, ke phlAbhimukha kRtisAvyatva che, ke kratuvailya lAvanAra ananuSThAnanA pratiyeAgI evA anuSThAnazALI hovu e che, ke aMga hovuM e che, ke bIju kazuka che ? katayatA pUrvakAlIna nimittathI utpanna thatA prAyazcittamAM kRtisAdhyatAnI yogyatArUpa hoI zake nahi, kAraNa ke uttarakAlIna prAyazcittanA tamatAkALamAM paNu ukta lakSaNavALI pUrva kata nyatA anuvartImAna rahe che tethI tenAthI e nAza na pAmatI hAvAne kAraNe dhaDAnA kALA ane lAla raMgAtA jema temane kramika mAnavAmAM virAdha Ubhe thAya che. vyatA phlAnmukha kRtisAdhyatArUpa paNa hoi zake nahi, kAraNa ke pahelAM paNa tenI utpatti thatI nathI. jo enI utpatti thAya to temAM lA-mukha kRtisAva rahe, paNa tema thatuM nathI. A dRSTie purva nimittathI utpanna thatA prAyazrittana kanyatAnA jJAnamAM mImAMsakanI maryAdAthI siddha bhrAntatva ja Ave che (kAraNa ke uttara naimittikakavyatAthI bAdhita thAya che); pUrva pakSIe rajU karelI nyAyayaizeSika maryAdA anusAra zyAmatAnA jJAnanI jema e pramArUpa rahetuM nathI. kanyatA eTale evA anuSThAnazALI hovu jenA ananuSThAnathI yAgamAM vaikalpa UbhuM thAya, athavA kratunA a MgarUpa hevu ema paNuM na kahI zakAya. jyAM pahelAM udgAtAnA apaccheda thAya ane pachI pratihartAnA apacheH thAya tyAM udgAtAnA apaccheda nimitte je prAyazcitta karavAnuM che tenuM ananuSmAna te kratumAM vaikayaprayAjaka che; ane prAyazcitta kratunuM aMga che ema kahenAre e kahevu paDaze ke pUrva prAyazcittanuM ananuSThAna kratuvaikalpaprayAjaka che ema kaheA che te kayA atha'mAM--e vaikala utpanna karanAru che, ke vaikayanuM vyApaka che, ke vaikalpathI vyApya che. vaikayanuM utpAdaka che ema kahI zakAya nahi kAraNa ke ananuSThAna te abhAva5 che. te kevI rIte utpAdaka banI zake ? ane tulaikaya paNa RtunA upakAranA prAgabhAvarUpa hoIne tenAthI utpAdya hoI zake nahi. te vaikalpapraye jakatAnuM vyApaka paNa hoI zake nahi arthAt jyAM jyAM vaikaprayeAjakatA hoya tyAM tyAM pUrva prAyazcittanuM ananu DAna hoya ja ema paNa mAnI zakAya nahi. jyAM mAtra uddagAtAnA apaccheda thayA che evA kratumAM te aMge prAyazcitta karyu hovA chatAM koI khIjA kAraNane laIne vaikaya heAya tyAM vaikalpa hovA chatAM prAyazcittanA ananuSThAnanA abhAva hAvAthI A niyamane vyabhicAra che. tethI trIjo pakSa bAkI rahe che ke ananuSThAna tuvaikayathI vyApya che; arthAt ananuSThAna hoya tyAM vaikalpa rAya ja. prAyazcittanI kata nyatAne jo RRtunA aMgarUpa hovu te mAnIe to e e rIte thai zake- lepakArI tarIke ane sannipatyeApArI tarIke. leApakArI hAvu eTale parama ke mR ya apUrvAmA adRSTa dvArA kAraNu hAvuM, jema ke prayAja Adi adRSTa dvArA paramApUrvamAM upakAraka hoya che. sannipatyeApakAraka hovuM eTale yAganA svarUpanA utpAdaka heAvuM; jema ke dravya devatA vagere sannipatyeApakAraka tarAke yAganAM aMga che. prazna thAya ke ananuSThAnane * vaikayavyApya ane krUtva gatvane lepakAritva ke sagnipatyeApa kAritva mAna e te zA vAMdhA ? AnA uttaramAM pUchI zakAya ke ekabIjAthI viruddha evA si-39 For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 siddhAntalezasamahaH be kamika apavALA kratumAM pUrva prAyazcittanA ananuSThAnamAM raheluM kratuvaikaTayavyApyatvarUpa kratuvaikalyaprayojava, ane pUrva prAyazcittanuM aMga- e bIju nimitta utpanna thayA pachI cAlu rahe che ke nahi. jo cAlu rahetAM hoya te tuvaikalyaprayojaka ananuSThAnanA pratiyogI anuSThAnazAlitArUpa pUrva prAyazcittakartavyatA, ane e prAyazcittamAM rahelI aMgatvarUpa kartavyatA uttaranaimittikakatavyatAthI nAza pAme che ema je mAnavAmAM Ave che teno bhaMga thAya. je na cAlu rahetAM hoya te pUrva prAyazcittanA ananuSThAnanuM kratuvaikaTayavyApyatva dritIya nimittanI utpattinI pahelAM ja che, jyAre tenI utpattinI pachI te nathI ema Thare. e ja rIte pUrva prAyazcittamAM rahelI aMgatvarUpa kartavyatA dvitIya nimittanI utpatti pahelAM ja che. paNa pAchaLathI nathI ema Thare. Ama vyApyatva ane kAraNatva pitAnA AzrayamAM kadAcika che (thaDA samaya mATe che, svAbhAvika nathI) ema mAnavuM paDe paNa A barAbara nathI. koI vastu keI bIjI vastunI prati thoDA samaya mATe vyApya hoya ane pachI na hoya, ke thoDA samaya mATe kAraNa hoya ane pachI na hoya evuM kyAMya joyuM nathI, tema e yuktiyukta nathI. dhUmamAM kayAreka vadvivyApyatA che ema mAnatAM sopAdhikatA prasakta thAya che. koI upAdhine lIdhe jyAM dhUma che tyAM vahni paNa hAjara che ema mAnavuM paDe; ane e ja pramANe vaddhinI dhUmakAraNutAmAM kadAcikatva heya te ghUmarUpa kArya meLavavA mATe vahnirUpa kAraNanA prahaNane viSe koInI pravRtti niSpampa vizvAsapUrvakanI nahIM hoya tevI vyAkhyatva ane aMgane svAbhAvika-yAvadAzrayabhAvI-mAnavAM joIe. A vyAyitva ane aMgatva kAdAyika na mA nava paDe, paNa svAbhAvika mAnI zakAya eTalA mATe ema akhtA pUrvaka kahevuM joIe ke pAchaLathI thatA viruddha apadanA abhAvavALA kratumAM pUrva apaDedane nimitte karAyeluM prAyazcitta tenuM aMga che, ane tyAM ja e prAyazcittanuM ananuSThAna kagvaikalyaprayojaka che. tethI ja katamAM pAchaLathI bIje aparacheda thAya che. tyAM prava apaDedane nimitto ne prAyazcitta karavAnuM thAya te kratunuM aga saMbhavatu nathI; ane e pUrva nimittaka prAyazcittanA ananuSThAnamAM tuvaikayapraye jatA pAchaLathI thatA apaDedanI utpattinI pahelAM saMbhavatI nathI. Ama kamika viruddha apaDeTavALA katumAM pUrvanaimittika-katavyatAjJAna jAtirUpa ja che. kelA vikalpa tarIke kartavyatAne evo dharma mAnavAmAM Ave je utpatti ane nAzane yogya che; arthAt prastuta udAharaNamAM prathama nimittanI utpatti pachI ja je utpanna thAya che ane bIju nimitta utpanna thayA pachI nAza pAme che. AnI sAme vAMdho e che ke AvA keI dharma mATe koI pramANa nathI. pUrva naimittikazAstrane anyatra avakAza hovAthI tene pAchaLathI apaccheda thatuM hoya tevA kratumAM sthAna nathI, jema bAvanIce muddAta e zAstra padamAtirikta sthAne ja kAma kare che. tethI Avo koI dhama mAnI zakAya nahi. kramika viruddha apacchedavAnA kratumAM pUrvataimittika-kayatAjJAna apramAM hoya e saMbhave che, tethI virodha hoya tyAre uttara jJAnathI pUvajJAnane bAdha thAya che ema batAvavA mATe apa cheda-nyAyanuM udAharaNa che ja. mATe kramika be kartavyatAnI utpatti aMgenuM vacana AdhArahIna che. For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 dvatIya pari nanu copakramAdhikaraNanyAyenAsaJjAtavirodhitvAt pratyakSamekAgamAd balIyaH kiM na syAt / . ucyate-yatraikavAkyatA pratIyate, tatraikasminnevArthe paryavasAnena bhAvyam, arthabhede pratItaikavAkyatAbhaGgaprasaGgAt / atastatra prathamamasaJjAta. pratipakSeNa 'prajApatirvaruNAyAzvamanayad' ityAdhupakrameNa parakRtisarUpArthavAdena dAturiSTau buddhimadhiropitAyAM tadviruddhArtha 'yAvato'zvAn pratigRhNIyAt tAvato vAruNAn catuSkapAlAnnirvapet' ityupasaMhAragataM padajAtamupajAtapratipakSatvAd yathAzrutArthasamarpaNena tadekavAkyatAmapratipadyamAnamekavAkyatAnihAya NijarthamantarbhAvya tadAnuguNyenaivAtmAnaM labhate iti upakramasya prAbalyam / yatra tu parasparamekavAkyatA na pratIyate tatra pUrvavRttamavigaNayya labdhAtmakaM viruddhArthakaM vAkyaM svArtha bodhayatyeveti na tatra pUrvavRttasya prAbalyam / . ata eva SoDazigrahaNavAkyaM pUrvavRttamavigaNayya tadagrahaNavAkyasyApi svArthabodhakatvamupeyate, kintubhayorviSayAntarAbhAvAd agatyA tatraiva vikalpAnuSThAnamiSyate / / evaM cAdvaitAgamasya pratyakSeNaikavAkyatvazaGkA'bhAvAt pUrvavRttamapi tadavigaNayya svArthabodhakatvamapratihatam / tadarthabodhajanane ca "pUrva paramajAtatvAdabAdhitvaiva jAyate / ___ parasyAnanyathotpAdAnnAdyAbAdhena sambhavaH // " ityapacchedanyAyasyaiva pradhaniH, nopakramanyAyasya / . ata eva loke'pi prathamavRttaM zuktirUpyapratyakSamAptopadezena bAdhyata iti // 2 // (zaMkA) ane upakamAdhikaraNa nyAyathI, virodhI (hanu) utpana na thayo hovAthI pratyakSa ja Agama karatAM vadhAre baLavAna zA mATe na hoya ? (uttara) (AnI sAme) kahevAmAM Ave che ke jyAM ekavAkayatA pratIta thAya che tyAM eka ja artha mAM paryavasAna thavuM joIe, kAraNa ke arthabheda hoya te jJAta thayelI ekavAkyatAne bhaMga thAya. tethI tyAM pahelAM jeno virodhI utpanna nathI For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uo8 siddhAntalezasaGgraha tho evA "prajApatie varuNane azva A ItyAdi upakramathI parakRti (prajApatinA anuSThAnanA) ( pratipAdaka vAya) sadaza athavAdathI datAnI ISTi buddhimAM Aropita karavAmAM AvatAM tenAthI viruddha arthavALa jeTalA ane grahaNa kare (grahaNa karAve) teTalA vAruNa catuSkapAlano nirvApa kare e upasaMhAramAM rahele padamUDa tene virodhI thaI gayela hovAthI yathAzruta arthanA samapaNathI tenI sAthe ekavAkayatA pAmate na hovAthI ekavAkayatAnA nirvAha mATe zakya banAvavAna mATe) LinA prerakanA) arthane antarbhAva (samAveza karIne) tene (upakramane) anukUla rIte pote svarUpa pAme che, tethI upakrama baLavAna che. paNa jyAM (upakrama ane upasaMhAranI) paraspara ekavAkayatA pratIta thatI nathI tyAM agAu thaI gayelAne gaNakAryA vinA svarUpa pAmeluM viruddha athavALuM vAkya pitAne artha jaNAve ja che, tethI tyAM ane AvI gayeluM vadhAre prabaLa nathI. mATe ja "DizigrahaNa" viSayaka vAkya je agAu AvI gayuM che tenI darakAra karyA vinA tenA (DazInA) agrahaNa viSenuM vAkya paNa pitAnA athanuM bedhaka mAnavAmAM Ave che. paNa banene. viSaya (kAyakSetra) judA judA na hovAthI nachUTake tyAM ja (atirAtramAM ja) vikalapathI anuSThAna mAnavAmAM Ave che. ane ema atizAstranI pratyakSanI sAthe ekavAkyatAnI zaMkA (saMbhAvanAnI apekSA) na hovAthI te pratyakSa) agAu thayuM hovA chatAM tene gaNakAryA vinA atazAstra pitAne arthe apratihata (nibaMdha rahIne jaNAve che. ane te teno arthabodha utpanna kare che temAM pUrva pAchaluM upana na thayuM hovAne kAraNe tene bAdha karyA vinA ja utpanna thAya che, jyAre pAchaLanuM bIjI rIte (AgalAne bAdha karyA vinA) utpana thaI zakatuM na hovAthI, pahelAno bAdha karyA vinA tene janma nathI" ema apacchedanyAyanI ja pravRtti che, upakama nyAyanI nahi tethI ja lekamAM paNa prathama thaI gayeluM zukti-rajatanuM pratyakSa (pAchaLathI thatA) AtopadezathI bAdhita thAya che. (2) vivaraNa : zaMkA thAya che jema apaccheda thAya che tema upakramAdhikaraNanyAya paNa che. je apadayAyatho zruti pratyakSanI apekSAe vadhAre baLavAna jJAta thatI hoya te upamAdhikaraNanyAyathI pratyakSa zruti karatAM vadhAre baLavAna tarIke jJAta thavuM joIe. pratyakSa ja Agama karatAM vadhAre baLavAna kema na haiyA upakramAdhikaraNa nyAya pramANe je zarUAtamAM na hoya te jyAre thAya tyAre anya ke na hovAthI tene koIne virodha na hovAthI te potAnA mULa svarUpamAM sthira thAya che; je pachIthI Ave tene AgaLa thaI gayelAne anurUpa evuM * svarUpa dhAraNa karavuM paDe che. tethI pUrvavRtta vadhAre prabaLa che. daitaviSayaka pratyakSajJAna Ama asa jAtavirodhI hovAthI vadhAre prabaLa che kAraNa ke te thAya che tyAre Agamapadeza nathI he, jyAre Agamapadeza vakhate pratyakSajJAna thaI gayeluM hoya che. For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricacheda saMeTe A zaMkAnuM samAdhAna e che ke jyAM bannemAM ekavAkyatAnI pratIti hoya tyAM ja upakramAdhikaraNanyAya pravRtta thAya che. udAharaNa laIe : upakrama ane upasaMhAra banne varuNa iTi rUpa eka arthane sparzatA hoya tyAM ekavAkaSatA che ema samajAya ane e jALavI rAkhavAne mATe A baMnenuM eka arthamAM paryAvasAna jarUrI che. jema ke upakrama dAtAnI ISTinuM vidhAna kare che, ane upasaMhAra pratigrahItAnI. tethI jevA zabdo che tevo vAkSArtha svIkArIe te jJAta thayelI ekavAkayatAne bha ga thAya che, tethI upasaMhAramAMnA pratikULIyAne pratighAta (prahaNa karA) tarIke artha karavAmAM Ave che. Ama jyAM ekavA thatAnI pratIti heya tyAM ja pUrvanI darakAra karIne pAchaLathI AvatA padasamUhane tene anukUla artha karavAmAM Ave che. paNa jyAM ekavAkayatA sAta na thaI hoya tyAM pUrvanI darakAra karyo vinA 5 chaLa AvatuM potAnI rIte astitvamAM Ave che ane baMdha karAve che. dAta., voDhazira' nAmanA stotranI pachI jyAM atirAtra sAmanuM gAna karavAmAM Ave che e je tikTomane atirAtra nAma ApavAmAM AvyuM che. have tirAtre vozine jAti ane 'nAtirAtre pokafzana jAti' evAM be vA che jemAM agrahaNa aMgenuM vAkaya pUrvavRtta grahaNa viSayaka vAkSanI apekSA ke darakAra rAkhyA sivAya pitAnI rIte pitAne adha karAve che. ahI eTaluM dhyAnamAM rahe ke bannene viSaya (kAryakSetra) judA na hovAthI tyAM ja atirAtramAM ja vikapathI anuSThAna mAnyuM che (prayogabheda che, kratubheda nathI). samuccaya saMbhavatA na hovAthI nachUTake Ama mAnyuM che. have pratyakSa ane atAgamanI ekavAkyatA hoya evI to lezamAtra saMbhAvanA koIne jaNAtI nathI tethI pUrvavRtta pratyakSanI apekSAe Agamane artha karavAne ke pratyakSane vadhAre baLavAna mAnavAne prazna ja upasthita thato nathI. be vacce virodha hoya te ahIM te apacchedanyAya ja lAgu paDaze. pUrvajJAna utpanna thayuM tyAre para jJAnanuM astitva nahotuM tethI tene bAdha kayAM vinA te astitvamAM AvyuM che. paNa para jJAna te pUrvajJAnane bAdha karyA vinA astitvamAM AvI zake ja nahi tethI pUrvajJAnane bAdha karIne ja teno saMbhava che. Ama apacchedanyAya ja deta-pratyakSa ane atAgamane lAge paDe che. vyavahAramAM paNa prathama thaI gayelA zuktirajAtanA jJAnane Aptapadeza (A rajata nathI')thI bAdha thAya che. tethI pratyakSa zruti karatAM vadhAre baLavAna hoI zake nahi. (2) (3) nana tathApyupajIvyatvena pratyakSasyaiva prAbalyaM durvAram / apacchedazAstrayohiM na pUrva parasyopajIvyamiti yuktaH pareNa pUrvasya bAdhaH / iha tu varNapadAdisvarUpayAhakatayA mithyAtvabodhakAgamaM prati pratyakSasyopajIvyatvAd Agamasyaiva tadviruddhamithyAtvAvabodhakatvarUpo bAyo yujyate / na ca mithyAtvazrutyA varNapadAdisasyatvAMzopamarde'pi upajIvyasvarUpAMzopamardAbhAvAnnopajIvyavirodha iti vAcyam / "neha nAnAsti kicana" ityAdizrutibhiH svarUpeNaiva prapaJcAbhAvabodhanAt // (3) (zaMkA) zaMkA thAya ke tema hoya (AgamanI jema pratyakSanuM svataH prAbalya na hoya) to paNa upajIvya (jene para Agama nabhe che tevuM hovAthI pratyakSanI For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 siddhAntalezasamahaH prabaLatAne TALavI mukela che. be apaccheda-zAstramAM pUrva (zAstra) para(zAstra)nuM upajI nathI tethI parathI pUvane bAdha thAya e barAbara che. jyAre ahIM to varNa, pada AdinA svarUpanuM grahaNa karanAra tarIke pratyakSa mithyAtvane baMdha karAvanAra A gAmanI prati upajIvya hevAthI Agamane ja tenAthI niruddha mithyAtvano bAdha karAvanAra hovAthI bAdha thAya e barAbara che. ane evI dalIla na karavI joIe ke mithyAtvakRtithI vaNa, pada AdinA satyatva aMzane upamada (bAdha) thatuM hovA chatAM upajIvya svarUpa aMzane bAdha thato nathI tethI upajIvyo virodha nathI (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke ahIM kazuM ja nAnA (bhina, brahmathI juduM) nathI" vagere zrutio thI svarUpathI ja prapaMcanA abhAvane be dha karAvavAmAM Ave che. vivaraNa: zAstrathI upajI arthAt jenA para pite nirbhara che evA pratyakSane bAdha kevI rIte thaI zake e zaMkAne uttara agAu Apyo che ke Ama mAnatAM upajavya pratyakSane virodha thato nathIA parivAranI sAme vAMdho levA mATe pharIthI zaMkA ane samAdhAna raja karyA che. zaMkA rajU karI che ke Agama bhale svataH prabaLa hoya ane pratyakSa tevuM na hoya tema chatAM pratyakSa AgamanuM upajIba havAthI jenA para pite nirbhara che. te pratyakSane Agama bAdha karI zake nahi, bAyabAdhakabhAvane vicAra karatI vakhate AnuM dhyAna rAkhavuM ja joIe. udAharaNa tarIke rajU karela apacchedazAstromAM para zAstrathI pUrva bAdha thAya che paNa pUrvazAstra paranuM upagya nathI, jyAre pratyakSa te varNa, pada AdinA svarUpanuM grahaNa kare che ane Ama te AgamanuM upajIvya che tethI varNa, pada AdinA mithyAtvane baMdha karAvanAra AgamathI tene bAdha thAya e barAbara nathI; UlaTuM pratyakSathI ja Agamane bAdhA thavuM joIe ke e pratyakSathI viruddha mithyAtvane bodha karAvatuM nathI, upara parihAra karatAM kahyuM che ke mithyAtva aMgenI zruti varNa, pada AdinA satyatva aMzane upamada kare che paNa pitAnAM upajIvya svarUpa ane upamaha nathI karatI (-varNa, pada vagere mithyA che ema kahe che, paNa varNa, pada Adi nathI ema nathI kahetI-) paNa A dalIla barAbara nathI. nAnAhita vidatta jevI kRtio svarUpathI ja prapaMcanA abhAvane baMdha karAve che, arthAta temanuM kahevuM ema che ke ahIM brahmamAM koI ja bhinna vastu nathI, Ama varNa, pada AdinuM svarUpa ja na hovAthI upajIvyane virodha che ja, tene TALavo muzkela che mATe upaya pratyakSane AgamathI bAdha thaI zake nahi. atra kecidAhu:-'vRSamAnaya' ityAdivAkyaM zravaNadoSAd 'vRSabhamAnaya' ityAdirUpeNa zRNvato'pi zAbdapramitidarzanena zAbdapramitau varNapadAdipratyakSaM pramAbhramasAdhAraNamevApekSitamityadvaitAgamena varNapadAdipratyakSamAtramupajIvyam, na tatpramA / tathA ca varNapadAdisvarUpopamarde'pi nopajIvyavirodha iti / For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvatIya pariracheda 311 ahIM keTalAka kahe che-"kRSabhAna" (baLadane lAva) ItyAdi vAkyane zravaNanA deSane lIdhe kaI "kRpamanAnA" ItyAdi rUpathI sAMbhaLatuM hoya to paNa tene yathArtha (pramA5) zAbda jJAna thatuM jovAmAM Ave che tethI zAbda pramitimAM (zabdajanya yathArtha jJAnamAM) varNa, pada AdinuM pratyakSa je pramA ane bhramane sAdhAraNa che te ja apekSita che tethI advaita viSeno zruti varNa, pada AdinA pratyakSamAtra para nirbhara che, tenI pramA upara nahi. ane Ama vaNa, pada AdinA svarUpano upamarda thatuM hoya te paNa upajIvyane virodha nathI. vivaraNa : svarUpane upamada thAya che ema mAnI laIne ja upajagyanA virodhanI zaMkAne parihAra kare che. keTalAka kahe che ke prapaMcane satya mAnanAranA pakSamAM paNa puSamAnava e udAharaNa anusAra bhrama ane pramAne sAdhAraNa ja zabdapratyakSa zAbdadhanuM upajIvya che ema kahevuM joIe. ame je prapaMcane mithyA mAnIe chIe tyAM amArA matamAM niSedhazrutinA pramANathI sarvatra jamarUpa ja pratyakSa zAbdabodha tema ja bIjA vyavahAromAM kAraNa che eTale pharaka che, tethI upajavyane virodha nathI kAraNa ke zabdanuM svarUpa upajIvya nathI. ___ anye tyAhuH-zAbdapramitau varNapadAdisvarUpasiddhayanapekSAyAmapyayogyazabdAt pramityanudayAdyogyatAsvarUpasiddhayapekSA'sti / tadapekSAyAmapi nopjiivyvirodhH| 'neha nAnA'sti' iti zrutyA niSedhe'pi yAvadbrahmajJAnamanuvartamAnasyArthakriyAsaMvAdino'sadvilakSaNaprapaJcasvarUpasyAGgIkArAt / anyathA pratyakSAdInAM vyAvahArikapramANAnAM nirviSayatvaprasaGgAt / na ca svarUpeNa niSedhe'pi kathaM prapaJcasvarUpasyAtmalAmaH, niSedhasya pratiyogyapratikSeparUpatve vyAghAtAditi vAcyam / zuktau 'idaM rajatam ' 'nedaM rajatam' iti pratItidvayAnurodhenAdhiSThAnagatAdhyastAbhAvasya bAdhaparyantAnuvRttikAsadvilakSaNapratiyogisvarUpasahiSNutvAbhyupagamAt / etena prapancasya svarUpeNa niSedhe zazazavadasattvameva syAditi nirstm| brahmajJAnanivartya svarUpAGgIkAreNa vaiSamyAt / jyAre bIjA kahe che ke zAbda pramitimAM vaNa, pada AdinA svarUpanI siddhinI apekSA na hoya te paNa ayogya zabdathI (zabda)pramiti (yatha the jJAna)nI utpatti thatI nathI tethI regyatA-svarUpanI siddhinI apekSA che. tenI apekSA hoya, te paNa upajIvyane virodha nathI, kAraNa ke "ne nAnADarita' e zrutithI niSedha hovA chatAM paNa brahmajJAna thAya tyAM sudhI cAlu rahetA, athakriyA " (saphaLa pravRtti) sAthe saMvAdI evA asatathI vilakSaNa prapaMcanA svarUpane svIkAra karavAmAM Ave che. anyathA pratyakSa vagere vyAvahArika pramANe nirviSaya banI jAya temane nirviSayatvanA dezanI prasiddhi thAya). For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH ane evI dalIla karavI nahi ke "niSedha hovA chatAM prapaMcane pitAnI prApti kevI rIte thaI zake (arthAt prapaMca che ema kevI rIte mAnI zakAya) kAraNa ke niSedha pratiyogInA pratikSepa (abhAva) rUpa na hoya to vyAghAta thaze." (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke zaktimAM "A rajata che", "A rajata nathI" ema be pratIti thAya che te anusAra (zakti Adi) adhiSThAnamAM rahelA adhyakta (rajata Adi)ne abhAve bAdha paryata je cAlu rahe che evA asathI vilakSaNa prativegInA svarUpane sahana karanAre hoya che ema svIkAravAmAM Ave che. A (uttara)thI "prapaMcana svarUpathI niSedha karavAmAM Ave to te sasalAnA zIMgaDAnI jema asat ja hAya" e (dalAla) ne nirAsa thaI gayo, kAraNa ke brahmajJAnathI nivatya evA svarUpano aMgIkAra hovAthI (sasalAne zIMgaDAthI prapaMcanuM) viSamya che. vivaraNa: upajIvyanA virodhane parihAra bIjA vicArakoe judI rIte karyo che te have rajU kare che teo AgaLa je mata Ape tenI sAthe saMmata nathI. pUrva mata pramANe mAtra pratyakSajJAna upajIvya che, varNa, pada Adi viSaya upakhavya nathI, paNa A barAbara nathI kAraNa ke pratyakSa jJAna viSaya vinAnuM hoI zake nahi. tethI varNa, pada vagerenA svarUpane paNa upayvya mAnavuM joIe ane Ama upajavyano virodha thAya che tethI pUrva samAdhAna barAbara nathI ane eka vAra temanA svarUpanI apekSA nathI ema mAnI laIe te paNa agya zabdathI te yathArtha zabda jJAna utpanna thatuM nathI tethI yogyatA svarUpanI siddhinI apekSA rahe ja che. Ama yogyatAne upajI ya tarIke TALI zakAtI nathI tene virAdha pUrvamatamAM thavAne ja. kaI dalIla kare ke yogyatAsvarUpanI siddhi hoya eTalA mAtrathI pUrvapakSIne mAnya samagra prapaMcanA svarUpanI siddhi thatA nathI paNa A dalIla barAbara nathI. zAbdapramitirUpa kAryanA anurodhathI brahmathI atirikta yogyatA svarUpanI siddhi thAya che temaja jala-AharaNa Adi kAryanA anurodhathI ghaTAdi svarUpanI paNa siddhi thAya ja che tethI A mata barAbara nathI, varNa, pada AdinA svarUpanI apekSA mAnI levAmAM Ave te paNa upajIvyane virodha nathI, kAraNa ke niSedhazrutinA arthathI aviruddha evA prapaMca-svarUpane svIkAra karavAmAM Ave che. tethI A bIjA matamAM upavyane virodha nathI. A prapa ca-svarUpa evuM che je brahmajJAna thAya tyAM sudhI TakI rahe che, vyavahAramAM saphaLa pravRtti kare che ane (zazaviSANudi) asatathI vilakSaNa che. AvuM prapaMcasvarUpa na svIkArIe te pratyakSa Adi vyAvahArika pramANene niviSaya mAnavAM paDe je yukta nathI. kadAca prapaMcasatyatvavAdI dalIla kare ke zruti je prapaMcane niSedha karatI hoya te pachI prapaMca che ema ke rIte mAnI zakAya kAraNa ke niSedha jene niSedha karyo hoya tenA abhAvarUpa na hoya te e niSedha ja zAne hoya, brahmamAM prapaMcane niSedha ane prapaMcasvarUpa eka sAthe rahI zake nahi. jo niSedha-zruti anusAra brahmamAM prapaMcaniSedha mAnIe te prapaMcanI avasthiti nahIM mAnI zakAya kAraNa ke abhAva tenA pratiyogI sAthe rahI zake nahi. je prapaMcanI sthiti mAnIe to niSedhane tyAghAta thAya tethI upajIya evuM pratyakSa nirviSaya na bane mATe prapaMcane satya mAnavo joIe. For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 313 AnA uttara e che ke zuktine viSe A rajata che' ane 'A rajata nathI' ema e jJAnA thatAM ApaNe joIe che. tenA anu*AdhathI ema svIkAravAmAM Ave che ke zaktimAM abhyasta rajatanA abhAva, khAdha na thAya tyAM sudhI anuvRttivALA, asatAthI vilakSaNa evA rajatarUpI pratiyogInA svarUpane sahana karI le che. kalpita padAtha jene pratiyeAgI che evA abhAva adhiSThAnathI anyatra sadA pratiyogInA virAdhI hovA chatAM paNa adhiSThAnamAM keTalAka samaya mATe pratiyeAgInI sthitine sahana karI levAnA svabhAvavALA hoya che. Ama dvaitamAhI pratyakSa pramANurUpa rahe che ane niSedhazruti paNa pramANapa rahe che. nyAyavaizeSika matamAM dhaTAdinA atyantAbhAva peAtAnA adhikaraNa (bhUtalAdi) mAM dhaTAdinA pratikSepaka (peAtAnI sAthe nahIM rahevA denAra) che, paNa sayAgAdinA atyantAbhAva kayAMka potAnA adhikaraNamAM pratiyeAgInA pratikSepa nahIM karanAra tarIke pratIta thaya che. sayAga ane saMyAganA abhAva eka adhikaraNamAM rahI zake che ( -vRkSanA eka pradezamAM vAnara sa the sayAga che, jyAre anya pradezamAM sayeAgAbhAva che). e pratkRtinA baLe abhAva kayAreka pratiyeAgIneA pratikSepaka nathI hAtA ema mAnavAmAM Ave che te dhyAnamAM rAkhIne bAdha thAya tyAM sudhI zaktimAM rajatanI sthitine adhyasta rajatane abhAva sahana karI le che ema mAnIe chIe. prapaMcanA svarUpane niSedha karavAmAM Ave teA e sasalAnA zIMgaDAnI jema asat ja hAvu joIe e dalIlane paNa AnAthI uttara ApI dIdheA che, kAraNa ke zaktirajata ke jagatprapaMca zazazR MganI jema asat nathI, e agnilakSaNu che tethI zazazRMga temane mATe dRSTAMta banI zake nahi. prapaMca te samyagnAnathI bAdha thAya tyAM sudhI TakI rahenArA asaddilakSaNu padAtha che. na cAsyAdhyastasyAdhiSThAne svarUpeNa niSedhe anyatra tasya svarUpeNa niSedhaH svataH siddha iti tasya sarvadezakAlasambandhiniSedhapratiyogitvApayA asatvaM durvAram / 'sarva dezakAla sambandhiniSedhapratiyogitvamasattvam' ityevAsara nirvacanAt, vidhAntareNa tannirvacanAyogAd iti vAcyam / asataH sarvadezakAlasambandhiniSedhapratiyogitvamupagacchatA, tasya tathA pratyakSasya sarvadezakAlayoH pratyakSIkaraNAyogena tAzAgamAnupalambhena ca pramANayitumazakyatayA'numAnameva pramANayitavyamiti tadanumAne yat sadvyAvRttaM liGga vAcyam, tasyaiva prathamapratItasyAsamvanirvacanatvopapazerityAhuH / Agamasya ane evI dalIla karavI nahi ke adhyastane adhiSThAnamAM svarUpI niSedha karavAmAM Ave te anyatra te svarUpI viSedha svataH siddha che tethI tene sa. dezakAlasaMbaMdhI niSedhanu pratiyA jevA prasakta thavAthI tenA asattvane vAravu' muzkela che, kAraNa ke asat hai vu' eTale sava dezakAla sAthe sabadhita niSedhanA pratiyeAgI hevu' evuM nirvAMcana (samajutI) che kema ke bIjI koI rItathI tevu si-40 For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 siddhAntalezasaGgrahaH nicana zakaya nathI. (A dIla kharAkhara nathI). je asane sava dezakAla sa`khadhI niSedhanuM pratiyeAgI mAne che, te tenA evA hovAnI khAkhatamAM pratyakSane pramANa tarIke rajU karI zakaze nahi kema ke pratyakSa pramANu sadezakAlane pratyakSa karI zakatuM nathI; ane Agamane pramANa tarIke rajU karI zakaze nahi. kAraNa ke tevuM Agama-vacana upalabdha thatuM nathI; tethI tene anumAnane ja pramANu tarIke rajU karavuM paDaze. mATe te anumAnamAM je sakhyAvRtta ( sat sAthe saMkaLAyeluM na heAya tevu) liMga kahevuM paDaze te ja prathama pratota thatuM ha!Ine amA nivacana tarIke upapanna haze ema (A vicArake!) kahe che. vivaraNu ; jo adhiSThAna(brahma)mAM adhyasta prapaMcanA svarUpataH niSedha karavAmAM Ave te adhiSThAnathI atirikta deza-kALamAM paNa tene svarUpataH niSedha siddha thaI ja jAya che. Ama sa` dezakAla sAthe sa Mba Mdhita niSedha ke abhAvanA pratiyeAgI hovAthI prapacane zazazR MganI jema asat mAnavA ja paDaze. je sarva dezakAlasaba dhI niSedhanuM pratiyeAgI he ya e asat-- e sivAya bIjI koI rIte asanuM lakSaNu ApI zakAya tema nathI. AvI dIla kAI kare to e barAbara nathI. prapaca sava dezakAlasaMbadhI niSedhane pratiyeAgI che ema mAnavA mATe koI pramAMNu nathI, tethI prapa Mcane asat mAnI zakAya nahi. pratyakSa pramANuthI sava dezakAlanu pratyakSa jJAna thaI zakatuM nathI, ane 'rAzazRMga Adi sava dezaDhAlasaba dhI niSedhanu pratiyeAgI che' e prakAranu kAI Agamavayana najare caDhatuM nathI. bAkI rahyuM anumAna pramANu. te prapaMcane asat siddha karavA mATe sat padAmAM nahIM rahelu evu koI liMga (hetu) rajU karavuM paDaze. dA. ta. zazazRga asat che, niHsvarUpa hAvAne kAraNe jema ke AkAzakusuma; je asat nathI te niHsvarUpa nathI jema ke brahma--A niHsvarUpatna liMga ja prathama jJAta thAya che tethI niHsvarUpavane ja asanuM lakSaNu mAnI levu kharAbara thAya. asat hevuM eTale sadezakAlasa MbaMdhI niSedhanA pratiyeAgI hAvuM evu mAnavAnI zI jarUra ? jenI vAta cAlI rahI che te prapoMcamAM niHsvarUpavarUpa asattva nathI kAraNa ke tenA jJAnanivatya svarUpanA svIkAra karavAmAM AnyA che. Ama prapaMcane zazaza gAdithI vilakSaNa kahyo che te barAbara ja che ema kahevAtA A vicArakAnA Azaya che. apare tu 'neha nAnAsti' iti zruteH satyatvena prapaJcaniSedhe eva tAtparyam, na svarUpeNa / svarUpeNa niSedhasya svarUpApratikSepakatve tasya tanniSedhatvAyogAt tatpratikSepakatve pratyakSavirodhAt / na ca satyatvasyApi 'san ghaTaH' ityAdi - pratyakSasiddhatvAd na tenApi rUpeNa niSedho yukta iti vAcyam / pratyakSasya zrutyavirodhAya satyatvAbhAsarUpavyAvahArika satyatvaviSayatvopapatteH / na caivaM sati pAramArthika satyatvasya brahmagatasya prapaJce prasaktyabhAvAt tena rUpeNa prapaJcaniSedhAnupapattiH / yathA zuktau rajatAbhAsapratItireva satyarajataprasaktiriti For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricheda kapa tanniSedhaH, ata eva 'nedaM rajatam, kiM tu tat ', neyaM madIyA gauH, kiM tu saiva', 'nAtra vartamAnazcaitraH, kiM tvapavarake' iti niSidhyamAnasyAnyatra sattvamavagamyate, evaM satyatvAbhAsapratItireva satyatvaprasaktiriti tanniSedhopapatteH / ato varNapadayogyatAdisvarUpopamarda zaGkA'bhAvAnnopajIvyavirodha ityAhuH / - jyAre bIjA kahe che ke " ahIM nAnA nathI (brahma mAM dUtaprapaMca nathI" e zutinuM prapaMcanA satya rUpathI niSedhamAM ja tAtparya che, (prapa canA) svarUpathI niSedhamAM tAtparya nathI, kAraNa ke svarUpathI niSedha je svarUpano pratikSepaka ( dUra phe kI denAra, sAthe rahevA na denAra) na hoya te te teno niSedha hoI zake nahi. (a) je te tene pratikSepaka hoya te pratyakSano virodha thAya. ane evI dalIla na karavI ke satyatva paNa "sana ghara (ghaTa sata che) ItyAdi pratyakSathI siddha hovAthI te rUpathI paNa niSedha karo barAbara nathI. (A dalIla ThIka nathI, kAraNa ke kRti sAthe virodha na thAya eTalA mATe satyatvAbhAsarUpa vyAvahArika satyatvanI (ja) pratyakSanA viSaya tarIke upapatti che. ane bAma heya te brAmAM rahelA pAramArthika satyanI prapaMcamAM prasiddhi na hovAthI te rUpathI prapaMcano niSedha anupapanna che ema nathI kAraNa ke jema zutimAM rajatAbhAsanI pratIti ja satya rajatanI prasakti che tethI tene niSedha che, mATe ja "A rajata nathI, paNa te (raja) che", "A mArI gaya nathI, paNa te ja (mArI gAya che), "ahIM caitra hAjara nathI, paNa oraDAmAM che', ema jeno niSedha karAya che tenuM anyatra sarva jJAta thAya che, tema satyatvAbhAsapratIti e ja satyavaprasakti che tethI teno niSedha upapana che tethI vaNa, pada, gyatA AdinA rUpanA upamanI zaMkA na hovAthI upajIga(pratyakSa)ne virodha nathI. vivaraNa : upajavya (pratyakSa) nA virodhanI zaMkAne parivAra anya keTalAka ciMtaka bIjI rIte kare che-da nAnApita...... zrutinuM tAtparya prapaMcane satya tarIke niSedha karavAmAM che, ravarUpathI niSedha karavAmAM nathI. svarUpathI niSedha je svarUpane pratikSepaka na heya, arthAt svarUpa ane svarUpane abhAva je sAthe rahI zakatA hoya te e ene niSedha ja na hoI zake. Ama abhAvanA dareka adhikaraNamAM pratiyogInI sthiti hoI zake nahi, tethI prapaMcanA adhikaraNa brahmamAM prapaMcano abhAva A kRtithI jJAta thaI zake nahi, A zati brahmamAM prapaMca nathI ema na kahI zake. mAtra e prapaMcane satya tarIke ni karI zake. je svarUpathI niSedha kare te pratyakSane virodha thAya. virodhI zaMkrA kare che ke ema te "sana ghaTaH' vagere pratyakSathI satyata paNa siha che te satyarUpathI paNa prapaMcane niSedha kRtithI jJAta na thaI zake. Ane uttara e che ke pratyakSAdithI grAhya prapaMca-satyatva brahmasatyatvanI jema paramArtha nathI. e paramArtha hoya te upakrama AdinA AdhAre svArthamAM ja tAtparya che evuM jemane viSe nizcita karavAmAM AvyuM che For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 siddhAntalezasaGgrahaH tevI dhaNIkharI niSedha-zrutio niviSaya banI jAya. pratyakSane viSaya to pAramArthika satyatvanA AbhAsarUpa vyAvahArika satyatva che ema mAnavu upapanna che jethI zruti sAthe pratyakSanA virodha na thAya zaMkA thAya ke prapaMcasayavane jo vyAvahArika mAnavAmAM Ave te! brahmagata pAramArthi satyatvanI te prapaMcama prasakti ja nathI tethI satyatva rUpathI prakhayA niSedha karavA yAgya nathI prapa`camAM pAramA thaka satyatva jo prasakta ja na thatuM hoya to niSedha karavAnA prazna ja kayAM che ? AnA uttara che ke A lIla barA-2 nathI. 'A rajata nathI' ema je niSedhaviSayaka pratyakSa che te satyarajataniSedha viSayaka che ema ja mAnavuM joIe. amArA matamAM prAtibhAsika rajatanA adhikaraNu evA zuktinA TukaDAmAM kalpita rajatane abhAva mAnavAmAM nathI AvatA, tethI khAdhapratyakSa kalpitarajatAbhAva viSayaka hoI zake nahi. mATe A rajata nathI, paNa te rajata che,' vagere jJAneAmAM jene,dha karavAmAM Ave che tenI anyatra sattA jJAta thAya che. pAramArthi ka satyatva prapaMcamAM na hoya te brahmamAM mAnavAnuM ja rahyuM. mATe satyatvAbhAsanI pratIti e ja satyatvanI prasakti che tethI tene niSedha upapanna che, Ama vaNu, pada, cAgyatA AdinA svarUpanA upamadanI tA zaMkA ja nathI, tethI upajInya pratyakSanA zrutithI virAdha nathI. anye tu brahmaNi pAramArthika satyatvam, prapaJce vyAvahArika satyatvaM satyatvAbhAsarUpam, zuktirajatAdau prAtibhAsikasatyatvaM tato'pi nikRSTamiti sattAtraividhyaM nopeyate, adhiSThAnabrahmagata pAramArthikasattAnuvedhAdeva ghaTA zuktirajatAdau ca saccAbhimAnopapattyA satyatvAbhAsakalpanasya niSpramANakatvAt / evaM ca prapaJce satyatvapratItyabhAvAt, tattAdAtmyApanne brahmaNi tatpratItereva vivekena prapaJce tatprasavatyupapattezca satyatvena prapaJcaniSedhe nopajIvyavirodhaH, na vA aprasaktaniSedhanam / na ca brahmagata pAramArthiva sattA'tirekeNa prapaJce sattvAbhAsAnupagame vyavahitasatya rajatAtirakeNa zuktau rajatAbhAsotpattiH kimarthamupeyata iti yAjyam| vyavahitasyAsannikRSTasyAparokSyAsambhavAt nirvA tadrupamAt // // jyAre mojA brahmamAM pAramArthika satyatva, prapa`camAM vyAvahArika satyatva je satyAbhAsarUpa che, (ane) zuktirajjata ADhimAM prAtimAsika satyatva je tenAthI paNa nikRSTa (halakI koTinu) ema trividha sattA nathI svIkAratA, kAraNa ke adhiSThA rUpa brahmamAM rahelI pAramArthika sattAnA anuvedhathI (te vyApta heAvAthI saMbaMdhI ane tethI pratItithI) ja ghaTAdimAM ane zakti rajatAdimAM sattAnA abhimAnanI (temanAmAM sattA che e mAnyatAnI) upapatti hAvAthI satyAbhAsanI kalpanA karavA mATe kAI pramANa nathI. ane Ama For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 317 prapa`camAM satyatvanI pratIti na heAvAthI, ane tenI sAthe tAdAtmyApana brahmamAM te 1 (sa"tvanI) pratIti thAya che tenA avivekathI prapacamAM tenI (satyanI) prasakti upapanna hAvAtho, satyavadhI prapa'canA (-arthAt satya tarIke prapaMca ! ) niSedha karavAmAM Ave teA upajInya (pratyakSa)nA virodha nathI, ke nathI aprasakta sattA)nA viSedha karavApaNuM. ane " brahmagata pAramArthika sattAthI atirikta evA prapa`camAM sattvAbhAJa na svIkAratA ho te zuktimAM vyavahita satya rajatathI atirikta avA rajatAbhAsanI utpatti zA mATe mAnavAmAM Ave che ?" evI dalIla karavI nahi kAraNa ke vyavahita (indriyanI sAthe) asa'nikRSTa (rajata)mAM arAkSatA saMbhavatI na hAvAthI tenA (aparokSatAnA) nirvAhane mATe te (rajatAbhAsanI utpatti) mAnavAmAM Ave che. (3) vivaraNa : prapa`camAM pAramArthika satyatvanI prakti na hovAthI niSedha anupapanna che e zaMkAnA trividha sattAnA AdhAra laIne upara uttara ApyA che. have satra eka ja sattA che ema mAnanAra pakSa pramANe e zaMkAnA uttara rajU kare che. trividha sattA mAnavAnI jarUra nathI kAraNa ke pAramArthika brahmagata (vAstavamAM brahmarUpa) sattAnA anuvedhAM, te vyApelI hAvAthI tenI pratItithI ja dhaTAdimAM ane zuktirajata AdimAM sattAnuM bhAna thAya che te upapanna bane che. brahmanI sattA ja dhaTAdimAM che tethI satyavAbhAsanI kalpanA mATe kAI pramANa prApta thatuM nathI. jema D ghaTa: ' e pratItinI mR--aMzamAM mRd-viSayakatA che tema sarghaTa: ' e pratIti sat aMzamAM brahmaviSayaka ja che. brahmamAM sattAnI pratIti thAya che tene lIdhe ja baTAdimAM sattAnA vyavahAra thAya che, ghaTa sat che ema mAnIne cAlIe chIe ane e pramANe kahIe chIe. Ama prapaMcamAM satyatvanI pratyakSa pratIti thatI ja nathI tetha zrutithI pratyakSanA virodha thatA nathI. prapaMca ane brahmanA bhedanuM grahaNa thatuM nathI tethI brahmamAM je sattAnI pratIti che te ja prapaMcamAM sattvanI prasakti bane che ane ene kAraNu sattva aMge vyavahAra thAya che (sa r ghaTa: ityAdi), tethI aprasakta sattAnA niSedha che evuM paNa nathI. zrutijanya mithyAtva-jJAnanI prati upabdha evuM vahu', padAdinuM pratyakSa AlaMbanayukta mAnavAmAM Ave che, ane tene bAdha nathI tethI upanya pra"kSanA virAdha nathI. k zaMkA thAya ke jo ghaTAdi prapaMcamAM brahmasattAthI ja sattva vyavahAranI siddhi hAvAthI temanu' pRthak sattva ka9pavAmAM nathI AvatuM kAraNa ke te kapanA mATe kAI pramANa nathI ane Ama lAdhava paNa siddha thAya che te pachI AvuM satra mAnavuM joI e. A sogAmAM zaktimAM dUra rahelA vyAvahArika rajatathI atirikta rajatAbhAsanI utpatti zA mATe mAnavAmAM Ave che kAraNa ke ema mAnatAM gaurava doSa thAya che. Ane uttara che ke gauravane pramANunu samatha na hoya to e doSa rahetuM nathI. DhaMkAyeluM ke dUra rahelu. rajata vyavahita che, cakSurindriya sAthe tene sazika nathI, abhivyakta caitanya sAthe tAdAtmya vinAnuM che tethI te aparokSa hAI zake nahi. aparokSatA zakaya banAvavA mATe vyavahita vyAvahArika sayatAvALA rajatathI atirikta evA rajatAbhAsanI utpatti zuktimAM mAnavAmAM Ave che. (3) For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 siddhAntalezasaprahaH (4) nanvevaM pratibimbabhramasthale'pi grIvAsthamukhAtirekeNa darpaNe mukhAbhAsotpattirupeyA syAt / svakIye grIvAsthamukhe nAsAdhavacchinnapradezAparokSyasambhave'pi nayanagolakalalATAdipradezAparokSyAyogAt / pratibimbabhrame nayanagolakAdipradezAparokSyadarzanAcca / na ca bimbAtiriktapratibimbAbhyupagame iSTApattiH / brahmapratibimbajIvasyApi tato bhedena mithyAtvApoH / (4) zaMkA thAya ke Ama hoya te (-rajAnI apekSatAne mATe zaktimAM anirvacanIya rajatanI utpatti mAnavAmAM AvatI hoya te) pratibiMbamAM bhrama thAya che tyAM paNa grIvA (garadana, Doka) para rahela mukhathI atirikta darpaNamAM mukhAbhAsanI utpatti mAnavAnI rahe, kAraNa ke grIvA para rahelA potAnA mukhamAM nAsikA AdithI avacchinna pradezamAM apakSatA saMbhavatI hoya te paNa nayana galaka, lalATa Adi pradezanI aparokSatA heI zake nahi, ane pratibiMbabhramamAM nayanagelaka Adi pradezanI aparokSatA jovAmAM Ave che. ane bibathI atirikta pratibiMba mAnavA mAM ISTApatti che evuM nathI, kAraNa ke brahmanA pratibiMbarUpa jIvane tenAthI bhedane lIdhe mithyAtva AvI paDaze ( -jIvane brahmathI bhinna ane mithyA mAnave paDaze). vivaraNa : rajatanI apekSatAnA nirvAha mATe je zuktimAM rajatAbhAsanI utpatti mAnavAmAM AvatI hoya te pratibiMbajama thAya che tyAM paNa darpaNamAM mukhAbhAsanI utpatti mAnavI paDaze evI zaMkA svAbhAvika rIte ja thAya. grIvApara rahelA mukhane nAsikAthI yukata pradeza kadAca aparokSa hoI zake kAraNa ke tyAM indrisannikarSa saMbhave che, paNa nayanagolaka, lalATa vagere pradeza te aparokSa hoI zake ja nahi, jyAre pratibiMbajimamAM te nayanagelaka Adi pradezanI apekSatA javAmAM Ave che. lIla thaI zake ke biba ane pratibiMbano abheda mAnavAmAM Ave te potAnA mukhanuM pratibiMba hoya tyAM pratibiMbanI apakSanA saMbhavatI nathI mATe pratibiMbane biMbathI bhinna ane mithyA mAnavAmAM Ave to ativAdIne zo vAMdho hoI zake? paNa biMba ane pratibiMbane bheda mAnavo iSTa nathI kAraNake brahmanA pratibiMbarUpa jIvane brahmathI bhinna mAnavAmAM Ave te tene mithe ja mAnavo paDe, anyathA advaita nI hAni thAya. "jIva brahmathI svarapataH bhinna che. brahmanuM pratibiMba hovAthI, mukhapratibiMbanI jema' ema brahmathI jIvane bheda anumAnathI siddha thatAM "jIva mithyA che, brahmathI bhinna hovAne kAraNe, ghaTAdinI jema e anumAnathI jIvanA mizyA nI prasakita thAya che. A ISTApatti nathI. tethI sukhAbhAsanI u5tti mAnI zakAya nahi. te ze ukela kADhI zakAya ? For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda atra vivaraNAnusAriNaH prAhuH grIvAstha eva mukhe darpaNopAdhisannidhAnadoSAd darpaNasthatvapratyaGmukhatvabimba bhedAnAmadhyAsasambhavena na darpaNe mukhasyAbhyAsaH kalpanIyaH gauravAd / 'darpaNe mukhaM nAsti' iti saMsargamAtrabAdhAt, mithyAvastvantaratve ' nedaM mukham' iti svarUpabAdhApatteH, 'darpaNe mama mukhaM bhAti' iti svamukhAbhedapratyabhijJAnAcca / na ca grIvAsyamukhasyAdhiSThAnasyAparokSyAsambhavaH, upAdhipratihatanayanarazmInAM parAvRtya bimbagrAhitva niyamAbhyupagamAllatAdivad / tanniyamAnabhyupagame paramANoH, kuiyAdivyavahitasthUlasyApi cAkSuSapratibimbabhramaprasaGgAt / *- - A bAbatamAM vivaraNane anusaranArA kahe che--grIvA para rahelA (grIvAstha) mukhamAM ja grupa*NarUpI upAdhinA sAnnidhyarUpI doSane lIdhe dapa Nasthatra, pratya mukhatva tathA biMkhathI bheda sabhavatAM hAvAthI darpaNamAM mukhanA adhyasa kalpavAnI jarUra nathI, kAraNa ke (tema mAnavAmAM) gaurava (de|Sa) che. 'darpaNumAM mukha nathI' ema mAtra sasanA khAdha che (svarUpabAdha nathI ; jo (pratibiMba) (zrIvAstha mukharUpI biMbathI) anya evI mithyA vastu Ata teA 'A mukha nathI' ema svarUpabAdha thA; ane 'paNumAM mAruM mukha dekhAya che' ema peAtAnA mukhathI abhedanI pratyabhijJA thAya che--(A kAraNeAne laIne daNumAM mukhanA abhyAsa mAnavAnI jarUra nathI paNa zrIvastha mukhamAM daNasthatvAdi dharmane adhyAsa mAnI zakAya). \ 319 o grIvAstha mukha je ( pratibiMbava, darpaNusthadinu' ) adhiSThAna che temAM aparAkSatAnA saMbhava nathI evu nakI, kAraNa ke latA vagerenI jema (dAdi) upAdhithI pratihata thayelAM nayanarazmi pAchA krIne biMbanuM grahaNa kare che avA niyama svIkAravAmAM Ave che. jo e niyama svIkAravAmAM na Ave teA paramANu, ane bhI ta vagerethI vyavahita sthUla vastune paNa cAkSuSa pratibiMbabhrama thavA joI e. vivaraNa : prakAzAtmanA vivaraNamAM pratipAdita matane svIkAranArA AnuM samAdhAna karatAM kahe che ke biMba ane pratibiMbane lekamAM bheda nathI tetho upayu kta doSa nathI. 6pa NumAM mukhane adhyAsa mAnavAmAM garava deSa che. mATe grIvA upara rahelA mukhamAM ja da Nu rUpa upAdhinI hAjarIne ja kAraNe daNusthava vagere dharmanA abhyAsa thAya che ema mAnavuM vadhAre sAruM. dharmAMdhyAsa mAnavA karatAM dhI nA abhyAsa mAnavAmAM gauravadeSa che. (za'kA) pratibibamukhane viSe e darpaNustha che enga anubhava thAya che--'damAM mukha che . ane grIvAstha mukha tA dRNustha hoI zake nahi; vaLI mukha ane pratimukha jo eka hAya tA e ja vastu pAtAne abhimukha hAI zake nahi; jyAre pratibiMbamukha zrIvAstha For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 siddhAntalezasaGgrahaH mukha prati abhimukha che evA anubhava thAya che. tethI grIvAsthamukha ane pratibiMbamukhane bheda hovA ja joIe. A anubhavenA AdhAre mAnavuM ja joIe ke darpaNamAM ani vacanIya pratibiMbanA abhyAsa che. gauravane paNa jo pramANeAnuM sama`na hoya teA e deSAvaha nathI hetu . (uttara) dhI nI kalpanA karatAM bahu dharmonI kalpanA karavAmAM paNa lAdhava che. pratibiMbanA bAdha thAya che tethI e mithyA che ema kahI zakAya nahi; pratibiMbamukhanA svarUpane khAdha nathI, paNa 6 NumAM mukha nathI ema mukhanA daNusthavarUpa sasA ja bAdha che. saMsaga mithyA che eTale pratibiMba satya che ema mAnavuM joIe. jo pratibi1 alaga ja mithyA vastu hAta te| A mukha nathI' ema svarUpa bAdha thAta, jyAre ahIM te mAtra sasaga bAdha thAya che. 'da'mAM mAru mukha che' ema svarUpanA abhedanI pratyabhijJA thAya che te paNa biba ane pratibiMbandha mAtra abheda mAnavAmAM anukUla che, pratiSThi bane mithyA mAnavAmAM nahi. A jJAnane bAdha paNa thato nathI. Ama bAdhanA abhAvathI ane biMbathI abhinna hAvAthI pratibiMba mithyA nathI. pratibiba biMbathI abhinna che ane satya che ema siddha karyuM tethI jIva brahmanA pratibiMbarUpa hoya to brahmathI bhinna heAvA joIe ane mithyA heAvA joI e e prasaMganA nirAsa thaI jAya che. grIvAstha mukha ane pratibiMba-mukha eka hoya to nayanageAlaka Adi. pradezamAM peAtAnI AMkhanA sannikA na hAvAthI pratibiMba pUrepUru pratyakSa na heAI zake ema kahevu paNa barAbara nathI. pratibiMbava, pratya -mukhatva, gusthatva, pratibiMbabheda e dharma kalpanAnuM adhiSmAna evu zrIvAsthamukha aparAkSa hoI zake che. nayanarazmi cakSuge+laka* mAMthI bahAra nIkaLIne pa Adi upAdhi sudhI pahoMce che, paNa tenAthI pratihata thaI ne pAchAM phare che ane grIvAsthamukha ane tenA avayA sAthe saMsaga mAM Ave che. tethI sAme UbhelA mANasanA mukhane sAkSAtkAra thAya tema potAnI grIvA para rahelA potAnA mukhane paNa sAkSAtkAra pUrepUrI rIte saMbhave che. (za'kA) : anyatra ema mAnavAmAM Avyu` che ke pAchAM pharelAM nayanarazmi gelaka dvArA aMdara praveze che. tethI ahIM evI kalpanA karavI ke mukha sAthe sanikamAM AvIne te mukhanuM Ina kare che emAM gauravadoSa che. uttara : A dalIla kharAkhara nathI kAraNa ke je pratibiMbanI utpatti mAne che teee paNa cakSu sAthe sanikamAM AvelA mukhane ja bi Mba kahevuM paDaze tethI upara kahelA niyama temane svIkArave ja paDaze. nayanarazmi pAchAM pharIne bibhatuM grahaNa kare che e banne pakSane mAnya hAvAthI gaurava hAya tA paNa e dekhAvaha nathI. * zakA : pratibiMbane abhyAsa mAnanAra ema nathI svIkAratA ke cakSurindriyathI sanni kRSTa hoya te ja biba hAI zake tethI grIvAstha mukhane biMba banAvavA mATe tene potAnA cakSu sAthenA sanniInI jarUra nathI tethI tene A niyama mAnavA paDatA nathI. uttara : biMba sAthenA saniSa' e jo cAkSuSa pratiSThi khAdhyAsane hetu na hoya te| vyavahita vastuonu paNa cAkSuSa pratibiMba hovu joIe cAkSuSa' evu... vizeSaNa na heAya to game te vastunu pratibaMba mAnavuM paDe ane paramANu ane vAyunuM pratibiMba paNa hovu joIe. tethI darpaNumAM pratiSThinA adhyAsa mAnavAnI jarUra nathI. For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 321 na ca 'avyavahitasthUlodbhUtarUpavata eva cAkSuSapratibimbabhramaH, nAnyasya' iti niyama iti vAcyam / bimbasthaulyodbhUtarUpayoH kluptena cAkSupajJAnajananena upayogasambhave vidhAntareNopayogakalpanAnupapatteH / kuDayAdivyavadhAnasya pratihatanayanarazmisambandhavighaTana vinaiveha pratibandhakatve tathaiva ghaTapratyakSAdisthale'pi tasya pratibandhakatvasambhavena cakSuHsannikarSamAtrasya kAraNatvavilopaprasaGgAcca / darpaNe mithyAmukhAdhyAsavAdinA'pi kAraNatrayAntargatasaMskArasiddhayartha nayanarazmInAM kadAcit parAvRtya svamukhagrAhakatvakalpanayaiva pUrvAnubhavasya samarthanIyatvAcca / na ca nAsAdipradezAvacchinnapUrvAnubhavAdeva saMskAropapattiH / tAvatA nyngolkaadiprtibimbaadhyaasaanupptteH| taTAkasalile taTaviTapisamArUDhAdRSTacarapuruSapratibimbAdhyAsasthale kathamapi pUrvAnubhavasya durvacatvAcca / evaM copAdhiprati hatanayanarazmInAM bimbaM prApya tadgrAhakatve'vazyaM vaktavye phalabalAddapaNAdhabhihatAnAmeva bimbaM prApya tadgrAhakatvaM, na zilAdipratihatAnAm / anatisvacchatAmrAdiprati hatAnAM malinopAdhisambandhadoSAda mukhAdisaMsthAnavizeSAgrAhakatvam / sAkSAt sUrya prepsUnAmiva upAdhi prApya nivRttAnAM na tathA sauratejasA pratihatiriti na pratibimbasUryAvalokane sAkSAttadavalokane ivAzakyatvam / jalAdhupAdhisannikarSe keSAzcidupAdhipratihatAnAM bimbaprAptAvapi keSAJcittadantagamanenAntarasikatAdigrahaNamityAdikalpanAnna kazcidoSa iti // ane evI dalIla karavo na joIe ke vyavadhAnarahita, sthUla ane uddabhUta rUpavALI vastune cAkSuSa pratibiMbabhrama thAya che, bIjAne nahi e niyama che". (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke bibanI sthalatA ane tenA udbhUta rUpane mAnavAmAM AvelA cAkSuSa jJAnanA utpAdanathI upaga saMbhavate hoya tyAre temano bIjI rIte pitAne AzrayarUpa biMba dvArA pratibiMbodhyAsanI utpattimAM) upaga kapa e upapanna nathI (vajuda vALa nathI). ane je dIvAla vagere vyavadhAna pratihata (pAchI dhakelAyelAM) nayanarasimanA saMbaMdhanA vighaTana vinA ja ahIM pratibaMdhaka thaI zakatAM hoya che te ja rIte ghaTapratyakSa vagere sthaLe paNa te pratibaMdhaka saMbhavI zake tethI cakSusaMnikarSa mAtramAM kAraNatvane lepa prasakta thAya (arthAt kaI cakSukasAnikarSane pratyakSa jJAnanuM kAraNa mAnavuM zakya nahIM bane). si-41 For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3rara siddhAntalezasaGgrahaH ane je darpaNamAM miyAmupAdhyAsa mAne che teNe paNa traNa kAraNe (Sa, saMprayoga ane saMskAra)mAM antargata saMskAranI siddhine mATe nayanaramio kyAreka pAchAM pharIne pitAnA mukhanuM grahaNa kare che evI kalpanA karIne pUrvAnubhavanuM samarthana karavuM paDavAnuM che. (A kAraNone laIne upayukta dalIla barAbara nathI, ane nAsikA Adi pradezathI avatri pUrva anubhavathI ja saMskAranI utpatti che evuM nathI, kAraNa ke teTalAthI nayanagAlaka Adine pratibiMbANAsa upapanna thatuM nathI. ane taLAvanA pANImAM kinArA paranA vRkSa para caDhelA evA kyAreya najare ahIM caDhelA mANasano pratibiMbadhyiAsa thAya che tyAM pUrvAnubhavanI vAta karavI kaI paNa rIte muzkela che. ane Ama upAdhithI pratihata nayanarasima biMbane prApta karIne tenuM grahaNa kare che ema avazya kahevuM paDavAnuM che tyAre phaLanA baLe kahevuM paDaze ke darpaNadithI dhakelAyelAM (nayanarazima) ja biMbane prApta karIne tenuM grahaNa kare che, zilA AdithI pAchAM dhakelAyelAM nahi. atyanta svaccha nahi evA tAmra (tAMbu) AdithI pAchAM dhakelAyelAM nayanarazmi malina upAdhinA saMbaMdha deSane kAraNe mukha vagere vizeSa avayava-racanAnuM grahaNa karatAM nathI. sAkSAt sUryane prApta karavAnI IcchAvALAM (prApta karavAnI taiyArImAM hoya tevAM) nayana rami jema sUryanA tejathI pratihata thAya che tema upAdhine prApta karIne pAchAM pharelAM (nayanarazima) sUryanA tejathI pratihata thatAM nathI tethI sAkSAt sUryanuM avalokana azakaya che tevuM pratibiMbasUryanuM avalokana azakya nathI. jala Adi upAdhine sanikarSa thatAM keTalAMka nayana rami upAdhithI pratihata thayelAM biMbane prApta kare che te paNa bIjA keTalAMka aMdara jaIne aMdara rahelI retI vagerenuM grahaNa kare che ItyAdi kalpanA karavAthI kaMI ja doSa nathI. vivaraNaH pratibiMbane ayAsa mAnanAra pratibiMbANAsamAM biMbanA saMnikane hetu mAnyA vinA ja paramANu ane dIvAla vagerethI vyavahita padArthane cAkSuSa pratibaMba bhrama kema thato nathI te samajAvavA prayatna kare che. je mukhAdi dIva la vagerethI vyavahita hoya tenuM, ke paramANu ke vAyunuM cAkSuSa pratibiMba mAnavuM paDe evuM nathI kAraNa ke e niyama che ke avyavahita, sthUla ane prakaTa (uddabhUta) rUpavALA dravyane pratibiMbabhrama thAya che. AnI sAme biMba-pratibaMbane abheda mAnanAra kahe che ke dravyanA cAkSuSa jJAnanI prati dravyamAM rahelI mahattA (sthUlatA, ane tenA uddabhUta rUpane kAraNa mAnavAmAM AvyAM che. te ja rIte dIvAla vagere Indriya ane arthanA saMnikarSanuM vighaTana karIne te dvArA bAhya vastuviSayaka pratyakSamAM pratibaMdhaka bane che ema mAnavAmAM AvyuM che. biMba ane pratibiMbane abheda mAnanAra pakSamAM biMbanuM cAkSuSa jJAna che tethI bibabhUta mukha AdimAM rahelAM skUla ane uddabhUta patvane je cAkSuSa pratyakSanAM kAraNe mAnyAM che tenAthI itara sthaLe temane kAraNa ka5vAnI jarUra paDatI nathI eTaluM A pakSamAM lAghava che. jyAre zaktijitanI jema sAkSIthI bhAsya pratibiMbASpAsanI utti mAnanArA pakSamAM biMbasannikane pratibiMbANAsane hetu mAnavAmAM nathI AvatuM tethI vAyu ane paramANutA cAkSuSa pratibiMbanI zakyatAne vAravAne mATe temane mAnavuM paDe che ke biMbabhUta dravyamAM rahelAM For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricacheda 3ra3 mahattva ane udabhUtarUpa jema e dravyanA cAkSuSa jJAnamAM hetubhUta che tema temanA AzrayabhUta e dravyarUpa biMbane kAraNe thatA pratibiMbApyAsanI utpattimAM paNa e hetubhUta che, tethI goravadeSa che. vaLI biMbapratibibAbheda pakSamAM nayanarazmi pAchAM pharIne biMba sAthe saMbaMdhamAM Ave che ema mAnavAmAM Ave che tethI pratibiMbasthaLamAM paNa biMdasaMnika ja hetu che tethI ghaTAdi cAkSuSa jJAnanI jema pratibiMba cAkSuSamAM paNa divAla vagere sa nikarSanA vighaTana dvArA ja pratibaMdhaka bane che, anyatra kayAMya nahIM saMbhavatuM evuM temanuM sIdhuM (sAkSA) pratibaMdhakatva kalpavAnI jarUra paDatI nathI, e lAdhavaguNa che. jyAre pratibiMbAdhyAsamAM bi basaMnikane hetu mAnavAmAM nathI AvatuM tethI dIvAla vagerenuM je saMnika. vighaTakatva mAneluM che te pratibiMbasthaLamAM che ema kahI zakAtuM nathI, tethI pratibiMbodhyAsanI prati dIvAla vagere sAkSAt (-arthAta saMnnika vighaTana dvArA nahIM-) pratibaMdhaka che ema vyavahita vastunuM pratibiMba nathI paDatuM e dhyAnamAM rAkhIne kalpavuM paDe che e gaurava che. dIvAla vagere sAkSAta pratibaMdhaka banI zaktAM hoya te ghaTapratyakSa vageremAM paNa e sAkSAta pratibaMdhaka banI zake ane ema hoya to keI cakSusajJikarSa pratyakSa jJAnanuM kAraNa banI zake nahi. vaLI pratibiMbANAsavAdIne paNa cAkSuSapratibiMbabhrama sthaLe biMbasannikarSa mAnavo ja paDe che kAraNa ke te vinA jamanAM traNa kAraNomAMnuM je eka kAraNa saMskAra che tenI upapatti nathI. pitAnA mukhane pitAnI AMkha sAthe sannikaI na mAnavAmAM Ave te darpaNadimAM Arogya pratimukhanA sajAtIya evA pitAnA mukhane sAkSAtkAra kayAreya janma nahi ane te pachI adhyAsanuM kAraNabhUta ane pUrvAnubhavathI janya evo saMskAra prApta na thatAM pratibiMbarUpa adhyAsanI utpatti na thAya. mATe pitAnA mukhane pitAnI AMkha sAthe sannikarSa thAya te mATe mAnavuM ja paDaze ke darpaNadi upAdhithI pratihata nayanarazima pAchAM pharIne svamukharUpa biMbane prApta karIne tenuM grahaNuM kare che. kadAca svamukhane pUrvAnabhava hoya te paNa e nAsikA Adi pradeza pUratuM sImita hoya ane evuM hoya te saMskAranA abhAvamAM nayanagelakAdine pratibiMbANAsa zakaya na ja bane. mATe pratihata thayelAM nayanarazimanI parAvRtti ane biMbasaMniSa mAnavo ja joIe. kayAreka te bilakula pUrvAnubhava nathI hotuM. taLAvanA kinArA paranA vRkSa para ke kyAreya nahIM joyele mANasa caDhIne beThA hoya tene pratibiMbodhyAsasthaLe pUrvAnubhavanI jarA paNa zakayatA nathI, - je upayukta niyama svIkAravAne ja hoya te anubhavane AdhAre ema paNa svIkAravuM joIe ke darpaNadithI pratihata thayelAM ja nayanararima biMbane prApta karIne tenuM rahaNa kare che; zilA AdithI pratita thayelAM nayanararima nathI karatAM, ane bahu svaccha nahi evA tAmrAdithI pratihata nayanarasima mukhAdinuM sakalatAthI grahaNa karatAM nathI. Ama phaLa anusAra padArthano svabhAva mAnavAmAM Ave te bIja paNa doSone nirAsa thAya che. sUrya ne sIdho jevA prayatna karIe te samayanA tejathI nayanarazmi pratihata thAya che ane sUryanuM grahaNa karI zakAtuM nathI. jyAre jala Adi upAdhine prApta karIne pAchAM pharelAM nayanarasima sUryanA tejathI pratihata thatAM nathI tethI sUryane joI zake che. zaMkA thAya ke upAdhibhUta jalathI pratihata thayelAM nayanarazmi bidezane prApta kare che ema je mAnavAmAM Ave che te sUryAdinuM pratibiba bhale dekhAya paNa jaLanI aMdara retI vagere dekhAya che te dekhAvA For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 siddhAntalezasaGgrahaH joie nahi, kAraNa ke temanI sAthe sanika' nathI. AnA khulAso e che ke jala Adi upAdhithI pratihata keTalAMka nayanarazmi biMbane prApta kare che paNa keTalAMka nayanarazmi aMdara jaine aMdara rahelI retI vagere sAthe sannimAM AvIne tenu grahaNa kare che. AvA khulAsA ApI zakAya che tethI bibhapratibiMbanA abheda mAnI zakAya che ane upAdhithI pratihata nayanarazmi biMbane prApta karIne tenuM grahaNa kare che e niyama svIkAravA joIe. eka bIjuM samAdhAna joIe. zaMkA thAya ke upAdhithI pratihata nayanarazmi jo bibaTTezane prApta karatAM hoya to pIThathI vyavahita padAthanu paNa pratibiMba dekhAvuM joIe. AnA uttara e che ke phaLanA baLe ema mAnavuM joIe ke zarIranA avayava sanikanA viTaka che. tethI artha hoSa nathI. nayanarazmi pAchAM karIne bibanu grahaNa kare che ema surezvarAcArya kahyu che : darpaNAbhihatA dRSTiH parAvRtya svamAnanam / vyApnuvatyAbhimukhyena vyatyastaM darzayenmukham // dR NuthI pratihata thayelI dRSTi pAchI pharIne peAtAnA mukhane vyApta karatI tene sAme rahela tarIke ane khAjuenI pherabadalIvALu batAve. Ama bikha ane pratibiMbatA bheda mAnanAra pakSanuM khaMDana karIne temanA abheda mAnanAra pakSanuM nirUpaNa karyu.. have temanA abhedanuM nirAkaraNa karIne bhedapakSanu nirUpaNa kare che advaita vidyAkRtastu pratibimbasya mithyAtvamabhyupagacchatAM trividhajIvavAdinAM vidyAraNya guruprabhRtInAmabhiprAyamevamAhuH - caitramukhAd bhedena tatsadRzatvena ca pArzvasyaiH spaSTaM nirIkSyamANaM darpaNe tatpratibimbaM tato bhinnaM svarUpato mithyaiva, svakaragatAdiva rajatAcchuktirajatam / na ca 'darpaNe mama mukhaM bhAti' iti bimbAbhedajJAnavirodhaH / spaSTabheda dvitvapratyaGmukhatvA dijJAna virodhenAbhedajJAnAsambhavAt / 'darpaNe mama mukham ' iti vyapadezasya svacchAyAmukhe svamukhavyapadezavad gauNatvAcca / na cAbhedajJAnavirodhAd bhedavyapadeza eka gauNaH kiM na syAditi zaGkyam / bAlAnAM pratibimbe puruSAntarabhramasya hAnopAditsAdyarthakriyAparyantasyApalapitumazakyatvAt / na ca. prekSAvatAmapi stramukhavizeSaparijJAnAya darpaNAdyupAdAnadarzanAd abhedajJAnamapyarthakriyAparyantamiti vAcyam / bhede'pi pratibimbasya bimba: mAnAkAratvaniyama vizeSaparijJAnAdeva tadupAdAnopapatteH / For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 325 jyAre advaitavidyAkAra tA pratiSiMkhanuM mithyatva svIkAranArA ane trividha (pAramArthi ka, vyAvahArika ane prAtibhAsika) jIvane mAnanArA vidyAraNya guru vagerene abhiprAya A pramaNe rajU kare che : caitra jyAre dapa NamAM peAtAnu sukha jotA hoya tyAre) tenA paDakhe UbhelAMethI caitranA mukhathI bhinna tarIke ane tatsadeza tarIke spaSTa jovAmAM AvatuM darpaNamAM tenuM pratibiMba tenAthI (caitramukhathI ) bhinna ane svarUpathI mithyA ja che, jema potAnA hAthamAM rahelA rajatathI zuktirajata bhinna che ane mithyA che. ane (Ama mAnatAM) 'drupa NumAM mAruM mukha bhAse che' e bibathI abhedanA jJAnanA vidhi thAya che evu nathI, kAraNa ke (mukha-pratibiMbanA) spaSTa bheda, dvitva, pratya nmukhatva Adi (--arthAt pratya mu matva, grIvAsthava, 6paNasthatva Adi)nA jJAnanA virodhathI abheda jJAna sabhavatu nathI. ane 'daNumAM mAruM mukha' evA ullekha peAtAnA chAyAmukhane viSe svamukhanA ullekha (vyavahAra)nI jema gauNu che. ane evI zakA karavI na joI e ke abhedajJAnanA virAdhane lIdhe bhedabyavahAra ja kema gauNu na hoya? (A zaMkA kharAkhara nathI) kAraNa ke bALakone pratiSikhamAM kAI bIjA puruSanA bhrama thAya che je hAna (tyAga), upAdisA (levAnI icchA) vagere akriyA (kAi pratyeAjana mATenI pravRtti) sudhInA che tenI nA pADI zakAya tema nathI. ane evI dalIla karavI nahi ke buddhizALI leAkeA paNa peAtAnA mukhanI vizeSatA (khAsiyata) kharAbara jANuvAne mATe dapaNAdine letA jovAmAM Ave che tethI abhedajJAna paNa akriyA sudhInu che. ( A dalIla kharAbara nathI kAraNa ke bheda hAvA chatAM paNa pratibiMba binA jevA AkAravALu ja hAya che avA niyamavizeSanA kharAkhara jJAnathI ja tenu (dapa NAddinuM) upAdAna upapanna mane che (--dAdi levAnI temanI pravRtti vajUdavALI ane che). vivaraNa : pratibiMba mukharUpa biMbathI bhinna che, ane tenAM lakSaNA judAM che evuM spaSTa jJAna saune hAya che tethI bhikha-pratibiMbanA abhedanuM jJAna zakaya ja nathI. mukha garadana para che, pratibiMba NumAM che, mukha pAtAnu aMga che, pratibiMba sAme che, mukha svataMtra che jyAre pratibiMba parataMtra che vagere spaSTa bheda ane dvitva jJAta thatAM hoya tyAre '6xNumAM mAruM mukha' ema koI kahe te e vacana gauNu amAM samajavAnuM che. zaMkA thAya ke du'mAM mAru sukha bhAse che.' 'mAru mukha malina dekhAya che,' 'mAru mukha lAMbuM dekhAya che' vagere keTalAya biMba-pratibiMbanA abhedaviSayaka anubhava paNa spaSTa thAya che; te abhedravyavahAra mukhya che ane abhedAnubhavanA virodhathI bhedane anunnava ja saMbhavatA nathI tethI mAtra bheda-vyavahAra bAkI rahe che te kapitabhedanA AdhAre samajAvI zakAya, arthAt bhedavyavahAra ja gauNa che. AnA uttara ApatAM kahyuM ke pratibiMbane viSe pravRtti vagere thatAM jovAmAM Ave che te biMbathI tenA bheda vinA siddha thatAM nathI. khALakA jaLAzayamAM bhaya kara pratibiMba joIne tene paDatuM mUkIne nAsI jAya che ane saumya ane prIti upajAve evuM pratibiMba nei ne tene levA icche che ane pratibiMbadeza tarapha jAya che e sau jANe che. karNAmRtAcArye kahyuM che ke nAnA For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32. siddhAntalezasaMGgrahaH (zrI kRSNe) dhUMTaNiye cAlatAM cAlatAM ratnamayI bhUmimAM paDelA potAnA sukhapratibiMbane levAnI icchA karI ane te na maLatAM khethI peAtAnI dhAtrInA caherA sAme joIne raDavA lAgyA. ratnasthale jAnucaraH kumAraH saGkAntamAtmIyamukhArandim / Ada|tukAmastadAbhavedAdvilokya dhAtrIvadanaM ruroda // zakA thAya ke abhedajJAna paNa pravRtti karAve che. pAtAnA mukhanI khAsiyatA barAbara jANavA mATe buddhizALIe paNa daNu hAthamAM le che. je biMba-pratibiMbamAM vastutaH bheda ja hAya tA pramANeAne AdhAre parIkSA karanArAene te bhedane nirNaya (tenuM cAsa jJAna) hoya ja. ane evu hoya teA potAnA mukhamAM rahelI vizeSatAnA niyane mATe *Adi le nahi paNa teo paNa tema karatA dekhAya che tethI temane khAtarI che ke biMba- pratibiMbanA abheda che ema ja kahevu' jeIe ene uttara e che ke temanI pravRtti anya rIte siddha thaI zake che. temane uparyukta pramANeAthI bhedanuM jJAna te che ja. paNa temane e paNa barAbara jJAta che ke pratibiMba biMbanA jevA ja AkAravALu hAya che evA niyamavizeSa che, tethI te dapa NAdinA upayAga kare che. bikha-pratibiMbabhedavAdanu vivecana karatAM vyAkhyAkAra kRSNAna datItha kahe che ke zaMkA thAya ke bALakAnI pratibiMbaviSayaka je hAna Adi pravRtti che te biMba upAdhimAM rahelu che evA zramathI ja sabhave che ema enI paNa anyathA siddhi mAnI zakAya. Ama bheda ane abheda banne viSe anubhavA ane te bannethI prayukta kriyAe tulya hAya yAre abhedane svAbhAvika mAnaveA e ja ThIka che kAraNa ke emAM lAdhava che. brahmarUpa biba ane pratibiMbarUpa jIva viSe zAstrathI je jIva ane brahmanA abheda siddha che tenA jJAnamAM upayeAgI hovAthI laukika biMba ane pratibiMbanA abhedanI kapanA abheda zrutithI samarthita che. pratibiMbarUpa jIvanA brahmathI abheda sabhavatA hoya tyAre tenAthI atirikta pAramArthika avacchinna jIvanI kalpanAmAM gaurava che. yathA gharya kotirAtmA vizrvAnuM...x jevA maMtranu paNa abheda pakSamAM ja svArasya che. tyAM evuM pratipAdana che ke sU` vagere aneka upAdhiAmAM pratibibhita thavAne lIdhe nAnA (bhinna) che, svata: eka che, tema caitanya aneka upAdhiomAM pratibiMbita thavAne kAraNe nAnA che, svataH eka che. A biMba pratibiMbatA bhedapakSamAM sa MbhavatuM nathI. e pakSamAM biMba caitanyanuM ekatva ane pratibibeAnuM nAnAva che. ema Tharatu hovAthI eka ja vastumAM aupAdhika nAnAtva che ema vAta AvIne aTakI zake nahi. mATe vivaraNa Adine mAnya biba-pratibiMbane abhedapakSa ja vadhAre sArA che-laukika ane zAstrIya bane dRSTie. A zakAnA uttara e che ke sukSma dRSTie te A ja sAcuM che mATe bhAmatI vagere graMthAmAM jIva-brahmA abheda hovA chatAM laukika biMba-pratibiMbanI jema kahipata bheda hAvAthI temanA dharma(brahmamAM sAtvAdi, jIvamAM alpajJatvAdi)nI vyavasthA che mATe * yathA hyayaM jyotirAtmA vivasvAnapo bhinnA bahudhaiko'nugacchan / upAdhinA kriyate bhedarUpo devaH kSetreSvetramajaro'yamAtmA / / jue brahmasUtrazAMkarabhASya 3. 2. 18 For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 37 e anusAra sArvatrika vayavahAra che. bIjI bAjue zrI vidyAraNya vageree maMdabuddhinA adhikArIone tatvanuM jJAna thaI zake te mATe pratibiMbanI utpattinI prakriyAnuM utpAdana karyuM che. katRtva, bhatRtvAdi saMsArane Azraya cidAbhAsa mizyAbhUta che, ane e AtmA nathI; jyAre asaMga caitanyarUpa AtmA saMsArane Azraya nathI' e prakriyAthI maMdabuddhinA adhikArIone tattva buddhimAM UtarI jAya che eTalI saraLa rIte "AtmA brahmapratibiMbarUpa hoIne tenuM brahma svatasiddha che, antaHkaraNanA tAdAthI te saMsArane Azraya che' e prakriyAthI tatva buddhimAM UtaratuM nathI, kAraNa ke lokamAM viruddha dharmonuM asAMkaya dhamIne bheda hoya tyAM skuTa hoya che; viruddha dharmo be judA padArthomAM ja rahI zake che; tenI jema dharmane abheda hoya tyAM viruddha dharmonuM asAMka phuTa nathI hotuM. vidyAreya munino abhiprAya kuTasthadIpamAM "vacA thayA mavet kuMvA" ema vAtika vacananA * udAharaNathI spaSTa che. kRNAnaMdatIrtha bhedapakSanI sAthe saMmata nathI e spaSTa che. yatta 'nAtra mukham' iti darpaNe mukhasaMsargamAtrasya bAdhaH, na mukhasyeti, tanna / 'nedaM rajatam' ityatrApi idamarthe rajatatAdAtmyamAtrasya bAdho na rjtsyetyaaptteH| yadi ca idamaMze rajatasya tAdAtmyenAdhyAsAd 'nedaM rajatam' iti tAdAtmyena rajatasyaiva bAdhaH, na tAdAtmyamAtrasya, tadA darpaNe mukhasya saMsargitayA'dhyAsAd 'nAtra mukham' iti saMsargitayA mukhasyaiva bAdhaH, na saMsargamAtrasyeti tulyam / / je ema kahyuM che ke "ahIM mukha nathI' ema darpaNamAM mukhanA saMsargamAtrane bAdha che, mukhano nahi, - e barAbara nathI. kAraNa ke ema heAya te "A rajata nathI' A sthaLe paNa "dama" arthamAM 2jatanA tAdAmyamAtrano bAdha prasakta thaze, 2jatane nahi e Apatti thaze. ane jo ema kahevAmAM Ave ke) Idama' aMzamAM rajatane tAdAmyathI adhyAsa hovAthI "A rajata nathI ema tAdAmyathI rajatane ja bAdha che, tAdAmyamAtrane nahi, to darpaNamAM mukhane saMga dharAvanAra tarIke adhyAsahArAthI "ahIM mukha nathI' ema saMsaga dharAvanAra tarIke mukhane ja bAdha che, sa sargamAtrane nahi-Ama (paristhiti) samAna che. vivaraNa : pratibiMbasthaLe darpaNarathava AdirUpa saMsamAtrano bAdha kahyo che tenI rajUAta karIne pratibaMdIthI (-e ja dalIla viruddha pakSe paNa kahI zakAya ema dalIla karIne) pratibiMbanA svarUpane bAdha ahIM siddha karyo che. "dama" aMzamAM rajatanA tAdAmya mAtrane niSedha mAnavo paDe ane evuM hoya te zuktirajAtanuM anirvacanIyatva siddhAMtane mAnya hoI zake nahi. ahIM je ke tAdAmya mAtra bAdhya hovA chatAM anivArcanIya rajatanI utpattine * yayA yayA bhavet puMsAM vyutpattiH pratyagAtmani / sA saiva prakriyeha syAt sAdhvI sA cAnavasthitA // -surezvarAcArya kRta bRhadAraNyakopaniSadbhAgyavAstika 1,4,402 For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 siddhAntalezasaGgrahaH rokI zakAya nahi kAraNa ke anya dezamAM raheluM rajata saMvithI abhina na hovAthI sAme rahelI vastuthI abhinna tarIke pratyakSa jJAta thaI zake nahi, topaNu zuktijitano bAdha paNa u55nna tarIke batAvI zakAya ema mAnIne bi ba-pratibiMbAbhedavAdI zaMkA kare che ke A rajata nathI'mAM tAdAthI rajata ja bAdha che, tAdamyamAtrane nahi. Ane uttara e che ke evuM hoya te ema paNa mAnavuM paDe ke ahIM mukha nathI' thI saMsaga dharAvanAra tarIke mukhane ja bAdha che, saMsargamAtrane nahi. yattu dharmiNo'pyadhyAsakalpane gauravamiti, tada rajatAbhAsakalpanAgauravavat prAmANikatvAnna doSaH, svanetragolakAdipratibimbabhramasthale vimbAparokSyakalpanopAyAbhAvAt / nayanarazmInAmupAdhipratihatAnAM bimbaprAptikalpane hi dRSTaviruddhaM bahvApadyate / kathaM hi jalasannika keSucinnayanarazmiSu apratihatamantargacchatsu anye jalasambandhenApi pratihanyamAnA nitAntamRdavaH sakalanayanarazmipratighAtinaM kiraNasamUhaM nirjitya tanmadhyagataM sUryamaNDalaM pravizeyuH / kathaM ca candrAvalokana iva tatpratibimvAvalokane'pi amRtazItalaM tabimbasannikarSAvizeSa locanayoH zaityAbhivyaktyA ApyAyanaM na syAt / kathaM ca jalasambandhenApi pratihanyamAnAH zilAdisaMbandhena na pratihanyeran / tatpratihatyA parAvRttau vA nayanagola kAdibhirna saMsRjyeran / tatsaMsarge vA saMsRSTaM na sAkSAtkArayeyuH / doSeNApi hi vizeSAMzagrahaNamAtraM prativadhyamAnaM dRzyate, na tu sannikRSTadharmisvarUpagrahaNamapi / je ema kahyuM che ke dhamIna paNa ayAsa ka9pavAmAM gaurava che, tene viSe kahevAnuM ke) rajatAbhAsanI kalpanAmAM jema gaurava prAmANika che (pramANunusAra che) tema (ahI') te (gaurava) prAmANika hovAthI doSa nathI, kAraNa ke pitAnA nayanagelakAdinA pratibiMba bhrama sthaLamAM biMbanI aparokSatAnI kalpanAne upAya nathI. nayanaramio (dapaNAdi) upAdhithI pratihata thaIne biMbane prApta kare che evI kalpanA karavAmAM, jovAmAM Ave che tenAthI viruddha ghaNuM AvI paDe che. jema ke jala sAthe sannikamAM thatAM keTalAMka nayanarama kaI rukAvaTa vinA (apratihata rIte) aMdara jatAM hoya tyAre bIjAM jaLanA saMbaMdhathI paNa pratihata thatAM (eTalAM) taddana mRdu evAM (nayanarazima) sakala nayanarazmine pAchAM dhakelanAra (sUrya) karaNasamUhane jItIne tenI madhyamAM rahelA sUryamaMDalamAM pravezI zake! (-kevI rIte pravezI zake?) ane (biMbabhUta) caMdrane jovAmAM thAya che tema tenA pratibiMbane jovAmAM paNa amRta jevI zItala rIte lecamAM zItaLatAnI abhivyaktithI tAjagI (uSNatAnuM zamana kema na thAya jyAre biMba ane pratibiMbano abheda hoIne) amRta jevA zItala te biMba sAthe saMnikarSa For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 329 samAna che? ane jaLanA saMbadhathI pAchAM dhakelAtAM (nayanarazmi) zilA AdinA saMbaMdhathI kema pAchAM na dhakelAya ? athavA tenA pratighAtathI pAchAM pharatAM hoya te nayanagAlaka adi sAthe saMsargamAM kema na Ave ? athavA tenI sAthe saMsargamAM AvatAM saMtRSTa (jenI sAthe saMsarga thayo che evAM nayanagalakAdi)no sAkSAtkAra kema na karAve? kAraNa ke (koI) doSathI paNa mAtra vizeSa aMzanuM grahaNa pratibaddha thatuM (-temAM rukAvaTa AvatI-) javAmAM Ave che, paNa saMnikRSTa dhamI(dravya)nA svarUpanuM grahaNa pratibaddha thatuM jovAmAM AvatuM nathI. vivaraNa: darpaNastha, Adi dharmone adhyAsa mAnavA karatAM (pratibibarU5) dhamIrane ja adhyAsa mAnavAmAM ravadoSa che ema je dalIla karI hatI tene uttara ahIM Ave che. pramANathI samarthana prApta thatuM hoya te gaurava paNa doSarUpa nathI. guktirajatamAM jema bAdhaka pramANu che tema pratibiMbamAM paNa che tethI adhyAsanI kalapanAmAM gaurava hoya te paNa te pramANamUlaka che tethI doSa nathI. bIjI bAjue biMba-pratibiMbane abheda mAnanAra pakSamAM pitAnA mukhamAM rahelAM nayanagelaka Adine pratibiMbabhrama thAya che tyAM biMbane apakSa mAnavA mATe koI upAya nathI. darpaNa, jaLa Adi upAdhithI pratita thatAM nayanarasima pAchAM karIne biMbano sAkSAtkAra kare che ema mAnavAmAM ghaNI badhI muzkelIo che. nayanararima evAM nAjuka hoya ke jaLa sAthe saMbaMdhamAM AvatAM keTalAMka aMdara pravezI zake, ane bIjA keTalAMka pAchAM pharelAM taddana nAjuka nayanarazmio badhAM ja nayanarasimane pAchAM dhakelavA samartha evA sUryanA kiraNasamUhane harAvIne temanI madhyamAM rahelA sUryamaMDaLamAM pravezI jAya ema mAnavuM keTaluM yuktiyukta che? paNa abhedapakSamAM mAnavuM ja paDe che. te ema mAnI laIe ke jaLathI nayanarahima pratihata thatAM nathI paNa jaLanI aMdara rahelI retIthI pratihata thAya che ane jema sUryAdinAM kiraNa pite tRNadine bALI zakatAM nathI paNa sUryakAnta maNithI pratihata thayelAM hoya te bALI zake che tema' nayanarasima svataH sUryakiraNane pratighAta karI zaktA nathI paNa upAdhithI pratihata thayelAM hoya tyAre sUryakiraNa samUhane harAvavAmAM temanuM sAmarthya vadhI jAya che tethI kaI doSa nathI. paNa evuM je hoya te caMdranA avalokanathI lecanane zItaLatAne anubhava thAya che tenA karatAM jaLAzayamAM caMdrapra tabibane keI niraMtara joyA kare che te zItaLatAnI abhivyakti dvArA uSNutAnuM zamana karavAmAM vadhAre samartha hovuM joIe. keI ema dalIla karI zake ke zItalatAne anubhava caMdranA saMnikaryAdine kAraNe nathI paNa caMdrakiraNonA satata saMsargane lIdhe che tethI nIcuM mukha rAkhIne UbhelA mANasanI AMkhane zItalatAne anubhava thatuM nathI, kAraNa ke caMdrakiraNone satata sa ka nathI te jo ke caMdra sAthe saMnikarSa ane tenuM dazana te hoya ja che. mATe bhedapakSe bIjI dalIla karI che. jaLanA saMbaMdhamAM AvatAM pAchAM pharI zakatAM nayanarahima zilA vagere sAthe saMbaMdhamAM AvatAM kema pAchA na phare? pratihata thavAM ja joIe ane temane biMba sAthe sa saga thavAthI si-jara For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 siddhAntalezasaGgrahaH tenA sAkSAtkAra karAvavA ja joIe. koI doSane kAraNe Ama thatuM nathI ema koI dalIla kare te e barAbara nathI kAraNa ke doSa hAya to paNa biMbarUpa mukhAdinI vizeSatAnA sAkSAtkAra na thAya paNu sAmAnyarUpathI teA jJAna thavuM joie. zuktirajata Adi zramanA sthaLa doSane kAraNe bilakula jJAna thatuM nathI evu. tA thatuM nathI. Ama bina-pratibiMbane abheda ane upAdhithI pratihata thayelAM nayanarazmi pAchAM pharI bikhane prApta kare che ane tenuM darzana kare che ema mAnavAmAM joIe chIe tethI viruddha dhaNuM A pakSa svIkAya nathI. mAnI levuM paDe che tethI kRSNona'dUtotha vyAkhyAkArane abheda-pakSa vadhAre svIkAya lAge che tethI teo kahe che ke paristhiti jevI che tevI mAnI laIe to ema mAnavuM joIe ke svaccha dravya ke tenI sAthe sa MsaSTa vastu (retI) je pratibiMbanA udyane cAgya hoya te ja pratidhAtaka banI zake che. tethI upara kahelA doSa nathI ema samajavu. pratimukhAdhyAsapakSe tu na kiJcid dRSTaviruddhaM kalpanIyam / tathA hi- avyavahitasthUlodbhUtarUpasyaiva cAkSuSAdhyAsadarzanAd bimbagatasthaulyodbhUtarUpayoH svAzraya sAkSAtkArakAraNatvena klRptayoH svAzrayapratibimbadhyA sespi kAraNatvam, kuDyAdyAvaraNadravyasya tvagindriyAdinyAyana prApyakAritayA'vagatanayanasannikarSavighaTanadvArA vyavahitavastusAkSAtkAra pratibandhakatvena klRptasya vyavahitapratibimbAdhyAse'pi vinaiva dvArAntaraM pratibandhakatvaM ca kalpanIyam / tatra ko virodhaH kacit kAraNatvAdinA klRptasya phalabalAdanyatrApi kAraNatvAdikalpane / etenopAdhipratihatanayanarazmInAM bimbaprAptyanupagame vyavahitasyodbhUtarUpAdirahitasya ca cAkSuSapratibimbabhramaprasaGga iti nirastam / bIjI bAjue pratisukhanA adhyAsa mAnanAra pakSamAM, jovAmAM Avyu hAya tenAthI viruddha kazu ja kalpavAnuM rahetuM nathI. jema ke, avyavati, sthUla ane udbhUtarUpavALA paTTAne ja cAkSuSa abhyAsa jovAmAM Ave che tethI khikhamAM rahelAM sthUlatA (mahatta) ane udbhUta rUpa jemane potAnA AzrayabhUta (drazya)nA sAkSAtkAranuM kAraNa mAnavAmAM Ave che temane petAnA AzrayanA pratibiMkhanA adhyAsamAM paNa kAraNu mAnI zakAya; (ane) dIvAla vagere AvaraNa karanAra dravya jene tyagindriya AdinA nyAyathI prApyakArI tarIke jJAta nayananA sa`nikanA vighaTana dvArA vyavahita vastunA sAkSAtkAranuM pratibaMdhaka mAnavAmAM Ave che tene vyavahitanA pratibiMkhAdhyAsamAM paNa kAI bIjI dvArabhUta vastu vinA pratikhaMdhaka kalpI zakAya. karyAMka kAraNa Adi tarIke mAnelI vatune phaLanA maLe anyatra paNa kAraNa Adi tarIke kalpavAmAM Ave teA ze| virodha heI zake? For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricheda u36 A (dalIla)thI upAdhithI pratihata nayanaramie biMbane prApta kare che ema na svIkAravAmAM Ave te vyavahita ane udbhUta rUpa Adi vinAnI vastune paNa cAkSuSa pratibiMbabhrama prasakta thaze" e (dalIla)nuM khaMDana thaI jAya che. - vivaraNa : biba-pratibiMbAbheda-pakSamAM ghaNo badhe daTavirodha AvI paDe che ema batAvIne have pratibiMbANAsanI utpatti mAnanAra pakSanuM upapAdana kare che. ghaTAdinA cAkSuSa jJAnamAM ghaTAdinuM mahatva, temanuM udbhatarUpatya ane avyavahitava kAraNabhUta che tethI A dharmone potAnA AzrayabhUta padArthanA pratibiMbANAsamAM paNa kAraNabhUta mAnI zakAya; arthAta biMbabhUta mukhAdinA cAkSuSa jJAnamAM jema avyavahitavAdi (-vastu ane indriya vacce kaI aMtarAya na joIe, e rasthULa hovI joIe ane prakaTa rUpavALI hevI joIe e-) kAraNabhUta che tema pitAnA Azraya mukhAdinA pratibiMbarUpa adhyAsanI utpattimAM paNa A dharmone kAraNabhUta mAnI zakAya. ane jema vagindriya viSayakezane prApta karIne je te viSayanuM grahaNa kare che tema ja cakSurindriya paNa viSayadezane ja prApta karIne ja viSayanuM grahaNa kare che tethI temane prAyakArI mAnavAmAM Ave che. mATe dIvAlanuM vyavadhAna saMnikaSanA vidhaTana dhArA (saMparka na thavA daIne te dvArA) pratyakSajJAnamAM bAdhaka mAnavAmAM Ave che tema dIvAla vagere temanAthI vyavahita mukhAdinA pratibibANAsamAM paNa sAkSAt pratibaMdhaka mAnI zakAya. temane bIjI koI dhArabhUta vastunI apekSA rahetI nathI. pratibiMbanI utpatti mAnanAra pakSamAM biMba sAthenA saMnikane je hetu mAnavAmAM na Ave to vyavahita vastunuM paNuM pratibiMba paDavuM joIe paNa tema thatuM nathI tethI dIvAla vagerene vyavahitanA pratibiMbAyAsamAM sAkSAta pratibaMdhaka mAnavAmAM kaI virodha hoI zake nahi. A samAdhAnathI biMba-pratiniba-amedavAdI e je zaMkA karI hatI ke upAdhithI pratihata thayelAM nayanarabhi biMbane prApta kare che ema svIkAravAmAM na Ave te vyavahita ane ubhUta rUpa tathA sthUlatA vinAnI vastuone paNa pratibiMba brama thavo joIe--e zaMkAne paNa nirAsa thaI jAya che kAraNa ke avyavahitatva ane mahattA Adi pratibiMbAdhyAsamAM paNa kAraNabhUta che ema upavuMkta dalIla anusAra mAnI zakAya. jiM ja taduSar 3rAdUSarghaNA tha? sAlAra travlokn iva vinA cakSurvikSepamavanatamaulinA nirIkSyamANe salile tataH pratihatAnAM nayanarazmInAmUrdhvamusplutya bimbasUryagrAhakatvavat tiryazcakSuvikSepaM vinA RjucakSuSA darpaNe vilokyamAne tatpratihatAnAM pArzvasthamukhagrAhakatvavacca vadanasAcIkaraNAbhAve'pyupAdhipratihatAnAM pRSThabhAmavyavahitagrAhakatvaM tAvadurvAgm , upAdhipratihatanayanarazmInAM pratinivRttiniyama vihAya yatra bimbaM tatraiva gamanopagamanAt / tathA malinadarpaNe zyAmatayA gauramukhaprativimbasthale vidyamAnasyApi bimbagatagaurarUpasya cAkSuSajJAnes For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaMGgrahaH nupayogitayA pItazaGkhabhramanyAyenAropyarUpavaiziSTayenaiva bimbamukhasya cAkSupatvaM nirvAhyamiti tathaiva nIrUpasyApi darpaNopAdhizyAmatvavaiziSTayena cAkSuSapratibimbabhramaviSayatvamapi durvAram svato nIrUpasyApi nabhaso'dhyastanailya vaiziSTayena cAkSuSatvasaMpratipatteH / tasmAt svarUpataH pratimukhAdhyAsapakSa eva zreyAn / ' 332 vaLI tenA (--pratihata nayanarazmie bhikhane prApta kare che tenA) svIkAramAM ja ukta dUSaNane prasaga che. kevI rIte? jema sAkSAt sUryanA avaleAkanamAM cakSunA vikSe5 (najara e tarapha nAkhavI te)nI jarUra che, tenAthI viparIta cakSunA vakSepa vinA mAthu namelu che tevA (mANasa)thI pANIne jovAmAM AvatAM tethI pratihata thayelA nayanarazmi upara kUdIne bikhasUryanuM grahaNa karanArAM hAya che, ane trAMsI najara nAkhyA vitA sIdhI AMkha vALAthI Nune jovAmAM AvatAM tenAthI pratihata thayelAM (nayanarazmi) khAjumAM rahelA (mANasa)nA mukhanuM grahaNa karanArAM hAya che, tenI jema caherAnuM sAcIkaraNa (pITha pAchaLanI vastu jovA mATe tene anukULa thAya e rIte mukhane tenI tarapha pheravavuM te) na heAya teA paNa upAdhithI pratita thayelAM nayanarazmi pRSThabhAgathI byavahita vastunuM grahaNu karanArAM hAvAM ja joI e (akSarazaH--grahaNa karanArAM hAya tene rekavuM muzkela khane), kAraNa ke upAdhithI pratihata thayelAM nayanarazmi (nayanageAlaka dvArA zarIramAM) pAchAM phare che e niyamane choDIne jyAM trikha hAya tyAM ja jAya che ema svIkAravAmAM Ave che. te ja pramANe malina dapa NumAM zyAma tarIke gaura mukhanuM pratibiMba thAya che tyAM khikhamAM gaura rUpa hAvA chatAM paNa cAkSuSa jJAnamAM tenA upayAga na hAvAthI pItaza'khabramanyAyathI AreApya rUpanA vaizabdacathI ja biMbasukhanA cAkSuSatvanA nirvAha karavAnA rahe che; mATe te ja rIte nIrUpa vastu dapa NurUpa upAdhinA zyAmatvanA vaiziSTathI cAkSuSapratibiMbabhramane viSaya ane tene paNa rokavu' muzkela ane, kAraNa ke svataH rUpahIna heAvA chatAM paNa AkAza ayyasta nIlatAnA vaiziSTacathI cAkSuSa ane e bAbatamAM saMmati che. tethI svarUpataH pratimukhanA adhyAsa mAnanAra pakSa ja vadhAre sArA che. 1. vivaraNa : upAdhithI pratihata thayelAM nayanarazmi biMbane prApta kare che ane tenu graha kare che ema mAnavAmAM upara kahelAM dUSaNa AvI paDaze. sUryaMne sIdhA jotAM hAIe te najara tenI tarapha nAkhavI paDe che paNa najara tenA tarapha nAkhyA sivAya nIcuM mADhuM rAkhIne pANIne joIe chIe tyAre nayanarazmi e pANu thI pAchAM dhakelAI ne upara kUdIne biMbarUpa sUryaMnu N grahaNa kare che ema jo mAnavAmAM Ave; ane bAjumAM UbhelA mANasanu murkha jovA mATe najara trAMsI karavI paDe che paNa dapa Nune sIdhI najare jotAM hAie tA pratihata thayelAM nayanarazmi khAjumAM rahelA mukhanuM grahaNa kare che ema jo mAnavAmAM Ave, to e ja rIte moDhuM pAchaLa pheravyA sivAya pITha pAchaLa rahelI vastunuM paNa jJAna thavuM For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 333 joIe kAraNa ke upAdhithI pratihata thayelAM nayanarasima tenA sudhI pahoMcI jAya ane tenuM grahaNa karI zake. A siddhAMtamAM jyanagolakanI sAme rahelI vastuthI pratihata thayelAM nayanarasima pharI gelaka dvArA zarIranI aMdara praveza kare che e niyamane choDIne jyAM biMba hoya tyAM e upAdhithI pratihata thayelAM nayanarasima jAya che ema svIkAravAmAM AvyuM che, tethI pITha pAchaLanI vastunuM paNa A pratihata nayanararizmaoe grahaNa karavuM joIe, paNa tema thatuM nathI. A prasaMgopattinA parihAra karatAM vidhI ema kahI zake ke sa nikarSanuM vighaTana karanAra vyavadhAyakane abhAva te apekSita che ja jyAre ahIM zarIra ane tenA avayavonuM vyavadhAna hovAthI darpaNathI pratihata thayelAM nayanarasima pRSThabhAgathI vyavahita vastune prApta karI zakatAM nathI tethI tenuM grahaNa thatuM nathI. A dRSTAntamAM Ama theDI muzkelI rahe tethI bIjuM dRSTAMta ApyuM che. rUhIna vAyu AdinA cAkSuSa pratibiMbanI Apatti paNa pratihata thayelAM nayanazima zarIramAM pAchAM na pharatAM biMbane prApta kare che e pakSamAM rahe che e paNa dUSaNa che. virodhI ema dalIla kare ke darpaNadi upAdhigata rU5nA upadhAnathI rUhIna vAyu Adi paNa cAkSuSa pratibiMba jamanA viSaya banavA ja joIe ema mAnavuM barAbara nathI kAraNa ke dravyanA cAkSuSa pratibiMbabhramamAM biMbamAM rahelA mahatva (sthUlavanI jema tenA uddabhUtarUpavane paNa kAraNa mAnyuM che. Ane uttara ApatAM, biMbagata rUpane upayoga cAkSuSapratibiMbabhramamAM nathI hota ema batAvavA malina darpaNamAM gIra mukhanuM pratibiMba zyAma tarIke dekhAya che tenuM udAharaNa ApyuM che. tyAM gaura mukha AromANu zyAmarUpathI upahita thayeluM cAkSuSa bane che ema ja mAnavuM joIe, jema pati zaMkhane bhramamAM Aro. mANu rUpathI ja zaMkhadravya cAkSuSa bane che tema A carcA kavitArkikamata samajAvatI vakhate karI che. [vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatItha" A dalIla sAthe saMmata nathI. teo kahe che ke dravyanA cAkSuSa jJAnamAM temAM ja raheluM uddabhUta rUpa kAraNa che tethI rUhIna dravya (vAyu Adi) cAkSuSa pratibiMbabhramane viSaya bane e prasakta thatuM ja nathI. malina darpaNamAM gora mukhane zyAma tarIke pratibiMbabhrama thAya che tyAM, athavA " pItazakha ne zrama thAya che tyAM bhramanI pahelAM adhyAsanI prati kAraNabhUta dhamInA jJAnamAM gaura rUpa ke zukala rU5 kAraNa che ja tethI tenA upayogane abhAva siddha thatuM nathI. arthAt dharmijJAnane mATe biMbamAM rahelA rU5nI AvazyakatA che ja. dravya-cAkSuSamAM rUpaviSayakavaniyamAbhAva (dravyanA cAkSuSa zAnamAM tenuM rUpa viSaya bane ja e Avazyaka nathI ema) kavitAkekane mata samajAvatI vakhate samajAvyo che tethI pItazaMkhamano saMbhava che ema pratibiMbanI utpatti mAnanAre kahyuM che ema samajavuM. Areya rUpathI viziSTa tarIke rUparahita vastune cAkSuSabhrama thAya che tene mATe "nIla AkAza'nuM udAharaNa ApyuM che ane A bAbatamAM sarvasaMmati che ema kahyuM che. paNa A pAtata : gagana cAkSuSavRttine viSaya che ema kevala kavitAkine mAnya che. pUrvAcAryone A mAnya nathI. AcAryonA mate te gaganavyApI sUrya prakAza Adi viSayaka cAkSuSavRttithI prakAzAdithI avacchinna caitanyanI abhivyaktinA kALamAM prakAzAdimAM anugata evuM gaganathI avacchinna caitanya che tenI paNa abhivyakti thAya che ema mAnIne abhivyakta gaganavachinna sAkSImAM nIlatAdine abhyAsa svIkArIne nalatAdithI viziSTa gagana sAkSI mAtrathI bhAsya bane che ema svIkAryuM che For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 siddhAntalezasahamahaH e vAta dhyAnamAM rAkhavI joIe. Ama pratibibana adhyAsa thAya che e siddhAnta maMda buddhivALAone mATe ja vadhAre sAre haze ema kRSNAnaMdatIrtha kahe che. temanI saMmati A pakSane viSe nathI.] ___ na ca tatrApi pUrvAnubhavasaMskAradaurghaTyam / puruSasAmAnyAnubhava. saMskAramAtreNa svapne pvadRSTacarapuruSAdhyAsavanmukhasAmAnyAnubhavasaMskAramAtreNa darpaNeSu mukha vizeSAdhyAsopapatteH / iyAMstu bhedaH -svapneSu zubhAzubhahetvadRSTAnurodhena puruSAkRtivizeSAdhyAsaH, iha tu bimbasannidhAnAnurodhena mukhAkRtivizeSAdhyAsa iti / na ca pratibimbasya svarUpato mithyAtve brahmapratibimbajIvasyApi mithyaatvaapttirdossH| prativimbajIvasya tathAtve'pyavacchinnajIvasya satyatayA muktibhAktvopapatteriti / ane tyAM (pratibiMbANAsapakSamAM) paNa pUrva anubhavane saMskAra dughaTa che (arthAt saMbhave nahi) evuM nathI, kAraNa ke jema puruSa sAmAnyanA anubhavanA saMskAra mAtrathI stromAM kayAreya na joyelA puruSano adhyAsa thAya che tema mukhasAmAnyanA anubhavanA saMskAra mAtrathI darpaNamAM mukhavizeSane adhyAsa upapana (zakya) che. paNa ATale bheda che- svapnamAM zubha ke azubhanA hetubhUta adaSTanA anurodhathI puruSAkRtivizeSane adhyAsa thAya che, jyAre ahIM bibanA sAniyane anurodhathI mukhAkRtivizeSane adhyAta che. ane je pratibiMba svarUpaH mithyA hoya te brahmanA pratibiMbarUpa jIvane paNa mithyAtva prasiddha thaze e doSa nathI, kAraNa ke pratibiMbabhUta jIva tevo (miththA) hoya te paNa avacchinna jIva satya hevAthI te mukti pAmI zake che (arthAt tene brahmathI abheda che). vivaraNaH upAdhithI pratihata thayelAM nayanarazmi biMbane prApta kare che ema je na svIkAravAmAM Ave che jene adhyAsa karavAmAM Ave che tenA sajAtIya mukha viSe pUrva anabhava saMbhave nahi. ane tethI adhyAsanA kAraNabhUta saMskAranI u55tti na thAya ema je zaMkA karelI tene pharI rajU karIne tenuM khaMDana ahIM karyuM che. pratibiMbane adhyAsa mAnIe te paNa sarakArane sa bhava nathI ema na kahI zakAya puruSasAmAnyana (puruSamAM sAmAnyataH dekhAtAM lakSaNonA) anubhavathI je saMskAra utpanna thayA hoya tenAthI kyAreya na joyelA puruSane adhyAsa svapnamAM saMbhave che tema mukhasAmAnyAnubhavajanya saMskArathI darpaNamAM mukhavizeSane adhyAsa zakaya che zaMkA thAya ke AvuM ja hoya te cetranuM mukha ane darpaNa ekabIjAnA sAnidhyamAM hoya tyAre game tenA mukhanA adhyAsane prasaMga thAya, stananI jema; AvA saMjogomAM sAme je mukha che tene ja adhyAsa niyama tarIke (apavAda vinA) thAya For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 335 che evuM na bane. Ane uttara ApatAM kahyuM che ke svapna ane pratibiMba adhyAmAM pharaka eTale ja che ke svapnamAM bhAvi zubha ke azubha utpanna karanAra adachAnusAra puruSAkRtivizeSane adhyAsa thAya che jyAre pratibiMbajamamAM biMbanI samIpatA anusAra mukhAkRtivizeSane adhyAsa thAya che. pratibiMba mithyA hoya te brahmapratibiMbabhUta jIva paNa mithyA hovo joIe ane evuM hoya te mukti kene maLaze? evI zaMkAne uttara ApatAM kahyuM che ke pratibiMbabhUta jIva mithyA hoya te paNa avacchinna chava te satya che ane te mukti pAmaze athavA tene brahmathI abheda che. yattu pratibimba darpaNAdiSu mukhacchAyAvizeSarUpatayA satyameveti kasyacinmatam , tanna / chAyA hi nAma zarIrAdestattadavayavarAloke kiyaddezavyApini niruddhe tatra deze labdhAtmakaM tama eva / na ca mauktikamANikyAdipratibimbasya tamoviruddhasitalohitodirUpavatastamorUpachAyAtvaM yuktam / na vA tamorUpacchAyArahitatapanAdipratibimbasya tathAtvamupapannam / nana tarhi pratibimbarUpacchAyAyAstamorUpatvAsambhave dravyAntaratvamastu, klaptadravyAnantarbhAve tamovad dravyAntaratvakalpanopaporiti ceta , tat kiM dravyAntaraM pratIyamAnarUpaparimANasaMsthAnavizeSapratyaGmukhatvAdidharmayuktaM tadrahitaM vA syAt ? antye na tena dravyAntareNa rUpavizeSAdighaTitapratibimbopalambhanirvAha iti vyartha taskalpanam / prathame tu kathamekasmibhalpaparimANe yugapadasaMkIrNatayA pratIyamAnAnAM mahAparimANAnAmanekamukhapratibimbAnAM satyatAnirvAhaH ? kathaM ca niviDAvayavAnusyUte darpaNe tathaivAvatiSThamAne tadantarhanunAsikAdyanekanimnonnatapradezavato dravyAntarasyotpattiH? kiM ca sitapItaraktAdyanekavarNAdimataH pratibimbasyotpattau darpaNamadhye sthitaM tatsannihitaM na tAdRzaM kAraNamasti / bIjI bAjue je kAIkano mata che ke pratibiMba dapaNAdimAM mukhanI vizeSa prakAranI chAyArUpa (paDachAyo) hevAthI sAcuM ja che - e barAbara nathI. e jANItuM che ke zarIrAdinI chAyA e te te avayathI keTalAka dezamAM vyApa prakAza niruddha thatAM te dezamAM astitvamAM AveluM tamasa (aMdhakAra) ja che. ane motI, mANeka vagerenuM pratibiMba je tamasathI viruddha veta, lAla vagere raMgavALuM che te tamasarUpa (adhakArarUpa) chAyA heya e yukta nathI ane tamasarUpa chAyAthI rahita sUryAdina pratibiMbanuM te (chAyArUpa) hovuM (paNa) upapanna nathI. For Personal & Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 siddhAntA zaMkA thAya ke to pachI pratibiMbarUpa chAyA je tamasarUpa na hoI zake to bhale bIju dravya hoya, kAraNa ke mAnelAM dravyamAM teno samAveza (antarbhAva) na thaI zakato hoya to tamasa (aMdhakAranI jema tene bIju (judu) draya kalapI zakAya che (te svataMtra dravya che ema mAnavA mATe pUratuM vajUda che). (A zaMkAne uttara che ke, te bIju dravya zuM pratIyamAna (jJAta thatA) cesa rUpa, paramANu ane avayavaracanA ane ketya mukhatva Adi dharmothI yukta che ke temanA vinAnuM che? jo A chelle (bIjo) vikalpa) mAnavAmAM Ave (arthAt te dharmothI rahita hoya) to e bIjA dravyathI rUpavizeSa AdithI yukta pratibibanI upalabdhine nirvAha thaI zake nahi, tethI tenI kalpanA vyartha che. jyAre prathama vikalpa (te A dharmothI yukta che ema) mAnavAmAM Ave to eka a5parimANavALA (darpaNamAM) ekasAthe asa kIrNa tarIke judAM judAM, ekabIjAmAM seLabheLa na thaI jatAM evAM) jJAta thatAM mahAna (sthUla) parimANavALAM aneka mukhaprAMtabiMbanI satyatAne nirvAha kaI rIte thaI zake? ane nibiDa (gIca) avayamAM anusmRta darpaNa je tevuM ja rahenAruM che tenI aMdara hanu (haDapacI), nAsikA Adi aneka nIcA, UMcA pradezavALA anya dravyanI utpatti kaI rIte thaI zake? vaLI zveta, pILA lAla Adi aneka raMgavALA pratibiMbanI utpattimAM (kAraNa banI zake tevuM) darpaNanI aMdara raheluM tenI najIka raheluM tevuM (te raMgothI yukta) koI kAraNa nathI. vivaraNa : pratibibanA mithyAtvane khyAla daDha karavA mATe tenA satyatvamAM mAnanAra matanI rajUAta karIne tenuM khaMDana kare che. eka mata evo che ke pratibiMba e darpaNadimAM paDela mukhane eka khAsa prakArane paDachAyA che (vRkSAditA paDachAyAmAM nIlatA -kALAza paDatA raMga dekhAya che jyAre prAyaH pratibiMbemAM nIlatA dekhAtI nathI paNa teno artha e nahi ke e paDachAyo nathI, e eka vizeSa prakArane paDachAya che, mATe muchAyAvizeSa pada prayojyuM che). Ama biMbathI bhinna hovA chatAM te zaktijita AdinI jema pratibhAsika nathI, paNa biMbanI jema satya che. A mata svIkAre yogya nathI kAraNa ke zarIrAdinI chAyA (paDachAyo) e te aMdhakAra ja che e jANItuM che. motI, sphaTika AdinuM pratibiMba ta ra gavALuM hoya che, mANekanuM pratibiMba lAla raMgavALuM, suvarNanuM pratibiMba pILA raMganuM hoya che-A raMge aMdhakAramAM saMbhave nahi tethI pratibiMba tamasarUpa chAyA na hoI zake. vaLI sUrya Adine paDachAyo hato nathI jyAre temanuM pratibiMba te hoya che tethI pratibiMba chAyA na hoI zake. ane jema tamasa (aMdhakAra)no antarbhAva mAnelAM nava dravya (pRthvI, pANI vagere)mAM na thato hovAthI tene dasamuM dravya mAnyuM che tema pratibiMbarUpa chAyAne paNa eka juduM ja dravya mAne-evI dalIla kaI kare te e paNa barAbara nathI jo e juduM ja dravya hoya te dekhAtAM rUpa, parimANu, AkRti vagerethI yukta dravya che ke te vinAnuM ? je e dharmo vinAnuM hoya te e mAnavAthI rUpavizeSa AdithI yukta pratibiMbanuM cAkSuSa jJAna thAya che tene samajAvI zakAya nahi ane tethI A kalpanA arthahIna che. je ekkasa rUpa, parimANa AdithI yukta evuM satya dravya mAnavAmAM Ave te eka ja nAnA darpaNamAM eka sAthe, asaMkIrNa-ekabIjAnI sAthe seLabheLa na For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 337 thatAM evAM--ane sthUla parimANavALAM aneka pratibiMbeA hoya che te sAcAM che ema kevI rIte mAnI zakAya? jo pratibi Mbane mithyA mAnA te A doSa rahetA nathI, svapnAmAM zarIranI aMdaranI nAnakaDI jagyAmAM paNa ratha, hAthI vagere padA ane temane ucita vizALatAnA adhyAsa karavAmAM Ave che tema alpaparimANuvALA darpaNamAM paraspara asaMkINu aneka pratibi'e ane temane ucita vizALatAnA abhyAsa sabhave che evA bhAva che. vaLI pratibiMbane sAcuM mAnIe te sAmagrInA abhAvamAM tenI utpatti kevI rIte sabhave? jo *Nune je vaNu (rAga) hAya e ja pratibiMbanA paNu hu meza niyama tara)ke thatA hoya tA e vaNuthI yukta koI kAraNu darpaNamAM che ema mAnI zakAta. paNa tevu nathI kAraNa ke dapa NuthI judA raganAM pratibie paNa dekhAya che. zveta, pALA, lAla vagere raMgAthI yukta bhikhAne paNa pratibiMbanAM kAraNu mAnI na zakAya. tee kadAca nimitta kAraNa hoya pazu upAdAna kAraNa nathI kAraNa ke pratibiMba utpanna thAya che tyAM temane abhAva che. vaLI pratibiMba da*NunI aMdara tenA pRSThabhAgamAM dapa NunI sanidhimAM dekhAya che, daNumAM rahelA raMga, parimANu vagerenI jema da*NunA uparanA bhAgamAM nahi, tethI e paNu kAraNa hAI zake nahi. Ama pratibiMbanu kAraNa thaI zake tevu daONunI a Mdara, tenI nikaTa raheluM, pratibiMbanAM jevAM rUpAdivALuM TAI dravya dekhAtuM nathI ke sa MbhavatuM nathI. ane gIca avayaveAthI baneluM daCNu, jemAM koI pheraphAra dekhAtA nathI, temAM UmyA, nIcA pradezAvALA pratibiMbarUpa khIjA dravyanI utpatti zI rIte thaI zake? A badhuM jotAM pratibiMbAkhAsa ja mAnaveA joIe. yadyucyeta - ' upAdhimadhyavizrAntiyogyaparimANAnAmeva pratibimbAnAM mahAparimANajJAnaM tAdRzanimnonnatAdijJAnaM ca bhrama eva / yathApUrva darpaNa tadavayavAvasthAnAMvirodhena tAdRpratibimbotpAdanasamartha ca kiJcit kAraNaM kalpyam' iti / tarhi zuktirajatamapi satyamastu / tatrApi zuktau yathApUrva sthitAyAmeva tattAdAtmyApannarajatotpAdanasamartha kiJcit kAraNaM parikalpya tasya rajatasya doSatvAbhimatakAraNa shkRtendriygraahytvniymvarnanovaro, 'ijIvitagatamasatyam, prativimbaH satya ' tyaEjrtiiynyaayen / na ca tathA sati 'rajatam' iti dRzyamAnAyAH zukteragnau prakSepe rajatavad dravIbhAvApattiH / anala kastUrikAdipratibimbasyoSNyasaurabhAdirAhityavacchuktirajatasya dravIbhAvayogyatArAhityopapatteH / jo ema kahevAmAM Ave ke "upAdhinI aMdara ArAmathI rahI zakavAne ceAgya parimANavALAM ja pratibiMba che; temanuM mahAparimANunuM jJAna tathA tevA nIcA, UMcA (praderAvALAM) heAtrAnuM jJa!na e bhrama ja che: ane 6paNu ane tenA avayavA si-43 For Personal & Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 siddhAntalezasamahaH pahelAMnI jema rahe tenI sAthe virodha na thAya e rItanuM, tevA pratibiMbane utpana karavAmAM samartha evuM kaMIka kAraNa ka9pavuM joIe"--te ene uttara che ke ema heya te pachI zuktirajata paNa bhale satya hoya. tyAM paNa pahelAMnI jema ja rahelI zaktimAM tenI sAthe tAdamya pAmelA rajatane utpAdanamAM samartha evuM kaMIka kAraNa kalpIne, te rajata deSa tarIke mAnelA kAraNathI sahakRta IndriyathI grAhya che. evA niyamanuM varNana zakya che, tethI "zuktirajata asatya che, pratibiMba satya che e ardhajaratIyanyAyathI zuM? (e svIkAravAne zo phAyado ?) ane evuM heya te (zutirajata satya hoya te) "rajata" ema dekhAtI zuktine agnimAM nAkhavAmAM AvatAM te rajatanI jema pIgaLavI joIe ema mAnavuM nahIM paDe. kAraNa ke agni ane kasturI AdinuM pratibiMba jema uSNutA, sugandha AdithI rahita hoya che (chatAM tame tene sAcuM mAnavA taiyAra che), tema zuktirajata dravIbhAva (pIgaLI javuM te) nI yogyatA vinAnuM hoI zake (--ane chatAM satya hoya). vivaraNa: pratibiMba satya che evo durAgraha rAkhanAra dalIla kare ke pratibiMba satya che paNa tenuM mahAparimANa, UMcAnIcA pradeza vagere pratIta thatA dharmo kalpita che. vastutaH te daSaNAdimAM rahI zake teTalA ja parimANavALAM pratibiMba hoya che. temanuM mahAparimANa vagesa tithI bhAse che. Ama pratibiMba satya che, tethI jema mI mAM saMke nIvAranA avayavomAM vrIhinA avayavo mAne che tema darpaNanA avayavomAM saMskRSTa pratibiMbanA avayavo mAnavA joIe je ene utpanna kare che. Ane e ja uttara (pratibaMdI) ApatAM pratibiMbamithyAtvavAdI kahe che ke evuM je hoya te zuktirajAtane paNa sAcuM mAne ane sAcuM hoya ane zaktimAM sadA hoya to zukti dekhAya tyAre e dekhAvuM ja joIe, paNa tevuM thatuM nathI tethI te satya heI zake nahi ema koI kahe te tene uttara e che ke e rajata evuM che je niyama tarIke jene doSa mAnavAmAM Ave che enAthI yukta indriyathI ja grAhya che tethI enuM hamezAM grahaNa thatuM nathI. mATe zutirajata asatya paNa pratibiMba satya ema mAnavuM e ardhajaratIyanyAya jevuM che. vRddhAnA mukhanI kAI abhilASA kare paNa teno adha:kAyanI abhilASA na kare tenA jevuM che ane tevuM mAnavAthI kaI ja prayojana saratuM nathI. mATe mAne to bannene saya mAne athavA pratibiMbane paNa zukitarajatanI jema mithyA mAne ! koI kahe ke zukitarajata je satya hoya to e agnimAM nAkhatAM pIgaLI jAya paNa tema thatuM nathI. te enI sAme uttara che ke pratibiMbane satya mAne che te agninuM pratibiMba uSNatAthI yukta hevuM joIe ane kastUrInuM pratibiMba sugaMdhI hevuM joIe. paNa tevuM nathI ane chatAM tame je e pratibiMbane satya mAnavA taiyAra he te zukitarajatane paNa satya mAnavuM joIe, arthAta bane mithyA che ema ja svIkAravuM joIe. For Personal & Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 339 athocyeta - ' nedaM rajatam', 'mithyaiva rajatamabhAd' iti sarvasampratipannabAdhAnna zuktirajataM satyam iti, tarhi 'darpaNe mukhaM nAsti', 'mithyaivAtra darpaNe mukhamabhAd' ityAdisarvasiddhabAdhAt pratibimbamapyasatyamityeva yuktam / tasmAdasaGgataH pratibimbasatyatvavAdaH // jo ema kahevAmAM Ave ke 'A rajata nathI' 'rajata khATuM ja dekhAyu ?' ema sasa'mata khAdha hAvAthI zuktirajata satya nathI, te (tene uttara che ke) tA pachI 'daNumAM sukha nathI', 'ahIM dapa NamAM mukha khATu' ja kaikhAyu' ityAdi sa'siddha (badhAMne anubhavAtA) khAdha hAvAthI pratibiMba paNu asatya che e ja yukta che tethI pratibibasatyavAda asa'gata che. Oi vivaraNa : vivecana karatAM kRSNAnaMdatItha' kahe che ke e dhyAnamAM rAkhavuM joI e ke bhiSmapratiSThi khAbheda pakSamAM pratibiMbanA mithyAtvanA anubhava thAya che te pratibiMbatvathI viziSTarUpathI pratibiMbane viSaya karanArA che, svarUpathI nahi. zaMkA thAya ke zuktirajata. mithyAtvanA anubhava paNa 'chaMdam' arzI sAthe tAdAtmya pAmelA tarIke rajatane viSaya karanArA che, rajatane tenA svarUpathI viSaya karanAro nathI ema kahI zakAya; tethI 'rajata' ane 'idam' atha'nuM tAdAtmya mAtra kalpita che, rajata kalpita nathI ema mAnavuM paDe. Ane uttara che ke nA; zuktimAM rajatanI utpatti na thaI hoya teA saMvidyI abhinnatva na hovAne kAraNe tenuM pratyakSa jJAna thaI zake nahi tethI tyAM rajatanI utpatti mAnavI ja paDe che. ane tenI utpattimAM anvaya-vyatirekathI anivacanIya ajJAna ja kAraNa che, khIju kazu nahi; tethI te zukti-rajata mithyA hoya e yukta che. upara batAvyuM che tema biMba-pratibiMbanA abhedane siddha karanAruM pramANu che tema zakti-rajatanA satyatvane siddha karanAru' ananyathAsiddha pramANa (bIjI koI rIte siddha na thaI zakatu evuM pramANu) na hovAthI zaktirajatamithyAtvanA anubhava rajatanA svarUpane ja viSaya kare che ema mAnavuM yukta che tethI zukti rajata mithyA che. spaSTa che ke vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatItha appayyadIkSitanI jema taTastha nathI, te biba-pratibi bAbhedavAdI che. teo mithyA pratibiMbanA abhyAsa mAnatA nathI. nanu tanmithyAtvavAdo'pyayuktaH / zuktirajata va kasyacidanvayavyatirekazAlinaH kAraNasyAjJAnasya nivartakasya ca jJAnasya caanipaLAt // atra kecit -- yadyapi sarvAtmanA'dhiSThAnajJAnAnantaramapi jAyamAne pratibimbAdhyA se nAdhiSThAnAvaraNamajJAnamupAdAnam, na vA'dhiSThAna vizeSAMzajJAnaM nivartakam, tathA'pyadhiSThAnAjJAnasyAvaraNazaktyaMzena nivRttAvapi vikSepazaktyaMzenAnuvRttisambhavAt tadevopAdAnam / vimbopAdhisammizcinivRttisacivaM cAdhiSThAnajJAnaM sopAdAnasya tasya nivartakamiti // For Personal & Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH zaMkA thAya ke pratibiMbamithyAtvavAda paNa yuktiyukta nathI, kAraNa ke zakti 2jatanI bAbatamAM che tema anvayavyatirekathI yukta ajJAnarUpa kAraNa ane tenA nivataka jJAnanuM nirUpaNa thatuM nathI ahIM (A zakAnA uttaramAM) keTalAka kahe che ke je ke adhiSThAnanuM pUrepUruM (sAmAnya ane vizeSa ema sarva aMzathI) jJAna thayA pachI paNa utpanna thatA pratibiMbodhyAsamAM adhiSThAnanuM AvaraNa karanAra ajJAna upAdAna (kAraNa) nathI, ke nathI adhiSThAnanA vizeSa aMzanuM jJAna (tenuM) nivartaka, teya adhiSThAnanA ajJAnanI AvaraNa zakti aMzathI nivRtti thaI hovA chatAM vikSepazakti aMzathI tenI anuvRtti saMbhavatI hovAthI te ja upAdAna che. ane biMba ane upAdhinI saMnidhinI nivRttithI yukta (tenI madada jene maLI che tevuM-) adhiSThAna jJAna upAdAna sahita tenuM pratibiMbodhyAsanuM) nivaka che. vivaraNa: pratibiMbANAsapakSane viSe zaMkA thAya che ke ajJAnane pratibiMbAyAsanuM upAdAna (kAraNu) mAnavuM joIe; paNa te sa bhavatuM nathI, kAraNa ke darpaNadirUpa adhikAnanuM pUrepUruM jJAna thayuM ja che ane tenAthI darpaNadithI avacchinna caitanyaniSTha ajJAnanI nivRtti thaI gaI che, ane chatAM pratibiMbodhyAsa cAlu rahe che ane tethI tenAthI nitya nathI. bIjuM kaMI nivaka jJAna dekhAtuM nathI. je jJAna mAtrathI nivatya hoya te mithyA hoya che jyAre ahIM tevuM nathI mATe pratibiMbamithyAtvavAda paNa asaMgata che. zuktirajatamAM kAraNu zuktinuM ajJAna che ema anvaya-vyatirekathI siddha thAya che. paNa pratibiMbodhyAsane viSe ema kahI zakAya tema nathI ke darpaNadinuM ajJAna hoya te pratibiMbApyAsa thAya, te na hoya te na thAya. tethI darpaNadinA ajJAnane pratibiMbAbAsanuM upAdAna mAnI zakAya nahi. Ama tenuM kAraNa thaI zake tevA ajJAnanuM ke pratibiMbodhyAsa ane tenA upAdAna ajJAnanA nivaka jJAnanuM nirUpaNa thaI zakatuM nathI mATe pratibiMbamithyAtvavAda paNa asa gata che. - Ano uttara judA judA ciMtakee Apyo che. keTalAka kahe che ke e vAta sAcI che ke zaktimAM rajatane adhyAsa thAya che te pahelAM zuktinuM "idama' tarIke pratyakSa jJAna hovA chatAM zukti Adi vizeSa rUpathI tenuM pratyakSa jJAna nathI tethI adhiSThAnanA vizeSa-azanuM AvaraNa karanAra ajJAna upAdAna tarIke prApta thAya che. jyAre ahIM te cakSunI sAthe saMnikRSTa darpaNane viSe pratibiMbodhyAsa pahelAM ja "Idama tarIke tema ja darpaNatyAdi vizeSa rUpathI yukta tarIke pratyakSajJAna thaI ja gayuM che. tenAthI adhiSThAnanA vizeSa-aMzanuM AvaraNa karanAra ajJAna nivRtta thaI gayuM che tethI te upAdAne kAraNe saMbhavatuM nathI. tema chatAM ajJAnamAM be zakti hoya che-AvaraNa ane vikSepa-jemAMthI tenA AvaraNazakti aMzanI ja nivRtti thaI che. pUrepUrI nivRtti thaI nathI ema pratibiMbodhyAsa thAya che e phaLanA baLe kalpI zakAya mATe darpaNadi-ajJAnane vikSepa-zakti aMza pratibiMbANAsanuM upAdAna kAraNe saMbhave che. ane biMba ane upAdhinI saMnidhinI nivRttine sahakAra jene prApta thayo che tevuM (arthAta mukha ane darpaNa dUra thaI jAya tyAre thatuM) darpaNamAM mukha nathI e jJAna ja pratibiMbodhyAsa ane tenA upAdAnanuM nivartaka che. For Personal & Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 341 anye tu jJAnasya vikSepazaktyaMzaM vihAyAvaraNazaktyaMzamAtranivartakatvaM na svAbhAvikam / brahmajJAnena mUlAjJAnasya zuktyAdijJAnenA'vasthA'jJAnasya cAvaraNazaktyaMzamAtranivRttau tasya vikSepazaktyA sarvadA'nuvRttiprasaGgAt / na ca bimbopAdhisanidhirUpavikSepazaktyaMzanivRttipratibandhakaprayuktaM tat / bimbopAdhisannidhAnAt prAgeva bimbe caitramukhe darpaNasaMsargAdyabhAve darpaNe caitramukhAbhAve vA pratyakSato'vagamyamAne vikSepazaktyaMzasyApi nivRttyavazyambhAvena tatkAle tayossannidhAne sati upAdAnAbhAvena pratibimbabhramAbhAvaprasaGgAt / ato mUlAjJAnameva pratibimbAdhyAsasyopAdAnam / na cAtrApyuktadoSataulyam / parAviSayavRttipariNAmAnAM svasva viSayAvacchinnacaitanyapradeze mUlAjJAnAvaraNazaktyaMzAbhibhAvakatve'pi tadIyavikSepazaktyaMzAnivartakatvAt / anyathA tatpradezasthitavyAvahArika vikSepANAmapi viLayApatteH / na ca pratibimbasya mUlAjJAna kAryatve vyAvahArikatvApattiH, avidyAtiriktadoSAjanyatvasya vyAvahArikatvaprayojakatvAt / prakRte ca tadatiriktabimbopAdhisannidhAnadoSasadbhAvena praatibhaasiktvopptteH| jyAre bIjAo kahe che ke jJAna ajJAnanA vikSepazakti aMzane cheDIne mAtra AvaraNa-zakti aMzanu nivartAka heya e svAbhAvika hoI zake nahi kAraNa ke (ema hoya to) brahmajJAnathI mULa ajJAnanA mAtra AvaraNazakti aMzanI nivRtti thatI hoya ane zukti AdinA jJAnathI avasthArUpa ajJAnanA mAtra chAvaraNazakti aMzanI nivRtta thatI hoya te tenI (ajJAnanI) vikSepa zakti (aMza) thI sarvadA anuvRtti hovI joIe (-arthAta videhakevalyanI avasthAmAM paNuM ajJAna vikSepazakti aMzathI cAlu raheze.) ane te (mAtra AvaraNazaktinuM nivartakava) biMba ane upAdhinuM sAMnidhya je vikSepazakti aMzanI nivRttimAM pratibaMdhaka che tenAthI prayukta che ema (paNa) nathI. tenuM kAraNa e che ke biMba ane upAdhinA (AbhimukhyarU5) sannidhAnanI pahelAM ja (arthAta tenI pUrva kSaNamAM ja) bibarUpa caitramukha viSe darpaNadinA saMsarganA abhAvanuM, athavA darpaNamAM caitramukhanA abhAvanuM pratyakSa pramANathI jJAna thayuM hovAthI vikSepazakti aMzanI paNa nivRtti avazya thavI ja joIe, tethI te kALamAM te benuM (biba ane upAdhinuM) saMnidhAna hoya tyAre (avasthA-ajJAnarU5) upAdAnanA abhAvane kAraNe pratibiMba-bramano abhAva prasaphata thAya (-pratibiMbabhrama the joIe nahi), tethI mULa ajJAna ja pratibiMbodhyAsanuM upAdAna che. For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH ane ahIM paNa ukta doSa samAna rIte che evuM nathI. tenuM kAraNa e che ke jaDa vastu viSayaka (anaHkaraNanA) vRttirUpa pariNAme potapotAnA viSayathI avacichanna caitanya pradezamAM mULa A jJAnanA AvaraNazAkta aMzane abhibhava kare che te chatAM tenI vikSepazakti aMzanA e nivataka nathI nahIM te te pradezamAM rahelA vyAvahArika vipino paNa vilaya thaI javo joIe ane evuM paNa nathI ke pratibiMba mULa ajJAnanuM kArya hoya te e vyAvahArika hoya (arthAt te pratibhAsika nahIM paNa vyAvahArika sattAvALuM hevuM joI e ). kemake avadyAthI atirikta doSathI uta mAgha na hovuM te vyAvahArika tvanuM prayojaka che. ane prastutamAM tenAthI atirikta biMba ane upAdhinA sanidhAnarUpe doSane sabhAva che tethI te prAtimAsika hoya e upapanna che. vivaraNa: darpaNadithI avahina cetavamAM paNadinuM upAdAna kAraNa evuM mULa ajJAna eka che, ane bIjuM ajJAna je che te avasthArUpa ajJAna jenI nivRtti daraNAdinA jJAnathI thaI zake che. ahIM zaMkAne bIje parivAra rajU karyo che ke mULa ajJAna jema darpaNAdinuM upAdAna che tema pratibiMbodhyAsanuM paNa upAdAna che. agAu kaheluM ke jJAna mAtra AvaraNa-zakti aMzanuM nivaka che, te zuM tenA svabhAvathI ja evuM che ke pachI vikSepa-zakti -aMzanI nivRttimAM koI pratibaMdhakanI hAjarIne kAraNe vikSepa-zakti-aMzanuM e nivaka banatuM nathI? jo svabhAvathI ja tevuM hoya to brahmajJAnathI paNa mUla-ajJAnanI AvaraNa-zakti-aMzanI ja nivRtti thAya ane vikSepa-zakti aMza videhamuktinI avasthAmAM paNa cAlu rahe. AnI sAme kadAca ema kahevAmAM Ave ke vikSepa-zakti-aMzanuM e nivataka te che ja paNa tenI nivRttine ADe kaI pratibaMdhaka Ave che tethI tenI nivRtti thatI nathI. jyAre AvA pratibaMdhakanI garaja sAratuM prArabdha kama nAza pAmaze tyAre brahmajJAnanA saMskArathI viziSTa caitanyamAtrathI vikSepa aMzanI nivRtti saMbhavaze, tethI videhamuktinI avasthAmAM tenI anuvRtti nahIM hoya. pratibiMbodhyAsamAM paNa biMba ane upAdhinA sAMnidhyarUpa pratibaMdhakane kAraNe avasthA-ajJAnanA vikSepa-zakti aMzanI nivRtti thatI nathI. AvI dalIlane uttara e che ke biMba-pratibiMba-abheda pakSa svIkArIe ke patiliMbAyAsa pakSa svIkArIe keImAM paNa avasthA-ajJAnane kAraNu mAnI zakAya nahi. biMba-pratibiMba-abhedapakSamAM pratibiMbanI utpatti thatI nathI te paNa caitranA biMbabhUta mukhamAM biMbad, pratibiMbatva, darpaNasthatva Adi je anirvacanIya che temanI utpatti ravIkAravAmAM AvI che ane tenuM kAraNa caitra mukhathI avaricchanna caitanyamAM raheluM avasthAajJAna ja che ema virodhIne kahevuM paDaze. ane te te caitranuM mukha darpaNanI abhimukha thayuM te pahelAM viSaNumitre tene joyuM tyAre ja pratibaMdhaka na hovAthI caitramukha-viSayaka viSNumitranA sAkSA.kArathI tenI vikSepazakti sAthe naSTa thAya che, ane te pachInI kSaNamAM ja caitranuM mukha darpaNanI sAme AvatAM viSNumitrane pratibiMbabhrama thAya che ke daNamAM caitranuM For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 343. mukha che. tethI avasthA-ajJAnane jo upAdAna mAnavAmAM AvatuM hoya te caitranA mukhamAM darpaNasthatva AdinI utpatti upAdAnanA abhAve na thavI joIe. tetho avasthA-ajJAnane kAraNa mAnI zakAya nahi aya dIkSite biMbabhUta caitra mukhamAM darpaNasaMsaga (arthAta darpaNasthatva) Adi (pratya-mukhavAdine abhAva pratyakSathI jJAta thatAM vikSepazakti-aMzanI paNa nivRtti thavI ja joIe ema kahyuM te biMba-pratibiMbAbhedapakSane dhyAnamAM rAkhIne kahyuM che. caitramukhamAM darpaNasthAdi nathI' ema pahelethI sAkSAtkAra thaI gayo hoya te pachI avasthA-ajJAna vikSepazakita sahita naSTa thaI gayuM hovAthI darpaNaWvAdi dharmone adhyAsa saMbhave nahi e bhAva che. pratibiMbodhyAsapakSamAM darpaNamAM pratibiMbodhyAsanI utpatti mAnavAmAM Ave che. paNa pahelAM ja " daNamAM caitra mukha nathI' e sAkSAtkAra thaI gayo hoya te avasthA - ajJAna vikSepazakti-aMza sAthe naSTa thaI gayuM hovAthI 95 dAnanA abhAvane lIdhe pratibiMbAyAsanI utpatti saMbhave nahi. 'darpaNamAM mukhAbhAva pratyakSathI jJAta thatAM.. ema je kahyuM che te pratibiMbodhyAtpatti pakSane dhyAnamAM rAkhIne kahyuM che. matabhedane dhyAnamAM rAkhIne adhiSThAnabheda (mukha, darpaNa) ane sAkSAtkArabheda ("caitramAM darpaNasthAdi nathI,' " daNamAM mukha nathI?) ne batAvavA mATe ja caitramuNe ane vaLe ema pRthapha saptamI-nideza karyo che ane matabheda jaNAvavA vA' zabda prayoje che. Ama avarathAajJAnane pratibiMbamanuM kAraNa mAnI zakAya nahi. mULa ajJAna ja upAdAna hoI zake. zakA : A pakSamAM paNa biMba ane upAdhinA sannidhAnathI pUrvanI kSaNamAM utpanna thayelA caitramukha AdinA sAkSAtkArathI caitramukhAdithI caitanyanuM AvaraNa karanAra mULa ajJAna paNa nAza pAmyuM ja che tethI upAdAna banI zake tevA ajhAnanA abhAvamAM adhyAsa nahI* saMbhave e doSa te samAna ja che. ane tenAthI tenI nivRtti na thaI hoya to caitramukha Adi dekhAvuM joIe nahi kAraNa ke je kaMI AvaraNa hoya te che ja. uttara H brahmajJAna ja mULa ajJAnanuM nivaka hoI zake. jaDa padArthone viSaya karanArA vRttirUpa antaHkaraNa-pariNAmo te pitA potAnA viSayathI avachinna cetanyamAM rahelA mULa ajJAnane je AvaraNaaMza che tenA viSayanuM jJAna thatuM hoya tyAM sudhI mAtra abhibhAvaka che ema mAnavAmAM Ave che. viSayano sAkSAtkAra ke pratyakSa jJAna jema avasthA-ajJAnanA vikSepazakti aMzanI nivRtti karI zake tema mULa ajJAnanA vikSepa-zakti aMzanI nivRtti na karI zake. viSaya-caitanyamAM rahelA mULa ajJAnanI nivRtti je viSayajJAnathI thatI hoya te vyAvahArika sattA dharAvanArAM darpaNadi je vikSepazaktinAM kAryo che te nAza pAme kAraNa ke temanuM upAdAna naSTa thayuM che-jema zuti AdinA sAkSAtkArathI rajata Adi pratibhAsika vikSepono nAza thAya che tema. zakA : daSaNAdi je mUla ajJAnanAM kArya che te vyAvahArika sattA dharAvatAM jovAmAM Ave che tethI pratibiMbAdhyAsa paNa je mULa ajJAnanuM kArya hoya to enuM paNa vyAvahArikava hevuM joIe; paNa nathI. uttara : mULa ajJAnanA kAryo hovAthI kaI vastumAM vyAvahArikatva AvI jatuM nathI anAdi avidyA kaI mULa avidyAnuM kArya nathI chatAM te vyAvahArika che. avivAthI For Personal & Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 siddhAntalezasaGgrahaH atirikta koI deSathI janya na hoya te vyAvahArika hoya che. pratibiMbAyAsa mULa ajJAnanuM kAryuM hovA chatAM vyAvahArika nathI kAraNa ke mULa ajJAnathI atirikta biMba ane upAdhinA saMsargarUpa deSathI paNa e utpanna thAya che. A mata anusAra mULa ajJAna ja pratibiMbApyAsanuM upAdAna kAraNa che. na caiva sati bimbopAdhisannidhinivRttisahakRtasyApyadhiSThAnajJAnasya pratibimbAdhyAsAnivartakatvaprasaGgaH, tanmUlAjJAnanivartakatvAbhAvAditi vaacym| virodhAbhAvAt / brahmAjJAnAnivartakatve'pi tadupAdAnakapratibimbAdhyAsavirodhiviSayakatayA'dhiSThAnayAthAtmyajJAnasya pratibandhakavirahasahakRtasya tannivartakatvopapatteH / avasthA'jJAnopAdAnatvapakSe'pi tasya prAcInAdhiSThAnajJAnanivartitAvaraNazaktikasya samAnaviSayatvabhaGgena pratibandhakAbhAvakAlInAdhiSThAnajJAnena nivartayitumazakyatayA pratibimbAdhyAsamAtrasyaiva tannivaya'tvasyopeyatvAt / athavA svopAdAnAjJAnanivarta kabrahmajJAnanivartya evAyamadhyAso'stu / vyAvahArikatvApattistu avidyAtiriktadoSajanyatvena pratyuktetyAhuH // 4 // ane evI dalIla karavI nahi ke "Ama hoya te biMba ane (darpaNadi) upAdhinA sAMnidhyanI nivRttithI yukta hovA chatAM adhiSThAna-jJAna pratibiMbAvyAsanuM nivaka nahI banI zake kAraNa ke te mULa ajJAnanuM e nivaka nathI". (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke virodhano abhAva che. brahmajJAna (mULa ajJAna)nuM nivataka na hovA chatAM e mULa ajJAna) jenuM upAdAna che tevA pratibibAdhya sanA virodhI (pratibiMbAdhyAsAbhAva)ne viSaya karanAruM hovAthI adhiSThAnanA sAcA svarUpanuM jJAna je pratibaMdhaka (bibaupAdhisa nidhAna)nI nivRttithI yukta che te tenuM (pratibi bAdhyAsanuM) nivaka banI zake.' avasthA-ajJAna upAdAna che ema mAnanAra pakSamAM paNa te (avasthA ajJAna) jenI AvaraNa-zani ne agAu (adhyAsanI pahelAM) thayelA adhiSThAna jJAnathI nAza thaI gayo che, tene samAnaviSayatvane bhaMga thatuM hovAthI, pratiba dhakanA abhAvanA (samAna) kALamAM thatA adhiSThAna-jJAnathI nAza kare zakya nathI tethI mAtra pratibiMbANAsanI tenAthI nivRtti thAya che ema svIkAravAmAM Ave che. athavA pitAnA (pratibiMbANAsanA) upAdAnabhUta ajJAnanA nivartaka brahmajJAnathI ja nivRtti pAmI zake te bhale A adhyAsa hoya. tenA vyAvahArikatvanI Apattino uttara te aghi thI atirikta deSa (biMba-upAdhi sannidhAna) thI janya che ema kahIne ApI dIdhuM che. (ema mUla ajJAnane upAdAna mAnanArA ciMtake kahe che.) (4). For Personal & Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricacheda 3N vivaraNa: zaMkA thAya ke mULa ajJAna je pratibiMbANAsanuM kAraNa hoya te binaupAdhisannidhinI nivRttithI yukta adhiSThAnajJAnathI pratibiMbAvAsanI nivRtti na thavI joIe kAraNa ke brahmAjJAnarUpa mULa ajJAnanI nivRtti tenAthI thatI nathI, jyAre ApaNe joIe chIe ke zuktirajatAdinA mULarUpa avidyAnI nivRtti karanAra zakti Adine sAkSAtkAra ja rajatAdi adhyAsanI nivRtti kare che. - uttara : A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke virodhane abhAva che. jJAna ane ajJAnane virodha tyAM ja hoya tyAM temane viSaya samAna che. jene viSe rajatajJAna thayuM hoya tene ja viSe e ja deza-kALamAM zuktinAna thAya te e be jJAne vire dhI hoya che ane temanI vacce bAdhyabAdhakabhAva hoya che. mULa avasAna brahmaviSayaka che jyAre pratibiMbANAsanA adhiSThAnabhUta darpaNadinu jJAna darpaNadithI avacchinna caitanyaviSayaka che. Ama A be jJAnane viSaya samAna na hovAthI temanI vacce keI virodha nathI. A adhiSThAna-jJAna brahmaviSayaka mULa ajJAnanuM nivartaka na bane te paNa te pratibiMbodhyAsa kramanuM nivartaka te banaze ja kAraNa ke darpaNamAM mukha nathI' ityAdirUpa adhiSThAnanuM sAcuM jJAna pratibiMbodhyAsAbhAvane viSaya karanAruM che. zaMkA : avasthA-ajJAna pratibiMbodhyAsanuM upAdAna che ema mAnanAra pakSamAM biMba- upAdhita sanikaSanI nivRttithI yukta adhiSThAnajJAna e upAdAnabhUta avasthA-ajJAnanuM nivataka banI zake che. ane Ama 'jJAna ajJAnanuM ja nivataka che, jyAre ajJAnanA kAryanI nivRtti te upAdAnabhUta ajJAnanI nivRttithI thAya che. ema paMthapAdikAkAra (padmapAdAcArya)nA vacananI saMgati sadhAya che. utta2: e pakSamAM paNa pratibi bAdhyAsanI pahelAM 'darpaNamAM mukha nathI evuM je adhiSThAna-jJAna thAya che tenAthI avasthA-ajJAnanI AvaraNazaktine nAza karavAmAM Avyo hoya che. ajJAnane viSaya hovuM eTale ajJAnathI AvRta hovu. ane AvaraNane nAza thatAM darpaNadithI avacchinna caitanya avasthA-ajJAnane viSaya banI zake nahi tethI adhiSThAna-jJAna ane avasthA- ajJAnanu samAnaviSayakatva rahetu nathI. Ama biMba-upAdhisaMnidhinI nivRtti vakhate thatA adhiSThAna-jJAnathI avasthA-ajJAnanI nivRtti karI zakAtI nathI. mATe e pakSamAM paNa adhikAna-jJAnathI avasthA-ajJAnanI nahi paNa mAtra pratibiMbAdhyAsanI ja nivRtti mAnavAmAM Ave che. tethI paMcapAdikA sAthe virodha te e pakSamAM paNa tulya che. - paMcAhikAkAranA mata sAthe virodha na thAya e rIte samajAvavAno prayatna karatAM kahyuM che ke adhyAsanI nivRtti pitAnA upAdAnabhUta mULa ajJAnanA nivaka brahmajJAnathI ja thAya che. biMba-upAdhi-sa nidhinivRtti thAya tyAre adhiSThAna-nAnathI pratibiMbodhyAsane nAza thAya che ema je kahevAmAM Ave che eno artha eTale ja che ke e pratibiMbAkhAsa sUkSma avasthA prApta kare che eTale pratibiMba dekhAtuM nathI, paNa bAdhArUpa nivRtti tyAre thatI nathI; e te brahmajJAnane adhIna che kAraNa ke brahmajJAna ja adhyAsanA upAdAnabhUta mULa ajJAnanuM nivataka che. ane chatAM pratibiMbodhyAsane brahmajJAnathI bAdhya dhaTAdinI jema vyAvahArika sattA dharAvanAra tarIke mAnavAnI jarUra nathI kAraNa ke ghaTAdi mAtra mULa ajJAnathI janya che jyAre pratibiMbAkhAsa mULa ajJAnathI atirikta biMba-upAdhi-sanikaSarUpa doSathI paNa janya che ane tethI pratibhAsika che. (4) si-44 For Personal & Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 siddhAntalezasaGgrahaH (5) evaM svapnAdhyAsasyApyanavacchinnacaitanye ahaGkAropahitacaitanye vA'vasthArUpAjJAnazUnye'dhyAsAt , . 'suSuptyAkhyaM tamo'jJAnaM yad bIjaM svpnbodhyoH|' iti AcAryANAM svapnajAgratprapaJcayorekAjJAnakAryatvoktezca mUlAjJAnakAryatayA svopAdAnanivartakabrahmajJAnaikabAdhyasya avidyA'tiriktanidrAdidopajanyatayaiva prAtibhAsikatvamiti kecidAhuH // (5) e ja rIte svapnAdhyAsa, je mULa ajJAnanuM kArya heIne pitAnA upAdAna (mULa ajJAna)nA nivataka brahmajJAna e ethI ja bAdhya che. te paNa avivAthI atirikta nidrA Adi doSathI utpanna thate heIne pratibhAsika che. vakhAdhyAsa mULa ajJAnanuM kArya che kAraNa ke anavachina caitanya athavA ahaMkAra jenI upAdhi che evuM caitanya, je avasthA-ajJAnazUnya che temAM tene adhyAsa che, ane "suSupti nAmanuM tamasa (aMdhakAra) ajJAna je apna ane jAgrata (prapaMca) nuM bIja (upAdAna)' che ema AcAryanuM kathana che ke svapna prapaMca ane jAgrataprapaMca eka ajJAnanAM kArya che- ema keTalAka kahe che. vivaraNuM : svanAyAsanuM paNa upAdAne kAraNe mULa ajJAna ja che, nahi. judA judA mata anusAra anavacchinna caitanya svapnAdhyAsanuM adhiSThAna hoya ke ahaMkArathI upahita caitanya tenuM adhiSThAna hoya, bemAMthI kaI avasthA-ajJAnavALuM nathI, aha kArathI avacchinna brahmacaitanya mAtra mULa ajJAnane Azraya che tethI avasthA-ajJAna nya che. ahaMkArahita sAkSicaitanya je sukhAdinuM adhiSThAna che temAM AvaraNa svIkAravAmAM nathI AvatuM tethI te avasthA-ajJAnanya che. kahevAne Azaya e che ke ajJAnanA kAryarUpa svapnAdhyAsane avasthA-ajJAnazUnya caitanyamAM abhyAsa hoIne mULa ajJAnanuM kArya che tenA samarthanamAM AcAryanuM vacana TAMkaryuM che. suSupti ajJAnAvasthArUpa che ema kahevA mATe suSupta' nAmanuM ajJAna ema kahyuM che. jAgraprapaMca mUla ajJAnanuM kArya che e bAbatamAM sarvasaMmati che. AcAryavacana pramANe vanaprapaMca paNa mULa ajJAnanuM kArya che ane mULa ajJAnanA nivaka brahmajJAnathI ja tene bAdha thaI zake. UMghamAMthI jAgatAM svapnaprapaMcane mAtra sUkSmAvasthA5ttirUpa nAza thAya che, arthAt svapna-prapaMca sukSma avasthA prApta kare che tethI dekhAtuM nathI, paNa bAdharUpa nivRtti te eka brahmajJAnathI ja sAdhya che. mULa ajJAna uparAMta nidrA Adi devathI janya heIne svanA dhAsa pratibhAsika che (vyAvahArika nahIM). For Personal & Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricheda 347 gaje tu "pAdhyate te ratharaH canadada karavo [tra su. zAGkarabhASya 3.2.3] iti bhASyokteH, 'avidyAtmakabandhapratyanIkatvAd jAgrabodhavad' iti vivaraNadarzanAt, utthitasya svapna mithyAtvAnubhavAcca jAgradbodhaH svApnAdhyAsanivartaka iti brahmajJAnetarajJAnabAdhyatayaiva tasya prAtibhAsikatvam / na cAdhiSThAnayAthAtmyagocaraM stropAdAnAjJAnAnivatakaM jJAnaM kathamadhyAsanivartakaM syAditi vAcyam / rajjusAdhyAsasya svopAdAnAjJAnanivartakAdhiSThAnayAthAtmyajJAneneva tacaiva svAnantarotpannadaNDabhrameNApi nivRttidarzanAdityAhuH / jyAthe bIjA kahe che ke "ane jAgrata kALamAM svapnamAM joyelA ratha Adine bAdha thAya che ema bhASyamAM kahyuM che tethI, " (avidyAkAya hoIne) avidyAtmaka baMdhanuM (brahmajJAna) nivartaka che, jAgratakAlIna jJAnanI jema tethI" ema vivaraNa jovAmAM Ave che tethI, ane (svapnamAthI) UThelA mANasane svapna (prapaMca)ne mithyAtvano anubhava thAya che tethI jAgratkAlIna jJAna e svapnAdhyAsanuM nivataka che, mATe brahmajJAnathI Itara jJAnathI bAdhita thaI zakate hevAne kAraNe ja te (svapnAdhyAsa) pratibhAsika che. evI dalIla karavI nahi ke "adhiSThAnanA sAcA svarUpane viSaya nahIM karanAruM ane pitAnA (-svapnAyAsanA-) upAdAnabhUta ajJAnanI nivRtti na karI zakanAruM jJAna kevI rIte adhyAsanuM nivartaka heI zake ?" (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke pitAnA (sarpAdhyAsanA) upAdAna bhUta ajJAnanuM nivartaka e vuM je (rajajurU5) adhiSThAnanA sAcA svarUpanuM jJAna tenAthI jema rajusaIdhyAsanI nivRtti thatI jovAmAM Ave che tema tyAM ja (sapAdhyAsanA adhiSThAnabhUta rajajumAM ja) pitAnI (sarpabhramanI-) tarata ja pachI utpanna thayelA daMDabramathI paNa rajajusaIdhyA sanI nivRtti thatI jovAmAM Ave che. vivaraNa : upara avidyAthI atirikta doSathI janya hovAne lIdhe pratibhAva thAya che e mata pramANe svapnAyAsa nidrAdidoSajanya heIne pratibhAsika che ema samajAvyuM. have "vyavahArakALamAM bAdhita thavAne kAraNe pratibhAsika che' e mata pramANe svapnA dhyAsanuM pratibhAsikatva samajAve che. zaMkarAcArya, prakAzAtmananAM vacana ane ApaNuM laukika anubhavane AdhAra laIne batAvyuM che ke jAmakAlIna jJAnathI svAdhyAsanI nivRtti thAya che. je svapnaprapaMca brahmajJAnathI bAdhita thate heta te svapnamAMthI UThelA mANasane meM je kaMI svapnamAM joyuM e khoTuM ja joyuM" ema tenA mithyAtvano anubhava na thAta, jema brahmajJAna thAya te pahelAM enAthI bAdhya dhaTAdine viSe temanA mithyAtvane anubhava thato jovAmAM nathI AvatuM. tethI brahmajJAnathI itara jAgratkAlIna badhathI ja svapna prapaMcane bAdha thAya che ema ja kahevuM joIe; ane zurijata AdinI jema vyavahArakALamAM bAdha te hovAne lIdhe ja te pratibhAsika che; ane vyavahArakALa te brahmatattvajJAnathI pUvane kALa che, For Personal & Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hd 48 siddhAntalezasaGgrahaH zaMkA : je jAtkAlIne zAna svapnAdhyAsanA upAdAna kAraNa mULa ajJAnanI nivRtti na karI zake ane pUrvokta svapnAdhiSThAnA anavacchinna ke ahaMkAro pahita caitanya)nA sAcA svarUpane viSaya karanAruM na hoya te kevI rIte svAdhyAsanuM nivartaka hoI zake? adhiSThAnanuM yathArtha jJAna ja ajJAnanI nivRtti dvArA abhyAsanuM nivaka hoI zake evo niyama che. uttara H A niyamanI siddhi nathI. adhiSThAna rajajunA yathArtha jJAnathI jema sarSodhyAsane upAdAnabhUta ajJAnanI nivRtti thatAM sapadhyAsane bAdha thAya che tema rajune viSe sapajama thayA pachI A sarpa nathI, A te daMDa che ema daMDabhrama thAya che tenAthI paNa savAsanI nivRtti thatI jovAmAM Ave che. mATe jAgratkAlIna jJAna svapnAdhyAsanuM nipata' che. apare tu jAgradbhogapradakarmoparame sati jAgratprapaJcadraSTAraM pratibimvarUpaM vyAvahArikaM jIvaM tadRzyaM jAyatprapaJcamapyAvRtya jAyamAno nidrArUpo mUlAjJAnasyAvasthAbheda: svApnaprapaJcAdhyAsopAdAnam, na mUlAjJAnam / na ca nidrAyA avasthAjJAnarUpatve mAnAbhAvaH / mUlAjJAnenAnAdhRtasya jAgratprapaJcadraSTuH vyAvahArikajIvasya 'manuSyo'ham , brAhmaNo'ham, devadattaputro'ham' ityAdinA svAtmAnamasandigdhAviparyastamabhimanyamAnasya tadIyaciraparicayena taM prati sarvadA anAvRtaikarUpasyAnubhUtasvapitAmahAtyayAdijAgratprapaJcavRttAntasya ca svapnasamaye kenacidAvaraNAbhAve jAgaraNa iva svapne'pi 'vyAghro'ham, zUdro'ham, yajJadattapuzo'ham' ityAdibhramasya svapitAmahajIvadazAdibhramasya cAbhAvaprasaGgena nidrAyA eva ttkaalotpnnvyaavhaarikjgjjiivaavrkaajnyaanaavsthaabhedruuptvsiddhH| na caivaM jIvasyApyA. vRtatvAt svapnaprapaJcasya draSTrabhAvaprasaGgaH, svapnaprapaJcena saha draSTurjIvasyApi prAtibhAsikAdhyAsAt / evaM ca punarjAgradabhogapradakarmodabhUte bodhe vyAvahArikajIvasvarUpajJAnAt svopAdAnanidrArUpAjJAnanivartakAdeva svApnaprapaJcabAdhaH / na caivaM tadraSTuH prAtibhAsika nIvasyApi tato bAdhe 'svapne kariNamanvabhUvam' ityanusandhAnaM na syAditi vAcyam / vyAvahArikajIve prAtibhAsikajIvasyAdhyastatayA tadanubhavAd vyAvahArikajIvasyAnusandhAnopagame'pyatiprasaGgAbhAvA datyAhuH // jyAre bIjA kahe che ke jAgrata bheganuM pradAna karanAra kama aTakI jatAM jAgrastrapaMcane jenAra, pratibiMbarUpa vyAvahArika jIva ane tenAthI jovAmAM AvatA jAgra--paMcanuM paNa AvaraNa karIne utpanna thatI mULa ajJAnanI nidrA. rU che vizeSa avasthA svapnaprapaMcAdhyAsanuM upAdAna che, mULa ajJAna nahi. ane For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricaya phekTa nidrA avarathA-ajJAnarUpa che e bAbatamAM pramANane abhAva che evuM nathI. enuM kAraNa e che ke nidrA avasthA ajJAnarUpa na hoya to mULa ajJAnathI anAvRta e jAgrata-prapaMcane jenAra vyAvahArika jIva, je "huM manuSya che, brAhmaNa chuM, devadattane putra chuM" ItyAdi rUpathA pitAnA AtmAne viSe saMdeha ane bhrama na hoya e rIte abhimAna kare che tenuM, tathA tenA ciraparicayathI tenI ti sadA anAvRta ekarUpa rahetA anubhavelA pitAmahanA mRtyu Adi jAgrat-prapaMca vRttAntanuM svapnakALamAM kazAkathI AvaraNa na thatu hoya to jAgaraNanI jema svapnamAM paNa huM vAgha chuM, zUdra chuM, yajJadattane putra chuM" ItyAdi bhramane tathA potAnA pitAmahanI jIvatI dazA AdinA bhramane abhAva prasiddha thAya che tethI nidrA ja te kALamAM (nidrAkALamAM) utpanna thayelI vyAvahArika jagata ane jIvanuM AvaraNa karanArI vizeSa ajJAnAvarathArUpa che ema siddha thAya che. ane ema hoya te jIvanuM paNa AvaraNa thaI jatAM svapnaprapaMcanA draSTAno abhAva prasiddha thaze (svaprapaMcane draSTA keI raheze nahi e paristhiti AvI paDaze) evuM nathI, kAraNa ke svapnaprapaMcanI sAthe draSTA javane paNa pratibhAsika ayAsa thAya che. ane Ama (arthAta vyAvahArika jIva ane jagata ja svapnajIva ane vana-jaganA adhyAsanuM adhiSThAna che ema siddha thatAM) pharI jAgrata bheganuM pradAna karanAra karmathI utpanna thatuM jAgaraNa thAya tyAre vyAvahArika jIvanA svarUpanuM jJAna je potAnA (svapnaprapaMcanA) upAdAnabhUta nidrArUpa ajJAnanuM nivataka che tenAthI ja svapnaprapaMcane bAdha thAya che. ane evI dalIla karavI nahi ke "(Ama hoya te) e ja rIte te svapna prapaMca)nA draSTA pratibhAsika jIvano paNa tethI ja (vyAvahArika jIvanA ravarUpanA jJAnathI ja) bAdha thatAM "svapnamAM meM hAthIne anubhava karyo ema anusaMdhAna na thAya. (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke vyAvahArika jIvamAM pratibhAsika jIvano adhyAsa thayela hovAthI tenA (-pratibhAsika jIvanA) anubhavathI vyAvahArika jIvane anusaMdhAna thAya che ema svIkAravAmAM atiprasaMgadoSane abhAva che. (ema A ciMtake kahe che.) 'vivaraNa : adhiSThAnanA yathArtha jJAnathI ja adhyAsanI nivRtti thAya che e niyama hoya te paNa kaI anupatti nathI ema mAnanAra pakSanI rajuAta kare che. A matamAM vyAvahArika jIva svapna jenAra pratibhAsika jIvanuM adhiSThAna che, ane jAgraprapaMca ramaprapaMcanuM adhiSThAna che; anavachitra caitanya ke ahaMkAro pahita caitanya nahi. vyAvahArika java ane jAgrataprapaMca e Dividha aviSThAnanuM AvaraNa karIne te dvArA nidrArUpa avasthA ajJAna draSTA-dazyarUpa dhividha svani prapaMcanuM upAdAna bane che. mULa ajJAna svapnaprapaMcanuM upAdAna nathI, kAraNa ke te mAtra brahmacatanyanuM AvaraNa karanAruM heIne vyAvahArika jIva AdinuM AvaraNa karatuM nathI tethI vyAvahArika jIva ane jagatane viSaya karanAruM jAgratkAlIna jJAna adhiSThAnane yathArtha jJAnarUpa hoIne tenAthI svAdhyAsane bAdha saMbhave che e tAtparyAtha che, For Personal & Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upa0 : siddhAntalezasaGgrahaH A nidrAne AvaraNa karanArI ane upAdAna kahI che tenuM AvaraNa ane vikSepazaktivALA ajJAna tarIkenuM lakSaNa kahevAI gayuM A nidrArUpa ajJAna utpattivALuM heIne (-jAgratakAlIna bhoganuM pradAna karanAra kamane uparama thatAM te utpanna thAya che-) avasthArUpa ajJAna che. A mata pramANe badhAM avasthA-anAne utpattivALAM che. mULa ajJAnathI anAvRta vyAvahArika jIva ane jAgraprapaMcavRttAntanuM svapnakALamAM keI AvaraNa karanAruM na hoya to japratkALamAM jevo anubhava thAya che te ja anubhava svanakALamAM thAta; jayAre ApaNe joIe chIe ke vyAvahArika jIva pitAne viSe koI saMdeha ke zrama vinA abhimAna seve che ke "manuSya chuM, brAhmaNa chuM, devadattanA putra chuM. vaLI A devadattanA putranI prati jAgrapaMcavRttAta-pitAnA pitAmahanuM mRtyu Adi-anAvRta Ine ekarUpe Take che. devadatane putra pahelAM potAnA pitAmahanA maraNane anubhava karIne pachI praveka mahine ane varSa zrAddha tapaNAdi kare che. tethI pitAmahanA maraNane anubhava ane vAraMvAra thatA smaraNathI te vRttAntane tene ciraparicaya che tethI pitAnA pitAmahanA mRtyu Adi viSe kaI saMzaya ke bhrama na hatAM te anAvRta sadA ekarUpathI rahe che. je nidrArUpa ajJAnanuM AvaraNuM na hota te svapnakALamAM paNa A ja anubhava thAta. ene badale e svapna jonArane jJAna thAya che ke vAdha chuM, zadra chuM, yAdavane putra chuM. tene pitAnA pitAmahanI jIvatI dazAne anubhava svapnamAM thAya che tethI nidrAkALamAM upanna thayelI A vizeSa ajJAnA vasthA je vyAvahArika jagata ane jIvanuM AvaraNa kare che, te ja nidrAnuM rUpa che ema siddha thAya che, kAraNa ke tenA sivAya AvaraNa ane vikSepa zaktivALuM bIju kazuM upasthita nathI. (zaMkA-) Ama hoya te vyAvahArika jIvanuM AvaraNa thaI jatAM svapnadraSTA nahIM rahe. (uttara) svapnaprapaMcanI jema svapnadraSTA chava paNa pratibhAsika che tethI A muzkelI nathI, pratibhAsika antaHkaraNamAM cipratibiMbarUpa bIje jIva mAnavAmAM Ave che tethI A zaMkAne avakAza nathI. pharI jAgaraNu thatAM vyAvahArika jIvanA svarUpanA jJAnathI A nidrArUpa avasthAajJAnano nAza thAya che ane tethI tenA kArya evA svapnaprapaMcane bAdha thAya che. | (zakA) je svaniprapaMca jenAra jIva paNa pratibhAsika hoya ane tene paNa vyAva. hArika jIvanA svarUpanA jJAnathI bAdha thato hoya te jAgraskALamAM svapnanA anubhavonuM smaraNa thAya che te na thavuM joIe kAraNa ke anubhava karanAra eka (pratibhAsika chava) ane smaraNa karanAra bIjo (vyAvahArika jIva) heya e barAbara nathI. AvuM hoya te atiprasaMga deSa thAya-yajJadane jene anubhava karyo hoya tenuM smaraNa viSNumitrane A hisAbe thavuM joIe je zakaya nathI. . (uttara) : pratibhAsika jIva vyAvahArika jIvamAM adhyasta che tethI adhiSThAnarUpa vyAvahArika jIva ane Arogya pratibhAsika jIvanuM tAdAmya hevAthI prAtibhAsika jIve karelA anubhavane kAraNe vyAvahArika jIvane svapna-padArthanuM anusaMdhAna saMbhave che jyAre yAda anubhavelA padArthanuM viSNumitrane anusaMdhAna saMbhavatuM nathI kAraNa ke temanuM tAdAmya nathI. For Personal & Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pacchida nanvanavacchinnacaitanye ahaGkAropahitacaitanye vAM svApnaprapaJcAdhyAsa iti prAguktaM pakSadvayamapyayuktam | Adhe svApnagajAderahaGkAropahitasAkSiNo vicchinnadezatvena sukhAdivadantaHkaraNavRttisaMsarga manapekSya tena prakAzanasya, cakSurAdInAmuparatatayA vRttyudayAsambhavena tatsaMsargamapekSya tena prakAzanasya cogAn / krimIne pUchyuM. rakhatam kRttivar'gaoAnaH iti vA da suNI' tivad 'huM nagavAna' kRti vADa-sakasa t II zaMkA thAya ke anavacchinna caitanyamAM ke ahaMkAra jenI upAdhi che tevA caitanyamAM svapnaprapa'cAdhyAsa thAya che ema agAu je e paNa kahyA te yukta nathI. tenuM kAraNa e ke pahelA (pakSa)mAM svapna-gaja Adi ahaMkArAhita sAkSIrUpa caitanyathI alaga dezamAM hovAne kAraNe sukha AdinI jema a'taHkaraNanI vRttinA sasa'nI apekSA rAkhyA sivAya tenAthI (sAkSIrUpa caitanyathI) tenuM prakAzana thaI zake nahi. ane cakSu Adi uparata (kAma karatAM aTakI gayelAM) heAvAthI vRttinA udayanA sa'bhava nathI tethI tenA (--vRttinA) sa'saganI apekSA rAkhIne tenAthI (sAkSI caitanyathI) (svapnagajAdinuM) prakAzana zakaca nathI. khIjA (pakSa)mAM (ahaMkArApahita caitanya svapnAbhyAsanuM adhiSThAna che ema mAnanAra pakSamA) 'A rajata che' nI jema 'huM hAthI chu", athavA 'huM sukhI chuM" (e jJAna) nI jema 'hu hAthIvALA chu' ema adhyAsa prasakta thAya (--AvA adhyAsa thavA joi e paNa thatA nathI tethI A bIjo pakSa pazu mAnI zakAya nahi). 351 vivaraNa : chatra trividha che e pakSamAM vyAvahArika jIva, jete draSTA-dRzyarUpa svapnAbhyAsanuM adhiSThAna mAnavAmAM Ave che, te mithyA hovAthI te svapnaprapa McanuM' prakAzana karanArA hoI zake nahi ane caitanya tenuM prakAzaka che ema paNa mAnI zakAya nahi kAraNa ke te ja te adhiSThAna banIne svaprapa McanuM prakAzana karI zakatu hoya teA jaDa vyAvahArika jIvane adhiSThAna tarIke zA mATe svIkAravA paDe. caitanya ja bhalene svapnASyasitu adhiSThAna hAya ema kAI lIla kare teA te saMbhavatuM nathI ema A praznaDhAra kahe che. anavacchinna caitanyane adhiSThAna mAnIe te| svapnagaja Adi dehathI bahAranA dezamAM che ema kahevuM joIe. ane ema hAya to e sAkSIthI prakAzita thAya che ke indriyane viSaya che ? sAkSIthI prakAzita thaI zake nahi. kAraNa ke alaga dezamAM hovAthI sAkSInA svapnagajAdi sAthe svataH saMsarga" nathI. jema sukhAdiviSayaka antaHkaraNuvRtti sa`saganI apekSA vinA sAkSIthI prakAzita thAya che tema dehanI bahAra rahelAM svapnagajAdi thaI zake nahi. A svapnagajAdi cakSu Adi dRndriya dvArA paNa prakAzita thaI zake nahi. kAraNa ke indriyA kAma karatI aTakI gaI hAvAthI vRttinA sabhava nathI tethI vRttisaMsaganI apekSA rAkhane paNa sAkSIthI te prakAzita thaI zake nahi, mATe A pakSa svIkArya nathI. ahaMkAropahita caitanya svapnAyAsanuM adhiSThAna che e pakSa ravIkArIe paNa zuM gajAdinA tAdAtmyathI tyAM adhyAsa che ke AdhArAdheya prakAranA saMsa`thI abhyAsa che? For Personal & Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3para siddhAntalezasaGgrahaH pahelA vikalpamAM "A rajata che' ema bhrama thAya che tenI jema "huM hAthI chuM" ema adhyAsa thavuM joIe. bIjA vikalpamAM huM sukhI chuM'nI jema "huM hAthavALe chuM' ema adhyAsa thavuM joIe tethI A pakSa paNa svIkArI zakAya nahi. satra nirAghaa samartha jo- navajinacaitanya na rAt bahiH svApnaprapaJcasyAdhiSThAnamupeyate, kiM tu tadantareva / ata eva dRzyamAnaparimANocitadezasampattyabhAvAt svApnagajAdInAM . mAyAmayatvamucyate / evaM cAntaHkaraNasya dehAna bahirasvAtantryAjjAgaraNe bAhyazunnIdamaMzAdigocaravRttyutpAdAya cakSurAdyapekSAyAmapi dehAntarantaHkaraNasya svatantrasya svayameva vRttisambhavAddehAntarantaHkaraNavRtyabhivyaktasyAnavacchinnacaitanyasyAdhiSThAnatve na kAcidanupapattiH / ata eva yathA jAgaraNe samprayogajanyavRtyabhivyaktazuvatIdamaMzAvacchinnacaitanyasthitA'vidyA rUpyAkAraNa vivartate, tathA svapne'pi dehasyAntarantaHkaraNavRttau nidrAdidoSopahitAyAmabhivyaktacaitanyasthA'vidyA adRSTodbodhitanAnAviSayasaMskArasahitA prapaJcAkAreNa vivartatAmiti vivaraNopanyAse bhAratItIrthavacanamiti / / ahIM keTalAka pahelA pakSanuM samarthana kare che. ahaMkArathI anavachanA caitanyane dehanI bahAra svapnaprapaMcanuM adhiSThAna mAnavAmAM nathI AvatuM, paraMtu tenI aMdara ja (mAnavAmAM Ave che). tethI ja dekhAtA parimANane ucita deza (jagyA) dehanI aMdara). prApta na thatI hovAne kAraNe vanarAja Adine mAyAmaya kahevAmAM Ave che. ane e ja pramANe (- caitanya dehanI aMdara svanAthAsanuM adhiSThAna heya te) anta:karaNa dehanI bahAra asvata tra hovAne kAraNe jAgrata avasthAmAM tene bAhya zuktinA "dama" aMza Adi viSayaka vRtti utpanna karavAne mATe cakSu adinI apekSA rahetI hoya te paNa dehanI aMdara antaHkaraNa svataMtra hovAthI (cakSu AdinI apekSA vinA) pitAnI meLe ja vRtti saMbhavatI hovAthI dehanI aMdara antaHkaraNanI vRttithI abhivyakta thayeluM anAvacchinna cetanya (svapnAdhyAsanuM) adhiSThAna hoya to temAM kaI ja anuyapatti nathI (-kazuM zakya nahIM evuM nathI. tethI ja jema jAgraskALamAM (inidraya) sanikaSathI janya vRttithI abhivyakta zaktinA "Idama' aMzathI avacchinna caitanyamAM rahelI avidyA 2jatAkAre vivarta pAme che, tema svapnamAM paNa dehanI aMdara antaH karaNavRtti je nidrAdi deSathI upahita che temAM abhivyakta ciMtanyamAM rahelI avidyA je adaSTathI uddha ta aneka viSacenA saMskArathI yukta che te prapaMcakArathI bhale vivata pAmatI ( arthAta ema mAnavAmAM vAMdhe nathI).-e prakAranuM vivaraNepanyAsamAM bhAratItIrthanuM vacana che. ' ' For Personal & Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 353 vivaraNa : keTalAka ciMtA ahaMkArathI anavacchinna caitanya dehanI aMdara ja svapnaprapaMcanuM adhiSThAna che ema pratipAdana karIne prathama pakSanuM samarthana kare che. vyAkhyAkAra kRSNAnaMdItha' kahe che ke avidyAmAM bi bhabhUta Izvara-caitanyane ahIM. anavacchinna caitanya karyu che, kAraNa ke Izvaracaitanya ja sa`nu adhiSThAna che, avidyAmAM pratibiMbarUpa jIvacaitanya nahi kAraNa ke te upAdAna nathI ema samajavuM. dehamAM raheluM AvuM anavacchinna caitanya svapnAdhyAsanuM adhiSThAna che ema A matamAM svIkAyu che. je te parimANavALAM hAthI vagerene mATe pUratI jagyA zarIranI aMdara nathI tethI A hAthI vagerene prAtibhAsika mAnavAmAM Ave che. zarIranI bahAranuM caitanya jo adhiSThAna hota tA jAmakALanAM hAthI vagerenI jema svapna-gaja vagerene paNa yAgya deza prApta thavAthI e paNa vyAvahArika ja heta ane ema hota te| sUtrADemAM (brahmasUtra 3.2.3 ane tenA para zAMkarabhASya) svapnaprapacane mithyA kahyo che tenA virodha thAta. zakA : Ama hoya te zarIramAM aMdara raheluM brahmacaitanya AvRta che tethI tyAM abhyasta svapna-gaja AdinA avabhAsa thaI zake nahi. Sama paNa nahIM kahI zakAya ke antaHkaraNa vRttithI AvaraNane nAza thatAM temane avabhAsa saMbhave che, kAraNa ke svapnamAM cakSu Adi kAma karatAM nathI tethI A vRtti sa MbhavatI nathI. antaHkaraNavRtti potAnI meLe (cakSu AdinI madada vinA) svapnakALamAM saMbhave che. ema paNa mAnI zakAya nahi kAraNa ke jAgnakALamAM paNa tevuM thavuM joIe ane ema hoya tA cakSu AdinI apekSA na rahe. uttara : dehAdinI bahAra antaHkaraNu svataMtra nathI tethI vRttinA utpAdanane mATe cakSu AdinI apekSA rahe che, jyAre dehanI aMdara antaHkaraNu svata Mtra che tethI cakSu AdinI apekSA vinA vRtti sabhave che ane A anta karaNavRttithI abhivyakta thayeluM anavacchinna caitanya svapnaprapaMcAdhyAsanuM adhiSThAna hoya temAM koI anupapatti nathI. Antara abhivyakta caitanyane adhiSThAna mAnavAmAM ke svapna-prapaMcanA avabhAsamAM ke tenA prAtimAsikatvamAM koI anupatti kazu asaMbhavita, na mAnI zakAya tevu nathI ane tethI jAgratkALamA jema indriya-sa nikathI utpanna thayelI vRttithI abhivyakta thayelA ane zuktinA chaMdam' azathI avacchinna thayelA caitanyamAM rahelI avidyA rajata AkAre viva` pAme che--ahI pariNAma pAme che evA atha karave joIe--tema svapnamAM paNu dehanI aMdara nidrA, pittanA udraka Adi doSathI dUSita anta karaNavRttithI abhivyakta thayelA caitanyamAM rahelI avidyA svapnaprapaMca AkAre vivata pAme che, arthAt pariName che ema mAnavAmAM ze vAMdhA hAI zake ! svapnaprapaMcamAM je vaicitrya che, jAtajAtanuM jovAmAM maLe che tenuM kAraNa e che ke jAgrat-kALamAM nAnA prakAranA anubhaveA thayA hoya che tenA saMskArA antaHkaraNamAM rahe che; te sArA adRSTavazAt udhita thatAM te udbAdhita saMskArothI yukta avidyA vicitra pracAkAre pariName che--AnI carcA bhAratItIthe vivApanyAsamAM karI che. ahIM var prameyasa Mgraha tarIke jANItA graMthanA ulle " jAya che. jue pR. 141thI, acyuta graMthAlA, saMvat 1996 ). si-45 For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH - anye tvanavacchinnacaitanyaM na vRtyabhivyaktaM sat svApnaprapaJcasyAdhiSThAnam, azabdamUlakAnavacchinnacaitanyagocaravRttyudayAsambhavAd ahaGkArAghavacchinnacaitanya evAhamAkAravRttyudayadarzanAt / tasmAt svato'parokSamahaGkArAdhanavacchinnacaitanyaM tadadhiSThAnam / ___ ataH eva saMkSepazArIrake aparokSarUpaviSayanamadhIraparokSamAspadamapekSya bhavet / manasA svato nayanato yadi vA svapanabhramAdiSu tathA prthiteH|| [adhyAya 1.41] iti zlokenAparokSAdhyAsApekSitamadhiSThAnAparokSyaM kacit svataH, kacinmAnasavRttyA, kvacid bahirindriyavRttyetyabhidhAya, svato'parokSA citiratra vibhramastathA'pi rUpAkRtireva jAyate / manonimittaM svapane muhurmuhurvinA'pi cakSurviSayaM svamAspadam // mano'vagamye'pyaparokSatAbalAttathA'mbare rUpamupollikhan bhramaH / sitAdibhedairbahudhA samIkSyate yathA'kSagamye rajatAdivibhrame // [saMkSepa0 1.42-43] ityAdhanantarazlokena svapnAdhyAse svato'dhiSThAnAparokSyamudAhRtam / na cAhaGkArAnavacchinnacaitanyamAtrapAvRtamiti vRttimantareNa na tadabhivyaktiriti vAcyam , brahmacaitanyamevAvRtamavidyApratibimbajIvacaitanyamahaGkArAnabacchinnamapyanAvRtamityupagamAt / evaM cAhaGkArAnavacchinnacaitanye'dhyasyamAne svApnagajAdau tatsamaniyatAdhiSThAnagocarAntaHkaraNAdivRttikRtAbhedAbhivyaktyA pramAtacaitanyasyApi 'idaM pazyAmi' iti vyavahAra ityAhuH // bIjA kahe che ke anavachinna caitanya vRttithI abhivyakta thaIne svapnaprapaMcanuM adhiSThAna thatuM nathI, kAraNa ke zabdathI itara mULavALI anavachinna caitanyane viSaya karanArI vRttino udaya saMbhavato nathI mATe ahaMkAra thI apachi caitanya viSa 4 'aham' hu' mAravANI vRttinA dhya thate jovAmAM Ave che. tethI svataH (arthAt vRtti vinA) aparokSa ane ahaMkAra AdithI anAvacchinna caitanya tenuM svapnAyAsanuM) adhiSThAna che. tethI ja saMkSepazArIraka (1.41)mAM- aparikSarUpa je zuktiratAdi viSayaka jamarUpa buddhi che te aparAkSa For Personal & Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 dvitIya pariccheda adhiSThAnanI apekSA rAkhIne thAya. ane adhiSThAnanI apekSatA manathI, svataH athavA cakSuthI thAya che, kAraNa ke svapnabrama AdimAM tema tha ya che ema prasiddha che." (saMpazArIraka 141) e kalekathI aparokSa adhyAsane mATe apekSita evI adhiSThAnanI aparokSatA kyAMka svataH, kyAMka mAnasavRttithI ane kyAMka bahirindriyanI vRttithI thAya che ema kahIne " ahIM (svapnAdhyAsarUpa bhramamAM) svataH aparokSa caitanya (ja adhiSThAna che) tema chatAM ma rUpa-AkRtivALI ja vAraMvAra janme che. svapnamAM aparAkSa svapnabhrama thAya che te cakSune viSaya thAya evA pitAnA adhiSThAna vinA paNa mana manamAM rahelI rUpAdi vAsanA)rUpI nimittane lIdhe thAya che. e ja rIte manathI (aparokSa) jANI zakAya tevA AkAzamAM rUpalekhI bhrama ghaNuM karIne zukala Adi rUpabhedathI aparokSatAnA baLe ja thato jovAmAM Ave che, jema IndriyagamyamAM rajatAdivizvama thAya che." (saMkSepazArIraka 1.42-43). - Iyadi tarata pachInA zlekamAM svapnAdhyAsamAM adhiSThAnanI svataH aparikSatA che ema dAkhalo Ape che. ane evI dalIla karI zakAya nahi ke"ahaMkArathI anavachina caitanya mAtra (pUrepUruM caitanya-dehanI aMdara hoya ke bahAra) AvRta che tethI vRtti vinA teno abhivyakti thaI zake nahi." (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke brahmacetanya ja AvRta che ane avidyAmAM pratibiMbarUpa jIva-caitanya ahaMkArathI anavacchinna hovA chatAM paNa anAvRta che ema svIkAravAmAM AvyuM che. ane Ama (svataH apakSa jIvaetanya adhiSThAna hoya tyAre) ahaMkArathI anavachinna zaitanyamAM svanagaja Adine adhyAsa karavAmAM Ave che tyAre tenI samaniyata tenA adhiSThAnane viSaya karanArI je antaHkaraNa AdinI vRtti thAya che tenAthI karavAmAM AvelI abhedAbhivyaktithI "huM A jouM chuM" ema pramAtRzaitanyane vyavahAra thAya che (caitanyane viSe e pramAtA che e vyavahAra thAya che).-ema A ciMtake kahe che). vivaraNaH have avidyAmAM pratibiMbabhUta anavacichane caitanya ja khAdhyAsanuM adhikAna che e bIjo mata rajU kare che. biMbabhUta anavachinna caitanya vRttithI abhivyakta thaIne svapnaprapaMcanuM adhiSThAna thaI zake nahi, kAraNa ke zuddha brahmanI jema Izvaratanya paNa mAtra zAstrathI ekathI ja gamya che tethI tene viSe svanakALamAM koI vRttine udaya saMbhavato nathI. zakA : anavachinna hovA chatAM paNa avidyA-pratibiMbarUpa chavacaitanyane viSe zabdanirapekSa evI "aha" AkAravALI vRtti udaya pAmatI jovAmAM Ave che te brahmazaitanyane viSe paNa te ja rIte vRttine udaya kema na thAya? uttara : nA. ahaMkAra, zarIra AdithI avacchinna tanyane viSe ja vRttine udaya thAya che; ahaMkAra AdithI anavachina chavacetanya viSe vRttine udaya thatuM nathI, For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3pa6 . siddhAntalezasaGgrahaH chavacautanyanuM paNuM vyApaka zruti ane tene anukUla nyAyathI ja game che tethI zaMkAkAre ApelA daSTAMtanI siddhi nathI. mATe biMbabhUta anavachinna brahmacaitanya adhiSThAna thaI zake nahi. tethI potAnI meLe, vRtti vinA ja abhivyakta thayeluM Atara rautanya ja adhiSThAna che. A aparokSarUpa je zaktirajata AdinI bhramarUpa apakSa buddhi (jJAna) te aparokSa adhikAnanI apekSAthI thAya che. adhiSThAna aparokSa hoya eTaluM ja jarUrI che, adhyasta rUpAdinI jema ja te ja indriyathI aparAkSa hoya e jarUrI nathI. adhiSThAnanI aparokSatA kayAreka svatA hoya che, kayAreka manathI thAya che ane kyAreka cakSu Adi bAhya indriyanA sa nikathI thAya che. jema ke zaktinA Idama' aMzane nayana sAthe saMnikarNa thatAM tenI rajatAdhyAsa mATe jarUrI evI apekSatA saMbhave che, anyathA nahi ema anvaya-vyatirekathI jANavA maLe che te ja rIte gagana-nIlatA AdinA adhyAsane mATe jarUrI gaganathI avachina caitanyarUpa adhiSThAnanI aparokSatA manathI thAya che. (vyAkhyAkAra kRSNanaMdatIrtha kahe che ke manathI' e padathI gaganathI avachinna rautanyane vyakta karanAra Aleka Adi viSayaka cAkSuSa vRtti vivakSita che. rUhIna gaganaviSayaka cAkSuSa vRtti saMbhavatI nathI ane AMkha khelyA pachI ja "nIla gagana" ItyAdi pratyakSa jJAna thAya che, nahi te thatuM nathI. e anvaya-vyatirekathI jJAta thAya che ke gaganAvacchinna cautanyanI abhivyaktimAM cAkSuSavRttine upayoga che. Ama phaLane AdhAre anya AkAravALI vRttithI paNa anya vastuthI avachinna caitanyanI abhivyakti mAnavAmAM AvI che. tenI carcA advaitadIpikA Adi graMthamAM che.) prastuta svapnAyAsarUpa zramamAM svataH apakSa caitanya adhiSThAna che. A vAtane saMkSepazArIrakAra sarvajJAtmamuninuM samarthana che. madutadApikA vagere graMthamAM AnI vistArathI carcA karI che. avidyAmAM pratibiMbarUpa jIvatanya ahaMkArathI anavacchinna hovA chatAM anAvRta ja hoya che tethI tenI abhivyakti svataH thAya che. ' zaMkA : jo sarvagata chavacaitanya anAvRta hoya te ghaTAdi viSayanA dezamAM te sadA hevuM joIe tethI cAkSuSa vRttinI apekSA vinA sadA sarva viSayane avabhAsa thavo joIe, paNa thatuM nathI. uttara : nA, sarvatra hovA chatAM te upAdAna na hovAthI ghaTa Adi viSayo sAthe tene saMbaMdha nathI. mATe ja saMbaMdhAthe vRttinI apekSA hovAthI jJAnenA niyata viSayo * zakA: je avidyA pratibiMbarUpa jIvaramaitanya je zarIranI antagata che ane jene vizeSaNa tarIke ke upAdhi tarIke ahaMkAranI apekSA nathI ane jene anavachinna rautanya kahevAmAM Ave che temAM svapnAyAsa mAnavAmAM Ave che te ja svapnakALamAM draSTA hovuM joIe, pramAtA nahi kAraNa ke pramAtAnuM ahaMkAra sAthe tAdAmya hoya che tethI tenAthI avacchinna te anavacchinna evA avidyA pratibiMba chava maitanyathI bhinna che. ane A ISTapatti nathI, kAraNa ke svanakALamAM "huM zrIkRSNane jouM chuM' ema pramAtA svapnanA padArthone draSTA che evo anubhava che tene virodha AvI paDe che. For Personal & Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricheda 3pa7 uttara : nA, svataH aparokSa chavacaitanya svapnAdhyAsanuM adhiSThAna hoya te paNa muzkelI nathI. jyAre gaja Adine abbAsa thAya che tyAre ja tenA adhiSThAnane viSaya karanArI antaHkaraNavRtti ke avidyAvRtti utpanna thAya che. Ama svagAdinA adhiSThAnabhUta caitanyane vRttivALA ane karaNa sAthe saMbaMdha thatAM tene pramAtRtva prApta thAya che ane pramAtAmAM te svapna padArthanuM draSyatva saMbhave che, kAraNa ke ukta prakAre pramAtRzaitanya ane viSaya-caitanyanA abhedanI abhivyakti thAya che. ___ apare tu dvitIyaM pakSaM samarthayante-ahaGkArAvacchinnacaitanyamadhiSThAnamityahaGkArasya vizeSaNabhAvenAdhiSThAnakoTipravezo nopeyate, ki tvahaGkAropahitaM tatprativimbarUpacaitanyamAtramadhiSThAnamiti / ato na 'ahaM gajaH' ityAdyanubhavaprasaGga iti / jyAre anya ciMtaka bIjA pakSanuM samarthana kare che-ahaMkArathI avachitra caiitanya adhiSThAna che mATe ahakAranA vizeSaNa tarIke adhiSThAna koTimAM praveza svIkAravAmAM nathI Avato paNa ahaMkArathA upahita (-ahaMkAra jenI upAdhi che tevuM-) temAM (ahaMkAramAM pratibiMbarUpa caitanya mAtra adhiSThAna che ema svIkAravAmAM Ave che tethI huM hAthI chu' ityAdi anubhavane prasaMga nathI - A anubhava tha joI ama AkSepa thaI zake nahi.) vivaraNa : ahaMkArathI avachinna caitanya svapnAyAsanuM adhiSThAna che e pakSanuM samarthana karanArA ahaMkArane vizeSaNa tarIke adhiSThAna koTimAM praveza mAnatA nathI. zaMkA : "A gaja che e jJAnane badale "huM hAthI chuM" ItyAdi jJAna prasakta na thAya eTalA mATe aha kAra aMzane samAveza adhiSThAnamAM na karavamAM AvatuM hoya te anavacichanna caitanya adhiSThAna che e ja vAta AvI gaI ane AgalA pakSathI tene abheda thaI jaze. . uttaraH antaHkaraNamAM caitanyapratibiMbabhUta je chavacaitanya che tene ja adhiSThAna mAnavAmAM Ave che. ane te paricchinna che kAraNa ke tenI upAdhi parichina che. Ama ahama' ulalekhanuM prayojake je ahaMkArarUpa antakaraNa tene adhiSThAna keTimAM praveza na hovAthI huM hAthI chuM' evA anubhavanI keAI zakatA nathI. vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatIrtha vivecana karatAM kahe che ke avidyAmAM bibabhUta brahmacaitanya athavA temAM pratibiMbabhUta chavacaitanya svapnaprapaMcAdhyAsanuM adhiSThAna che e matamAM A bane sava pramAtAne sAdhAraNa hovAthI svapna prapaMca paNa sAdhAraNuM hovuM joIe. jyAre antaHkaraNamAM pratibiMbabhUta caitanya che tenuM adhiSThAna hoya to A deSa rahetuM nathI e AzayathI A bIje pakSa pravRtta thayA che ema samajavuM. For Personal & Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 siddhAntalezasamahaH evaM zuktirajatamapi zuktIdamaMzAvacchinnacaitanyapratibimbe vRttimadantaHkaraNagate'dhyasyate / zuktIdamaMzAvacchinnabimbacaitanye sarvasAdhAraNe tasyAdhyAse sukhAdivadananyavedyatvAbhAvaprasaGgAditi kecit // e ja rIte zuktirajata paNa zuktinA Idama' aMzathI aviccha cetanyanuM vRttivALA antaHkaraNamAM pratibiMba che temAM ayasta che. Ama mAnavAnuM kAraNa e che ke zaktinA "Idama' aMzathI avachinna bibarUpa maitanya, je sarvasAdhAraNa che, temAM tene adhyAsa hoya to sukhAdinI jema tenuM ananyaghava (-zrama jene thAya che te sivAya keIthI jJAta na thavuM te-) che tenA abhAva prasiddha thAya ema keTalAka kahe che. vivaraNa : keTalAka svapnApAsa nI jema zuktijitane adhyAsa zuktinA Idama' azathI avacchinna caitanyanuM pratibiMba vRttiyukta a ta karaNamAM paDavuM hoya che temAM mAne che. zuktinA "Idama aMzanI sAthe saMskRSTa vRttimAM zuktinA "Idama' aMzathI avacichanna brahmacaitanyanuM je pratibiMba hoya che temAM zaktijitane Aropa thAya che. kharekhara te e pratibiMba vRttimAM ja raheluM che. vRtti ane vRttimAnane abhedopacAra karIne (temane eka mAnIne ) pratibiMba antaHkaraNamAM che ema kahyuM che e dhyAnamAM rAkhavuM ema kaNAnaMdatIrtha' kahe che. vRttimAM rahelA brahmapratibiMbane zuktirajAtanuM adhiSThAna na mAnavAmAM Ave che e ja sarvasAdhAraNa hovo joIe e prasaMgApati jevIne tevI Ubho raDe devadattanAM sukha duHkha, rAga, dveSa Adi devadatta sivAya koIne aparokSa nathI hotAM arthAta te ananya che. te ja rIte zuktirajatAdi paNa ananyA che tethI anta:karaNavRttimAM paDelA zuktinA idama' aMzathI avachinna caitanyanA pratibiMbane ja adhiSThAna mAnI zakAya, anyathA temanuM pratyakSa jJAna saune thavuM joIe. kecinu bimbacaitanya eva tadadhyAsamupetya ' yadIyAjJAnopAdAnakaM yat, tattasyaiva pratyakSam, na jIvAntarasya' ityananyavedyatvamupapAdayanti // 5 // jyAre keTalAka bibacaitanyamAM ja tene (zuktirajatane) adhyAsa mAnIne jenuM ajJAna jenuM upAdAna hoya tene ja te pratyakSa thAya che, anya jIvane mahI" ema ananyavedyatvanuM upapAdana kare che (-tene saMbhava batAve che). (5) vivaraNa : adhikAnabhUta caitanya sAdhAraNa hovA chatAM zuktirajatAdinuM upAdAnabhUta ajJAna asAdhAraNa hovAthI zuktirajAdi sarvasAdhAraNa nathI ema keTalAka samajAve che. vRttigata pratibiMbanI prati je biMbabhUta caitanya che temAM ja zaktirajAne adhyAsa che e artha che. athavA avidyApratibiMba prati biMbabhUta brahmatanya je zuktinA "idama' azathI avanina che temAM ayAsa che. asAdhAraNa evA vRttimAM pahelA rautanyanA pratibiMbamAM adhyAsa nathI. (ema gva "ja'ne atha* che). je puruSanuM ajJAna je rajatanuM upAdAna hoya e puraSane ja e rajata pratyakSa hoya che. anyane nahi e kalpanAnI upapatti che (evI kalpanA vajUdavALI che ) tethI zuktarajatAnI sarvasAdhAraNutAne prasaMga nathI e artha che. (5) For Personal & Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 3yaTa (6) nanu zuktirajatAdhyAse cAkSuSatvAnubhavaH sAkSAdvA'dhiSThAnajJAnadvArA tadapekSaNAdvA samarthyate / svApnagajAdicAkSupatvAnubhavaH kathaM smrthniiyH| ucyate-na tAvat tatsamarthanAya svApnadehavadviSayavacca indriyANAmapi prAtibhAsiko vivartaH zakyate vaktum / prAtibhAsikasyAjJAtasattvAbhAvAt / indriyANAM cAtIndriyANAM satve'jJAtasattvasya vAcyatvAt / nApi vyAvahArikANAmevendriyANAM svasvagolakebhyo niSkramya svApnadehamAzritya svasvaviSayagrAhakatvaM vaktu zakyate / svapnasamaye teSAM vyApArarAhityarUpoparatizravaNAt / vyAvahArikasya sparzanendriyasya svocitavyAvahArikadezasampattividhurAntaHzarIre svAdhikaparimANakRtsnasvApnazarIravyApitvAyogAcca / tadekadezAzrayatve ca tasya svApnajalAvagAhanajanyasarvAGgINazItasparzAnirvAhAt / __ ata eva 'svapne jAgradindriyANAmuparatAvapi taijasavyavahAropayuktAni sUkSmazarIrAvayavabhUtAni sUkSmendriyANi santi iti taissvApnapadArthAnAmaindriyakatvam' ityupapAdanazaGkApi nirastA / jaagrdindriyvytiriktsuukssmendriyaaprsiddhH| (6) zaMkA thAya ke zuktirajatAdhyAsamAM cAkSuSatvano anubhava thAya che tenuM samarthana sAkSAt athavA adhiSThAnanA jJAna dvArA tenI (cakSanI) apekSA hevAthI karavAmAM Ave che, (paNa) svapnagajAdinA cAkSuSatvane anubhava thAya che tenuM samarthana kevI rIte karI zakAze ? enA uttaramAM kahevAmAM Ave che tenA samarthana mATe svapna deha ane (sthApna) viSayanI jema Idri paNa pratibhAsika vivata che ema to kahevuM zakya nathI, kAraNa ke je pratibhAsika hoya tenI sattA ajJAta nathI hotI ane atIndriya Indriya je hoya te te ajJAta sara vALI che ema kahevuM paDaze (-kAraNa ke kalpanA daSTAnusArI hevI joIe ane ApaNe niyamathI indriyonuM ajJAta sattva anubhavIe chIe) ema paNa kahevuM zakya nathI ke vyAvahArika ja Indriya pitapotAnA golakamAMthI nIkaLIne, svapna dehano Azraya laIne potapotAnA viSAnuM grahaNa kare che, kAraNa ke svanakALamAM teonI (vyAvahArika InidrAnI) vyApArahInatArUpa upati hoya che ema kRtimAM kahyuM che. ane (bIjuM kAraNa e che ke) vyAvahArika spazanendriya (tvacA) pitAne ucita je vyAvahArika deza tenI saMpattithI rahita antaH zarIramAM (zarIranI aMdara) pitAnAthI adhika parimANavALA svapna-zarIrane vyApe e upapanna nathI (-vyApI zake nahi). je tene (svAkha For Personal & Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36o siddhAntalezasamahaH dehane) ekadaza tene (vyAvahArika tvagindriyane) Azraya hoya te svapnajaLamAM avagAhana karavAthI (DUbakI mAravAthI utpanna thatA sarvAgINa zIta sparza (-sa agamAM zItaLatAne anubhava)ne nirvAha na thAya e kevI rIte thAya che tene saMbhava batAvI zakAya nahi). AnAthI ja " svapnamAM jAgrata-indriyanI uparati thaI gaI hovA chatAM taijasa (svanAvasthAnA jIva)nA vyavahAramAM upayukta (kAmamAM AvatI) evI sUkSma zarIranA avayavabhUta (bhAgarUpa) sukama indriyo che temanAthI svapna padArthonuM aidriyaka jJAna thAya che" ema je upapAdana-zaMkA che tene paNa nirAsa thaI jAya che, kema ke jAgrata indriyethI vyatirikta (alaga) sUma Indriyo jANItI nathI (temanI jANa nathI) vivaraNa : svapnaprapaMcAdhyAsanA adhiSThAnanuM nirUpaNa karIne svAnapadArthone anubhava Indriyajanya che ke sAkSirUpa che e saMzayanA nirNayane mATe prazna rajU karyo che. zuktirajataadhyAsamAM cAkSuSatvane anubhava thAya che tenuM samarthana tene sAkSAta mAnIne (-zaktirajata Adi IndriyagrAhya che e kathana kavitAkinA matane anusarIna che ema jANavuM ema kRSNAnaMdatIya kahe che-) athavA adhiSThAnajJAna dvArA cakSunI jarUriyAta batAvIne (zuktirajata Adi sAkSibhAsya che e mata anusAra A kahyuM che ke dhamInA zAnadArA cakSunI apekSA che-) karI zakAya. paNa svAsnagajAdinA cAkSuSatvane anubhava thAya che te vAsanAmaya prandriyothI thAya che ke vyAvahArika indriyothI, ke sakSama IndriyathI ke Aropa35 mAnIne-Ama kaI rItathI tenuM samarthana thaI zake ? e prazna che. Aropita tarIke tenuM samarthana karavAnuM che tethI pahelA traNa prakAranuM nirAkaraNa kare che. vAsanAmaya arthAta pratibhAsika IndriyothI svAnaprapaMcanA cAkSuSatvanuM samarthana thaI zake nahi. svAna deha ane svAna viSayane jema pratibhAsika arthAta caitanyanA vivartarUpa mAnavAmAM Ave che tema InDiyAnuM svarUpa pratibhAsika caitanyavivarU5 che ema kahI zakAya nahi. kAtibhAsika padArtho ajJAta sattA dharAvanArA hetA nathI, arthAt temanuM jJAna thatuM na hoya tyAre paNa temanuM astitva te heya ja evA hetA nathI, dA.ta zuktirajata; jyAre Indriya viSe te ApaNe jANuMe chIe ke e atIndriya che ane evI ja kahapanA svapna Indriya viSe paNa karavI joIe kAraNake e kalpanA daSTane ja anusare che. tethI pratibhAsika indriya mAnIne svaprapaMcanuM cAkSuSatva samajAvI zakAya nahi. bIjA prakAranuM nirAkaraNa karatAM kahyuM che ke vyAvahArika sattAvALI ja indri pitApitAnA gelakamAMthI nIkaLIne pratibhAsika svAsnadehamAM dAkhala thaIne pitA potAnA viSayanuM grahaNa kare che ema paNa kahI zakAya nahi kAraNa ke zrutivacana che ke mANasa sUte hoya tyAre indriya susa heya che, ane indriyanuM suvuM tene ahIM uparati kahI che. uparAti eTale svarUpa maTI javuM ema nahi paNa indriyanI vRtti baMdha thaI jAya che, dariyo vyApArarahita thaI jAya che te. Ama svapna samaye vyAvahArika indriye vyApArarahita havAthI pitapotAnA viSayenuM grahaNa karI zake nahi. [kRSNAnaMdatIrtha kahe che For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariSada 36 , ke " us pjovuM gArti (kaTha. 5 8) zruti che temAM ghaNu zabda karaNa arthAta indri mATe che ane suSupta avasthAmAM temanA vyApAranI uparatinI vAta karI che. vaLI vyAvahArika tvagiridrayanI ja vAta karIe te eka bIjo doSa paNa che. spazanendriya pitAne ucita vyAvahArika dezanI saMpatti vinAne e je zarIrane aMdara pradeza temAM rahelA ane kadAcit vagindriyanA parimANa karatAM adhika parimANavALA svIdehane te pUrepUro vyApI zake nahi. (ahIM evuM sUcavyuM che tvagindriya svapnadehamAM praveza karavA mATe anta zarIramAM jaI ja na zake kAraNa ke tyAM tenA vyApAra mATe ucita dezakALa nathI). te svapnadevane pUrepUro na vyApI zake te tenA eka bhAgane vyApaze ema paNa kahI zakAya nahi kAraNa ke svapna-jaLamAM DUbakI mAranAra mANasane sava agamAM vagindriyathI zItaLa spazane anubhava thAya che tethI te dehane pUrepUrA vyApe e Avazyaka che. sUkSma zarIranA eka bhAgarU5 sUkSma ginidraya che ane vyAvahArika I isvanakALamAM kAma karatI aTakI jAya tyAre sUkSma indriyathI taijasa-svapnAvasthAne chava-svAna padArthonuM grahaNa karaze ema dalIla karavAmAM Ave che tenuM khaMDana paNa upayukta dalIlathI ja thaI gayuM. vyAvahArika tvavidriya ja je pitAnAthI adhika parimANavALA svAdehane vyApI zakatI na heya te tenA eka avayavabhUta sUkSma gindriya tene vyApe tevuM bilakula ja manAya nahi. vaLI "sUkSma zarIra' zabdathI vyAvahArika agiyAra Indriye abhipreta che temanAthI judI kaI sUkSma indriya che e vAtanI prasiddhi nathI, arthAt che ja nahi. Ama trIje prakAra ke sUkSma IndriyathI svapnaprapaMcanA cAkSuSatvane nirvAha thaI zakaze tenuM paNa khaMDana thaI gayuM. vizva "satrArtha ge: zaMkaNoti [ 35. 4.rU.1; ka.rU.24] . iti jAgare AdityAdibhyotirvyatikarAccakSugadivRttisaJcArAca durvivekamAtmanaH svayaMjyotiSTvamiti svapnAvasthAmadhikRtya tatrAtmana: svayaMjyotiSTvaM pratipAdayati / anyathA tasya sarvadA svayaM jyotiSTvenAti vaiyarthyAt / tatra yadi svapne'pi cakSurAdivRnisaJcAraH kalpyeta, tadA tatrApi jAgara iva tasya svayaMjyotiSTvaM durvivecaM syAdityudAhRtA zrutiH vIta | vaLI "ahIM (svapnAvasthAmAM) A puruSa svayaMjani (svaprakAza che) (bRhadu. 4.4.9, 14) e ni jAgratkALamAM sUryAdinA prakAzane saparka (saMsaga) hevAthI ane cakSu AdinI vRttione saMcAra hovAthI AtmAnA svaprakAzavane viveka kare muzkela che -temanA prakAzathI AtmAnA prakAzano anubhava jude thaI zakate nathI, tethI svapnAvasthAne adhikAra karIne (tenI vAta cAlatI hoya tya re) tyAM AtmAnA svaprakAzatvanuM pratipAdana kare che. anyathA (AvuM na mAnIe te) te (AtmA) sarvadA svaprakAza heIne "atra" ("ahI") ema kahyuM che te vyartha si-46 For Personal & Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH bane che tyAM svapnamAM paNa cakSu AdinI vRttiono saMcAra kaDhapavAmAM Ave te tyAM paNa jAgratakALamAM thAya che tema tenA svaprakAzane viveka kare mukela ane tethI DhAMkelI zruti pIDita thAya. vivara : zaMkA thAya ke svapnakALamAM padArtho cAkSuSa che ityAdi prasiddha na hovA chatAM anubhavAnusAra tevI kalpanA karavAmAM Ave che. A zaMkAne uttara ApatAM kahyuM che ke Ama hoya te kRtine virodha thAya, jADhakALamAM UThavuM, besavuM vagere vyavahAranAM deha ane indriyo rUpI sAdhane hoya che ane sUrya Adine prakAza jenI madadathI vyavahAra cAle che te padArthonI sAthe saMkaNa rahe che. ane e pramANenA vyavahAranAM sAdhana tarIke ja cakSu AdithI upana thayelI vRttio viSaya jyAM hoya tyAM jAya che. A badhAnI vacce temanA saMparka ke saMsagane laIne A mAnA svayaMprakAza-vane A prakAzathI jUduM pADavuM muzkela bane che. AtmAnuM svaprakAzatva eTale anyathI prakAzita na thavuM ane pitAnA sivAya je anya che, te sarvane avabhAsita karavAnI yogyatAvALA hovuM. A savaprakAzatvanuM grahaNa jAgraskALamAM azakaya che. jAgratkALamAM sUrya Adino prakAza ane cakSa AdithI janya vRttinA padArthone prakAzita karanArA che evI prasiddhi che tethI badhuM AtmAthI ja prakAzita thAya che ema kahevuM zakaya nathI, ane A mA pote paNa "maDhana' ("') e jJAnathI prakAzita thatuM hovAthI e anyathI prakAzita thatA nathI ema kahevuM paNa zakaya nathI-AvI zaMkAno parihAra jAmakALamAM thaI zakatI nathI kAraNa ke te kALamAM AtmAnA svayaMprakAzatvano nirNaya thaI zakato nathI. jyAre svAvasthAmAM sUryAdinA prakAzane ane cazna AdithI janya vRttijJAnene abhAva hAzAthI " Atmacaitanya mAtratha sva-jagata avabhAsita thAya chee nirNaya saMbhave che. "badana' e vRttirUpa jJAna AtmAnuM prakAzaka nathI ema kahevAmAM Avaze. Ama anyathI avabhAsita na hatAM sakala jagatanuM avabhAsaka thavAne yogya hovuM e lakSaNavALuM AtmAnuM svayaMprakAzatva svapnAvasthAnuM sAkSI che e nirNaya zakya che. zakA : "gAyaM puruSaH rAyotiH' e zrutinuM tAtparya tenA abhihita artha pramANe ja mAnavuM joIe tethI zruti ema ja kahe che ke svapnadazAmAM AtmA svayaM prakAza che. uttara : AtmA sarvadA svayaM prakAza che e nizcaya "tameva mAtAnumati sarjana' (kaTha.5 15, muDaka 2 11) jevo zrutionI paryAlacanAthI thAya che. "mannAthaM puThas: catfTa' e zrutinuM tAtparya yathAzruta arthamAM nathI, paNa tene tAtparya e che ke ahIM svapnAvasthAmAM AtmAnuM prakAza suviveka che jyAre jAya-kALamAM e duviveka che (-tene javuM, tAravIne anubhavI zakAtuM nathI). A atha karIe te ja "a" zabdanI sArthakatA vALavAI rahe tenuM svayaMtiSNava svapnAvasthAnA sAkSI tarIke sugama che ema zrutitAtparya siddha thatAM je ema mAnIe ke svapnAvasthAmAM paNa jAgra kALanI jema cakSu Adi indriyanI tine saMcAra che te A zrutine virodha thAya. Ama svapna-jagatu AmA mAtrathI kSati thAya che ema TharyuM. For Personal & Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariSThata ' nanu svapne cakSurAdyuparamakalpane'pi antaHkaraNamanuparatamAsta iti parizeSAsiddharna svayaMjyotiSyavivekaH / maivam ' kartA zAstrArthavAda' Sirane (ma. sU. a. 2, vA, rU, jU. 22) nyAyanirNayovatarItyAGantHkrnnsy cakSurAdikaraNAntaranirapekSasya jJAnasAdhanatvAbhAvAdvA, pradIpikoktarItyA svapne tasyaiva gajAdyAkAreNa pariNAmena jJAnakarmatayA'vasthitatvena tadAnIM jJAnasAdhanatvAyogAdvA parizeSopapatteH / na ca svapne'ntaHkaraNavRtyabhAve utthitasya svapnadRSTagajAdyanusandhAnAnupapattiH / suSuptiklRptayA avidyAvRttyA tadupapatteH / suSuptau - tadavasthopahitameva svarUpacaitanyamajJAnasukhAdiprakAzaH / utthitasyAnusandhAnamupAdhibhUtAvasthAvinAzajanyasaMskAreNeti vedAntakaumudyabhimate suSuptAvavidyAvRtyabhAvapakSe ihApi svApnagajAdibhAsa kacaitanyopAdhibhUtasvapnAvasthAvinAzajanyasaMskArAdanusandhAnopapazca / zakA thAya ke svapnamAM cakSu AdinI upati (--te kAma karatAM aTakI jAya che ema) kalpavAmAM Ave te paNa antaHkaraNa anuparata (kAma karatuM) rahe che tethI parizeSanI siddhi nathI mATe svaprakAzakatvanA viveka thatA nathI. Ane uttara che ke Ama nathI. 'AtmA kartA che, kAraNa ke (Ama mAnA teja) zAstra a yukta bane che' (zra, sU. 2.3.33) e adhikaraNamAM nyAyanirNayamAM kahelI rItI antaHkaraNa cakSu Adi bIjA karaNa (indriya) nI apekSA vinA jJAnanu sAdhana thaI zakatu nathI tethI, athavA tattvapradIpikAmAM kahelI rItathI svapnamAM tenA ja (antaHkaraNanA ja) gaja Adi AkArathI pariNAma thAya che tethI jJAnanA kama tarIke raheluM hAvAthI te tyAre jJAnanuM sAdhana thaI zake nahi (A premAMthI kAI paNa rItathI vicAratAM) parizeSanI upapatti che (tethI zakA kharAkhara nathI). ane 'svapnamAM antaHkaraNanI vRttinA abhAva hAya tA UThelA mANasane svapnamAM joyelA hAthI vagerenu' anusaMdhAna azakaya ane' evu nathI (--A zakya kharAkhara nathI) kAraNa ke suSuptimAM mAnelI vidyAvRttithI tenI upapatti che. ane suSupti (svapnarahita nidrA)mAM te (suSupti) avasthAthI upaddhita svarUpa caitanya ja ajJAna, sukhAdine prakAza (anubhava) che. UThelA mANasane anusa dhAna thAya che te upAdhibhUta avasthAnA vinAzathI utpanna thayelA saskArathI thAya che ema vedAntakaumudIne svIkAya evA, suSuptimAM vidyavRttinA abhAva che e pakSamAM ahI (svapnAvasthAmAM) paNa svapnagaja Adine bhAsita karAra caitanyanI upAdhibhUta svapnAvasthAnA vinAzathI utpanna thayelA sa MskArathI anusaMdhAnanI upapatti che (--AthI paNa svapnamAM joyelA padArthonA anusa'dhAnanI upapatti che). For Personal & Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u4 siddhAntalezasaGgrahaH vivaraNa : sUryAdine prakAza ke indriyajanya vRttijJAna AtmA uparAMta padAthane prakAza karI zake. have stanakALamAM sUryAdine prakAza ke indriyajanya vRttijJAna nathI tethI bAkI rahelA AtmAne ja svapana-jagatane avabhAsaka mAnI zakAya. Ama parizeSathI siddhi thAya che-ema je kahyuM che te barAbara nathI kAraNa ke haju antaHkaraNa bAkI rahyuM che je svapnAvasthAmAM uparata nathI hotuM tethI AbhAnA svaya prakAzatvane viveka svapnAvasthAmAM paNa durgama che. AvI za kAne uttara ApatAM kahe che ke svapnAvasthAmAM mana jJAnanuM kAraNa che e siddha nathI tethI te svapna-jagatanuM avabhAsaka heI zake nahi mATe parizeSasiddhi che ja. nyAyanirNayamAM evuM pratipAdana che ke mana cakSu Adi indriye vinA jJAnanuM sAdhana thaI zakatuM nathI; ane tapradIpikAmAM kahyuM che ke svapnamAM vividha saMskArathI viziSTa mana ja svapnaprapaMcAkArathI pariNAma mAne che; avidyA vicitra evA svaprapacakAre pariNAma pAmI zake nahi kAraNa ke te saMskArane Azraya nathI Ama mana jJAnane viSaya banavAmAM ja upakSINa thaI jAya che tethI te viSayI rUpa prakAzaka banI zake nahi jAgakALamAM bhale mana jJAnanuM jharaNuM heya, paNa svapnamAM tenA jJAna karaNa mAnI zakAya nahi kAraNa ke tyAre te viSaya tarIke ja avasthita che ema sUcita thAya che. za kAH svapnamAM antaHkaraNanI vRtti na hoya to temAMthI jAgelA mANasane svapnamAM joyelA padArthonuM anusaMdhAna-smaraNu-nahIM thAya kAraNa ke tene mATe jarUrI saMskArane abhAva haze. uttara : nA, evuM nahIM thAya kAraNa ke suSuptimAM mAnelI avidyAvRttithI tene saMbhava che. zaMkA : suSuptimAM paNa avidyAvRti mAnavAnI jarUra nathI. suSupti AdinuM sAkSI caitanya nitya hovA chatAM sAkSIthI bhAsita thatI suSupti avasthA vinAzI che tethI viSayabhUta suSupti-avasthAthI viziSTa tarIke tenA sAkSInA viSayabhUta upAdhinA nAzalakSaNa saMskArane sabhava che tethI UThIna anusaMdhAna (maraNa) zakya bane che. - uttara : vedAntakaumudAne mAnya je pakSa che ke suSuptimAM avidyAvRttine abhAva che te pramANe svapnAvasthAmAM paNa avidyAttine abhAva mAnIe te paNa svapnasAkSIne prAti bhAsika viSayathI viziSTarUpe viSaya tarIke upAdhibhUta svapnAvasthAnA nAza lakSaNa saMskArane saMbhava che tethI svapnamAM joyelA padArthonA anusaMdhAnanI upa patti che. athavA 'tadetat sattvaM yena svapnaM pazyati' ityAdizruterastu svapne'pi kalpatarUktarItyA svApnaganAdigocarAntaHkaraNavRttiH / na ca tAvatA parizeSAsiddhiH / antaHkaraNasya 'aham' iti gRhyamAgasya sarvAtmanA jIvaikyenAdhyastatayA lokadRSTayA tasya tadvayatirekAprasiddhaH parizeSArtha cakSurAdivyApArAbhAvamArasyaivApekSitatvAt / 'prasiddhadRzyamAnaM hagavabhAsayogyam' iti nizcaya tatvena parizeSArtha nyAnapekSaNAt / For Personal & Private Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 36pa tasmAt sarvathA'pi svapne cakSurAdivyApArAsambhavAt svApnagajAdau cAkSuSatvAdyanubhavo bhrama eva / athavA A te anta:karaNa che jenAthI svapna jue che ItyAdi zrutithI svapnamAM paNa, kalapatarumAM kahelI rItathI, bhale svapnagaja Adine viSaya karanArI antaHkaraNavRtti hoya (-anta:karaNavRtti che ema mAnIne te paNa kaMI hAni nathI). ane teTalAthI parizeSanI asiddhi thaze evuM nathI. enuM kAraNa che ke "huM" ema gRhIta thatA anta:karaNane chavacaitanya sAthe taddana eka tarIke adhyAsa thayo hovAthI lekadaSTie tenAthI tenA bhedanI prasiddhi nathI, tethI parizeSane mATe mAtra cahna AdinA vyApArano abhAva ja apekSita che. prasiddha dazyamAtra daphathI avabhAsagya che ema nizcaya hevAthI parizeSane mATe anyanI apekSA nathI. tethI dareka rIte (pUrvokta sarva prakArathI svapnamAM cakSu adinA vyApArano saMbhava na hovAne kAraNe svapnagajAdine viSe cAkSuSatva Adine anubhava thAya che te bhrama ja che. vivaraNa ? athavA jAgratanI jema svapnamAM paNa svapnagajAdi viSayaka antaHkaraNavRtti mAnI levAmAM Ave te saMsAranA abhAvanI je zaMkA karavAmAM Ave che tene avakAza ja na rahe. tema chatAM Atma caitanya ekamAtra avabhAsaka bAkI rahe che ema je parizeSasiddhi thAya che tene hAni thatI nathI kAraNa ke parizeSa paNa lekadraSTithI upapanna che-ema pratipAdana karanAra bIje mata ahIM rajU karyo che. zrutinuM paNa samarthana che ke svapnamAM cakSu AdithI janya vRttine abhAva hovA chatAM temAM mAnasa vRtti te che ja tethI saMskArane asaMbhava nathI ema kalapataramAM batAvyuM che. (zrutimAM "sattva' zabda akhta karaNane mATe prayojAyo che- tRtIyA vibhaktithI karaNane artha prApta thAya che). antaHkaraNane chavacaitanya sAthe taddana eka tarIke adhyAsa karavAmAM Ave che. 'hu jouM chuM' ityAdi rUpe draSTA tarIke gRhIta thatA antaHkaraNano cidAtmAthI bheda lekadaSTie prasiddha nathI. tethI kadaSTie lekaprasiddha draSTAthI vyatirikta cakSa Adi karaNanA vyApArane abhAva ja apekSita che. tethI svapnamAM antaHkaraNanI vRttine saddabhAva mAnIe teTalA mAtrathI uparyukta parizeSanI asiddhi thAya che evuM nathI. kahevAne Azaya e che ke antaHkaraNavRtti rUpa vyApAra vastutaH karaNane vyApAra che chatAM lekapratIti anusAra te draSTAne vyApAra bane che kAraNa ke lekA antaHkaraNanuM draSTA tarIke grahaNa kare che. - A badhuM jotAM koI paNa rIte vicAra karatAM svapnamAM cakSu Adine vyApAra saMbhavato nathI tethI svanagaja Adi indriyagamya che evA je anubhava che te mAtmaka che emAM kaI zaMkA nathI. . For Personal & Private Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAjeza nanu svapne'pi cakSurunmIlane gajAghanubhavaH, tannimIlane neti jAgara iva gajAdyanubhavasya cakSurunmIlanAdyanuvidhAnaM pratIyate iti cet, 'cakSuSA rajatAdikaM pazyAmi' ityanubhavavadayamapi kazcit svapnabhramo bhaviSyati yat kevalasAkSirUpe svapnagajAdyanubhave cakSurAdhanuvidhAnaM tadanuvidhAyinI vRttiA'dhyasyate / kimiva hi durghaTamapi bhrama mAyA na karoti vizeSato nidrArUpeNa pariNatA, yasyA mAhAtmyAt svapne rathaH pratItaH kSaNena manuSyaH pratIyate sa ca kSaNena mArjAraH / svapnadraSTuzca na pUrvAparavirodhAnupandhAnam / tasmAdanvayAdyanuvidhAnapratItitaulye'pi jApadgajAdyanubhava eva cakSurAdijanyaH, na svApnagajAdyanubhavaH / / zaMkA thAya che ke svapnamAM paNa AMkha kholatAM hAthI adine anubhava thAya che ane te baMdha karatAM thato nathI tethI jAgraskALanI jema hAthI vagerene anubhava AMkhanA kholavA Adine anusarate tenI sAthe anvaya-vyatireka saMbaMdha dharAvata, anuvidhAthI) jJAta thAya che. A zaMkAno uttara che ke "AMkhathI rajata Adi jouM chuM" e anubhavanI jema A paNa keIka vanabhrama thaze ke kevaLa sAkSIrUpa svanagaja AdinA anubhavamAM cakSu AdinuM anuvidhAna, athavA tenI anuvidhAyI vRtti adhyasta thAya che. e kaye dughaTa paNa bhrama che jene mAyA karatI nathI, khAsa karIne nidrArUpathI pariNamelI mAyA, jenA mAhAyathI savamamAM pratIta thayele (dekhAvela) ratha kSaNamAM manuSya dekhAya che, ane te kSaNamAM bilADo dekhAya che, ane svapna jonArane pUrvApara virodhanuM anusaMdhAna thatuM nathI! tethI anvayAdi anuvidhAnanI pratIti samAna hovA chatAM paNa jA tu- hAthI Adine anubhava ja cakSu AdithI ja che, svanarAja Adino anubhava cakSu AdithI janya nathI. vivaraNa : svAna anubhava jo sAkSirUpa heya ne AMkha khullI heya te svapnagajane anubhava thAya, AMkha baMdha heya te na thAya e je cahna Adi sAthe anubhavane anvayavyatireka saMbaMdha jJAta thAya che tenI sAthe virodha che-evI zaMkA thAya tenuM samAdhAna daSTAMta rajU karIne karyuM che. vyAkhyAkAra spaSTatA karatAM kahe che ke jAmakALamAM cakSu AdinuM anuvidhAna karatI vRtti jANItI che tene svapna sAkSI para adhyAsa karavAmAM Ave che e je kahevAmAM AvyuM che tene yathAmRta (akSaraza:) artha levAne nathI, kAraNa ke Ama mAnatAM anyathAkhyAti mAnavI paDe (je kevalAdvaita vedAntIne mAnya nathI); paNa "vat sarva cena thaine vazyati' (A te antaHkaraNa che jenAthI svapna jue che) e zrutine anusarIne kahapatarunA kartAe gaja Adine viSaya karanArI mAnasavRni mAnI che temAM cakSurAdinA avidhAyitvane adhyAsa che evo artha che. Ama kevaLa sAkSarUpa evA svapnagAdinA anubhavamAM cakSu AdinA anuvidhAnane adhyAsa karavAmAM Ave che; athavA tenuM For Personal & Private Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pacchika 347 anuvidhAna karanArI vRttinA adhyAsa karavAmAM Ave che ema je lAge che te zramamAtra che. A dudhaTa bhrama che evI zaMkA karavI nahi kAraNa ke mAyA kayA zrama UbhuM karI zaktI nathI ? nadugarano mAyAnI bAbatamAM A jANuM tuM che. AkAzadiprapaMcazramanI hetumruta mAyA dudhaITa enA prapaMcazrama vyavasthita rUpavALA kare che, jyAre nidrA pathI pariNata thayelI mAyA tethI vikSakSaNa ja zrama kare che. Ama svapnAvasthAmAM gajAdinA cAkSuSatvane anubhava che te tA zrama ja che; jo ke jAgratatkALamAM ane svapnakALamAM bannemAM cakSu Adi sAthe anvayayatirekanI pratIti thAya che tema chatAM svapnamAM cAkSuSatvanI pratIti bhrama che. dRSTisRSTivAdinastu kalpitasyAjJAtasazvamanupapannamiti kRtsnasya jAgratprapaJcasya dRSTisamasamayAM sRSTimupetya ghaTAdidRSTezcakSuH sannikarSAnuvidhAnapratItiM dRSTeH pUrvaM ghaTAdyabhAvenAsaGgacchamAnAM svapnadeva samarthayamAnAH jAgradgajAdyanubhAvo'pi na cAkSuSa ityAhuH ||6|| dRSTisRSTivAdIo te je kalpita che tenI sattA ajJAta hAI zake nahi mATe samagra jAgratprapaMcanI dRSTisamakAlIna sRSTi mAnIne ghaTAdiSTa (pratyakSajJAna)ne viSe je cakSuHsanikanA anuvidhAnanI pratIti thAya che te dRSTinI pahelAM ghaTAbhAtra hoya che tenI sAthe saMgata thatI nathI tethI svapnanI jema ja te tenuM samarthana karatAM kahe che ke jAgratkAlIna gaja AdinA anubhava pazu cAkSuSa nathI. (6) vivaraNa: dRSTisRSTivAdIe jAmratkALa ane svapnakALanA padArthAnA cAkSuSatvAdinA anubhavane samAna gaNe che ane bannene bhramarUpa mAne che. vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatItha' kahe che ke je adhikArIone bahuvidha jJAnakamanA anuSAnathI niratizaya evI paramezvaranI kRpA prApta thaI che ane tenA mahimAthI jaeNmanAM antaHkaraNa nitAnta nima`La thayAM che temane jAmrahmAM paNa svapnathI koI vilakSaNatA dekhAtI nathI, AvA brahmavidyAbhilASIone dhyAnamAM rAkhIne pravRtta thayelI bhamata ane svapnakALamAM samagra jagatanI utpatti ane tenA pralayanu pratipAdana karatI zrutine anusarIne pUrvAcAryAe dRSTasRSTivAdanuM nirUpaNa karyu che. svapnanA vicAra karatAM e vAdane khyAla AvI gayA tethI ayyadokSina tene ahIM rajU kare che. koI kalpita vastu ajJAta sattA vALI te hoya ja nahi . e siddAnta mAnIne A AcAryAM kahe che ke dRSTinI samakALa samagrajagaprapa nI suSTi che, jo jJAnanI pahelAM dhaTAdi padAtha hAya ja nahi teA cakSuHsanika sAthe jJAnanA anuvidhAna-saMbaMdha (cakSu TAdi sAthe saMparkamAM Ave pachI jJAna thAya che ema) mAnI zakAya nahi tethI dhaTAdi-cAkSuSajJAnanuM paNa svapnano jesa bhramamAtra tarIke te samathana kare che. Ama jAkAlIna dhaTAdinA anubhava paNa svapnanA anubhavanI jema devaLa sAkSIrUpa ja che. (6) For Personal & Private Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 siddhAntalezasamahaH __ () nanu dRSTisRSTimavalambya kRtsnasya jAgratprapaJcasya kalpitatvopagame kastasya kalpaka:- nirupAdhirAtmA vA, avidyopahito vaa| nAyaH, mokSe'pi sAdhanAntaranirapekSasya kalpakasya satvena prapaJcAnuvRttyA saMsArAvizeSaprasaGgAt / na. dvitIyaH / avidyAyA api kalpanIyatvena tatkalpanAtprAgeva kalpakasiddhevaktavyatvAt / (7) prazna thAya che ke dRSTi sRSTinuM avalaMbana karIne samagra jAgrata-prapaMca kalpita che ema mAnavAmAM Ave te tenI kalpanA karanAra keNa che?--upAdhirahita AtmA ke avidyArUpa upAdhivALo AtmA ? pahele (nirupAdhi AmA) hoI zake nahi, kAraNa ke mekSamAM paNa bIjA sAdhananI apekSA na rAkhanAra ka95ka (AtmA) hovAthI prapaMcanI anuvRtti raheze, tethI tame kSane) saMsArathI keI bheda nahIM rahe e prasa ga thaze (-mokSano saMsArathI bheda mAnI zakAze nahi). bIje (avidyohita AmA) (saMsArane kalapaka) hoI zake nahi, kAraNa ke avidyAnI paNa ka9panA karavAnI hoIne, tenI kalpanAnI pahelAM ja kalapanA karanAranI siddhi kahevAnI rahe (-avidyAnI kalpanA pahelAM ja tenI kalpanA karanAra avidyohita AtmA mAnavo paDe.) vivaraNa : jAmatkAlIna jagaprapaMcane kalpita arthAta pratibhAsika mAnavAmAM Ave te dAbdasRSTivAda anusAra tenI kalpanA karanAra koNa hoI zake? nirupAdhi AtmA ke avidyopahita AmA ? bane vika95 ye gya nathI. tene artha e ke avidyA AdinI suSTi saMbhavatI nathI ane evuM hoya te saMsAranI anupalabdhi rahevI joIe. A samasyAnuM samAdhAna AcAryoe judI judI rIte karyuM che tenuM have pratipAdana karaze. atra kecidAhuH- pUrvapUrvakalpitAvidyopahita uttarottarAMvidyA kalpakaH / anidaMprathamatvAcca kalpakakalpanApravAhasya naanvsthaadossH| na cAvidyAyA anAditvopagamAcchuktirajatavat kalpitatvaM na yujyate, anyathA sAdhanA divibhAgAnupapareriti vAcyam / yathA svapne kalpyamAnaM gopurAdi kiJcita pUrvasiddhatvena kalpyate, kiJcittadAnImutpAdyamAnatvena, evaM jAgare'pi kiJcit kalpyamAnaM sAditvena kalpyate, kiJcadanyatheti tAvatA saadynaadivibhaagopptteH| etena kAryakAraNavibhAgo'pi vyAkhyAta iti / ahI (Ane viSe) keTalAka kahe che ke pUrva pUrva karipata avidhAthI upahita (AtmA) uttara uttara avidyAne kalpaka che. ane A prathama avidyA che evuM na hovAthI kapaka-kalpanAnA pravAhamAM anavasthA deSa nathI. evI dalIla karavI nahi ke " avidyAne anAdi mAnavAmAM Ave te zaktijatanI jema e kapita hoya For Personal & Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 369 e yukta nathI, anyathA sAdi (AdivALA) ane anAdinA vibhAganI upapatti na rahe." (A zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke jema svapnamAM kepavAmAM AvatuM keTaluMka gopura Adi pUrvasiddha tarIke kalapavAmAM Ave che ane keTaluMka tyAre upana karavAmAM AvatA tarIke kalapavAmAM Ave che tema jAgratamAM paNa keTaluMka kaha5vAmAM AvatuM sAdi tarIke kalapavAmAM Ave che ane keTaluMka anyathA (anAdi tarIke) ka9pavAmAM Ave che mATe teTalAthI sAdi-anAdi vibhAganI upapatti thAya che. AthI kArya-kAraNa vibhAganI paNa vyAkhyA thaI gaI. vivaraNa: dareka AgaLanI avighAthI upahita AtmA pachInI vidyAnI kalpanA karanAra bane che ema keTalAka kahe che. zaMkAH ema hoya te paNa sau prathama avidyAnI kalpanA karanAra koNa? . uttara : so prathama avidyA jevuM kazuM che ja nahi tethI A zaMkAne sthAna nathI. Ama mAnatAM anavasthA thAya che paNa e deSarUpa nathI. avidyAthI upahita AtmA prapaMcanA kalpaka tarIke zrutisiddha che ane tenA A ka95kavana nirvAha pUrva pUrva avidyA vinA thaI zake ja nahi tethI anavasthA doSa nathI. A zakA : siddhAntasaMgrahane bleka che te anusAra jIva, Izvara, vizuddhacaitanya, java ane Izvarane bheda, avidyA ane avidyA ane caitanyane saMba dha e cha padAtha vedAnta matamAM anAdi che ane bAkInAM sAdi che. (jIva Izo vizuddhA cittathA jIvezayorbhidA / .. vaghA saritAryo karavAmanAtha ) avidyAnuM je pravAhAnAdi mAnavAmAM Ave, svarUpanityatva nahi, te e A siddhAntathI viruddha thAya, kAraNa ke upayukta lekamAM caitanyanI jema avidyAnuM paNa svarUpanitya pratIta thAya che. svarUpaniyatva na mAnavAmAM Ave te lekasiddha ane zAstrasiddha e sAdi-anAdi vibhAga che tene virodha thaze. uttara : svapnamAM badhuM kalpita che tema chatAM keTalIka vastu AgaLathI hatI ja e rIte kapavAmAM Ave che ane keTalIka AMkha sAme utpanna karavAmAM AvatI hoya e rIte kalpavAmAM Ave che, te ja rIte jAgrata mAM paNa keTaluMka ka95vAmAM AvatuM pUrva pUrva avidyAthI upahita AtmAthI sAdi tarIke (jemake AkAzAdi) kalpavAmAM Ave che ane keTaluMka anAdi tarIke (jemake avidyA Adi) kala pavAmAM Ave che. ATalI kalpanAthI sAdi-anAdi vibhAgane khulAso zakaya bane che. ' zaMkA ghaTAdi viSaya ghaTaviSayaka pratyakSajJAnanuM kAraNa che tethI ghaTadariTa thAya te pahelAM dhaTa anAta hatA ema ja mAnavuM joIe. nahI te kAryakAraNavibhAga na thAya. tema ja je avivAthI upahita cidAmAM eka ja pitAma saMsAranI kalpanA karanAra hoya For Personal & Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 siddhAntaleza saGgrahaH tA sasArI jIva eka ja haze ane evu hAya to guru-ziSya-vibhAga, deva-manuSyAdi vibhAga tU hAI zake. uttara : upara je sArdi-anAdivibhAganI upapatti darzAvI tenAthI ja AnuM paNu samAdhAna thaI jAya che. vastutaH viSaya dhaTAdi) pratyakSanuM kAraNa nathI, tema chatAM tenI kalpanA tenA kAraNa tarIke karavAmAM Ave che. e ja rIte khIjuM badhuM svapnabhramanI jema samajavuM. anye tu vastuto'nAdyevAvidyA''di / tatra dRSTisRSTinapeyate, kiM tu tato'nyatra prapazcamAtre ityAhuH / nanvevamapi zrutimAtra pratItasya viyadAdisargatatkramAdeH ER: / maiM jo miAmyanA haii Atmana AArA sampUta' ityAdizruti: ? / niSprapaJcabrahmAtmaikyAvalamva netyavehi / adhyAropApavAdAbhyAM niSprapaJcabrahmapratipattirbhavatIti tatpratipanyupAyatayA zrutiSu sRSTipralayopanyAsaH, na tAtparyeNeti bhASyAdyudghoSaH / vyasta hi tAtparyAbhAve biyatprANapAdayo [brahmasUtra 2.3 - 4 ]rviyadA disargatatkramAdiviSayazrutInAM parasparavirodhaparihArAya yatnaH ? na vyarthaH / nyAyavyutpazyarthamabhyupetya tAtparya tatpravRtteH / uktaM hi zAstradarpaNe 'zrutInAM sRSTitAtparya svIkRtyedamiheritam / brahmAtmaparatvAnu tAsAM tannaiva vidyate // ' iti / jyAre bIjAo kahe che ke avidyA Adi vastutaH anAdi ja che, tyAM dRSTisiddhi nathI mAnavAmAM AvatI, paraMtu tenAthI anyatra prapacamAtramAM te mAnavAmAM Ave che. prazna thAya ke ema hAya tA pazu mAtra zrutithI pratIta thatAM AkAza AdinI utpatti, tenA krama AdinI kalpanA karanAra kANu che ? (uttara) kAI nahi ? (zakA) tA pachI "AtmAmAMthI AkAza utpanna thayu" ityAdi zrutinuM Alekhana zuM? (uttara) tenuM Alakhana prapa'cazUnya brahmAmaikaya che ema jANI. adhyArApa ane apavAdathI prapoMcazUnya brahmanuM jJAna thAya che tethI tenA jJAnanA upAya tarIke zrutiomAM sRSTi ane pralayanI rajUAta karavAmAM AvI che, tAtpaya thI nahi ema bhASya A 6 (graMthA)mAM udyeSaNA che (--varAra bhArapUrvaka kahyuM che). (za'kAna) tA pachI jo temAM tAtpaya* na hoya te vicAra ane trALaSAra (brahmasutra adhyAya 2 pAda 3 ane 4) mAM viyata (AkAza) AdinA saLa (sRSTi) ane For Personal & Private Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricchedra tenA krama ahiM viSayaka zrutinA paraspara virodhanA parihAra karavA mATe yudgha karyAM che e vyatha ? (uttara) ya nathI. kAraNa ke nyAyeAnI vyutpattinI khAtara tAtpaya* svIkArIne te (pAda)mAM (virodhaparihAra mATe) pravRtti che. zAsrada Na (graMtha)mAM kahyuM ja che-- zrutienuM sRSTi viSayaka tApa svIkArIne A (virAdhanu' samAdhAna) ahI kahevAmAM Avyu che paNa te (zrutie) brahmAtmakavyaparaka che tethI te (sRSTiviSayaka tAtpaya) che ja nahi.'' wn vivarNa : keTalAka kalpaka evA avighohita AtmAnuM Ananya DhALavAne mATe ane sAdi-anAdi vibhAganu sAma Mjasya TakI rahe teTalA mATe daSTisRSTinA saMkoca kare che. avidyA Adi tA svarUpataH ja ana di che. pralaya ane utpattinuM pratipAdana karanArI aneka zrutie svapna ane namratkALamAM kAya prapaMcanA pralaya ane utpatti viSe che, tethI avidyA Adi sivAyanA pUrepUrA prapa`cane viSe dRSTisRSTi svIkAravAmAM Ave che. ('mAtra' pada 'kAntya, pUrepUru 'nA atha mAM che). zakA : sRSTisamaye va sRSTi: ( dRSTinA samaye ja prapa`casRSTi thAya che.) e matamAM 'dRSTi' zabdathI pratyakSapratIti ja vivakSita che, pakSapratIti nahi. aparAkSa pratItinA ja viSaya sAthe avinAbhAva sabaMdha che ane tethI te prAtibhAsika viSayanI sAdhaka che jyAre parAkSa pratItinuM tevuM nathI. jo AkAza Adi (- Adi' zabdathI vAyu vagerene saMgraha karyAM che~~)nI utpatti(saga)viSayaka zrutithI ane pratyakSathI AkAza AdinA saganI pratIti thatI hAya tA pratyakSanA baLe dhaTa AdinI jema tenA paNa prAtibhAsikatvanI siddhi, saMbhavata, paNa tevuM nathI, AkAzAdinA sa* tA mAtra zrutithI gamya che to pachI AkAza AdinA saga ane tenA krama Adi (pralaya ane tenA krama)nI kalpanA karanAra kANu hAI zake ? kAI nahi. uttara : A iSTApatti che. vAstavamAM temanI kalpanA karanAra kAI nathI. zakA : te pachI sRSTi Adi viSayaka zrutithI pratipAti AkAza AdinI sUSTi ane tenA krama Adi badhuM sasalAnA zIMgaDA jevuM banI jAya ane zrutinuM koI Albana na rahetAM tenuM prAmaNya rahe nahi. uttara : e sargAdiviSayaka zrutiono tAtpaya viSayIbhUta atha' che tethI te pramANa nathI evuM nathI. zakA : sRSTi Adi viSayaka zruviAkayonA zrRtAtha (vAgyAtha) tyAgIne atha vAgya nathI evA tAtparyAthanI kalpanA karavI yogya nathI. zruti anusAra AkAza AdinI sRSTi ane tenA kalpakanI kalpanA ja yuktiyukta che. uttara : je vastunuM jJAna sIdhu ApI na zakAya tenuM adhyApi ane apavAthI jJAna karAvavAmAM Ave che, jema lAmAM gagana tattvanuM jJAna karAvanAra koI zikSaka pahelAM For Personal & Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka72 siddhAntalezasammehaH nIla raMga, vizALatA vagerenA adhyApa (-satya vastu para asatyavastune Apa te adhyAropa--)thI yukta gagananuM grahaNa karAvyA pachI "vastutaH A na la raMga AdithI yukta nathI' ema tenA apavAda (niSedha, bAdha)thI "gagana tatva rUparahita vyApaka che ema samajAve che, tema upaniSade paNa pahelAM suSTi Adi viSayaka vAkayothI e badha karAve che ke, "AkAza AdinA saga', pralaya AdinuM je kAraNa che te brahma'. Ama adhyApita saga AdithI yukta tarIke brahmanuM jJAna karAvIne pachI niSedhavAthI adhyApita sarga Adine apavAda karIne niprapaMcabrahmAmaikayanuM pratipAdana kare che. Ama suSTi Adi viSayaka vAko niSedhavAkayone je niSedhyanI apekSA che tenuM samarpaNa karanArAM che ane tethI niSedhavAka sAthe temanI ekavAkyatA hevAthI suSTivAkayAnuM prayojana paNa niprapaMca brahmanuM jJAna karAvavAnuM che. pitAne je vAcyArtha che-suSTi AdinuM pratipAdana-teTalAthI ja te caritArtha nathI. arthavAda vAkonI jema te pitAnA arthanuM pratipAdana karatAM hoya to phaLane abhAva hoya ane phaLa rahita arthamAM vedanuM tAtparya hoI zake nahi. mATe sRSTi Adi viSayaka vAkyane potAne atha cheDIne temanuM niSmapaMcabrahmAmaikayamAM tAtparya kalpavuM e yukta ja che kAraNa ke e jJAnanuM muktirUpa phaLa che ema zrutithI siddha che. Ama pahelAM adhyArathI saprapaMcabrahmanuM jJAna thAya che; pachI prapaMcanA apavAdathI e ja brahmanA niSmapaMcatvanuM jJAna thAya che. pUrvajJAna uttara jJAnane zeSa hoya che, svataMtra nathI hatuM. zakA : je suSTi Adi viSayaka zrutivacananuM pitAnA vAgyAthamAM tAtparya ja na heya te pachI brahmasUtra ane tenA paranA bhAgya Adi graMthamAM AvAM vAkyomAM paraspara virodha jevuM dekhAya -kaI zrutimAM AtmAmAMthI badhAM bhUta utpanna thAya che ema kahyuM heya, bIjI zrutimAM dama batAvyuM hoya, kaIka zrutimAM AkAza, vAyunI utpattinI vAta ja na hoya, vagere-tene parihAra karavA mATe ATale badhe prayatna karyo che e zuM vyartha ? uttara : ba.s. bIjA adhyAyanA vicAra (ba.sa. 2.3) ane vALavAra (brA sU.2.4) nAM adhikaraNamAM je siddhAntanyAnuM nirUpaNa karyuM che tene viSe ema samajavuM ke vedArtha nirNayanA siddhAMte zIkhavavA dhAryA che tene mATe A prayatna karyo che. A nyAya saSTi Adi viSayaka vAkayonA arthanA avirodhanA nirNaya mATe apekSita na hovA chatAM zrutinA tAtparyanA viSaya aMge kayAMka virodha prasakta thAya te tenA samAdhAnamAM temane upayoga thaze evA AzayathI sUtrakAra Adie A yatna karyo che ane A dRSTie te projanavALe che. A zruti nuM tAtparya suSTi Adi viSayaka che . ema kAma calAu rIte mAnIne virodhanA samAdhAna ane avireAdhanI siddhi mATenA nyAyanuM pratipAdana karyuM che, paNa vAratavamAM saSTi Adi viSayaka kRtio brahmAtmakaparaka ja che tethI suSTi Adi viSe tAtparya che ja nahi. brahmAmekaya uparAMta e vAkonuM svArthamAM paNa tAtparya hoya to eka vAkayamAM be artha thatAM vAkyabhedane prasaMga thAya. vaLI temanA pitAnA arthamAM te phalAbhAva che. tethI e abhipreta artha nathI, kapatarakAra amalAnaMde pitAnA brahmasUtrAnuM gAmI vraya zAsadaNamAM (1.44) A ja vAta karI che. * 6 - . For Personal & Private Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricaya 373 jyotiSTomAdizrutibodhitAnuSThAnAt phalasiddhiH svApnazrutibodhitAnuSThAnaprayuktaphalasaMvAdatulyA / jyotiSTomAdizrutInAM ca sattvazuddhidvArA brahmaNi tAtparyAnnAprAmANyamityAdi-dRSTisRSTivyutpAdanaprakriyAprapaJcastvAkaramantheSu draSTavyaH / ayameko dRSTisamasamayA vizvasRSTiriti dRssttisRssttivaadH| tiSTama Adi viSayaka zrutithI pratipAdita anuSThAnathI phaLasiddhi svapnamAM kalpita zrutithI pratipAdita anuSThAnathI prayukta phaLanA saMvAdanA jevI che. ane jatima Adi viSayaka zrutionuM satvazuddhi (antaHkaraNanI zuddhi) dvArA brahmamAM tAtparya hovAthI temanuM aprAmANya nathI ItyAdi daSNasRSTinA vivecananI prakriyAne vistAra te Akara graMthamAMthI je. daSTinI samakAla vizvasRSTi che ema A eka prakArano daSTi sRSTivAha che. vivaraNa: kama ane upAsanA viSayaka vAka paNa, svArtha para temanuM tAtparya na hovA chatAM, nirAlaMbana nathI ema have batAve che. kaattaeometa cata mavAma: jevI zrutithI svargAdinA sAdhana tarIke jenuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che te yAga AdinA anuSThAnathI phaLasiddhi thAya che te svapnamAM kaIka kayAreka jAtiSTAna Adi age zrutinI kalpanA karAne temAMthI sAdhanavizeSanuM jJAna meLavIne te yAganuM anuSThAna karIne phaLa meLave tenA jevuM ja che. vastutaH te zrutimAtrathI pratIta AkAza Adi sarga ane tenA kama AdinI jema zrutimAtrathI pratIta svarga Adi phaLa paNa asata ja che ema abhipreta che. baMnemAM kapakane abhAva samAna che tethI Ama che ema samajavuM. chatAM A zrutivAka apramANu che evuM nathI. kamaravAkara ane upAsanAvAkayathI vihita kama ane upAsanAnuM anuSThAna karavAthI satvano (anta:karaNanI zuddhi thAya che ane zuddha antaHkaraNavALA adhikArIne vedAntazAstrathI brahmanuM samyajJAna thAya che. Ama karmakAMDa ane upAsanAkAMDa, adhikAritvanA saMpanna dvArA brahmajJAnanA zeSa che, ane temanuM tene viSe ja tAtparya che; pitAnA svaga sAdhana Adi arthamAM tAtparya nathI. Ama brahmajJAnanAM aMga tarIke A vAkaye pramANabhUta che ja. samagra veda brahmajJAnaparaka ja che emAM koI zaMkA nathI kAraNa ke sarve ve cavavAmAjJi, (kaTha. 2.15), tamete vevAtuvarane trAgA viSati (baha6. 4. 422) jevAM hajAro zrutivayane e bAbatamAM pramANabhUta che. daSTisRSTinA vivacana aMge vadhAre carcA Akara graMthamAM maLaze. dRSTisamakAla saSTi ema mAnanAra A daSTi. suSTivAdane eka prakAra che. bIjo prakAra prakAzAnandakRta siddhAntamuktAvalI Adi. graMthamAM batAvela che. For Personal & Private Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 siddhAntalezasamprahaH -__ anyastu dRSTireva vizvasRSTiH / dRzyasya dRSTibhede pramANAbhAvAt / - 'jJAnasvarUpamevAhurjagadetadvicakSaNAH / .. ..... arthasvarUpaM bhrAmyantaH pazyantyanye kudRSTayaH // ' iti / smRtezceti siddhAntamuktAvalyAdidarzito dRSTisRSTivAdaH // bIje dasRSTivAda siddhAntamuktAvalI AdimAM batAvyo che- daSTi ja vika sUSTi che kAraNa ke dazya padArthanA draSTithI bhedane viSe kaI pramANu nathI. ane smRti che ke - "vicakSaNa mANase A jagatane jJAnasvarUpa ja kahe che. bIjA kharAba daSTivALAM (-arthAt be TA tarkathI jemanI daSTi dravita thaI che tevA) bhramamAM 5.tAM tena (svatantra) atha2135 guthe cha." vivaraNa : prakAzAnandanI siddhAntamuktAvalI Adi graMthamAM pratipAdita daSTisRSTivAdane je bIjo prakAra che tenuM have nirUpaNa kare che. A prakAra anusAra dRSTi, svaprakAza jJAnasvarUpa dazana e ja vizvasaSTi che, daSTisamakAlIna ke anya prapaMcaSTi nathI. dazyaprapaMcanI sAthe tAdAmyavALuM jJAnaravarUpa ja prapaMcanA Adya kSaNathI avachinna thatAM tenI samiTa kahevAya che. dazya padArtha dRSTithI bhinna sattAvALuM che ema mAnavA mATe kaI pramANa nathI. TiyA 4zya linna hoya. to 'san ghaTaH 'tyA3i5thI sat 35 jAna bhane ghaTe AdinA sAmAnAdhikaraNyanuM jJAna na thAya, smRti paNa kahe che ke beTA takathI je brAnta thayA che tevA ja jagatane jJAnasvarUpasatAthI svataMtra bhinna sattAvALuM mAne che. Ama bhedaraTinI niMdA karIne dRSTi ane dazyanI abhinna sattA siddha karI che. kRSNAnaMdatIrtha cha / 'smRtezva'mAM cA abhipreta che / zruti35 pramANa 55 cha, .ta. 'ciddha da sarvam' syAha ...... dvividhe'pi dRSTisRSTivAde . manaHpratyayamalabhamAnAH kecidAcAryAH sRSTidRSTivAdaM ro / / zrutidarzitena krameNa paramezvarasRSTamajJAta sanAyuktameva viM, tattadviSayapramANAvataraNe tasya tasya dRSTisiddhiriti / na caivaM prapaJcasya kalpitatvAbhAve zrutyAdipratipannasya- suSTipralayAdimataH pratyakSAdipratipannArthakriya kAriNazca tasya satyatvamevAbhyupagalaM syAditi vAcAm / zukri natAdivat samprayogasaMskAradoSarUpeNa, adhiSThAnajJAnasaM kararUpeNa vA kAraNatrayeNAjanyatayA kalpanAsamasamaya* tvAbhAve'pi jJAnakanivartya dharUpasya, sadasadvilakSaNatvarUpasya, pratipannopAdhigatatraikAlikaniSedhapratiyogitvarUpasya vA mithyAtvasyAbhyupagamAt / satyatvapakSe prapaJce uktarUpamithyAtvAbhAvena tato bhedAt // For Personal & Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya paricacheda 375 banane prakAranA daSTisuSTivAdamAM manane vizvAsa na meLavatA keTalAka AcAryo sRSTidaSTivAdane pasaMda kare che-kRtimAM batAvelA kamathI paramezvare sajeluM vizva ajJAta sattAthI yukta che; te te vastu viSayaka pramANunI pravRtti thatAM tenI daSTi siddha thAya che. ane evI dalIla karavI nahi ke "Ama prapaMca kalpita na hoya te zuti AdithI jJAta thatA, sRSTi, pralaya AdivALA pratyakSa Adi (pramANu) thI jJAta arthariyAkAritvavALA te (prapaMca) nuM satyatva ja svIkRta thaI jAya." (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke zukti-2jata AdinI jema saMprayoga, saMskAra ane deSarUpa traNa kAraNa, athavA adhiSThAna-jJAna, saMskAra ane deSarUpa traNa kAraNathI utpanna thayeluM na hoIne te (AkAza Adi prapaMca) kalpanA-samakAlIna nathI te paNa jJAna ekalAthI nivAryavarUpa, sadasadvilakSaNatvarUpa, athavA pratItanI upAdhimAMnA kAlika niSedhanA pratigitvarUpa mithyAtva (prapaMcamAM) ravIkAravAmAM Ave che. satyatvapakSamAM prapaMcamAM ukta rUpavALuM mithyAtva nathI tethI Ano bheda che (mATe prapaMcane mithyA mAnyuM che). vivaraNa: keTalAka AcAryonA manamAM dRSTi sRSTivAda vizvAsa janmAvI zakato nathI, teo tenA prAmANikatvane nizcaya karI zakatA nathI. tenuM kAraNa e che ke jAgacprapaMcane paNa pratibhAsika mAnavo paDe che, AkAza AdinA sarga Adine temAM niSedha che, karmakAMDanA artharUpa karmanA anuSThAnane adhIna svagalekanI prApti ane upAsanAkAMDanA artharUpa upAsanAnA anuSThAnane adhIna brahmalekanI prAptine niSedha, jAgratamAM cakSu AdinI anuvidhAyI pratItine bhrama tarIke svIkAra-A badhAne daSTisRSTivAda svIkAratAM aMgIkAra karavo paDe che. tenA karatAM suSTidaSTivAda svIkArya che-zrutimAM batAvelA krama pramANe paramezvare utpanna kareluM jagat ajJAta che ane je je padArthone viSe prayakSAdi pramANa pravRtta thAya che temanuM jJAna thAya che. A zakA : Ama hoya te prapaMcanI satyatAne ja svIkAra thaI gayo kahevAya. prapaMca satya che kAraNa ke zrutithI siddha che, brahmanI jema. te svarUpathI pratyakSa pramANathI siddha hovA chatAM suSTi, pralaya AdithI viziSTa tarIke zruti, smRti AdithI siddha che. ema paNa dalIla karI zakAya ke prapaMca satya che, artha kriyAkArI che tethI, saSTi Adi artha kriyA karanAra brahmanI jema. pRthvI, jaLa AdimAM "aWkriyAkAritva' hetu pratyakSa dithI siddha che tethI hetu asiddha nathI. uttara : prapaMne satya siddha karavAmAM A hetuo prayojaka nathI. daSTi sRSTivAdIne mAnya kada nAsamasamaya AkAzAdiprapaMcamAM, zuktirajata AdimAM che, tema nathI. tema chatAM aSTadaSTivAda anusAra pAramArthikatvathI viruddha mithyAva temAM mAnavAmAM Ave che zaktirajA Adi kapanA samasamaya che tenuM kAraNa e ke e saMpravega (IdriyasaMnika), saMskAra ane doSathI utpAdita che. svanabhramamAM prayoga nathI hoto paNa te adhikAnajJAna, saMsakAra For Personal & Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 siddhAntarANa ane doSa e traNa kAraNathI utpanna thayeluM hoya che tethI kalpanAsamasamaya che. kalpanAsamasamaya na hovA chatAM AkAza Adi prapaMca mithyA te che ja. - mithyAvanuM trividha nirvacana che. adhiSThAnanA samyajJAna mAtrathI jenI nivRtti thaI zake te mithyA hoya che - jema ke adhiSThAnabhUta zuktinA samyajJAna mAtrathI ayasta rajatanI nivRtti thAya che. bIju nirvacana e ke je sa6 -asa-vilakSaNa hoya te mithyA. kevaLa savilakSaNane mithyA kahetAM lakSaNa asat zazazaMgane lAgu paData; ane kevaLa asadda vilakSaNa kahetAM lakSaNa sata brahmane lAgu paData. A ativyApti doSa TALavAne mATe "sadasavilakSaNa' ema mithyA'nuM lakSaNa che. trIju lakSaNa-adhiSThAnamAM jJAta je atyantabhAva tene je pratiyogI te mithyA. jema ke zaktijitanI upAdhi ke adhiSThAnarUpa zuktimAM rahenAra "jJAta thatA zuti-rajatane" -kAlikaniSedharUpa anyatAbhAva che-zuktimAM rajata nathI, nahotuM ane haze nahIM; A atyantAbhAvanuM pratiyogI rajata che tethI te mithyA che. mithyAtvanAM traNeya lakSaNa prapaMcane lAgu paDe che. AkAza Adi prapaMcane brahma 5 adhiSThAnanA sAkSAtkArathI ja bAdha thAya che. dhaTAdine satya mAnanAra pakSamAM paNa zAnathI temane nAza thaI zake ("huM ghaTane nAza karuM'--e saMkalpathI, paNa mAtra jJAnathI nahi) tethI ahIM jJAna ekathI ja nAza thaI zake ema kahyuM che. satya vastune nAza mAtra jJAnathI thAya che ema sayatvavAdI svIkAratA nathI. tethI A sRSTidaSTivAdane satyatvavAdathI bheda nathI ema nahi. vaLI satyatvavAdI prapaMcane saddhapa mAne che, teo tene sadilakSaNa nahI mAne ethI A bAbatamAM paNa bheda nathI ema nahi. satya vavAdI ghaTAdinA upAdAnamAM ghaTAdine vaikAlika niSedha svIkAratA nathI. jyAre ahIM prapaMcane tenA upAdAna brahmamAM saikAlika niSedha mAne che. A trIjA lakSaNamAM paNa satyatvavAdIthI bheda che. Ama sRSTidaSTivAdamAM paNa jagata mithyA ja mAnavAmAM Ave che. nanvevamahaGkArataddharmANAmapi uktarUpamithyAtvaM viyadAdivat kalpitavAbhAve'pi sidhyatIti bhASyaTIkAvivaraNeSu tadadhyAse kAraNatritayasampAdanAdiyatno vyartha iti cet, ahaGkArAdInAmapi kevalasAkSivedyatayA zuktirajatavat prAtibhAsikatvamabhimatamiti citsukhAcAryAH // abhyupetyavAdamAnaM tat / 'advitIyAdhiSThAnabrahmAtmapramANasya caitanyasya' ityAditatratyakAraNatritayasampAdanagranthasya caitanyasya ... pramAkaraNatve vedAntakaraNatvAdikalpanAmAprasaGgena prauDhivAdatvasya sphuTatvAditi rAmAdayAcAryAH // 7 // For Personal & Private Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda (daSTikavAdIne). zaMkA thAya ke Ama (mithyAtvanuM AvuM lakSaNa mAnatA) AkAza AdinI jema ahaMkAra ane tenA dharmo kapita (pratibhAsika) na hoya te paNa temanuM uktarUpa mithyAtva siddha thAya che tethI bhASya, TIkA ane vivaraNamAM tenA ahaMkArAdi)nA adhyAsanI bAbatamAM traNa kAraNenA saMpAdana Adine viSe je yatna karyo che te vyartha che. (A zaMkAne uttara che ke evuM nathI. ahaMkAra Adi paNa kevaLa sAkSItho vedya hovAthI zurijatanI jema temanuM pratibhAsikatva mAnyuM che ema thisukhAcAya kahe che. rAmAdvayAcArya kahe che ke te mAtra abhyapetyavAda che. advitIya adhiSThAnarUpa brahmAtmAmAM caitanya pramANa che" ItyAdi tyAMnA (bhASya, TIkA, vivaraNamAM kahalA) traNa kAraNanuM saMpAdana karanAra graMthanuM prauDhivAda hevuM spaSTa che, kAraNa ke caitanya pramAnuM kAraNa hoya te vedAnta (brahmapramAnAM) karaNa che ItyAdi kalapanAne bhaga prasakta thAya che. (ema rAmAdvayAcAryane mata che.) (7). vivaraNa : daSTi sRSTivAdI zaMkA kare che ke nAnakanivaryava Adi mithyAtvanuM lakSaNa je AkAza AdinI jema ahaMkAra ane tenA dharmomAM paNa hoya ane te prAtibhAsika na hoya te bhASya, TIkA ane vivaraNamAM ahakArAdinA adhyAsane mATe traNa kAraNo meLavI ApavAne ane cidAtmA tenuM adhiSThAna che ema siddha karavAne ATale badhe. prayatna karyo che te vyartha Thare che. Ane uttara cisukhAthAya ane rAmAdvayAcIya judI judI rIte Ape che. cisukhAcA mAne che ke aha kAra ane tenA dharmo zurijAtanI jema kevaLa sAkSivedya heIne pratibhAsika ja che tethI tyAM bhASAdigraMthamAM traNa kAraNanA saMpAdanane prayatna vyartha nathI. rAmAyAcArya mAne che ke ahaMkAra ane tenA dharmo kevaLa sAkSigha hovA chatAM zuktirajata AdinI jema temane pratibhAsika mAnI zakAya nahi, kAraNa ke yavahArakALamAM temane bAdha thatA jovAmAM Avato nathI. Ama vastutaH te pratibhAsika che ema mAnI laIne tyAM bhASyAdinA graMthamAM kAraNa-trayasaMpAdanane viSe prayatna karyo che. Ama kAmacalAu mAnI levuM, ane vastunA ravApane dhyAnamAM na rAkhavuM tene kamyuca vADha ke drauDhiyAya kahe che tiyAdhiSThAna... evuM pratipAdana karanAra TAkA, vivaraNa AdimAMne graMtha proDhivAdane Azraya le che e sapaSTa che. je ahIM kahyuM che tema caitanya brahma mAM (brahmanA samyaganubhava)nuM karaNa che ema mAnavAmAM Ave te "teM tu maniSa guhai vRchAmi' e zruti anusAra vedAnta ja brahmapramAnuM kAraNa che e je ka95nA che, ane vedAntavAkaSajanya brahmapramA aparokSa che evI ja kalpanA che tenA bhaMgane prasaMga Ave. mATe vAstavamAM aha kAra ane tenA dharmo pratibhAsika na hovA chatAM temane tevA mAnIne carcA karI che ema mAyAcArya kahe che. " prakRta zaMkA ane carcAnuM bIja che tathAta jarAdhana vAma davavividisvAivasaayaadiin / evamahaMpratyayinam azeSasvapracAramAkSiNi pratyagAtmanyadhyasya taM ca pratyagAtmAnaM si-48 For Personal & Private Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 siddhAntalezasaGgrahaH sarvakAlinaM tadriparyA1:rAvirati .......( su. zAMkarabhASya - adhyAsabhASya); - ghugharALA goDadarAroDa gata ti...navu varadALakoSoDara:...na vid rAtarAtA ityAdi tIkA, ane atitIyata-vAtamani ityAdi vivaraNa jenAthI ahaMkAra Adine adhyAsa siddha karavAmAM Avyo che (7) (8) nanu dRSTisRSTivAde sRSTidRSTivAde ca mithyAtvasaMpratipatteH kathaM mithyAbhUtasyArthakriyAkAritvam ? svapnavaditi bruumH| nanu svApnajalAdisAdhyAvagAhanAdirUpA'rthakriyA asatyaiva / kiM nu jAgrajjalAdisAdhyA sA satyA ? aviziSTamubhayatrApi svasamAnasattAkArthakriyAkAritvamiti kecit // prazna thAya ke dakTisRSTivAdamAM ane sRSTidaSTivAdamAM mithyAtva mAnavAmAM AvatuM hovAthI, mithyAbhUta padArthanI aWkriyAkAritA (saphaLa pravRtti) kevI rIte thAya che? svapnanI jema ema kahIe chIe. zaMkA thAya ke svapnajaLa AdithI sAdhya avagAhana AdirUpa athakriyA asatya ja che. (Ane uttara che ke, zuM jAgratkAlIna jaLa AdithI sAdhya (avagAhanAdirUpa athakriyA) sAcI ja che? ane jagyAe (Agrata ane svapna baMne avasthAmAM) pitAnI (arthakriyAnI hetubhUta vastu) sAthe samAna sattAvALuM athakriyAkAritva samAna che ema keTalAka kahe che. (8) vivaraNa : daSTisRSTivAda ane sRSTidaSTivAda bane e bAbatamAM saMmata che ke padArtho mithyA che, te pachI artha kriyAkAritva-saphaLa pravRtti karanArAM hevuM-e kevI rIte saMbhave che. artha kriyAkAritva satyatvanuM prAjaka che. mithyA evA zuktirajatathI karyuM nathI banatuM jyAre rajatathI bane che. Ane uttara e che ke artha kriyAkAritva paramArtha havAne viSe projaka nathI. mithyA svapnajaLa AdithI paNa artha kriyA saMbhave che. je ema kahevAmAM Ave ke svapnanI A athakriyA asatya che mATe satya aWkriyA satyatvanuM prayojaka che, te e vAta paNa barAbara nathI, kAraNa ke jAmakAlIna aWkriyA paNa satya-trikAlAbAdhitache evuM to nathI ja. svapnajaLa potAnA samayamAM athakriyA karI zake che tema jAgraskAlIna jALa paNa potAnA samayamAM ja athakriyA karI zake che. jAgratkAlIna jalathI sApya avagAhana svapnamAM rahetuM nathI, jema svapnajaLathI avagAhana janaprakALamAM rahetuM nathI. pitAnA samayamAM ja artha kriyAkAritva hoya teTalAthI vastunuM paramArthatva siddha thatuM nathI. athAi karava' -artha kriyA asatya ja che, arthAt satya nathI. bIje pATha che "bhajiyA " -aWkriyA asamAM ja che, arthAta samAM nathI. asat evA svapnadevanuM ja snAna svapnajaLathI ja zakya che, satya dehanuM nahi. For Personal & Private Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvatIya pariccheda 3e advaitavidhAcAryAstvAhuH-svApnapadArthAnAM na kevalaM prabodhavAdhyArthakriyAmAtrakAritvam, svApnAGganAbhujaGgamAdInAM tadabAdhya sukhabhayAdijanakatvasyApi darzanAt / svApnaviSayajanyasyApi hi sukhabhayAdeH prabodhAnantaraM na bAdho'nubhUyane, pratyuta prabodhAnantaramapi manaHprasAdazarIrakampamAdinA saha tadanuvRttidarzanAt prAgapi sattvamevAvasIyate / ata eva prANinA punarapi sukhajanakaviSayagocarasvapne vAJchA, atAdRze ca svapne prdvssH| sambhavati ca svapne'pi jJAnabad antaHkaraNavRttirUpasya sukhbhyaaderudyH| na ca svApnAGganAdijJAnameva sukhAdijanakam , tacca sadeveti vAcyam / tasyApi darzanasparzanAdivRttirUpasya svapnaprapaJcasAkSiNyadhyastasya kalpanAmAtrasiddhatvAt / na hyuparatendriyasya cakSurAdivRttayaH satyAH sambhavanti / na ca tadviSayAparokSyamAtraM sukhajanakam , tacca sAkSirUpaM sadeveti vAcyam / darzanAt sparzane kAminyAH, padA sparzanAtpANinA sparzane, bhujAsyAmarmasthale sparzanAd marmasthale sparzane sukhavizeSasya bhayavizeSasya cAnubhavasiddhatvena svapne'pi tattatsukhabhayAdivizeSasya kalpitadarzanasparzanAdivRttivizeSajanyatvasya vaktavyatvAditi / jyAre atavidhAthAya kahe che ke svapna-padArthonI jAgavAthI bAdhita thAya evI ja kevaLa athakriyAkAritA nathI, kAra ke canakAlIna aMganA, bhayaMkara sarpa vagere tenAthI (jAgaraNathI) bAdhita na thatAM evAM sukha, bhaya adinAM janaka jovAmAM Ave che. e jANItuM che ke svapnaviSayathI utpanna thayelAM sukha, bhaya Adine bAdha jAgaraNa pachI anubhavAto nathI. UlaTuM, jAgyA pachI paNa mananI prasannatA, zarIranA kampa AdinI sAthe tenI sukhAdinI) anuvRtti jovAmAM AvatI hovAthI, pahelAM paNa (jAgaraNa pahelAM paNa temanA (sukhAdinA) astitvane ja nizcaya thAya che. mATe ja prANI ane pharItho paNa sukhajanaka viSa viSayaka svapnanI IcchA thAya che ane tenA jevuM na hoya tevA ane viSe DeSa thAya che. ane svapnamAM paNa jJAnanI jema aMta:karaNavRttirUpa sukha, bhaya Adine udaya (utpatti) samavacha.. ' ane "khakAlika aMganA AdinuM jJAna ja sukha Adine utpanna karanAruM che ane e te satya ja che ema kahevuM nahi. (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke te (jJAna), je darzana, spazana Adi vRttirUpa che ane ravanaprapaMcanA sAkSImAM adhyasta che, te paNa kevaLa kalapanAthI siddha che. e dekhItuM che ke jenI indri kAma karatI aTakI gaI che tevA (prANI)nI cakSu AdinI vRttio satya haI za nahi. For Personal & Private Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u80. siddhAntalezasaGgrahaH ane ema kahI zakAya nahi ke "te (svakhakAlIna) viSayanI mAtra aparokSatA sukhajanaka che ane e sAkSirUpa hoIne satya ja che." (A dalIla barAbara nathI) kAraNa ke kAminInA darzana karatAM sparza karavAmAM, pAthI sparza karavA karatAM hAthathI sparza karavAmAM, bhayaMkara sarpanA mamasthaLa nahi evA sthaLamAM sparza karavA karatAM marma sthaLamAM sparza karavAmAM sukhavizeSa (khAsa prakAranuM sukha) ane bhayadhizeSa anubhavathI siddha hevAthI svapnamAM paNa te te sukhavizeSa, bhayavizeSa Adi kapita dazana, spazana Adi vRttivizeSathI utpanna thAya che ema kahevuM paDaze.' vivaraNa: ativighAcAryanA matamAM vanikAlIna padArthonI paNa artha kriyAkAritA satya che ema kahIne mULa praznane uttara Apyo che. jAgatAM bAdhita thAya te artha kriyA pratibhAsika ane jAgatAM bAdhita na thAya te arthakriyA svanikAlIna hovA chatAM tenuM vyAvahArika sa ya ja che evo vibhAga che. Ama svanikAlIna padArthonuM kevaLa prAtimAsika artha kriyAkAriva nathI hotuM, paraMtu vyAvahArika artha kriyAkAritva paNa hoya che. svapna-strI vagere prabodha (jAgavA)thI bAdhita na thAya tevA bhaya, kaMpa Adi karanArAM che ema ApaNe joIe chIe. Ama padArtho mizyA hoya te paNa artha kriyAkArI hoI zake che, temanA artha kriyAkAritvamAM kaI anupatti nathI. jAgyA pachI paNa "svapnakALamAM mane sukha, bhaya Adi nahetAM thayAM' ema sukha, bhaya Adine bAdha anubhavAta nathI. UlaTuM jagyA pachI paNa vatamAna sukhAnubhavanA kAyarUpa evI mananI prasannatA ane vartamAna vyathA ke duHkhAnubhavanA kArya rU5 zarIrakaMpa Adi thAya che tethI jJAna thAya che ke jAgyA pachI paNa sukha, bhaya, duHkhanI anuvRtti che. Ama prabodha pachI paNa cAlu rahetAM bhaya Adi satya hovAthI evo nizcaya thAya che ke jAgyA pahelAM paNa e satya hatAM svapnakAlIna sukha, bhaya Adi paNa jAgrat-sukha AdinI jema vyAvahArika satya che, te pratibhAsika nathI kAraNa ke prabodha pachI paNa temane bAdha thato nathI, ane prabodha pachI paNa temanI anuvRtti che e niSkarSa AmAthI prApta thAya che. mATe prANuone tIvra icchA thAya che ke sukha janaka viSaya aMge svapna pharI Ave ane duHkhajanaka viSaya aMge svapna na Ave, *' zaMkA-) ravapnamAM badhuM vAsanA mAtra che tethI satya bhaya Adine saMbhava kayAMthI hoya? " (uttara) "satata rara cena naM 5ti ' e zruti anusAra kalpatarunA katAe mAnasavRttirUpa jJAna svapnamAM che ema svIkAryuM che. tenI jema ataHkaraNanA pariNAmarUpa bhaya Adi vyAvahArika hoI zake. tenAthI atirikta je padArtha che te ja vAsanAnA pariNAma heIne temane pratibhAsika mAnyAM che. " (zakA-) svakhakAlIna bhaya Adi sapa, strI Adi padArthothI utpanna thatAM nathI paNa teimanA jJAnathI utpanna thAya che. Ama jJAna satya che tethI asatyamAMthI satya kAyanI paNa utpati ravanamAM jovAmAM Ave che ema kahevuM yuktiyukta nathI. - e jJAna satya ja che ema kahe che te tamAre e kahevuM paDaze ke e jJAna mAtra manathI utpanna thayelI vRttirUpa che ke cakSu AdithI janya vRtirUpa che ke kevaLa sAkSIrUpa che. For Personal & Private Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvatIya pariccheda 382 je e mane mAtrajanya vRttirUpa hoya to vRttimAtra bhaya Adine hetu che ke svAna sapa AdirUpa viSayathI vizeSita vRti bhaya Adino hetu che ? pahele vikalpa yukta nathI kAraNa ke evuM hoya te game te viSaya aMgenI vRttirUpa jJAnathI bhaya Adi thavAM joIe. bIje vikalpa paNa barAbara nathI kAraNa ke vRttimAtra satya hoya to paNa tene viSaya asatya hovAthI, tenAthI viziSTa vRtti paNa pratibhAsika hovAnI. Ama pratibhAsika jJAnathI vyAvahArika artha kriyAnI utpatimAM te udAharaNa thAya che-ema mAnIne prathama traNa vikalpamAMthI bIna vika9panA khaMDanamAM kahI zakAya ke indriya ja kAma karatI aTakI gaI hoya te cakSu AdithI janya vRtti satya na saMbhave. tethI cakSu AdithI janya vRttijJAna satya nathI. (tApi=jJAnasthApi). trIje vikapa ke jJAna sAkSIrUpa ane tethI sata che e paNa yukta nathI. suMdara strInA darzanathI thAya che tenA karatAM tene sparza karavAthI vadhAre sukha thAya che, ane tene ja pagathI sparza karavAthI thAya che tenA karatAM hAthathI sparza karavAthI vadhAre sukha thAya che e anubhavathI siddha che. e ja rIte bhayaMkara sarSanI pUchaDI ke evA kaI bhAgane sparza karavAthI bhaya thAya che tenA karatAM marmasthaLa mAthApara sparza karavAthI vizeSa bhaya thAya che repa anubhavathI siddha che. jAgrata avasthAmAM mAtra viSayanI aparokSatAthI sukhavizeSa ke dukhavizeSa thatA nathI, paNa darzana, spazana AdirUpa vRtti vizeSathI viziSTa evI je kAyaviSayanI apekSatA tenAthI thAya che, kAraNa ke mAtra viSayanI aparokSatA ekarUpa hovAthI vizeSanI prAjaka banI zake nahi. tevuM ja svapnamAM paNa hovuM joIe. Ama svapnamAM te te viSayanI mAtra apakSatA je sAkSIrUpa che te satya hovA chatAM, sukha ya Adi utpanna karanAra je pratibhAsika dazana, spazana Adi vRttivizeSathI viziSTa te te viSayanI aparokSatA che te pratibhAsika che. tethI pratibhAsikathI vyAvahArika sukha, bhaya Adine saMbhava che (ema advaitavidyAcArya kahe che). tathA jAgare ghaTAdiprakAzanakSamatatratyapuruSAntaranirIkSyamANAlokavatyapavarake sadyaH praviSTena puMsA kalpitasya santamasasya prasiddhasantamasocitArthakriyAkAritvaM dRSTam / tena taM prati ghaTAyAvaraNaM, dIpAdyAnayane tadapasaraNaM, tannayane punarAvaraNamityAderdarzanAdityapi kecit // tema jAgrata avasthAmAM (paNa) ghaTAdinuM prakAzana karavA samartha, ane tyAM rahelA bIjA purUSothI jovAmAM AvatA evA prakAzavALI oraDImAM tarata ja dAkhala thayelA puruSathI kalpita je aMdhakAra che te prasiddha aMdhakArane ucita atha kriyA karate jovAmAM Ave che kAraNa ke te (adhakAra thI te (puruSa)nI prati ghaTAdinuM AvaraNa, dIpa ahiM lAvatAM tenuM apasaraNa, te (dIpa Adi) laI jatAM pharI AvaraNa Adi (athakriyA) jovAmAM Ave che ema paNa keTalAka kahe che. vivaraNa svapnAvasthAnI jema jAmata avasthAmAM paNa asatyathI satya artha kriyA zakya che ema keTalAka kahe che. eka nAnI oraDI hoya tyAM ghaDA vagerenuM prakAzana karI zake eTale prakAza che ane e prakAzane anubhava e eAraDImAMnA bIjA mANasone thAya For Personal & Private Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 fsattazaraNaH che eTale prakAza che emAM zaMkA nathI A oraDImAM acAnaka ke mANasa dAkhala thAya te tene aMdhAruM lAge che ane A kalpita adhaMkAra sAcA, badhAne jANatA adhikAra jevuM kAma kare che-AvaraNAdi karavAnuM, tethI keTalAkanA mate jAgrata avasthAmAM paNa asatyanI satya artha kriyAkAritA hoya che anye tu pAnAvagAhanAdyarthakriyAyAM jalAdisvarUpamAtramupayogi na tadgataM satyatvam / tasya kAraNatvatadavacchedakatvayorabhAvAditi ki tena / na cai satiM marumarIcikodakazuktirajatAderapi prasiddhodakAdhucitArthakriyAkAritvaprasaGgaH / 'marIcikodakAdAvudakatvAdijAtirnAstIti tadviSayakabhramasya udakazabdollekhitvaM tadullekhipUrvAnubhavasaMskArajanyatvaprayuktam' iti tattvazuddhikArAdimate tattadarthakriyAprayojakodakatvAdijAtyabhAvAdeva tadaprasaGgAt / ' yA bIjA kahe che ke pIvuM, nahAvuM ItyAdi avakriyAmAM jaLa AdinuM mAtra svarUpa upayogI che, temAM raheluM satyatva nahIM, kAraNa ke te (sAyatva)mAM kAraNa ane tenuM (kAraNavanuM) a chedakatva nathI, mATe tenuM zuM prajana? ane "a ma heya te marumarIcikAjaLa (mRgajaLa), zuktirajata AdinI paNa prasiddha jaLa Adine ucita evI artha prakriyA kAritA prasakta thaze-ema (dalIla karavI) nahi. marIcikAjaLa AdimAM jalava Adi jAti nathI mATe tene viSeno bhrama jaLa zabdanA ulekhavALe che te te ullekhavALA pUrva anubhavanA saMskArathI janme che tene kAraNe che-e tavazuddhikAra AdinA matamAM te te arthakriyAmAM prAjaka (kAraNabhUta) jalata Adi jAtinA abhAvathI ja tane (prasiddha jaLa AdinA jevA arthakAritvane) prasaMga nathI (tethI upayukta dalIla barAbara nathI). - vivaraNa : jagatane satya mAnanArA paNa ema nahIM kahI zake ke artha kriyAkAritva eTale ja satyatva, kAraNa ke A kriyAnI utpatti na hoya evI dazAmAM paNa ghaTa Adi satya hoya che. paNa ema kahI zake ke "satyatva athakriyAnuM prayojaka che'. te zuM sAva athakriyAnA kAraNu tarIke abhipreta che ke kAraNutAvachedaka tarIke? bemAMthI kaI vikalpa yukta nathI. jaLa Adi svarUpa ja kAraNa tarIke upayogI che ane jalava Adi svarUpa ja kAraNutAyachedaka tarIke upayogI che. (mULamAM "jalAdi pada che te jalava Adine paNa saMgraha karanAre che ema samajavuM joIe, paNuM athakriyAmAM jala AdinI satyatAne kaI upayoga nathI. jaLa Adina svarUpathI atirikta tarIke satyatva kAraNa nathI, ane kAraNutAnuM avacachedaka paNa nathI. Ama satya na hoya to paNa prapaMcamAM atha kriyAkAritva saMbhave che tethI mithyAtvane virodha nathI. zakA : evuM je hoya te mamarIcikA jaLathI paNa snAnAdi athakriyA thavI joIe (mabhUmimAM saMsRSTa kiraNamAM Arepita jaLa te mamarIcikAjaLa). uttara : A jaLa te jalAbhAsa che tethI temAM jalatva jAti nathI. For Personal & Private Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 383 zaMkA che evuM je hoya te "A jaLa che' ema zabdanA ulekhavALuM jJAna kevI rIte thAya che? uttara : "jaLa" zabdanA ullekhathI yukta e satya jaLaviSayaka pUrvamAM anubhava thayo hato tenAthI utpanna thayelA saMskArathI A mamarIcikAjaLane jama janme che, tene kAraNe A marIcikAjaLane mATe paNa jala' zabdathI ullekha karavAmAM Ave che. prasiddha jaLasaMbaMdhI pIvuM, nahAvuM vagere arthakrayA che temAM jalatva jAti prayojaka che, kAraNa ke jyAM jalatva nathI hatuM tyAM pAna, snAna Adi jovAmAM nathI AvatAM. e ja rIte prasiddha rajata nI kaTaka Adi lakSaNa artha kriyA che temAM rajatata prayojaka che, mIcikAjalamAM athakriyAkAritvanI prAjaka jalatva jAti na hovAthI tenAthI athakriyA thatI nathI, ane artha. kriyAnI prasakti paNa nathI. tatrApyudakatvAdijAtirasti / anyathA tadvaiziSTayollekhibhramavirodhAda, udakArthinastatra pravRtyabhAvaprasaGgAcceti prAtibhAsike pUrvadRSTasajAtIyatvavyavahArAnurodhinAM mate kvacidadhiSThAnavizeSajJAnena samUlAdhyAsanAzAt , kvacidadhiSThAnasAmAnyajJAnopara meNa kevalAdhyAsanAzAt , kvacit gujApujAdau cakSuSA vahanyAyadhyAsasthale dAhapAkAdiprayojakasyoSNasparzAderanadhyAsAcca tatra tatrArthakriyA'bhAvopapatteH / kvacit kAsAJcidarthakriyANA miSyamANatvAcca / marIcikodakAdivyAvartakasyArthakriyopayogirUpasya vaktavyatve ca zrutiviruddhaM pratyakSAdinA durgrahaM trikAlAbAdhyatvaM vihAya doSavizeSAjanyarajatatvAdereva rajatAdhucitArthakriyopayogirUpasya vaktuM zakyavAcca / tasmAnmithyAtve'pyartha kriyAkAritvasambhavAnmithyaiva prapaJcaH, na satya iti // 8 // tyAM (marumarIcikAjala AdimAM) paNa jalatva Adi jAti che; anyathA (-temanAmAM jalatva Adi jAti na hoya to tenAthI vaizaSTayane ullekha karanAra bhrama sAthe virodha tha ya che, ane jaLa adinI abhilASA rAkhanAranI tyAM pravRttino abhAva prasiddha thAya che (-te maramarIcikAjala Adina viSe pravRtti nahI kare), mATe pratibhAsikamAM pahelAM joyelAM (jaLa Adi nI sajAtIyatAnA vyavahArane anurodha karanArAonA matamAM kyAMka AdhaSThAnanA vizeSa (khAsiyata)nA jJAnathI mULa sahita ayAsane nAza thAya che. tethI, kyAMka adhiSThAnanA sAmAnya (azonA jJAnanA nAzathI kevaLa adhyAsano nAza thAya che tathI, ane thAka caNoThInA DhagalA AdimAM cakSuthI vahni Adine adhyAsa thAya che tyAM dAha pAka AdanA prayojaka uSNu sparza Adine adhyAsa nathI hoto tethI tyAM tyAM arthakrayAne abhAva upapanna che (- akriyA na thAya e samajI zakAya tevI vAta che) (mATe teo pratibhAsika majhumarIcikAjaLa AdimAM jalavAdi jAti che ema mAne che. ane kyAMka keTalIka athAkyAo mAnavAmAM Ave che. For Personal & Private Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 siddhAntalezasaGgrahaH marumarIcikAjaLa AdinI vyAvRtti karanAruM (temane judA pADenAruM) evuM atha. kriyAmAM upagI rUpa kahevAnuM hoya te paNa kRtithI viruddha, pratyakSAdithI jenuM grahaNa thavuM muzkela che tevuM trikAlAbAdhyatva choDIne devizeSathI utpAdya nahi evuM 2jatatva Adi ja rajata Adine ucita athakriyAmAM upayogI rUpa kahI zakAya che. tethI (artha) mithyA hoya te paNa arthakriyAkAritvane sa bhava che tethI prapaMca mithyA ja che, satya nathI. (8) vivaraNa : keTalAka pratibhAsika evA mamarIcikAjaLa AdimAM artha kriyAkAritvanI prayojaka jAti mAnIne paNa atiprasaMgane parihAra kare che. je pratibhAsika jaLamAM paNa jalatva na hoya te jalatvathI viziSTa tarIke tenuM brAnta jJAna thAya che te na saMbhave ane iSTatAvacchedaka jalava AdithI te viziSTa che evuM jJAna na thatuM hoya te jaLanI icchA rAkhanAra tene viSe pravRtti na kare. vaLI zuktirajata ane satya rajata arthAta pratibhAsika ane vyAvahArika rajatamAM eka rajatatva nati na hota to pratibhAsika adhyAsomAM pUrva daSTanA sajAtIyano vyavahAra bhALyAdi graMthomAM che te na saMbhavata e dhyAnamAM rAkhIne paNa pratibhAsika jala AdimAM jalatva Adi jAti mAnavA joIe. te pachI pratibhAsika padArthothI ardhakriyA kema nathI thatI? temanA saphaLa upayoga kema nathI karI zakAto ? ene uttara e che ke kayAMka evuM bane che ke durathI marumarIcakAjalane bhrama thayA pachI najIka gayelA mANasane "A jaLa nathI, A te marIcikA che' ema vizeSadarzana thatAM jalane akhAsa pitAnA ajJAnarUpa mULa sAthe ja nAza pAme che tethI arthakrayAnI utpatti prasakta thatI nathI. jyAM zakti AdimAM rajata AdinA ayAsa pachI vizeSadarzana thAya che tyAM upara kahyuM tema thAya che. paNa jyAM AvuM vizeSadarzana nathI thatuM tyAM adhyAsanA adhikAnanA sAmAnyajJAnarUpa kAraNane nAzathI mAtra rajata AdinA adhyAsane nAza saMbhave che ane tyAM paNa atha kriyAnA utpatti prasakta thatI nathI. AgaLa svAnanI jema' ema kahIne je keTalAka pratibhAsika padArthonI artharmiyAkAritA mAno che te ukta atiprasaMgamAM iSTApati paNa che. - have ema batAve che ke pratibhAsika padArthomAM artha kriyAkAritA nathI hotA ema mAnIne paNa satya artha kriyAkAritvanI prati kAraNutAvacchedaka che ema kahI zakAya nahi. zruti to kahe ja che ke brahma sivAya badhuM mithyA che, tethI artha kriyAkArI padArtho satya che mATe artha kriyAkArI che ema kahevuM zrutithI viruddha che. mATe sattvanuM akriyAkAritAnA ava daka tarIke prahaNa karavuM haze te ja "saddarUpa rajatathI kaDuM vagere thAya che, tenAthI vilakSaNa zuktirajatathI kaDuM vagere thatuM nathI' ema anvaya vyatirekathI sahakRta pratyakSathI te karavuM paDaze paNa tevuM satva mithyAtvathI viruddha traNe kALamAM abAdhyatvarUpa nathI hotuM, kAraNa ke trikAlAbAvatva pratyakSathI prahaNa thaI zakatuM nathI. pratyakSa ane kRtinA virodhane kAraNe anumAna AdithI paNa prapaMcamAM traNeya kALamAM abAdhyatvarUpa sattvanuM grahaNuM thaI zakatuM nathI. tethI satya che mATe kaI vastu artha kriyAkArI che ema kahI zakAya nahi mATe A vAta paTha tii mUkIne ema kahevuM joIe ke devathI janya nahi evA rajatava ane vyavahArakAlIna bAdharahita rajatad Adi jAtine lIdhe ja rajata AdinI athakiyAka ritA che. Ama padAtha mithyA hoya te paNa temAM artha kriyAkAritva saMbhave che tethI prapaMca mithyA ja che, te satya nathI. (8) For Personal & Private Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariSada 385 (9) nanu mithyAtvasya prapaJcadharmasya satyatve brahmAdvaitakSatestadapi mithyaiva vaktavyamiti kutaH prapaJcasya satyatvakSatiH / mithyAbhUtaM brahmaNaH saprapaJcataM na niSprapaJcatvavirodhIti tvaduktarItyA mithyAbhUtamithyAtvasya satyatvAvirodhAt / ____ atroktamadvaitadIpikAyAm-viyadAdiprapaJcasamAnasvabhAva / mithyA-: tvam / tacca dharmiNaH satyatvapratikSepakam / dharmasya svaviruddhadharmapratikSepakatve hi ubhayavAdisiddhaM dharmisamasattvaM tantram, na pAramArthikatvam / aghaTatvAdipratikSepake . ghaTatvAdAvasmAkaM pAramArthikatvAsampratipatteH / brahmaNaH saprapaJcatvaM na dharmisamasattAkamiti na niSprapaJcatvapratikSepakam / / (9) zaMkA thAya ke prapaMcane dharma mithyAtva je sAce hoya te brahmanA aoNtanI kSati thAya che tethI te paNa mithyA ja che ema (siddhAntIe kahevuM paDaze. mATe prapa canA satyatvanI kSati kyAMthI thAya? brahmanuM mithyAbhU evuM saprapa catva (prapa catAdAsya niprapa catvanuM prapa canA avantAbhAvavALA hovuM tenuM) virodhI nathI ema tame kahelI rItathI mithyAbhU evA mithyAtvane satya sAthe virodha nathI tethI prapaMca-satyatvanI kSati nathI). A bAbatamAM atadIpikAmAM kahyuM che ke mithyAtva AkAza Adi prapaMca sAthe samAna svabhAvavALuM che. ane te dhananA satyatvanuM virodhI che tene dUra karanAruM che). dhama pitAnA thA viruddha dharmane virodhI bane temAM tenuM dhAma sAthe samAna sattAvALuM hAvuM te prAjaka che, ane A baMne pakSane siddha che (bane pakSana mAnya che), dhamanI pAramArthikatA prAjaka nathI, khAraNa ke aghaTava Adino virodha karanAra ghaTava AdimAM pAramAthikatva age amArI saMmati nathI (-ame e bAbatamAM saMmata nathI). brahmanuM saprapaMcatva dhamI sAthe samAna sattAvALuM nathI tethI te niprapaMcatvanuM virodhI nathI. vivaraNa: bIjI rIte prapaMcanA satyavanI zaMkA rajU kare che mithyAtvane prapaMcane dhama mAnavAmAM AvatuM hoya ane te je satya hoya te brahmAtanI kSati thAya che. je mithyAtva paNa mithyA ja che ema siddhAntAne kahevuM paDe te prapaMcanA satyatvane keI hAni thatI nathI. siddhAnto ema kahe ke mithyAbhUta hovA chatAM mithyAtva pitAnA AzrayabhUta prapaMcamAM pitAnA virodhI satyatvanuM pratikSepaka (- satyatvane sAthe nahIM rahevA denAra, virodhA) che, tethI satyavanI kSati thavAnI ja-te tenA uttaramAM zaMkAkAra, dalIla kare che ke brahmanuM saprapaMcava arthAt prapaMca sAthenuM tAdAmya mithyA che. ane tenuM niSkapacava eTale prapaMcanA atyantabhAvavALA DAvuM te vAstava che, kAraNa ke brahmamAM vyAvahArika pracanA si-49 For Personal & Private Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 siddhAntalezasamahaH atyantAbhAvane paramArtha mAnavAmAM Ave che. mATe jema samaSacava ane niprapaMcatvanA eka sthAnamAM virodha nathI ema siddhAntI mAne che tema mithyAbhUta mithyAtva ane satyatvane paNa avirodha che. 'mithyAtva dha mithyAbhUta che' e pakSane ja svIkArIne atadIpikAmAM A zaMkAnuM samAdhAna karyuM che ke mithyAtva AkAza Adi prapaMcanI sAthe samAna svabhAvavALu che; arthAta AkAza AdinI vyAvahArika sattA che tema mithyAtvanI paNa vyAvahArika sattA haze ane prapa canA satyatvanuM virodhI banI zakaze. (zakA) Arepita ghaTava Adi ArApanA adhiSThAnabhUta pitAnA AzrayamAM pitAnAthI viruddha aghaTava AdinA virodhI hoya ema ApaNe jotAM nathI tethI satya ja ghaTatva Adi pitAnA AzrayamAM pitAnAthI viruddha dharmanA virodhI bane che ema kapavuM joIe. te pachI mithyAbhUta mithyAtva pitAnA dhamIja prapaMcamAM satyatvanuM vidhI kevI rIte heI zake? (uttara) pitAnAthI viruddha dharmane virodhI e ja dharma hoI zake che dhamanI sAthe samAna sattAvALo hoya-A vAta bane pakSane mAnya che. have paramata pramANe te ghaTavA AdimAM pAramArthikatva rUpa satyava che. ane dhamisamAna sattAvALA hovuM e ja svaviruhanA pratikSepaka thavAmAM prayojaka che ema banne pakSa svIkAre che. ghaTava Adi dharma svAbhAvika AzrayamAM pitAnAthI viruddha dharmanA virodho ane tene mATe prayojakanI AkAMkSA thatAM bane pakSane mAnya evuM prayojaka kalpavuM joIe, jenI bAbatamAM matabheda che tevuM projaka kalpI zakAya nahi. brahmanuM saprapaMcatva vyAvahArika che jyAre brahma pAramArthika che tethI samapaMcatva brahmamAM nipaMcatvanuM virodhI banI zake nahi. ata eva mithyAtvasya vyAvahArikatve tadvirodhino'prAtibhAsikasya prapaJcasatyatvasya pAramArthikatvaM syAditi nirastam / dharmisamasattAkasya mithyAtvasya vyAvahArikatve dharmiNo'pi vyAvahArikatvaniyamAt / a thI ja e dalIlane (5) nirAsa thaI gayuM ke "mithyAtva vyAvahArika hoya te tenuM vidhI apratibhasika prapaMcasatya pAramArthika hovuM joIe - kAraNa ke dharma sAthe samAna sattAvALuM mithAva vyAvahArika hoya te dhamI paNa vyAvahArika have joIe e niyama che. vivaraNa: zaMkA thAya che ke prapaMcanuM mithyAtva mithyA che e pakSamAM mithyAtva vyAvahArika che ema ja kahevuM paDaze, kAraNa ke eka brahmajJAnathI ja nivRtti pAme tevo mithyAtva dhama pratibhAsika ke pAramArthika hoI zake nahi. paNa je e vyAvahArika hoya te prapaMcamAM raheluM satyatva pAramArthika siddha thAya che. ".' ItyAdi pratyakSathI siddha ane tattvajJAna (brahmajJAna) thAya tyAM sudhI anuvartamAna prapaMcasatya va pratibhAsika heI zake nahi kAraNa ke pratibhAsikanI nivRtti brahmajJAna sivAya paNa thAya che. ane vyAvahArika mithyAtvarUpa dhamavALA prapaMcamAM tenuM satyatva vyAvahArika heI zake nahi. tethI prapaMcamAM rahele satyatva For Personal & Private Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pArada 307 dhama pAramArthika siddha thAya che mATe dhamI prapaMcanA pAramArthikatvane nivArI zakAze nahi. Ama brahmAtanI kSati thAya che. A zaMkAne uttara paNa upara kahelI dalIlathI apAI jAya che. mithyAtva dhama dhamanI sAthe samAna sattAvALuM devuM joIe mATe vyAvahArika che ema mAnIne mithyAtvanA dhamI evA prapaMcamAM satyatvaparyAvasAyI evuM prapaMcasatyatvamAM pAramANikavanuM ApAdana virodhane kAraNe saMbhavatuM nathI. mithyAtvavALA prapa camAM pAramArthika satya che ema manAvI zakAya nahi. evI dalIla karI zakAya nahi ke prapaMcamAM pAramArthika satyavane abhAva hoya te temAM pratibhAsika ke vyAvahArika satya paNa agAu batAvyA pramANe hoI zake nahi tethI savanA anubhavane virodha thAya che. A dalIla barAbara nathI kAraNa ke prapaMcamAM vyAvahArika ja sattvane svIkAra hovAthI anubhavane vidha rahetuM nathI. mithyAtva ane satyatva bane vyAvahArika hoya te samAna sattAvALA hevAne kAraNe eka sthAnamAM rahI zake nahi ema paNa kahevuM joIe nahi, kAraNa ke mithyAtvathI aviruddha ane brahmajJAna na thAya tyAM sudhI abAdhita svarUpavALuM prapaMcasatva pratyakSAdine viSaya che ema vAraMvAra kahyuM che. atha vA yo yasya svaviSayasAkSAtkArAnivatyoM dharmaH, sa tatra svviruddhdhrmprtikssepkH| zuktau zuktitAdAtmyaM tadviSayasAkSAtkArAnivaya'm azuktitvavirodhi, tatraiva rajatatAdAtmyaM tannivaya'marajatatvAvirodhIti vyavasthAdarzanAt / evaM ca prapaJcamithyAtvaM kalpitamapi prapaJcasAkSAtkArAnivartyamiti satyatvapratikSepakameva / brahmaNaH saprapancatvaM tu bramasAkSAtkAranivartyamiti na niSprapaJcatvapratikSepakamiti / athavA je (ma) je (mI)ne pitAnA viSenA sAkSAtkArathI nivRtti na pAme te dhama hoya te ja tyAM sudhImAM) potAnAthI viruddha dhamane pratikSepaka (-tene tyAM rahevA nahIM denAra) hoya che. kAraNa ke zuktimAMnuM zuktiAdAo je te (zakti) viSenA sAkSAtkArathI nivRtta thatuM nathI te azuktitvanuM virodhI che (jyAre) tyAM ja 2jatatAdAmya tenAthI nivRtta thatuM hekAthI arajatatvanuM virodhI nathI evI vyavasthA jevA mAM Ave che ane Ama prapaMcamithyAtva kahipata hovA chatAM prapaMca sAkSAtkArathI nivRtta thAya tevuM nathI mATe satyatvanuM pratikSepaka ja che. bIjI bAjue brahanuM saprapaMcatva brahmasAkSAtkArathI nivRtta thAya tevuM che tethI te niSmapaMcatvanuM pratikSepaka nathI ema advaitadIpikAmAM kahyuM che). vivaraNaH "sarvatra brahmasattA ja jJAta thAya che, tenAthI atirikta vyAvahArika ke pratibhAsika sattA thI' ema mAnanAra pakSamAM pratikSepaka thavAmAM dhamInI sAthe samAna sattAvALA hevuM e prAjaka che e samAdhAna saMbhavatuM nathI ema mAnIne bIjuM samAdhAna raju karyuM che. dhama potAnAthI viruddha dharmanuM pratikSepaka bane temAM "pitAnA AzrayanA sAkSAtkArathI nivRtti thAya tevA na hovuM' e projaka che kAraNa ke te ane banne pakSamAM For Personal & Private Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH saMmati che; pAramArthika prayajaka nathI kAraNa ke e bAbatamAM saMmati nathI. zuktine sAkSAtkAra thavA chatAM paNa zuktitvanI nivRtti thatI nathI mATe zuktitva pitAne AzrayamAM azuktitvane rahevA detuM nathI. jyAre zaktine sAkSAtkAra thatAM temAM jJAta thatA rajatatvanI nivRtti thAya che tethI te (rajata va) zaktimAM arajatatva dhamanuM pratikSepaka banI zakatuM nathI. Ama pitAnA AzrayanA sAkSAtkArathI nivRtti na pAmato dharma pitAnA AzrayamAM pitAthI viruddha dhamanI sthitine virodha kare che ema pramANuthI siddha thatAM, ghaTAdi rUpe prapaMcane sAkSAtkAra thatAM zruti ane nyAyathI siddha mithyAtva nivRtta thatuM nathI mATe te prapaMca sayatvane pratikSepaka che; brahmanuM sapaMcatva brahmanA sAkSA kArathI nivRtti pAme che tethI te niSNapacatvanuM pratikSepaka nathI. tena zAzva rakSaka satya rotAvAra, rApIpraamaannysy ca satyatvaM vaktavyam / prAtibhAsikayogyatAvatA'nAptavAkyena vyAvahArikArthasya vyAvahArikayogyatAvatA'gnihotrAdivAkyena tAcikArthasya vA siddhayabhAvena yogyatAsamAnasattAkasyaiva zabdArthasya siddhiniyamAt / arthAvAdharUpaprAmANyasyAsatyatve arthasya satyatvAyogAcca / tathA ca brahmAtiriktasatyavastusattvena dvaitAvazyambhAva iti viyadAdiprapaJco'pi satyo'stviti nirastam / - AthI "zabdagamya brahma satya hoya te zabdanI yegyatA ane zabdajanya jJAnanA prAmAyane satya kahevA joIe, kAraNa ke pratibhA saka egyatAvALA anApta (puruSanA) vAkyathI vyAvahArika arthanI siddhi tha ii nathI ane vyAvahArika ce cuta vALA agnihotra Adi viSayaka vAkayathI tAtvika arthanI siddhi thatI nathI tethI yegyatAnI sAthe samAna sattA dharAvanAra zabdArthanI (ja) A siddhi thAya che e niyama che; ane atharanuM abAdha rUpa prAmANya je asatya ' hoya te atha: satya hoI zake nahi. Ama brahathI atirikta gyatA Adi) satya vastunI sattA hovAthI ta hovAnu ja tathI AkAza Adi prapaMca paNa bhale satya heya"--e dalI nuM paNa khaMDana AnAthI thaI jAya che. A " vivaraNaH keTalAka dalIla kare che ke zabdagamya brahma je satya hoya te zabdaniSTha yegyatAne satya kahevI paDaze. vAkayAtha ane vAkayaniSTha yogyatAnI samAna sattA hevI joIe e niyama che. koI anApta vizvAsapAtra nahi evA puruSanA vAkayanI - pratibhAsika yogyatA hoya che tenAthI vyAvahArika arthanI siddhi thatI nathI; ane nidotra goti' jevA vyAvahArika gyatAvALA vAkyathI tAtvika arthanI siddhi thatI nathI. Ama zabdagamya brahma satya hoya te brahmaviSayaka zabdajJAnanA prAmANyane satya kahevuM joIe. dAntanA atharU5 brahmanA satyatvane saMrakSaNa mATe brahmajJAnanA prAmAyane satya mAnavuM ja paDaze. Ama brahma uparAMta yogyatA AdinA satyavanI siddhi thatA daMta siddha thAya che te For Personal & Private Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 289 pachI AkAza Adi prapaMca paNa bhalene satya hoya. emAM zuM vAMdho hoI zake? e dalIlanuM paNa khaMDana uparyukta carcAthI thaI jAya che. bAdhanA nizcayane abhAva e yogyatA che ane te zAbdabodhamAM kAraNa che. jema ke gana sikvati, jaLa siMcananuM kAraNa che emAM bApane nizcaya nathI tethI zAbdabodha thAya che; jyAre 'vaninA vizvati' (agnithI siMcana kare che, emAM agni sicananuM kAraNa che enA bApane nizcaya che tethI A vAkyathI zAbdabodha thato nathI. prastutamAM je vedAntavAkayathI brahmanA bodha thAya che temAM yogyatA hovI ja joIe. tethI deta mAnavuM ja paDaze. je jJAnanA viSayane bAdha thato nathI te jJAnanuM prAmANya svIkAravAmAM Ave che, ane jenA arthane bAdha thAya che tene pramANa mAnavAmAM nathI AvatuM jema ke zaktimAM rajatajJAna. Ama brahmaviSayaka zabdajJAnanuM prAmANya satya hoya te heta mAnavuM ja paDe ane enuM prAmANya satya na hoya to ene brahmarUpa atha paNa satya hoI zake nahi -evI dalIla virodhInI che. tenuM paNa khaMDana uparyukta dalIlathI thaI jAya che. _ vyAvahArikasyArthakriyAkAritvasya vyavasthApitatvena vyAvahArikayogyatAyA api satyabrahmasiddhisambhavAt / brahmapare vedAnte satyAdipadasattvAd brhmstytvsiddheH| agnihotrAdivAkye tAdRzapadAbhAvAt , tatsatve'pi prabalabrahmAdvaitazrutivirodhAta tadasiddhirityeva vaiSamyopapatteH / zabdArthayogyatayoH samAnasattAkatvaniyamasya niSpramANakatvAt / ghaTajJAnaprAmANyasyAghaTatvavat satyabhUtabrahmajJAnaprAmANyasyApi tadatiriktaghaTitatvena mithyAtvopapattezca / tasmAd ArambhaNAdhikaraNoktanyAyena (bra.sU. 2. 1. 14-20) kRtsnasya viyadAdiprapaJcasya mithyAtvaM vajralepAyate // 9 // tenuM kAraNa e che ke vyAvahArika (prapaMca ne artha kriyAkAritA sthApita karavAmAM AvI che tethI vyAvahArika egyatAthI paNa satyAtrikAlAbAdhita)brahmanI siddhi saMbhave che. brahmApaka vedAntamAM "satya' Adi pada che tethI brahmanA satyAvanI siddhi thAya che. agnihotra adi viSayaka vAkyamAM tevuM pada nathI tethI agnihotrAdinuM - satyatva siddha thatuM nathI), (ane) te ('satya' jevuM pada) hoya to paNa prabaLa evI brahmAta-zrutinA virodhane kAraNe tenI siddhi thatI nathI-Ama ja vaiSamyanI upapatti che. zabdArtha ane cepagyatA samAna sattAvALAM hovA joIe evA niyama mATe kaI pramANu nathI ane jema ghaTajJAnanA prAmAyamAM aghaTatvano, tema :: satyabhUta brahmanA jJAnanA prAmAyamAM paNa tenAthI bhinnane saMbaMdha hovAthI tenuM midhya - upapanna che. tethI (brahmasUtranA) AraMbhaNAdhikaraNamAM (ba sU 2 1. adhikaraNa 6, sUtra 14-20) kahelA nyAyathI samagra AkAzAdi prapaMcanuM mithyAtva valepanI jema cATI jAya che (-mAnavu ja paDe che) (9) , na - vivaraNa : vedAnta zabdamAM rahelI gyatAnuM satyatva zAne mATe apekSita che-tenI zAbedharUpa artha kriyAkAritAnI siddhine mATe ke bahmanA satyatvanI siddhine mATe ? pahelA For Personal & Private Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 siddhAntalezasaMgrahaH prayojanane mATe te jarUrI nathI. kAraNa ke vyAvahArika prapa`canI atha'kriyAkAritA sthApita thaI che. tethI yAvadvArika maigyatAthI paNa satya brahmanI siddhirUpa zAbda bedha zakaya che. bIjo pakSa paNa barAbara nathI kAraNa ke yeAgyatA satya na heya tA paNa brahmanuM satyatva siddha thAya che. brahmaviSayaka upaniSat vAkayamAM 'satya' 'cit jevAM pada che tethI brahmanuM satyatva siddha thAya che, jyAre agniheAtrAdi viSayaka vAkrayamAM tevAM pada nathI tethI temanuM satyatva siddha thatuM nathI. zaMkA thAya ke yo ne sa dharmarasaa caitat' 'je te dhama' che e A satya che' ema dhama te viSe paNa zrutimAM 'satyapadanA prayoga che. te enA uttara che ke A vAkayanuM tAtpaya" agnihotrAdinA parabhAvanA pratipAdanamAM che ema batAvavA mATe liMga ke purAveA na hAvAthI AvA vAkrayanA satyatvaparaka aneA prabaLa evI advaita-zrutithI khAdha thatA hovAthI brahmanI jema dhama'nuM paramAtva siddha thatuM nathI. zrutimAM agniAtrAdinu jJAnanI avasthAmAM satyatva ane anuSThAnanI asthAmAM dhama`tva kahevA dhAryu che tethI sa ya ane dharmanA abheda kahyo che ema samajavuM. vyAvahArika yogyatAvALA vedAntavAkayathI satya brahmanI siddhi thAya che. zabdArtha ane ye|gyatA samAna sattAvALAM hAvAM joIe ema mAnavA mATe koI purAvA nathI. brahma satya haiAya te paNa tenA jJAnamAM rahelA prAmANyanuM satyatva siddha thatuM nathI; kAraNa ke e brahmamAtra nathI. brahmatvavALA brahmamAM brahmatvaprakAravALuM anubhavavarUpa tenu prAmANya nathI. paNa brahmathI atirikta brahma vaizi TapathI yukta che mATe te satya nathI. ane brahmajJAnanuM prAmANya abAdhita anubhavatvarU5 che ane e vivakSita vivekathI khAdhane cegya nahi evA viSayanuM svarUpamAtra Thare che. Ama vidhayasvarUpamAM pavasAna pAmatu prAmANya akhaDA paraka vedAntavAkayeAmAM brahmamAtra ja che, tenAthI bhinnathI yukta nathI tethI brahmajJAnanuM prAmANya satya sabhave che--evI dalIla kAI kare teA brahma viSayaka zAbdajJAnanu prAmANya satya haiAya te paDu virodhIne zrRSTa dUtanI siddhi thatI nathI. prAmANya brahmamAtra hoIne brahmathI atirikta satya vastunI siddhi thatI nathI. Ama koI virodha na hovAthI 'taddanacayamAmaLazAvimya:' brahmarUpa kAraNathI te kAya bhinna nathI kAraNa ke vAttAramanuM vijJAro nAmadhecam (chA.6, 1, 4-6; 6.4.4) (vikAra kevaLa vANIe utpanna karela che, nAma che), tayArathamiya vartaNa (chA. 6.87) je 3I che tenA A AtmA che), sarve leriyara mA (chA 3,14.1; sarva zvetara mA--mAjhUkapa, 2) (A badhuM brahma ja che) ityAdi zruti pramANa che (juo brahmasUtra 2 1 adhiraNa 6, sUtro 14-20)-- e adhiSNumAM kahelA nyAya pramANe pra+canu` mithyAtva mAnavuM ja paDe che. (9) (10) nanu ArambhaNazabdAdibhiracetanasya viyadAdiprapacasya midhyAtvasiddhAvapi cetanAnAmapavargabhAjAM mithyAtvAyogAd advitIye brahmaNi samanvayo na yuktaH / na ca teSAM brahmAbhedaH prAgukto yuktaH / parasparabhinnAnAM teSAmekena brahmaNA'bhedAsambhavAt / na ca tadbhedAsiddhiH, sukhaduHkhAdivyavasthayA tatsiddheriti cet, na teSAmabhede'pi upAdhibhedAdeva taddvyavasthopapatteH // 10 // For Personal & Private Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pari (10) zaMkA thAya ke AraMbhaNu zabda AdithI acetana evA AkAza Adi prapaMcanuM mithyAtva siddha thatuM hoya te paNa apavaga" (mukti) pAmanAra cetana jImAM mithyAtvane saMbaMdha na hoI zake - mithyA na hoI zake) tethI advitIya brahmamAM samanvaya (mAnave barAbara nathI. ane temano brahathI abheda agAu kahyo che te yukta nathI kAraNa ke ekabIjAthI bhinna evA temane eka brahmanI sAthe abheda saMbhava nathI ane temanA bhedanI siddhi nathI ema nathI kAraNa ke sukha-duHkha AdinI vyavasthAthI tenI siddhi thAya che. A zaMkA keI kare te uttara che ke nA temane abheda hovA chatAM upAdhionA bhedathI ja tenI vyavasthA saMbhave che. vivaraNa : zAmaLAdhirAmAM dalIla karI che tethI AkAzAdi jaDa prapaMca mithyA che ema siddha thaI zakatuM hoya te paNa je mokSa prApta karanAra che evA cetana je mithyA che ema te na ja siddha thaI zake mATe vedAMtane samanavaya advitIya brahmane viSe che ema mAnavuM barAbara nathI. agAu jIvone brahmanI sAthe abheda che ema kahyuM che te barAbara nathI. jIva ekabIjAthI judA che, jayAre ekane sukhane anubhava thato hoya tyAre bIjAne duHkhane anubhava thato hoya che; e ja rIte darekanA rAgadveSAdinA asAdhAraNuM anubhave hovAthI jo ekabIjAthI judA che te te sarvane eka brahmanI sAthe abheda kevI rIte hoI zake? AvI zaMka kaI kare te tene uttara e che ke prati zarIramAM AmA judA che ema mAnavAnI jarUra nathI. eka ja brahmathI abhinna Atmatatva che; anta karaNadi upAdhibhedane lIdhe judAM judAM sukhadukhAdinI vyavasthA saMbhave che. (10) (11) nanu upAdibhede'pi tadabhedAnapAyAt kathaM vyavasthA / na hyAzrayabhedenopapAdanIyo virudadharmAsaGkarastadatiriktasya kasyacid bhe dopagamena sidhyati / ___ atra kecidAhuH-sidhyatyevAntaHkaraNopAdhibhedena mukhduHkhaadikacavathA ! "akSaro vivivi zAtrA puridhama cetA mana ghaa" (vRt 2.5.2), "vijJAnaM tatute' (taittirIyaup.2.5) ityAdi-zrutibhistasyaiva nikhilAnarthAzrayatvapratipAdanAt / "paNa have puSa', (46 4.rU.5), "go di sAte (vRi 4.2.4 4.4.224.15) phArizutimA vetana sarvAtmanaudAsInyapratipAdanAcca / (11) zaMkA thAya ke upAdhine bheda hovA chatAM tenA (AtmA)nA abhedane lepa thatuM nathI tethI (sukhaduHkhadinI) vyavasthA kevI rIte thAya? kAraNa ke viruddha dharmonA a-kyanuM AzrayanA bhedathI upapAdana karavAnuM che tenI saMbhAvanA batAvavAnI che, te tenAthI bhina keIne bheda mAnIne siddha thatuM nathI. For Personal & Private Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH A bAbatamAM keTalAka kahe che antaHkaraNurUpa upAdhinA bhedathI sukhaduHkhAdinI vyavasthA siddha thAya che ja. kAraNa ke 'kAma, saMkalpa, saMzaya, zraddhA, azraddha, dhaiya, adauya, lajjA, buddhi, bhaya e badhu' (mananeA pariNAma hAIna) mata ja che' (bRhad. upa. 1.5.3), 'vijJAna (arthAt antaHkaraNa) yajJa (arthAt zAstrIya ka`) kare che'(taitti, upa. 2. 5) ityAdi zrutie te (mana) ja sava anarthAnA Azraya che evu pratipAdana kare che, ane A puruSa asaga (koInI sAthe saMbaMdha dharAvatA nathI)' (bRhad 4.3.15), 'asa'ga te sa baMdha dharAvate nathI' (bRhad 4.2.4, 4.4.22, 4.5.15) vagere zrutie caitana (Atmatattva) savathA udAsIna che evuM pratipAdana kare che. 6 ra vivaraNa : zaMkA thAya ke antaHkaraNapa upAdhi bhinna bhinna hoya to paNa AtmA tA abhinna ja rahe che ane viruddha sukhadu:kha AdinA Azraya (AtmA) thI atirikta ane aham' (huM) anubhavatA gAcara (viSaya) nahI evI koIka vastu(antaHkaraNa)nA bhedathI mukhadu: khanI vyavasthA kevI rIte samajAvI zakAya. AnA uttara che ke anta karaNa ke mana ja katRtvAdi baMdhanA Azraya che, te ja 'bham' anubhavanA gAyara che; AmA nahi, kAraNa ke te teA phUTastha che. tethI sukhAdine antaHkaraNarUpa Azraya judo judo hAvAthI sukhadu:khano vyavasthA saMbhave che. antaHkaraNa ja sarvAM anarthAnA Azraya che ane cidAtmA taddana phrUTastha che evuM zrutie jaNAve che. na caivaM sati kartRtvAdibandhasya caitanyasAmAnAdhikaraNyAnubhavavirodhaH / antaHkaraNasya cetanatAdAtmyenAdhyastatayA tadarmANAM caitanyasAmAnAdhikaraNyAnubhavopapatteH / na cAntaHkaraNasya kartRtvAdibandhAzrayatve cetanaH saMsArI na syAditi vAcyam / 'kartRtvAdibandhAzrayAhaGkAragranthitAdAtmyAdhyAsAviSThAnabhAva eva tasya saMsAra:' ityupagamAt / tAvataiva bhIpaNatvAzrayasarpatAdAtmyAdhyAsAdhiSThAne rajjvAdau ' ayaM bhIpaNa:' ityabhimAnavad Atmano'narthA/yatvAbhimAnopapatteH / etadabhiprAyeNaiva ' dhyAyatItra lelAyatIva' (bRhad. 4.3.7) 'ahaGkAravimUDhAtmA kartA'hamiti manyate' (bhagavadgItA 3. 27) ityAdizrutismRtidarzanAcca / ane Ama hoya teA katRtva Adi baMdhanA caitanya sAthenA sAmAnAdhikaraNyanA anubhava thAya che tene virAdha thAya che evuM nathI kAraNa ke antaHkaraNanA cetananI sAthe tAdAtmyarUpathI ayAsa thayelA hAIne, tenA ( anta:karaNanA ) dharmonA caitanyanI sAthe tAdAtmyarUpathI anubhava sabhave che ane evI dalIla karavI nahi ke anta;karaNa katRtvAdi badhanA Azraya he.ya te cetana (AtmA) sa`sArI nahI thAya. (A dalIla kharAkhara nathI) kAraNa ke katRtvAdi khadhanA Azraya For Personal & Private Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 393 ahaMkArarUpa graMthi sAthenA tAdAsyanA aThavAsanuM adhiSThAna hovuM e ja tene (AtmAne) saMsAra" ema svIkAravAmAM AvyuM che. teTalAthI ja jema bhISaNatva (bhayakAratva)nA AzrayarUpa sarSanI sAthe tAdAbhyanA adhyAsanA adhiSThAna evA rajaju AdimAM "A bhISaNa che evuM abhimAna thAya che tema AtmAnI bAbatamAM e anarthane Azraya che evuM abhimAna saMbhave che. A abhiprAyathI ja "jaNe ke dayAna kare che, jANe ke cAle che, "ahaMkArathI vimUDha AtmA (arthAt katvanA AzrayarUpa ahaMkAranI sAthe tAdAmyAdhyAsa pAmele AtmA pitAne"huM kartA chuM ema mAne che" ( gItA 3.27 evI zrutismRti jovAmAM Ave che. vivaraNa: zaMkA thAya ke antaHkaraNane ja kartavAdi baMdhane Azraya mAnIe te "huM karuM chuM', huM sukhI chuM, dukhI chu' ityAdi rUpe kava, sukha, duHkha Adipa baMdhanI sAthe upalabdhirUpa caitanyanA tAdAone anubhava thAya che tene virAdha thAya che. Ane uttara che ke "A rajata che' mAM "idama (A) aMzanI sAthe tAdAothI jene Aropa ke avAsa thAya che te rajatamAM rajatatvanA ajaMtAnI sAthenA sAmAnAdhikaraNyane anubhava thAya che tenA jevuM A che. ata:karaNane cetana Atmatatva sAthe tAdAmyathI adhyAsa thAya che tethI antaH karaNanA dharmo rata-nya sAthe samAna adhikaraNamAM che evo anubhava thaI zake che. kahevAne Azaya e che ke AtmA caitanyasvarUpa hovA chatAM paNa bhedanI kalpanAthI caitanyane AtmAne dhama mAnavAmAM AvyuM che. ane AtmA ane ata:karaNane aikyAdhyAsa thatAM temanA dharmo maitanya ane kartavAdinuM sAmAnAdhikaraNya saMpanna thAya che. prazna thAya ke antaHkaraNa ja je svAdi baMdhane Azraya hoya che e ja saMsArI hevuM joIe. AtmAne saMsAra sAthe kaze sabaMdha hoI zake nahi ane uttara che ke . cetana AtmA vAstavama svataH sa sArane Azraya che ja nahi, te paNa buddhiniSTha saMsArAkayatva sAkSIthI anubhavAtuM hovAthI (sAkSathI pratibhAsita thatuM hovAthI tene AmAmA. Apa saMbhave che. Ama saMsArAzrayava AtmAmAM Aropita che. AmA aha kAra sAthenA tAdAonA adhyAsanuM adhiSThAna bane che e ja tenA sa sArAzrayatvanI bhrAntimAM prAjaka che ema mAnavAmAM Ave che. jema "A" para sarpatAdAmyanA adhyAsane lIdhe "A bhISaNa che' evI brAti saMbhave che tema AtmA para antaHkaraNanA dAmyanA adhyAsane kAraNe AtmA anarthane Azraya che' evo zrAti saMbhave che. prakRtimAM za kA thAya ke budhiniSTha saMsArAzayane je Atma mAM Aropa mAnavAmAM Ave te anyathAkhyAtine prasaMga Avaze. paNa e zakA, barAbara nathI kAraNa ke anubhUyamAna Aropa sthaLamAM Arogya ane adhiSThAnanA anirvacanIya saMsarganI utpatti ahIM mAnavAmAM Ave che jyAre anyathA khyAtimAM saMsarganI utpatti mAnavAmAM nathI AvatI. buddhiniSTha saMsArane AtmAmAM Aropa thAya che tene dhyAnamAM rAkhIne ja zruti kahe che ke buddhi dhyAna karatI hoya tyAre jANe ke AtmA dhyAna karate heya tenuM lAge che, buddhi cAlatI hoya tyAre AtmA jANe ke cAlatuM hoya tevuM lAge che. ati paNa A ja vAta kahe che. si-50 For Personal & Private Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 - siddhAntalezasaGgrahaH na caikasminnevAtmani vicitrasukhaduHkhAzrayatattadantaHkaraNAnAmadhyAsAd AtmanyAbhimAnikamukhaduHkhAdivyavasthaivamapi na sidhyatIti vAcyam / AdhyAsikatAdAtmyApannAnta:karaNagatAnarthajAtasyeva tadgataparasparabhedasyApi abhimAnata AtmIyatayA Atmano yAdRzamanarthabhAktvam, tAdRzena dena tavyavasthApapatteH / ane evI dalIla karavI joIe nahi ke eka ja AtmAmAM vicitra sukhaduHkhanA AzrayIbhUta te te ataHkaraNene adhyAsa thavAthI AtmAmAM AbhimAnika sukha dukhAdinI vyavasthA Ama paNa buddhinA dharmonI vyavasthA siddha thatI hoya te paNa) siddha thatI nathI. (A dalIla barAbara nathI) araNa ke adhyAsathI tAdAsya pAmela antaHkaraNemAM rahelA anarthonA samudAyanI jema temanAmAM rahele paraspara bhedaM paNa abhimAnathI AtmA sAthe saMkaLAyelo bane che tethI jevuM AtmAnuM anAtha pAmavApaNuM che tevA bhedathI tenI vyavasthA upapana che. (vivaraNa- buddhi svataH sasArAzraya che jyAre vidAtmAmAM saMsArAkayatva jAtithI siddha che evo vibhAga mAnavAmAM Ave tethI pratyeka zarIramAM buddhinA bhedathI tenA dharmonI vyavasthA siddha thAya che (pratyeka zarIramAM sukhaduHkhanA anubhavo judA judA che evuM siddha thaI zake) te paNa pratyeka zarIramAM AtmA jude jude na hovAthI te te AtmAnA ba dhanI, sukhaduHkhAdinI vyavasthA siddha thatI nathI. AvI zaMkAne uttara che ke buhima rahelA badhAzrayane Aropa AmAmAM mAnavAmAM Ave che tema buddhimAM rahelA parasparabhedAzayatvane Aropa AtmAmAM mAnavAmAM Ave che tethI avyavasthA nahIM thAya. jevuM AtmAnuM anAtha bhogavavApaNuM mithyA, AdhyAsika) tevo tene bheda ane tevA bhedathI tenI vyavasthA. etena mukhaduHkhAdInAmantaHkaraNadharmatve'pi tadanubhavaH sAkSirUpa iti tasyaikatvAt sukhaduHkhAnubhavarUpabhogavyavasthA na sidhyatIti nirastam / tattadantaHkaraNatAdAtmyApatyA tattadantaHkaraNabhedena bhedavata eva sAkSiNastattadantaHkaraNasukhaduHkhAdyanubhavarUpatvena tavyavasthAyA apyupapaveriti / - "sukha, duHkha vagere antaHkaraNanA dharmo hoya te paNa temano anubhava te sAkSIrUpa che tethI te eka hevAthI sukha duHkhanA anubhavarUpa bhagavyavasthA siddha thatI nathI- e zaMkAno AnAthI nirAsa thaI jAya che kAraNa ke te te antAkaraNanI sAthe tAdAgya prApta thayuM hovAthI te te ataHkaraNanA bhedathI bhejavALe ja sAkSI che te antaHkaraNanA sukhaduHkhAdinA anubhavarUpa hovAthI tenI vasthAnI pazu upapatti che (ema A vicArako kahe che). For Personal & Private Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 395 (vivaraNa) sAkSI caitanya sa. zarIrAmAM eka che tethI sukhaduHkhAdi bhale anta:karaNanA dharmAM hoya paNa temanA anubhava sAkSIrUpa hoIne te eka hAve! joIe tethI je devadattanA sukhAnubhava che te ja yajJadattanA paNa hAvA joIe ane devattane sukhanA anubhava thAya tyAre e ja anubhavane laIne yajJadattane paNa huM sukhI chuM' evA bhAga thavA joIe AvI zaMkAnA uttara ApatAM kahyuM che ke jema. anta:karaNamAM rahelA bhedanA AtmAmAM Apa thAya che tema sAkSI caitanyarUpa sukhAdi anubhavamAM paNu antaHkaraNagata bhedane Apa che ema svIkAravAmAM Ave che tethI sukhaduHkhAdinI vyavasthA siddha thAya che. te te anta karaNanA bheda je sAkSI para ArApita che tene kAraNe te sAkSI bhevALA khane che, bhedaviziSTa bane che. anye tu jaDasya kartRtvAdivandhAzrayatvAnupapatteH "kartA zAkhArthavatvAd (bra. su. 2.3.33) iti cetanasyaiva tadAzrayatvapratipAdakasUtreNAntaHkaraNe cidAbhAso bandhAzrayaH / tasya cAsatyasya bimbAd bhinnasya pratyantaHkaraNabhedAd vidvadavidvatsukhaduHkhika kartrAdivyavasthA / na caivamadhyastasya bandhAzrayatve bandhamokSayorvaiyadhikaraNyApattiH / asya cidAbhAsasyAntaHkaraNAvacchinne svarUpataspatyatayA muktyanvayini paramArthajIve'dhyastatayA kartRtvAzrayacidAbhAsatAdAtmyAdhyAsAdhiSThAnabhAvastasya bandha ityabhyupagamAdityAhuH / jyAre bIjA kahe che ke jeDa (anta:karaNa) katRtvAdi khadhanA Azraya thaI zake nahi mATe cetana karyAM che kAraNa (ema hAya te ja), zAstra athavALu rahe che' (bra.sa. 2.3, 33) ema cetana ja te (katuddhi aMdha)nA Azraya che evu' pratipAdana karanAra sUtrathI anta:karaNamAM caitanyanA AbhAsa khadhanA Azraya che. ane biMbathI bhinna, mithyArUpa evA te pratyeka anta:karaNamAM bhinna heAvAthI vidvAna, avidvAn, sukhI duHkhI, kartA, akartA AdinI vyavasthA thAya che (-vyavasthA zakaya che), ane Ama (biMba ane pratibiMbane bheda svIkAratAM) je adhyasta che te madhanA Azraya thatAM (ane mi bacaitanya mAkSanA Azraya thatAM) aMdha ane meAkSanu vaizcika pa avI paDaze ema mAnavu na joIe. kAraNake A cinnAbhAsa antaHkaraNathI avacchinna, svarUpataH satya tarIke muktimAM cAlu rahenAra paramAMtha ... jIvamAM adhyasta heAvAthI katRtvanA Azraya cidAmAsa sAthenA tAdAtmyanA adhyAsanu adhiSThAna hovu e tenA badha che ema vIkAravAmAM Ave che. vivaraNa : sava zarIrAmAM AtmA eka hoya te! mukhAdivyavasthA saMbhave nahi ema pUrva pakSanA AkSepanuM judI rIte samAdhAna rajU karyu cheH dha cetananA dhama' che e jANItuM che. tethI jaDa antaHkaraNa katAdi badhane Azraya heAI zake nahi. brahmasutramAM For Personal & Private Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 siddhAntalezasamahaH (2. 3. 33) buddhi ja kartA che, Tastha hoI cetanA (puruSa) kartA nathI e sAMkhyamatanuM ' khaMDana karIne kahyuM che ke cetana ja kartA che kAraNa ke ema mAnI che te ja 8 vijJAnArA puruSa: ( niSa6 4.) e zAstra athavALuM bane che, anyathA e arthahIna thaI jAya. mATe antaHkaraNamAM cidAbhAsa baMdhane Azraya che ema mAnavuM joIe; sAkSAt cidAtmA ' ja kartA nathI, tavAdi baMdhane Azraya nathI kAraNa ke kuTastha hAIne te baMdhape pariNamI zake nahi. biMba ane pratibiMba abhinna hovA chatAM judAM judAM antaHkaraNamAM pratibiMbane bheda prApta thAya che kAraNa ke upAdhinA bhedathI tenAthI nirUpita pratibiMbano kapita bheda svIkAravAmAM Ave che. Ama chatAM pratibiMba mithyA che. mATe ja te baMdhane Azraya hoya e svAbhAvika sa bhave che. Ama pratibiMba medane kAraNe kavAdinI vyavasthA saMbhave che. zaMkA thAya ke biMba ane pratibiMbane bheda svIkAratAM asaya cidAbhAsa ke pratibiMba baMdhane Azraya ane satya biMbacaitanya brahmabhAvarUpa mekSano Azraya ema baMdha ane mokSanA - Azraya jarA judA banI jaze. paNuM A zaMkA barAbara nathI. AnuM kAraNa e ke muktimAM TakI - rakta bibata antaHkaraNathI avachine caitanya svataH saMsArane Azraya na hoya to paNa brAtisiddha tenuM saMsArAkayatva no saMbhave ja che tethI vaiyadhikaraNyane doSa nathI. cidAbhAsamAMnA " baMdhana cidAtmAmAM adhyAsa thAya che tene heta cidAtmA ane cidAbhAsane tAdAmyAdhyAsa A che kAraNa ke cidAbhAsatA paramAthavamAM ayAsa thAya che. Ama baMdha baMdhAropane hetu che ema mAnavAmAM Avhe che, kAraNa ke kahyuM che te pramANe adhyAsAdhiSThAnava baMdharUpa - nathI, paNuM sukhAdi ja baMdha rUpa che ema samajavuM ema vyAkhyAkAra spaSTatA kare che. mAre tu- "cAnendriyamanovRvatta moserAduna (i. * 3.4) iti sahakAritvena dehendriyaistAdAtmyena manasA ca yuktasya cetanasya bhoktRtvazravaNAdantaHkaraNabhedena tadviziSTabhedAd vyavasthA / na caivaM viziSTasya bandhaH, zuddhasya mokSa iti vaiyadhikaraNyam, viziSTagatasya , bandhasya vizeSye'nanvayAbhAvAd viziSTasyAnatirekAdityAhuH / / - - bIjA vaLI kahe che ke "ha indriya ane manathI yukta (AtmA) bhakta che ema manISIo kahe che (kaTha. 34) e zruti pramANe sahakArI tarIke deha ane - IndriyethI yukta ane tAdAmyathI manathI yukta cetana tatva letA che tethI antaHkaraNanA bhedathI tenAthI viziSTa (cetana)ne bheda thAya che tethI (sukha-dukha AdinI) thavasthA thAya che. ane Ama viziSTamAM baMdha ane zuddhamAM mikSa ema vayadhikaraNya thaze ema (mAnavuM) nahi, kAraNa ke viziSTamAM rahelA baMdhane vizeSyamAM anyUya nathI thatAM ema nathI tethI viziSTa vizeSyathI bhinana nathI. vivaraNa : vaLI bIjuM samAdhAna evuM ApavAmAM Ave che ke sava zarIramAM cidAbhA eka hevA chatAM kevala te baMdhane Azraya nathI manAte paNa buddhithI viziSTa cidAtmA baMdhane Azraya manAya che. A buddhithI viziSTa baMdhAzraya pratyeka zarIramAM bhinna For Personal & Private Use Only Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 350 hAvAthI sukhaduH khAdinuM sAMkya nathI. zaMkA thAya ke deha vizeSaNa che tethI tenA samAveza bhAktAnI koTimAM na thai zake kAraNa ke te AtmAmAM bhAganI prati avacchedaka hAvAthI upakaraNu che. indriyAnA paNu bhoktAnI keoTimAM samAveza na thaI zake kAraNa ke indriyA tA mAtra upakaraNa che, ane svapnamAM indriyAnA abhAvamAM paNa bhAga evAmAM Ave che. mATe deha ane indriyathI yukta AtmAne bheAktA kahenArI zruti anupapanna che. A zaMkAnA uttara ApatAM kahyu che ke deha ane indriyane cetana AtmA sAthe cega (saMbaMdha) sahakArI tarIkenA che. bIjI khAjue kAma, saMkalpa vagere AtmAmAM anubhavAya che te mananA dharmAM che ema zrutine AdhAre spaSTa che. Ama kAma saMkalpAdivALA mana sAthe tAdAtmya vinA AtmA kAma AdinA Azraya banI zake nahi tethI tAdAtmyathI mana sAthe sabadha che ane manathI viziSTa AtmA bheAktA che ema mAnavu yukta che. pharI zakA thAya ke buddhiviziSTa AtmA kevala AtmAthI bhinna che, kAraNa ke viziSTamAM kaivalya nathI hotu' evI pratIti thAya che. viziSTamAM rahela evA, kevala jenA pratiyogI che teve bheda (arthAt, viziSTanA kevalathI bheda) vizeSyamAM rahe che evA niyama che. Ama viziSTa AtmAmAM rahelA badhA vizeSya sAthe sabaMdha hAvA chatAM muktimAM anvita kela caitanyamAM baMdha anvita nathI tethI baMdha ane meAkSanuM vaiyadhikaraNya rahevAnuM ja. AnA uttara che ke viziSTamAM samAyelA vizeSya kevalathI judo nathI. kahevAnA bhAva e che ke daMDaviziSTa puruSamAM kevala puruSanA abheda pratyabhijJAta ( eLakhAI gayelA) thAya che tethI tenI pratyasidAte kAraNe tathA bAdhaka na hovAthI triziSTamAM antaryaMta vizeSyamAM ane kevalamAM svAbhAvika ekatva che ane viziSTa-aviziSTanA rUpabhedane laIne kAlpanika bheda manAya che. ane Ama viziSTamAM rahelA badha vizeSyamAM anvayavALA hoya che tethI kevala AtmAma! paNa tenA anvaya cAlu rahe che. itare tu astu kevalazcetanaH kartRtvAdivandhAzrayaH / sphATikalauhityanyAyenAntaHkaraNasya tadviziSTasya vA kartRtvAdyAzrayasya sannidhAnAccetane'pi kartRtvAdyantarasyAdhyAsopagamAt / na ca tasyaikatvAd vyavasthA'nupapattiH / upAdhibhedAdeva tadupapatteH / na cAnyabhedAdanyatra viruddhadharmavyavasthA na yujyate iti vAcyam / mUlAgrarUpo vibhedamAtraNa vRkSe saMyogatadabhAvavyavasthAdarzanaH / tattatpurukarNa puTopAdhibhe ina zrotrabhAvamupagatasthAkAzasya tatra zabdopakavAnupalambhakatvatA ra mandreSTAniSTa zabdo palambhakatvAdivaividhyadarzanAccetyAhuH || ' jyAre bIjA kahe che ke kevala cetana tUvAdi khaMdhanA Azraya bhale hAya, kAraNa ke sphaTikalIhityanyAyathI katRtvAdinA Azraya evA antaHkaraNu athavA tenAthI (antaHkaraNathI) viziSTanA sannidhAnane lIdhe cetanamAM paNa anya katRtyAdine adhyAsa mAnavAmAM Ave che. ane te (cetana) eka hAvAthI (sukha-duHkhAdinI) For Personal & Private Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 698 siddhAntalezasakmahaH vyavasthA nahI saMbhave ema nahi, kAraNa ke upAdhinA bhedathI ja tenI upapatti che (-te ya bhAzeane evI dalIla karavI nahi ke anyanA bhedathI anyatra viruddha dharmonI vyavasthA thaI zake nahi. (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke mULa ane Toca rUpa upAdhanA bheda mAtrathI vRkSamAM saMga ane tenA abhAvanI vyavasthA jovAmAM Ave che. ane te te puruSanA kaNuM purUpa upAdhinA bhedathI zrotrenidraya rUpane prApta thayelA AkAzanI bAbatamAM tyAM tyAM zabdanuM upalaMbhakatva tathA anupalaMbakatva, tathA tAra, mandra, ISTa ane aniSTa zabdanuM upalaMbhakatva Adi vaicizya jovAmAM Ave che. vivaraNa : keTalAka baMdha ane mekSanuM saMdhu sAmAnAdhikaraNa batAve che. teo kahe che ke keli cidAtmA ja khta vAdi baMdhane Azraya che. jema lAlAzanA Azraya evA japA kusuma AdinI najIkamAM hAjarIne kAraNe sphaTikamAM upAdhimAM rahelI lAlAzanI apekSAe tenI pratibiMbabhUta bIjI lAlAza utpanna thAya che, tema cidAtmAmAM buddhi AdimA rahelA baMdhano akSAe anya adhyAsAtmaka katRtvAdi baMdhanI utpatti thAya che. za kA thAya ke buddhi AdimAM sAkSIthI anubhavAtA baMdhanA mAtra saMsargane adhyAsa cidAtmAmAM mAnavAmAM Ave te paNa vivAdhikaraNyanI zaMkAne parivAra saMbhave che tethI tyAM buddhi AdimAM rahelA rUMvAdinA je rUMvAdi baMdha utpanna thAya che evI kalpanA mATe kaI pramANu nathI paNa A zaMkA barAbara nathI yuvegenArA mAtro hya34: (tA 5.8) (jIva antaHkaraNanA guNane kAraNe kAraNe ArAnA agrabhAga jeTaluM che) e zrutimAM batAvyuM che ke buddhinA parimANane kAraNe jIvanuM 5Na a5 parimANa che. e ja rIte buddhinA kavAdi dhamara jevuM jIMvAdi paNa cidAtmAmAM utpanna thAya che e atha zratisaMmata hovAthI prAmANika che. pharI zaMkA thAya ke kavAdinA abhyAsanuM adhiSThAna -cidAtmA te eka che te sukhadu:khAdinI vyavasthA zI rIte thaze Ane uttara e che ke nyAya-vaizezika dazanamAM svIkAryuM che ke eka ja vRkSamAM mUlarUpa avadakanI apekSAe vAnarane saMgAbhAva che jyAre TocarUpa avayyadakanI apekSAe tenAthI viruddha saMyoga che. Ama avachedaka ke upAdhinA bhedathI be viruddha dharmonI ekamAM vyavasthA che. e ja rIte karNapuTathI avachina AkAza te zondriya. AkAza eka hovA chatAM alaga alaga vyaktinA kaNapuTothI avachina AkAza bhinna bhinna zrotrendriya, rUpa dhAraNa kare che ane jude jude sthaLe zabdanuM grahaNa karanAra ke grahaNa nahIM karanAra ke tAra ke maMdra ke ISTa ke aniSTa zabdanuM grahaNa karanAra ke evuM bIjuM bhinna bhinna vaicitryavALuM bane che ema ApaNe joIe chIe. e ja rIte cidAtmAmAM paNa bhinna bhinna upAdhine kAraNe sukhitya, dukhitvanI vyavasthA saMbhavaze.' vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatIrtha kahe che ke vRkSa ane AkAzanuM daSTAnta paramata (nyAyavaizevika dhyAnamAM rAkhIne ApyuM che. siddhAtamAM mUlathI avachinna vRkSa ane TocathI avacchinna vRkSane kApanika bheda mAne che tethI ja saMga ane sagAbhAvanI vyavasthA - thaI zake che. ane zrotrendriyane dizAthI utpanna thayelI mAnavAmAM AvI che ema : 'dhyAnamAM rAkhavuM. For Personal & Private Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 dvitIya parika eke tu yadyAzrayabhedAdeva viruddhadharmavyavasthopapAdananiyamaH tadA cetane niSkuSTe evopAdhivazAt bhedakalpanA'stu / akalpitAzraya bheda eva vyavasthAprayojaka iti kApyasampratipatteH / maNimukurakRpANAdhupAdhikalpitena bhedena mukhe zyAmAvadAtavartuladIrghabhAvAdidharmANAmaGgulyupaSTambhopAdhi kalpitena bhedena dIpe pAzcAtyapaurastyAdidharmANAM ca vyvsthaasmprtiyorityAhu AzA jyAre eka vagara kahe che ke je AzrayanA bhedathI ja viruddha dharmonI vyavasthAnA upapAdana (saMbhAvanA batAvavI)ne niyama heya te niSpaSTa (antaHkaraNathI viziSTa rUpathI bahAra khecI kADheluM, e upAdhivALu) cetanamAM ja upAdhi (bhedane kAraNe bhedanI kalpanA bhale ho, kema ke akalpita (satya)e Azrayabheda ja vyavasthAnA prAjaka che ema kayAMya sarvasaMmati nathI. kAraNa ke maNi. paNa, talavAra Adi upAdhithI kalpita bhedathI mukhamAM zyAmatva, svachatva, vatulava, dIrghatva Adi dharmonI ane aMguli-upakhaMbha (AMgaLIthI dAbavuM te) rUpa upAdhithI kapita bhedathI dIvAmAM pAzcAtya, pauratya Adi dharmonI vyavasthA aMge sarvasaMmati che. (11) vivaraNa: je uparanA daSTAntamAM upAdhinA bhedane kAraNe e upAdhithI upahita vRkSAdimAM bheda bIjA mAnatA hoya te prakRti cetanamAM paNa upAdhine kAraNe bhedanI kalpanA karA sukhitva dukhitevI vyavasthA batAvI zakAya ema bIjA keTalAka mAne che. satya bheda ja vyavasthAne projaka (kAraNu) heI zake evuM kyAMya nakkI karavAmAM nathI AvyuM. vedAMtamAM te dhaTAdinA bhedane paNa satya mAnavAmAM nathI Avyo e bhAva che. mukhamAM mali dapaNudie karelA bhedane kAraNe zyAmavAdinI vyavasthA aMge nizcaya che. upAdhi anusAra mukha goLa ke lAMbu vagere bane che e vyavasthA ApaNe joIe chIe, ane sau e bAbatamAM saMmata che. AMgaLI AMkha para dA batAM dIvAmAM AgaLa hevApaNuM pAchaLa hovApaNuM vagere dharmonI vyavasthA ApaNe joIe chIe. (avachedapakSamAM opAdhikadanuM vyavasthApakatva ahI batAvyuM che-). jInI upAdhinA bhedane kAraNe athavA temanA pAdhika bhedane kAraNe sukhadukhAdinI vyavasthA siha thatAM temanA vistuta. parasparabhedane viSe pramANa na hovAthI eka brahama sAthe temane abheda siddha thAya che. ane e siddha thatAM, jIvathI abhinna, niprapaMca brahmane viSe upaniSadone samanvaya che ema siddha thAya che ema pratipAdita karyuM che. , (12) have bIjo vicAra AraMbhe che. upAvine ulekha upara vAraMvAra karyo che te. A sukhAdivyavasthA mATe upAgI upAdhi kaI anusaMdhAna ane ananusaMdhAnamAM bhogAyatanane abheda ane tene bheda athavA zarIrane abheda ane tene bheda, ke antAkaraNane abheda ke tene bheda, ke azAnane abheda ke tene abheda prayojaka che e praznanuM nirUpaNa karavuM joIe. For Personal & Private Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH (12) evamupAdhivazAd vyavasthopapAdane sambhAvite jIvAnAM parasparasukhAdyananusandhAnaprayojaka upAdhi ka iti nirUpaNIyam / atra kecidAhuH - bhogAyatanAbhedatadbhe dAbanusandhAnAnanusandhAnaprayojakopAdhI / zarIrAvacchinna vedanAyAstadavacchinne nAnusandhAnAt caraNAvacchinnavedanAyA hastAvacchinnenAnanusandhAnAcca / 'hastAvacchinno'haM pAdAvacchinna vedanA manubhavAmi' ityapratyayAt / kathaM tarhi caraNalagnakaNTakodAgaya hastavyApAraH / nAyaM hastavyApAraH hastAvacchinnAnusandhAnAt kiM tvavayavAvayavinozcaraNazarIra yorbhedAsatvena caraNAvacchinna vedanA zarIrAvacchinnena ' ahaM caraNe vedanAvAn' ityanusandhIyate iti tadanusandhAnAt / evaM caitramaitrazarIrayorabhadAbhAvAt caitrazarIrAvacchinnavedanA na maitrazarIrAvacchinnenAnusandhIyate / nApyubhayazarIrAnusyutAvayavyantarAvacchinnenAnusandhIyate, ubhayAnusyUtasyAvayavino bhogAyatanasyevAbhAvAditi na caitra zarIralagnakaNTakoddhArAya maitrazarIravyApAraprasaGga iti / Ama upAdhinA AdhAre vyavasthAnuM upapAdana karI batAvyu. tA jIveAne ekabIjAnA sukhAdinuM anusa MdhAna nathI thatu' tenI prayeAjaka upAdhi kaI che enu nirUpaNa karavu joI e. 400 A bAbatamAM keTalAka kahe che ke bhAgAyatananA abheda ane tenA bheda anusa'dhAna ane ananusaMdhAnamAM (kramaza:) pratyeAjaka upAdhi che, kAraNa ke zarIrathI avacchinna AtmAnI vedanAnu' tenAthI (zarIrathI) avacchinna AtmAthI anusa`dhAna thAya che, ane caraNuthI avacchinna AtmAnI vedanAnu hAthathI avAcchana AtmAthI anusaMdhAna thatu nathI, kemake 'hAthathI acchinna hu` pagathI avacchina vedanAne anubhava karuM chu" evu jJAna thatu nathI. tA pachI pagamAM lAgelA kAMTAne khecI kADhavA mATe hAthanA vyApAra kevI rIte thAya che ? A hAthanA vyApAra hAthathI. avacchinnanA anusa`dhAnane kAraNe nathI; paNa avayava ane avavavI evA caraNu ane zarIramAM bheda na hovAne kAraNe caraNathI acchinna AtmAnI vedanAnuM zarIrathI avacchinna AtmAthI 'huM caraNamAM vedanAvALA chu"" ema anusaMdhAna karavAmAM Ave che mATe tenA anusa MdhAnane kAraNe che. e ja rIte caitra ane caitranA zarIrAmAM abheda na heAvAthI caitranA zarIrathI avAcchanna AtmAnI vedanAnu` maitranA zarIrathI avacchinna AtmAthI anusadhAna karAtuM nathI tema tenA zarIramAM anusmRta (banne thI pasAra thatA bannemAM hAjara) anya avavIthI avacchinna AtmAthI paNu anusadhAna karAtu nathI kAraNa ke bannemAM anusmRta evu' avayavI je bhegAyatana heAya tanA abhAva che. . mATe caitranA zarIramAM lAgelA kAMTAne kheMcI kADhavA mATe caitranA zarIranA vyApAra prasakta thatA nathI. For Personal & Private Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 401 vivaraNa : bhAgAyatana=bheganuM pAtra ke sthAna, avachedakatA saMbaMdhathI bhegane Azraya -hAtha, paga, zarIra Adi. ahIM upara darzAvelA vikalamAMthI pahele vikapa ca che. anye tu vizliSTopAdhibhedo'nanusandhAnaprayojakaH / tathA ca istAvacchinnasya caraNAvacchinnavedanAnusandhAnAbhyupagame'pi na doSaH / na caivaM sati gabhasthasya mAtRsukhAnusandhAnaprasaGgaH / ekasminnavayavinyavayavabhAvenAnanupraviSTayorvizliSTazabdena vivakSitasAd mAtagarbhazarIrayostathAtvAdityAhuH // na ca " udyatAyudhadordaNDAH patitasvaziro'kSibhiH / pazyantaH pAtayanti sma kabandhA apyarIniha // " itibhAratoktyA vizleSe'pyanusandhAnamavagatamiti vAcyam / tatrApi zira:kabandhayorekasmin avayavinyavayavabhAvenAnupraviSTacaratvAt / zirazchedanAnantaraM mRrchAmaraNayAranyatarAvazyaMbhAvena dRSTaviruddhArthasya tAdRzavacanasya kaimutyanyAyena yodhotsAhAtizayaprazaMsAparatvAt / tAdRkprabhAvayuktapuruSavizeSaviSayatvena bhUtArthavAdatve'pi niruktasyotsargato'nanusandhAnatantratvAvighAtAcca / ata evoktavakSyamANapakSeSu yoginAM jAtismarANAM ca zarIrAntaravRttAntAnusandhAne na doSaprasaktiH / jyAre bIjA kahe che ke vizliSTa (ekabIjAthI joDAyela nahIM evI) (bhe gAyatanarU5) upAdhine bheda ananusaMdhAnano pravAja che. ane A ma (-ane kAraNe-) hastAvachinna AtmAne caraNathI avacchinna AmAnI vedanAnuM anusaMdhAna thAya che ema mAnavAmAM paNa deva nathI. ane Ama hoya te gabha mAM rahela jIvane mAtAnA sukhanuM anusaMdhAna prasakta thaze ema mAnavAnI jarU2) nathI. kAraNa ke "eka avayavImAM avayavabhAvarI je be vastu ne praveDA na hoya te vi lagTa" zabdathI vivAkSita che tethI mAtAnA ane garbhamAM zarIre tavAM (viziSTa) che. ane evI dalIla karavI nahi ke jemanA bAhudaMDamAM Ayudha uvata (cA karelAM) che evA, (chUTAM) paDelAM pitAnAM mAthAMnI A khothI jotA evA kubadhe (mAthAM kapAyelAM dhaDa) paNa ahI zatruone pADe che', e mahAbhAratanI uktithI vizleSa hovA chatAM anusaMdhAna jJAta thAya che. ( A dalIla barAbara nathI ). kAraNa ke tyAM pazu mAthuM ane dhaDa beka bavA (zarIra) mA apanAvathI pUjAM praviSTa si-51 For Personal & Private Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 siddhAntalezasamahaH hatAM. mAthuM chedayA pachI mUccha ke maraNamAMthI eka avazya thavuM joIe tethI pratyakSa jovAmAM Ave che tenAthI viruddha athavALuM tevuM vacana ke mutika nyAyathI coddhA enA utsAhatizayanI prazaMsA paraka che (-tene prazaMsAparaka mAnavuM joIe). ane je tevA prabhAvathI yukta puruSa vizeSa viSayaka (A vacana) heya te vAstavika hakIkatanuM kathana karatuM hovA chatAM je niyama (upara) sama janme che (ke viliSTa upAdhine bheda ananusaMdhAmAM prAjaka che) te sargika (la, mAnya niyama) hevAthI (temAM A apavAda che tethI) (vikiaSTa upAdhino bheDha) ananusaMdhAnamAM prAjaka che temAM vighAta thatuM nathI (bananusaMdhAna viziSTa upAdhinA bheda para AdhArita che e sAmAnya niyamane lepa tha nathI). te vI kaDe che ane kahevAmAM Avaze te pakSemAMyegIone ane pUjanmane vAta karanArA ene anya zarIranA vRttAntanuM anusaMdhAna thatuM hoya te temAM deSa prasakta thato nathI. vivaraNa: pagamAM kAMTe lAgyo hoya te tene kheMcI kADha mATe hAtha kAme lAgI jAya che mATe ema svIkAravAmAM Ave che ke hAthathI avani AtmAne caraNathI avachinna AtmAnI vedanAnuM anusaMdhAna thAya che. zaMkA thAya ke Ama che to pachI bhegAyatanane (bhAganA Azrayane) bheda ananusaMdhAnamAM kAraNabhUta bane che ema mAnI nahI zakAya kAraNa ke caraNuM ane hAtha judAM hovA chatAM anusaMdhAna jevAmAM Ave che. A za kAne dUra karavA mATe keTalAka vicArake bIjI upAdhinuM nirUpaNa kare che ke viliSTa arthAta nahIM joDAyelI evI upAdhione bhegAyatanena) bheda ananusaMdhAnane prayojaka che. hAtha ane paga e be bhAgAyatana bhinna hovA chatAM viSTi nathI mATe anusaMdhAna saMbhave che. paNa caitrane maitranA duHkha ke sukhanuM anusaMdhAna thatuM nathI. ahIM paNa zaMkA thaI zake ke garbhastha jIvanuM je bhegAyatana che tene mAtAnA zarIrathI vizeSa nathI tethI tyAM anusaMdhAna thavuM joIe. A zaMkAne uttara ApatAM kahyuM che ke eka ja avayavImAM tenA avayavarUpe je dAkhala thayelAM na hoya tene "viSTi ' tarIke samajavAnAM che. garbhastha jIvanuM gAyatana ane mAtAnuM zarIra A rIte viliSTa che, te eka avayavanA avayava nathI tethI anusaMdhAna nathI. A bAbatamAM paNa zaMkA thAya kAraNa ke mahAbhAratamAM evuM kathana che ke mAthA kapAyelAM dhaka zastra ugAmIne pitAnAM nIce paDelAM mAthAMnI AMkhethI jeIne yuddhabhUmi para zatruone pADatAM hatAM. ahIM caitra ane maitranA zarIranI jema dhaDa ane mAthuM bhinna hovA chatAM mAthAthI avachinna AtmAne dhaDathI avacchinna AbhAnA yoddhApaNAnuM anusaMdhAna tuM ema samajAya che. AnuM samAdhAna karatAM kahyuM che ke caitra ane maMtranAM zarIra te hamezAM judAM ja rahyAM che jyAre mAthuM ane dhaDa te eka zarIramAM pahelAM anupaviSTa hatAM. vaLI mAthuM cheDAya te mUracha thavI joIe ke mRtyu thavuM joIe mATe mahAbhAratanA uparyukta vacanane mukhya arthamAM samajI na zakAya tene artha te ema ja levo joIe ke mAthA vinAnAM dhaDa paNa zatruone pADatAM hoya to bIjAonI te vAta ja zI karavI (jibuta arthe). Ama ketika nyAyathI yoddhAonA u sAhatizayanI A vacana prazaMsA kare che. mATe upayukta niyamane bhaMga thato nathI. have kyAreka gabaLe karIne ke varadAnanA mahimAne lIdhe mAthuM For Personal & Private Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvatIya pariccheda 403 kapAI jAya pachI paNa yuddhanu anusaMdhAna vagere keTalAkanI bAbatamAM sabhave che ane tethI ema hAya te) upayu kta vacana sAcI paristhitinuMvana kare che ema mAnavuM joIe. paNa A te apavAda che tethI 'viliTa upAdhi ke bhAgAyatananA bheda ananusa dhAnanA prayeAjaka che' e sAmAnya niyamo sakAya matra thAya che 53 AApa te nathI ja thateA. bhAgAyatanane bheda anatusa dhAna prayojaka che ema mAnIe te yAgIomAM ane jAti smarAmAM (pU.janmanuM smaraNa jemane thAya che tevA meAmAM) bhegAyatanabheda vagere ananusa MdhAnanA uparyukta cAra prAjaka hAvA chatAM ananusadhAna thatuM nathI (UlaTu anusa vAna thAya che) e apavAda hovAthI tranI prasakti nathI, aHvize ne sAtha na hoya tyAre upAdhibheH ananusaMdhAnanA prayAjaka che ema vivakSita che tethI yAgIo vageremAM ada'vizeSane sAtha maLatA hovAthI upAdhibheda ananusa MdhAnanA prayojaka na bane te doSa nathI, vyabhicAra nathI ema tAtpa che. apare tu zarIraikyabhedAvanusandhAnatadabhAvaprayo nakopAdhI / bAlyabhavAntarAnubhUtayoranusandhAnatadabhAvadRSTeH / na ca bAlya yauvanayorapi zarIrabhedaH zaGkanIyaH pratyabhijJAnAt / na ca parimANabhedena tadbhedAvagamaH / ekasmin vRkSe mUlAgrabhedeneva kAlabhedenaika sminna nekaparimANAnvayopapatteH / navavayavopacayamantareNa na parimANabhedaH / avayavAzca pazcAdApatanto na pUrva siddhaM zarIraM pariyujyante iti parimANabhede zarIrabheda bhAvazyaka iti zveta, maiM / pradIpAropaNa samasamayasaudhodarakhyApiprabhAmaNDalavikAsatatpidhAna samasamaya tatsaGkocAdyananurodhinaH paramANuprakriyayorasambhavAdasyAnabhyupagamAt / vivartavAde caMndrajAlikadarzitazarIkhad vinaivAvayavopacayaM mAyayA . zarIrasya vRddhayupapatterityAhuH / bIjA vaLI kahe ke zarIranu aikaya ane zarIranA bheda anusa MdhAna ane tenA abhAvamAM prayAjaka upAdhi che, kAraNa ke bAlyAvasthAmAM ane anya janmamAM anubhavAyelAMnuM (yauvana ke vRddhAvasthAmAM) anusaMdhAna ane (anya janmamAM) tenA abhAva jovAmAM Ave che. khAlya ane yauvanamAM paNa zarIrane bheda che evI zaMkA karavI nahi kAraNa ke (e ja zarIra che evI) ALakha (pratyabhi jJA) thAya che ane parimANunA bhedathI tenA (zarIranA) bheDhanuM jJAna thAya evu nathI, kAraNu ke eka vRkSamAM mULa ane TAcanA bhedathI (aneka parimANunA saMbadha sabhave che) tema eka (zarIra)mAM kAlabhedathI aneka paramANunA saMbadha sa Mbhave che. koI zaMkA kare che ke avayaveAnA umerA sivAya parimANu bheda hAI na zake ane pAchaLathI AvatA avayava pUsiddha zarIranI AjubAju joDAtA nathI mATe paramANumAM bheda hAya te| zarIranA bheda Avazyaka che, te (A zaMkAne uttara che ke) nA. dIvA mUkatAMnI For Personal & Private Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja. siddhAntalezasamahaH sAthe ja e ja samayamAM (kSaNamAM) havelInI aMdara vyApanAra prabhAmaMDalanA : vikAsa ane enuM AcchAdana karatAM e ja samayamAM (kSaNamAM tenA (prabhA- : maMDalanA) saMkeca Adine nahI anusaranAranA matamAM paramANunI utpatti ane nAza mATe saMga ane vibhAganI) prakriyAne saMbhava nathI tethI A svIkAravAmAM nathI AvatuM. ane vivartavAdamAM audrajAlike (jAdugare) batAvelA zarIranI jema a nA umerA vinA ja mAyAthI zarIranI vRddhi upapanna che. - vivaraNa: trIjo pakSa laIne anusaMdhAne-ananusaMdhAnanuM nirUpaNa kare che. zarIra eka heya te anusaMdhAna thAya che jema ke bAlyAvasthAmAM je anubhavyuM hoya tenuM yauvana ke vRddhAvasthAmAM anusaMdhAna thAya che, jyAre zarIrano bheda hoya to anusaMdhAna thatuM nathI jemake eka janmamAM je anubhavuM hoya tenuM anya janmamAM anusaMdhAna thatuM nathI. za kA thAya ke bAlya ane yauvanamAM paNa zarIra te judAM ja che kAraNa ke temanAM parimANa judAM che, ane uttara che ke bAlAdi avasthAone bheda hovA chatAM zarIrane bheda nathI kAraNa ke "A e ja zarIra che" ema pratyabhijJA thatI jovAmAM Ave che. AraMbhavA (nyAyavaizeSikane mAnya kAryakAraNavAda)ne AdhAre zaMkA rajU karI zakAya ke avayavo umero thAya te sivAya parimANane bheda saMbhave nahi. pUvarasiddha zarIranI AjubAju A pAchaLathI AvatA avaye joDAI zake nahi. tethI pUrva siddha zarIrano nAza thAya che, pachI tenA avayavo ane navA umerAyelA avayavo maLIne eka bIju zarIra ThayaNuka, caNuka Adi kamathI utpanna kare che ema mAnavuM joIe. mATe parimANamAM bheda hoya te zarIramAM bheda hovo ja joIe. pratyabhijJA thAya che te zarIrava sAmAnya viSayaka che. Ane uttara ApatAM kahyuM che ke dIvo mUkavAmAM AvatAM e ja kSaNamAM pradIpaprabhA samagra oraDAmAM phelAI jAya che ane dIvAnI vATa DhAMkI detAM e ja kSaNe dIvAnI prabhAne sa ke ya thAya che, A ane upAdAna ane upAdeyanA sAmAnAdhikaraNyane anubhava thAya che ityAdine je anusaro nathI tenA manamAM utpatti ane nAzanI paramANuprakriyA saMbhavatI nathI tethI A svIkArI zakAya nahi dvANuka Adi kramathI dhULa utpatti thAya che ema mAnanAra pakSamAM vilaMba bhAna ja paDe, tethI ja samasamayanA anubhavane - prakAza e ja kALamAM vikAsa pAme che e anubhavane-virodha thAya che. paramANunA sa yoganA nAzanA kramathI prabhA Adine nAza thAya temAM paNa vilaMba mAnavo paDe. vaLI bAraMbhavAdamAM upAdAna ane upAdeyamAM atyanta bheda mAne che tethI sAmAnAdhikaraNyanA anubhavane virodha thAya che mATe te vAda cheThI ja deve joI e evo bhAvArtha che. je avayavanA umerAnA. kramathI bIjA zarIranI utpatti mAnavAmAM na AvatI hoya te eka zarIramAM nAnuM-moTuM ema viruddha parimANu kevI rIte saMbhave-evA praznanA uttaramAM kahyuM che ke vivAdamAM jAdugare batAvelA zarIramAM thAya che tema avayanA umerA vinA mArAthI zarIramAM vRddhine saMbhava che. Ama kahI zakAya ke bAlya ane yauvana ke vRddhAvasthAmAM zarIra eka hovAthI anusaMdhAna che jyAre zarIranA bhedane kAraNe janmAktaramAM nathI. For Personal & Private Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariNA 405 itare tvantaHkaraNAbhedatadbhedAbhyAmanusandhAnAnanusandhAnavyavasthAmAhuH / ayaM ca pakSaH prAgupapAditaH / / kevittu 'ajJAnAni jIvabhedopAdhibhUtAni nAnA' iti svIkRtya tabhedAbhedAbhyAm anusandhAnAnanusandhAnavyavasthAmAhuH // 12 // bIjA antaHkaraNanA bheda ane tenA abhedathI anusaMdhAna ane ananusaMdhAnanI vyasthA batAve che. ane A pakSanuM upapAdana pahelAM (sukhaduHkhAdi vyavasthAnuM upapAdana karatI vakhate) karyuM che. jyAre keTalAka jIbhedanAM upAdhibhUta ajJAne nAnA (mina bhina) che ema mAnIne temanA (bajJAnanA) abheda ane bhedathI anusaMdhAna " ana ananusa dhAnanI vyavasthA 49 che. (12) vivaraNa : 2the ane pAMcame pakSa ahIM rajU karyo che. (13) atra kecid (ba. sa. 2.3.43) 'aMzo nAnAvyapadezAd' ityadhikaraNe, 'adRSTAniyamAt' (ba. sa. 2.3.51), 'abhisandhyAdiSvapi caivam (ba. sU. 2.3.52), pradezAditi cet, nAntarbhAgod (bra. sU. 2.3.53) iti sUtratadgatabhASyarItimanusRtya ekasminnAtmanyupAdhi dena vyavasthAnupagame kaNabhugAdirItyA''tmamedavAde'pi vyavasthA'nupapattitaulyamAhuH // tathA hi-caitracaraNalagnakaNTakena caitrasya vedanotpAdanasamaye anyeSAmapyAtmanAM kuto vedanA na jAyate / sarvAtmanAM sarvagatatvena caitra zarIrAnta rbhAvAvizeSAt / na ca ' yasya zarIre kaNTakavedhAdi tasyaiva vedanA, nAnyeSAm', iti vyavasthA / sarvAtmasamidhAbutpadyamAnaM zarIraM kasyacideva, nAnyeSAm iti niyantumazakyasvAt / (13) mA mAtamai, eas sema 49 cha (01 brahmana) a cha 255 hai tmn| nuho / 5 che' (bhra.sU. 2.3.43) me adhi426mA bhaELA . niya nathI tathI (pra.sU. 2 3.51), 'mane sa485 vagairenI bhAsatamA 55 sema che' (sa.sU. 2 3.52), 'prazathA (vyavasthA tharI) mema to nA, 125 For Personal & Private Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 siddhAntalezasaGgrahaH ke (savane) anarbhAva che' (ba sU. 2.3 53) e sUtra ane tenA bhAganI paddhatine anusarIne eka AtmAmAM tenI upAdhinA bhedathI (sukhaduHkhanI) vyavasthA mAnavAmAM na Ave te kaNAda AdinI rItathI AtmAone bheda svIkAranAra vAdamAM paNa sukha- duHkhano) thavasthAnI anupatti samAna (ja) che. jema ke, caitranA pagamAM lAgelA kAMTAthI caitrane vedanA utpana karavAmAM Ave che te samaye anya AtmAone paNa vedanA kayA kAraNasara thatI nathI, kAraNa ke badhA AtmA sarvagata hevAthI caitranA zarIramAM saune) antarbhAva samAna che jenA zarIramAM kAMTe vAgyA hoya ke evuM thayuM hoya tene ja vedanA thAya, anyane nahIM ema vyavasthA thaI zake nahi kAraNa ke sarva AtmAonI samIpatAmAM utpana thayeluM zarIra kaI eka (AtmA)nuM ja che, anya (AmAo)nuM nathI ema niyama karavo zakaya nathI. vivaraNa ekamavAramAM sukha-duHkhanI vyavasthAnI upaSatti rajU karyA pachI AtmAo nAnA (dareka zarIra mATe jude AtmA mAnanAra vAdamAM A sukha dukhanI vyavasthAnI upapatti muzkela che ema have batAve che. brahmasUtra ane tenA paranA zAMkarabhASyamAM carcA che ke jIva brahmane aMza che, kAraNa ke temane bhina tarIke ullekha Ave che, vagere. vAstavamAM niraMza brahmane jIva aMza hoI zake nahi paNa je arthamAM dhaTathI avanni dhaTAkAza mahAkAzane aMza che te arthamAM avacchinna caitanya avachina caitanyarUpa brahmane aMza che ema mAnavAmAM Ave che. sAMkhe ane vaizeSiko aneka vibhu AtmA svIkAre che kAraNa ke teo mAne che ke AtmAone bheda mAnyA sivAya sukha-du:khanI vyavasthA saraLa rIte thaI zakatI nathI. eka AtmA mAnIne upAdhibhedathI A vyavasthAnA upapAdanamAM liSTatA che jyAre AtmAno bheda mAnavAthI sIdhesIdhI vyavasthA thaI zake cheAnI sAme vedAnI dalIla kare che ke sAMkhyamatamAM pradhAnamAM raheluM adaSTa ane nyAya-vaizeSika matamAM AtmA ane manane saMyoga je adaSTane heluM che te dareka AtmAne mATe sAdhAraNuM che tethI A adaSTa amuka ja AtmAne che e niyama karI zakAya nahi jema eka AtmA amuka mananI sAthe saMyukta che. tema bIjA AtmA paNa sayukta che tethI e adaSTa ekanuM ja che ane bIjA AtmAnuM nathI e niyama thaI zake nahi. manane saMga sarvasAdhAraNa hovAthI saMka9pa vagerenI bAbatamAM paNa ema ja che. zarIrAdi pradezane AdhAre niyama thaI zakaze, jenA zarIramAM mana sa the saMyoga thaye heya tenuM aDhaSTa ke saMkaHpAdi-ema paNa kahI nahI zakAya kAraNa ke sava zarIramAM sarva vibhu AtmAo hAjara che tethI amuka zarIra amuka AtmAnuM ja che ema niyama karI zakAze nahi. Ama aneka AtmA mAnIe to UlaTI muzkelI vadhe che ane caitrane vAgele kAMTo tene ja kema vedanA kare che, ane kema nahi e samajAvI zakAtuM nathI. eka AtmA mAnIne upAdhinA - bhedathI sukhaduHkhavyavasthAnuM upapAdana vadhu yogya che. For Personal & Private Use Only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 407 niyamaH, na ca ' yadadRSTotpAditaM yaccharIraM tattadIyam' iti adRSTasyApi niyamAsiddheH / yadA hi tadadRSTotpAdanAya kenacidAtmanA saMyujyate manaH, saMyujyata eva tadA'nyairapi kathaM kAraNasAdhAraNye kvacideva tadadRSTamutpadyeta / nanu manassaMyogamAtra sAdhAraNye'pi ' ahamidaM phalaM prApnavAni' iti abhisandhiradRSTotpAdakakarmAnukUlakRtirityevamAdi vyavasthitamiti tata evAdRSTaniyamo bhaviSyatIti cet, na / abhisandhyAdInAmapi sAdhAraNamanassaMyogAdiniSpAdyatayA vyavasthityasiddheH / nanu svakIyamanaHsaMyogo'bhisandhyAdikAraNamiti manassaMyoga evAsAdhAraNo bhaviSyatIti na / nityaM sarvAtmasaMyuktaM manaH kasyacideva samiti niyantumazakyatvAt / na cAdRSTavizeSAdAtmavizeSANAM manasassvasvAmibhAvasiddhiH, tasyApyadRSTasya pUrvavad vyavasthityasiddheH / '' 'jenA adRSTathI je zarIra utpanna karavAmAM AvyuM heya e tenuM che' eve niyama thaI zake nahi kema ke adRSTanA paNa niyama siddha nathI; kAraNa ke jyAre te adRSTa utpanna karavA mATe mana keAI (eka) AtmA sAthe sayeLamAM Ave che tyAre anya (AtmAe) sAthe paNa sayeAgamAM Ave ja che. jo kAraNanI sAdhAraNutA hAya te te adRSTa kayAMka ja (keAI eka AtmAmAM ja) utpanna thAya e daivI rIte bane ? zakA thAya ke mAtra mananA sacAga sAdhAraNa heAvA chatAM 'huM A phaLa prApta karu' ema saMkalpa ane aSTane utpanna karanAra kane anukUla kRti (mAnasika prayatna) vagere vyavasthita che (darekanu peAtAnu che) mATe tethI ja adRSTanA niyama thaze. AvI dalIla kAI kare) te tene uttara che ke nA; saMkalpa vagere paNa sAdhAraNa evA manaHsaMcAga AdithI utpanna thayelAM hAvAthI vyavasthA siddha thatI nathI. zakA thAya ke peAtAnA mananeA sacALa saMkalpa AdinuM kAraNa che mATe manane sAMcAga ja asAdhAraNa (kAraNa) banaze. (A dalIlane uttara che ke)nA; nitya sava AtmAonI sAthe saMyukta mana koI ekanI ja mAlikItu che ema niyama karI zakAya nahi. ane avizeSathI cAkkasa AtmAe ane mananA sva-svAmibhAva (mAlikI)nI siddhi thaze ema mAnI zakAya nahi kAraNa ke te adRSTanI paNu pUrvanI jema vya-sthiti siddha thatI nathI. (A adRSTa paNa amuka AtmAnuM che ema siddha thatuM nathI ema upara khatALyuM che). vivaraNa : iSTAniyamAta ane gaeNminna(r)jJAvivi ceyam (brahma sutra 2.3.51, para e be sUtro ahIM samAvyAM che. AtmA ane mananA sayAgarUpa asamavAyi maraNa ane For Personal & Private Use Only Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH samAyi-kAraNarUpa AtmA sAdhAraNa hoya tyAre eka ja AtmAmAM adaSTa utpanna thAya ane bIjAmAM na thAya e kevI rIte bane ? dalIla thaI zake ke manane saMyoga bhale sAdhAraNa hoya paNa abhisaMdhi (phaLanI IcchA), adaSTane utpanna karanAra kamane anukUla kRti (mAnasika prayatna) e badhuM to darekamAM juduM juduM hoya che tethI te pramANe amuka ja AmAmAM adaSTa utpanna thAya che, anyamAM nahi. paNa A zaMkA barAbara nathI. A saMka9pa vagere paNa mana sayogathI ja utpanna thAya che ane koI paNa eka mana sAthe badhA ja AmAone saMga hoya che tethI amukane ja saMka9pa che evo niyama thaI zake nahi. mana ke mana sAthe saMyoga keI eka ja AtmAne che evo dAvo karI zakAya nahi. mana nitya sarva AtmAonI sAthe saMyukta che tethI te koI eka AtmAnI ja mAlikInuM che ema kevI rIte - siddha thAya? aSTavizeSathI paNa keI eka AtmAnI mAlikI siddha thatI nathI kAraNa ke e adaSTa ja kaI eka AtmAnuM che ema siddha thatuM nathI. nanvAtmanAM vibhutve'pi teSAM pradezavizeSA eva bandhamAja iti AtmAntarANAM caitrazarIre tatpradeza vizeSAbhAvAt sukhaduHkhAdivyavasthA bhaviSyatIti / na / yasmin pradeze caitraH sukhAdyanubhUya tasmAt pradezAdapakrAntastasminneva maitre samAgate tasyApi tatra sukhaduHkhAdidarzanena zarIrAntare AtmAntarapradezavizeSasyApyantarbhAvAt / tasmAdAtmabhede'pi vyavasthA durupapAdaivaH / kathaJcittadupapAdane ca zrutyanurodhAllAghavAccaikAtmyamaGgIkRtya tatraiva tadupapAdanaM kartu yuktamiti // 13 // zaMkA thAya ke AtmAo vibhu hevA chatAM temanA pradezavizeSe ja baMdha (sukhAdi) paminArA che tethI caitranA zarIramAM anya AtamAone te pradezavizeSa na hovAthI sukha- duHkhAdinI vyavasthA thaze. (A dalIlane uttara che ke)nA; je pradezamAM sukhAdino anubhava karyA pachI temAMthI caitra ja rahyo hoya te ja pradezamAM maitra AvatAM tenAM paNa tyAM sukha dukhAdi jovAmAM Ave che tethI anya zarIramAM anya AtmAonA pradezavizeSane paNa antabhaMva che (mATe A dalIla barAbara nathI; tethI AtmA ne bheda mAnanAra pakSamAM paNa vyavasthAnuM upapAdana muzkela (azakyo ja che. koIka rIte tenuM upapAdana karavAmAM Ave te zrutinA anurodhathI ane lAghavane kAraNe eka AtmA svIkArIne tyAM ja tenuM upapAdana karavuM egya che. (13) vivaraNaH prajJAhiti veta. (bra s 2 3.53) e sUtranuM vyAkhyAna ahIM karyuM che. eka zarIramAM eka ja AtmAne pradeza hoya che, anya AtmAone nahi ema mAnIne sukha-khAdinI vyavasthA samajAvavAmAM Ave te tene uttara ahIM ApyA che. adaSTa, sukha Adi avyayavRtti che tethI AtmAne je pradeza adaSTa Adine Azraya heya e ja ahIM pradeza' zabdathI abhipreta hoI zake. ApaNe joIe chIe ke je Asana Adi For Personal & Private Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvatIya paricheda toe pradezamAM caitra-zarIra rahIne caitra-sukhAdine AdhAra bane che, tyAM ja caitranuM zarIra khasI gayA pachI maitranuM zarIra Ave che ane maitra-sukhAdine AdhAra bane che. tethI tyAM pAchaLathI AvelA maMtrI zarIramAM caitra ane maMtra banenA Atma-pradeza je adaSTanA Azraya che temane praveza hevAthI te maitranA) zarIramAM caitra ane maitra banenA bheganI prasiddhi thaze. koI dalIla kare ke pUrva zarIra khasI jAya che te samaye te zarIramAM rahela caitrane Atmapradeza paNu khasI jAya che. paNa A dalIla barAbara nathI. pradezavALe AtmA sthira hovAthI pradezanuM calana zakaya nathI. Ama anya AtmAonA paNa pradezanuM calana zakya nathI. Ama anya AtmAonA paNa pradezane antarbhAva thaze tethI bhogasAMkaya mAnavuM joIe. amAone vyApaka mAnatAM sukhAdinI vyavasthAnI upapatti muzkela bane che. je koI dalIla kare ke jema eka AtmA mAnIne koIka rIte sukhAdinI vyavasthAnI upapatti rajU karavAmAM Ave che tema A aneka vibhu AtmAnA matamAM paNa thaI zakaze. te eno uttara che ke e vadhAre sAruM nathI ke kRtine anusarIne eka AtmA mAnavAmAM Ave che emAM zutine anurodha ane lAdhava e be guNe che. eka AtmA mAnIne upAdhibhedathI sukhAdivyavasthAnuM upapAdana yukta che. (13) (14) santu tahmaNava evAtmAnaH yadi vibhutve vyavasthA na muvacA / maivam / AtmanAmaNutve kadAcit sarvAGgINasukhodayasya karazirazcaraNAdhiSThAnasya caanupptteH| yadatrAcInakalpanam - utkrAntigatyAgati[ kauSI. 3.3, 1.2; bRhada 4.4.6]zravaNAnyathAnupapattyA 'aNuo~ vaiSa AtmA yaM vA ete sinItaH puNyaM ca pApa ca,' 'bAlAgrazata bhAgasya ( zvetA. 5.9) ityAdizrutiSu sAkSAdaNutvazravaNena ca aNava eka jiivaaH| teSAmaNutve'pi jJAnamukhAdInAM pradIpaprabhA-yAyena. AzrayAtiriktapradeza vizeSavyApiguNatayA na sarvAGgINamukhAnupalabdhiH / 'droNaM bRhaspaterbhAgam' ityAdismRtyanurodhena jIvAnAmaMzamatvAt / karazirazcaraNAdyanugateSu sukhaduHkhAdiyaugapadya kAyavyUhagateSu yoginAM bhogavaicitryaM ceti na kAcidanupapattiH / evaM ca jIvAnAmaNutvenAsakarAt mukhaduHkhAdivyavasthA vibhorIzvarAd bhedazceti / (14) je jIvene vibhu mAnatAM sukhAdinI) vyavasthA barAbara kahI zakAtI na hoya to pachI AtmAo bhale ne aNu (paramANu) rahyA. (evI dalIne uttara che ke) ema na (mAno), kAraNa ke AtmAo ANu hoya te kayAreka sAva aMgemAM sukhane udaya thAya che ane A mA) (eka sAthe) hAtha, mAthu , paga (sarva)nuM saMcAlana kare che tenI anupatti thaze. . si-para For Personal & Private Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 410 siddhAntalezasamahaH A bAbatamAM arvAcInAe kalpanA karI che ke utkrAMti, gati, Ati viSetu zravaNu mIjI rIte anupapanna hovAthI, ane jene A puNya ane pApa khAMdhe che te A AtmA aNu ja che,' 'vALanI aNInA semA bhAganA (sAmA bhAganA sAmA bhAga--) jeTalA (zvetA. 5.9) Adi zrutiemAM sAkSAt aNuv viSe zravaNu che tethI jIvA aNu ja che. tee aNu ha|vA chatAM jJAna, sukha Adi pradIpa-prabhA nyAyathI (jema dIvAnI prabhA peAtAnA Azraya dIvAne cheDIne eraDAnA bhAgAmAM phelAya che tema) AzrayathI atirikta pradezavizeSamAM vyApI zake tevA guNu heAvAthI sava aMgeAmAM sukhanI anupalabdhi nahIM thAya (-sava' ageAmAM sukhAdinI upalabdhi upapanna che). bRhaspatinA bha ga evA droNane' ityAdi smRti pramANe jIvene aMza hAya che tethI hAtha, mAthu paga vageremAM anugata (jIvAMzAmAM) sukhadu khadinu yaugapadya ane kAyavyUhamAM rahelA (jIvAMze mAM) ceAgIAvuM bhAgavaicitrya sa bhave cheAma koI anupapatti nathI. ane Ama jIvA aNu hAva thI saMkara (pradezeAnI seLabheLa) na thate hAvAthI sukha-duMHkhAdinI vyavasthA ane vibhu IzvarathI bheda upapanna bane che. vivaraNuM : ema dalIla karI zakAya ke zruti-yuktine AdhAra laIne javane aNu mAnI zakAya ane e rIte vibhu IzvarathI jIvane bheda paNa mAnI zakAze. upaniSadeAmAM ullekha maLe che ke jIva zarIramAMthI utkrAnta thAya che (bahAra nIkaLI jAya cha), te gati kare che ane pharI pAchA zararamAM Ave che. jIva vibhu hAya te| utkrAnti, gati, Agati saMbhave ja nahi; tene madhyama-parimANu mAnI zakAya nahi kAraNa ke te nitya che. tethI jIvaneA utkrAnti Adi viSenI zruti khIjI koI rIte upapanna (vajUda vALa) na heAvAthI-- aNu ja mAnavA joIe. zaMkA thAya ke javanA brahmabhAva aMgenI zrutinI upapatti khAtara jIvate viSu mAnave Daze kAraNake banne jagyAe zrRtArthIpatti samAna che. (zrutApatti eTale je zruta hete mavu. jeIe tene 9papanna halAvA mATe amuka mAnavu paDe e AEiAtane anusaratu. arthApatti pramANu). A za`kAnA uttara che ke aneka zrutie che . jemAM jIvane sIdhe ja aNu kahyo che ane kAI thaMpatti para AdhAra rAkhave! patA nathI. Ama kRtinA AdhAre jIvane aNu mAnatAM paNa sukhAdinA anubhava AkhA zarIramAM thAya che tenI upapatti che ja. jema dIpanI prabhA petAnA Azraya dIpane cheADhIne bIjA pradezAmAM vyApe che tema jIvAtmAnA jJAna, sukha vagere guNA potAnA Azraya evA aNu AtmAne choDIne kayAreka zarIramAM mApI zakaze zaMkA thAya ke AtmA zarIravyApI hAya tA eka sAthe utpanna thatAM sukha, du:kha, prayatna vagere temAM avayavabhedathI sa bhave. paNa AtmA aNu ja hoya te| sukha, phu:kha, prayatna Adinu yaugapadya kevI rIte sa Mbhave ? Ane uttara che ke droNAcAya devAcAya bRhaspatinA aMza che' Adi smRtinA AdhAre kahI zakAya ke javAne aMza hoya che tethI hAtha, paga, vageremAM anugata jIvAMzAmAM sukhaduHkhAdinu yaugapadya upapanna che. vaLa yeAgIonA kAyavyUha (kArya-samUha mAM rahevA jIva zemAM bhAga arthAt bhagavAtAM sukha-duHkhAdinu vaicitrya, eka sAthe nAnAvidhatva ane yeAgIe peAtAnA aMzAthI eka sAthe aneka zarIrAnu adhiSThAna (saMcAlana) kare che te paNa A rIte ja saMbhave che. jIvane aNu' mAnanAra pakSamAM For Personal & Private Use Only Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda ie koI anutpatti nathI eTaluM ja nahi, UlaTA lAbha che. jIva aNu hAya teA eka zarIramAM sa" jIveAnA pradeza na hovAthI sukha-duHkhAdinI vyavasthA sArI rIte batAvI zakAya che; ane jIva jo vibhu hAya tA Izvara ane chAnAM lakSaNamAM bheda na hovAtha IzvarathI jIvanA bheda siddha thatA nathI, jyAre jIva aNu hoya te IzvarathI tenuM atyanta vailakSaNya hAvAthI temane bheda sugama bane che. arvAcInAnIx jIvanA aNutva viSenI je A kalpanA che te aMge kevalAdvaitI veDhAntIonAM mata have rajU kare che~~ atroktamadvaitadIpikAyAm -- evamapi kathaM vyavasthAsiddhiH / caitrasya ' pAde vedanA zirasi sukham ' iti strAMzabhedagatasukha duHkhAnusandhAnavad maitragata sukhaduHkhAnusandhAnasyApi durvAratvAt / avizeSo hi caitrajIvAt tadaMzayoH maitrasya ca bhedaH / kAyavyUhasthale viyujyAnyatra prasaraNasamarthAnA maMzAnAM jIvAda bhedAvazyaMbhAvAd aMzAMzinostvayA bhedAbhedAbhyupagamAcca / na ca zuddhabhedo'nanusandhAnaprayojaka iti vAcyam / zuddhatvaM hi bhedasyAMzAMzibhAvAsahacaritatvaM vA abhedAsahacaritatvaM vA syAt / nAdyaH / 'aMzo hel paramatha', 'mamaivAMco navoda', (manI. 1.7) 'vaMzo nAnAvyavavezAr (bra. sU. 2.3.43) iti zrutismRtisUtrairjIvasya brahmAMzatvapratipAdanena brahmajIvayogasAGkaryaprasaGgAt / A khAkhatamAM advaitadIpikAmAM kahyuM che-Ama paNa (-arthAt jIvane aNu ane sAMza mAnIe teA paNu) vyavasthAnI siddhi zI rIte thAya? kAraNa ke caitrane pagamAM vedanA, mAthAmAM sukha' ema peAtAnA judA judA aMzamAM rahelAM sukha, duHkhanuM anusa dhAna thAya che tema tene caitramAM rahela sukha, huM khanu anusaMdhAna (-thavu' joI e evI za'kA thAya) tene paNa parihAra karI zakaze nahi, kemake caitranA jIvathI tenA e e azeAnA bheda ane caitranA jIvathI caitranA bheda sarakhA ja che. (ceAgInA) kAya-cUhu sthaLamAM (azIthI) chUTA paDIne anyatra prasaraNa karavA samatha' evA azeAnA jIvathI bheda azya che ane aza ane azIne tame bhedAbheda svIkArA aa (tethI caitrajIvanA eka azanA aMzIthI bheda che ja ane chatAM caitra-jIvane azagata sukhadu:khanuM anusa dhAna thatuM heAya te maitrajIvanAM sukhAdinu paNa anusa dhAna thatu rokI zakAze nahi. ane zuddha bheda ananusa dhAnanuM pratyeAjaka che ema kahI zakAya nahi. (A dalIla kharAkhara nathI) kAraNa ke bhedanu zuddhatva a'zAMzibhAvatu asAhacaya' he I zake ke abhedanu asAhacaya heAI zake ? pahele vikalpa nathI kAraNa ke A (jItra) paramAtmAne aza che,' jIvalekamAM mArA ja x rAmAnujAcAya, madhvAcAya', vallabhAcAya vagere vedAntIe jIvane aNu mAne che, For Personal & Private Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAra siddhAntalezasaprahaH aza, (bha. gI. 15.7) ane (jIva) aMza che kAraNa ke nAnAtvane ulalekha che (bra. sU. 23.43) A zruti, smRti ane sUtrathI jIva brahmane aMza che evuM pratipAdana hovAthI brahma ane jIvanA bheganuM sAkArya prasakta thaze. vivaraNa : je vicArake jIvane aNu ane sAMza mAnIne sukha-duHkhanI vyavasthA kape che temanuM khaMDana karatAM atadIpikAmAM kahyuM che ke jIvane pitAnA a AmAM rahelAM sukhAdinuM anusaMdhAna thAya che, paNa anya jIvamAM rahelAM sukhAdinuM anusaMdhAna thatuM nathI ema tame mAne che. tene artha e thayo ke bheda ananusaMdhAnane prayojaka che ane abheda anusaMdhAnane prayojaka che ema tame mAno cho. have ame pUchIe chIe ke ananasaMdhAnane prayojaka bheda bheda bhAva che ke zuha bheda che ? jo bheda mAtra hoya te caitrane potAnA aMzamAM rahelAM sukhAdinuM anusadhAna na thavuM joIe kAraNa ke pitAnA aMzathI tene bheda che ja, je ananusaMdhAna prayojaka bane je bheda hovA chatAM potAnA aMzamAM rahelAM sukhAdinuM tene anusaMdhAna thaI zakatuM hoya te caitrane maitramAM rahelAM sukhAdinuM paNa anusaMdhAna thavuM ja joIe. yogIonA kAyamUhanI vAta karIe te aMzI chavathI chUTA paDIne yogInA potAnA zarIrathI anyatra je kAyavUha che temAM pahoMcavA samartha evA tenA aMzane aMzIthI bheda mAnavo ja paDaze ane virodhI vicAraka paNa aA ane aMzI vacce bhedabheda te mAne ja che. have je ema kahevAmAM Ave ke zuddha bheda ja ananusaMdhAna prayojaka che to ema pUchIe chIe ke zuddha bheda eTale zuM ? je azAMzibhAva sAthe na rahetA hoya te zuddha bheda, ke abheda sAthe na rahetA hoya te zuddha bheda je pahelA vikalpa mAnIe to jIva ane Izvarane bheda te aMzAMzibhAva sAthe rahe che tethI temanI vacce zuddha bheda nathI mATe temanA paraspara sukhAdinuM anusaMdhAna ane bheganuM sAMkaya thavuM ja joIe. zruti-smRti-brahmasUtranA AdhAre e siddha che ke jIva Izvarane aMza che tethI jIva ane Izvarane bheda zuDa bheda nathI ane anusaMdhAna zakaya ja hevuM joIe. nanu jIpAMzAnAM jIvaM pratIca jIvasya brahma prati nAMzatvam, kiMtu 'candravimbasya gurubimbaH zatAMzaH' itivat 'sadRzatve sati tato nyUnatvamAtram' aupacArikAMzatvamiti cet, kiM tadatirekeNa mukhyamaMkha-vaM jIvAMzAnAM jIvaM prati, yadatrAnanusandhAnaprayojakazarIre nivezyate ? na tAvat paTa prati santUnAmicArambhakakhas, jIvasyAnAditvAt / nApi mahAkAzaM prati paTAkAzAdInAmiva pradezatvam, TaGkacchinnapASANazakalAdInAmiva khaNDatvaM vA / aNutvena niSpradezatvAdacchedyatvAcca / bhinnAbhinnadravyatvamaMzatvamabhimatamiti cet, na / tathA sati jIvezvarayorjIvAnAM ca bhogasAryaprasaGgAt / svato bhinAnAM teSAM cetanatvAdinA abhedasyopi tvayA'GgIkArAt / samUhasamUhino dAbhedavAdinastava mate ekasamUhAntargatajIvAnAM For Personal & Private Use Only Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya para parasparamapyabhedasattvAcca svAbhinna samUhAbhinnena svasyApyabhedasya duritvAt / yadi saMyogAdInAM jAtezvAnekAzritatvaM syAt, tadA guNaguNyAderabhedAd ghaTAbhinnasaMyogAbhinnapaTAderapi ghaTAbhedaH prasajyetetyAdi vadatA tvayA tadabhinnAbhinnasya tadabhedaniyamAbhyupagamAt / dalIla karavAmAM Ave ke jIvanI prati kalAze jema aMza che tema brahmanI prati jIva aMza nathI, paNa "gurubiba caMdrabiMbane satAMza che tenI jema saMdeza Ine tenAthI mAtra jUna hovuM e aupacArika aMzatva (jIvamAM brahma prati) che. AvI dalIla vidhI kare te pUchIe chIe ke tenA sivAyanuM kayuM mukhya aMzatva chavAzenuM jIva prati che je ahIM ananusaMdhAna praja: zarIramAM dAkhala karavAmAM Ave che. paTanI prati tatuo jema tenA AraMbhaka che ane tethI mukhya aMza che tema jIvanA aMze jIva prati AraMbhaka to hoI zake ja nahi kAraNa ke jIva anAdi che. tema mahAkAzanI prati ghaTAkAza Adi jema pradeza che ane tethI aMza che, ke TAMkaNAthI teDavAmAM AvelA pASANunA TukaDA jema khaMDa (Ine aMza che tema paNa jIvAMze jIvanA mukhya aMza hoI ke nahi, kAraNa ke (jIva) aNuM che tethI tenA pradeza nathI tema tene kApI zakAtA nathI. ema kahevAmAM Ave ke aMza havuM eTale bhinAbhina dravya hevuM ema abhipreta che, to e barAbara nathI. kAraNa ke ema hoya te jIva ane IzvaranA tema ja jIvanA bheganA sAMkaryAno prasaMga Ave. tenuM kAraNa e che ke svataH bhinna hovA chatAM temane cetanava Adi -sarava, dravyatva vagere samAna dhamaeN) ne kAraNe abheda paNa che ema tame svIkAre che. ane samUha ane samUhI (samUhanAM ghaTaka tatva) ne bhedabheda mAnanAra tamArA matamAM ekamUhamAM antagata jImAM paraspara paNa abheda haze tethI potAnAthI abhinna samUhathI abhina sAthe potAno paNa abheda TALI zakAze nahi. je soga Adi ana jAti Adi anekazrita heya te guNa ane guNanA abheda hovAthI ghaTathI abhina saMyogathI abhinna paTa AdinA paNa ghaTathI abheda prasakta thaze ItyAdi kahenAra tamArAthI tenAthI abhinathI abhina hoya te tenAthI abhina hoya ja evo niyama svIkAravAmAM Ave che. vizva2NuM : vidhI dalIla kare che ke je mukhya arthamAM jIvAMza havane aza che e arthamAM jIva Izvarano aMza nathI, tene aMza kahyo che e gauNa arthamAM -eTaluM ja batAvavA ke cUta ya sattA, dravya vagere bAbatamAM jIva Izvara sadaza che paNa tenAthI pUna che. Ama mukhya aMzAPibhAvanI sAthe jene sahacAra na hoya tevo bheda zuddha bheda kahevAya che ane te ananusaMdhAna pratyejaka che. java ane Izvarane aMzAMzibhAva mukhya nathI paNa gauNa che tethI temane bheda zuddha che ane temane parasaparanA sukha duHkhAdinuM anusaMdhAna thatuM nathI. bIjI bAjue jIva ane tenA aMzamAM mukhya aMzAzibhAva che tethI temane zuddha For Personal & Private Use Only Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ faarrajerANA : - bheda nathI mATe anusaMdhAnanI upapatti che. tadIpikAkAra Ane uttara ApatAM pUche che ke jIva ane tenA aze vacce je mukhya aMzAMzibhAva che te A sivAya zuM che ke tame tene A anusaMdhAna-ananusaMdhAnanA niyamamAM dAkhala kare che? mukhya aMza hovuM eTale Ara bhakahevu jema tatu paTanA Ara bhAna che? ke pradeza hevuM ke khaDa hovuM ke bhinnabhinna dravya hevuM ? jIva anAdi che tethI tenuM AraMbhaka kazuM kaI zake nahi? te aNu che tethI tene pradeza saMbhava nathI ane tene kApI paNa zakAto nathI. je ema kahevAmAM Ave ke jIvana aMze jIvathI bhinna hoIne abhinna dravya che, ane e arthamAM e jIvanA mukhya aMza che. bhinnabhinna dravyatvanI sAthe jene sahacAra na hoya te bheda zuddha bheda che ane e ananusaMdhAna prayojaka che evo niSkarSa nIkaLe-to tene uttara che ke tame ja jIva ane Izvarane bhinnabhinna dravya mAne che tethI temane bheda zuddha bheda nathI. vaLI javAze paNa paraspara bhinAbhinna drazya che ema tame svIkAryu che tethI temano bheda zaha bheda nathI. Ama ananusaMdhAna-prayojaka zuddha bheda na hovAthI jIva ane Izvarane bheganuM tema ja chavAzonA bhoganuM sAkArya thaze. teo svataH bhinna hovA chatAM cetanava, satva, dravyavarUpa dharmone kAraNe temane abheda che. vaLI samUha (vana) ane samUhI (vRkSa)ne paraspara bheda hevA chatAM abheda tame mAne che te samUhIone paNa paraspara abheda mAnavo paDaze Ama utsavAmAM eka jagyAe maLelA jIvomAM bheda hovA chatAM paraspara abhinna dravyatva paNa che tethI temane paraspara bheda zuddha bheda nathI ane tethI paraspara sukhAdinA anusaMdhAnane prasaMga Avaze. samUha! devadatta, tenAthI abhinna samUha, ane tenAthI abhinna yajJadatta -Ama devadata ane yajJadattane abheda bhAna ja paDe kAraNa ke virodhI vicAraka paNa tadalinA bhagnane tadabhinna mAne che. guNa ane guNane abheda mAnavAmAM Ave ane saMyoga, vibhAga, dvivAdi guNane jo ane kAbita mAnavAmAM Ave, athavA jAti ane vyaktino abheda mAnIne jAtine je anekAzrita mAnavAmAM Ave te paTAdine ghaTathI abheda prasakta thAya che. ghaTAdithI abhinna saMgathI paTAdi abhinna che tethI dhaTAdithI paTAdine abheda che ema mAnavuM ja paDe. tethI ghaTAdiyA paTAdine abheda mAnavo paDaze ane bhegasaryane prasaMga Avaze. mATe A dalIla barAbara nathI. - na ca jIvAntarasAdhAraNacetanatvAdidhamaiM karUpyaikasamUhAntargatatvAdiprayuktAbhedavilakSaNamabhedAntaramaMzAMzinorasti bhede'pyanusandhAnaprayojakam , yadatrA. natiprasaGgAya vivakSyeta / tathA sati tasyaiva viziSya nirvktvytvaaptteH| dhamaikarUpyAdyaprayuktatvamaMzAMzinorabhede vizeSa iti cet, na / jIvatadaMzayozcetanatvAdidhamaikarUpyasatvena ekazarIrAvacchede kAyavyUhamelane ca samUhatvena ca tayorabhaide dharmekarUpyAdiprayuktatvasyApi sadbhAvAt / dharmaikarUpyAdiprayuktAbhedAntarasattve'pi jIvatadaMzayorazAM zebhAvaprayojakAbhedo na tatprayukta iti ceta, na / tyorbheddvyaabhaavaat| tvanmate'dhikaraNaikye sati bhadasyAbhedasya vA pratiyogibhedena tadAkArabhedena vA anekatvAnabhyupagemAt / tasmAdAyapakSe sustho'tiprasaGgaH / For Personal & Private Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvatIya pada 415 ane anya jIne sAdhAraNa evA cetana- Adi dharmonI ekarUpatAthI prayukta tathA eka samUhamAM antagata hevA ItyAdithI prayukta evA abhedathI vilakSaNa e bIjo aMza ane aMzIne ameda je bheda hovA chatAM anusaMdhAnane prapejaka banI zake tevo nathI je ahIM atiprasaMgane rokavA mATe vivakSita hoI zake, kAraNa ke tema he ya te tenuM ja vizeSa rUpathI nirvacana karavAnuM AvI paDe (tenuM ja vizeSarUpathI nirvacana karavuM jarUrI bane). je ema kahe ke dhamakarUya AdithI prayukta na hovuM e A aMza ane aMzInA abhedamAM vizeSa (khAsiyata) che, te nA, e barAbara nathI, kAraNa ke jIva ane tenA aMzamAM cetanatva Adi dharmonI ekarUpatA hovAthI eka zarIrathI avacachedamAM tema ja kAyasamUhanA melanamAM temane samUDa hovAthI temanA (jIva ane tenA aMzanA) abhedamAM dharmekarUNya AdithI prayuktatva paNa che. je ema kahe ke (jIva ane tenA aMzamAM) dharma karUya AdithI prayukta bIje abheda bhale hoya paNa jIva ane tenA aMzanA aMzAMzibhAvano prAjaka je abheda che te tenAthI (dhaka pyAdithI) prayakta nathInto nA (A barAbara nathI, kAraNa ke temanAmAM (jIva ane tenA aMzamAM) be abheda nathI, kema ke tamArA manamAM adhikaraNa eka hoya tyAre prativegInA bhedathI ke tenA AkAranA bhedathI bheda ke abhedanI anekatA mAnavAmAM nathI AvI. tethI Agha pakSamAM - zuddha bheda eTale e bheda jene aMzAMzibhAva sAthe sahacAra na hoya e pakSamAM) atiprasaMga barAbara sthira che. vivaraNa: virodhI ciMtaka ema ThasAvavA prayatna kare che ke jIva ane Izvarane ke jIvanA aMzone ke samUhathI abhinna jAne je cetanavAdi dharmonI ekapatAthI prayukta abheda che ke eka samUhamAM atagata hovA AdithI prayukta abheda che tenI apekSAe kaI judo ja ameda jIva ane tenA aMzane che. tethI jIva ane tenA aMzamAM bheda hovA chatAM pararapara anusaMdhAna thAya che, jyAre jIva-Izvara ke chavAze ke samUhI chamAM te abheda na hovAthI cetanavAdithI prayukta abheda hovA chatAM paraspara anusaMdhAna thatuM nathI evI yavasthA che. tethI bhinAbhinna vyava sAthe jene sahacAra na hoya te zaTha bheda ane te ananasaMdhAnane prayojaka che ema je kahyuM temAM jIva ane tenA aMzamAM paraspara anusadhAnA projaka tarIke mAnele vilakSaNa abheda ja dAkhala thaye tethI jIva Izvara vageremAM A vilakSaNa abheda na hovAthI ukta ati prasaMga (bhega-sAMkarya) nahIM Ave | vedAntI uttara Ape che ke jIva ane tenA aMzamAM A keI vilakSaNa abheda nathI. ane hoya te tenuM vizeSarUpe tamAre nivacana karavuM paDaze. A aMza ane a zAne abheda dhakarUya Adi (-ahI amukhya aMzAMzibhAvane saMgraha "AdithI karyo che)thI prayukta nathI. e tenI vizeSatA che ema nahIM kahI zakAya. jIva ane tenA aMzanI cetanatva, sarva. prabhutva Adi dharmothI ekarUpatA che. tema ja jIva ane tenA anayane eka zarIramAM anupraveza hoya e kALamAM e zarIranA avadathI samUha paNa che tema yegInA jIvanA avayavo kAyamUDa kahevAtA aneka zarIramAM praveza pAme ane kadAcita temanA zarIrane meLavavAmAM Ave te aMzI evA yogI-jIva sAthe samUha heAya che. tethI For Personal & Private Use Only Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasakmahaH jIva ane tenA aMzane bheda hovA chatAM dhakarUpyAdiprayukta abheda saMbhave che tethI temane abheda tenAthI prayukta nathI ema siddha thatuM nathI. je virodhI kahe ke A abheda bhale hoya paNa jIva ane tenA aMzane aMzAMzibhAva hovAthI e aMzAMzibhAvane prAjaka bIjo eka abheda che je A dhamaikarUpyathI prayukta nathI - te vedAnI uttara Ape che ke Ama hoya to be ameda mAnavA paDe, jyAre bheda ke abhedanuM adhikaraNa (Azraya) eka hoya tyAre prati vaNInA bhedathI ke pratiyogitAvaDedakanA bhedathI bheda ke abhedanI anekatA virodhIne mAnya nathI. tethI jIva ane Izvarane je azAMzibhAva upara batAvyo che tenA sivAyane jIva ane tenA aMzane mukhya aMzAMzibhAva che ema batAvI zakAtuM nathI, ane tethI jIva ane Izvarane bheda che tene A thAMzibhAva sAthe sahacAra che tethI zuddha bheda nathI tethI te anansa dhAnane prAjaka banI zake nahi ane bhegAM karyAnI Apatti evI ne evI sthira rahe che. (havane IzvarathI bheda' temAM jIva bhedane Azraya che ane Izvara pratiyegI che). etenaiva dvitIyapakSo'pi nirastaH / abhedAsahacaritabhedasyAnanusandhAnaprayojakatve uktarItyA tvanmate jIvabrahmaNorjIvAnAM cAbhedasyApi sattvenAtiprasaGgasya durvAratvAt / nanu 'abhedapratyakSamanusandhAne prayojakam' iti tadabhAve'nanusandhAnam / svasya svAbhedaH svAMzAbhedazca pratyakSa iti tadraSTurduHkhAdyanusandhAnam / jIvAntareNAbhedasatve'pi tasyApratyakSatvAnna taduHkhAdyanusandhAnam / jAtismarasya prAgbhavIyAtmanA'pi abhedasya pratyakSasattvAt tavRttAntAnusandhAnam , anyeSAM tadabhAvAd netyAdi sarva saGgacchate iti cet , takAtmyavAde'pi sarvAtmatAvarakAjJAnAvaraNAccaitrasya na maitrAtmAdyabhedapratyakSamiti tata eva sarvavyavasthopapatyarthaH zrutiviruddha AtmabhedAbhyupagamaH / AnAthI bIjA pakSa (-bhedanI zuddhatA eTale abheda sAthe sahacAra na hote pakSa) ne paNa nirAsa thaI gaye; kAraNa ke abheda sAthe sahacAra vinAne bheda e je anusaMdhAnane prapejaka hoya te ukta rItathI cetanAdikarUyathI) tamArA matamAM jIva ane brahmane temaja jIvene abheda paNa che tethI amisa gane vAra muzkela che. - dalIla karavAmAM Ave ke "abhedanuM pratyakSa anusaMdhAnamAM prayojaka che tethI tene (abhe pratyakSane) abhAva hoya tyAM ananusaMdhAna hoya che; pitAne pitAthI ane petAnA aMzathI abheda pratyakSa che mATe te jenAra che tene duHkhAdinuM anusaMdhAna thAya che. bIjA jIva sAthe abheda hovA chatAM paNa tenuM pratyakSa na hevAthI tenA duHkhAdinuM anusaMdhAna nathI, pUrvajanmanuM samaraNa hoya che tene For Personal & Private Use Only Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . A . . . . . . dvitIya pariccheda pUrvanA bhavanA AtmA sAthenA paNa abhedanuM pratyakSa jJAna hovAthI tenA vRttAtanuM anusaMdhAna thAya che, bIjA bane te na hovAthI thatuM nathI; Ama badhuM saMgata bane che. AvI dalIla keI kare te uttara che ke aikAmyavAdamAM paNa sarvAtmatAnuM AvaraNa karanAra ajJAna thI AvaraNa hovAne kAraNe caitrane maitra-AtmA AdithI abhedanuM pratyakSa nathI mATe tethI ja sava vyavasthAnI upapatti hovAthI zrutithI viruddha ane AtmAnA bhedano svIkAra vyartha che. - vivaraNa: bIjo pakSa ke abhedanI sAthe jeno sahacAra na hoya te zuddha bheda tenuM paNa khaMDana thaI jAya che kAraNa ke cetanavAdidha karUNathI prayukta abheda te jIva ane brahma vacce ane cha vacce paNa che tethI bhoga-sAMkane doSa rahevAne ja. * * virodhI dalIla kare che ke jIva-brahmane ke jIgone abheda hoya te paNa e abhedanuM pratyakSa jJAna hoya te ja anusaMdhAna thAya, anyathA nahi. jIvane pitAthI abheda ke pitAnA aMzathI abhenuM pratyakSa jJAna che tethI tene dukhAdinuM anusaMdhAna thAya che. be bhavamAM AtmA e ja hovA chatAM abhedanuM pratyakSa jJAna na hovAthI pUrvanA bhavanA sukhAdinuM anusa dhAna thatuM nathI, jyAre vAmadeva vagere mane pUrvajanmanuM smaraNa hatuM, temane pUrva bhavanA AtmAthI abhedane pratyakSajJAna hovAthI AgaLanA bhavanA vRttAnAnuM smaraNa hata' Ama badhuM barAbara samajAvI zakAya che. vedAntIne AnI sAme uttara che ke A dalIlathI - ja badhuM samajAvI zakAya che te zrutithI viruddha jaIne aneka AtmAo mAnavAnI koI jarUra nathI. sarvAtmatAnuM AvaraNa karanAra ajJAna che tenAthI parama thanuM AvaraNa thAya che tethI caitrane mitranA AtmA sAthenA abhedanuM pratyakSa na hovAthI anusaMdhAna thatuM nathI ema kahI zakAya mATe judA judA AtmA mAnavAnI jarUra nathI. ___na cetthamapi prapaJcatatvavAdinastava vyavasthAnirvAhaH, sarvajJasyezvarasya vastusajjIvAntarAbhedapratyakSAvazyambhAvena jIveSu duHkhavatsu ' ahaM duHkhI' ityanubhavApateH / asmanmate tvIzvaraH svAbhinne jIve saMsAraM pratibimbamukhe mAlinyamiva pazyannapi mithyAtvanizcayAnna zocatIti naiSa prasaGgaH / ane Ama mAnavAthI paNa prapaMcane tAvika mAnanAra tamAre mATe (sukhAdi) vyavasthAne nirvAha zakya nathI, kAraNa ke sarvajJa Izvarane paramArtha e je bIjA jave sa thene bheda te avazya pratyakSa hovAthI ja duHkhavALA hoya che re huM dukhI chuM' evo anubhava tene thavuM joIe. jyAre amArA matamAM Izvara pitAnAthI abhinna jIvamAM saMsArane, pratibibabhUta mukhamAM malinatAnI jema, je hevA chatAM tenA miyAtvano nizcaya hovAthI tene zaka nathI karatuM mATe A prasaMga nathI. vivaraNaH paramatamAM abheda-pratyakSa anusaMdhAna papejaka che ema mAnavAthI muzkelI dUra thatI nathI. Izvara savajI che ane paramatamAM jIva aneka che ane A bIja che si-53 For Personal & Private Use Only Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasammahaH sAthenA sAcA abhedanuM Izvarane pratyakSa jJAna hovuM joIe tethI sarva jIvanamAM sukha- duHkhAdinuM tene anusaMdhAna thavuM joIe ane "huM dukhI chuM' ItyAdi anubhavo tene thavA joIe. siddhAntamAM paNa brahama sarvajJa che ane che tenAthI abhinna che tema chatAM ukta doSa nathI kANu ke brahmane nizcayAtmaka jJAna che ke jene saMsAra mithyA che tethI te je hevA chatAM tene zaka thatuM nathI. - vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatIrtha pUrvapakSInI keTalIka dalIla jemane uttara apAyuM nathI tenuM khaMDana A sthaLe kare che dalIla karI hatI ke jo sAMza hevAthI hAtha mAthuM, paga vageremAM anugata jIvAMzamAM sukha-dukhAdinuM yogapadya saMbhave che; ane yogIonI bAbatamAM kAyavyahamAM rahelA gijIvanA avayavomAM eka sAthe sukha-duHkhAdinA bhoganI vicitratA saMbhave che tethI kaI anupatti nathI. paNa A dalIla barAbara nathI. jIvonI prati jIvAMza mukhya-aMza che evI lIlanuM khaMDana karyuM che. ane chevasadaza hevA chatAM chavanI apekSAe jUna parimANuvALA che e arthamAM chavAzamAM aupacArika aMzava che ema paNa jIvane ANa mAnanAra kahI zake nahi kAraNa ke ANu parimANutho kaI nyUna parimANu hoI zake nahi. vaLI nyUnatvarUpa aMzatva e te jIva ane tenA aMzenA atyanta bhedanuM prayojaka hoya ane tevuM mAnatAM jIvane pitAnA aMzamAM rahelAM sukhAdinuM anusaMdhAna saMbhave nahi. e ja rIte gijIvanA aMze kAyavUhanA adhiSThAtA hoya te paNa temanAthI taddana bhinna gijIva kAyavUhano adhiSThAtA nahIM banI zake. vaLI zarIrane adhiSThAtA chava ane zarIranA hAtha, paga vagere avayavonA adhiSThAtA chava zo atyata bhinna hovAthI eka zarIramAM aneka be nAnI prasata thaze. jIva sAMza che ema mAnavA mATe kaI pramANa nathI. "koNa baha5tinA bhAga che' ityAdi vacana upara kahyA pramANe aMzaparaka hoI zake nahi tethI temanuM tAtparya evuM che ke bahaspati Adie vega prabhAvathI pRthvIne bhAra haravA mATe ke enA jevA devakAryane arthe anya zarIranuM pasprihaNa karyuM. AthI rAma, kRSNa vagerene vigaNanA aMza kahevAmAM Ave che tene artha paNa spaSTa thaI jAya che. rayAtivanA me zALavInAM parazurA rASisstthaanm , vAtmadIpasyAnapAyitI jJAnaprabhA'sti vyApinIti seva sarvAdhiSThAnaM bhaviSyatIti cet, na / jJAnavad Atmadharmasya sukhaduHkhabhogasya jJAnamAzritya utpatyasambhavena karacaraNAdyavayavabhedenAvayavinaH, kAyavyUhavataH kAyamedena ca bhogavaicitryAbhAvaprasaGgAt / 'sukhaduHkhabhogAdi jJAnadharma eva nAtmadharma:' ityabhyupagame tadvaicitroNa AtmaguNasya jJAnasya bhedasiddhAvapyAtmano bhedAsidayA bhogavaicitryAdinA''tmAbhedapratikSepAyogAt / 'bhoga pazrayasyA''tmano'Nutvena pratizIraM picchinnatayA tadvayApitvavAda sata.bhedavAda iva ca na sarvadharma parApattiH' iti mthaaneshvH| tasmAjIsyAsvopagamena vyavasthopapAdanaM na yuktamiti / For Personal & Private Use Only Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvatIya pazcita 19 evI dalIla karavAmAM Ave ke judA judA aMza bhale hAtha, zira, caraNu AdinA ane kAcabUDanA preraka na hoya; AtmArUpI dIpanI avinAzI jJAnarUpa prabhA che je vyApaka che tethI te ja savanI preraka banaze. AvI dalIla (viASI) kare te uttara che ke nA (A kharAbara nathI); jJAnanI jema AtmAnA dhama evA sukhaduHkhAtmaka bhAganI jJAnane Azraya laI ne utpatti sa bhave nahi tethI hAtha paga vagere avayavanA bhedathI avayavI (jIva)ne, tathA kAyagRhavALA cegIne kAcanA bhedathI bheganA vaicitryane abhAva prasakta thaze (tethI uparyukta dalIla kharAkhara nathI). 'sukhadu:khabheAgAdi jJananA dhama che, AtmAnA dhama' nathI' ema mAnavAmAM Ave teA tenA vaicitryathI AtmAnA guNurUpa jJAnanA bheda siddha thAya, pazu AtmAnA bheda siddha thatA nathI; tethI bhAganA vaicitrya AdithI AtmAnA abhedyanA nirAsa karavA zakaya nathI. ane "bhAgAdinA Azraya AtmA aNu hAvAthI pratyeka zarIramAM vicchinna (judA) che, tethI tene (jIvane) vyApaka mAnanAra vAdamAM thAya che tema ane tenA ase mAnanAra vAdamAM thAya che tema sava' dharmAMnA sAMkaya nA prasaMga nahI thAya" --e matanI hAni thaze. tethI jIvane aNu mAnIne (sukhaduHkhAdinI) vyavasthAnuM upapAdana karavu e yukta nathI. vivaraNuM : jIvAMzavizeSa hAtha paga vagerenuM karI zake nahi, tema kahyuMnyUDAdinuM saMcAlana pazu saMbhavatu' nathI evA pUrvI graMtha Azaya hAya tA vidhI tenI sAme dalIla kare che ke jIva pAte aNu hAIne zarIranA ekadezamAM rahetA heAvA chatAM peAtAmAM samaveta evA vyApanazIla jJAnathI te hAtha paga vagerenA ane kAyavyUhanA preraka banaze; tethI niraza aNu jIva samagra zarIranuM sacAlana Adi karI zakaze. AnI sAme kevalAdvaitI vedAntI kahe che ke sukhAdi jo jJAnanA dhama hoya to jJAnamAM temanI utpatti sabhave, ane te pachI jJAnavyApaka hAvAthI tene Azrita sukSmAdi-bhAganA paNa hAtha, paga vageremAM tathA kAyavyUhamAM udaya saMbhave. paNa pUva pakSI sukhAdine jJAnanA dhama mAnatA nathI, te te sukhAdita jJAnanI jema AtmAnA ja dhama mAne che. tethI jJAnavyApaka hovA chatAM hAtha, paga vageremAM tema ja krAyavyUhamAM yugapad bhAgavaicitrya sabhavaze nahi; jyAre yeAgIne bhogavaicitrya hoya che evu` smRtivacana che - yAgI yAgasAmarthya thI khaLa meLavIne aneka hajAra zarIza banAvIne temanAthI AkhI pRthvI para pharI zake; keTalAkathI viSayoM prApta karI zake ane keTalAkathI ugra tapanuM AcaraNa karI zake ane pharI pAche te zarIrAne saMkelI zake jema sUya peAtAnA kirAne sAMkelI le che tema, saMcAlana 1 AtmanAM ca sahasrANi bahUni bharatarSabha / yogI kuryAd balaM prApya te savIM mahIM caret // prApnuyAdviSayAn kaizcita kaizvidupra tapazcare saGkSipecca punastAni sUryo razmigaNAniva // For Personal & Private Use Only Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 siddhAntalezasaMGgrahaH pU.pakSI kabUle ke sukhAdine jJAnanA dhama*rUpa mAnavAthI jo bhAgavaicitrya sabhavatu hoya tA sukhAdi bhale jJAnadhama hoya. AnA uttara ApatAM siddhAntI kahe che ke AvuM mAnatAM sukhAdibhAgavaicitryathI AtmAnA guNurUpa jJAnane bheda siddha thaze paNu AtmAnA bheda siddha thatA nathI. kAraNake jJAna sukhAdinuM adhika Nu haze, Atma nahIM. vaLI sukhAdine vyApI jJAnanA dhama mAnavAM e putra pakSonA matathI viruddha che tethI tenA matanI hAni tharo. "jIvane vyApaka mAnanAra vAda te nAyikanA mata, ane AtmAne abheda mAnanAra vAda te kevalAdvaitIne mata--A banne matAmAM sava dha'nuM sAMkaya* prasakta thAya che, jyAre bhegAi Azraya AtmA aNu hAvAthI pratyeka zarIramAM juE che mATe bhAgasAMkayanI Apatti nathI" ema pU`pakSI mAne che te matanI hAni thaze. tethI jIvane aNu mAnIne tenA jJAnasukhAdi guNane vyApaka mAnavA ane ethI sukhAdinI vyavasthA karavAnA prayatna karavA e barAbara nathI. nApi tena tasyezvarAd bhedasAdhanaM yuktam / utkrAntyAdizravaNAt sAkSAdaNusvazravaNAcca 'aNurjIvaH' iti vadataH tava mate 'tat sRSTvA tahevAnupravit' (taitti 2.6), 'antaH viThThAtA banAnAm', 'muphta praviSTau parame parAye' (kaTha. 3.1) ityAdizrutiSu pravezAdizravaNAt, ' sa eSo'NimA', 'eSa ma AtmA'ntarhRdaye'NIyAn vrIhervA yavAdvA' ( chA0 3.14.3) iti zrutI sAkSAdaNutvazravaNAcva paro'pyaNureva sidhyaMdviti * kRtaH parajIvayorvizvatvANutvAbhyAM bhedasiddhiH / + tema tenAthI (jIvavuM aNutva mAnIne) tenA IzvarathI bheda siddha karavA e - paNa yukta nathI. utkrAnti AdinA zravaNane kAraNe ane aNutranuM sAkSAt zravaNu hAvAthI 'jIva aNu che' ema kahenAra tamArA matamAM tene sajIne temAM ja praveza ka) (dtti. 2. 6.), aMdara pravezelA Izvara janAnA niyAmaka che,' utkruSTa hRdayAkAzamAM (buddhirUpI) guphAmAM pravezelA e (jIva ane Izvara) (kaDha, 3.1) ityAdi zrutiomAM praveza Adittu zravaNu hAvAthI, ane 'te A (paramAtmA) aNu che', (chA, 6.8.7), ' A mArA hRdayanI aMdara AtmA che, cAmA ke java karatAM vadhAre aNu' (kA. 3 14. 3) e zrutimAM sAkSAt aNutvanuM zravaNa hAvAthI para (paramAtmA, Izvara) paNu aNu ja siddha thAya tethI para ane jIvane vibhutva ane aNutvathI bheda kevI rIte siddha karI zakAze ? + va yo nimA....... 6, 8, 7 For Personal & Private Use Only Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karA dvitIya pariccheda vivaraNa: jIvane aNu mAnIne IzvarathI tene bheda siddha karI zakAze nahi. zruti ane tenA para AdhArita arthapattithI pUvapakSI chavane aNu mAne che. have je Ama ja heya te evAM ja zrutivacanene AdhAre IzvaranuM paNa aNutva siddha thAya che. jagata banAvIne Izvare temAM praveza karyo hataMtti. 2.6), "te zarIramAM praveza karIne janene niyatA bane che, jIva ane Izvara bane buddhirUpI guphAmAM parama parArtha-paranA adha, sthAnane yogya che te parArtha, parama utkRSTa hArdIkAza)mAM pravezelA che', "Izvara ANu che'-vagere zrutivacane che tethI Izvarane paNu aNu mAnavo paDe ane ema hoya te aNutvane AdhAre jIvane IzvarathI bheda siddha thatuM nathI. nag 'gAzavatva sarvata nivA, "kathAvAna divo karAyAnanarikSAra' ityAdizravaNAta, sarvaprapaJcopAdAnatvAcca parasya sarvagatatvasiddheH tadaNutvazrutayaH upAsanArthAH, durgrahatvAbhiprAyA vA unneyAH / pravezazrutayazca zarIrAdhupAdhinA nirvaahyaaH| na ca jIvotkrAntyAdizrutayo'pi buddhayA upAdhinA nirvodu zakyA iti zaGkyam / 'tamutkrAmantaM prANosnUtkrAmati' (bRhad. 4.4.2) iti prANAkhyabuddhayutkrAnteH prAgeva jIvokrAnticanAt / tathA 'vidvAn nAmarUpAdvimuktaH parAtparaM puruSabhupaiti divyam' (muNDaka 3.2.8) iti nAmarUpavimojhAnantaramapi gatizravaNAca / "tadyathA'nassusamAhitamutsarjana yAyAdevamevAyaM zArIra AtmA praajnyenaamanADAhaTa varjhana yAti' (dal. 4.rU.25) rRti havAmAvivagtyaashryshkttdRssttaantokteshceti cet, naitat sAram / pravapakSI dalIla kare ke " (Izvara) AkAzanI jema sarvagata ane nitya che, Izvara ghukathI ane antarikSathI maTe che. (chA. 3. 14. 3) ItyAdi zrutine kAraNe ane sarva prapaMcanuM (Izvara) upAdAna che tethI, paramAtmA sarvagata che ema siddha thAya che, tethI tenA (IvaranA) aNuva viSenI zrutie upAsanAne mATe che, athavA (Izvara) dugraha (grahaNa kare muzkela che) evA abhiprAyavALI che ema temane samajAvavI joIe. ane praveza aMgenI kRtione zarIra Adi upAdhithI nirvAha kare joIe. ane evI zaMkA karavI nahi ke jIvI utkrAni AdinuM * eSa ma AtmA'ntahadaye jyAyAn pRthivyA jyAyAnantarikSAjyAyAn divA jyAyAnebhyo zoca: -chA..2.12.2 For Personal & Private Use Only Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaMgrahaH 42 pratipAdana karanAra zrutinA pazu buddhirUpa upAdhithI nirvAha karI zakAya. (A zaMkA kharAbara nathI) kAraNa ke 'utkrAnti karanAra (jIva) nI pAchaLa prANa utkrAMti kare che' (bRhad. u5. 4.4.2) ema 'prANa' zabdathI vAsthya buddhinI utkrAMtinI pahelAM ja jIJanI utkrAMti kahelI che, tema 'jJAnI (jIva) nAmarUpathI vimukta thayelA parAtpara diya. puruSanI pAse jAya che' (muMDaka 32 8) ema nAma-rUpathI mukti meLavyA pachI paNu (jIvanI) gatinuM zravaNu che ane 'jema (sAmAnathI) kharAkhara bhareluM gADuM. avAja karatu jAya tema ja A zarIramAM rahele AtmA prApta AtmA (Izvara) thI prerita thayelA avAja karate (paraleAkamAM) jAya che' (bRhad. 4:3.35) ema svAbhAvika gatinAM Azraya evA gADAnuM dRSTAnta ApyuM che (tethI jIvamAM paNa svAbhAvika gati che, aupAdhika nahi ema siddha thAya che). (tethI jIvanA aNutva aMgenI zrutione koI bIjI rIte samajAvI zakAya nahi, tethI jIvanu aNutva ane IzvaranuM vibhutva siddha thAya che.) --AvI dalIla putra pakSI kare te A kharAkhara nathI. vivaraNa : pUrva pakSI dalIla kare che ke Izvarane viSNu kahenArI ane zruti che tethI jyAM Izvarane aNu kahyo che tevI zruti izvaranuM svarUpa bhatAvavA mATe nathI paNu upAsanAthe' che ema samajAvI zakAya. je aNutva pratipAdaka zrutie upAsanAnA prakaraNamAM antaga-ta na hoya tyAM 'aNu' nA atha''du-ha grahaNa karavA ke jANuvA muzkela' ema laI zakAya. Izvara praveza kare che ema kahyuM che. tyAM zarIrAmAM IzvaranA praveza mukhya athamAM nathI paNa svecchAe svIkArelAM zarIra indriyane upAdhi mAnIte che. tethI izvara zrutine AdhAre vibhu ja siddha thAya che virodhI siddhAntI zaMkA kare ke jIvanA aNutva aMge zruti ke liMga che tene paNu Ama bIjI rIte samAvI zakAya ane te pachI jIvatu aupAdhika aNutva ja kema na mAnavuM? AvI zaMkAnA jIvANutvavAdI pUrva`pakSI uttara ApatAM kahe che ke utkrAnti Adi viSenI zrutimAM buddhita upAdhi mAnIne utkrAnti Adine samajAvI nahIM zakAya. A zrutimAM prANa' zabda, buddhinA amAM che (yo hai. prALa: sA 01 cA yA jJA lALa'-koSI 3.3.4 evI spaSTa zruti che). tethI muddhinI utkrAnti pahelAM jIvanI svAbhAvika utkrAnti che ema ja mAnavuM joIe. vaLI 'nAmarUpa' upAdhinI nivRtti thayA pachI paNa jIva brahma tarapha gati kare che ema kahyuM che tethI jIvanI gati auSAdhika nahIM paNa svAbhAvika che ane jIvanuM aNu parimANu paNa svAbhAvika che. jIvanu palAka prati gamana samajAvavA mATe gADhAnuM dRSTAnta ApyuM che je paNa batAve che ke jIvanI gati svAbhAvika che. tethI jIva aNu ja che ane Izvara viSNu che ane temanA bheda siddha thAya che. ekA mavAdI sihAntIne A dalIla mAnya nathI, te have dalIla rajU kare che. For Personal & Private Use Only Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 'sa vA eSa mahAna AtmA yo'yaM vijJAnamayaH' (bRhad. 4.4.22) "ghaTasaMvRtamAkAza nIyamAne ghaTe yathA / ghaTo nIyeta nAkAzaM tadvajjIvo nabhopamaH // 9 (tripurAtApanI upa. 5.3) ityAdizrutiSu jIvasyApi vibhutvazravaNAt / tvanmate prakRtereva jagadupAdAnatvena brahmaNo jagadupAdAnatvAbhAvAjjIvasya kAyavyUhagata vicitrasukhaduHkhopAdAnatvavadaNutve'pi jagadupAdAnatvasambhavAcca tatastasya sarvagatatvAsiddheH / taspravezazrutInAM zarIropAdhikatvakalpane jIvotkrAntyAdizrutInAmapi buddhayupAdhikatvopagamasambhavAt / 'paJcavRttirmanovad vyapadizyate (tra. sU. 2.4.12) iti sUtrabhASye buddhiprANayoH kAryabhedAd bhedasya pratipAditatvena buddhayupAdhike jIve prathamamutkrAmati prANasyAnUtkramaNopapatteH / nAmarUpavimokSAnantaraM brahmaprAptizravaNasya prAptari jIva iva prAptavye brahmaNyapi vitvavirodhitvAt / prAkRtanAmarUpavimokSAnantaramapi aprAkRtalo kavigrahAdhupadhAnena brahmaNaH prAptavyatvavAdimate prApturjIva syApyaprAkRtadehendriyAdisazvena tadupadhAnena brahmaprAptizravaNAvirodhAt / svAbhAvikagatyAzrayazakaTadRSTAntazravaNamAtrAd jIvasya svAbhAvikagatisiddhau ' guhAM praviSTau ' iti svAbhAvikapravezAzrayajIvasamabhivyAhAreNa brahmaNo'pi svAbhAvikapraveza siddhisambhavAd, brahma jIvobhayAnvayina ekasya praviSTapadasya ekarUpapravezaparatvasya vaktavyatvAt / tasmAt paramate brahmajIvayorvibhutvANutvavyavasthitya siddherna tato bhedaviddhiM pratyAzA / 423 'ne yA vijJAnamaya (ava) che te yA bhaDAna (vyApa) 4 mA "ghaTathI gherAyeluM AkAza ghaTa laI javAtAM laI javAya che, (tyAM) ghaTa lai bhavAya che, AAza nahIM. tenI prema ( upAdhinA gamanayI mana ure che, svata: nahi). jIva AkAza jevA che" ityAdi zrutiomAM jIvanA paNa vibhutvanu zravaNuMche. tamArA matamAM prakRti ja jagatanuM upAdAna che tethI brahma jagatanu upAAna For Personal & Private Use Only Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAnnalezasamahaH nathI. ane jIva jema (ANu hevA chatAM) kAyayUhamAM rahelA vicitra sukhaduHkhanuM upAdAna banI zake che tema (Izvara) aNu hovA chatAM jagatnuM upAdAna hoI zake tethI tenAthI-jagatanuM upAdAna che e kAraNathI) tene IzvaranA) sarvagatatvanI siddhi thatI nathI. tenA (brahmanA) praveza viSayaka zutiomAM je praveza zarIrarUpa upAdhithI kalapavAmAM Avato hoya te jIvanI utkrAMti Adi viSayaka zrutiomAM paNa buddhine upAdhi tarIke svIkArI (tenI upapatti karI) zakAya. "mananI jema (prANune) pAMca (prANadi) vRttivALe kahyo che" (bra.sU. 2.4.12) e sUtranA bhASyamAM kAryanA bhedathI buddhi ane prANanA bhedanuM pratipAdana karyuM che tethI buddhirUpa upAdhivALe jIva pahelAM ukramaNa kare pachI prANanuM tenI pAchaLa u&maNa upapanna che. nAmarUpamAMthI mukta thayA pachI (jIva) brahmane prApta kare che ema je zrutivacana che te jema prApta karanAra jIvana vibhuvanuM vidhI che tema prAptavya brahmanA paNa vibhutvanuM virodhI che. prAkRta nAmarUpamAMthI mukta thayA pachI paNa aprAkRta leka ane zarIra Adi upAdhi hevAthI brahma prAptavya che ema kahenAranA matamAM prApta karanAra jIvane paNa aprAkRta deha Indriya Adi hoya che tethI temanA upadhAnathI brahmaprAptinA zravaNamAM virodha nathI. svAbhAvika gatine Azraya evA gADAnA daSTAntanA zravaNa mAtrathI je jIvanI svAbhAvika gati siddha thatI hoya te "guphAmAM pravezelA (jIva ane Izvara)' ema svAbhAvika pravezanA Azraya evA jIvanI sAthe ulekha hevAthI brahmanI bAbatamAM paNa svAbhAvika pravezanI siddhi saMzAve che, kAraNa ke brahma ane jIva bane sAthe jene anvaya che evuM eka vikaTa pada ekarUpa pravezaparaka che ema kahevuM joIe. tethI paramatamAM brahma vibhu che ane jIva aNu che evI vyavasthA siddha thatI nathI mATe te vyavasthA thI (jIva ane IzvaranA bhedanI AzA nathI. vivaraNaH ahIM siddhAntI jIvane aNu mAnanAra pUvapakSInI dalIlenuM khaMDana kare che pUvapakSI je rIte arthaghaTana kare che te pramANe te jIva ane Izvara banene aNu siddha karI zakAya. athavA bannene vibhu siddha karI zakAya. jIva aNu che ane Izvara vibhu che evI vyavasthA upapana nathI ja. jIva nAmarUpamAMthI mukta thayA pachI brahma pAse jAya che- e zruti chavanA vibhutvane virodha kare che ema mAnIe te IzvaranA vibhutvane paNa e virodha kare che kAraNa ke Izvara vibhu heya te e prApta hoya ja, tene prApta karavAnuM na hoya. paramatamAM brahma vyApaka svarUpathI muktone mATe prApya nathI paNa A prAkRta leka AdithI upahita rUpathI prAptavya che tethI brahmanA vyApaka-vane virodha nathI ema manAtuM hoya, te vidvAna chava prAkRta nAmarUyathI mukta banI aprAkRta nAmarUpa upAdhithI parichinna rUpe brahanI prati gamana kare che ema vibhu heya te For Personal & Private Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda 45 pazu jIvanI gati sa Mbhave che. tethI jIvanA vibhutvane paNa vizeSa thatA nathI. brahma jagatanuM upAdAna che tethI vibhu che ema paNa na kahI zakAya. tenuM paheluM kAraNa e ke paramatamAM prakRtine jagatanuM upAdAna mAnI che. bIju e ke jIva aNu hovA chatAM kAyavyUhanAM sukhaduHkhanuM upAdAna banI zakatA hoya te brahma aNu hoIne paNa jagatttu upAdAna banI zake. Ama jagata nu` upAdAna che mATe vibhu che e dalIla barAbara nathI. jIva ane Izvara banne guphAmAM pravezelA che ema kahyuM che tenA AdhAre jo jIvatuM aNutva manAtu heya te Izvarane paNu aNu mAnavA joIe. eka ja sa MdarbhamAM prayeAAyelu praSTi' pada ekanI bAbatamAM svAbhAvika praveza darzAve ane bIjA (Izvara)nI bAbatamAM gauNa ke aupAdhika praveza ema mAnavu barAbara nathI. Ama jvanu aNutva ane Izvaranu` vibhutva paramatamAM siddha thatuM nathI ane tene AdhAre jIva ane IzvaranA bheda siddha karavAnI to AzA ja rAkhI zakAya nahi. asmanmate brahmAtmaikya prmh| vAkya / nurodhenAvAntaravAkyAnAM neyatvAt svarUpeNa jIvasya vibhutvam, aupAdhikarUpeNa pariccheda ityAdiprakAreNa jIvabrahmabhedaprApazrutInAmupapAdanaM bhASyAdiSu vyaktam / amArA matamAM brahma ane jIvanA aikayanAM beAdhaka mahAvAkayanA anurodhathI avAntara vAkayAneA artha ghaTAvavAnA hAvAthA, jIva svarUpathI vibhu che, aupAdhika rUpathI te paricchinna che ityAdi prakAre jIva ane brahmane joi (ApaNI pAse) grahaNu karAvanAra zrutionuM upapAdana bhASyADhimAM spaSTa che. vivaraNaH- pUrva pakSI dalIla karI zake ke jema paramatane mATe tame kahyuM ke jIva ane Izvara bannenA aNutva temaja vibhutva viSayaka zruti ane li Mga samAna rIte hovAthI banne vibhu siddha thAya ke banne aNu siddha thAya paNu jIva aNu ane Izvara vibhu ema siddha thatuM nathI, tema siddhAntamAM paNa jIvane paricchinna kahenArI ane tene vibhu kahenArI zruta hAvAthI chatranu vibhutva svAbhAvika che ane aNutva aupAdhika che evI vyavasthA mi thatI nathI tethI dveSa prasakta thAya ja che. AtA uttara ApatAM siddhAntI kahe che ke brahmAtmakaSajJAnamuktinu sAdhana che tethI te ja jJAna utpanna karanAra tattvamasi Adi vAkayeA mahAvAya che ane te vAkayAnA athanA jJAnamAM kAraNIbhUta tat, tyam jevAM pade ! jJAnanI prati je sAdhanabhUta che evAM jIvanAM svarUpanAM pratipAdaka vAkayA e avAntara vAkayA che. A avAntara vAkaSo mahAvAkayAte zeSa hAvAthI amArA matamAM A pradhAna vAkyAnA atha' anusAra ja A guNabhUta vAkayonA atha karavAnA hoya che tethI koI muzkelI nathI. jIva jo svarUpathI aNu hoya to mahAvAkayamAM pratipAdya tene brahmathI abheda upapanna ane nahi. tethI ema ja mAnavAnuM rahe che ke jIva svarUpathI vibhu che ane tenuM ricchinnava aupAdhika che. jIva ane bhrAtA bheda mAnIne kathana karanAra zrutinA atha A ane AvI rIte ja karavAne che ema bhASyAdi graMthomAM spaSTa batADyuM che, si54 For Personal & Private Use Only Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH tasmAdacetanasya prapaJcasya mithyAtvAt cetanaprapaJcasya brahmAbhedAca na vedAntAnAmadvitIye brahmaNi vidyaikaprApye samanvayasya kazcidvirodhaH / iti siddhAntalezasamahe dvitIyaH paricchedaH samAptaH / 426 tethI acetana prapaMca mithyA heAvAthI ane cetana prapa'canA brahmathI aoda hAthathI eka vidyAthI ja prApya evA advitIya brahmamAM vedAntAnA (upaniSAnA) samanvaya che tenA koI virAdha nathI. vivaraNa : A paricchedanuM prayAjana upaniSadonuM tAtpaya* adritIya brahmapura che ane A vedAnta samanvayanA koI virAdha nathI ema batAvavAnu hatu tene ahIM upasa'hAra karyo che. siddhAntalezasa zahanA bhASAnuvAdane dvitIya pariccheda kSamApta, For Personal & Private Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricche (1) nanu kathaM vidyayaiva brahmaprAptiH, yAvatA karmaNAmapi tatprAptihetutvaM smaryate 'tatprAptiheturvijJAnaM karma coktaM mahAmune' iti / sacam / mAnyA panthA vidharteyanA [zvetA. 6.1] kRtti zruteH / nityasiddhabrahmAvAptau kaNThagatavismRta kanakamAlA'vAptitulyAyAM vidyA'tiriktasya sAdhanatvAsambhavAca / brahmAbAptau paramparayA karmApekSAmAtraparA tAdRzI smRtiH / ka tarhi karmaNAmupayogaH ? (1) zaMkA thAya ke vidyathI ja brahmaprApti thAya ema kevI rIte hoI zake, jyAre karyAM paNa tenI prAptinA hetu che ema smRtimAM kahyuM che--"he mahAmuni tenI (brahmanI) prAptinA hetu vijJAna ane kama' kahyAM che', sAcuM che (tApaNu za kA kharAkhara nathI). mukti mATe bIjo mAga nathI (zvetA. 6.15) evI zruti che; ane nitya-siddha brahmanI prApti je gaLAmAM rahelI paNa bhulAI gayelI sAnAnI mALAnI prApti jevI che temAM vidyA sivAya bIjuM kazuM sAdhana hoI zake nahi, tethI tevI smRti brahmanI prAptimAM paramparAthI kama'nI apekSA mAtra batAvavA mATe che. te pachI karmInA upacega kayAM che? vivaraNaH pUrva paricchedanA ate ema kahevAmAM Avyu` ke brahma prAptirUpa meAkSa eka vidyAthI ja prApta thaI zake tema che. samuccayavAdI A sahana nathI karatA ane zaMkA kare che ke smRti pramANe kama ane jJAna baMne brahmaprAptinA hetu che ema kahyuM che. tenaiti prAcita pukhta / (bRhad. 4.4.9) ityAdi zrutimAM kahyuM che te parathI samajAya che ke brahmajJAna ane puNyanA samuccayathI brahmanI prApti thAya che siddhAtI Ane uttara ApatAM kahe che ke Avu' kahyuM che e vAta. sAcI paNu samuccayavAda yukta nathI. yukti samarthita anya zruti--mAnya, vA viyase'yanAya (zvetA.6,15)sAthe tenA virodha che, tethI samuccaya aMge je zruti che ane tammUlaka je smRtivacana che tenA atha kramasamuccayaparka levA joIe. brahmajJAna sivAya bIjo koI nAnama samuccayarUpa ke kevaLa kamarUpa upAya mekSa mATe nathI evA zrutinA atha che. brahma nitya AtmasvarUpa tarIke siddha che tethI brahmanI prApti e aprApta che evA bhrama AdinA nivRttirUpa ja che. ane lekamAM ApaNe joIe chIe ke bhrama AdinI nivRtti mAtra jJAnathI thaI zake che. sAnAnI mALA gaLAmAM ja hAya paNa bhulAI gaI hAya to te maLatI nathI evA bhramathI zodhabhALa thAya che paNa kAI vizvAsapAtra mANusanA kahevAthI jJAna thatAM ja e aApta che e bhramanI nivRttirUpa pUrvasiddha kanamAlAnI prApti thAya che. brahmaprApti nA jevI For Personal & Private Use Only Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 siddhAntalezasaMgrahaH ja che. sa jItu svarUpa che tethI nityaprApta che, mAtra te aprApta che evA bhramanI nivRtti karavAnI che ane tene brahmaprApti kahevAmAM Ave che. tethI vidyA sivAya koI sAdhananI jarUra nathI ane jJAna sivAya koI sAdhanamAM zrama AdinI nivRttinI bAbatamAM sAmarthya nathI. tema chatAM karmAMnA muktimAM paraMparAthI, arthAt ADakatarA upayAga che. kama muktinA sAkSAt hetu na hoya paNa para parAthI upayAgI hoya te prazna thAya ke viviANA (jJAnanI icchAmAM te sAdhana che ke vidyAmAM ? atra bhAmatImatAnuvartina AhuH - ' tametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti yajJena dAnena tapasA'nAzakena [bRhad 4.4.22] iti zrutervidyAsampAdanadvArA brahmAvAptyupAyabhUtAyAM vividiSAyAmupayogaH / nanu iSyamANa vidyAyAmevopayogaH kiM na syAt ? / na syAt pratyayArthasya prAdhAnyAt / "vidyAsamprayogAt pratyAsannAni vidyAsAdhanAni zamadamAdIni, vividiSAsaMyAgAttu bAhyatarANi yajJAdIni " iti srvaapekssaadhikrnnmAkhyAnna / (ma. su. zA. mA. 2.4.27, gAMdha. 6) / A khAMkhatamAM bhAmatInA matane anusaranArA kahe che--'te Ane (jIvAbhinna paramAtmAne) brAhmaNA yajJathI, dAnathI, anAzaka tapathI jANutrA icche che' (bRhadrU. 4.4.22) e zrutithI (ka`nA) vidyA-sa'pAdana dvArA brahmaprAptinI upAyabhUta evI trividviSA (brahmajJAnanI icchA)mAM upayega che. zakA thAya che ke cchavAmAM Ave che te vidyAmAM ja useLa zA mATe na hoya ? (uttara che ke) na hAya kAraNu (prakRtyatha' ane pratyayA mAM) pratyayAtha pradhAna che. ane sarvopekSAdhikaraNa paranuM bhASya che ke "vidyA sAthe saMbaMdha haiAvAthI (arthAt thAnAM sAdhana hAvAthI) zama, dama Adi vidyAnAM antara`ga (najIkanAM) sAdhana che, jyAre vividiSA (brahmajJAnanI icchA) sAthe sa cega hAvAthI (-viviDhiyAnAM sAdhana hevAthI) yajJa Adi bAhyatara (vidyA sAdhana) che". (thra sU. zA*karabhASya 3.4.27). - vivaraNa : tametam...mAM sam padaM prakRta paramAtmA paraka che. jyAre sam pada nitya parAkSa jIvaparaka che. tethI atha che ke jIvAbhinna paramAtmAne brAhyaNeA yajJAdithI jANavA icche che. tapane "anAzaka'' evuM vizeSaNu lagADayuM che jethI anazana Adi prakAranA tapanI vyAvRtti thAya, Ama hita, mita tathA pavitra azana Adi prakAranuM tapa ahIM vivakSita che.ema prApta thAya che. zA thAya ke yajJAdinA viniyeAga vividiyA je puruSAtha tarIke mAnya nathI, temAM keMtra rIte hAI zake ? vividviSA vidyAnuM saMpAdana karAve che ane e rIte brahmaprAptinA upAya che. tethI te gauNuM puruSAtha to che ja pharI zakA thAya ke vidyA muktinu` sAkSAt sAdhana che te temAM ja danA viniyoga kema na hoya? iSyamANu svargAdinI prati jema yA viniyega che. tema pramANu vidyAnI prati yajJAdinA viniyoga kema na hoya? icchAnA viSaya tarIke jetA ullekha che. te svargAdi krama'nAM phaLa tarIke sva kAravAmAM Ave che tema jenI S For Personal & Private Use Only Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tRtIya pada irachA karavAmAM Ave che te vidyAne karmaphala mAnI zakAya ane kamane viniyoga vidyAmAM ja mAnI zakAya. A zaMkAnuM samAdhAna karatAM kahyuM che ke kAsiTomena yata rAma: jevAM vAkayamAM yAga AdinI ISTasAdhanatA vidhipratyayathI badhita thAya che. e iSTa zuM che ? ema vizeSa AkAMkSA thatAM puruSanA vizeSaNa tarIke zruta kAmanA ane svarga e bemAMthI ekeyanI zabdata pradhAnatA nathI te pachI arthataH pradhAnatA tapAsatAM jaNAya che ke svata: puruSArtha hovAthI svargane ja phaLa tarIke anvaya hoI zake- yAga svarganuM sAdhana che. yAga kAma nAnuM sAdhana che ema na mAnI zakAya jyAre ahIM te vedanakAmanA (vividiSA - nA ja phaLa tarIke anvaya hoya e ucita che kAraNa ke tenuM zabdataH prAdhAnya che. tethI phaLa-pratyAtti vagere aki citkara che (binaasarakAraka che), vana pratyayane artha baLavAna hovAthI vividivAne ja phaLa tarIke anvaya che. kamane vividiSAmAM viniyoga che e bAbatamAM bra. sa, zAMkara bhASyanI (3.4 27) paNa saMmati che ema batAvyuM che tasmAdyajJAdIni zamadamAdIni ca yathAzramaM sarvANyevAzcamakarmANi vidyotpatAvapekSitamyAni / tavApye vida iti vidyA saMyogAtpratyAsannAni vidyA sAdhanAni zamAdIni vividiSA thogAtta bAyatarANi yajJAdInIti vivektavyam bra, sU zA. bhA. 3-4-27 yAdi karma vividiSAnAM sAdhana che tethI vividiSAnI utpatti sudhI ja temanuM anuSThAna karavAnuM rahe che. nanu vividiSArtha yajJAdyanuSThAturvedanagocarecchAvattve vividiSAyAH siddhatvena tadabhAve vedanopAyavividiSAyAM kAmanA'sambhavena ca vividiSArtha yajJAdhanuSThAnAyogAd na yajJAdInAM vividiSAyAM viniyogo yukta iti cet , n| annadveSeNa kArya prAptasya tatparihArAyAnna viSayautkaNTha yalakSaNAyAmicchAyAM satyAmapyutkaTAjIrNAdiprayuktadhAtuvaiSamyadoSAt tatra pravRttiparyantA rucirna jAyate iti tadrocakauSadha vidhivad niratizayAnandarUpaM brahma tatprAptau vidyA sAdhanamityarthe prAcInabahujanmAnuSThitAnabhisaMhitaphalakanityanaimittikakarmopasajAtacittaprasAdamahimnA sampanna vizvAsasya puruSasya brahmAvAptau vidyoyAM ca tadaunmukhyalakSaNAyAmicchAyAM satyAmapyanAdibhavasacitAnekaduritadoSeNAstikakAmukasya heyakarmaNIva viSayabhoge prAvaNyaM sampAdayatA pratibandhAdvidyAsAdhane zravaNAdau pravRttiparyantA rucirna jAyate iti pratibandhanirAsapUrva tatsampAdakayajJAdividhAnopapatteriti / zakA thAya ke vividiSA (jJAna ke veda nI IcchA)ne mATe yajJAdinu anu ThAna karanAra je vedata viSayaka IcchAvALe hoya te vividiSA siddha che, ane tenA vinAne heya (vedanaviSayaka icchA vinAne hoya) te vedananA upAyabhUta vividriSAne viSe tene kAmanA saM nave nahi tethI ( bane saMjogomAM ) vividiSAne arthe yajJAdinuM anuSThAna saMbhave nahi mATe vividiSAmAM For Personal & Private Use Only Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 siddhAntalaizasaGgrahaH yajJAdinA viniyoga yukta nathI. AvI zakA kAI kare teA uttara che ke nA. anna pratyenA dveSane kAraNe kRza (pAtaLe, nakhaLA) thaI gayelA mANasane te (kRzatA) dUra karavA mATe anaviSayaka utkaMThArUpa icchA hevA chatAM pazu utkaTa ajINu AdithI utpanna thayelA dhAtuvaiSamyanA doSane lIdhe te khAkhatamAM (anna khAvAnI bAbatamA) tenI pravRtti thAya tyAM sudhInI ruci tene thatI nathI tethI te (anna)ne viSe ruci utpanna kare evA auSadhanuM vidhAna hoya che. tenI jema brahma niratizaya ana rUpa che ane tenI prAptimAM vidyA sAdhana che e bAbatamAM, prAcIna aneka janmamAM phaLanI icchA vinA karelAM nitya-naimittika karmothI utpanna thayelI citta-prasannatAnA baLe, jene vizvAsa prApta thayeA che evA mANusane brahmanI prApti ane vidya nI bAbatamAM temanA pratye unmukhatArUpa icchA hovA chatAM paNa aneka janmAmA sa cita ( bhegAM karelAM ) aneka pappAno doSa, Astika kAmukamAM haiya ka* pratye valaNanI jema, temAM viSa bhega pratye valaNa utpanna kare che tene lIdhe pratibaMdha (rukAvaTa) thatA hAvAthA vidyAnAM sAdhana zravaNAdi viSe pravRtti thAya tyAM sudhInI ruci utpanna thatI nathI. tethI pratimadhane dUra karIne tenuM (zravaNAdimAM pravRtti thAya tyAM sudhInI ruci jene vividviSA kahevAmAM Ave che tenuM) saMpAdana karI zake tevAM yajJAdinuM vidhAna upapanna che (mATe zaMkA kharAkhara nathI). vivaraNa : vividiSAmAM karmIne viniyoga che e bAbatamAM khIjI rIte vAMdhA rajU karyAM che. vedananI icchA jo yajJAdinu phaLa hAya tA vedanecchA viSayaka icchAthI yajJAdinu anuSThAna thaya che ema kahevuM joIe. ane vedanecchA svataH phaLa hoI zake nahi tethI vedana dvArA mukti tenu phaLa che ema kahevuM joIe. Ama A krama prApta thAya che--pahelAM mukti svata: puruSA che e dAnathI muktine viSe icchA, pachI vena muktinu sAdhana che e jJAnathI venane viSe icchA, pachI vedanecchA e vedananuM sAdhana che e dAnathI venecchAne viSe icchA ane Ama yajJAdinuM anuSThAna. Ama hoya te vedanecchArUpa vividiSAnA uddezyathI yajJAdinA anuSThAnamAM pravRtta thanArane viviAinA phaLabhUta brahmavedanane viSe IcchA che ke nahi ? jo hAya tA vividviSA che ja mATe tene mATe yajJAdinuM anuSThAna jarUrI nathI. ane jo vividviSAnA phlarUpa vaidananI icchA na hoya to viviAine viSe paNa icchA nahIM hoya ane tethI vividivAnA uddezyathI yajJAdinu anuSThAna nahIM thAya. A zaMkAnA uttara ApatAM kahyuM che ke viviSiA arthe yajJAdinu anuSThAna karanArane vedanaviSayaka icchA hoya ja che. paNa teTalA mAtrathI yajJAdinu anuSThAna vya nathI banI jatuM. vividviSA e prakAranI che--vidyA pratye unmukhatA prakAranI ane ruci prakAranI. vaidana ke vidyA pratyenI unmukhatA prakAranI vividviSA to yajJAdinA anuSThAnanI pahelAM paNa heAya che tethI tene laIne vedananI sAdhanabhUta viviAine viSe kAmanA sabhave che. mATe viviAine athe' yajJAgi anuSThAna upapanna che je vidyA pratyenI ruci prakAranI vividiSA che te yajJAdinA larUpa che ane te yajJAdinA anuSThAna pachI ja thAya che. mATe vividviSAmAM yajJAdinA viniyoga yukta che. A samajAvavA udAharaNa ApyuM che. anna pratye aruci thaI javAne kAraNe koI mANusa For Personal & Private Use Only Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda 431 kuza thaI gayo hoya tene e kRzatA dUra karavA mATe anna viSe unmukhatA prakAranI icchA te heya che; paNa utkaTa aINa ke anazana evA koI kAraNathI uddabhavelA dhAtuveSane lIdhe abhakSaNanI pravRtti sudhInI rucirUpa icchA tene thato nathI tethI e ruci utpanna kare tevAM auSadhonuM vidhAna karavAmAM Ave che. tevI ja rIte jeNe aMge sahita vedanuM adayayana karyuM che tevA mANasane, upaniSadomAMthI brahma niratizaya AnandarUpa che ane vidyA tenI prAptinuM sAdhana che ema jANIne, e bAbatamAM vizvAsa prApta thAya che. alabatta ghaNAne ATaluM karyA pachI paNa vizvAsa besatuM nathI tethI vizvAsa besato hoya te temAM aneka janmamAM je niSkAma nitya-naimittika kama karyo hoya ane tenAthI je cittanI prasannatA rUpa zuddhi zakaya thaI hoya tene mahimA kAraNabhUta che ja. smRti paNa kahe che ke hajAro mANasAmAM kaIka ja vidyAnI siddhi ke lAbha mATe prayatna kare che (manuSyAnAM rahevuM zi catati vize-ma.gItA 7.2). * zaMkA thAya ke brahmaprAptinI sAdhanabhUta vidyAne viSe utkaTa icchA hoya te tenAM sAdhane zravaNadine viSe pravRtti thAya tyAM sudhInI ruci thAya ja tethI yajJAdinuM anuSThAna jarUrI nathI. A zaMkAno uttara Apyo che ke aneka janmamAM saMcita pApa viSayabhoga tara AvA mANasane vALe che ane tethI AvI pravRtti payatanI rucirU5 vividiSAmAM rakAvaTa kare che tethI yajJAdinI jarUra che. pharI zaMkA thAya ke pUrvokta cittaprasannatAnA mahimAthI brahmavidyAmAM vizvAsa beThA hoya eTalA Astika mANasanuM anartha pracura viSayoga pratye valaNa kevI rIte saMbhave. Ane uttara anubhavasiddha daSTAnta rajU karIne AkhA che. je zAstravihita che tenA anuSThAnathI zreya thAya che ane zAstrathI niSiddha evuM karavAthI mahAna anartha thAya che ema zAstranA AdhAre jANI zakAya che evo nizcaya koI Astikane thayuM hoya te chatAM tene kAmaka, niMdita maithuna Adi heya kamena viSe valaNa pApavizeSane kAraNe saMbhave che. tema A mumukSanI bAbatamAM viSayabhoga tarapha tevuM ja valaNa aneka janmamAM ekaThA thayelA pAparUpI deSanA pratibaMdhane kAraNe saMbhave che. tethI zravaNadimAM pravRtti sudhInI rucirUpa vividiSAnuM saMpAdana karavA mATe yajJAdinuM vidhAna jarUrI che. juo bhA matI, pR. 51-61-asyAH -vividiSanti ra zena' iti tRtIzazrutyA yajJAdInAmaGgatvena brahmajJAne viniyogAt... nityasvAdhyAyena brAhmaNA vividiSanti na tu vidanti, vastutaH pradhAnasyApi vedanasya prakRtyatayA zabdato guNatvAt , icchAyAzca pratyayArthAtayA prAdhAnyAta, pradhAnena ca kAryasampratyayAt / (zaMkA ane uttara bannenI carcA che). vivaraNAnusAriNastvAhuH -'prakRtipratyayArthayoH pratyayArthasya prAdhAnyam' iti sAmAnyanyAyAd 'icchAviSayatayA zabdabodhye eva zAbdasAdhanatAnvayaH' iti svargakAmAdivAkye kluptavizeSanyAyasya balavascAt 'azvena jigamiSati' 'asinA jighAMsati' ityAdilaukikaprayoge azvAdirUpasAdhanasya, 'tadanveSTavyaM tadvAva vijijJAsitavyam', 'mantavyo nididhyAsitavyaH' (bRhad. 2.4.5) ityAdivaidikaprayoge For Personal & Private Use Only Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43ra siddhAntalezasamahaH tavyArthabhUta vidhezca sanpratyayAbhihitecchAMviSaye eva gamanAdAvanvayasya vyutpannatvAcca prakRtyabhihitAyAM vidyAyAM yajJAdInAM viniyogaH / bIjI bAju vivaraNane anusaranArA kahe che. prakRtino artha ane pratyayana artha e bemAM pratyAyanA arthanuM prAdhAnya che. e sAmAnya nyAya karatAM "IcchAne viSaya hevAne kAraNe zabdabadhya artha mAM ja zAbda sAdhanatAne anvaya che ema je kaaiAnaH ItyAdi vAkyamAM vizeSa nyAya mAnyo che te vadhAre baLavAna che. ane "azvathI javA Icche che", "talavArathI mAravA Icche che', ItyAdi laukika prayogamAM azvAdirUpa sAdhanano, ane tenuM anveSaNa (vicAra) karavuM joIe, tenI vijijJAsA karavI joIe (dhyAna karavuM joIe)', '(AtmAnuM) manana karavuM joI ba, dhyAna karavuM joIe, ityAdi vaidika prayogamAM taran (pratyaya nA arthabhUta vidhine sana (IcchAdazaka) pratya..thI abhihita IcchAnA viSaya gamana a dimAM avaya vyutpanna che (A be kAraNethI) prakRtithI abhihita (vAcya) vidyAmAM yajJAdino viniyoga che. vivaraNa: "kamane viniyoga zAmAM che?' e praznane jude uttara vivaraNamatane anusaranArA Ape che te have rajU kare che-yajJAdine viniyoga vidyAmAM che. AgaLa je mata rajU karyo che temAM yajJa' Adi zabdonI tRtIyA vibhaktine lIdhe yata Adi sAdhana tarIke jJAta thAya che ane sAdhyanI AkAMkSA thatAM vividivAne ja sAtha tarIke anvaya thAya che. kAraNa ke e zabdaH pradhAna che, ane je padArtha zabdata ja pradhAna hoya tene ja tenI sAthe uccArelA bIjA padArtho sAthe anvaya hoya che ema vyutpattithI siddha che-A AzayathI (agAunA matamAM) vividiSAmAM yajJAdine viniyoga kahyo che. te na rucatuM hovAthI have vidya mAM yajJAdinA viniyoganuM upa pAdana kare che. agAunA matama dalIla e hatI ke vividriSAmAM vita prakRti che ane na IcchAne vAcaka pratyaya che. prakRtinA artha karatAM pratyane artha vadhAre baLavAna che tethI prakRtinA artha "vedana karatAM pratyayane artha "navedananI) icchA', zabdataH pradhAna che tethI vidivAne je yajJAdinA phaLa tarIke anvaya che- ema mAnavAmAM sAmAnya nyAya svIkAryo che, je rAnapuruSamAnaya (rAjapuruSane lAvo) ityAdimAM prasiddha che. A nyAya pramANe zabdataH pradhAna hoya tene ja sAthe uccArelA kriyAkAraka sAthe anvaya hoya che. paNa havAma: cane ityAdinA anusaMdhAnamAM eka bIjo vizeSa nyAya che ane vageremAM je vidhipratyaya che tethI ISTanA sAdhana tarIke jJAta yajJAdinuM iSTavize zu che AvI AkakSA thatAM zabdataH pradhAna na hovA chatAM svargane phaLa tarIke anvaya mAne che kAmanAne ja yajJAdinA phaLa tarIke anvaya kema nathI mAnyo evI za kAne uttara e che ke icchAne viSaya hovuM e enA phalavanuM vyaMjaka che, ane puruSArtha tarIke varga ja phaLa che, kAmanA nahI have prazna thAya ke jemAM svarga kAmanAne viSaya che tema mukti paNa kAmanAnA viya che te muktine ja yajJAdinuM phaLa kema na mAnI zakAya? tene uttara che ke zAdI akAMkSAnI pUrti zabdathI ja thAya che vedanane ulekha hovAthI te ja phaLa che. icchA ane IcchA viSayanuM eka sAthe uccAraNa hoya to icchAnA viSayanuM ja prAdhAnya che, icachAnuM prAdhAnya For Personal & Private Use Only Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda nayI' icchepamANasamaminyAhAre impamANasyaiva prAdhAnyam, na vicchAyAH) meM vizeSa nyAyayA ST sAmAnya nyAyanI mAya jyotiSTAmena yajeta mvargakAmaH 24 vayomA bhAnyA che. tathA vividiSanti...mAM para pratyaya aya' pAne 22 vivihiSAnu zAma prAdhAnya tIna velmanA prAdhAnyane ja Adara karavo joIe. icchAvAcaka vana pratyayanA prayogavALA lokika ane vaidika vAkayamAM prayayane artha hovAne kAraNe IcchA pradhAnabhUta che e Agraha cheThIne irachAnA viSaya(gamana Adi, mAM ja sAthe uccArelA bIjA padArthone anvaya jovAmAM Ave cha: ma anvena jigamiSatibhAM azvana gamana sAdhana bhAnAmAMsAve. tebha vividiSanti...bhAM yajAhinA viniyoga venamA mema svIDana . dumA vivaraNa-nityanamitikakarmA. nuSThAnaH saMskRtasyAtmano yadi zravaNamananadhyAnAbhyAsAdIni jJAnasAdhanAni saMpadyante tadA saMskAra. karmANi shkaarivishessaadaatmjnyaanmvtaarynti...| (pR. 157-zI, 1892) nanu tathA sati yAvadvidyodayaM karmAnuSThAnApacyA 'tyajataiva hi tajjJeyam' ityAdi zrutiprasiddhaM karmatyAgarUpasya sanyAsasya vidyArthatvaM pIDyeteti cet, na / prAg bInAvApAt karSaNam , tadanantaramakarSaNamiti karSaNAkarSaNAbhyAM vrIhyAdiniSpattivad 'ArurukSormuneryogaM karma kAragamucyate / yogArUDhasya tasyaiva zamaH ka raNamucyate // ' [bha.gItA 6.3] ityAdi vacanAnusAreNa cetasaH zudau vividiSAdirUpapratyakaprAvaNyodayaparyantaM karmAnuSThAnam, tataH sannyAsa iti karmatatsannyAsAbhyAM vidyAniSpatyabhyupagamAt / uktaM hi naiSkarmyasiddhau (1.49) pranyakapravaNatA buddhaH karmANyApAdya zuddhitaH / kRtArthAnyastamAyAnti prAvRDante ghanA iva // iti // zaMkA thAya ke tema hoya to vidyAne udaya thAya tyAM sudhI kamanuM anuSThAna prasa banaze (kamanuM anuSThAna karavuM paDaze, tethI 'kamane) tyAga karanArathI ja te jANI zakAya che, ItyAdi zrutithI prasiddha je karma tyAgarUpa saMnyAsanI vidhAtA che (-kamasaMnyAsa vidyA athe che ema kahyuM che, tene bAdha thAya. (AvI zaMkA kaI kare te uttara che ke nA. vAvatAM pahelAM kheDAnuM kAma thAya che, te pachI eDava nuM hetu nathI -ba ma kheDavuM ane na kheDavuM ema manethI vArSi vagerenI utpatti thAya che, tenI jema si-55 For Personal & Private Use Only Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaMgrahaH "cega prati ArohaNu icchatA munine mATe kamane kAraNa kahevAmAM Ave che. cegADha evA tene ja mATe zamane kAraNa kahevAmAM Ave che' (bhagavadgItA 6.3) ityAdi vacana pramANe cittanI zuddhimAM gavAdaSA adirUpa pratyakpravaNutAnA uya sudhI kama'nuM anuSThAna ane te pachI sanyAsa-ema kama ane tenA sanyAsa manathI vidyAnI utpatti mAnavAmAM AvI che. 434 naikamya`siddhimAM kahyuM che ke--" karmI zuddhi dvArA muddhinI pratyapravaNutA utpanna karIne kRtAtha' thayelAM asta pAme che jema varSAkALanA ante vAdaLe asta pAme che. vivaraNa : zakA thAya ke yajJAdinA viniyeAga vidyAmAM mAnatAM anya zrutivacanane virAdha thaze. cagateva di toyam jevAM zrutivacanamAM kahyuM che ke kama*nA tyAga karatA mumukSu peAtAnA pratyagAtmasvarUpa brahmanA sAkSAtkAra karI zake, tyAga na karanAra nahi. kSaya Air thI mAMDIne mAmUca mati (jAmAla 5) sudhInI bIjI zrutimAM paNa vAina zabdathI kacita saMnyAsane 'brAbhUSa' zabdathI kathita brahmasAkSAtkAranA hetu kahyo che. A zakAnA uttara ApatAM kahyuM che ke A e prakAranAM zrutivacanone koI vizeSa nathI. jema khI vAnyA pahelAM khetara kheDavAnuM hoya ane te pachI kheDavAnuM na hoya ane kheDavuM ane na kheDavuM e banne trIhinI utpattimAM kAraNa bane che, tema kama ane kasaMnyAsa ane vidyAnI utpattinAM kAraNu che. bha gItA (63) mAM kahyu` che ke yeAga arthAt cittazuddhi, vividiSA AdirUpa pratyapravaNutAmAM kama' kAraNu che arthAt tene mATe kama' karavu joie. ane pratyapravaNatA prApta thaI jAya eTale zama arthAt saMnyAsanA Azraya levA. rAgAdirAhityarUpa cittazuddhi, vividviSA, vairAgya, guru devatA AdinI bhakti prakAranI pratyaklRpravaNatAnI utpatti sudhI kama'nuM anuSThAna karavu joI e e bAbatamAM surezvarAcAyanI paNa samati che. AvI pratyapravaNutA thatAM kama" kRtAtha thaI jAya che mATe temane tyAga karavAnA hoya, jema varasyA pachI varSA RtunA ante vALa jatAM rahe che. -- karmaNAM vidyArthatvapakSespi vividiSAparyantameva karmAnuSThAne vividiSArthatvapakSAt ko bheda iti cet, ayaM bhedaH - karmaNAM vidyArthatvapakSe dvArabhUta vividiSA siddhayanantaramuparatAvapi phalaparyantAni viziSTagurulAbhAbhirvighnazravaNamananAdisAdhanAni nivRttipramukhAni sampAdya vidyotpAdakatva - niyamossti / vividiSArthatvapakSe tu zravaNAdipravRttijananasamarthotkaTecchAsampAdanamAtreNa kRtArthateti nAvazyaM vidyotpAdakatvaniyamaH / ' yasyaite catvAriMzat saMskArA:' iti smRtimUle karmaNAmAtmajJAnayogyatApAdakamApakarSaNa guNAdhAna kSaNasaMskArArthatvapakSe iveti vadanti // 1 // For Personal & Private Use Only Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya parika 35 karma vidyA athe che e pakSamAM paNa vividiSA sudhI ja je kamanuM anuSThAna hoya te (karma) vividiSA arthe che e pakSathI (A pakSano) ze bheda che? evI zaMkA thAya to uttara che ke A bheda che-kama vidyA athe che e pakSamAM dvArabhUta vividiSAnI siddhi pachI karma aTakI jAya te paNa temane tyAga karavAmAM Ave te paNa) (adaSTa dvArA) phaLa sudhInAM, viziSTa gurunI prAptithI nivina. zravaNa, manana Adi sAdhanA jemAM nivRtti mokhare che temanuM saMpAdana karIne (karma) vidyAnAM utpAdaka bane ja che e niyama che. jyAre kama vividiSA athe che e pakSamAM zravaNadimAM pravRttine utpanna karavA samartha evI utkaTa icchAnA saMpAdana mAtrathI (karmonI) kRtArthatA che tethI karma avazya vidyA utpanna karanArAM hAya ja e niyama nathI; jema "jenA A cALIsa saMskAre che Itya di smRtimUlaka pakSa ke kameM AtmajJAnanI cogyatAnA saMpAdaka malApakarSaNarUpa ane guNAdhAnarUpa saMskAra athe che- temAM (ukta niyama nathI) ema (vivaraNane anusaranArA) kahe che. (1) vivaraNa: svAbhAvika rIte ja zaMkA thAya ke karmone viniyoga vividiSAmAM che e pakSamAM jema vividiSAnA udaya sudhI ja yAdinuM anuSThAna che e nirvivAda che tema karmone viniyoga vidyAmAM che e pakSamAM paNa vividiSA paryata ja kamanuM anuSThAna hoya te be pakSomAM zo bheda che? teno uttara e che ke kamanA anuSThAnamAM bheda na hoya te paNa phaLanI daSTie bheda che. karma vividiSA athe che e pakSamAM yajJAdi karmathI utpanna thayeluM adaSTa zravaNadimAM pravRtti payatanI ruci jene vividiSA kahI che te upanna karIne naSTa thAya che kAraNa ke adaSTane nAza eka tenA phaLathI ja thAya che. vividiSAnI utpatti pachI zravaNadimAM pratiba dhaka pApa na hoya te vividiSAnA baLe ja zravaNudanuM saMpAdana karIne te mumukSu vidyA meLave che. paNa zravaNudimAM pratibaMdhaka pApa hoya te yana karyA chatAM paNa zravaNAdi prApta thatAM nathI tenA parathI tenuM astitva nakkI karIne tenI nivRtti mATe prayatna kare che; prAyaH evuM bane che ke tenA nivataka upAyanuM anuSThAna na thavAne kAraNe athavA tenA anukAnamAM paNuM ghaNuM badhAM vine heya tene kAraNe zravaNAdi saMbhavatAM nathI ane tethI jJAnano udaya thatuM nathI. dRSTAMta ApI zakAya ke auSadhanA baLe anna khAvA tarapha ruci utpanna thatAM kaI pratibaMdha vinA ananI prApti thAya te tenA bhakSaNathI kRzatAnI nivRtti siddha karI zakAya che. paNa je anna prApta na thAya te tene meLavavA e mANasa yatna kare che. je yatna karyA chatAM anna na meLavI zake te kRzatAnI nivRtti siddha karI zakato nathI; e ja rIte ahI paNa karmathI vividiSA prApta thatAM jJAna utpanna thAya ja e niyama nathI. karmone viniyoga vividiSAmAM che ene mATe karmone viniga saMskAramAM che e pakSanuM udAharaNa ApyuM che. je mANasane zrauta-smAta evA cALIsa saMskAra che ane zama AdinI saMpatti che : tevA karmothI saMskAra pAmelA vidyAdhikArIne zravaNudi prApta thatAM tattvajJAna dvArA parabrahmanI : prApti thAya che ane zravaNu Adi sAdhana na prApta thAya te puNya lekanI prApti thAya che. * Ama karma saMskAra athe che e pakSamAM kama jJAnane utpanna kare ja evo niyama nathI kAraNa ke kama saMskAra utpanna karIne ja caritArtha thaI jAya che tethI vidyAnI utpatti sudhI For Personal & Private Use Only Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 siddhAntalezasatprahaH temane vyApAra nathI te. tevuM ja karma vividivA arthe che e pakSamAM paNa che. A be pakSamAM jJAnanI utpattine aniyama samAna hovA chatAM paNa kama vividiSA athe che e pakSama kAnanI utpatti prAyikI che (arthAt ghaNuM kharu thAya), kAraNa ke tIvra bhUkhanI jema daDha vividiSA badhA prayatanathI vidyAnuM saMpAdana karavA samartha che. jyAre kama saMskAra arthe che e pakSamAM brahmajJAnanI yogyatA mAtra siddha thAya teya vividivA paNa aniyata hoya che tethI vidyAnI utpatti prAyikI paNa nathI hotA e bheda karma vividiSA arthe che ane kama saMskAra athe che e be pakSamAM paNa che-ema samajavuM ema vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatItha" spaSTatA kare che. bIjI bAjue, kama vidyA athe che e pakSamAM dhArabhUta vividivAne utpanna karyA pachI karma aTakI jAya to adaSTa dvArA viziSTa gurunA lAbhathI vinarahita nivRttipradhAna zravaNadinuM saMpAdana karIne vidyAnuM utpAdana kare che ja evo niyama che. (1) (2) nanu keSAM karmaNAmudAhatazrutyA viniyogo bodhyate / atra pauSiA - suvarane ti vAriyA , "zera nena' iti gRhasthadharmANAm, 'tapasA'nAzakena' iti vAnaprasthadharmANAM ca upalakSaNamityAzramadharmANAmeva vidyopayogaH / ata eva 'vihitatvAccAzramakarmApi' (ja. . rU.4.22) ti zAradA vidyArthadavAranarmAtA tA (2) zaMkA thAya ke TAMkelI kRtithI kayAM karmono viniyoga jaNAvavAmAM ave che A bAbatamAM keTalAka kahe che ke "vedAnuvacanathI brahmacArInA dharmonuM upalakSaNa che, "yajJathI, dAnavI' e gRhasthanA dharmanuM upalakSaNa che, ane anAzaka tapathI' vAnaprasthanA dharmonuM upalakSaNa che tethI Azramadharmone ja vidyAmAM upayoga che. mATe ja "ane vihita hovAne kAraNe Azramakama (abhilASAhita) (AzramI e) paNa (karavAM joIa)" e zArIraka sUtramAM 'vidyA athe karmanA arthamA "Azramakama' padane praga che. vivaraNa : zaMkA thAya ke kRtimAM kyAM karmone viniyoga vividiSA ke vilAmAM batAvyo che-Azrama karmone ke bIjAM karmone paNa ane Azrama karmone hoya to paNa badhAM Azrama karmone te ullekha che nahi tethI keTalAMka ja samajavAne Ane uttara ApatAM kahyuM che ke zrutimAM "vedAnuvacana' (guru vedanuM uccAraNa kare tenI pAchaLa uccAraNa karavuM teno ullekha che te vedAdhyayanarUpI karma brahmacArInA dharmomAM mukhya che tethI tenAthI bahAcArInA sarva dharmo samajavAnA che. evuM ja gRhastha ane vAnaprasthanI bAbatamAM samajavuM. gItAmAM kahyuM che ke "kamaphaLane Azraya lIva vinA je karavAnuM kema kare che' I-yAdi tene evo artha che ke te te AzramamAM rahelA loko mATe je karma karavA lAyaka heya te phaLanI AzA rAkhyA sivAya kei kare te pUrvokta cittazuhi, vividASArUpa pratyakSa pravINatA jene mATe "ga" zabda prayojanA che te meLave che. tethI A smRtinA mULabhUta vividiSA viSayA zutivAkayamAM paNa sarva Azrama kamenuM upalakSaNa che ema samajavuM For Personal & Private Use Only Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda 437 barAbara che. brahmasUtramAM paNa Azrama karmone ja viniyoga svIkAryo che. koIne zaMkA thAya ke vividizAviSayaka vAkayathI Azrama kamene vidyA AdimAM viniga kahyo che tethI tenI kAmanA na hoya tevA AzcamIne potAnA Azrama mATe vihita karma karavAnI jarUra nathI. A zaMkAne uttara ApatAM kahyuM che ke AvA AzramIe paNa te Azrama karma karavuM joIe kAraNa ke e vihita che, anyathA pApanA prasaMga thAya. (A zAMka2 saMpradAyamAM ane sabaMdha AzramI sAthe levAmAM Ave che. sUtrane sIdhe artha te e lAge che ke AvA mANase Azramakarma paNa karavuM kAraNa ke e vihita che.) __ kalpatarau tu nAzramadharmANAmeva vidyopayogaH / 'antarA cApi tu tA' (a. sU. rU.4.ra6) rathine gAtramAhitavipurAghaNitakrmgaampi vidyopayoganirUpaNAt / na ca vidhurAdInAmanAzramiNAM prArajanmAnuSThitayajJAyatpAditavividiSANAM vidyAsAdhanazravaNAdAvadhikAranirUpaNamAtraparaM tadadhikaraNam, na tu tadanuSThitakarmaNAM vidyopyogniruupnnpamiti racA 'viroSAgughara' (trAsa. rU.4.30) rUti taSikrnnsuutrtaadhyyostdnusstthitaanaaN japAdirUpavarNamAtradharmANAmapi vidyopayogasya kaNThata ukteH / 'bihitatvAccAzramakarmApi' iti sUtre Azrama vhya vaLAmaNupakSavAhityamitra -gAzramadharmatiriktaanaampysti vidyopayogaH kiM tu nityAnAmeva / teSAM hi phalaM duritakSayaM vidyA'pekSate, na kAmyAnAM phalaM svargAdi / tatra yathA prakRtau klaptopakArANAmaGgAnAmatideze sati na prAkRtopakArAtiriktopakArakalpanam , evaM jJAne viniyuktAnAM yajJAdInAM klaptanityaphalapApakSayAtirekeNa na nityakAmyasAdhAraNavidyopayogyupakAra kalpanamiti // jyAre kahapataramAM kahyuM che Azramadharmone ja vidyAmAM upaga che evuM nathI. kAraNuka "ane keI AzramanA nahI evAAne paNa (brahmavidyAne) adhikAra che. kAraNa ke tema jovAmAM Ave che' (bra. sU. 3.4 36) e adhikaraNamAM a zramarahita vidhura Adie karelAM karmonA paNa vidyAmAM upaganuM rUipaNa che. ane AvI zaMkA karavI nahi ke "e adhikaraNanuM tAtparya Azramarahita vidhura Adi jemanAmAM pUrva janmamAM karelA yajJAdithI vividiSA upana karavAmAM AvI che te ene vidyAnAM sAdhana zravaNa bAdamAM adhikAra che evuM nirUpaNa karavA mAtranuM che, paNa temaNe karelAM karmonA vidyA mAM upayoganuM nirUpaNa karavAnuM tAtparya nathI (A zaMkA yukta nathI, kAraNa ke "ane dharma vizeSathI vidyAne anugraha (upakAra) For Personal & Private Use Only Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keTa siddhAntalezasamahaH thAya che" (ba. sU. 3. 4. 30) ema e adhikaraNa nA sutra ane tenA bhAgyamAM temaNe karelA japadirUpa vaNamAtranA dharmone paNa vidyAmAM upaga sAkSAt (zabdaza:, kaMThathI) kahyA che. "vihitavAvAzrama " "e sUtramAM Azramakama" zabda vaNavarmonuM paNa upalakSaNa che (barthAta tenAthI Azramakama uparAMta varNa dharmono paNa artha samaja joIe -e abhiyathI (ka5tamAM kahyuM che - "Azramadharmo sivAyanA dharmone paNa vidyAmAM upaga che, paNa te nitya karmone ja; kAraNake temanA pApanAzarU5 phaLanI vidyAne apekSA che, kAmya karmonA svargAdi phaLanI vidya ne apekSA) nathI. tyAM jema prakRti (yAga)mAM jemane upakAra mAnyuM che tevAM aMgono atireza thatAM prakRti(yAga)mAM temane je upakAra hoya tenAthI atirikta upakAra kalpavAmAM nathI Avate, tema jJAnamAM jene viniyoga che tevA yajJAdina, nityakarmanA mAnelA pApakSayarUpa phaLathI atirikta nitya ane kAmya kamane sAdhAraNa, (eNne) vidyAmAM upayegI e upakAra kalpI zakAya nahi." vivaraNa : bIjAM kamene upayoga che e pakSamAM anya kamathI nitya karmo ja samajavAnAM che e pakSa rajU kare che je amalAnandanA ka5taramAM maLe che. Azramadhamene ja vidyAmAM upayogI che evuM nathI, vaNadharmone paNa upayoga che. brahmasUtranA eka adhikaraNamAM carcAne viSaya che ke je vidhura vagere Azramarahita leke che temane vidyA prati bahiraMga sAdhana evAM karma ane ataraMga sAdhana evAM zravaNudimAM adhikAra che ke nahi. pUrva pakSa e che ke Azramakarmone ja vidyAmAM viniyoga kahyo che ane A anAzramIone Azramakama che. nahi. vaLI nityanityavastuvika vagere sAdhanayatuSTayathI sajaja hoya tene zravaNadimAM adhikAra che jyAre A anAzramIomAM sAdhanacatuSTayanI anatagata je uparati arthAt saMnyAsa che teno abhAva hovAthI teo sAdhanayatuSTa saMpanna nathI. ama anAzramI bane vidyAmAM adhikAra nathI. jyAre siddhAntapakSa che ke keI AzramamAM na hoya tevA mANasane paNa zravaNudi je vidyA athe karavAnAM kama che temAM adhikAra che kAraNa ke zruti ane smRtimAM ApaNe joIe chIe ke reva, vAcakanavI vagere anAzramI hatAM chatAM vidyAvALAM hatAM. parivrAjakane zravaNAdimAM mukhya adhikAra hovA chatAM gRhastha vagerenI jema anAzramIne paNa gau adhikAra upapanna che. e adhikaraNanA zAMkarabhASya mAM (3.4.38) kahyuM che ke "dadArtho ja vidyA pratiSedhAmAvALArthinadhiamti kavAli - avidyAnivRtti e vidyAnuM daSTa phaLa che. je avidyAnA nivaka sAkSAtakArane arthI hoya tene vidyA adhikArI tarIke svIkAre che. zraddhanI bAbatamAM che te anAzramIne mATe vedAntazravaNa AdinI bAbatamAM pratiSedha nathI tethI temane saMnyAsanI apekSA vinA paNa vidyAmAM (gauNa) adhikAra che. ane evI zaMkA karavI nahI ke "attara rAja' e adhikaraNanuM tAtparya eTaluM ja che ke gata janmamAM karelAM yajJAdithI jemAM vividiSA utpanna thaI hoya tevA anAzramIne zravaNAdi vidyAnAM sAdhanomAM adhikAra che. A adhikaraNanuM tAtparya evuM nathI ke anAzramInA karmone vidyAmAM upayogI che. arthAt sUtramAM "Azramakama" zabda che tene artha For Personal & Private Use Only Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda vaNudharma sudhI vistArI zakAya nahi. AvI zaMkA barAbara nathI. - raMkava Adi vidyAvALAM hatAM tenuM kAraNa e che ke anya janmamAM vidyAnAM sAdhanonuM anuSThAna temaNe kareluM tenA baLe ja temane vidyA prApta thaI mATe rikavAdi vidyAvALAM hatAM evuM je liMga (hetu) rajU karavAmAM AvyuM te ananyathAsiddha (sAdhya sivAya bIjI koI rIte siddha na hoI zake tevuM) liga nathI. mATe anya hetu rajU karavAnA AzayathI brahmasUtrakAre viroSAnu ema kahyuM che. japAdi dharma vizeSa je brAhmaNatvAdi varNamAtra sAthe saMbaMdhita che temanAthI paNu AzramadharmanI jema cittazuddhi-vividiSA dvArA vidyAmAM upakAra sa bhave che. kahyuM che ke japathA ja brAhmaNa siddhi meLave che, temAM kaI saMzaya nathI. ga gAmAM snAna mAtrathI te mukta thAya che temAM kAI sa zaya nathI. 'japenaiva tu saMsidhyet brAhmaNo nAtra saMzayaH / ' 'gaGgAyA~ snAnamAtreNa mucyate nAtra sNshyH|' bIjI paMkti evI paNa che- su cana vA kurtA mitro trAhmaLa u -bIjuM kare, ke na kare, dayAbhAvavALa brAhmaNa kahevAya che. japa, tIrthasnAna, devatA dhyAna vagere dharmo zuddhi Adi dvArA vidyA AdinAM sAdhana banI zake che evuM prati dina che e sutrane artha che. tethI satranA "Azramakama" zabdane vaNu dhamaranA upalakSaNa tarIke laI zakAya. zaMkA thAya ke yajJAdine viniyoga mAne che te kAmya ane nitya bane prakAranAM karmone sAdhAraNa viniyoga che ke nitya karmane ja che? pahele pakSa barAbara nathI kAraNake kAmya karmanAM svagadi phaLa che tenI vidyAne jarUra nathI tethI kAmya kama vidyAmAM upakAraka hoI zake nahi. bIjo pakSa paNa grAhA nathI kAraNa ke nitya kamanuM phaLa pApakSaya che ane pramANasAdhya vidyAne A pApakSayanI apekSA che ema mAnavA mATe kaI pramANu nathI. tethI temane paNa vidyAmAM viniyoga upapanna nathI A zaMkAnuM samAdhAna karatAM kahapataru (juo pR. 62 63 mAM kahyuM che ke nitya kamene vidyAmAM viniyoga che. jJAnakupate purAM yAhU vAparaca krama - pApakarmanA nAzathI mANasane jJAna utpanna thAya che. Ama nityakarmanA phaLa evA pApakSayanI vighAne apekSA che. vidyA pramANujanya che e vAta sAcI, chatAM pApa prati baMdhaka banI zake tethI pApanAzanI apekSA hoya e yukta che. paNa kAmya karma upakAraka nathI. temanuM nitya kamanI jema pApanAza phaLa hoI zake nahi kAraNake tema mAnavA mATe pramANa nathI. ane vidyAmAM nA viniyoga aMge je vidhi che te e upakAra jene mAnyo che te nityakarmathI ja caritArtha thaI jAya che pUrvamImAMsAmAM dazapUrNa mAsane prakRtiyAga mAnyo che kAraNa ke tenAM aMgone atideza vikRtibhUta sauya pazuyAgamAM karavAmAM Avyo che. paNa aMgane prakRtiyAgamAM je upakAra hoya te sivAya koI upakAra vikRtiyAgamAM mAnI zakAya nahi. tenI jema nityakarmonA vidyopakArakatvane atideza je kAmya kama mAM karavAmAM Ave te temane upakAra pApakSayarUpa ja hoI zake paNa tema mAnavAmAM gaurava che kAraNa ke nitya karmathI e siddha thAya ja che. jyAre kAmya karmanuM te svargAdi asAdhAraNa phaLa mAnyuM che. tethI nitya kamIne ja vidyAmAM viniyoga mAna joIe. For Personal & Private Use Only Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 siddhAntalezasamahaH saMkSepazArIrake tu nityAnA kAmyAnAM ca karmaNAM viniyoga uktaH yajJAdizabdAvizeSAt / prakRtau kluptopakArANAM padArthAnAM kluptaprAkRtopakArAtidezamukheneka vikRtiSvatidezena sambandhaH, na tu padArthAnAmatidezAnantaramupakArakalpaneti na tatra praakRtopkaaraatiriktopkaarklpnaaprsktiH| iha tu pratyakSazrutyA prathamameva viniyuktAnAM yajJAdImupadiSTAnAmaGgAnAmiva pazcAt kalpanIya upakAraH prathamAbagataviniyoganirvAhAyAklapto'pi sAmAnyazabdopAnasakalanityakAmyasAdhAraNaH kathaM na kalpyaH / adhvareSu adhvaramImAMsakairapi hi 'upakAramukhena padArthAnvaye eva kluptopakAraniyamaH / padArthAnvayAnantaram upakArakalpane tvaklupto'pi viniyuktapadArthAnuguNa eva upakAraH kalpanIyaH' iti sampratipacava bAdhalakSaNArambhasiddhayarthamupakAramukhena bikRtiSu prAkRtAnbayo dazamAghe samarthita jyAre saMkSepazArIrakamAM nitya ane kAmya (banane prakAranAM) kamene viniyoga kahyo che kAraNa ke yajJAdi zabdomAM bheda nathI (yajJAdi zabda kAmya tema ja nitya yajJAdi bane mATe samAna rIte rUDha che). prakRti yAgamAM jemane upakAra mAnya che tevA padArthone ma nelA prakRtiyA basa baMdhI upakAranA avideza dvArA ja vikRta yAgomAM AtadezathI saMbaMdha che padArthonA Adeza pachI upakAranI kalapanA karavAnI hoya evuM nathI tethI tyAM prakRtiyAgamAM karAtA upakArathI atirikta upakAranI kalpanAnI prasakti nathI. jayAre ahIM to sAkSAt (yana ityAdi muthiI jemanA viniMga darzAvyo che tevA yajJAdine pAchaLathI upakAra ka5vAne hoya te, jema upAdaSTa aMgenA prathama jJAta thayelA viniyoganA nirvAha mATe nahIM mAnelA daSTArUpa) upakAranI kalpanA karavAmAM Ave che tema prathama jJAta thayelA viginA ni haMne mATe sAmAnya zabdathI gRhIta thatAM badhAM nitya ane kAma karmane sAdhAraNa evo, (pahelAM) mAnya na hoya te paNa upakAra kema na ka9pI zakAya? upakArane (atideza karIne te) dvArA jyAre padArthonA sa baMdha hoya tyAre ja (te sthaLe ja) mAnelA upakAranI ja kalapanAne niyama che; paNa jyAre padArthonA saMbaMdha pachI upakAranI kalpanA karavAnI hoya tyAre jene viniyoga batAvyo hoya tevA padArthone anurUpa e na mAnya hoya te paNa upakAra ka9pI zakAya ema lAgenI bAbatamAM svIkArIne ja kamamImAMsakethI bAdhAkhyAthanA AraMbhanI siddhine mATe upakAranA atideza karIne te dvArA vikRtikAgomAM prakRti yAganA padArthonA saMbaMdhanuM samarthana dazamA adhyAyanA prathama pAdamAM karavAmAM AvyuM che. For Personal & Private Use Only Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda sA vivaraNa : Azramama` sivAyanA karmAMne pazu viniyoga che e pakSamAM nitya ane kAmya banne prakAranAM karmAM samajavAna che ema saApazArIraka graMthamAM sarvajJAtmamunie batAvyuM che. temanI dalIla e che ke conA...' e zrutimAM yajJa Adi zabda che te nitya tema ja kAmya banne prakAranAM yajJAdi mATe samAna rIte rUDha che tethI A zrutithI nityanI jema kAmya merranA paNa viniyoga jJAta thAya che.* nitya ane kAmya bannene sAdhAraNu evA vidyAmAM UpayogI upakAra rUpavAmAM Ave te pUva mImAMsAnA nyAyanA virodha thAya ema batAvavA kalpatarumAM vikRti yAgamAM jemane atideza karavAmAM Andre che te a MgAnu dRSTAMta ApavAmAM Avyu che. paNu kSeSazArIrakakAra pramANe prakRta yajJAdi mATe e dRSTAnta ApI zakAya nahi, darzapU mAsa Adi prakRti yAgAmAM padArthonA je upakAra mAnyA hAya tene pahelAM atideza karavAmAM Avye che, pachI te padArthAnga sauya pazuyAga Adi vikRti. yAgAmAM atideza karavAmAM AvyeA che. evuM nathI ThaM prakRtiyAga saMbaMdhI padArthAnA atidezathI vikRtiyAgAmAM viniyAga batAvIne pachI padArthAnA upakAranI kalpanA karavAnI rahe, tethI tyAM prakRtiyAgamAM je upakAra mAnyA hoya tene choDIne bIjA upakAranI kalpanAnA prasaMga ja UbhA thatA natha. ahIM yajJAdinA viniyAga pachI upakAranI kalpanA karavAnI che, jyAre atideza sthaLamAM prakRtiyAgamAM upakAranI kalpanA karyA pachI e prakRtiyAga sa MbadhI padArthAnA vikRtiyAgamAM viniyeAga batAnyeA che. tethI dRSTAnta viSama che; dRSTAnta ane dAntikanI paristhiti judI hAI ne A dRSTAMta svIkAryAM nathI. prakRtane anurUpa dRSTAnta ApatAM saMkSepazArIrakAra kahe che ke da pUrNamAsa AdinA prakaraNamAM ke anyatra je nirdiSTa padArthAne zruti liMga AdithI daza pUchyuM mAsa AdimAM viniyeAga jJAta thAya che temanA A jJAta thayelA viniyamanA nirvAhane mATe yathAyAgya dRSTAdaSTarUpa kAI upakAra kahapavAmAM Ave che. tenI jema ahIM jemane viniyeya jJAta thayA che evAM yajJAdinA viniyeAganA nirvAhane mATe temane koI upakAra kalpavAnA raheze. prathama jJAta thayelA viniyamanA yAga te ucita nathI ja kAraNa ke yajJAdi' zruti je samAna rIte niya ane kAmya karmAMnA viniyoga batAve che tenA bhASa sakta thaze jema cokkasa sogAmAM mAnelA upakArathI atirikta upakAranI kalpanA na thAya ema kalpataruM. kAre kahyuM te mImAMsakane sa Mmata che, tema prathama jJAta thayelA viniyeLane anurUpa nahIM mAnelA evA upakAranA kalpanA paNa mImAMsakane saMmata ja che. kahevAnA Azaya e che ke pUrvamImAMsAnA dasamA adhyAyamAM vikRtimAM atidiSTa aMgenA prakRtimAM mAneele upakAra na sa MbhavatA hoya teA badhatu nirUpaNa karyu che. ane vikRtimAM atidezathI pAMca nI prApti thAya te pachI upakAra kalpavA hAya to e pakSamAM e bAyaniH puSNunI siddhi na hoI zake. prakRtimAM zruti, liMga AdithI jemane viniyAga nakkI karavAmAM AvyA che tevA padArthAnA + ekAhA hosa pravivivihita neka kamAnubhAvastasvAntoparodhAH kathamapi puruSAMvikSAM labhante / netyAdivAkyaM zatapatha vihitaM karmavRndaM gRhItvA svotpazyAmyAna siddhaM puSSavividiSAmadhye cunakti // saMkSepazArIraka 1.64 (21-43 For Personal & Private Use Only Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH daSTa upakAra saMbhava na hoya te adaSTa upakAranI kapanA karavAmAM Ave che, tenI jema 'vikRtimAM paNa atidezathI jene viniyoga batAvavAmAM AvyuM che te padArthone daSTa upakAra saMbhave te adaSTa upakAranI kalpanA karavAmAM Ave che, tethI tenI siddhine mATe badhAM ja aMgenuM anuSThAna avazya banI jAya che mATe keTalAMka aMgenuM anuSThAna ke aMzAtideza prAmANyarUpa bAdhane saMbhava nathI tethI bAdhanirUpaNanI siddhi na thaI zake. mATe bAdhanirUpaNanI siddhi athe prakRtiyAgamAM mAnelA upakArane atideza karIne te dvArA ja prakRtiyAganA padArthone vikRtiyAMgamAM saMbaMdha che ema pUmomAM sAsunA dasamA adhyAyanA prathama adhikaraNamAM siddha karyuM che ane Ama jayAM padArthonA viniyoga pachI upakAranI kaha5nA karavAnI hoya tyAM te padArthanA sAma anusAra prathama jJAta thayelA viniyoganA nirvAhane mATe na mAnelA upakAranI kalpanA karavI paDe te e mImAMsakane mAnya che ema jaNAya che. viniyoga pachI upakAranI kalpanA karavAmAM Ave tyAM paNa mAnelo upakAra na saMbhavate heya te. jene viniyoga jJAta thayuM che e padArthane tyAga ja thavuM joIe, paNa nahIM mAnelA upakAranI kalpanA te na ja thavI joIe ema je mImAMsaka mAnatA hoya te " upakArane atideza karIne te dvArA padArthone atideza' (31%Aramuni vayAta ) evuM nirUpaNa karanAra adhikAraNuM vyartha banI jAya zrapaNu, avadhAta vagere padArthone atidezathI viniyoga hovA chatAM vikRtiyogastha kRSNala AdimAM zrapaNu dane je vikilatti (radhAIne picA paDavuM), photarAMthI mukta thavuM vagere lekasiddha daSTa upakAra che tene abhAva che, ane nahIM mAnelA upakAranI kalpanAne svIkAra na hovAthI zrepaNadine anuSkAnAdirUpa bAdha jenuM dasamA adhyAyamAM nirUpaNa che te saMbhave che; te pachI tene mATe "vAra muzkela vALanA videza" evA nirUpaNanI jarUra nathI. paNa tevuM nirUpaNa karyuM che te batAve che ke jyAM viniyoga prathama jJAta hoya tyAM nahIM mAnelA upakAranI paNa kalpanA karI zakAya ema mImAMsakane svIkAryuM hatuM. tethI vividiSA viSayaka vAkyathI nitya ane kAmya kamene samAna rIte sAdhAraNa viniyoga prathama jJAta thAya che tyAre tenA nirvAhane mATe nahIM mAnelA upakAranI kalpanA karavI paDe te e yukta che. ki ca 'kluptopakArAlAbhAnnityAnAmevAyaM viniyogaH' ityabhyupagame nityebhyo duritakSayasya tasmAcca jJAnotpatteranyataH siddhau vyartho'yaM viniyogaH / anyatastadasiddhau jJAnApekSitopakArajanakatvaM teSvaklaptamityavizeSAd nityakAmyasAdhAraNA viniyogo durvaarH| nanu nityAnA duritakSayamAnahetunvasyAnyataH siddhAvapi viziSya jJAnotpattiprativandhakaduritanibarha katvaM na siddham / kiMtu asmin viniyoge sati jJAnodezena nityAnyanutiSThato'vazyaM jJAnaM bhavati / itarathA zudimAtram, na niyatA-jJAnotpattiriti sArthako'yaM viniyoga iti cet, tarhi nityAnAmapi aklRptameva jJAnotpattipratibandhakaduritanivarhaNatvam / For Personal & Private Use Only Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya parira 443 jJAnasAdhanaviziSTagurulAbhazravaNamananAdisampAdakApUrvaca dvAraM kalpanIyamityakluptopakArakalpanA'vizeSAna sAmAnyazrutyApAdito nityakAmyasAdhAraNo viniyogo bhajanIya iti // 2 // vaLI mAnelA upakAranI (kAmya kamomAM) prApti na hovAthI nitya (ka)ne ja A viniyoga che ema svIkAravAmAM Ave te nitya karmothI pApanA nAzanI ane tenAthI jJAnanI utpatinI anyataH (anya zrutivacanathI) siddhi hoya te A viniga vyartha che. je anyataH tenI siddhi na hoya te jJAnane apekSita upakAranI janakatA temanAmAM mAnavAmAM nathI AvI, tethI nitya ane kAmya karmone sAdhAraNuM" e viniyoga vAra muzkela che (--enuM nivAraNa karI zakAya nahi). zaMkA thAya ke nitya karmo kevala pApanAzanA hetu che ema anyataH siddha hovA chatAM vizeSa karIne te jJAnanI utpattimAM pratibaMdhaka pApano nAzaka che evuM siddha nathI. paraMtu A viniyoga hoya te jJAnanA uddezyathI nitya karmo karanArane avazya jJAna thAya che; anyathA mAtra zuddhi thAya che, niyamathI jJAnanI utpatti na thAya. tethI A viniyoga sAthaka che. AvI zaMkA karavAmAM Ave te uttara che ke te pachI nitya karmonI bAbatamAM paNa jJAnanI utpattimAM pratibaMdhaka pApanAM nAzaka hovuM e nahIM mAnevuM ja che. ane jJAnanAM sAdhanabhata viziSTa gurune lAma, zravaNa, manana Adine prApta karAvanAra apUvarUpa dvAra kaha5vuM paDaze tethI nahIM mAnelA upakAranI kalapanA samAna hevAthI sAmAnya zrutithI prApta karAtA, nitya ane kAryo karmone sAdhAraNa evA viniyogane bhaMga karavA joIe nahI (2) vivaraNa : ahIM e batAvyuM che ke hakIktamAM te nitya karmamAM vidyAne jarUrI upakAranI janatAnI kalpanA siddha nathI. kAmya karmomAM A upakAra prApta nathI tethI nitya karmone ja A viniyoga che ema je mAnavAmAM Ave te prazna thAya che ke niya kama vidyAne apekSita duritakSaya (pApanAza)rUpa upakAra dvArA vidyAnA hetu che e vividiSA.. vAkayathI anya koI vAkayathI siddha che ke pachI asiddha ja che? vividiSAvAkayathI anya evA vAkyathI e siddha nathI, kAraNa ke ema hoya te vividiSAvAya vyatha' banI jAya. je e vidyAhetutva asiddha hoya te nitya karmomAM paNa nahIM mAneluM ja vivopakArakatva ka9pavAnuM rahe tethI nitya ane kAmya karmone sAdhAraNa evA vidyopakArakatvanI kalpanA yukata ja che. zaMkA thAya ke nitya karmonuM pApanAza dvArA vidyopakArakatva vividiSAvAthI alaga vAkarSathI siddha che. paNa durita ke pApa be prakAranuM che - jJAnanI utpattimAM pratibaMdhaka ane bIju jJAnanI utpatti prati udAsIna heIne narakAdi prApta karAvanAruM. Ama nitya karmone jJAnamAM viniyoga na hoya te nitya karmothI jJAnapratibaMdhaka duritane kSaya thAya che e bAbatamAM kaeNI pramANu nathI. vAvamavanuti (dharmathI pApa nAza kare che, tyAre vAnaM tava vAvanA mana vinAma yajJa, dAna, ane tapa manISIone pAvana karanArAM che) ityAdi zruti For Personal & Private Use Only Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH sati vacane nitya karmo sAmAnya pApanA kSayanA hetu che eTaluM ja mAtra pratipAdana kare che. teya nitya karmo niyamaH jJAnamAM pratibaMdhaka duritanA kSayanA hetu che e anyata: prApta nathI, tethI tenI prAptine mATe A viniyoga che. nitya karmonA anuSThAnathI jJAnamAM pratiba dhaka kuritane nAza thatAM pratibaMdhaka rahita mahAvAkayathI avazya jJAna thAya che evo artha che. A vividizA vAkyathI viniyoga na hoya to pApasAmAnyanA kSayarUpa zuddhi thAya paNa niyamathI jJAnapratibaMdhaka duritanAzarUpa zuddhivizepa na thAya, kAraNake jJAnanA uddezyathI nitya karmonuM anuSThAna na thAya. Ama aneka janmomAM niya karmonuM anuSThAna karatA AvyA hoya evA mANasane paNa niyamathI jJAna na thAya, paNa daivayoge kadAca jJAnamAM pratibaMdhaka pApasamUhane pUrepa nAza saMbhave te jJAna paNa kadAcita thAya. Ama jJAnatpatti aniyata mAnavI paDe. A zaMkAne uttara ApatAM kahyuM che ke AvuM hoya te nitya karmothI jJAnane apekSita upakAra mAne che e mata pAyA vinAne che. jema kAmya karmomAM tema nitya karmomAM paNa nIM mAneluM upakAraka mAnavAnuM rahe che. tethI bannenI paristhiti samAna che. vidhI dalIla karI zake ke ema hoya te paNa nitya kamane ja viniyoga che e pakSamAM lAdhava che. A pakSamAM nitya karmonuM jJAnapratibaMdhaka pApanuM nAzakatva anya vacanathA prApta heIne A vidhithI mAtra niyama prApta thAya che. jyAre kAma karmonuM jJAnapratibaMdhaka duritanuM nAzakatva sarvathA aprApta che tethI je kAmya karmone paNa viniyAma che ema mAnavAmA Ave te vidhinA tAtparyane gorava deSa TALI zakAya nahi. A dalIlane uttara che: sAcuM che. to paNu yajJAdikRtionA saMkecarU5 bApane parihAra karavAne mATe kAmya karmone paNa viniyoga Avazyaka che yajJa ItyAdine artha nitya yaMta Adi ema arthasaMkeca karavo paDe che, e paNa eka aMzane bAdha che; te TALavA mATe nitya ane kAmya banne prakAranA yajJAdine viniyoga che evuM ja tAtparya samajavuM joIe. nitya karmothI nAnAmAM pratibaMdhaka pApanA ja kSayarUpa zuddhivizeSatA lAbha thato hoya te paNa teTalA mAtrathI jJAnanI utpatti thatA nathI, kAraNa ke pramANu ke prameyanI asaMbhAvanA Adi rU5 pratyakSa pratibaMdhaka hoya che. tethI A pratibaMdhakanA nirAsamAM upayogI evA utkRSTa guru ane temane adhIna zravaNa, manana, dhyAna Adane prApta karAve tevA adaSTanuM janakaravA che.anyataH. mAnyuM nathI tenI vividiSAvAkyamAM 2SlA viniyoganA baLe kalpanA karavI joIe. A saMjogomAM sAmAnya zuti (cona...) dvArA nitya ane kAmya karmone viniyoga prApta thAya che tenI avagaNunA na karatAM e ja mAna joIe. (2) (3) rajoramAra - "auva saMkSitijathatA janA ' (. jI. rU.20) ityAdismaraNanirvAhaH ? na ca tasya vidyArthakarmAnuSThAnaparatvam / vividiSA. vAgha (da. 4.4.22) rAmanagara vALAnA vidyArthathaSikaarprtiiteH| ato janakAdhanuSThitakarmaNAM sAkSAdeva muktyupayogo vktvyH| For Personal & Private Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda maivam / vividiSAvAkye brAhmaNagrahaNasya traivarNikopalakSaNatvAt / yathAhuratrabhavanto vArtikakArAH 'brAhmaNagrahaNaM cAtra dvijAnAmupalakSaNam / aviziSTAdhikAritvAt sarveSAmAtmabodhane // ' iti / na hi 'vidyAkAmo yajJAdInanutiSThed' iti vipariga mite vidyAkAmAdhikAravidhau brAhmaNapadasyAdhikArivizeSasamarpakatvaM yujyate, uddezye vizeSaNAyogAta / (3) zaMkA thAya ke Ama hoya to paNa "janaka vageree kamathI ja mukti meLavI (bha. gI. 3. 20) ItyAdi smRtino nirvAha kevI rIte thaze ? e viI skRtinuM tAtparya vidyA mATenA karmanA anuSThAnaparaka che evuM nathI. kAraNa ke vividiSA aMgenA vAkayamAM "brAhmaNa zabda pratye hovAthI brAhmaNane vidyA mATenA kamamAM adhikAra che evuM pratIta thAya che. tethI janaka Adie karelA karmAnA sIdhe ja muktimAM upaga che ema kahevuM joIe. (A zaMkAne uttara che ke) Avu na belaze, kAraNa ke vividiSA-vAkayamAM "brAhmaNuM" nuM grahaNa rovarNikanuM upalakSaNa che ( brAhmaNa thI traNeya varNanA mANase samajavAnA che-brAhmaNa, kSatriya, vaizya; jema mAnanIya vArtikakAre kahyuM che: "ane ahIM vividaSA-vAkayamAM) "brAhmaNanuM grahaNu dvijonuM upalakSaNa che, kAraNa ke AtmajJAna karAvanAra sAdhanamAM savane sarakhe adhikAra che." (bRhadAraNyakepaniSadubhAvArtika, pR 1889). 'vighAnI abhilASA sevanAre yajJAdinuM anuSThAna karavuM" ema vipariNata karAtA vizAbhilASInA adhikAravidhimAM "brAhmaNa pada adhikArI vizeSa(brAhmaNanuM bedhaka che ema mAnavuM yukta nathI, kAraNake uddezyamAM vizeSathano samadha nathI hotA. vivaraNa: karmone vividiSA dvArA vidyAmAM viniyoga che evuM nirUpaNa karyA pachI gauvaNikane (brAhmaNa, kSatriya, vaizya e traNa varNanA mANasane adhikAra che ema (zaMkA ane uttara rajU karIne siddha kare che. tAnituvijJAna dha vova mahAmune ema jJAnakamanA samuccayanuM pratipAna karanAra smRtivAkya che tene vividiSA-vAkya sAthe virodha nathI tethI "jJAna brahmaprAptinuM sAkSAt sAdhana che ane karma vidyA dvArA brahmaprAptinuM sAdhana che' e kamasamuccaya paraka A vAkyanuM tAtparya che evuM mAnI laIe te paNa "janaka vageree karmathI ja mukti meLavI e smRtithI karmathI atirikta upAyane niSedha hovAthI janaka vageree karelAM kamene muktimAM sAkSAt upayoga hato ema pratIta thAya che. ane A vividizA vAkayathI viruddha che. te A smRtinI upapati kaI rIte batAvI zakAze ? zuddhi dvArA kamathI ja vidyA (sa siddhi prApta karI' e artha laI zakAze nahi kAraNa ke vividiSA-vAkayamAM brAhmaNa pada che tethI brAhmaNa sivAya keIne vividivA-vAkayamAM kahelA vidyAnA sAdhanabhUta kamamAM adhikAra nathI. tethI kama muktinuM sAkSAt sAdhana che ema ja mAnavuM joIe. For Personal & Private Use Only Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaja siddhAntalezasamahaH A zaMkAne uttara ApatAM kahyuM che ke brAhmaNa padane artha baurNika samajavAne che; vidyA mATenA kAmamAM janaka vagerane adhikAra hatuM tethI "kamathI ja' ema smRtimAM kahyuM che tenuM tAtparya vidyA mATenA karmanA anuSThAnaparaka che. mATe AvA vAkayanA baLe tame vikiaistimRtyunena nA vathA viSayanAtha (tA. 3.8;6.15) (tene ja jANune manyune oLage che, mukti mATe bIjo bhAga nathI) ityAdi zrutine virodha karIne kama muktine sAkSAta upAya che ema kahevuM na joIe. surerAthAthe buhadAraNyakopaniSadubhALavArtika (cotho adhyAya, ethuM brAhmaNa, pR. 1889)mAM Aja vAta kahI che ke gauvaNikamAM sarvane Atmabodhana-AtmajJAnanA sAdhanabhUta yajJAdi kamamAM sarakhe adhikAra che. tethI vidyA mATenA kamanI ja vAta che zaMkA thAya ke vividiSA vAkyamAM brAhmaNa padathI brAhmaNane ja vidyA mATenA karmomAM adhikAra jJAta thAya che te pachI traNeya varNane sAdhAraNa adhikAra kevI rIte siddha thaI zake ? ane uttara ApatAM prazna pUchI zakAya ke brAhmaNupada yajJAdividhimAM uddezyanA vizeSatA samapaka tarIke brAhmaNamAtranA adhikArane baMdha karAve che. ke vidheyabhUta katanA samarpaka tarIke tene baMdha karAve che ke A baMnenuM samapaka na hoIne paNa potAnI hAjarI mAtrathI brAhmaNamAtranA adhikArane baMdha karAve che, kAraNa ke anya koI rasto nathI. pahele vikalpa ke yajJAdividhimAM uddezyanA vizeSaNanA samapaka tarIke brAhmaNamAtranA adhikArano bedha karAve che e yukta nathI. cahena...vivifSati e zrutivAkAne adhikAravidhinA rUpamAM A rIte mUkI zakAya : " vighA jAmo jJADhIrasuti heta'. temAM yajJAdine vidyArUpa phaLamAM viniyoga batAvanAra vidhimAM vidyAbhilASIne adhikAra siddha ja che tethI brAhmaNa pada adhikArInA vizeSaNanuM samarSaka che evuM kahI na zakAya. vidheya yajJAdithI nirUpita uddezyatAnuM vidyAbhilASImAM ja paryavasAna saMbhave che tethI brAhmaNatA' rU5 vizeSaNanI AkAMkSA rahetI nathI. mATe brAhmaNa padane vidyAbhilASI (vicAzAma)nA vizeSaNa tarIke anvaya yukta nathI. ane viziSTane udezya mAnavAmAM gaurava che. vivAdAma ane trANA pratyekane udezya mAnatAM vAkaSamedane prasaMga thaze--"vidyAkAma yajJAdi kare", "brAhmaNa yajJAdi kare" ema vAkathabheda prasakta thaze. nA i"rAnA dvArA thAno ranavena vata" ti dvArA zALAdhikaare rAjasUyavidhau "svArAjyakAmo rAjakartRkeNa rAjasUyena yajeta' iti kartRtayA yAgavizeSaNatvena vidheyasya rAjJo rAjakartRkarAjasUyasyArAjJA sampAdayitumazakyatvAd arthAdadhikArikoTinivezavad iha yajJAdikartRtayA vidheyasya brAmaNasyArthAdadhikArikoTiniveza iti yujyate / 'sarvathA'Si ta evobhayaliGgAt' iti sUtre (ba.sU. 3.4.34) 'anyatra vihitAnAmeva yajJAdInAM vividiSAvAkye phalavizeSasambandhavidhiH, nApUrvayajJAdividhiH' iti vyavasthApitatvena prAptayajJAdyanuvAdena ekasmin vAkye 'kartRrUpaguNavidhiH, phalasambandhavidhizca' ityubhayavidhAnAd vAkyabhedApatteH / For Personal & Private Use Only Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda 447 svArAjyane icchanAra rAjAe rAjasUya yajJathI apUva* uttpanna karavu' (zabdaza:, rAjasUya yajJa karavA) e svArAjya icchanAranA adhikArane khAdha karAvanAra rAjasUyavidhimAM 'svArAjya icchanAre rAjA jenA kartA che teveA rAjasUya yajJa karavA ( ( rAjasUya yajJathI apUrva utpana karavuM) ema katRtvarUpathI yAganA vizeSaNa tarIke vidheyabhUta rAjAneA - rAjA jene kartA che avA rAjasUya yajJa rAjA nahi evAdhI karI zakAtA na heAvAthI --ataH adhikArI kreDiTamAM ((vazeSaNa tarIke) niveza thAya che. tenI jema ahI ( vidyAbhilASI brahmaNuka ka yajJAdi kare' emAM) vidheyabhUta brAhmaNanA aMta: adhikArI keTimAM niveza thaze'--ema kahevu. paNa kharAbara nathI. ' sarvathA paNa te ja vihita che kAraNa ke (zruti-smRti) ubhaya liga che' e brahmasUtramAM (3.4.34) evI vyavasthA karavAmAM AvI che ke anyatra (vividviSA-vAkayatho anyatra kamakAMDamAM) je yajJAdinu vidhAna che temanA ja vivaviSA vAkayamAM vizeSanA sabadhanA vidhi che, apUrva yajJAdinA vidhi nathI; tethI prApta yajJAdinA anuvAda karIne eka vAkacamAM kartArUpa guNavidhi ane sabadhanA vidhi ema bannenuM vidhAna hAvAthI vAkayabhedanI Apatti thaze. " vivaraNa : pUrvokta khIA vipanuM nirAkaraNa kare che ke vidheya kartAnA samaka tarIke paNa 'brAhmaNu' pada brAhmaNumAtranA adhikAranA medha karAvI zake nahi. "rAnA vA. rAyajAmo rAgasUryana cota" e vAkayamAM 'rAjA' e pada upara kahyuM tema 'svArAjya icchanAra'nuM vizeSaNa hAI zake nahi tethI kata vidhAyakatA mAnIne rAjasUya yajJamAM rAja hAIne svArAjyAbhilASI hAya tenA adhikAra pratipAdita karavAmAM AnyA che. jema ahI' a`ta: 'rAjA'nA adhikArI-koTimAM niveza che kAraNa ke rAjAe karavAnA yajJa rAjA nahIM tevA karI zake nahi, tema ahIM vividiSA-vAkayamAM vidyAbhilASa brAhmaNu jenA kartA che evA yajJAdi kare' ema vidheya brAhmaNa'nA athataH adhikArI koTimAM niveza thaze kAraNa ke brAhmaNe karavAnAM yajJAdi abrAhmaNu kara| zake nahi. --AvI dalIla kharAbara nathI. brahmasUtramAM spaSTa kahyuM che ke yajJAdi Azramakama che e pakSamAM ke yajJAdi vidyAnA sahakArI che e pakSamAM 'cAva'va maniotraM nu uyAta ityAdi vAkayAmAM je agnihotra Adi vihita che temanuM anuSThAna karavAnu che kAraNa ke zruti-smRti rUpa ubhaya liMga che. zruti te AivadviSA-vAkaSagata yajJAdi zruti ja kAraNa ke temAM jANItAM yajJa, dAna Adi tarata oLakhAya che. apUrva yajJAdinu vidhAna hAta te| A hakIkatanA virodha thAta. ane prasiddha yajJAdinA anuvAda karIne mAtra temanI sAthe phaLanA sadhane medha karAve che ema mAnavAmAM lAdha che vaLI phreta, pAmena ema prayAga hAvAthI yajJAdi vidheya tarIke pratIta thatAM nathI. sUtramAM smRtinA ullekha che te 'anAzrita: menU' (la gItA 6. ) ityAdi smRti che je prasiddha yajJAdi phaLanI icchA vinA karavAmAM Ave che te vidyAnA hetu che ema batAve che. Ama kama*kAMDamAM vihita yajJAdine vivadizA-vAkayamAM phaLa sAthe saMba" batAvye che te vidhi che, apUrva, nahIM. jANela vAta che), apUrva yajJAiivadhi nathI, ema brahmasUtramAM vyavasthA karI che. prApta yajJanA anuvAda (jANela) vAtane ullekha karavA te anuvAda ane navI vAta kahevI te vidhi--) karIne kartAkSa guN aMge vidhAna che. ane phaLa saba Mdha For Personal & Private Use Only Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ** siddhAntalezasaGgrahaH aMge vidhAna che. ema mAnatAM vAkayabhedanA dekha Avaze. tethI vidheyanA vizeSaNu tarIke brAhmaNa' pada mAtra brAhmaNunA adhikAra batAvI zake nahi. rAjasUya aMgenA vAkaSamAM te kartA Adi guNathI viziSTa apUrva kama aMge ja vidhi mAnavAmAM AvyA che tetho vAkabhedanA dRoSa nathI. tyAM rAjA' pada katRrUpa guNanu' vidhAyaka hoya e yukta che evA bhAva che. nApi rAjasUyavAkye rAjJaH kartRtayA vidheyatvAbhAvapakSe rAjapadasamabhivyAhAramAtrAd viziSTakatRtvalAbhavad iha vAkyabhedAya kartRtayA brAhmaNAvidhAne'pi brAhmaNapadasamabhivyAhAramAtreNa brAhmaNakartRkatvalAbhAt tadadhikAraparyavasAnamityupapadyate / anyatra traivarNikAdhikArikatvena valuptAnAmihApi traivarNikAdhikArAtma vidyArthatvena vidhIyamAnAnAM yajJAdInAM traivarNikAdhikAritvasya yuktatayA vidhisaMsargahI nabrAhmaNapadasamabhivyAhAramAtrAdadhikArasaGkocAsambhavena brAhmaNapadasya ythaapraaptvidyaadhikaarimaatroprukSaLavIviyAr // // "rAjasUrya-vAkayamAM rAjAnu' kartA tarIke vidheya nathI e pakSamAM rAjA' padmanA samabhiya hAra (bIjAM pado sAthe tenuM uccAraNa, tenI hAjarI) mAtrathI viziSTa katRtvane lAbha thAya che, tenI jema ahI vAle na thAya teTalA mATe kartA tarIke brAhmaNunu vidhAna nahAya te paNa brAhmaNu' padanA samabhinyAhAra mAtrathI (yajJAdi) brAhmaNukatRka che ema prApta thAya che tethI tenA (brAhmaNanA) adhikAramAM pavasAna thAya che"- e paNa yukta nathI. anyatra (kama kAMDamAM) aiNi ne jemAM adhikAra che tevAM tarIke mAnelAM (yajJAdi) ahIM paNa caitraNa kane jemAM adhikAra che tevI AtmavidyAna mATe che evu jemane viSe vidhAna che te yajJa di vre Ni kane jemane viSe adhikAra che evAM heAya e yukta che tathI dhi sAthe sa saMga vinAnA brAhmaNa' padmanA samabhinyAhAra mAtrathI adhikArane sa MkAca sabhavatA nathI, mATe brAhmaNu' pada yathAprApta vidyAdhikArImAtranu upalakSaNa che ema mAnavuM ucita che (--tethI upayu kta dalIla marAbara nathI). (3) vivaraNa : tRtIya vikalpanu khaDhana kare che. "rAjasUyavAkaSamAM rAnuM kartA tarIke vidhAna na heAvA chatAM rAjAnA ja rAjasUya yajJamAM adhikAra siddha thAya che kAraNa ke 'rAjA' padanI hAjarI mAtrathI samajAya che ke AlayAma.' padma kSatriyaparaka che. anyathA 'rAjA' 56 yutha banI jAya. Ama je rAjAnA kartA taroke vidhi nathI mAnatAM temanA pakSamAM rAjA' padanI hAjarI mAtrathI rAjAne rAjayamAM adhikAra siddha thAya che. tema ahIM vividizA-vAkayamAM brAhmaNa' padanI hAjarI mAtrathI brAhmaNane ja yajJAdimAM avikAra siddha thaze.--AvI dalIla karavAmAM Ave to temAM aucitya nathI. anyatra karmIka & mAM narvANu kane yajJAdinA adhikArI mAnyA che. te ja yajJAdinA ahIM' vAta che tethI jaivaNi ka For Personal & Private Use Only Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda 449 tenA adhikArI hoI zake. brAhmaNanI jema ja kSatriya ane vaizyano paNa vidyAbhilASatvarUpa adhikAra samAna rIte hoya ja che. ane jema zakanI bAbatamAM niSedha che tema kSatriya ane vaizyanI bAbatamAM niSedha nathI ke vidyA arthe teo yAdi na karI zake. tethI adhikArane saMkeca karavAnI AvazyakatA nathI. tema e pramANe karavA mATe koI pramANu sAMpaDatuM nathI. koI zaMkA kare ke brAhmaNa padane prayoga ja batAve che ke A apavAda che tethI vidyAne mATe yajJAdi brAhmaNa ja karI zake, kSatriya ke vaizya nahi- tene uttara che ke vidhinI sAthe koI saMsaga vinA je brAhmaNe padano samabhivyAhAra che tenAthI A siddha thaI zake nahi. uddezyanA samarSaka tarIke ke vidheyanA samapaka tarIke brAhmaNuM" pada vidhivAkayanA arthanA anvayane bodha karAvavAmAM upayogI nathI. rAjasUyavAkyamAM paristhiti judI che. tyAM to rAjasUyayajJanuM vidhAna e ja sthaLe che; vaNika tene adhikArI che evuM anya mAneluM nathI tethI e yukta che ke vidhisaMsargahIna . hovA chatAM rAjA pada samabhivyAhAra mAtrathI rAjA ja tene rtA che evo niyama siddha kare. vyAkhyAkAra kahe che ke za kA thAya ke ukta nyAyathI te brAhmaNa pada mUkavAnI koI jarUra ja nahatI kAraNa ke kSatriya ane vaizyanI jema brAhmaNane vidyA mATenA karmomAM - adhikAra siddha ja che. Ane uttara che ke A dalIla barAbara nathI. vidyA mATenAM karmomAM brAhmaNane mukhya adhikAra che ema jaNAvavA mATe prANa padane prAga upapana che tethI te vyartha che evI zaMkAne avakAza nathI. (3) () nanu vidyAdhikArimAtropalakSa gatve zudasyApi vidyAyAmarthitvAdisambhavena tasyApi vidya rthakarmAdhikAraprasaGga iti cet, na / 'adhyayana gRhIta vAdhyAyajanyatadarthajJAnavata eva vaidikeSvadhikAraH' ityapazUdrAdikaraNe (tra. . 2.rU.24) adhyayanavAMcathazavanA vivipulya sUkA vidhA-dhikaarnissedhaat / na zUdrAya matiM dadyAt' iti smRtarApAtatA'pi tasya vidyAmahimAvagatyupAyAsambhavena tadarthatvAnuzpatezca tasya vidyaayaamndhizrAviti jita , zaMkA thAya ke je vividiSA-vAkyamAM 'brAhmaNa pada) vidyAdhika mAtranuM upalakSaNa hoya to zUdramAM paNa vidyA malASitva Adino saMbhava hovAthI tene 5. vidyAne mATenA karmamAM adhikAra ( navIna prasaMga Avaze. AvI zaMkA kaI re tA uttara che ke nA. kema ke vidhivata ) adhyayanathI gRhAta vAdhyAyathI utpanna thatuM tenA arthanuM jJAna jene hoya tene ja vaidika (karmomAM) adhikAra che. 'ema apazUdrAdhikaraNamAM (tra rR. 1.rU.24) adhyayana, vedavAkayanuM zravaNa, Adi vinAnA zudranA vidyA mAM adhikArano niSetra che. ane "zudrane (zAstrArtha) jJAna ApavuM nahi e zruti hovAthI ApatataH (upara uparathI, paNa tene mATe vidyAnA mahimAnA (arthAt , vidyA niratazaya AnaMdarUpa brahmaprAptinuM sAdhana che tenA) jJAnanA For Personal & Private Use Only Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH sAdhanane saMbhava na hovAthI, tenAmAM vidyAbhilASivanI upapatti (saMbhava nathI mATe tene vidhAmAM adhikAra nathI (-A kAraNene laIne pUrvapANInI dalIla barAbara nathI) ema keTalAka kahe che. vivaraNa : zaMkA thAya che ke je vividiSA-vAkayamAMnA brAhmaNa padane vidyAdhikArInA aSamAM levAmAM Ave te vidyAbhilASA hevuM e ja vidAmAM adhikAra mATe pUratuM che ane e zudramAM saMbhave che tethI kSatrimAdinI jema zadane paNa vivA mATenA kAmamAM adhikAra che ema banavuM ja paDaze. Ane uttara che ke brahmAstranA apAdhakaraNamAM e nirNaya karavAmAM Avyo che ke zraddhane vadapratidita saguNa brahAvidyA bAmAM tema ja nirguNamahAvidyAnA sAdhana in GzravaNamAM adhikAra nathI. Ane mATe bra, sa, zAMkarabhASyamAM evo hetu rajU karavAmAM mALe che ke teNe vedanuM adhyayana nathI kayu" (-adhyayana eTale upanayanAdi pachI mA veda-pATha kare tenI pAchaLa pAchaLa pATha karIne veda moDhe karI levA ane tethI upara uparathI nA ApanuM jJAna paNa thAya te). zAMkarabhASyamAM evI zaMkA rajU karavAmAM AvI che ke thaine vebA upara savANuM ane dhAraNane niSedha che tethI vedAdhyayanane abhAva hoya te paNa levAyata upAsanAdinuM anuSpana te kema na karI zake ? Ane uttara ApatAM kahyuM che ke rAmAmo sAtha e adhyayanavidhithI thanAM anuSThAnamAM vedajanya dAyajJAna Avazayaka ja che e niyama karavAmAM AvyuM che tethI vedAdhyayana vinAnA zakane saguNa ane nirANa vivA saMbaMdhI anuSyanemAM adhikAra nathI. samAna paristhitithI vidyA athe karavAnAM jamamAM paNa nai adhikAra nathI. zaMkA thAya ke vedokta yajJAdimAM adhikAra na hoya te viAkAmanA hAtha ne bhadra vidyA ane karmonuM anuSThAna karI zake tene uttara ApatAM kA che ke jemAM vidyAkAmanA ja saMbhAvatI nathI tevI vijJAna ane karmonA anuSThAnane prazna ja nathI. A eka mata che. have bIjo mata rajU karaze. je zA- sAvaceva vivAryaparA retAvnaagnihotraamsmmve'pi kaNThokasarvavAdhikArazrIpaJcAkSAmantrarAjavidhAdijapapApakSayahetutapodAnapAkayajJAdisambhavAd, 'vedAnuvacanena yona dAnena' ityAdiprayakArakanimaktizruteH vidhugadInAM vidyaarthjpdaanaadimArikAnA_rahevA devAsuranA risaguNAkAta jyAre bIjA kahe che-zuddhane paNa vidyA athe karavAnAM karmamAM adhikAra che ja. tenI bAbatamAM vedAnuvacana, agnihotra Adine saMbhava na hovA chatAM jemAM sarva vana adhikAra kaMThathI (sAkSAta) kahyo che tevA zrIpaMcAkSararUpa maMtrarAja vinA AdinA japa ane pApakSayanAM hetubhUta, tapa, dAna, pAyajJAdine sa bhava hevAthI, ane vAvathanathI" "yathI", "dAnathI ItyAdi kArakavi maktinA judA judA zravaNathI, ane vidhura adinI bAbatamAM vidyAne mATe ja 5, dAnAdi mAtranA anuThanI anumati hovAthI vedAnuvacana AdinA samurAyanI jarUra nathI tethI (zakanA paNuM vinA athe karavAnAM karmamAM adhikAra che ja). For Personal & Private Use Only Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pacchika vivaraNa : 'zUdrane paNa vidyA mATe karavAnAM kama'mAM adhikrAra prasakta thaze...ene iSTApatti mAnIne ukta AkSepanu samAdhAna anya keTakSAka vicAraka kare che. zaddhonI bhASAmAM vedAtuvacana, agnihotrAdi sa bhavatAM na hoya te paNu jemAM savanA adhikAra spaSTa zabdomAM kazo che tevA zrIpa'cAkSararU| maMtrarjavidyA, ane bIna Agamika ane pauzakSuika mAnA janma ane pApanA kSaya karanAra tapa, dAna, pAyatta, dvijazubhraSA, nAmakItana, snAnAdimAM te tenA adhikAra saMbhave ja che. kSottarakhaMDamAM kahyuM che : ni tattva dumimantra tti sau ne toDaa; I yasyoM namazzivAyeti mantro hRdayagocaraH // mantrAdhirAjarAjo yassarvavedAntazekharaH / sarvajJAna nidhAnaM ca so'yaM zaikSaDakSaraH || praNavena vinA mantraH so'yaM paJcAkSaraH smRtaH / zrIziddheya sIneparyAyo muAiAimi: 4 (jenA hRdayamAM A namaH samaya e mAtra hoya tene aneka mA, tIrthA, taSa ane yajJanI zI jarUra. je matrAnA adhirAja che, je sa vedAntanA khUnya che, je sAva jJAnano khajAnA che te A cha akSaravALA jaina maMtra. prabhuva (OM kAra) vinA te pAMca akSaravAmA manAya che, ane muktinI AkAMkSA rAkhanAra strIe, dro tathA sakIluM jAtinA lekhathI tenuM dhyAna dharavAmAM Ave che.) zaMkA thAya ke niviSiA-vAyanuM zuddha sahita jIva vAMnA dharmAMta pratipAdana karavAnuM tAtpa hAya ! paNa yajJAdinuM e thAkayamAM grAma che tethI temano samuccaya vidyAnuM sAdhana che ema jAya che. pazu zudranI bAbatama jJAtinImuccAne khAma thayelA che te pachI zUddhanA vidyA mATenAM kramamAM adhikAra kevI rIte hoI zake ana uttara che ke cepa grupanena, cahena ityAdi darekane alaga alaga Araka vibhakti agADhI che tethI pratyeka sAdhana che ema pratIta thAya che ane samuccayanI apekSA nathI. be samaggaya virakSita hota to cepamathAvAnAmividhivigsa ema vAkya hata, athavA alaga alaga niti hAMta tA paNa pratyeka padArtha sAthe mane prayoga samuccaya batAvavA mATe hAMta-pemena A cahena zva vArnaba A taLyA ca; paNa tema nathI. tethI zudrane vedAnuvacananA adhikAra na hoya tA maNu vijJAne mATe japa, dAna vagere tA e karI ja zake. 6 na ca zUdrasya vidyAyAmarthitvAsambhavaH / zrAvayeturo varNAn kRtvA brAhmaNamagrataH / itItihAsapurANazravaNe bAbayadhikArasmaraNena purANAdyavagatavidyAmAhAtmyasya tasyApi tadarthisvasambhavAt / 'na zUdrAya matiM dadyAd' iti smRtezca tadanuSThAnAnupa yogyagnihotrAdikarmajJAnadAna niSedhaparatvAt / abhyathA vasya svavarNadharmasyAzca manyupAyasambhavena 'zudracaturthI varNa ekajAtistasthApi satyamakrobazaucamAcamanAce pANipAdakSAlanamevaike zrAddhakarma bhRtyabharaNa svadAratuSTiH paricaryA corAreSAm' ityAditaddharmavibhAjakavacanAnAmananuSThAnalakSaNAprAmANyApateH / For Personal & Private Use Only Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 siddhAntalezasAhaH ane zUddhanevAmAM abhilAvitva saMbhavanuM nathI ema nahIM kahI zakAya, kAraNuM ke "brAhmaNane AgaLa karIne cAra varNone (purANa Adi) saMbhaLAve' (je kSatriya Adine purANa Adi saMbhaLAvavAnAM hoya to brAhmaNane AgaLa karIne saMbhaLAve-) e pramANe ItihAsa, purANanA zravaNamAM cAreya vargonA adhikAra age ativacana hevAthI jene purANa dathI vidyAnuM mAhAtamya (ke vidyA bA prAptinuM sAdhana che-) jJAta thayuM che te (zuddha)nI bAbatamAM paNa tene vidyAne viSe abhilASA sa bhave che. ane "zUdrane (zAstrArtha jJAna Apavu nahI" e smRti tenA anuSThAnamAM upayogI nahi e A he va Adi karmane jJAnanA dAnanA nivAraka che. anyathA (arthAta saMpUrNa zAstraviSayaka jJAnanA niSedhaparaka hota te-) tane potAnA varNanA dharmane jJAnanA sAdhanane saMbhava na rahevAthI "zUdra ceAtho vaNa che, tene eka janma che kema ke upanayanarUpa bIjo janma tene nathI*, tene paNa satya, krodha, zuddhatA, AcamananA sthAnamAM hAtha-paganuM , prakSAlana ja ema keTalAka mAne che, zrAddhakama, nekaranuM bharaNapoSaNa, pitAnI patnIne saMtuSTa rAkhavI ane uparano (dvija, brAhmaNadi tragu vaNa)nI sevA" ItyAdi tenA dhamanuM vibhAjana karanAra vacananuM ananuSThAnarUpa aprAmANya prasakta thAya. vivaraNa : drine uparachalI rIte paNa vidyAnA mahimAnuM jJAna thAya tevA koI sAdhanane saMbhava nathI tethI vidyAbhilASavarUpa tene adhikAra saMbhavate nathI ema je vAdhe raju karavAmAM Avyo hato tenuM ahIM khaMDana karyuM che. smRtivacana pramANe zadrane itihAsa, purANanA zravaNane adhikAra che ja. tethI na thAya mafe haNAta' e niSedhavacananA athanesa keca karavo joIe-tenA anuSThAnamAM upayogI nahi evA agnihotrAdi karma aMge jJAna ApavuM nahi. je sava zAstrArthajJAnane dAnane niSedha heta te zadrane pitAnI meLe purANadipaThanane niSedha hovAthI je ene bIjAo pAsethI paNa purANa AdinuM zravaNa prApta na thatuM hoya to tene pitAnA dharmanuM jJAna paNa na saMbhave ane e jJAnanA abhAve je e pitAnA dharmanuM AcaraNa na kare te te dharmanuM vidhAna karanAra vacana apramANu bane. ane eka vAra ema mAnI laIe ke zAstrArthajJAnamAtranA dAnane niSedha che te paNa 1 mAtApitarI mAya lAvo durazA . aragArcapAta zaravA martasthA marAvIta | (madhue kahyuM ke nahI karavA jevA so kAma karIne paNa vRddha mAtA, satI strI ane bALa evA putranuM bharaNapoSaNa karavuM joIe) e vacana batAvIne je brAhmaNe mAtA-pitA AdanA kAraNapoSaNa mATe artha lAbha khAtara zo AgaLa purANa Adine pATha karavAmAM prApta thAya che temanI pAsethI zUdrane vidyAnA mahA myanuM ane pitAnA dharmonuM jJAna sa bhave che tethI koI anupatti nathI. aA manusmRti. 10.4 " " " " . For Personal & Private Use Only Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya para na caivaM satyapazUdrAdhikaraNasya (bra. sU. 1.3.34-38) nirviSayatvam, tasya-'na zUdre pAtakaM kizcit na ca saMskAramarhati' (manusmRti 19.12) ityAdismRtergurUpasadanAkhyavidyAGgopanayanasaMskAravidhurasya zUdrasya saguNavidyAsu nirguNa vidyosAdhanavedAntazravaNAdiSu cAdhikAraniSedhaparatvAd nirguNa vidyAyAM zUdrasyApi viSayasaundaryaprayuktArthitvasya niSeddhumazakyatvAt / avidheyAyAM ca tasyAM tadatiriktAdhikArAprasaktyA taniSedhAyogAcca / evI dalIla barAbara nathI ke ema hoya te (arthAta zudrano paNa vidyAne mATenA karmamAM adhikAra svIkAravAmAM Ave te-) apazUdrAdhikaraNane (ja. su. 1.3 34-38) viSaya chInavAI jAya, kAraNa ke te adhikaraNanuM "zudrane (amajyabhakSaNa AdithI) pApa nathI, tema tene (gurU pasadana A6i) saMskAra nathI hota" e smRtithI gurUpasadana nAmanA vidyAnA aMgabhUta upanayana saMskAra vinAnA zUdranA saguNa vidyAomAM ane nirguNa vidyAnA sAdhanabhUta vedAnta-zravaNa AdinA adhikAranA niSedhamAM tAtparya che, tethI nirguNa vidyAmAM viSayanA saundaryathI prayukta abhilASivane zudranI bAbatamAM niSedha karI zakAya nahi. ane te nirguNa vidyA) vidheya na hovAthI te (abhilASitva)thI atirikta adhikAranI prasakti nathI mATe tene niSedha karI zakAya nahi, | vivaraNa brAsavanA apazadrAdhikaraNanuM tAtparya zadranA adhikArane niSedha karavAnuM che tethI tene adhikAra sva kAravAmAM Ave te A adhikaraNane kazuM kaDavAnu ja na rahe, te vyartha banI jAya-evI dalIla barAbara nathI. e sAcuM che ke e akiraNa zudranA adhikAranA niSedhaka che; paNa te vidyA mATenA karmonA adhikArane niSedha nathI karatuM. te niSedha kare che vedAnta-zravaNadinA adhikArane. smRti pramANe zudrane abhakSyAbhakSaNa Adine kAraNe kaI pApa nathI, tema tene kaI saMskAra, nathI hoto. saMskAra be prakAranA che-adhyayananA aMgabhUta upanayanarUpa ane vidyAnA aMgabhUta upanayanarUpa. ziSya tarIke svIkArIne pitAnI pAse sthApavArUpa je vidyAne aMgabhUta upanayana saMskAra AcArya kare che te ziSya karelA gurU pasadana (gurunI pAse javuM te) pUrvaka hoya che tethI ema kahyuM che ke "gurUpasadana nAmane vidyAne A gabhUta upanayana saMskAra'. tijJAnArja sa guruvAmiA cheta (muMDaka upa 1 2.12) (brahmane jANavA mATe teNe gurunI ja pAse javuM joIe) ityAdithI "gurUpasadana saMskAra vidyAnA aMga tarIke vihata che, ane te dAvana (zatapatha brAhmaNa 11...10) ItyAdi zrutithI upanayana vidyAnA aMga tarIke pratIta thAya che vidyAnA abhilASI tenuM gurue upanayana karyuM e zrutine artha che. For Personal & Private Use Only Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaMpa sivAnzasa mahaH zaMkA thAya ke apazuddhAdhikaraNa jema hRtimAM pratipAdita saguNa upAsanAomAM, tema ja niguNuM brahmavidya nAM sAdhanabhUta vedAntajhavaNAdimAM zudranA adhikArane niSedha kare che tema nirguNa vidyAmAM paNa tenA avikArane niSedha kare che ema kema na mAnI zamaya? kAraNa ke eka niSedha kare che paNa bIjo nathI karatuM ema nakkI karavA mATe koI sAdhana nathI. ane je nizuvighAmAM adhikAra na hoya te tenAM sAdhanabhUta karmomAM paNa zraddhane adhikAra siMha na thAya. A za kAnuM samAdhAna e che ke brahmavivArUpa viSayanuM sauMdarya, tenuM muktinuM sAdhana hovuM te, - tenA jJAnathI prayukta thayelA vidyAmAM abhivASivarUpa adhikArano te adhikaraNanA nyAyathI niSedha karI zakAya nahi. pharI zaMkA thAya ke zUddhane vidyAmAM abhilASivarUpa adhikAra hovA chatAM paNa tenAthI atirikta adhIveda vedanuM adhyayana kareluM hovuM) ityAdirUpa anya vizeSaNa na hovAthI te yuddhane vidyAmAM adhikAra kevI rIte hoI zake? A za kAnuM samAdhAna karatAM kahyuM che ke vargane anubhavanI jema brahmAnandAnubhavarUpa niguNa vidyA phaLarUpa che tethI te vidheya nathI kAraNa ke phaLa vidheya nathI hotuM (yajJa kare ema kahevAya paNa tenA phaLarUpa rava kare ema vidhi saMbhave nahi). Ama jema svarganubhava Adi phaLamAM tenA abhilASI hovuM e ja mAtra adhikAra che, tema nirguNa brahmavidyAmAM paNa tenA abhilASI hovuM e ja adhikAra che ane teno niSedha karI zakAya nahi. vidheya evI upAsanA AdimAM ja pUrvokta adhikArInA anya vizeSaNanI apekSAnuM nirUpaNa zAstramAM karyuM che tethI upAsanAnuM daSTAnta barAbara nathI evo bhAva che. na ca tasya vedAntazravaNAsambhave vidyArthakarmAnuSThAnasambhave'pi vidyAnutparostasya tadarthakarmAnuSThAnaM vyarthamiti vAcyam / tasya vedAntazravaNAdhikArAbhAve'pi bhagavatpAdaiH- " 'zrAvayeccaturo varSAn' iti cenihAsapurANAdhigame cAturvAdhikArasmaraNAd vedapUrvastu nAstyadhikAraH zUdrANAmiti sthitam" iti apazUdrAdhikarapyopasaMhArabhASye (a.sU. zA. bha. 1.3.38) amAtmaikyaparapurANAdizravaNe vidyAsAdha ne'dhikArasya darzitasvAt / vidyotpattiyogyavimaladevazarI'niSpAdanadvArA muksvartha bhaviSyatIti traivarNikAnAM kramamuktiphalakasaguNavidyArthakarmAnuSThAnavad vedAntazravaNayogyatraivarNikArIraniSpAdanadvArA vidyotpatyarthasvaM bhaviSyatIti zudrasya vidyArthakarmAnuSThAnAvirodhAcca / tasmAdvividiSAkAmaye prAmaNapadasya yathAprApta vidyApAribhAviSayana AiviArA sidhyatyeveti // 4 // ane evI dalIla karI zakAya nahi ke tene zudrane) vedAntanA zravaNane saMbhava na hotAM vidyAne mATe kamanA anuSThAnano saMbhava hovA chatAM paNa vizanI utpatti nahIM thAya, tethI tena (vidyAne) mATe karmonuM anuSThAna vatha che. (A dalIla For Personal & Private Use Only Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya parija 45 barAbara nathI, kAraNa ke tene vedAntanA zravaNane adhikAra na hovA chatAM "cAreya vane (ItihAsa purANu) saMbhaLAvavAM' ema ItihAsa-purANanA jJAnamAM cAreya vaNanA adhikAra aMge smRtivacana hovAthI veThapUrvaka ja (zravaNa) adhikAra zune nathI ema apazatAdhikaNunA upasaMhAra-bhASamAM (brahAsutrazAMkarabhASya 13.38) brahma ane AtmA (jIva)nA aikayaparaka purANa AdinuM zravaNa je vidyAnuM sAdhana che, temAM adhikA2 bhagatpAde (zakarAthAye) batAve che. ane vidyA nI u5ttine yogya zabda deva zarIranA utpAdana dvArA muktine mATe upayegI thaze. mATe jema traNa vargonuM kamamukti jenu phaLa che evI saguNa vidyAne mATe karmAnuSThAna thAya che, tema vedAnta-zravaNane egya trevaka-(brAhmaNa, kSatriya ke vaizyanA) zarIranA utpAdana dvArA vidyAne mATe upayegI thaze mATe zudranA vidyA athe karmAnuSThAnamAM virodha nathI, tethI vividiSA-vAkayamAM "brAhma pada yathAprApta vilAdhakArI viSayaka levAthI zUdrano paNa vidyA athe karavAnAM kAmamAM adhikAra siddha thAya ja che. (4) vivaraNa: ahIM e batAvavA prayatna karyo che ke zaMkarAcArya anusAra zUdrane vedAntanA zravaNane adhikAra na hovA chatAM brahma ane AtmAnA aikanuM pratipAdana karanAra purANa AdinA zravaNamAM te tene paNa adhikAra che tethI tene paNa vilAnI ni saMbhave che. vyAkhyAkAra kabaNAnaMda vivecana karatAM kahe che ke zrAvathatura thara e smRtivacanathI zadrane purANAdi zravaNu aMge paravAnagI hoya te paNuM manana ane nididhyAsana age paravAnagI nathI tethI tenI bAbatamAM manana AdinuM anuSThAna siha thatuM nathI. manana Adi zravaNanAM aMgabhUta che tethI judI paravAnagInI jarUra nathI evI dalIla karI zakAya nahi. prayAja Adi zeSa che ane darzapUrNa mAsa Adi zelI che ema jaNAvatAM pramANa maLe che tevAM pramANa mananAdine zravaNanAM aMgabhUta mAnavA mATe maLatAM nathI mATe tema kahevAmAM Ave che te mAtra epacArika vyavahAra che te zraddha purANa AdinA adeparaka bhAganuM zravaNa kare to paNa tenI bAbatamAM vidyAnI utpatti saMbhavatI nathI, tethI vidyA athe kamanuSThAna vyartha che e je doSa banAve che jene te Uje raDe che -e asvarasathI (-manamAM vAta besatI na hovAthI) vidyAnI utpattine vegya..' kahyuM che. athavA patie. purALAkhyA veDha samu '-'itihAsa ane purANathI vedanuM upabRhaNu ( samarthana, tenA A aMge nizcaya karavuM e vacanathI itihAsa AdimAM baumAmekaparaka bhAga che te vedAMta-zravaNathI utpanna karavAmAM AvatA vedAntanA arthanA jJAnane upakAraka che eTaluM ja jJAta thAya che, paNa tenAthI evA nizcaya para AvI zakAya nahIM ke vedAMta-zravaNanI apekSA rAkhyA vagara itihAsa AdimAne brahmAtmakazyaparaka bhAga brahmAsmakathanA jJAnane utpanna karI zake che. Ama mAnI te ja e vace te pUrvAdha - epa batAro mAmaI prasanili' (aja zravaNavALathI veda Dare che ke e mane chetara) saMgata bane che A vacanane artha evo che ke jeNe A5, arthAta vedamAtranuM, zravaNa karyuM che te a5kRta mANasathI tenAthI zrata veda gabharAya che ke e mArI vicArarUpa mImAMsAmAM nyAyAbhAsa va AdinI zaMkA karIne mAre bhaLatA ja artha karaze. tethI itihAsapurANanA mImAMsAnusArI vacanathI samarthita For Personal & Private Use Only Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 siddhAntalezasagrahaH artha temAM raheluM che e nizcaya karIne mImAMsAthI nakkI karelA arthamAM ja vedanI sthApanA karavI joIe. Ane niSkarSa e che ke vedAntanA zravaNa vinAne zuddha vedAntanA athanA upavRMhaNarUpa brahma saikaSaparaka itihAsa AdinA zravaNamAM pravRtta thAya te paNa tene vidyA utpanna thatI nathI. "bAra vatura vana ' e vacana paNa zadrane ataparaka purANu AdinA zravaNa aMzamAM paravAnagI Ape che te ene adaSTAtha (tenAthI adaTa utpanna thAya che ema mAnIne. brahmasutranA apazadrAdhikaraNabhASyamAM zraddhanA aparaka purANa AdinA zravaNamAM adhikAranuM pratipAdana che te vimecAtA..." e vacana nathI ema mAnIne karyuM che tethI bha Syane virodha paNa nathI. mATe vidyA je kevaLa vedAntanA zravaNathI ja utpanna thaI zake te zadranI bA natamAM siddha thaI zake nahi e asvarasathI ema kahyuM che ke vidyAnI utpattine yogya...'. jema saguNavidyA jenuM phaLa kramamukti che, tene mATe kamanuM anuSThAna rovarNike ema mAnIne kare che ke A kama vidyAnI utpattine yeya zuddha devazarIra utpanna karaze ane te dvArA mukti zakaya banaze tema A karmo dvArA vedAntazravaNane yogya zaivarNika zarIra utpanna thaze ane te dvArA vidyAnI utpatti zakya banaze ema mAnIne zudra vidyA athe kAma kare to temAM koI virAdha nathI, vividivAvAkayamAM brAhmaNa pada brAhmaNamAtra paraka nathI tema badhA travarNikAraka nathI paNa vidyAdhikAra mAtra paraka che. tethI zudra mArA karelAM karmothI vidyAnI utpatti (naivarNika zarIranI utpattidvArA) zakya banaze ema samajIne vidyA athe kama kare to koI virodha nathI. vyAkhyAkAra kRSNAnaMda kahe che ke vArtikamAM "brAhmaNa padane dvijanA arthamAM samajavAnuM kahyuM che ane tene mATe hetu rajU karyo che ke "traNeya varNane AtmajJAnanA sAdhanarUpa karmomAM sarakhe adhikAra che, te zatrane paNa lAgu pADI zakAya evo bhAva che. tethI upara samajAvyA pramANe (arthAta karma dvArA vidyAne yogya evu vaivarNikanuM zarIra prApta thAya che. e daSTie) zadrane paNa vidyA athe karmamAM adhikAra che. (4) (5) nanvastu karma gAM cittazuddhidvArA vidyo,yogaH / sannya..sya viMdvArA tadupayo? kecidAhuH-vidyotpattipratibandhakaduritAnAmanantatvAta kiJcid yajJAdyanuSThAnanivartyam, kicit sannyAsa.pUrvanivartya mati : mavaccitta zuddhidvAraiva sanyAsasyApi tadu yogH| tathA ca gRhasthAdInAM macchidreSu zravaNAdyanutiSThatAM na tammin janmani vidyAba ni:, kiM tu janmAntare sannyAsaM labdhvaiva / yeSAM tu gRhasthAnAmeva satAM janakA dInI vidyA vidyate teSAM pUrNajanmani sanyAsAdvidyAvAptiH / atA na f.dyA. sanyAsApUrvavyabhicArazaGkA'pIti / For Personal & Private Use Only Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda 17 (5) zaMkA thAya ke karmonA bhale cittazuddhi dvArA vidyAmAM upayAga hAya, (paNa) saMnyAsanA kAnA dvArA temAM upayega che? keTalAka kahe che (brahma vidyAnI utpattimAM pratibaMdhaka aneka pApa che tethI keTaluka pApa yajJAdinA anuSThAnathI nivRtta thaI zake che, keTalu ka saMnyAsathI utpanna thayelA apUrNAMthI nivRtta thaI zake che, mATe kama'nI jema cittazuddhi dvArA ja sanyAsanA paNa temAM upayAga che. ane Ama kama mAMthI samaya maLatAM (karmonI vaccenA gALAmAM) zravaNu AdinuM anuSThAna karatA gRhastha Adine e janmamAM vidyAnI prApti thatI nathI, paraMtu bIjA janmamAM sanyAsa meLavyA pachI ja thAya che. jyAre je janaka Adine gRhastha rahIne ja ! dyA (prApta) che, temane pUtra'janmamAM sanyAsane kAraNe vidyA prApta thaI che. tethI sanyAsathI utpAdita apUrvanA vidyAmAM vyabhicAra nathI. vivaraNa : vidyAmAM saMnyAsanA upayeAgamAM zaMkA rajU karIne samAdhAna karyuM" che. sanyAsanA adRSTa dvArA vidyAmAM upayoga che ke dRSTa dvArA ? pahelA vikalpa kharAbara nathI kAraNa ke vidyAmAM pratibaMdhaka pApanA yajJAdinA anuSThAnathI utpAdya adRSTathI nAza karI devAmAM AvyA che, tetha saMnyAsa-janita avathI jene nAza karavA paDe tevuM pApa rahyuM nahAvAthI sanyAsa vyatha banaze bIje vikalpa paNa svIkAya' nathI, kAraNa ke sa'nyAsathI utpanna thatu dRSTa dvAra jovAmAM nathI AvatuM. A zaMkAnuM samAdhAna karatAM keTalAka pahelA pakSanuM samatha'na kare che ke saMnyAsathI utpAdya adRSTa vidyAnI utpattimAM kAraNabhUta che. zaMkA thAya ke Ama mAnI zakAya nahi. kAraNa ke sanyAsI nahIM etrA keTalAka vidyAnA uddezyathI zravaNAdinuM anuSThAna karatA jovAmAM Ave che; ane keTalAkanI bAbatamAM sanyAsa vinA ja vidyAnA udaya pramANathI siddha che (-- jema ke janakadinI bAbatamAM). AzakAnA uttara che ke saMnyAsanuM vidyA prati koI dRSTa dvAra dekhAtuM nathI tethI sanyAsavidhithI siddha thAya che ke sa MnyAsa adRSTa dvArA vidyAnI utpattimAM hetubhUta che. zAMkA thAya ke dRSTa dvAra jovAmAM nathI AvatuM ema kahevuM kharAkhara nathI, kAraNa ke jenuM citta laukika vaidika vyApArathI vikSipta hAya tene mATe (brahma)vidyAnA uya zakaya nathI tethI sakramanA sanyAsa vikSepanI nivRttirUpa dRSTa dvArA vidyAnA hetu banI zake che. A zAnuM samAdhAna karatAM kahyuM che ke keTalAka utkRSTa kATinA puruSA laukika- vaidika karyAM karatA hoya tyAre paNu dInatA haSa, bhaya, Adha AdvirUpa vikSepanI nivRtti hoya che e anubhavathI siddha che. tethI cittavikSepanI nivRtti mATe sanyAsanI anivAryaMtA nathI. Ama saMnyAsajanita apUrva . dvArA ja vidyAnA udaya thAya ema siddha thAya che. e apUrva vinA vidyA saMbhave evu kyAreya thatu nathI, janaka AdinI bAbatamAM pUrvajanmamAM sanyAsa dvArA vidyAnA ubhava thayA hatA tethI gRhastha hAI te paNa temene vidyA prApta hatI; mATe saMnyAsApUrva ane vidyotpattinA atrinAbhAva sabaMdhamAM koI vyabhicAra nathI, si18 For Personal & Private Use Only Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasasmahaH ane tuM "zAnta vattA karatA' (. 35. 4.4.22) ityAdizrutau uparatazabdagRhItatayA sannyAsasya sAdhanacatuSTayAnargatatvAt kSattirvA phari (. dU, rU.4.47) sUtramANe "tato vighAvatA sannyAsino bAlyapANDinyApekSayA tRtIyamidaM maunaM vidhIyate / 'tasmAd nAmanA parivaNa' vAhizruta sattA prAna "mikSA vanita' ti sannyAsAdhikArA"* iti pratipAdanAt, 'tyaktAzeSakriyasyaiva saMsAraM prajihAsataH / jijJAsoreva caikAtmyaM trayyanteSvadhikAritA // ' iti ( 5vAva, g. 20) vArtikoktezca sannyAsApUrvasya jJAnasAdhanavedAntazravaNAdhikAri vizeSaNasvamiti tasya vidhopayogamAhuH // jyAre bIjA kahe che ke "zamayukta, damayukta, uparata (nitya karmonA tyAgathI yukta)" (baDa6.75 44.23) ItyAdi zrutimAM "upara" zabdathI saMnyAsanuM grahaNa hevAthI sAdhanacatuSTayamAM tene samAveza che tethI anya sahakArI (arthAta mauna)nuM vidhAna che e (brA)savanA (3.447) bhASyamAM " tevALA arthAt vidyAvALA saMnyAsIne mATe bAlya ane pAMDityanI apekSAe A trIjA (sAdhana) maunanuM vidhAna karavAmAM Ave che, kAraNa ke tethI brAhmaNe pAMDitya ItyAdi mutimAM tenI pahelAM zikSAvRttinuM AcaraNa kare che" ema sanyAsane adhikAra che" ema pratipAdana karavAmAM AvyuM che ane je saMsArane choDavA Icche che, jeNe badhI ja kriyAono tyAga karyo che ane je (jIva ane brahmanI) ekatA ne jANavA Icche che tene ja vedAntamAM adhikAra che" ema vArtikanuM vacana che. tethI saMnyAsajanya apUrva jJAnanA sAdhanabhUta vedAntazravaNa AdimAM adhikArInuM vizeSaNa che, mATe tene saMnyAsa) vidyAmAM upaga che (ema A bIjAo kahe che) . vivara7 : sanyAsa adaSTa dvArA vidyAmAM upayogI che e ja pakSanuM AlaMbana laIne saMnyAsajanya apUvane zravaNadimAM adhikArInA vizeSaNa tarIke vidyAmAM upayoga che ema pramANe raja karIne batAvyuM che. zAsto sAta savarataH titikSaH samANia: bAjaro mUissemavAranAnaM vat e zrutimAM zama eTale Antara indriyone nigraha; dama eTale bAva indriyane nigraha: uparati eTale nitya karmone tyAga, tenAthI yukta te uparata. titikSa eTale zItoSNAdi ThakkonI bAbatamAM sahiSaNa, samAhita eTale zravaNadine mATe apekSita cittasamAdhAnavALa; zraddhAvitta eTale devatA, 23, vedAntamAM zraddhA e ja jenuM dhana che te. zama, dama ItyAdithI yukta banIne AtmAmAM arthAta kAryakAraNanA (deha-indriyanA) sa dhAtamAM tenA * bra. sa zAMkarabhASya 3.4.47mAMthI A zabdazaH uddhAraNa nathI paNa chUTAM chUTAM vAkayone upayoga karIne sAra Ape che, For Personal & Private Use Only Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya parida 45Te sAkSIe AtmAne "huM brahma chuM' ema jovo - ema kRtine upadeza . zaMkA thAya ke "zAnta', dAnta' e be padothI ja kAmamAtranuM nivAraNa karyuM che te vAtanA ullekhanI jarUra nathI. A zaMkAnuM samAdhAna e che ke zama, damanuM vidhAna karanAra zAstra sAmAnya zAstra che, tene nityakama vidhAyaka vizeSa zAstrathI bAdha thaI zake. tethI zama dama vidhAyaka zAstrane artha nitya naimittika karmothI atirikta bAhya Indriya ane ataHkaraNanA vyApAranI nivRtti mAtra paraka tarIke saMkoca pAme. ane Ama nitya karmone tyAga prApta na thata hovAthI pharathI 3varataH e zrutivacanathI nityakarmanA tyAgane baMdha karAvyA che tethI e vacana vyartha nathI. Ama saMnyAsane samAveza sAdhanacatuSTayamAM che. sAdhanacatuSTaya eTale nityAnityavastuviveka, aihika ane Amumbika (pAralaukika) bega pratye vairAgya, zAma-dama Adi che, ane mumukSA mekSanI icchA). ane e zravaNadinA adhikArInuM vizeSaNa che ema brahmasUtranA prathama sUtramAM sthApita karyuM che. sAvA taravadhiH e sUtra bhAgane artha che ke vidyA prati anya sahakArI, anya sAdhana -maunanuM vidhAna che. sA gunaH tazta-vidyAvALA arthAta, zravaNadinA anuSAnane upayogI ApAta uparachalA, sAmAnya jJAnavALA saMnyA ne mATe bAya ane pAMDiyanI apekSAe trIju evuM je brahmajJAnanuM sAdhana-mauna tenuM vidhAna che. zaMkA thAya ke tataH kAryaraviSiH e satramAM saMnyAsIno ullekha nathI te pachI saMnyAsInI vAta che ema kevI rIte kahI zakAya tene uttara tahmAt trADhALaH pAyama e zrutimAMthI maLe che. tamAt eTale bhUtakALanA brAhmaNe bApAta:, uparachalI rIte jIva brahmarUpa che ema jANune te brahmAtmatAnA sAkSAtkArane mATe yuthAna arthAta saMnyAsanuM grahaNa karatA tethI atyAranA mumukSu brAhmaNe paNa saMnyAsanuM rahaNa karIne paramArthanA sAkSAtkArane mATe pAMDitya AdinuM anuSThAna karavuM joIe. pAMDitya eTale zravaNa mauna eTele dhyAna saMnyAsajanita apUrva adhikArInuM vizeSaNa che e mATe vArtikakAra surezvaranI saMmatirUpa bIje hetu racAze.. A che (juo tAtpayAtivAda, 9. 10-mAnavAzramapraNAjhi). temAM earzeSakriyA e vizeSaNa saMnyAsaparaka che. zabda saMnyAsa, mumukSA ane jijJAsAnA samuccayanA arthamAM che tethI mumukSava AdinI jema saMnyAsa paNa vedAntazravaNu AdimAM adhikArInuM vizeSaNa che ema jJAta thAya che. saMnyAsa tyAga prakAranI kriyArUpa hAI pote svarUpathI TakI zake nahIM tethI saMnyAsajanita apUrva zravaNa AdinA adhikArInuM vizeSaNa che ema samajavuM. . apare tu 'zravaNAdhaGgatayA''tmajJAnaphalatA sannyAsasya siddhA' iti vivaraNokterananyavyApAratayA zravaNAdiniSpAdanaM kurvatastasya vidyaayaamupyogH| dRSTadvAre sambhavati adRSTakalpanA'yogAt / yadi tvanalasasya dhImataH puruSadhaureyasyAzramAntarasthasyApi karmacchidreSu zravaNAdi saMpavate, tadA 'caturvAzrameSu saMnyAsAzramaparigraheNaiva zravaNAdi nirvartanIyam' iti niyamo'bhyupeya iti // 5 // * prakAzAtmayati viracita vAstavikrAvALa, 1. 12 (kAzI, 1892). For Personal & Private Use Only Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH vaLI bIjA kahe che ke "zravaNadinuM aMga hevAne kAraNe saMnyAsanuM phaLa AtmajJAna siddha thAya che" e vivaraNanI ukti hovAthI ananya vyApAra tarIke zrava gudinI nipatti karatA te saMnyAsa)no vidyAmAM upayoga che, kAraNa ke daSTa : dvAra sa bhavatuM hoya tyAM sudhI adaSTanI kalpanA karavI barAbara nathI. je kAI bIjA AzramamAM sthita ALasa vinAnA buddhizALI, utkRSTa puruSane karmonA vaccenA samayamAM zravaNa Adi thatA hoya tyAre cAra Azrama mAM sa nyAsa AzramanuM grahaNa karIne ja zravaNa AdinuM saMpAdana karavuM joI a" evA niyama mAna joIe. (5) vivara: saMnyAsane daSTa dvArathI vidyAmAM upayoga che e dvitIya pakSanuM samarthana have batAve che-vivaraNa nI ukti TAMkIne. zaMkA thAya ke saMnyAsa vidyAnuM aMga che e bodha karAvanAra zruti Adi nI jema te zravadinuM aMga che e baMdha karAvanAra kaI pramANu nathI tethI vivaraNanI ukti barAbara nathI. Ane uttara che ke e uktinuM tAtparya evuM che ke saMnyAsane kAraNe ananyavyApAra tarIke-vikSeparahita eka mAtra vyApAra tarIke-zravaNadinuM saMpAdana thAya che, keTalAka samaya mATe karavAmAM AvelAM zravaNu Adi vidyAnA udaya dvArA amRtatvanuM chemokSanuM) sAdhana nathI, paNa sarvadA kareluM zravaNudi che, kAraNa ke "asghADatatvati' (chA upa. 2.2 2.1), suterAmRteH krAruM nAstavikatA (sUtAM sudhI, maratAM sudhI vedAntavicAramAM samaya pasAra kare) jevI seMkaDe zruti ane smRti che. Ama ananya yApAra tarIke zravaNudinA anuSThAnanuM vidhAna karanAra zAstrane sanyAsanI apekSA che. gRhastha vagere pitAnA Azrama mATe vihita karmomAM rokAyelA hoya che tethI temane mATe sadA jharaNudinA anuSThAnane saMbhava nathI. e ja rIte vidyAnA sAdhana tarIke saMnyAsanuM vidhAna karanAra zAstranA paNuM dvAra tarIke niraMtara zravaNadi-anuSThAnanI apekSA che, kAraNa ke saMnyAsa sAkSAta vidyAnuM sAdhana nathI. ane daSTa dvAra saMbhavatuM hoya tyAM sudhI adaSTa dvAranI kalpanA yogya nathI. tyAM paNa zravaNa Adi tattvanuM vyaMjaka hevAthI te arthataH pradhAna che, jyAre saMnyAsa tatvano bhaMjaka na hovAthI gauNa rahe che. Ama zravaNudividhi ane saMnyAsavidhine paraspara apekSA che tethI temanI ekavAkayatA che ane A be vidhiothI saMnyAsarUpa aMgathI yukta, manana-nididhyAsana sahita zravaNanuM vidhAna che. tethI siha che ke saMnyAsa zravaNadinuM aMga hovAne kAraNe saMnyAsanuM phaLa AtmA na che. athavA vivaraNanI uktine bhAva e che ke zravaNuvivine zravaNanA sAdhana tarIke vikSepanivRttinA hetu saMnyAsanI apekSA che. vikSipta cittavALAnI zravaNadinA anuSThAnamAM pravRtti saMbhavatI nathI; ane gRhastha vagerene pitAnA AzramanAM karma karatA hoya te sivAyanA kALamAM paNa aneka viSa e hevAthI vikSepa rahevAno ja. vikSepanivRttirUpa daSTa dhArathI zravaNuri zakya banAvIne vidyAnuM saMpAdana karanAra saMnyAsanA vidhAnatha saMnyAsavidhi caritArtha thaI zakatuM hoya te e adaSTa dhArathI vidyAnAM sAdhanarUpa saMnyAsanuM vidhAna karanAro hoya ene saMbhava nathI. Ama, agA hazuM tema zravaNudinA aMgarUpa hevAthI tenuM phaLa vidyA che, aSTa hArathI nahIM ema jovAya che. A artha karyo temAM mAthAvAra yA no 'vikSepanivRtti dvArA" evA atha' vivAkSita che. For Personal & Private Use Only Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya parada 46 zaMkA thAya ke saMnyAsa vikSepanivRtti dvArA zravaNadinuM aMga bane che ane e rIte vidyAnuM sAdhana che ema kahyuM che te barAbara nathI kAraNa ke saMnyAsa vinA paNa keTalAka zravaNadinA adhikArImAM vikSepanivRtti saMbhave che-je e vyakti ALasa vinAne (arthAt sattvaguNunA prAdhAnyavALo) buddhizALI (arthAta viSayamAM deSadarzanazIla) ane utkRSTa (arthAt viSayamAMthI indriyone nigraha karavAmAM samartha) heya. Avu hoya te saMnyAsanuM phaLa-vikSepane abhAva--jema saMnyAsathI prApta che tema saMnyAsathI anya hetuthI paNa prApta che; tethI zravaNudi mATe apekSita vikSepanivRtti prati jenuM vidhAna karavA dhAryuM che te saMnyAsa pakSamAM prApta che, ane pakSamAM aprApta che ema mAnavuM joIe. A zaMkAnuM samAdhAna e che ke AvuM hoya to saMnyAsa Azrama aMgene vidhi apUrvavidhi nathI paNa niyamavivi che ema samajavuM (5) (6) nanvasmin pakSadvaye kSatriyavaizyayoH kathaM vedAntazravaNAdhanuSThAnam , sannyAsasya brAhmaNAdhikAritvAd 'brAhmaNo nivedamAyAd', 'brAhmaNo vyutthAya', 'brAhmaNaH prabajed' iti sannyAsavidhiSu brAhmaNagrahaNAt / 'adhikArivizeSasya jJAnAya brAhmaNagrahaH / na sannyAsavidhiryasmAcchrutau kSatriyavaizyayoH // ' iti vArtikoktezceti cet, atra kecit-'yadi vetarathA brahmacaryAdeva pravrajed gRhAdvA vanAdvA (jAvAla 4) ityAdhavizeSazrutyA, 'brAhmaNaH kSatriyo vApi vaizyo vA pravrajed gRhAt / trayANAmapi varNAnAmamI catvAra AzramAH // ' iti smRtyanugRhItatayA kSatriyozyayorapi sannyAsAdhikArasiddhaH zrutyantareSu brAhmaNagrahaNaM trayANAmupalakSaNam / ata eva bArtike'pi 'adhikArivizeSasya' iti zlokena bhASyAbhiprAyamuktvA* 'prayANAmavizeSeNa sannyAsaH zrUyate zrutau / yadopalakSaNArtha' syAd brAhmaNagrahaNaM tadA // ' ityanantarazlokena svamate kSatriyavaizyayorapi sanyAsAdhikAro darzita iti tayoH zvaNApanuSThAnasidi samarthayante / For Personal & Private Use Only Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kadara siddhAntalezasammahaH . (6) zaMkA thAya ke A banne pakSamAM -saMnyAsane adhikArInuM vizeSaNa mAnanAra pakSamAM ane tene zravaNadinuM aMga mAnanAra pakSamAM) kSatriya ane vaizyanuM vedAnanA zravaNadinuM anuSThAna kevI rIte heI zake? kAraNa ke saMnyAsa brAhmaNa adhakArI che, kema ke brAhmaNa vairAgya prApta kare (arthAta vairAgyapUrvaka saMnyAsa kare )," "brAhmaNe saMnyAsa grahaNa karIne ', " brAhmaNa pravrajyA kare e saMnyAsa vidhAyaka vAkyomAM "brAhmaNanuM grahaNa karyuM che. ane "vizeSa adhikArInuM jJAna thAya eTalA mATe "brAhmaNanuM grahaNa karyuM che kAraNa ke zrutimAM kSatriya ane vizva mATe saMnyAsa aMge vidhi nathI" evuM vArtikanuM vacana che. AvI zaMkA thAya te A bAbatamAM keTalAka A pramANe te be (kSatriya ane vaizya)nA zravaNadinA anuSThAnanI siddhinuM samarthana kare che -"anyathA je (brahmacaryamAM ja vairAgya utpana thAya te) brahmacaryAzramamAMthI ja saMnyAsanuM grahaNa karavuM athavA gRhasthAzramamAMthI athavA vanaprasthAzramamAMthI (jAbAle paniSadu, 4)A samAna (bheda na karanArI) zruti, brAhmaNa, kSatriya ke pachI vaizya gRhasthAzramamAMthI saMnyAsa laI zake-traNeya varNone mATe A cAra Azrama che" e smRtithI anugrahata (samarthita) thatI hovAthI tenAthI kSatriya ane vaizyanA paNa saMnyAsanA adhikAranI siddhi thAya che. mATe bIjI zrutiomAM "brAhmaNanuM grahaNa traNeya varNonuM upalakSaNa che (-brAhmaNa padano "brAhmaNa, kSatriya ane vaizya' artha samajavAno che). tethI ja vAstikamAM paNa "SiArijizeSa thI zarU thatA plethI bhASyane abhiprAya kahIne jyAre brAhmaNa, kSatriya ane vaizya traNeyanA saMnyAsanuM samAna rUpathI zrutimAM zravaNa hoya tyAre brAhmaNanuM grahaNa upalakSaNane mATe che? ema pachInA kSekathI piotAnA matamAM (vArtikakAranA matamAM) kSatriya ane vaizyane paNa saMnyAsano adhikAra batAvyuM che. (A dalIle rajU karIne keTalAka kSatriya ane vaizyanA zravaNadi-anuSThAnanI siddhinuM samarthana kare che).4 - vivaraNa: trArtha manAtha zrI mad rahA vanimaya yanImUravA pratrana (jAbAla 4) ema cAreya Azramane samuccaya batAvyA pachI, zruti vikalpa batAve che ke je kaI AzramamAM vairAgya utpanna thAya te AzramamAMthI sanyAsanuM grahaNa karI zakAya-ravi vetarathA...ahI brAhmaNAdi vizeSa varNane ullekha nathI tethI saMnyAsa brAhmaNa kSatriya, vaizya e traNeya vaNane sAdhAraNa che mATe jyAM brAhmaNa pada heya tyAM tene upalakSaNa athe samajIne brAhmaNa, kSatriya, vaizya evo artha samajavo joIe evo eka mata che jene surevaranA vArikanuM samarthana che. | (juo brahmasUtrazAMkarabhASya 3.4. 18-20, 40.) * ja dUhAtha ghaniSamA thavAe 1.6.1 651-53, 6, 1015, For Personal & Private Use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda anye svanekeSu sannyAsavidhivAkyeSu brAhmaNagrahaNAd udAhRtajAbAlazrutau sannyAsavidhivAkye brAhmaNagrahaNAbhAve'pi zrutyantarasiddhaM brAhmaNAdhikArameva siddhaM kRtvA 'sannyAsAvasthAyAmayajJopavItI kathaM brAhmaNa: ' iti brAhmaNaparAmarzAcca brAhmaNasyaiva sannyAsAdhikAraH ; virodhAdhikaraNanyAyena (pU.mI. 1.3. adhi. 2) zrutyaviruddhasyaiva smRtyarthasya saGgrAhyatvAt / yantu sannyAsasya sarvAdhikAritvena vArttikavacanaM tad vidvatsannyAsaviSayam, na tu Atura vividiSAsannyAse bhASyAbhiprAyaviruddhasarvAdhikArapratipAdanaparam / 'sarvAdhikAravicchedi vijJAnaM cedupeyate / kuto'dhikAraniyamo vyutthAne kriyate balAt // ' ityanantarazlokena brahmajJAnodayAnantaraM jIvanmuktikAle vidvatsannyAsa evAdhikAraniyamanirAkaraNAt / evaM ca brAhmaNAnAmeva zravaNAdyanuSThAne sannyAso'Ggam / kSatriyavaizyayostannirapekSaH zravaNAdyadhikAra iti zravaNAdyanuSThAnanirvAhaH / na hi sannyAsasya zravaNApekSitatvapakSe zravaNamAtra sya tadapekSA niyantuM zakyate / kramamuktiphalakasaguNopAsanayA devabhAvaM prAptasya zravaNAdau sannyAsanairapekSyasyAvazyaM vaktavyatvAd devAnAM karmAnuSThAnAprasaktyA tasyAgarUpasya sannyAsasya teSvasambhavAdityAhuH / 43 jyAre bIjA ema kahe che ke sanyAsanA vidhAyaka aneka vAkayeAmAM brAhmaNu' (zabda)nuM grahaNa hAvAthI TAMkelI jAmAla zrutinA sanyAsavidhAyaka vAkaya (vi betarathA...) bhAM ''zu'nu' zraheNa na honA chatAM jI zruti (brAhmaNa: vyutthAya... ) zrI brAhmaNanA adhikArane ja siddha karIne ane 'sanyAsa-avasthAmAM yajJa pavIta na dhAraNa karanAra kevI rIte brAhmaNa hoI zake' ema brAhmaNanA parAma' hAvAthI brAhmaNane ja sanyAsamAM adhikAra che, kAraNa ke vireAdhAdhikaraNa nyAyathI ( pUrva mImAMsAsUtra1.3. adhikaraNa 2) zrutithI aviruddha hAya tevA ja smRtine atha saMgraha karavA ye gya che. jayAre sanyAsamAM savane 8 jaivaNakaneA) adhikAra che e prakAranuM vAtti kanu vacana che te vidvatsanyAsaviSayaka che, paNa Atura ane vividviSA - saMnyAsamAM bhAgyanA abhiprAyathI viruddha sanA adhikAranuM pratipAdana karavAnuM teA tenuM tAtpaya nathI, kAraNu ke (kSatriya ane vaizyanI bAbatamAM) je sava adhikArane viccheda karanAra vijJAna mAnavAmAM Ave teA vyutthAnamAM (brAhmaNAnA) adhikAra che. eve niyama zA mATe baLathI karavAmAM Ave che ? " e pachInA leAkathI brahmajJAnanA udaya pachI jIvanmukitanA kALamAM vidvatsanyAsamAM ja adhikAranA niyarsanu For Personal & Private Use Only Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 siddhAntalezasaGgrahaH vinA nirAkaraNa karavAmAM Avyu che. ane Ama brAhmaNenA ja zravaNa hinA anuSThAnamAM sanyAsa Aga che. kSatriya ana vaizyane tenI (sa`nyAsanI) apekSA zravaNuDhimAM adhikAra che tethI te e (kSatriya ane vaizya)nu zravaNAdinuM anuSThAna upapanna che (--teone mATe zravaNAdinuM anuSThAna saMnyAsa vinA zakaya bana che.) zravaNune sanyAsanI apekSa che e pakSamAM zravaNamAtrane tenI jarUra che evA niyama karI zakAya nahi. kAraNa ke kramamukti jenu phaLa che vI saguNa upAsanAthI jene devabhAva prApta thayA che tene zravaNAdimAM saMnyAsanA apekSA nathI ema avazya kahevu paDaze, kemake devAne kama'nA anuSThAnanI prasakti na heAvAthI tenA tyAgarUpa sanyAsanA teemAM sa'bhatra nathI. ema bhASyane anusaranArA kahe che jemanA mate sanyAsane adhikArI brAhmaNa ja che). vivaraNa : bhASyane anusaranArA mAne che ke saMnyAsamAM brAhmaNunA ja adhikAra che, kAraNu ke koIka saMnyAsavidhAyaka zrutimAM 'brAhmaNu' zabda na hAya tA paNa aneka bIjI zrutiemAM 'brAhmaNu' zabdanu' grahaNa che ja. vaLI evI zakA karavAmAM AvI che ke tantuothI anelAM yaneApavIta Adi brAhmaNutvanAM abhi yaMjaka che, jyAre paramaha Msa sanyAsIne te yajJe pavIta Adi nathI heAtAM te tene brAhmaNu kevI rIte mAnI zakAya * je ahIM kSatriya ane vaizyane paNa sanyAsa vivakSita heta teA thALa:nI jema jUtha kSatriya:, va vaizya:' (tene kSatriya ke vaizya kevI rIte mAna zakAya !) evuM paNa vacana heAta, paNa te nathI te batAve che ke zrutine kSatriya ane vaizyanA saMnyAsa mAnya nathI. Ama sa nyAsavidhAyaka zrutiomAM DhAI vidha nathI tethI mALa: kSatriyo yAvi...e smRtivacana jAmAla zrutinA tAtpanA ajJAna para AdhArita heAvAthI te pramANu nathI jaimatinA pUrvamImAMsAsUtramAM virodhAdhikaraNa che tenA nyAya che ke je smRtivayana pratyakSa zrutithI viruddha hai|ya te pramANu nathI. (A adhikaraNamAM ema bhutAvyuM che ke zruta ane smRtine virAdha hoya tyAM zrutinuM ja prAmANya hoya che, smRtinu nahi jema ke jyAtiSTamajJamAM yajJamaMDapanI vacce udumbara vRkSanI zAkhA jamInamAM khADavAmAM Ave che. smRtinuM vayana che ke tene vastrathI pUrepUrI DhAMkI devI--surI vAM nepTa caitanmyA, jyAre zrutimAM evu vidhAna che ke tenA sparzI karIne udgAna karavuM (baughdhI svapanAyet / . have jo zAkhA pUrepUrI Dha MkAyelI hAya tA spa` na karI zakAya, ane jo sparza karavAnA hoya te pUrepUro DhakAyela na hAvI joIe. tethI spaza' ane pUrepUru DhAMkI devu e eka sAthe saMbhave nahi. zakA thAya ke smRtinu vacana mAna te tene pUrepUra DhAMkI devI ke zrutine anurAdha karIne spazane mATe te / keTalAka bhAga DhAMkatAM cheDI devA. A zaMkAnA uttara che ke smRtinuM prAmANya teA veda dvArA ja che, te mULa vetu anumAna karAve che mATe pramANu che, svata Mtra rIte nahi. have A smRti mULa vedanuM anumAna karAvavA pravRtta thAya che eTalAmAM te virodhI vevacanathI tenI kalpavaktinA vyAdhAta thaI jAya che tethI A smRtinuM prAmANya nathI. savaveTananA smRtine atha' che te sparza zrutithI viruddha hAvAthI tenuM anuSThAna karavAnuM nathI). tamAAta mAthyana; Tyi nirviya...' (bRhad. 3.5.1) zrutimAM brAhmaNunA saMnyAsane adhikAra kahyo che te pramANe brAhmaNe saMnyAsanuM For Personal & Private Use Only Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda. grahaNa karyA pachI pAMDityAdinuM anuSThAna karavuM e vAkayane artha prApta thatuM hovAthI vivAne mATenA sanyAsanuM grahaNa vividiSu vidyAnI IcchA rAkhanAra)e karavAnuM hoya tyAM brAhmaNane ja adhikAra che evo bhASyakAra zakarAcAryane mata che. je vArtikakAranA vacananuM tAtparya pramANamUlaka bhASyakAra manathI viruddha arthamAM kapavAmAM Ave te saMnyAsa savane sAdhAraNa che ema pratipAdana karanAra smRtivananI jema tene paNa tyAga karavo paDe. mATe vArnAikakAnuM vacana bhASyathA aviruddha che ane te saMnyAsamAM sarvane adhikAra batAve che te visaMnyAsanI bAbatamAM. te vividiSA-saMnyAsamAM savanA adhikAranuM pratipAdana kare che evuM nathI; e vArjikanA ja prastuta lo pachInA zvekathI paNa siddha thAya che. kSatriya ane vaizyanuM tatvajJAna svIkAravAmAM Ave che ke nahi? bIjo vikalpa svIkArI zakAya tema nathI kAraNa ke tema karatAM janaka Adi tatvajJAnavALA hatA evuM pratipAdana karanAra zAstrane virodha thAya. pahele vikalpa paNa barAbara nathI. ema hoya te tattvajJAnathI kamano adhikAra lAvanAra varNa, Azrama AdinA adhyAyanI nivRtti thatAM sakala kamanI nivRttirUpa viThasaMnyAsa kSatriya ane vaizyanI bAbatamAM vArI zakAya nahi. mATe vividivA-saMnyAsanI jema vidvasaMnyAsamAM paNa brAhmaNane ja adhikAra che e niyama sa bhavatuM nathI. kayA baLanA AdhAre niyama karI zakAya ke visaMnyAsamAM brAhmaNano ja adhikAra che? mATe bhArapUrvaka A niyama karavAmAM Ave che te rAbara nathI. Ama zravaNanA A ga tara ka ke adhikArInA vizeSaNa tarIke vidyAnA sAdhanarUpa vividivAsanyAsamAM brAhmaNane adhikAra che ema siddha thatAM brAhmaNonA ja zravaNadi-anuSThAnamAM saMnyAsa aMgarUpa che. prazna thAya ke adhikArInA vizeSaNa tarIke ke aMga tarIke saMnyAsanI apekSA zravaNane che e pakSamAM zravaNa mAtrane saMnyAsanI apekSA che ema mAnavAmAM AvyuM che. have kSatriya ane vaiSa te vividivAsI nyAsa rahita che te temane mATe zravaNadinuM anuSThAna zakaya ja nathI ema TharyuM, nahi ke temanuM zravaNa sanyAsanira pakSa che ema ema hova te kSatriya ane vaizya zravaNAdi kevI rIte karI zake? Ane uttara che ke zravaNamAtrane sanyAsanI apekSA che e niyama karI zakAya nahi. samuNuM upAsaka brahmalekamAM jAya che tene upAsanAthI devabhAva prApta thAya che te upa saka je niNa brahmanA sAkSAtkAra mATe zravaNudi kare che temAM sanyAsane abhiyAra che -sa nyAsa vinA paNa zravaNadi saMbhave che). " zaMkA thAya ke A dalIla barAbara nathI kAraNa ke tevA usakane sagu vidyAne nAmathI ja niNuM brahmane sAkSAtkAra sabhave che tevI tenuM zravaNudanuM anuSThAna paNuM hatuM nathI. mATe vyabhicAra nathI. A zaMkAne uttara che ke brahmasUtramA devatAdhikaraNamAM (1.3.26-33) saguNavivAthI devabhAva prApta karelA upAsakane ja mukhyatve dhyAnamAM rAkhIne zravaNadimAM devadinA adhikAranuM nirUpaNa kanya che AvA upAsakane paNa zravaNahitA anumAnaH vinA vidyAne udaya na thAya ema traNadina vidhi ivAranA prasaMge batAvyuM che. Ama tyAM si-59 For Personal & Private Use Only Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasatprahaH vyabhicAra che tethI saMnyAsa zravaNamAtranA aMgarUpa nathI. paNa brAhmaNe karelA zravaNanuM aMga te jarUra che. mATe kSatriya ane vaizyanI bAbatamAM saMnyAsanA abhAvamAM paNa zravaNAdinuM anuSThAna saMbhave che. devone karmanuM anuSThAna karavAnuM hotuM nathI tethI kamanA tyAgarUpa saMnyAsa devomAM saMbhavatA nathI ane chatAM sanyAsanA abhAvamAM paNa zravaNAdi saMbhave che. (vividiSA-saMnyAsa ene kahe che jenuM grahaNa A janma ke janmAntaramAM karelA vedAnuvacana AdithI utpanna thayelI brahmajJAnanI icchAthI karavAmAM Ave che, ane jene mATe daTha AdinuM grahaNa karavAmAM Ave che evo paramahaMsAma; jyAre visaMnyAsanuM grahaNa zravaNa-manananididhyAsanathI para tatvane jANIne karavAmAM Ave che, jema yAjJavaya vageree karyuM tema visaMnyAsamAM savane adhikAra che, jyAre vividiSA-saMnyAsamAM kevaLa brahmaNane adhikAra 0.) apare tu 'bramasaMstho'mRtatvameti (chA. upa. 2.23.1) itizrutyuditA yasya bramaNi saMsthA samAptiH, ananyavyApArasvarUpaM tabhiSThatvaM tasya zravaNAdiSu mukhyaadhikaarH| gacchatastiSThato vA'pi jAgrataH svapato'pi vA / na vicAraparaM ceto yasyAsau mRta ucyate // AmupterAmRteH kAlaM nayedvedAntacintayA / ityAdisatiSu sarvadA vicAravidhAnAt / sA ca brahmaNi saMsthA vinA sanyAsamAzramAntarasthasya na sambhavati svasvAzramavihitakarmAnuSThAnavaiyayyAditi sannyAsarahitayoH kSatriyavaizyayorna mukhyaH zravaNAdhikAraH / kiMtu 'dRSTAryA ca vidyA pratiSedhAbhAvamAtreNApyarthinamadhikaroti zravaNAdiSu' iti (pra. sU. zA. bhA. 3.4.38) 'antarA cApi tu taddaSTeH' (ba. sU. . 3.4.36 ) ityadhikaraNabhASyokanyAyena zUdravadapratiSiddhayostayovidhurAdInAmiva dehAntare vidyAprApaNAmukhyAdhikAramAtreNa zravaNAghanumatiH / na hi 'antarA cApi tu taddaSTeH' ityadhikaraNe vidhurAdInAmagItazzravaNAdhikAro mukhya iti vaktuM shkyte| 'atastvitarajjyAyo lizAca (ma. sa. 3.3.39) iti sUtrakAreNaiva teSAmamukhyAdhikArasphuTIkaragAt / For Personal & Private Use Only Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda na ca tatra teSAM zravaNAghadhikAra eva noktaH, kiM tu tadIyakarmaNAM vidyA'nupAhakatvamiti zaGkyam / 'dRSTArthA ca vidhA' inyudAhRtatadadhikaraNabhASyavirodhAt / na ca kSatriyavaizyayoH sanyAsAbhAvAd amukhyAdhikAre tata eva devAnAmapi zravaNAdiSvamukhya evAdhikAra: syAt / tathA ca kramamuktiphalakamaguNavidyayA devadehaM prApya zravaNAdhanutiSThatAM vidyAprAptyartha sannyAsAI punarbAhmaNajanma baktavyamiti 'brahmalokamabhisampayane (chA.upa 8.1] "ra 2 punarAvartane [chA. 821] "anArirazavata' (. . 4.4.22) yAvizutigtravirodha zati vAyo devAnAmagssttheykrmvaiyyyaabhaavaat svata evAnanyavyApAratvaM sambhavatIti kramamuktiphalakasaguNavidyAbhidhAyizAstraprAmANyAdvinA'pi sannyAsaM teSAM mukhyAdhikArAbhyupagamAdityAhuH // 6 // jyAre bIjA kahe che ke " jhADamRtavati-(brahmaniSTha amRtatva meLave che) (chA. upa. 2 23.1)-e zrutimAM kahelI brahmamAM sarathA--samApti, ananyavyApAratva (bIjA I vyApAra vinAnI avasthAvALA hevu rUpa brahmaniSThava- jenI hoya tene zravaNadimAM mukhya adhikAra che, kAraNa ke "jatAM ke besatAM, jAgatAM ke sUtAM jenuM citta vicAraparaka nathI hatuM te marele kahevAya che, "sUtAM sudhI, maratAM sudhI samaya vedAnta-vicArathI vyatIta karavuM joIe ItyAdi smRtie mAM sarvadA (brahmaviSayaka) vicAranuM vidhAna che. ane A brahmamAM sa sthA saMnyAsa sivAyanA anya AzramamAM rahelAne saMbhavatI nathI kAraNa ke pitApitAnA Azrama mATe vihita karmonA anuSThAnamAM vyagratA hoya che, tethI saMnyAsarahita kSatriya ane vaizyane zravaNAdimAM mukhya adhikAra nathI, paraMtu "daSTa phaLavALI vidyA pratiSedhanA abhAva mAtrathI athIra (phaLanI IcchA rAkhanAra). puruSane zravaNadimAM adhikArI banAve che, ema "vattA vAri tu tAre e adhikaraNanA bhAgyamAM darzAvelA nyAyathI zUdranI jema jemane viSe niSedha nathI karavAmAM Avyo tevA temane (kSatriya ane vaizyane) vidhura AdinI jema anya dehamAM vidyA prApta karAvanAra amukhya adhikAra mAtrathI zravaNAdinI anumati che. evI dalIla karI zakAya nahi ke "sattA rAja surakTara e adhikaraNamAM vidhura Adine zravaNAdimAM adhikAra svIkAryo che te mukhya che. (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke AnA karatAM bIju caDhiyAtuM che ane tene mATe liMga che tethI' (bra sU. 3.3 39) ema sUtrakAre ja temanA amukhya adhikAra che ema spaSTatA karI che. ane evI zaMkA karavI nahi ke tyAM (vidhurAdhikaraNamAM) temane zravaNa AdimAM adhikAra ja kahyo nathI paNa temanA karmo vighAmAM, upakAraka che ema kahyuM che. For Personal & Private Use Only Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fNInAza bag . (A zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke "daSTa artha (projana) vALI vidyA vagere (upara) TAMkelA te adhikaraNanA bhASyanI sAthe virodha che. ane evI zaMkA karavI nahi ke, "kSatriya ane vaizyane saMnyAsanA abhAvane kAraNe amukhya adhikAra che to te ja kAraNathI devane paNa zravaNAdimAM amukhya adhikAra hovo joIe ane ema hoya te (arthAt devanA amukhya adhikAra mAnAe te) kramamukti jenuM phaLa che evI saguNa vidyAthI devane deha prApta karIne zravaNudanuM anuSThAna karatA temane vidyA prAptine ma Te sanyAsane ce. eve brAhmaNa janma pharI mAna paDaze, tethI brahmaloka prApta kare che, ane pharI pAcho Avate nathI" (chA. upa. 8.15.1, tene pAchA AvavAnuM hotuM nathI kAraNa ke zruti che,' (bra. sU. 4.4 22) ItyAdi zruti ane sUtrane virodha thaze". (A zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke devAnI bAbatamAM karavAnA vihita) karmone kAraNe vyagratA nathI hotI tethI ananyavyApAratva pitAnI meLe ja saMbhave che tethI kramamukti jenuM phaLa che evI sa vidhAnuM pratipAdana karanAra zAstranA prAmANyathA saMnyAsa vinA paNa temane mukhya adhikAra svIkAravAmAM AvyA che (ema A anya vicArako kahe che). (9) - vivaraNaH keTalAkane ema lAge che ke upara je dalIla karI ke zravaNamAtrane saMnyAsanI apekSA nathI ane tene mATe devenuM udAharaNa ApyuM te barAbara nathI. je devoe karelA zravaNama saMnyAsAzramane yabhicAra heya saMnyAsa na hoya to paNa zravaNa sa bha) te traNeya varNanA manuSya kalA zravaNamAM saMnyAsAzramane hetu mAnavAmAM zo vadhe ? brAhmaNe karelA avaNamAM e hetu che ema zA mATe kahevuM paDe che? ema sI koca karavA mATe koI pramANu nathI. kahyuM che ke cAreya AzramamAM saMnyAsAzramanA parigrahathI zravaNadinuM anuSThAna karavuM A Azramane vibhAga traNeya varNane mATe sAdhAraNa ja che, kevaLa brAhmaNanA mATe nathI. tethI sanyAsI brAhmaNanI jema saMnyAsahIna kSatriya ane vaizyane zravaNa dimA adhikAra sabhave nahIM. A daSTie AgaLanI dalIla na rucatAM bIjA keTalAka kahe che ke saMnyAsIne zravaNudimAM mukhya adhikAra che.. amRtavanI icchA rAkhanAre brahmaniSThA, brahmavicAra sivAya anya koI vyApAra vinAnA hevuM joIe. zruti ane smRtimAM satata vedAnatavisaranuM vidhAna prApta thAya che. 3 nIvati mana cahya mAneva nIvatita (ja) jIve che jenuM mana manamathI ja jIve che jevAM bIjAM smRtivacane paNa che. ane Ane mATe citta vikSepane abhAva Avazyaka che; paNa sarva samayanI vikSepanivRtti asaMnyAsIne saMbhave nahi tethI asatyAsI evA kSatriya ke vaizyane avaNAdimAM mukhya adhikAra nathI; arthAta temane zAstrIya adhikAra nathI. bahAniSThatva saMnyAsAzramanA dharma tarIke vihita che tethI sanyAsI brAhmaNane brAniSThatva e svadharma che mATe temAM tene mukhya adhikAra che ane je brAhmaNa saMnyAsa grahaNa karAne zamazAda sahita brahmaniSThatvanuM anuSThAna nathI karate te durgati pAme che ema kahyuM che. saMnyAsIne mATe jJAnaniSThAnuM vidhAna karanArA ane tenuM anuSThAna na kare te pApa thAya che ema baMdha karAvanArAM aneka vacane che. saMnyAsAdhikaraNamAM zaMkarAcArya pote kahyuM che. ke aniSThatva e ja tenuM zama, ma AdithI yukta pAtAnA Azrama mATe vihita karma che, ane yAda bIjAonAM kama che; tenuM unna thana karatAM tene pApa thAya." nirAma For Personal & Private Use Only Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pati 49 tasya zamadamAhitaM svAzramavihitaM karma, yajJAdIni cetareSAm, tadvayatikrame caitasya pratyavAya: 1). Ama zravaNAdi bhikSu mATe vihita che, ane tenuM ullaMdhana karatAM pratyavAya thAya che ema kahyuM che tethI saMnyAsInA zravaNuAdimAM mukhya adhikAra che, jyAre je saMnyAsarahita che temane mATe zravaNAdinu vidhAna nathI. tema te na karavAthI pratyavAyane bedha paNa nathI karAye tethI saMnyAsarahita kSatriya-vaizyanA zravaNAdimAM amukhya adhikAra che. zaMkA thAya ke kSatriyAdine adhikAra ja nathI ema kema nathI kahetA. AnA uttara e che ke za kAthAya' karphyu che ke nityAAdhakArarUpa mukhya adhikAra na saMbhavatA hAvA chatAM kAmyAdhikArarUpa gauNa adhikAra saMbhava che. jema bheAjananI kriyA e bhUkha dUra karavA rUpa dRSTa phaLa vALI che tema vidyA paNa sava anatha"nA mULabhUta avidyAnI nivRttirUpa dRSTa phaLa vALA che. tethI je je anatha'nA nivRtti icchanArA che te sarvane te vidyAmAM athivarUpa adhikAra sabhave che. Ama vadAntavicAramAM savanA eka sarakhA adhikAra prApta thatAM zudrano vedavAdenA niSadhane kAraNe adhikAra nathI ema azadrAdhikaraNamA (bra. sU 1.3. 34-38, kahyuM che. paNu kSatriyAdine mATe AvA koi niSedha nathI tethI vidhura vagerenI jema temanA vAntazravaNunA adhikArane bhASyakAranI anumati che. zakA thAya ke A amukhya adhikAravALA je vedAtazravaNAdi karaze te paNa vidyAnA utpAdaka avazya banaze ja, nahIM' teA gauNu AdhakAranuM nirUpaNa karanAra bhASya bR banI jAya, jo vidyA AnAthI pazu utpanna thatI hoya teA mukhya ane gauNu adhikAra evA bheda karavAnI jarUra zI? Ane uttara che ke anya dehamAM vidyA prApta karAvanAra amukhya avikAra mAtrathI temane zravaNAdinI anumati che. mukhya adhikAro ananya vyApAra tarIke dararAja niraMkuza brahmacaya, ahi MsA, zama, dama AdithI yukta zravaNAdi karatA hoya che tene mATe te prAya: A janmamAM ja vidyAne utpanna karanAru bane che. jyAre amukhyA dhikArIne pAtAnA vaNune Uthata anya svadhama" hAvAthI ananyavyApArata nathI hotuM ane tenuM brahmacaryAdi saMkucita hAya che tethI teNe kareluM vedAntazravaNAdi A janmamAM vidyA utpanna karI zake tevu nathI hotu. paraMtu anaka janmeAmAM gheADu thADu zravaNAdi thatuM jAya te sAthe maLIne anya dehamAM kayAMka jJAna utpanna kare tethI goNu ane mukhya adhikAranA phaLamAM moTo bheda che. (jue anegamatAsahastato yAti vAM tir--bha. gItA 6.45). vidhura Adine paNa adhikAra amukhya ja che kAraNa ke spaSTatA karI che ke anAzramIoe karelI vidyA-sAdhanAnI apakSAe AzramIoe karelI vidyAsa dhanA--kama ke zravaNAdi-- vadhAre prazasta hAya che. Ama anAzramonA zravaNAdi vidyopayAgI hovA chatAM tenA niSa batAvyA che, te tamanA mukhya adhikAra na hovAne kAraNe che. (ju brahmasUtrazokarabhASya-3,4.38-39). zaMkA thAya ke vidhurAdhikaraNumAM te eTalu ja kahyuM che ke vidhura Adie karelu kama vidyAnu sAdhana che. A upara ta vidhura, AdinA zravaNAdimAM adhikAranu paNa pratipAdana che evuM nathI. paNa AzakA barAtara nathI kAraNa ke 'vidyA daTa phaLavALI che vagere bhASyanAM virAdha thaze, For Personal & Private Use Only Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 siddhAntalezakha mehaH pharI zaMkA thAya ke saMnyAsanA abhAvamAM je kSatriya-vaizyanA zravaNAdimAM amukhya adhikAra mAnatA ho te| e ja kAraNathI devAnA paNu amukhya adhikAra mAnavA joIe ane to pachI kamamukti meLavI ApanAra samuNu vidyAtha devane deha prApta karIne zravaNAdinu anubAna karanAra temane vidyAprApti athe saMnyAsane yeAgya evu brAhmaNu zarIra grahaNa karavuM paDe, ne ema hAya tA brahmalAka prApta karyAM pachI pharI A lAkamAM Avavu paDatuM nathI vagere zrutivacananAtA virAdha thAya smRti paNa kahe che ke brahmalekavAsIe mahA praya vakhate arthAt brahmAnA svAmI hiraNyagalanA AyuSyanA aMta AvatAM, AtmAnA sAkSAtkAra karIne parama sthAna prApta kare che. AnA utara e che ke devAne mATe kAI krama nu vidhAna nathI tethI temanI cittavi panivRtti svataH hai|ya che ane Ama ananyavyApAratva svataH saMbhave che tethI sa MnyAsa vinA paNu devAnA mukhya adhikAra che. manuSyeAmAM ja saMnyAsa mukhyAdhikAranA pratyeAja che, kAraNu ke varNAzrama vibhAga manuSyAne mATe che. (6) (7) nanvamukhyAdhikAriNA dRSTaphalabhUtavAkyArthAvagatya rthama vihitazAstrAntaravicAravat kriyamANo vedAntavicAraH kathaM janmAntaravidyA'vAptAbupayujyane / na khalu vicArasya dinAntarIyavicAryAvagatihetutvamapi yujyate, dUre janmAntarIyataddhetutvam / na ca vAcyaM mukhyAdhikAriNA parivrAjakena kriyamANamapi zravaNaM dRSTArthameva, avagaterhaSTArthatvAt / tasya yathA prArabdhakarma vizeSarUpapratibandhAdiha janmani phalamajanayato janmAntare pratibandha - kApagamena phalajanakatvam ' aihikamapyaprastuta pratibandhe tadarzanAd' ityadhikaraNe (tra. sU. 3.4.51 ) tathA nirNayAt, evamamukhyAdhikA rikRtasyApi syAditi / yatazzAstrIyAGgayuktaM zravaNamapUrvavidhitvapakSe phalaparyantamapUrvam, niyamavidhitvapakSe niyamAdRSTaM vA janayati / tacca jAtismaratva prApakAdRSTavat prAgbhavIya saMskAramudbodhya tanmUlabhUtasya vicArasya janmAntarIyavidyopayogitAM ghaTayatIti yujyate / zAstrIyAGgavidhuraM zravaNaM nAdRSTotpAdakamiti kutastasya janmAntarIya vidyopayogitvamupapadyate, ghaTakAdRSTaM vinA janmAntarIyapramANavyApArasya janmAntarIyAtragati hetutvopagame atiprasaGgAt / 24 zaMkA thAya ke dRSTa phaLarUpa vAkA jJAnane maTe amukhya adhikArIthI karavAmAM AvatA vedAntavicAra, avihita anya (nyAyAdi) zAstranA vicAranI jema, janmAntaramAM vidyAprAptimAM upayegI kevI rIte khanaze? (Ajane!) vicAra kharekhara te khIjA divasanA pazu ciAya. (vicAra-viSaya)nA jJAnanA hetu thaI zakatA nathI, te khIjA janmanA (vicAryaMnA jJAnaneA) te hetu mane e dUra rahyuM For Personal & Private Use Only Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paccheida 471 (--kalpI paNa na zakAya)! ane evI dalIla karavI nahi ke mukhya adhikArI evA parivrAjakathI karavAmAM AvatuM zravaNa paNa dRSTa prayeAjanavALuM ja che, kAraNa ke jJAna dRSTa atha (prayAjana, phaLa)vALuM che te jema prArabdha karma vizeSarUpa prati madhane laIne A janmamAM phaLa utpanna nathI karatu. paNa anya janmamAM pratikha Mdhaka dUra thatAM phaLa utpanna 2 che, kAraNa ke 'kaiAI prastuta pratibaMdha na hoya te A janmamAM paNa (jJAna) thAya che, kAraNa ketema jovAmAM Ave che '(bra. sU. 3.4.51) e adhikaraNamAM te pramANe niSNu'ya che, tema amukhya adhikArIe karelA (vedAntavicAra)nI bAbatamAM paNa thaI zake. (A dalIla barAbara nathI) kAraNu ke zAstrIya aMga (sanyAsa)thI yukta zravaNu (zravaNuvidhi) apUvidhi che. e pakSamAM (vidyArUpa) mULanI utpatti sudhI apUrva utpanna kare che, ane (zravaNuvidhi) niyamavidhi cha e pakSamAM (niyamaviziSTa thaIne zravajhu phaLanI utpatti sudhI Take evu' ) niyamAdRSTa utpanna kare che. ane te pUrvajanmanuM smaraNa prApta karAvanAra adRSTanI jema pUjanmanA sAMskArane jagADIne tenA mULabhUta vicArane anya janmanI vidyAmAM upayAgI banAve che ema (mAnavu) cukta cha. zAstrIya aMga (sanyAsa) vinAnuM zravaNu adRSTanuM utpAdaka nathI tethI te anya janmanI vidyAmAM upayogI kevI rIte hAI zake, kAraNa ke jo ghaTaka (saMpAdaka, zakaya ana vanAra) adRSTa vinA eka janmanA pramANubyApArane anya janmanA jJAnanA hetu mAnavAmAM Ave te atiprasaga thaze -anya janmamAM anubhavelA sakala padArthInI smRtinI prasati thaze). : vivaraNa : za'kAkAra dalIla kare che ke ApaNA anubhava che eka divase karelA vicAra anya divasanA vicAya (vicAra viSaya)nA jJAnanA hetu nathI banatA te pachI eka janmamAM amukhya adhikArIe karelA vedAntavicAra anya janmamAM vicAyanA jJAnanA hetu ane che ema tA kevI ja rIte kahI zakAya. AnI sAme koI dalIla kare ke mukhya adhikArIe karelu zravaNa duSTa phaLavALuM mAnavAmAM Ave che tema chatAM pratibaMdha hoya te te A janmamAM vidyArUpa phaLa utpanna nathI karatuM ane anya janmamAM phaLa Ape che, jema vAmadeva vagerenI bAbatamAM banyuM hatu (--vAmadevane galamAM hatA tyAre jJAnaprApti thayelI ja hatI), te ja rIte amukhya adhikArIe karelu zravaNu paNa anya janmamAM phaLa utpanna karanAruM hoI zake. paNa A dalIla barAbara nathI. dRSTAnta viSama che. 'zrotacaH' e zravaNuvidhine apUrva vidhi mAnanAra pakSamAM sanyAsarUpa zAstrIya aMgathI yukta zravaNu pote vidyArUpa phaLanI utpatti thAya tya sudhI Take tevuM adRSTa utpanna kare che. jyAre zravaNuvidhine niyamavidhi mAnanAra pakSamAM zravaNu niyaviziSTa heIne paryanta niyamAdRSTa utpanna kare che. jema pUva janmanI smRti siddha karanAra adRSTa pUrvajanma ane tenA vRttAntanA anubhavathI utpanna thayelA saMskArane A janmamAM jagADIne, tenu uddedhana karIne te dvArA pUjanma ane tenA vRttAntanAM smRti zakaya banAve che tema A adRSTa pUrva janmamAM zravaNAdithI utpanna thayelA saMskArane jagADIne te satkAranA kAraNabhUta zravaNunI bhAvI janmamAM utpanna thatI vidyAmAM upayeAgitA zakya banAve che. paNa saMnyAsarahita kSatriya AdithI karavAmAM AvatuM zravaNuM adRSTane utpana For Personal & Private Use Only Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 siddhAnnalezasamahaH karI zakatuM nathI, kAraNa ke kSatriya AdinI prati zravaNadinuM vidhAna nathI praTana thAya ke avihita zravaNu bhale adaSTane utpanna na kare, paNa saMskAra te utpanna karI zake ane tenA baLe ja te anya janmamAM ulagna thatI vidyAnuM kAraNa kema na banI zake che ane uttara che ke A zakaya banAvanAra adaSTa vinA ja je Ama mAnaze te eka janmamAM anubhavelI badhI vastunI smRti anya janmamAM thavI joIe paNa tema thatuM nathI. tethI eka janmamAM karelA vedAMta vicAra adaSTa dvArA ja anya janmamAM vidyA utpanna karI zake che. paNa kSatriya AdinI bAbatamAM zAstrIya saMga saMnyAsa vinAnuM zravaNa adaSTa utpanna nathI karatuM tethI anya janmamAM vidyA utpanna na karI zake. A zaMkAne uttara nIce Ape che : ___ ucyate-amukhyAdhikAriNA'pi utpanavividiSeNa kriyamANaM zravaNaM dvArabhUtavividiSotpAdakaprAcIna vidyArthayajJAdhanuSThAnajanyApUrvaprayuktamiti tadevApUrva vidyArUpaphalaparyantaM vyApriyamANaM janmAntarIyAyAmapi vidyAyAM svakAritazravaNasya upakArakatAM ghaTayatIti naanuppttiH| zravaNAdau vidhyabhAvapakSe tu sanyAsapUrvakaM kRtasyApi zravaNasyAdRSTAnutpAdakatvAt sati pratibandhe tasya janmAntarIyavidyAhetutvamitthameva nirvAhyam / | (A zaMkAnA uttaramAM) kahevAmAM Ave che ke-jemAM jJAnanI IcchA utpanna thaI che evA amukhya AdhekArIthI paNa karavAmAM AvatuM zravaNa dvArabhUta vividizAne utapanna karanAra prAcIna (gata janmamAM vidyA athe thayelA yajJAdinA anuSTha nathI utpanna karavAmAM AvelA apUrvathI prayukta che tethI te ja apUrva vidyArUpa phaLa sudhI vyApRna (kAme lAgeluM ) kahetuM anya janmanI vidyAmAM potAthI karAvavAmAM AvelA zravaNanI upakArakatAne ghaDe che (zakya banAve che, tethI anuyapatti nathI. bIjI bAju e zravadi aMge vidhi nathI ema mAnanAra pakSamAM saMnyAsapUrvaka kareluM hovA chatA zravaNa adaSTane utpanna thI karatuM tethI pratibaMdha che te te zravaNa) anya janmamAM vidyAno hetu bane che tenA nirvAha A vate ja karavAnuM raheze. - vivaraNa: "kamane vighAmAM viniyoga che' e pakSane AdhAre upayukta zaMkAne uttara Ape che yajJAdi dvArA vidyA utpanna karavAnI hoya che temAM viiidaSA dhArabhUta bane che, ane divA arthe gata janmamAM je yajJAdinuM anuSThAna thayuM hoya tena thI A vividi utpana thAya che. Ama A vidyA athe thayelA yajJAdi-anuSThAnathI ja-nya je apUva' che te vidyArU phaLa utpanna thAya tyA sudhI vyAkRta (kAme lAgeluM) rahe che, tethI yajJAdi-anuSThAnathI janya apUva pote je zravaNa karAve che. tenI janmAntarIya vidyAmAM upagitA zakaya banAve che. A vAta amukhya adhikArInI thaI. vAcaspati mizranA matamAM mukhya adhikArIthI karavAmAM AvatA zravaNane nirvAha paNa yajJAdithI utpanna thatA apUrvAthI ja thAya che. tethI kahyuM che ke je pakSamAM zravaNa aMge vidhi mAnavAmAM nathI Avato te matamAM saMnyAsapUrvaka kareluM hoya te paNa zravaNa apUrva nathI utpanna karatu tethI vidyA athe thayelA yajJAdi anuSThAnathI utpanna karAyelA apUrvanA AdhAre ja zravaNa pratibaMdha hoya tyAre anya janmanI vidyAnuM kAraNa banI zake che. (pratibaMdha na hoya tyAre te daSTa phaLa jJAna A janmamAM ja prApta thAya che), For Personal & Private Use Only Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda AcAryAstu niyamavidhipakSe'pi ayameva nirvAhaH / zravaNamabhyasyataH phalaprAptervAk prAyeNa tbhiymaadRssttaanutpteH| tasya phalaparyantAvRttiguNakazravaNAnuSThAnaniyamasAdhyatvAt / na hi niyamAdRSTajanakazzravaNaniyamaH phalaparyantamAvartanIyasya zravaNasyopakramamAtreNa nirvartito bhavati yena tajjanyaniyamAdRSTasyApi phalaparyantazravaNAvRteH prAgevotpattiH sambhAvyeta / avaghAtavadAvRttiguNakasyaiva zravaNasya phalasAdhanatvena phalamAdhanapadArthaniSparoH prAka taniyamanirvativacanasya nirAlambanatvAt zravaNAvadhAtApakramamAtreNa niyamaniSpattau tAvataiba niyamazAstrAnuSThAnaM siddhamiti tadunAvRttAvayavaikalyaprasaGgAccetyAhuH / jyAre AcArya (vivaraNAcArya) kahe che ke niyamavidhi pakSamAM paNa A ja nirvAha che, kAraNa ke je zravaNane abhyAsa kare che tenI bAbatamAM (pratibaMdha nivRttirUpa) phaLanI prAptinI pahelAM prAyaH tenA (zravaNanA) niyamathI janya adaranI utpatti thatI nathI. tenuM kAraNa e ke (niyamAdaSTa phaLa payata AvRtti jenuM lakSaNa che tevA zravaNanuSThAnanA niyamathI utpanna thAya che. e dekhItuM che ke niyamAdaSTane utpanna karanAre zravaNaniyama phaLaparyata jenI AvRtti karavAnI che tevA zravaNanA upakrama(- AraMbha-) mAtratho pUre thato nathI jethI karIne tenAthI utpanna thatA niyamAdaSTanI paNa phaLa paryata zravaNAvRttinI pahelAM ja utpatti saMbhave avaghAtanI jema A vRttirUpa guNathI yukta ja zravaNa phaLanuM sAdhaka che tethI phaLanA sAdhana padArthanI - avRttiyukta zravaNanI-)utapAta pahelAM te niyamane, siddha karanAra vacana nirAlaMbana bane che (-AvRttiyukta zravaNanI utpattanI pahelAM, zravaNaniyama niSpanna karanAra vacana nirAla bana che). ane zravaNu temaja avaghAta AdinA upakrama AraMbha) mAtrathI jo niyamanI niSpatti thatI hoya te teTalA mAtrathI niyamazAstranA anuSThAnanI siddhi thaI jAya tethI AvRtti na hoya te paNa avaikaTaya (khAmIne abhAva) prasakta thAya tethI nayanAdaSTa phaLa paryanta AvRttiyukta zravaNanA anuSThAnanA niyamathI ja sAdhya che). (ema vivaraNAcArya kahe che). - vivaraNa : vivaraNAcAryanA vacananuM tA parya e che ke pramANanI asaMbhAvanAnI nivRtti zravaNanuM phaLa che. prameyanI asaMbhAvanAnI niti manananuM phaLa che, ane viparIta si-60 For Personal & Private Use Only Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 siddhAntalezasamahaH bhAvanAnI nivRtti nididhyAsananuM phaLa che. Ama trividha pratibaMdhakanI nivRttirUpa La utpana thAya tyAM sudhI AvRttithI viziSTa zravaNu Adi mukhya adhikArInAM niSpanna thAya che, tenAthI niyamAdaSTanA utpatti thAya ja che. A rIte vidyAnuM sAdhana sa Mpanna thayA chatAM paNa pratidhane lIdhe jo vidyA utpanna na thAya teA punaja manI prAptithI pratibaMdhane kSaya thatAM pharI vicAranI apekSA vinA ja vidyA utpanna thAya che, jema vAmaTThava, hiraNyagala' AdinI vidyA utpanna thaI hatI. paNa jenI bAbatamAM ukta pratibaMdhanI nivRtti pa Mta zravaNaniI AvRtti na thaI hoya ane vacce mRtyu thaI jAya, tevAtuM e mukhya adhikArI hovA chatAM niyamASTa utpanna thatuM nathI. ane anya ja mamAM ukta pratika vanI nivRtti "ta zravaNA denA abhyAsa karavAthI te zravaNAdinA niyamAdaSTathI vidyAmAM pratibadhaka pApanA kSaya thatAM te vidyA prApta kare che. bhagavAna zrIkRSNe karyuM cheH-- tatra taM buddhisaMyogaM labhate paurvadehikam / yatate ca tato bhUyassaMsiddhau kurunandana / / (bha. gItA 6.43 ) --rthAt sArA kuLamAM janma prApta thatAM pU.dehanA ane atyAre sa`skArarUpe cAlu rahetA mruddhi-sayAga--zravaNAdi mAre karavAM joIe evI buddhinI sAthe sabaMdha--prApta kare che. A janmamAM paNa pratibaMdhanI nivRtti dvArA 'vidyAnA uya mATe mAre zravaNuArdi karavAM joI e ' e buddhithI yukta thAya che evA atha che. tanAthI pUrvajanmanA yatnanI apekSAe pharIthI adhika yatna siddhine mATe te kare che evA a che. Ama A phaLapayata AvRttithI yukta zravaNuAdithI rahita je yAgabhraSTa che tenI bAbatamAM niyamASTanA abhAvane kAraNuM yajJAdinA adRSTathI ja nirvAha karavAnA hoya che. niyamAMduSTa zravaNumAtrathI utpanna thaI zakratuM nathI, paNa zravaNu -niyamathI utpanna thaI zake che; ata zravaNuniyamanI niSpatti tA ja thAya jo zravaNu AdinI ja phaLapaya''ta AvRtti hAya. Ama phaLanA utpattinI pahelAM zravaNAdi--niyamane ja abhAva hAvathI niyamA duSTanI utpatti thatI nathI. jema AvRttithA yukta avadhAta (DAMgara chaDavI te) cokhAnI niSpatti rUpa phaLatu sAdhana che e lAkasiddha che, tema AvRttiyA yukta zravAda phaLanu sAdhana che, tenA thI ja phaLaSaya' ta NunA amAptAza-paripUraNurUpa niyama niSpanna thAya che, te pahelA nahi evA atha' che. DAMgarane chaDhavA age ja niyamavidhi che tamAM e abhipreta ja che ke uparanuM paDa nakaLIne cokhA prApta thAya tyAM sudhA AdhAtanI kriyA kayA ja karavAnI che ane tyAre niyama niSpanna thAya, tema zravaNu age je niyamavidhi che temAM paNu vidyArUpI phaLa pata zravaNa cAlu rahe to ja niyama niSpanna thAya che--AraMbha mAtrathI nahi. zravaNunA Ara Mbha mAtra ke keTalIka AvRtti mAtra thatAM 'zravaNaniyama niSpanna thaye' e vacana viyanA abhAvamAM, viSaya na hovAthI, nirAla bane che. jo zravaNunA AraMbha mAtrathI ja niyama niSpanna thatA hoya to zravaNu avaRRAta AdinA anuSThAnanA Ara Mbha kara ne zravaNu avadhAta Adine choDIna bhASA-prabaMdha AditA vicAra karavAmAM Ave ane nakhathI pholIne phAMtarAM kADhavAmAM Ave, vagere tA e pravRttimAM pazu nayamavittinA virodha na mAnI zakAya. paNa tevu" nathI, tethI AvRttiviziSTa zravaNuAdithI ja niyamAdRSTa zakaya bane che. (jue paMcapAdikAvivaraNuM, pR. 102thI AgaLa). For Personal & Private Use Only Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya para 75 .. kecit dRSTArthasyaiva vedAntazravaNasya vi trei tu rAnnatravAr atisaMvata : guruzuzrUSayA labdhAt kucchAzItiphalaM labhet // ' ityAdivacanaprAmANyAt svatantrAdRSTotpAdakasvamapyasti / . yathA agnisaMskArasyAdhAnasya puruSasaMskAreSu parigaNanAt tadarthatvamapi, evaM kcanabalAdubhayArthatvopapatteH / tathA ca pratidinazravaNajanitAdRSTamahimnai.. vAmuSmikavidhopayogitvaM zravaNamananAdisAdhanAnAmityAhuH // 7 // - jyAre keTalAka kahe che ke "pratidina gurusevAthI prApta ane bhaktithI yukta vedAntazravaNathI vyakti eMzI kRGga (vrata)nuM (puNyarUpa) phaLa meLave" ItyAdi vacananA pramANathI daSTa artha (phaLa ke projana)vALuM ja vedAnta-zravaNa svataMtra paNe adaSTane utpana karanAruM paNa che. kAraNa ke jema agninA saMskAra mATenA AdhAnanI puruSa-saMskAromAM gaNanA hevAthI te tene mATe paNa che (-puruSAtha saMskAra paNa che), tema vacananA baLathI (vedAMta zravaNa) ubhayAtha (--daSTa ane aSTa phaLavALuM) hoya e upapanna che. ane Ama pratidina zravaNathI utpana karavAmAM AvatA adaSTanA mahimAthI ja zravaNa, manana Adi sAdhano A mumika (janmAktaranI) vidyAmAM upagI bane che. (). vivaraNa: ahIM bIjo mata rajU karatAM kahyuM che ke mukhya ke amukhya adhikArIo dvArA dararoja karavAmAM AvatuM vedAMtazravaNa jema ukta pratibaMdhakanivRrtirU5 daSTa phaLa utpanna kare che tema aSTa paNa utpanna kare che ane tenA sAmarthyathI bIjA janmamAM vedAMta vicAra vidyAmAM upayogI banI zake che. vyAkhyAkAra kRSNAnaMda kahe che ke TAMkelA vacanamAM su che te ja nA arthamAM che. tethI devatA, guru ane vedAMtanA viSaya prati vyakti tema ja guruzraSA jemane ulekha karavAmAM Avyo che, ane zama, dama, brahmacarya, ahiMsA Adi jemane ulekha nathI karavAmAM Avyo te sarva sAthe vedAMtazravaNane samuccaya jJAta thAya che. vedAMtazravaNa svataMtra AdaSTa paNa utpanna karI zake che ema kahyuM che tene artha evo samajavAnuM che ke adaSTa utpanna karavAmAM zravaNane vidyAmAM viniyoga batAvanAra zravaNuvidhinI apekSA nathI. | vedAMtazravaNanuM daSTa ane adaSTa phaLa hoI zake te batAvavA anyAdhAnanuM dRSTAnta ApyuM che. mananAvavI e vacanathI AdhAnane AhavanIya Adi agninA saMskAra tarIke svIkAravAmAM Ave che. jayAre banyAyamanotram ItyAdi puruSa saMsakArone saMgraha karanAra sUtramAM zrAdhAnane paNa samAveza hovAthI te puruSa-saMskAra paNa che Ama vedAMtazravaNanuM daSTa ane adaSTa bane vajana hoI zake ane vedAMtazravaNathI utpanna karavAmAM AvelA adaSTanI legyatAthI tene vidyAmAM ja viniMga kahevA joIe, tethI tenA baLe te anya janmamAM thatI vidyAmAM upayogI banI zake che e bhAva che. (7) For Personal & Private Use Only Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH (8) evaM 'zravaNamananAdisAdhanAnuSThAnapraNAlyA vidyAvAptiH' ityasminnatheM sarvasampratipane sthite bhAratItIrthAH dhyAnadIpe vidyA'vAptau upAyAntaramapyAhuH / 'tat kAragaM sAGkhyayogAbhipannam (zvetA. 6.23), 'yatsAtyaiH prApyate sthAnaM tadyogairapi gmyte|' iti (bha.gItA 5.5) zrutismRtidarzanAd yathA sAGkhyaM nAma vedAnta 'vacAraH zravaNazandito mananAdisahakRto vidyA'vAptyupAyaH, evaM yogazabditaM nirguNabrahmopAsanamapi / na ca nirguNasyopAsanameva nAstIti zaGkayam / praznopaniSadi zaivyaprazne 'yaH punarataM trimAtreNoGkAreNa paraM puruSamabhibhyAyIta (5.5) iti nirguNasyaivopAsanapratipAdanAt / tadanantaram-'sa etasmAjjIvadhanAt parAt paraM purizayaM puruSakImate (prazna 5.5) iti upAsanAphalavAkye "IkSatikarmatvena nirdiSTaM yabhirguNaM brahma tadevopAsanavAkye'pi dhyAyatikarma, nAnyat / IkSatidhyAnayoH kAryakAraNabhUtayorakaviSayatvaniyamAt" ityasyArthasya IkSatikarmAdhikaraNe (ba. sU. 1.3.13) bhASyakArAdimiragIkRtatvAt / anyatrApi tApanIyakaThavallayAdizrutyantare niguNopAste apazcitatvAt / sUtrakRtA'pyupAsyaguNaparicchedArthamArabdhe guNopasaMhArapAde nigaNe'pi 'AnandAdayaH pradhAnasya' iti sUtreNa (ba. sU. 3.3.11) bhAvarUpANAM jJAnAnana, diguNAnA {, 'akSaradhiyAM tvavarodhaH' ityAdisUtreNa * (na. sU. 3.3.33) abhAvarUpANAmasthUlatvAdiguNAnAM copasaMhArasya darzitatvAcca / ** (8) Ama "zravaNa manana Adi sAdhananA anuSThAna dvArA vidyAnI prApti thAya che e artha badhAMne saMmata TharatAM (arthAta sarvazratikRtiomAM barAbara nizcita thatAM) bhAratItIrtha (paMthadazInA navamA prakaraNa) dhyAnadIpamAM vidyAnI prAptimAM anya upAyanuM paNa nirUpaNa karyuM che. te kAraNa (kAraNa tarIke upalakSita brahma) sAMkhya ane rogathI prApta thAya che, je (brahmasvarUpa) sthAnanI (zravaNadipara) sAMthI prApti karavAmAM Ave che te go (upAsake)thI paNa prApta karavAmAM Ave che ema kRti ane smRti jevAmAM Ave che. tethI jJAta thAya che ke jema sAMkhya nAmane vedAMtavicAra jene mATe "zravaNu" zabda prayojAya che te manana AdithI sahakRta (thatAM) vidyAnI prAptine upAya che, tema jene "ga" kahevAmAM Ave che te nirguNa brahmopAsanA paNa vidyAnI prAptine upAya che). For Personal & Private Use Only Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ff tRtIya pariccheda ane evI zaMkA karavI na joIe ke niNanI upAsanA ja nathI. (A zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke propaniSaddamAM zaikhya-praznamAM je vaLI A parama puruSanuM dhyAna traNa mAtrAvALA kArathI kare" (prazna 5.5) ema ni guNanI ja upAsanAnuM pratipAdana che. te pachI 'ta A jIvaghana parathI para evA puramAM sUtelA (hRdaya AkAzamAM buddhinA sAkSI tarIke rahelA) (nirupadhika) puruSane jue che (tene sAkSAtkAra kare che) e upAsanAnA phalaviSayaka vAkyamAM " a" kriyAnA kama tarIke je nirguNa brahmane nirdeza che te ja upAsanA-vAkayamAM sthAti kriyAnuM kAma che, anya nahi, kAraNa ke IkSaNa ane dhyAna je kArya ane kAraNa rUpa che temano viSaya eka heya che e niyama che"-ema A artha kSattiyALa (ba.su. 1.3.13)mAM bhASyakAra Adie svIkAryo che. anyatra paNa tApanIya, kaThallA Adi anya kRtiomAM niguNe pAsanAnuM pratipAdana karyuM che ane sUtrakAre paNa upAsyanA guNanA nirNaya mATe AraMbha karelA guNo pasaMhAra pAdamAM nirguNa brahmamAM paNa AnaMda Adi pradhAnabhUta (brA)nAM che (bra. sa. 3.3.11) e sUtrathI bhAvarUpa jJAna AnaMda Adi guNane ane "akSara brahmanA jJAnAne (jenAthI akSarabrahmajJAna thAya tevA abhAvAtmaka dharmone) te upasaMhAra thAya che? (bra. sa. 3 3.33) e sUtrathI amAvarUpa adbhUlatva Adi guNene upasa hAra darzAvyuM che. vivaraNaH vyAkhyAkAra kuNAnaMda kahe che ke A rIte uttama ane madhyama prakAranA adhikArIo mATe sAMkhyamArganuM nirUpaNa karIne have apavyadIkSita e sAMkhyamArgane mATe kSamatAvALA nahIM evA atyaMta maMda adhikArIo mATe yogamArganuM nirUpaNa zarU kare che. zravaNane manana Adi sAdhanane sahakAra maLatAM tenA anuSThAnathI vidyAnI prApti thAya che e bAbatamAM sarva kRti-ramatinI saMmati che paNa bhAratItI paMcadazInA navamAM prakaraNa dhyAnadApamAM e batAvyuM che ke jema sAMkhya arthAta vedAMta-vicAra athAt manana AdithI sahakRta zravaNa vidyAnI prAptine upAya che, tema niNabahmanI upAsanA- - paNa vidyAnI prAptine upAya che. tene mATe zruti smRtinuM pramANa paNuM maLI rahe che. zruti kahe che ke te kAraNa tarIke upalakSita brahma sAMkhyayogathI vidyA dvArA prApta karI zakAya che. bha.gItA (55) paNa kahe che ke je brahmasvarUpa sthAna sAMkhyane arthAt sAMkhya ke vedAMtavicArathI yukta mANasone maLe che te sthAna yogane arthAt yoga ke nirguNa brahmanI upAsanA karanArAone paNa vidyA dvArA prApta thAya che. vyAkhyAkAra kRSNAnaMda kahe che ke "yogone paNa ema "paNuM' zabdane praga che tethI yoga bAga anukalpa che ema samajAya che. nirguNabrahmatatvasya na pAsterasambhavaH / gujaaoLIvAtra prayAsakramavA . (dhyAnadIpa, 55) jema saguNa brahmamAM tema nirguNAhmamAM pratyaya (jJAna)nI AvRtti (dhyAna, tavALyAsa) saMbhave che. For Personal & Private Use Only Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 siddhAntalezasamahaH bIne zaMkA thAya ke nirguNa brahmanI upAsanA ja buti AdimAM pratipAdita nathI tethI tene mATe kaI pramANu nathI paNa A zaMkA barAbara nathI. "ga" zabdane arthe saguNa brahmopAsanA che ema mAnI na zakAya kAraNa ke propaniSad AdimAM brahmanI upAsanA ja - batAvelI che. A yoga ke upAsanAnuM phaLa sAkSAtkAra che ema kahyuM che. upAsanA ane sAkSAtkAra vacce kAraNa ane kAryane saMbaMdha che. upAsanA je kAraNarUpa che tene viSaya saguNa brahma hoya ane tenA kAryarUpa sAkSAtkArane viSaya niNa brahma hoya e to zakya ja nathI. tethI yoga niNabrahmanI upAsanA ja che. "ga' pada dhyAnanA arthamAM rUDha che. kamaga mukhya yoga dvArA brahmaprAptinuM sAdhana che, sAkSAta nahi tethI e arthamAM ga' zabdane prayoga kama" sAthe gItAmAM upacArathI karyo che. (vyAkhyAkAra kRSNAnaMda tIrtha kahe che ke mATe ja keIne prazna thAya che niNa upAsanA mATe ATalAM pramANa hoya to tene viSe zaMkA kevI rIte karI zakAya. Ane uttara e che ke A vAta barAbara nathI. TAMkelI zuti, smRti sivAya kayAMya niguNopAsanA jovA maLatI nathI e daSTie A zaMkA upapana che.sava kRtiomAM niNa brahmanI upAsanAnuM pratipAdana che tethI zaMkAne koI sthAna nathI ema maMdabuddhinA adhikArIonA AdhAsana mATe batAvyuM che.) - propaniSaddamAM ma, 3 ane 5 e traNa mAtrAvALA hArathI parama puruSanuM dhyAna karavAnuM kahyuM che tene artha e che ke kAramAM nirguNa brahmanuM tenAthI abhina tarIke dhyAna karavuM A vAkya pachI A dhyAnanuM phaLa batAvatAM kahyuM che ke chavadhana arthAta ghaTAkAzanI jema upAdhithI parichina caitanyAmA, tenAthI para je nirupAdhi paramAtmA che ane je pitAnA hRdayakAzamAM buddhinA sAkSI tarIke rahelo che tene sAkSAtkAra (IkSaNuM A dhyAna karanArane thAya che. Ama dhyAna e sAkSAtkAranuM kAraNa che ema samajAya che tethI dhyAna ke upAsanA ane sAkSAtkArane viSaya eka ja hovo joIe. zakA thAya ke bhAmatI paranA kalpatara(1.3.13)mAM "la sevi pUrve saqna (prazra 5.5) ItyAdi saMpattipratipAdaka vacana anusAra dhyAtavya brahmane mATe "sUta:" "sUryanI aMdara rahela' evuM vizeSaNa che. tethI kAramAM yAtagya puruSa niNa brahmarUpa che ema ka52. kArane svIkArya nathI ema lAge che. A zaMkAne uttara che ke evuM nathI, sUrya saMpatti viSayaka vacana acirAdi mArgamAM prAptiparaka che e cothA adhyAyamAM kapatakAra amalAna pite pratipAdita karyuM che tethI sUya ke tenA aMdara rahelA IzvaranI prAptinuM e bedhaka nathI. kaparukAranAM pitAnAM anya vacananI paryAcanA karavAthI ane zruti bhAga paraka hevAthI sUryAntaHsthatva' vizeSaNa ApavAmAM tAtparya nathI ema samajAya che ema kahapataru uparanA parimalamAM apacokSite pratipAdita karyuM che. nirguNa brahmA pAsanA mATe pramANu tApanIyopaniSadumAM chetevA da vagApatima vana gaLonI samikamANamAnamodAra nI cAvaDyA (devee prajApatine kahyuM ke ANuthI vadhAre Ag, sUmathI paNa sUma e A pratyagurUpa AtmAM je kAragamya che te amane kaho). e ja rIte bIjAM zrutivacane che-- gamankSara trA-kaThopaniSada 2.16, movijetAkSaravihaM sa6'-mAMDUkyopaniSadda, 1, bovuiM thAyaNa bAramAnama-muhapaniSad 2.2.6. For Personal & Private Use Only Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda nirguNa brahma upAsya hoI zake e bAbatamAM brahmasUtrakAnI paNa saMmati che ema batAvyuM che. brahArakAre nirguNamAM paNuM guNone usa hAra batAvyuM che. za kA thAya ke nizumAM guNono upasaMhAra nirguNa brahmanA jJAna artha che ke nirguNa brahmanI upAsanA athe che. AvI zakAne nirAza karatAM kahyuM che ke niNamAM guNa pasaMhAranuM nirUpaNa che te upAsyanA nirNaya mATe che ane tenuM niguNA pAsanA paNa phaLa che-Ama na hoya te te nirUNanI zrIna pAsAsagati na rahe. AnandAdayaH pradhAnasya (3.3.11) stranA ayameva cha / AnaMda vagereno ullekha eka jagyAe hoya tene anyatra upasaMhAra karavo joIe; kAraNa ke veda brahma pradhAna che ane te sarva upaniSadomAM abhinna che tethI brahmavidyA eka che. anyatra abhAvarUpa dharmone paNa upasaMhAra batAvyuM che. sthUlavAdine niSedha niprapaMca bahAnA zAnanA tu cha mevA bhAva cha.. . akSaradhiyAM...-53 sUtra yA pramANe che-akSaradhiyAM tvarodha: sAmAnya bhAvAbhyAmaupasada, vattaduktam (anasUtra 3.3.83) .- akSara ajhane viSe jAna zavanAra (arathUnAva Adi niSedha)ne upasaMhAra karavo joIe kAraNue niSedhathI sarvatra zrutiomAM brahmanuM prati dina ane ekavarUpathI pratyabhijJAna paNa samAna che, jema puroThAzanA aMgabhUta pasada maMtranuM anyatra zravaNa thatAM azvayu sAthe ja saMbaMdha hoya che. nanu AnandAdiguNopasaMhAre upAsyaM nirguNameva na syAditi cet, na / AnandAdibhirasthUlatvAdibhicopalakSitamakhaNDaikarasaM namAsmIti nirguNatvAnupamardaina upAsanAsambhavAt / nanu tadeva brahma svaM viddhi nedaM yadidamupAsate' (kenopaniSad 1.5) iti zruteH na paraM brahmopAsyamiti cet,'anyadeva tadviditAd' (kena upa. 1.4) iti zrutestasya vedhatvasyApyasiddhayApAtAt / zrutyantareSu brahmavedanaprasiddheravedyatvatirvAstavAvedhatvaparA cet, AyarvaNAdau tadupAsanAprasiddhastadanupAsyatvazrutirapi vastuvRttaparA'stu / evaM ca 'zravaNAyApi bahubhiyoM na labhyaH' (kaTha. 2.7) iti zravaNAd yeSAM buddhimAndyAda, nyAyavyutpAdanakuzalaviziSTagurvalAbhAdvA zravaNAdi na sambhavati, teSAmadhyayanagRhItaiH. vedAntarApAtato'dhigamitabrahmAsmabhAvAnAM tadvicAraM vinaiva praznopaniSadAdyuktamArSagrantheSu brAmavAsiSThAdikalpeSu paJcIkaraNAdiSu cAnekazAkhA viprakIrNasarvArthopasaMhAreNa kalpasUtremvagnihotrAdivannirdhAritAnuSThAnaprakAraM nirguNopAsanaM sampradAyamAtra vidbhyo gurubhyo'vadhArya tadanuSThAnAt . krameNopAsyabhUtanirguNabrahmasAkSAtkAraH sampadyate / avisaMvAdibhramanyAyena upAsterapi kacit phalakAle pramAparyavasAnasambhavAt / For Personal & Private Use Only Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 . sirAja rANAe zaMkA thAya ke AnaMda Adi guNeno upasaMhAra hoya te upAsya niNa ja na hoya. (AvI zaMkA keI kare te uttara che ke, nA. AnaMda AdithI ane asthalatva AdithI upalakSita akhaMDa e rasa je brahma te huM chuM ema nirNavanI hAni vinA upAsanA saMbhave che. je kaMI zaMkA kare ke "te (buddhi AdinA pakSI maitanya)ne ja yA jANe, Ane nahi jenI upAsanA kare che ke paniSad 15) e zrutithI parabrahma upAsya nathI, te uttara che ke te jJAta (jJAnanA viSaya)thI anya ja che' (kena 14) e zrutithI tenA vevatva vatva)nI paNa asiddhi Apanna thaze (brahmane veva mAnI zakAze nahi) (tethI zaMkA barAbara nathI). je dalIla karavAmAM Ave ke anya kRtiomAM brahmavedananI prasiddhi hevAthI adyatva aMgenI zuti vAstavika atyaparaka che, te uttara che ke AthaNa Adi (kRti)mAM tenI (brahmanI upAsanAnI prasiddhi hovAthI tenA anupAmyatva aMgenI kRti paNa vastunA svarUpaparaka ja bhale hoya (-paramArthataH anupAmyatvanuM pratipAdana ja te bhale heya). ane Ama (nirguNa brahmanI upAsanA pramANasiddha thatAM) anekane zravaNa mATe paNa te prApta thaI zakate nathI" (kaTha. 2.7) ema zuti hovAthI jemane buddhinI maMdatAne kAraNe athavA nyAyane barAbara samajAvavAmAM kuzala evA viziSTa guru nahIM maLavAne kAraNe zravaNa Adi saMbhavatuM nathI tevAo jemane adhyayanI gRhIta thayelA vedAMte (upaniSada)thI uparachalI rIte brahmAtmabhAva jaNAvavAmAM Ave che, temane tenA vicAra vinA ja - jema aneka zAkhAe mAM vikharAyelA sava padArtho (bAbate) nA upasaMhArathI kalpasUtromAM agnihotra Adino nirNaya karavAmAM Ave che tema prakopaniSadu AdimAM ukta tathA bAhya vAsiSTha Adi kapomAM ane paMcIkaraNa adimAM jenA anuSThAna prakArano nirNaya karavAmAM AvyuM che tevA nirguNe pAsanane saMpradAyamAtranA jANakAra evA guruo pAsethI nizcayAtmaka jJAna meLavIne tenA anuSThAnathI kamathI upAsyabhUta nibrahmane sAkSAtkAra thAya che. atisaMvAdI bramanA nyAyathI upAsanA paNa kyAreka phaLakALamAM pramAmAM paryavasAna pAmI zake che. vivaraNa : zaMkA thAya ke AnaMda Adi guNAne upasaMhAra karavAmAM Ave te upAsya brahma saguNa ja banI jAya che, te nirguNa rahetuM ja nathI. Ane uttara e che ke AnaMda Adi guNAne upAsya kaTimAM aMgIkAra nathI karavAmAM Ave jethI karIne upAsya brahma saguNa bane. paNa upAsyanA nivRtvanA nirNaya dvArA niNa pAsanAmAM tenA upayogane ja svIkAra karavAmAM Ave che. AnaMda Adi bhAvarUpa gaNane ane asthalatva Adi niSedharUpa guNone upasaMhAra e temanA vAcaka padanA saheccAraNurU5 vivakSita che. Ama For Personal & Private Use Only Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda upAdhithI viziSTa caitanyanA vAcaka "AnaMda' Adi pado ane sthUlavAdinA abhAvathI viziSTa caitanyanA vAcaka asthUlatvI Adi zabda badhA vAcyArthomAM anugata akhaMDa ekarasa je brahma che tene bodha lakSaNathI karAve che, kAraNa ke te huM chuM ema upAsanA saMbhave che. dhyAnadIpamAM kahyuM che: . AnandAdibhirAthUlAdibhizcAtmA'tra lkssitH| coDaNazaiyAsaroDamIcevamurate che (dhyAnadIpa, 73). (ahIM vedAntamAM "AnaMda' AdithI ane askUla" AdithI lakSita je akhaMDa ekarasa AtmA te huM chuM ema upAsanA kare che.) Ama nirguNa brahma upAsya che ema zruti ane sUtrathI siddha thAya che. tema chatAM niguNipAsanAnI bAbatamAM bIjI kRtione virodha che evI zaMkA thAya kAraNa ke buddhi Adine sAkSI te ja brahma che, A leke jenI upAsanA kare che te brahma nathI. kena 1.5); ema brahmanA upAsyatvane niSedha che. paNa A rIte vicAratAM te brahmanA vevatvane paNa niSedha che, arthAta je jJAta che te brahma nathI (kena, 14). Ama parabrahmajJAnanI paNa siddhi na mAnI zakAya. AvI niSedhazrutionuM tAtparya e che ke vedyatva ke upAsyatva brahmamAM paramArthataH nathI. have nipAsanAne adhikArI koNa te darzAve che. keTalAka mumukSuonI bAbatamAM atyaMta buhimA ne kAraNe athavA pote kuzaLa mativALA heya paNa viziSTa guru na maLavA kAraNe arthAta sAmagrInA abhAvamAM zravaNu AdinI saMbhAvanA nathI; temane paramAtmA zravaNa mATe ya prApta thatuM nathI to mRtanA sAkSAtakAranI vAta dUra ja rahe che. viziSTa guru eTale nirbheLa Arya maryAdA, karuNA Adi lakSaNavALA gura. A jijJAsuone nityakarma tarIke karelA vidAdhyayanathI upaniSado gRhIta thaI gayAM che ane tethI uparachalI rIte brahmAtmabhAva viSe teo jANe che. temane tenA vicAra vinA ja niNopAsanAne prakAra muruo pAsethI cokkasa jANIne tenA satata anuSThAnathI sAkSAtkAra sabhave che. nirguNa bahAvicAra vinA ja niNabrahmA pAsanAnA anuSThAnathI sAkSAtkAra saMbhave che. (jue dhyAnathI5, 54-acattazuddhimAnyAdA rAkhyA vADathasanmavAta che - yo vivAraM Dhamate zradhdhapAta roDaripU. II), - zaMkA thAya ke prazna niSad AdimAM upAsana nI ja vAta karI che paNa tenA anuSThAnane prakAra te batAvyo nathI. A zaMkAnuM nirAkaraNa karatAM kahyuM che ke judA judA ASa maMthe vageremAM aneka zAkhAomAM aneka bAbato vikharAyelA rUpamAM paDI che temanAM upasa hAra karIne anuSThAnano prakAra jANuM zakAya che, jema agnihotranI bAbatamAM nirNaya karavAmAM Ave che tema. . [vyAkhyAkAra kunada vivecana karatAM zaMkA rajU kare che ke paMcIkaraNa graMthamAM upaniSadathI lakSita akha ekarasamAM praNava triAtmaka samagra pracanA pravilApananI vAta karIne "huM brahma chuM' ema abhedathI avasthAna e ja - samAdhi For Personal & Private Use Only Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 siddhAntalezasaGgrahaH e vacanamAM ane "cokaa%AsaNo maLIcevAvAse ( je akhaMDa ekarasa te huM chuM ema upAsanA kare che ) ' e upara TAMkelA davAnadIpanA vacanamAM prakRti nipuNe pAsane ahaM rahapUrvaka vivikSita che, temAM ane khyAla chUTa nathI. jyAre propaniSaddamAMnA zaikhyanA praznamAM kArarUpa pratIkamAM nirguNa brahmadaSTi vivakSita che. tevuM kaThavalImAM paNa che. Ama hoya te prakRta niNopAsanamAM pramANa tarIke prazna AdinA vAkyane kevI rIte rajU karI zakAya? A zaMkAne uttara ApatAM kRSNAnaMda kahe che ke prakRta upAsanamAM tApanIya, mAMDUkya, muDaka kRtio ja pramANu tarIke vivakSita che. prata ane kaThavalI zruti TAMkI che te te eTaluM ja batAvavA ke niNanI upAsanA anyatra sthaLoe paNa jovAmAM Ave che tethI virodha nathI.] zravaNa arthAta vedAntavicAra vinA paNa saMpradAya arthAta upAsanAnA anuSThAnanA prakArane jANanAra guru pAsethI nipAsana aMge nizcayAtmaka jJAna meLavIne nipAsanAnA anuSThAnathI kamathI upAya mRta nirmaNa brahmane sAkSAtkAra saMbhave che. bhagavAna zrI kRSNa niNa prakaraNa (13.25)mAM kahe che-ravADajestha 31 se. (bIjAo pAsethI sAMbhaLIne upAsanA kare che) kamathI" "eTale upAsanAnA paripAkanA kramathI'. za kA thAya ke niguNopAsanAnuM pramArU5 sAkSAtkAramAM paryAvasAna kevI rIte hoI zake? Ane uttara e che ke kayAreka bama paNa avisaMvAdI nIvaDe che. koI eka gharamAM zrIkRSNanI mati che tenuM pratibiMba gharanI bahAra dUra Ubhele mANasa jue che ane "A zrIkRSNa che' evo zrama te pratibiMbamAM tene thAya che; te zramane kAraNe te pratibiMbAyAsanI upAdhinI pAse gayelA te mANasane sAcI kRSNamUti aMge pramAM thAya che e lekasiha che. tyAM pratibinamAM biMbabhUta zrIkRSNane zrama avisaMvAdI bane che. visaMvAda eTale phaLane abhAva, tenA vinAne te avisaMvAdI zrama athata phaLavALe bama. jema te amathI pravRtta thayelA mANasane mokaNanI prAptirU5 phaLanA kALamAM zrIkRSNanI pramA thAya che tema nizepAsanAmAM pravRtta thayelAne brahmApti25 phaLakALamAM nirguNa pramA thAya che. pANau paJca varAThakAH pidhAya kenacit 'kare kati varATakA' iti pRSTe 'paJca varATakAH' iti taduttaravaturvAkyaprayogamUlabhUta maGkhyAvizeSajJAnasya mUlapramANazUnyasyAhAryAroparUpasyApi yathArthatvavabhirguNabrahmopAsanasyArthatathAtvavivecakanirvicikitsamUlapramANa nirapekSasya daharAdayupa.sanavadupAsanAzAstramAtramavalamya kriyamANasyApi vastuto yathArthatvena daharA yupAsaneneva nirguNopAsanena janyasya svaviSayasAkSAtkArasya zravaNAdipraNAlIjanyasAkSAtkArabadeva tattvArthaviSayatvAvazyambhAvAca / __ iyAMstu vizeSa:-prativandharahitasya puMsaH zravaNAdipraNAjhyA brahmasAkSAtkAro jhaTiti sidhyatIti sAGkhyamArgoM mukhyaH kalpaH, upAstyA tu vilambeneti yogamArgo'nukalpa iti // 6 // For Personal & Private Use Only Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda 483 hAthamAM pAMca keDI baMdha karIne keI hAthamAM keTalI kaDI che?" ema pUche ane bIje uttara Ape ke pAMca keDI te te uttara ApanAranA vAkyaprayeLanA mULa , bhUta je saMkhyavizeSanuM jJAna che te mULapramANuzanya ane AhAya Are parUpa che te paNa yathArtha che -artha che tene anurUpa che). tenI jema nirguNa brahmA pAsana athanA tathAtva(sAcA svarUpanA nizcAyaka saMdeharahita mULa pramANathI nirapekSa che ane daharAdinI upAsanAnI jema kevaLa upAsanA zAstrane AdhAra laIne karavAmAM Ave che te paNa te vastutaH yathArtha hovAthI darAdi-upAsanAthI janya (sAkSAtkAranI) jema naguNe pAsanAthI janya pitAnA viSayanA sAkSAtkAra, zravaNuda praNAlIthI janya sAkSAtkAranI jema ja, taravAthaviSayaka avazya hA joIe. A kAraNathI paNa (nirguNa brahmopAsanAnI siddhi che ane tenAthI brahmasAkSAtkAra saMbhave che). paNa vizeSa (bheda) ATale che --pratibaMdharahita puruSane zravaNa Adi dvArA brahmasAkSAtkAra jaladathI siddha thAya che mATe sAMkhyamArA mukhya kalpa che, jyAre upAsanAtho (sAkSAtkAra) vilaMbathI siddha thAya che mATe egamArga anukalpa (gauNa kaha5) che. (8) vivaraNa : zaMkA thAya che ke saMvAdI bramanA daSTAntathI nirguNa upAsanAnuM paryAvasAna pramAmAM thAya che ema je kahyuM te barAbara nathI kAraNa ke daSTAntamAM vaiSamya che. tyAM te upAdhinI pAse pahoMcyA pachI sAcA zrIkRSNa sAthe cakSusaMniSa thatAM tenAthI zrIkRSNa pramA thAya che, sa vAdI bhrama mAtrathI zrIkRSNagamA thatI nathI. jayAre nirguNa upAsanAmAM pramA utpanna karavAnuM sAmarthya nathI. ane bIjI koI sAmagrI che nahi te pachI e pramAmAM kevI rIte paryavasAna pAmI zake? A zaMkAnuM samAdhAna karatAM nirguNa upAsanAmAM ja svasamAviSayaka (arthAta niNabrahmaviSayaka) pramA utpanna karavAnuM sAmarthya che ema batAvavA mATe tenuM yathArthava keDInuM daSTAnta ApIne batAvyuM che. "pAMca kaDI che" e vaivayoge ApelA uttaranA mULamAM je pAMca' e saMkhyAvizeSanuM jJAna che te pramANuzanya ane jANuM bUchane karelA Are parUpa che tema chatAM te yathArtha che, tema nipAsanA paNa yathArtha che. "huM akhaMDa ekarasa brahma chuM" e pratyayasannatirUpa upAsanAnA viSayane bAdha thatA nathI tethI e yathArtha che e bhAva che. zaMkA thAya ke prakRti upAsanA saMdeharahita tattvajJAna (samyagaNAna)pavaka che tethI ja zravaNa-manana pachI AvatA nididhyAsananI jema tenuM yathArthatva saMbhave che, te tenA yathArthatvanuM daivayogathI samarthana zA mATe kare che? A zaMkAne uttara che ke brahmanuM tathAtva eTale ke pratyagurUpatva, niSmapaMcatva Adi, teno nirNaya karanAra saMdeharahita zrutirUpa maLa pramANa che, tene AdhAra A niguNA pAsanAne che ja nahi. nididhyAsanathI viparIta evI prakRta nipAsanA vicArapUrvaka nathI, tethI nididhyAsananI jema tenuM yathArthatya saMdeharahita tatvanirNayathI prayukta nathI. zaMkA thAya ke pratyathI abhinna brahmanA vicArapUrvaka nirNayanA abhAvamAM pratyayasantatirUpa upAsanAnuM anuSThAna kevI rIte saMbhave ? Ane uttara che ke saguNa IzvarathI For Personal & Private Use Only Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S: 484 siddhAntalezasamahaH ' chavanA abhinnatva viSe vicArapUrvaka nirNaya na hovA chatAM paNa saguNa IzvarathI potAnA abhedanuM da: citana karavuM e prakAranA saguNopAsanA-vidhizAstrane AdhAra laIne saguNa pAsanA karavAmAM Ave che, tema "niguNe pAsanA karavI' evA zAstra mAtrane AdhAra laIne niNa pAsanA karavAmAM Ave che. jema daharAdi upAsanAthI svaviSayaka sAkSAtkAra saMbhave che tema niguNopAsanAthI nirguNa brahmane sAkSAtkAra thAya ja che, zravaNudi praNAlIthI thatA sAkSAtkAranI jema ja. " tema chatAM bhArapUrvaka kahevuM joIe ke sAMkhya ane gamAga samAna kalpa nathI. buhimAMdya Adi pratibaMdha na hoya ane viziSTa guru Adi sAmagrI prApta hoya te sAMkhya mArga (zravaNudi dvArA sAkSAtkAra)nuM anuSThAna karavuM joIe kAraNa ke tenAthI tvarAthI siddhi thAya che A zakaya na hoya te yuganuM anuSThAna karavuM. sAMkhyamArga kaha5 che jyAre yegamArga anuka9pa che eTaluM dhyAnamAM rAkhavuM. (8) (1) narvAstrinuM paNas aNasAsare hiM paNa A kecidAhuH-pratyayAbhyAsarUpaM prasaGkhyAnameva / yogamArge Adita ArabhyopAsanarUpasya sAGkhyamArge mananAnantaranididhyAsanarUpasya ca tasya satvAt / na ca tasya brahmasAkSAtkArakaraNatve mAnAbhAvaH / tatastu taM pApane nizAruM dhyAyamAnaH (guha 22.8) rati vattA kAmAturasya vyavahitakAminIsAkSAtkAre prasaGkhyAnasya karaNasvakluptezca / "A pAvanAra tatra di dag" (2. 6, 4.2.22) rUlyathine, "vikrapavizigwan" (tra. 4. rU.rU.11) phUlyA ja rAjaghyhopaaskaanaaN prasaGkhyAnAdupAsyasaguNabrahmasAkSAtkArAgIkArASa / (0 zaMkA thAya ke A be pakSa (sAMkhyamArga ane vegamArga)mAMya bahAsAkSAtkAramAM karaNa zuM che ? - keTalA kahe che ke pratyayAbhyAsarUpa prasaMkhyAna ja (brahmasAkSAtkAramAM karaNa che), kAraNa ke gamArgamAM pahelethI mAMDIne upAsanArUpa te (prasaMkhyAna) ane sAMkhya mArgamAM manana pachI tarata ja nididhyAsanapa te (prasaMkhyAna) vidyamAna che. ane tenA brahmasAkSAtkAranA karaNa hovAnI bAbatamAM pramANa nathI ema nahi, kAraNa ke nivazeSa (paramAtmA)nuM dhyAna kanAre tena thI (te dhyAnathI tene jue che (muDa6 31.8.) evI kRti che. ane kAmAtura thatA vya hita (asaMnikRSTa) kAminInA sAkSAtkAramAM prasaMkhyAnane karaNuM mAnavAmAM AvyuM che. maraNa paryata (saguNanI upAsanAnI) AvRtti karavI joIe kAraNa ke tyAM (arthAta maraNakAlamAM paNa yogIo prahanI upAsanA kare che ema)' jovAmAM Ave che ( arthAt A zruti-smRtimAM prasiddha che)" e adhikaraNamAM (bra. sU. For Personal & Private Use Only Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya para 4.1.12) ane "(saguNa upAsanAno vikalpa che kAraNa ke (brahmasAkSAtkArarUpa) phaLa (savamAM) samAna che' e adhikaraNamAM (bra. sU, 3.3.59) daDara AdimAM ahaM grahanA upAsakene prasaMkhyAnathI upAya saguNabrAne sAkSAtkAra thAya che ema svIkAravAmAM AvyuM che. vivaraNa : have prazna rajU karyo che ke sAMkhyamArga heya ke yogamArga banethI brahma sAkSAtkAra thAya che temAM karaNIzuM che, karaNa athavA sAdhakatama kAraNa zuM che? ane uttara che ke pratyayAvRttirUpa prasaMkhyAna ja karaNuM che, kAraNa ke yogamArgamAM te zarUAtathI ja upAsanA rUpa prasaMkhyAna hoya che ja ane sAMkhyamArgamAM manana pachI tarata ja nididhyAsanarUpa prasaMkhyAna hoya che. ane prasaMkhyAna sAkSAtkAranuM kAraNa che e enAthI paNa siddha thAya che ke kAmAturane jenI sAthe cakSune saMnikaLyuM nathI evI kAminIne sAkSAtkAra thAya che temAM prasaMkhyAnane ja karaNuM mAnavuM paDe che. cakSune sanikaSa na hovAthI te karaNa na hoI zake. ane mana bAhya arthanI bAbatamAM svataMtra nathI tethI e karaNa nathI. Ama kAminI viSayaka sAkSAtkAranuM prasaMkhyAna ja karaNuM che e jJAta thAya che. maraNa pathata yogIo saguNopAsanAnI AvRtti kare che tethI paNa prasaMkhyAna brahmasAkSAtkAranuM karaNa che ema siddha thAya che. vyAkhyAkAra kRNAnaMda kahe che ke zaMkA thAya che ke gamArgamAM saguNopAsanAnuM daSTAMta ApI niNe pAsanAne sAkSAtkAranuM karaNa kahyuM che tethA bane mArgamAM sAdhAraNa evA karaNa aMge prazna anupapanna che. Ane uttara che ke A zaMkA yukta nathI, kAraNuM ke upAsanA sAkSAtkAranuM karaNa che e bAbatamAM pramANunA abhiprAyathI A praznanI utpatti che. mATe ja pramANuM rajU karavAmAM AvyuM che. athavA pahelA saguNopAsanAnA daSTAMtathI nipAsanA hetu ke kAraNa che eTaluM ja batAvyuM che, te koNa che ema nathI kahyuM. tethI yogamArgamAM paNa upAsanA ja kAraNa che ke kaMI bIju kAraNa che e praznane abhiprAya saMgata che e bhAva che... , nanu ca prasaGyAnasya, pramANaparigaNaneSvaparigaNanAt tajjanyo amasAkSAtkAraH pramA na syAt / na ca kAkatAlIyasaMvAdivarATakasahyAvizeSAhAryajJAnavad arthAbAdhena pramAvopapattiH, pramANAmUlakasya pramAtvAyogAt / AhAryavRttezca upAsanAvRttivaj jJAnaminnamAnasakriyA: rUpatayA icchAdivad abAdhitArthaviSayatve'pi pramANatvAnabhyupagamAt / maivam / kluptapramAkaraNAmUlakasve'pIzvaramAyAvRttivat pramAtvopaparoH, viSayAbAdhataulyAt / mArgadvayezI prasaGkhyAnasya vicAritAdavicAritAhA vedAtAd bramAtmaikyAvagatimUlakata yA prasaDDyAnajanyastha brahmasAkSAtkArasya For Personal & Private Use Only Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fhavAlahezapaMtha pramANamUlakatvAcca / uktaM ca kalpatarukAraiH vedAntavAkyanajJAnabhAvanAjA'parokSadhIH / bhUkhALavAna amarave kapAse (2.7.2, 6, 16) na ca prAmANyaparatastvApattistu prasajyate / apavAdanirAsAya mUlazuddhayanurodhanAt // iti // zaMkA thAya te pramANunI gaNatarIomAM prasaMkhyAnanI gaNanA karavAmAM nathI AvatI tethI tenAthI utpanna thate brahmasAkSAtkAra pamA na hoI zake ane kAkatAlIya (arthAta akasmAta ) saMvAdI evA keDInA saMkhyAvizeSanA AhArya jJAnanI jema arthane bAdha na tha hevAne kAraNe tenA (aMsakhyAnanA) pramAtvanA upapatti nathI (-tene pramA mAnI zakAya nahi, kAraNa ke je pramANu(pramA-karaNa)mUlaka nathI (pramANathI utpanna thatu nathI) te pramA hoI zake nahi. ane AhAryavRtti upAsanAvRttinI jema jJAnathI bhina mAnasa kriyArUpa che tethI IcchA AdinI jema abAdhita artha viSayaka levA chatAM tene pramANa mAnavAmAM nathI AvatI. (uttara) evuM nathI kAraNa ke mAnelA pramAnAM karaNa (pramANe)tho janya na hovA chatAM IzvaranI mAyAvRttinI jema tenA pramAnDanI upapatti che (-tene pramA mAnI zakAya) kAraNa ke viSayane bAdha na tha te (banemAM) samAna che. ane baneya mAgamAM prasiMkhyAna vicArita ke avicAratA evA vedAntathI thatA jIva ane brahmanA aikyanA jJAnathI janya hovAne kAraNe prasaMkhyAnathI janya brahmasAkSAtkAra pramANamUlaka che. ane kalpanA kartAe kahyuM che : "vedAntavAkyathI utpanna thatA jJAnanI bhAvanA (arthAta asaMkhyana)thI utpana thatuM apakSa jJAna mULa pramANanI daDhatAne lIdhe zvama banatuM nathI. ' "ane AthI tenA parataH prAmANyanI ApattinI prasakti nathI kAraNa ke apavAda (apramANanI zaMkA)nA nirAsane mATe mUla(pramANu)nI zuddhinuM anusaraNa karavAmAM AvyuM che " ( ema A prasaMkhyAnane brahmasAkSAtkAranuM kAraNa mAnanArA kahe che.) vivaraNa- zaMkA thAya ke prasaMkhyAnanI te kayAMya pramANa (pramAkaraNa) tarIke gaNatarI nathI karavAmAM AvI te pachI tenAthI utpanna thate brahmasAkSAtkAra pramA kevI rIte haiI zake? muThThImAM baMdha karelI keDInI cekasa saMkhyA keI akasmAte sAcI batAvI de te * kalpatarunI prakAzita AvRttimAM A pramANe che - za kAnAvaraNa vAvataH apavAdanirAsAya mUlazuddhayanurodhAt / (pR. 56) (nirNayasAgara). For Personal & Private Use Only Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda 48 7 arthane bAdha thatuM nathI eTalA kAraNasara ja tene prema kahI zakAya nahi kAraNa ke jJAnanAM mAnelAM kAraNothI je utpanna thayelu na hoya te jJAna ja na hoI zake, te tenA prabhAvanI vAta ja kyAM karavAnI rahe? avisaMvAdI evI je keDInI saMkhyAviSayaka AhArya vRtti te 5NuM pramANa nathI. upAsanAnI jema e jJAna nathI, paNa mAnasa kyiA che. te abAdhita aviSayaka hoya tenAthI te pramA na banI zake. jema IrachA abAdhita athaviSayaka hoya to paNa e pramA nathI. koDInI saMkhyA viSayaka AhAya vRtti jJAna nathI. abAdhita artha jJAna pramA che, abAdhita arthavALI bIjI koI vastu (jema ke IcchA, AhAryavRtti) pramA na hoI zake. A zaMkAne utara ApatAM kahyuM che ke mAnelAM pramANathI janya na hovA chatAM IzvaranI mAyAvRtinI jema sAkSAtkArane pramA kahI zakAya. je IzvaranI mAyAvRttine jJAna na mAnIe te "yaH sarvajJa sahita (muka 11.9, 2.2.7) ItyAdi zrutioma zA (jANavuM) e dhAtu na ho joIe. IcchAthI bhinna hoIne te abAdhitAthaviSayaka che mATe IzvaranI mAyAvRttinI jema brahmasAkSAtkArane pramA mAnI zakAya. vaLI prasaMkhyAnajanya brahmasAkSAtkAra pramANumulaka nathI ema nathI. yogamArgamAM jene viyAra, jenuM zravaNa nathI karela evA vedAMtavAkayathI janya jIva ane brahmanA ekatvanA jJAnanA abhyAsarUpa prasaMkhyAnathI brahmasAkSAtkAra thAya che. jyAre sAMkhyamANamAM jene vicAra ke zravaNa karela che evA vedAMta. vAyanA jJAnathI thatA nididhyAsanarUpa prasaMkhyAnathI brahmasAkSAtkAra thAya che tethI bane mAgamAM bahmasAkSAtkAra pramANamUlaka ja che. prazna thAya ke vedAntavAkayathI ja brahmajJAna thatuM heya te prasa khyAnanI zI jarUra che tenuM samAdhAna e che ke prasaMkhyAnanI pahelAM avidyAne nAza karI zake tevuM apratibaddha brahmajJAna prApta thatuM nathI tethI AvA jJAnane mATe tenI AvazyaktA che. ka5 phanI paNa A bAbatamAM saMmati che brahmasAkSAtkAra pramANujanya na hovA chatAM pramANa-prayAjI che tethI ja pramA che. kalpakAra amalAnane kahyuM che ke brahmasAkSAtkAra ke brahmanuM aparokSajJAna vedAMtavAkayathI utpanna thatA jJAnanI bhAvanA ke jJAnAbhyAsaha5 prasaMkhyAnathI utpanna thAya che ane mULa pramANa (-vedAntavAkya ke tenAthI utpanna thatI pramA-)ne daDhatA (--arthAta avikatipana prAmANyavALA hevuM te)ne kAraNe A jamarUpa nathI. have evI zaMkA thAya ke prasa ivAnajanya sAkSAtkAramAM rahelA prAmAyane jANavA mATe je mULa pramANane jANavAnI jarUra rahetI hoya te tenuM parataHprAmANya mAnavuM paDaze je vedAMtasiddhAntathI viruddha che (-apasiddhAntane doSa thAya). AnuM samAdhAna e che ke prasa khyAnathI janya sAkSAtkAramAM raheluM prAmANya paNa nivamathI potAnA Azraya (sa kSAtkAra)nA grAhaka sAkSIthI ja bhAsya che ( sAkSAtkAranA bhAna sAthe ja tenA prAmAyanuM paNa bhAna thAya che, tethI tenA prAmANyanA jJAnane mATe mULa pramANane anusaravAnuM nathI, paNa zakya che ke prasaMkhyAnathI janya evA vyavahita kAminInA sAkSAtkAranuM pramAtva joIne kadAcita keI ne zaMkA thAya ke prasaMkhyAnathI janya brahmasAkSAtkAramAM paNu aprAmANya che, mATe te zaMkAnA nirAsane mATe mULa pramANane anurodha karyo che tethI apasiddhAntane deSa nathI. Ama prasaMkhyAna bahmasAkSAtkAra kare che ema keTalAka mAne che. For Personal & Private Use Only Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH _ anye tu 'eSo'NurAtmA cetasA veditavyaH' (muNDaka 3.1.9), 'dRzyate tvagyayA buddhayA (kaTha. 3.12) ityAdizrutermana eva amasAkSAtkAre karaNam / tasya sopAdhikAtmani ahaMvRttirUpapramAkaraNatvaklapteH / 'svapnaprapaJcaviparItapramAtrAdijJAnasAdhanasyAnta:karaNasya' ityAdipaJcapAdikA vivaraNagranthairapi tathA pratipAdanAt / 'ahamecedaM sarva sarvo'smIti manyate so'sya paramo lokaH' (bRhad. 4.3.40) iti zrutyukne svApne brahmasAkSAtkAre eva manasaH karaNatvasampratipattezca / tadA karaNAntarAbhAvAt / prasaGkhyAnaM tu manassahakAribhAvenApi upayujyate / 'vAkyArthabhAvanAparipAkasahitamantaHkaraNaM tvampadArthasyAparokSasya tattadupAdhyAkAraniSedhena tatpadArthatAmAvirbhAvayati' iti bhAmatIvacanAt / 'jJAnaprasAdena vizuddhasatvastatastu taM pazyate niSkalaM dhyAyamAnaH' (muNDaka 3.8.1) iti zrutAvapi jJAnaprasAdazabditacizaikAmyahetunayaiva dhyAnopAdAnAt / na tu prasakhyAnaM svayaM karaNam / tasya kacidapi jJAnakaraNatvAklupteH / kAma turakAminIsAkSAtkArAdAvapi prasakhyAnasahakRtasya manasa eva karaNatvopapatyA'kluptajJAna karaNAntarakalpanA'yogAdityAhuH // - jyAre bIjA kahe che ke A aNu (atyanta sUkSma, duviyaAtmAne manathI nya / 24 25' (bhu974 3.16), 'mAya (prasa cyAnayA sakRta) suddhidhI te jovAmAM Ave che' (kaTha. 3 12) ItyAdi zruti che mATe mana ja brahmasAkSAtkaramAM karaNa che, kAraNa ke tene se pAdhika AtmAmAM ahaMvRttirUpa pramAnuM karaNa mAnavAmAM Ave che. "svapna prapaMcathI viparIta (vyAvahArika) pramAtA (meya) AdinA jJAnanA sAdhana antaHkaraNanuM ? ItyAdi pagapAdikAvivaraNanAM vacanothI paNa te pramANe pratipAdana karavAmAM A yu che. "huM ja A badhuM chuM huM sava stuomAM sadurUpe anubhavAtuM samake brahma ja chuM. tethI sarva chu. ema te (svapnamAM brahmavi ) mAne che, te ene paramaka che' baha6. 43.20) A kRtimAM kahelA svapnakAlIna brahmasAkSAtakAramAM ja manane karaNa mAnavAmAM AvyuM che temAM zrutinuM samarthana che, kAraNa ke tyAre temanA sivAya bIjuM kazuM nathI hotu. prasaMkhyAna te mananA sahakArI tarIke paNa upayogI bane che, kAraNa ke 'vAjyArthinI bhAvanAnA paripAkathI yukta antaHkaraNa te te upAdhinA AkArane niSedha karIne tya padArtha je aparAkSa che tanI tat-pahAyatA Aala 42 cha (tvamnu tat2135 4 re che)' mema bhAmatInuM kathana che. "paNa te niAvazeSanuM dhyAna karatAM cittanI ekAgratAthI vizuddha sattvavALo tethI tene jue che (muDaka 3.1.8) e zrutimAM paNa dhyAnanuM upAdAna For Personal & Private Use Only Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya parizcaMda vce (svIkAra, dhyAna zabdane prayAga) cittanI ekAgratA jene mATe jJAna prasAda zabda pratyeAjayA che.--tenA hetu tarIke ja karyu che. paNu prasa'myAna pete karaNa nathI kAraNa ke tene kayAMya jJAnanuM karaNa mAnyuM nathI kAmAturane kAminInA sAkSAkAra thAya che, vageremAM paNa prasakhyAna-sahaSkRta mana ja karaNa tarIke upapanna hAvAthI (--ema mAnavuM ja vajudava LuM heAvAthI--) nahI` mAnelA evA anya jJAnakaraNanI kalpanA karavI ceAgya nathI. che, vivaraNa : mAtra sakhyAna sAkSAtkAramAM karaNa nathI paNa prasa MkhyAna-sahaSkRta mana tenuM karaNa che evA mata have rajU kare che. TAMkelI zrutio uparAMta manasevAnusaeNa (bRhad. 75 44.19) jevI zrutie paNa A bAbatamAM pramANa che. jIvasAkSAtkAramAM mata karaNa che e bAbatamAM paMcapAdikAvivaraNanI saMmati batAvI che, kAraNa ke tyAM pramAtA ke sApAdhika AtmAnAM sAkSAtkAramAM manane karaNu mAnyuM che. nirupAdhika AtmAnA sAkSAtkAramAM paNa mana raNu mAnavAmAM AvyuM che, kAraNa ke meleluM paryaMm' tyAdi zruti jemAM svapnakAlAna brahmasAkSAtkAramAM manane karaNu mAnyuM che. mana sivAya anya kAI karaNa svapnakALamAM hAtuM nathI, tethI evI rlIla na karI zakAya ke svapnamAM brahmavidhne mahAvAyanuM anusa MdhAna sabhave che mATe vAya ja karaNa kema na hoya ? svapnamAM mahAvAkyanuM anusadhAna hoya ja evu nathI evA AnA bhAva che. vAcaspatie paNa bhAmatImAM kahyuM che ke mahAvAkaSAthanI bhAvanAnA paripAkathI yukta mana, naiti neti ityAdi vAkayothI sthUla, sUkSma, kAraNurUpa upAdhinA niSedha dvArA je zeSita thayA che tevA svaprakAza caitanyAtmaka svam padArthanI pUtAnA AvirbhAva kare che ane AvirbhAva vRttisAkSAtkArarUpa che. dhyAna sAkSAtkAranA hetu che ema zruti kahe che ema mAnavuM barAbara nathI. jJAna eTale nAnakaraNa zAyo anaina ti jJAnam ) arthAt citta, teneA prasAda eTale tenI ekAgratA dhyAna | nAra dhyAnathI prApta thayelA jJAnaprasAda(cittanI ekAgratA thI tene jue che ema zrutivAkayano artha samavA. (nidhi zeSanuM dhyAna karatA dhyAnarthI tene jue che' ema nahi.) Ama ekalu prasa`khyAna brahmasAkSAtkAranuM karazu nathI, mana ja tenuM karaNa che, prasakhAna te te AmamAM tenuM sahakArI banI zake. (jue mAnatI, 4.1.1-2; 1.1.4.) are tu taddhA" vinapho' (chA. 31. 6.26.2), tamala: vAraM darzayati' (chA. 7.26.2), ' AcAryavAn puruSo veda tasya tAvadeva ciram' (chA. 6.14.2) ityAdizrutiSu AcAryopadezAnantarameva brahma gakSA kArodaye jhIya krutritatravaLAv'ventavijJAnamunizritAztra' (mukhyu. rU.2.6) kRti jJAnAntaranairAzya vaLAva, 'teM aupaniSaz puruSam (dardU. 2.1,26) iti brahmaNa upaniSadekagamyatva zravaNAcca aupaniSadaM mahAvAkyameva brahma* sAkSAtkAre karaNam na manaH ' yanmanasA na manune' (krena 106) iti sindara For Personal & Private Use Only Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karo siddhAntalezasatmahaH vasya brahmasAkSAtkArakaraNatvaniSedhAt / na cApakamanoviSayamidam , 'yenA. mano matam' (kena 1.6) iti vAkyazeSe manomAtragrahaNAt / na caiva 'yadvAcAsnabhyuditam' (kena 1.5) iti zabdasyApi tatkaraNatvaM niSidhyate iti zaGavayam / manaHkaraNatvavAdinAmapi zabdasya nirvizeSaparokSajJAnakaraNatvasyAbhyupagatatvena tarA " vAro nivartine arNa manasA sara (taitti. 35. 2.4 2.2) iti zrutyanurodhena zabdArthaprAptirUpazaktimukhena zabdasya tatkaraNaniSedhe tAtparyasya vaktavyatayA zakyasambandharUpalakSaNAmukhena tasya tatkaraNatvA. virodhAta / na ca 'manasaivAnudraSTavyam' (bRhad. 4.4.19) iti zrutisiddhaM manaso'pi tatkaraNatvaM na parAkatuM zakyamiti vAcyam / zAbdasAkSAtkArajanane'pi tadaikAmyasyApekSitatvena hetutvamAtreNa tRtIyopapatteH / 'manasA Sa pazyati manasA zRNoti' ityAdau tathA darzanAt / gItAvivaraNe bhASyakArIyamanaHkaraNatvavacanasya matAntarAbhiprAyeNa pravRtterityAhuH // 9 // jyAre bIjA kahe che ke teNe tenA pitAnA upadezathI) te (brA)no sAkSAtkAra karyo' (chA. 6.16.3), "te avighAne pAra (adhiSThAnabhUta braha) batAve che (chA. 7.26 2, "AcAryavALA purUSa jANe che, tene videhamuktimAM) tyAM sudhI ja vilaMba che (jyAM sudhI te prArabdha karmamAMthI mukta na thAya)" (chA. 6.142) ItyAdi kRtiomAM AcAryanA upadeza pachI tarata ja brahmasAkSAtkArano udaya thatAM jIvanmuktinuM zravaNa che. ane "vedAnta (vAkyo)nA jJAnathI jemane (brahmAmaiSarUpa) atha nizcita thaI gayo che" (muDaka 3 2.6) ema bIjA jJAnanI AkAMkSA nathI ema zravaNa che; ane "te u niva6 pramANathI gamya puruSa viSe (pU chuM) (buDa6. 3.9.26) ema brahma ekalA upAnevadUtavAkya)thI gamya che evuM zravaNa che tethI upaniSaddanuM mahAvAkya ja brahmasAkSAtkAramAM karaNa che, mana mahIM, kema ke jenuM manathI jJAna thatuM nathI" (kena 1 6) ema tenA (mananA) brahAsAkSAtkAranA ka2Na hovAne niSedha che. ane A niSedhavacana) apakava mana viSayaka che evuM nathI kAraNa ke "je (caitanya)thI mananuM prakAzana thAya che ema kahe che' (kena 1.6) e vAkyazeSamAM mata mAtranuM grahaNa che (mana vizeSa apakava mananuM nahi). ane evI zaMkA karavI nahi ke "A rIte "je (caitanya)nuM vANIthI kathana (prakAzana) thatuM nathI" (kena 15) ema zabda paNa tenuM (brahma sAkSAtkAranuM kAraNa hoya tene niSedha karavAmAM Ave che." (A za kA barAbara nathI), kAraNa ke jemanA matamAM manane (brahmasAkSAtkAranuM) karaNa mAnyuM che teo paNa zabda niSinA pakSajJAnanuM karaNa che ema svIkAre che. tethI "mananI sAthe vANI prApta karyA vinA jyAMthI nivRtta thAya che" taitti. 2.4; 29) e zrutinA For Personal & Private Use Only Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda anurAdhathI ('jenu prakAzana vANIthI thatuM nathI') e (niSedhazruti)nu' zabdanI prAptirUpa zakti dvArA zakhsa tenuM (brahmasAkSAtkAranuM ) karaNa nathI e niSedhamAM tAtraya' che ema kahevu' joI e; mATe zakayasa ba dharUpa lakSaNA dvArA te (zabda)tenuM (brahmasAkSAtkAranuM) karaNa ane temAM vizeSa nathI. ane evI dalIla karavI nahi ke "manathI ja tenuM upadezane anusarIne darzana karavuM ( bRhad. 4.4 19) ema mananuM paNa tenu (brahmasAkSAtkAranuM) karaNa hAvuM zruAtasiddha che, tenA niSedha zakaya nathI. (A dalIla barAbara nathI) kAraNa ke zabdathI thatA sAkSAtkAranI utpattimAM paNa te (mana)nI ekAgratA apekSita heAvAthI kevaLa hetunA atha'mAM (manAnI) tRtIyA vibhaktinI upapatti che, kAraNa ke A manathI jue che, manathI sAMbhaLe che' ityAdimAM tema (mana karaNa nahi paNa hetu che e amAM tRtIyA) jovAmAM Ave che. gItAnA vivaraNamAM mananA karaNa hAvA viSe je bhASyakAranuM vacana che tenI anyamata (-vRttikAranA mata)nA abhiprAyathI pravRtti che (tethI jyAM manane tRtIyA vibhakti lagADI che tyAM mana hetu che ema samajavu', karaNu che ema nahi). (9) vivaraNa * have mahAvAkaya ja brahmasAkSAtkAramAM kahyuM che e mata rajU kare che. zruti vayanAthI samajAya che ke vAkaSAnA jJAna pachI prasakhyAnanA anuSThAnanI jarUra nathI. e vAthI aparAkSa jJAna thAya che ema mAnIe teA ja AnI saMgati zakya bane. sAMkhya mAganA anuSThAnathI ke yAgamAga nA anuSThAnathI dRSTa ane adRSTa prakAranA samaigra pratibaMdhanA kSaya thatAM pratibaMdharahita thayeluM vAkya ja sa kSAtkAra utpanna kare che. tethI vAkya brahmasAkSA kAranuM kANu che e pakSamAM sAMpya ane yAgamAga vyatha banI jaze evI zaMkAne sthAna nathI. zruti mananA karaNatvane niSedha kare che. apava mana viSayaka A zruti che ema na mhI zakAya kAraNa ke 'jenAthI mana prakAzita thAya che ema kahe che' e vAkyakSetramAM mana sAmAnyane ullekha che. apava mana ja caitanyathI bhAsita thAya che evu te kahI zakAya nahi; tethI pUrva vAkya ('jene manathI jANutA nathI' mAM paNa mana mAtranuM grahaNu hovu ja joIe. zabda mAtra brahmajJAnanuM karaNa nathI evA paNa zrutimAM niSedha che, paNa e vacana zabda lidhA zaktithI brahmajJAnanuM karaNa nathI ema niSedhaparaka che; lakSaNAthI e tenuM karaNa bane tenA niSedha nathI kAraNa ke ema hoya te sauniSaraM puruSa pRcchAmi upaniSaddagamya puruSa viSe pU dhyu Y. (muha 3.9.26) e *,ti nirAlaMba banI jAya, je manane brahmasAkSAtkAranuM karaNa mAne che teo paNa zabdane nivizeSanA parAkSajJAnanA hetu. mATeja che kAraNa ke vAnta vAkyAne jo lakSaNAthI paNa brahmanAM kheAdhaka na mAnIe te brahmanI ja siddhi na thAya bhe eTale ke manane karaNu mAnanArA vAkyathI pAkSa jJAna utpana thAya che ema mAne che jyAre mahAvAkayane karaNa mAnanArA mAne che ke tenAthI aparAkSa jJAna utpanna thAya che. zruti brahmarUpa viSayamAM zabdanI prAptine niSedha kare che, ane e prApti zakti ja che, kAraNa ke zabdamAM autsagika zakti hAya che ( zabdo sAmAnya rIte abhidhAzaktithI ja anA vAcaka hAya che. lakSaNA dvArA zabda karaNa banI zake gItAbhASyamAM bhASyakAre je kahyu` che ke zama, ma AdithI sa MskRta mana ja AtmadarzanamAM karaNa che (samayamAnisaMhata manavAramavIne kaLamU ) e vRttikAranA matanA abhiprAyathI kahyuM che, potAnA matanA abhiprAyathI nahi kAraNa ke ukta pramANAnA virodha che. (9) te For Personal & Private Use Only Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keTara siddhAntalezasaGgrahaH * (10) nanu tathApi zabdasya parokSajJAnajanakatvasvabhAvasthAparokSajJAnajanakatvaM na saGgacchate iti cet / atra kecit-svato'samartho'pi zabdaH zAstrazravaNamananapUrvakapratyayAbhyAsajanitasaMskArapracayalabdhabrahmaikAgryacittadaparNAnugRhIto'parokSajJAnamutpAdayati zAstrIyasaMskArasaMskRtAgnyadhikaraNaka iva homo'pUrvamiti kalpyate / 'tarati zokamAtmavid' (chA. 1.2.3) iti zAstraprAmANyAt / aparokSasya kartRtvAdhyAsasyAparokSAdhiSThAnajJAna vinA nivRtyayogAd aupanipade bramaNi mAnAntarApravRtteH zabdAdapyaparokSajJAnAnutpattau anirmokssprsnaaviyags | (10) zaMkA thAya ke tema hoya te paNa zabda jene parAkSa jJAna utpana karavAne ravabhAva che te apakSa jJAnane janaka bane e saMgata thatuM nathI. e AvI zaMkA koI kare te e bAbatamAM keTalAka kahe che ke zabda svataH aparokSa jJAna utpanna karavA ) samatha na hovA chatAM zAstranA zravaNa ane mananapUrvaka pratyayAbhyAsathI utpanna thayelA saMskAra samayathI prApta thayelI brahmamAM ekAgratAthI yukta mana rUpI darSaNathI anugrahIta thayela te (zabda) aparAkSa jJAna upana kare che, jema zAstrIya saMskArathI saMskRta agnimAM cele hama apUva utpanna kare che ema kalapavAmAM Ave che-kema ke "Atmavidda zekane tare che (chA. 7.1.3) e zruti pramANa che. apakSa evA katRtvAdi-ayAsanI nivRtti adhiSThAna viSayaka aparokSa jJAna vinA thaI zake nahi. tenI upaniSagamya brahAmAM bIjA pramANanI pravRtti na levAthI zaothI paNa je apakSa jJAnanI utpatti na thAya te anirmokSane prasaMga a. (-tethI zabdathI aparokSajJAna thAya ema mAnavAmAM Ave che.) - vivaraNa: zaMkA thAya ke zabdane brahmasAkSAtkAranuM kAraNa mAnavAmaM zruti ke bhASyane virodha na hoya te paNa zabdapramANuno ravabhAva che parokSa na utpanna karavAne tene virodha te che ja tethI mahAvAkarSa brahmasAkSAtkAramAM karaNa na hoI zake. A saMmanA uttaramAM zabdanA svabhAvanA anurodhathI ja te aparokSa jJAnanuM jharaNuM che ema siddha kare che. jemAM zna svataH pratibiMbane anubhava utpanna karavA samartha nathI paNa darpaNathI anugrahIta thatAM te anubhava utpanna kare che, tema zAstranAM zravaNa, manana jenI pUrvamA che tevA pratyayAbhyAsathI utpanna thayelA pracura saMskArathI prApta thayelI je brahmamAM ekAgratA tenAthI yukta cittarUpa darpaNane anugraha prApta thatAM zabda aparokSa jJAna utpanna kare che. AdhAna AdithI utpanna karavAmAM AvelA sarakAra vinAnA agnimAM karele hema apUrva utpanna nathI karato, kAraNa ke agnimAM karelA hema mAtrane apUrva utpanna karavAne svabhAva nathI. paNa zAstrIya saMskArathI viziSTa agnimAM karele hama apUrva utpanna kare For Personal & Private Use Only Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pari 493 che. tenI jema zabdanu' samajavuM. jema heAmanI bAbatamAM zAstranu baLa prApta thAya che tema zabdane viSe paNa zAstra pramANu che--AtmajJAnI zAka tarI jAya che.' zakA thAya ke A zrutimAM cidAtmAmAM abhyasta zAthI upalakSita katRtva AdinA abhyAsanI AtmajJAnathI nivRtti kahI che; zabda aparAkSajJAnanuM kara che ema nathI kahyuM. Aza kAnu samAdhAna e che ke jema dRSTAntamAM homanA adhikaraNurUpa agninA AdhAna AthiI saMskRta thavA viSenI zrutinI khIjI koI rIte upapatti na heAvAthI evI kalpanA karavAmAM Ave che ke zAstrIya AdhAnarUpa saMskArathI sa MskRta thayelA agnimAM ka le hAma apUrva utpanna kare che, tema AtmajJAna apakSa abhyAsanu niva`ka che evA zruti-vacananI bIjI rIte upapatti na heAvAthI ema kalpavAmAM Ave che ke AtmajJAna utpanna karanAra upaniSadvAkayo ja parAkSa jJAnanAM karaNa che. parAkSa jJAnathI ja aparAkSa adhyAsanI nivRtti thaI zake, kAraNa ke zravaNathI utpanna thayeluM parAkSa jJAna hovA chatAM katRvAdi-abhyAsanI nivRtti thatI nathI ema ApaNe joie chIe. vaLI parAkSajJAna mAtrathI adhyAsanI nivRtti thatI hoya te| manana Adi karavAnuM kahyuM che te vya' banI jAya. ane apAkSa abhyAsarUpa digjhama vagerenI dizAnA sAcA svarUpa AdinA sAkSAtkAra vinA nivRtti thatI jovAmAM AvatI nathI. zaMkA thAya ke katu vAdi-adhyAsanuM nivataka evuM je adhiSThAnabhUta. AtmatattvanA sAkSAtkArarUpa jJAna te manathI ja saMbhave che, to pachI zabdanI tenA karaNa tarIke grupanA karavAnI zI jarUra? AnuM samAdhAna e che antarindriya mana pratyakSa pramANu pratyakSa pramAnuM karaNa) che tethI brahma jo tenAthI nAta thatu hoya tA brahma ekalA upaniSadzI gamya che evuM pratipAdana karanAra zrutine bAdha thAya. . pharI zaMkA thAya ke thrahma upaniSathI ekathI ja gamya che e zrutinA vidhane laIne brahmamAM bIjA pramANeAnI pravRtti na heAya ane zabdane svabhAva parAkSajJAna utpanna karavAnA che tethI zabdanI paNu brahmasAkSAtkAranI utpattimAM pravRtti na sa Mbhave. Ama brahmasAkSAtkAranu karaNu ja maLatu na hovAthI brahmanA sAkSAtkAra nahIM" saMbhave. A za MkAne uttara e che ke zabdathI paNu aparokSajJAna utpanna na thatuM hoya teA mekSa sabhave ja nahi meAkSa viSayaka zAstranA prAmANya khAtara zabda sAkSAtkAranuM karaNa che ema kalpanA karavI joI e, bhanye tu bhAvanApracayasAhitye sati bahirasamarthasyApi manaso naSTavanitA sAkSAtkArajanakatvadarzanAd nididhyAsanasAhityena zabdasyApyaparokSajJAnajanakavaM yuktamiti dRSTAnurodhena samarthayante / jaya 2 bIjA, je jovAmAM Ave che tenA anurodhathI (tene dhyAnamAM rAkhIne), samarthana kare che ke bhAvanA pracaya (samUha)nA sAtha maLatAM bAhya padArtha (nA pratyakSa grahaNu)mAM asamatha' hovA chatAM mana naSTa vanitAnA sakSAtkArane utpanna karatuM jovAmAM Ave che tethI nikriyAsananA sAtha maLatAM zabda paNu aparAkSa jJAnane utpanna kare e yukta che. For Personal & Private Use Only Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasammahaH - vivaraNa: A anya vicArake zAstra pramANu para AdhAra rAkhyA vinA paNuM zabda apakSa jJAnanuM kAraNa banI zake ema siddha kare che. 3apare tu aparokSArthaviSayatvaM jJAnasyAparokSatvaM nAma / anyAniske / arthAparokSatva tu nAparokSajJAnaviSayatvaM yenAnyonyAzrayo bhavet / kiM tu tattatpurupIya caitanyAbhedaH / antaHkaraNatadarmANAM sAkSiNi kalpitatayA tadabhedasattvAt / vAhyacaitanye kalpitAnAM ghaTAdInAM bAhmacaitanye vRttikatatattatpuruSIyacaitanyAbhedAbhivyaktyA tadabhedasattvAcca na kvApyavyAptiH / na cAnta:karaNatarmANAM jJAnAdInAmiva dharmAdharmasaMskArANAmapi sAkSiNi kalpitatvAvizeSAd AparokSyApattiH / teSAmanudbhUtatvAd udbhUtasyaiva jaDasya catanyAbheda AparokSyamityabhyupagamAt / evaM ca sarvadA sarvapuruSacaitanyAbhinnatvAd 'yatsAkSAdaparokSAd brahma' iti zrutyA (bRhad. 3.4.1) svata evAparokSaM brahmeti aparokSArthaviSayatvAt zAbdasyApi brahmajJAnasyAparokSatvavAcAyuktiyuktetyAhuH / ' jayAre bIjA kahe che ke jJAnanuM aparatva eTale tenuM aparokSa artha. viSayaka hetu, kAraNa ke bIjuM nirvacana (pramANabhUta samajUtI) nathI. jyAre arthanuM aparokSatva eTale aparokSa jJAnanA viSaya hevuM ema nathI, jethI karIne anyonyAzraya thAya, paraMtu arthAparokSatva eTale te te puruSanA caitanya sAthe bheda, kAraNa ke anta:karaNa ane tenA dharmo sAkSImAM kalpita hovAthI tenI sAkSI ke pramAtA caitanyanI), sAthe abheda che. ane bAhya caitanyamAM kalpita ghaTAda, bAhya caitanyamAM vRttie karelI che te puruSanA caitanya sAthenA abhedanI abhivyaktithI tenI te te puruSanA caitanyanI sAthe abheda che tethI kyAMya abhyApti nathI (arthIpakSavanuM lakSaNa kayAya lAgu nathI paDatuM evuM nathI. ane antakaraNa ane tenA jJAna Adi dharmonI jema dharma, adharma ane saMskAra paNa sAkSImAM samAna rIte kaliyata hovAthI temanI apekSatA prasiddha thaze. (-dharmAdine apakSa mAnavAM laDaze) evuM nathI, kAraNa ke teo anuddabhUta che ane udbhUta evA jahA ja caitanyathI abheda te tenuM) apakSatva ema svIkAravAmAM AvyuM che. ane Ama sarvadA sava puruSanA caitanyathI abhinna hevAthI je sAkSAt apakSa brahma che (baha6. 3. 4.1) e zrutithI brahma svataH ja apakSa che tethI apakSa atha viSayaka hovAthI brahmajJAna zabda (zabdajanya) hovA chatAM te apakSa che evuM kathana yuktiyukta che. For Personal & Private Use Only Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paraccheda 8. vivaraNa: have bIje mata rajU kare che je anusAra zabdane parokSa jJAna utpanna karavAne svabhAva ja asiddha che. tethI nitya aparAkSa brahmane viSe upaniSavAnuM sAkSAtkArakaraNa hovuM abAdhita che. zaMkA thAya ke jJAnanuM apakSa hevuM eTale indriyajanya jJAna hevuM ityAdi ja ane A brahmaviSayaka zAda jJAnamAM nathI tethI te aparokSa na hoI zake. A zaMkAnuM samAdhAna karatAM kahyuM che ke jJAnanuM aparokSa hevuM eTale aparokSa arthaviSayaka hevuM e nirvacana (samajUtI) sivAya bIjuM kaI pramANabhUta nirvacana nathI. apakSa levuM. eTale indriyajanya jJAna hovuM ityAdi-tenuM khaMDana te prathama paricchedanA aMtabhAgamAM karyuM che. pharI zaMkA thAya ke jJAnanuM aparokSa chevuM eTale apakSa artha viSayaka levuM ane arthanuM aparokSa hovuM eTale aparAkSatAno viSaya hovuM-Ama anyAzraya deSa thaze, kAraNa ke arthanA aparAkSatvanuM jJAna thatAM jJAnanA aparokSatvanuM jJAna thaze ane jJAnanA aparokSatvanuM jJAna thatAM athanA aparAkSatvanuM jJAna thaze. A zaMkAne uttara e che ke arthanuM aparAkSa hevuM eTale apakSa jJAnane viSaya hovu ema nathI, paNa te te pramAtRcaitanya sAthe abhinava e te te viSayanuM te te pramAtAnI prati aparokSatva che. arthAta te te pramA-cetanyathI abhinna evA artha vize jJAna te te pramAtAnuM te pramAtR-cUta yuthI abhinna viSayamA aparokSajJAna che. " zaMkA thAya ke Ama hoya te arthAparokSatA AdimAM anugama nahIM rahe. paNa A zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke jJAnamAM anugata aparokSatvanI jAtirUpatA temaja upAdhirUpatAnuM agAu kha Dana karyuM che tethI tene anugama na hoya te paNa doSa nathI. pravana thAya ke atha nI aparikSata eTale pramAta-caitanyathI tenuM abhinnatva e lakSaNa jaDarU5 aparokSa padArthamAM nathI tethI adhyAptine deSa che, kAraNa ke caitanya ane jaDanA aikayane bAdha thayelA che. Ano uttara ApatAM kahyuM che ke antaHkaraNa ane tenA dharmo sAkSI kahevAmAM AvatA pramAta. caitanyamAM karipata hovAthI temane tenAthI abheda che. Ama arthanI aparokSatAnA nivacanamAM karSita ke akalpita sAdhAraNa abheda vivakSita che, tethI prabhAta-caitanya ane brahma caitanyamAM akalpita abheda che te prabhAta caitanya ane jaDamAM akalipata abheda na hovA chatAM paNa "nA sata' e sAmAnAdhikAyanA anubhavathI siddha thatA kapita abheda che, tethI avyAkhane deSa nathI evo bhAva che. : Ansara jaDa padArthomAM prabhAta-caitanyathI abhinatva yuktipUrvaka batAvIne have bAtha apakSa padArthomAM e ja samajAve che. bAhya caitanyamAM kalpita dhaTAdine bAhya caitanyamAM vRttithI karavAmAM AvatI te te puru caitanyanI sAthe amedanI abhivyaktine kAraNe tenA sAthe abheda che tethI arthApakSa-vanI vyAkhyA ahIM paNa lAgu paDe che. zaMkA thAya ke bAhya caitanya ane te te puruSanA caitanyane vastutaH sadA abheda hevA chatAM tenI abhivyakti kevI rIte thAya che. Ane uttara ApatAM kahyuM che ke vRttine kAraNe A abhivyakti thAya che. bAhya viSayAvarichana caitanyamAM cakSu Adi dvArA bahAra gayelI vRtti ane jenI e vRtti che. te anta karaNane abheda hovAthI antaHkaraNane paNa bAvA viSayAvacchinna caitanya sAthe saMsarga prApta thAya che. Ama vRttinI sAthe saMsavALuM bANa cetanya ja anta:karaNa sAthenA saMbaMdhane kAraNe te te puruSanuM caitanya bane che tethI For Personal & Private Use Only Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 siddhAntalezasamahaH A rIte bAhya caitanyamAM vRttine kAraNe te te puruSanA cetanya sAthe abhedanI abhivyakti thAya che. zaMkA thAya ke kahyA pramANe bAhya caitanyane pramAta-caitanya sAthe abheda sita thata hoya te paNa ghaTAdine prabhAta caitanya sAthe abheda asiha ja che. A zaMkAnuM samAdhAna e che ke bAhya caitanyamAM dhaTAdi kapita che tethI bAhya caitanya sAthe dhaTAdine abheda pahelethI ja siddha che. Ama vRttine ka raNe te te puruSanA caitanya sAthe bAhya caitanyanA abhedanI abhivyakti thatI hoya e dizAmAM viTAdine paNa te te puruSanA caitanya sAthe abheda siddha thAya che. . bIjI zaMkA thAya che athaparAkSanuM A lakSaNa antaHkaraNanA dharmo dharma, adhama ane saMskArane paNa lAgu paDaze, kAraNa ke dharmAdine paNa adhiSThAnabhUta pramAtu caitanyathI abhinna sattAvALA hovApaNurUpa abheda che A zaMkAnuM samAdhAna e che ke uddabhUta hoIne pramAtu-caitanyathI abhinna hovuM te arthanuM apakSa7. uddabhUtatva e phaLanA baLathI kapita svabhAvavizeSa che. ane A uddabhUtatva dharmAdimAM nathI tethI athaparekSatvanuM lakSaNa temane lAgu nahIM paDe. ' zabda brahmasAkSAtkAramAM karaNa che ema siddha karavA mATe ATale upadhAta karIne have prakRti para Ave che ke jJAnanI aparokSatA arthanI apakSatAthI prayukta che ane chavarUpa sava pramAtAne brahmathI abheda yutisiha che. brahmanuM jIvathI abhinnatva jahanA pramAcaitanyathI abhinatvanI jema kAlpanika nathI paNa vAstava aikayarUpa che, brahma jaDanI jema pitAnAthI vyatirikta pramAtR tanyanI apekSAe aparokSa nathI banatuM paNa pramAtu-cita-yanuM svarUpe ja che tethI sAkSAta aparokSa che. Ama apakSa atha viSayaka hovAne kAraNe zAbda hovA chatAM paNa brahmajJAna ArakSa che ema je kahevAmAM Ave che te yuktiyukta che. ...' advaitavidhAcAryAstu nAparokSArthaviSayatvaM jJAnasyAparokSyam / svarUpamukhAparokSarUpasvarUpajJAnAvyApanAt svaviSayatvalakSaNasvaprakAzatvaniSedhAt / kiM tu yathA tattadarthasya svavyavahArAnukUlacaitanyAbhedo'rthAparokSyam, evaM tattadvayavahArAnukUlacaitanyasya tattadarthAbhedo jJAnAparokSyam / tathA ca caitanyadharma evAparokSyam, na tvanuminityAdivad antaHkaraNavRnidharmaH / ata eva mukhAdiprakAzarUpe sAkSiNi, svarUpasukhaprakAzarUpe caitanye cAparokSyam / na ca ghaTANendriyakavRttau tadanubhavaviroSaH / anubhavasya vRsyavacchinnacetanyagatAparokSyaviSayatvopapateH / atavidyA thArya te kahe che ke jJAnanuM apakSatva eTale aparokSAthaviSayatva (apakSa atha tene viSaya heya e) nahi, kAraNa ke te pitAne viSaya heya 'e lakSaNavALA svaprakAzatvane niSedha che tethI svarUpasukhanA aparokSarUpa svarUpa For Personal & Private Use Only Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paza78 jJAnane (ukta lakSaNa) lAgu nahi paDe tethI avyAptine doSa thaze). paraMtu jema te te athanA pitAnA vyavahArane askUla caitanyathI abheda e arthanuM apakSaya che tema te te vyavahAra ne anukala caitanyane te te arthathI abheda e jJAnanuM apakSatva che. ane Ama apakSa caitanyane ja dhama che, anumatitva a.dinI jema anta:karaNanI vRttine dhama nathI. ethI ja --aparokSava caitanyano dhama che mATe ja) sukha AdinA prakAzarUpa sAkSImAM ane svarUpasukhaprakAzarUpa caitanyamAM apakSa che, ane Ama mAnatAM ghaTAdi viSayaka Indriyajanya vRttinI bAbatamAM tenA (apakSatvanA) anubhavane. virodha nahIM thAya kAraNa ke anubhava vRtithI avacchinna citanyamAM rahelA apakSatva viSayaka che e upapana che (vajUdavALuM che). vivaraNaH advaitavidyAcAryajJAnanA apakSa ane arthanA aparokSavanuM nirUpaNa bIjI rIte kare che. temanA mate jJAnanuM aparokSa hovuM eTale apakSa artha viSayaka levuM e lakSaNa svarUpa sukhane akSarUpa svarUpajJAnane lAgu paDatuM nathI tethI temAM avyAptine doSa che. koI dalIla karI zake ke AtmasvarUpa sukhAnubhava sAkSicaitanyarUpa che ane tethI tene svaprakAza mAnavAmAM Ave che ane je svaprakAza che te svaviSayaka che mATe svarUpasukhaviSayakatvarUpa apakSatva svarUpajJAnamAM che ja A dalIlane uttara e che ke eka caitanyamA viSayaviSavibhAvarUpa saMbaMdha saMbhava nathI, kAraNa ke sabaMdha be padArthomAM rahe che. pitAne viSaya karyA sivAya paNa vasatAthI prayukta saMzayAta-agocaratva Adipa svaprakAratva hoya che ema Ara grathomAM nirUpaNa karyuM che. pite pitAne viSaya na banAve chatAM tenuM svarUpa ja evuM hoya ke e saMzaya Adine viSaya na banI zake-evuM hoya te e padArtha svaprakAza che. te pachI vidyAcAryanA mate jJAnanuM aparokSatva zuM e samajAvavA mATe daSTAnta tarIke arthanuM aparAkSa va samajavuM joIe pitAnA vyavahArane anukUla caitanyathI abheda have e arthanuM aparokSa7. antaHkaraNa ane tenA dhamAM pitAnA vyavahArane anukUla sAkSI caitanyathI abhinna che kAraNa ke tyAM temano adhyAsa thayele che e ja rIte dhaTAdi pitAnA vyavahArane anaphala, iTAdi.viyaka arthAta ghaTAdi AkAravALI vRttithI upahita je viTAminuM adhiSThAnabhUta caitanya che tenAthI abhinna cheane te ja pramANe brahma paNa potAnA vyavahArane anukula brahmAkAra vRttithI upahita sAkSI caitanyathI abhinna che. tethI lakSaNamAM kyAMya avyaktinA deSa nathI. A lakSaNanAM ghaTakanI yathArthatA samajIe. ghaTAdi artha caitanyamAM ka ta che tethI cetanyathI sadA abhinna hoya che paNa sadA temanuM apakSatva nathI hotuM tethI potAnA vyavahArane anukala ema kahyuM che. dhaTAdige 22 vRninI dazAmAM ja dhaTAdinuM adhiSThAnabhUta rItanya ghaTAdi vyavahArane anukUla hoya che. sarva dA nahi, tethI atiprasaMga nahIM thAya. e ja rIte te te vyavahArane anukUla maitanyane te te arthathI abheda he te jJAnanuM apakSava. zaMkA thAya ke te te vyavahArane anukUla maitanyanuM te te AdhathI abhinna hoIe tenu apakSatva bhale heya paNa jJAnanuM aparokSatva te samakyuM nahi, kAraNa ke niApa For Personal & Private Use Only Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 siddhAntalezasamahaH nAna caitanyathI judI vastu che. A zaMkAnuM samAdhAna e che ke maitanyanuM te te athanA vyavahArane anukUla hevuM vivakSita hoya tyAre "jJAnanuM apakSatva' e prayogamAM "jJAna"maitanya'nA arthamAM ja che, vijJAnanA arthamAM nathI. Ama jJAnanuM apakSata eTale te te arthanA vyavahArane anukUla heIne te te arthathI abhinna hovuM ( tanayacivadArAnuNatre sati tattaramanavama), ane A apakSa7 ramaitanyane dhama che, vRttino dharma nathI. je apakSatvane vRttine dhama mAnavAmAM Ave te sukha, duHkhAdi viSayaka apakSa vRtti mAnavAmAM AvatI nathI ane sukha Adine bhAsita karanAra sAkSI maitanyamAM vRttine dharma-apakSava-saMbhava na hovAthI sukhAdinA aparokSane anubhava thAya che tene virodha thAya. mATe apakSatva caitanyano dharma che, vRttine nahi. lakSaNamAM sati sudhI je kahyuM che-te te arthanA vyavahArane anukUla hevuM-te vahni viSayaka anumiti prakAranI vRttithI upahita chavacaitanyamAM paNa che-te paNa vahni vyavahArane anukULa che, mATe A lakSaNa tene paNa lAgu na paDe ane ativyAptine deSa na thAya teTalA mATe lakSaNamAM vizeSyabhAga mUkayo che-te te arthathI abhinna hovuM'. anumativRtti viSaya kyAM che tyAM jatI nathI mATe tenAthI avacchinna zaitanya vahithI abhinna che ema na kahI zakAya, tethI lakSaNamAM ativyAtine deSa nathI. ane ghaTAdi viSayaka jJAnanA abhAvanI dazAmAM ghaTAdithI avani tanyamAM ja ghaTAdinA apahatva rahita che temAM ghaTAdi arthathI abhinnatva che tethI tene lakSaNa lAgu na paDe mATe lakSaNamAM vizeSaNabhAga (ta sudhIna) mUke che. ghaTAdi-viSayaka jJAna na hoya tyAre tanya para AvaraNa hevAne kAraNe e ghaTAdi-vyavahArane anukUla nathI hotuM. Ama ativyAptine deSa nathI. zaMkA thAya ke jJAnanuM aparokSatva e caitanyane dhama' hoya te paTAdiviSayaka vRttimAM "huM dhaTano sAkSAtkAra karuM chuM' vagere prakAre je apakSatvane anubhava thAya che tene virodha thAya. A zaMkAnuM samAdhAna e che ke vRtti ane gautanyanuM tAdAo che tethI vRttinA sAkSAtkArane anubhava che te maitanyamAM rahelA apakSavaviSayaka che tethI kaI muzkelI rahetI nathI. ... nanUktaM jJAnArthayorAparokSyaM hRdayAdigocarazAbdavRttizAbdaviSayayorati* prasaktam / tatra daivAt kadAcit vRttiviSayasaMsage sati vRtyavacchinna caitanyasya viSayAvacchinnacaitanyasya cAbhedAbhivyakteravarjanIyatvAditi cet, na / parokSavRroviSayAvacchinnacaitanyagatAjJAnanivartanAkSamatayA tatrAjJAnenAghRtasya viSayacaitanyasyAnAtena vRtyavacchinnasAkSicaitanyenAbhedAbhivyakterabhAvAdAparokSyAprasakteH / ata eva jIvasya saMsAradazAyAM vastutassatyapi : pramAbhede na tadAparokSyam , ajJAnAvaraNakRtabhedasatvAt / na caivaM brahmago jiivaaprokssyaasmbhvaadsrvjnytvaattiH| ajJAnasya IzvaraM pratyanAvarakatayA taM prati jIvamedAnApAdanAt / yad ajJAnaM yaM pratyAvarakaM tasya taM pratyeva For Personal & Private Use Only Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vatIya pariccheda 99 svAzrayabhedApAdakatvAt / ata eva caitrajJAnena tasya ghaTAjJAne nivRte anivRtaM maitrAjJAnaM maitraM pratyeva viSayacaitanyasya bhedApAdakamiti na caitrasya ghaTAparokSyAnubhavAnupapattirapi / zaMkA thAya ke ukta jJAna ane arthanuM apakSatva hRdaya Adi viSayaka zabda vRtti ane zAbdajJAnanA viSayamAM paNa atiprasiddha thaze (-zabda jJAnanA viSayamAM paNa apakSatA mAnavI paDaze je barAbara nathI, kAraNake kadAca devavazAta tyAM vRtti ane viSayane saMsaga thatAM vRttithI avacchinna caitanya ane viSayathI avachinna caitanyane abhedanI abhivyakti TALI zakAze nahi (-A abhivyakti mAnavI je paDaze) AvI zaMkA keI kare te uttara che ke nA; kAraNa ke parokSavRtti viSayathI avachina caitanyamAM rahelA ajJAnanI nivRtti karavA samartha na hovAthI tyAM ajJAnathI AvRta viSaya-caitanya viSayathI avacchina caitanya)nA anAvRta vRttithI avacchinna sAkSi-cetanyathI abhedanI abhivyakti na hovAthI aparikSatvanI prasakti nathI (-aparokSa mAnavuM paDatuM nathI. eTale ja saMsAra dazAmAM jIvane brahmathI varatata abheda hovA chatAM tenuM aparokSatva nathI (te pratyakSa thato nathI), kAraNa ke ajJAnanA AvaraNe karelo bheda che ane Ama hoya te brahmane jIvanI aparokSatA saMbhavaze nahi tethI asarvajJavanI prasiddhi thaze ema nathI evuM mAnavuM barAbara nathI), kAraNake Ikavara prati ajJAna AvaraNa karanAruM nathI tethI tenI IzvaranI) prati (ajJAna) jIvathI bhedanuM ApAdana karanAruM nahIM bane, kema ke je ajJAna jenI prati (viSaya caitanyanuM ) AvaraNa karanAra hoya tenI prati ja pitAnA AzrayabhUta viSaya-caitanya) thI bhedanuM ApAdana karanAruM hoya che. eTale ja caitranA jJAnathI tenuM ghaTa aMgenuM ajJAna nivRtta thatAM, nivRtta nahIM thayeluM maitranuM ajJAna maitra prati ja potAnA AzrayabhUta) viSayacetanyanA bhedanuM ApAdana karanAruM che; tethI cautrane ghaTanA aparokSatvane anubhava thAya che tenI anupatti paNa nathI (te u55na paNa che, vajUdavALuM che). vivaraNa zaMkA thAya ke upara je jJAna ane arthanA apakSavanuM lakSaNa kahyuM che temAM atiprasaMgano deSa saMbhave che. hadaya, nADI, dharma Adi viSayaka zAbavRtti antaHkaraNa mAM zarIravyApinI utpanna thAya che; daivayoge e je haya, nADI AdithI avachinna evA antaHkaraNanA pradezamAM utpanna thAya te hadaya Adi viSayathI avachina caitanya ane hadaya Adi viSayaka zabda vRttithI avacichanna caitanyanA abhedanI abhivyakti thavAnI ja. tethI hadayAdi ane temane viSaya karanAra zAbdajJAnane aparokSa mAnavAM ja paDaze, kAraNa ke ghaTAdi sthaLamAM vRttine viSaya sAthe saMsarga thatAM vRttithI avachinna rautanya ane viSayathI avacchinna rautanyanI abhivyakti svIkArI che. ane Ama hayAdi viSayaka zAdavRtti ane anumitivRtti AdithI avani zaitanyarUpa pakSakAna je hadayAdi arthathI abhinna che ane haya AdinA vyavahArane anukULa che tene jJAnanA apakSavanuM lakSaNa lAgu paDaze For Personal & Private Use Only Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 siddhAntalezasaMGgrahaH tethI lakSaNamAM atiyAptinA doSa che. e ja rIte hRdaya Adi rUpa parokSa atha je potAnA vyavahArana anukUla zAkhvAdi vRttithI avacchinna tanyathI abhinna che tene atha nA aparAkSatvanuM lakSaNu lAgu paDaze, tethI paNa lakSaNa ativyApta che, A A zaMkAnA uttara e che ke je e caitanyAnA abhedanI abhivyakti mAnavAmAM Ave che te banneya anAvRta hoya e apekSita che, te emAMthI kAI eka caitanya AvRta hoya tA e dazAmAM temanA amedanI pratyakSatva ke aparAkSatvarUpa abhivyakti thatI nathI. tethI hRdayAdiviSayaka zAbdavRttinA sthaLamAM ativyApti nathI kAraNa ke tyAM viSaya-caitanya AvRta che. parAkSa hRdayAdi viSayanu tathA hRdayAdi viSayaka zAbdattithI avacchinna caitanyarUpa parAkSajJAnanuM apareAkSatva prasakta thatuM nathI. ane Ama hRdayAdi viSayaka zAbdavRttithI avacchinna caitanyarUpa parAkSajJAna haiyAdi vyavahArane anukUla heAvA chatAM hRdayAdi viSayathI tenA abhivyakta abhedanA abhAvane kAraNe 'te te athA asminna hAIne te te atha"vyavahArane anukUla jJAna hAvuM' e lakSajIvALuM jJAnAparAkSatva nathI, e ja rIte haya sAdi ane potAnA vyavahArane anukUla zAbdavRttithI avacchinna sAkSicaitanyathI abheda haiAvA chatAM te abhedanI abhivyaktinA abhAvane lIdhe peAtAnA vyavahArane anukUla caitanyathI abheda che tenI abhivyaktizIlatArUpa arthAMnu aparAkSatva nathI evA atha che. . [vyAkhyAkAra vizeSa vivecana kare che : zaMkA thAya ke huM sukhI chuM, du:khI chu. e prakAranA sukhAdisAkSImAM sukhAdipa viSayathI abheda vidyamAna hovA chatAM e abhivyakta thatA nathI kAraNa ke sukhAdinA sAkSI jIva ane sukhAdinA AdhArAdheyabhAvanI pratIti che. ane Ama sukhAdinA pratyakSamAM abhivyakta viSayAbhedanA abhAvane kAraNe aparAkSava mAnI kSAze nahi tethI lakSaNumAM avyAptinA dAtra che. pazu A za kI kharAbara nathI. dhAdi-pratyakSarUpa dhaTAdisphuraNamAM ghaTa sphure che", 'paTa sphure che' e prakAranA anubhavane laIne baTAdi athathI abhedanI abhivyakti che tema sukha sphure che', 'du:kha sphure che' ityAdi prakAranA anubhavane laI te ja sukhadu;khAdi--pratyakSamAM sukhAthiI amedanI abhivyakti che. zakA : 'laTa sphure che' e anubhavamAM laTa sphuraNane Azraya che. eTaluM jJAta thAya che, tenA sUraNathI atre jJAta thatA nathI. ' 32 : A barAbara nathI. jema devadata jAya che' e prayAgamAM javAnI kriyAnA rtAthI abhinna devadatta evA vAkayA che ema jJAta thAya che tema baTa skere che' e prayAgamAM 'sphuraNana AzrayathI abhinna baTa' e vAkaSAya mAnavA jo e, tethI 'laTa sure che e prayAganA mUlabhUta SaTa sphure che' e anubhavamAM paN sphuraNanA AzrayabhUta cidAtmAthI abhina tarIke baTanu bhAna (prakAzana) avazya hovu joIe. zakA : baTane sphuraNanA AzrayathI abheda abhivyakta thatA hoya te paNa raNathI tenAM abhedanI abhivyaktinuM upAdana haju sudhI nathI ja karyuM (~~A hakIkta nyAya pUrva ke samajAvI nathI). For Personal & Private Use Only Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tataya parita 56 - uttara H AvuM na belaze. "dhaTanuM svarUpa' e pratyakSa dhaTane ja ghaTanA svarUpa tarIke jema viSaya banAve che tema ghaTa skare chee pratyakSa paNa ghaTAdavRtinI dizAmAM ghaTAdinA adhikAnabhUta anAvRta cidAtmAne ja svaprakAza cidAtmAna Azrita kuraNa svarUpe viSaya kare che ema mAnavAmAM Ave che tethI ghaTamAM phuraNanA AzrayathI abhedanuM bhAna ja phuraNathI abhedanA bhAnarUpa che. kahevAne Azaya e che ke "dhaTanuM svarUpa' e zabda prayogamAM ja ghaTa ane tenA svarUpane bheda bhAse che, paNa tenA mULabhUta dhaTanuM svarUpa' e pratyakSamAM ghaTa ane tenA svarUpane bheda bhAsata nathI, anyathA te pratyakSa bhramarUpa banI jAya kAraNa ke ghaTa ane tenA svarUpamAM bheda nathI. ane tene brama te mAnI zakAya nahi kAraNa ke bAdhaka jJAna nathI. e ja te "phure che e zabdaprayogamAM ja sva kAza AtmAnA phuraNa ane tenA AzrayanA saMbaMdhathI bhedanuM bhAna che, paNa "phure che e pratyakSamAM bhAna nathI kAraNa ke tyAM be phuraNonI upalabdhi nathI. zaMkA H brahmaviSayaka zabdavRtti viSaya sAthe saMsaSTa che ane viSayagata ajJAnanI nivRtti karavA samartha che, te pachI hayAdi viSayaka zabdavRttine paNa je viSaya sAthe saMsarga samAna rIte hoya to te pitAnA viSayathI avacchinna naitanyamAM rahelA ajJAnanI nivRtti karavA kema samartha na hoya? uttara : A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke hayAdi viSayaka zAbdavRttine viSaya sAthe saMsarga hovA chatAM paNa te vRttimAM ajJAnanivakatvanuM prayojaka nathI tethI te ajJAnanA nivataka nathI ema prathama paricchedane ane batAvyuM che.' arthanuM apakSava eTale pitAnA vyavahArane anukUla maitanyathI abheda che tenI abhivyaktivALA hovuM; tene atha mAtra tevA amedavALA hovuM tema thatuM nathI. ene mATe purAvA rajU karatA kahyuM che ke saMsAradazAmAM arthAt tavasAkSAtkAranI pahelAM jIvane brahmathI vastuta abheda hovA chatA, arthAt brahma svavyavahArane anukUla chavacaitanyathI abhina hovA chatAM jIva prati brahmanA aparokSatvanA abhAva che kAraNa ke temanA abhedanI abhivyakti nathI ema ja kahevuM paDaze; tethI abhedanI abhivyakti apakSatvanI projaka che ema mAnavuM yuktiyukta che. ajJAnakRta bheda ahIM abhedanI abhivyaktimAM pratibaMdhaka che... zaMka: "jIvane sAkSAtkAra karuM chuM, "jIva mane apakSa che ema je brahmanuM jIvaviSayaka vyavahArane anukUla jJAna che te mAyAvRttithA upahita brahmacautanya ja che. Ama brahma jene karyA che tevA vyavahAranA viSaya chavamAM brahmakatRka vyavahArane anukula brahma tanyathI abhinnatva hovA chatAM paNa e abhedanI abhivyakti na hovAthI chava brahma prAta apakSa banI zake nahi. tethI brahma sarvajJa nahIM thaI zake. tame ema paNa nahIM kahI zake ke brahmAne jIvaviSayaka aparokSa jJAna na sabhavatuM hovA chatAM tenA sarvatvane bhaMga thatA nathI kAraNa ke jIvaviSayaka parokSa jJAna mAtrathI paNa savajIva saMbhave che. A dalIla barAbara nathI kAraNa ke IzvaranuM jJAna parokSa hoI zake ema svIkAravAmAM AvatuM nathI.' For Personal & Private Use Only Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH uttara : ajJAna jIvadhamika dmapratiyeAgika bhedanuM prayAjaka che, arthAt ajJAna jIvanA brahmathI bhedanuM prayAjaka che. kAraNa ke * huM brahma nathI' ema jIvane brahmathI bhedane anubhava cAya che; paNa ajJAna brahmadhamika jIvapratiyeAgika bheda arthAt brahmanA jIvathI bhedanuM prayeAjaka nathI, kAraNa ke brahmane 'huM jIva nathI' evA anubhava thAya che ema mAnavA mATe kAI pramANu nathI, tethI brahma prati jIvanA brahmathI abheda abhivyaktimAM pratibaMdhaka evA ajJAnakRta bheda na hAvAthI ukta doSa ke brahma sava"nu nahIM banI zake e nathI. Izvarane 'huM ajJAnI chu' evA anubhava thatA nathI tethI Izvara prati ajJAna jIvanuM Avaraka banatuM nathI. 502 zakA : jyAre lIlAvigrahapUrvaka vyavahAra karatA heAya te kALamAM Izvarane paNa ajJAnI hevApaNAnA anubhava hAya che ema tenA 08 vacanathI samajAya che. uttara : A dIla kharAbara nathI tenA tevA ajJAnIpaNAnA medhaka vacananI anyathA siddhi che ema cAthA paricchedamAM batAvavAmAM Avaze. ajJAnanA evA svabhAva mAnavAmAM AvyA che ke je jIva prati je ajJAna viSayacaitanyanuM Avara| hoya tenI ja prati te ajJAna peAtAnA AzrayabhUta viSayacaitanyathI bhedanuM ApAdana karanAruM' bane che tethI ja caitranA jJAnathI tenuM dhaTAvaraka ajJAna dUra thatAM caitranu ajJAna je nivRtta nathI thayuM te tenI ja prati viSayacaitanyathA bhedanu ApA bane che. ghaTathI avacchinna caitanyamAM caitra prati dhaTa-caitanyanuM AvaraNa karanAra ajJAna jema che tema tyAM maitra prati paNa caitanyanuM AvaraNa karAra ajJAna che. Ama caitrane thayelA dhaTajJAnathI caitranuM dhaTa-ajJAna je caitra prati potAnA AzrayabhUta viSayAvacchinna caitanyathA bhedanuM ApAdana karanAruM" hatu. te nAza pAmatAM, caitranA laTajJAnathI nivRtta nahIM thayelu dhaTarotanyamAM rahelu' ajJAna je caitra prati dhaTanuM AvaraNa karanAruM che te caitra prati ja potAnA AzrayabhUta TacaitanyathI bhedanuM ApAdAna karanAruM bane che. paNa caitranuM ajJAna caitra prati caitanyanuM anAvara hAI ne caitra prati te potAnA AzrayabhUta dhaTacaitanyathI bhedanuM ApAdana karanAru nathI hAtuM. Ama hoya te caitranA dhaTajJAnathI caitranuM ajJAna nivRtta thatAM tenAthI karavAmAM AvelA bhedanI nivRtti thAya to paNa caitranA ajJAnathI karavAmAM AvelA bheda vidyamAna heAvAthI caitra (caitravRttithI avacchinna caitanya) ane dhaTatanyanA abhedanI abhivyakti na thAya. tethI ghaTanA aparAkSatvanA anubhavanI upapatti na ja hoya. mATe ema kahevu joIe ke ' caitranuM ajJAna jema caitra prati tema caitra prati pAtAnA AzrayathI bhedanuM ApAdaka nathI khanatu. kAraNa ke caitra prati pAtAnA AzrayanuM AvaraNa karanAruM nathI hatuM.' Ama ukta vyavasthA ke caitratA jJAnathI caitranuM ja ajJAna dUra thAya . meM siddha thAya che. nanvevaM vRttiviSayacaitanyA bhedAbhivyaktilakSaNasyAparokSyasya svaviSayacaitanyagatAjJAnanivRttiprayojyatve tasyAjJAnanivRttiprayojakatvAyogAd jJAnamAtramajJAna nivartakaM bhavediti cet, na / ' yad jJAnamutpadyamAnaM svakAraNamahimnA viSayasaMsRSTamevotpadyate tadevAjJAnanivartakam' iti vizeSaNAd For Personal & Private Use Only Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda 103 aindriyakajJAnAnAM tathAtvAt / evaM ca zabdAdutpadyamAnamapi brahmajJAnaM sarvopAdAnabhUta svaviSayabrahmasaMsRSTameva utpadyate iti tasyAjJAnanivartakatvamajJAnanivRttau tanmUlabhedapravilayAdAparokSyaM cetyupapadyatetarAm / zakA thAya ke Ama vRttithI avacchinna caitanya ane viSayathI avacchinna caitanyanA abhedanI abhivyaktirUpa aparAkSatva jo pAtAnA viSayathI avachanna caitanyamAM rahelA ajJAnanI nivRttithI prayeAjaya hAya (--ajJAnanI nivRtti kare che mATe aparokSa che ema hAya--) tA temAM ajJAnanivRttinI pratyeAjakatAnA abhAva hevAthI (~~apare kSa che mATe ajJAnanI vRitti kare che ema na hoya tA--) jJAnamAtra ajJAnanu' nivRta ka ane AvI zakA thAya teA uttara che ke na; kAraNa ke 'je utpanna thatu jJAna peAtAnA kAraNunA mahimAthI triSayanI sAthe sa`sRSTa ja utpanna thAya che, te (jJAna) ja ajJAnanu niva`ka che evuM vizeSaNa hovAthI indriyajanya jJAna ja tevuM che (--saMnika rUpa kAraNanA mahimAthI viSaya sAthe sa sRSTa tarIke ja utpanna thAya che). ane Ama zabdathI utpanna thatuM brahmajJAna paNa sa'nA upAdAnabhUta peAtAnA viSaya brahma sAthe sa suSTa ja utpanna thAya che tethI te ajJAnanuM nivRta ka che ane ajJAnanI nivRtti thatAM e (ajJAna) jenuM mULa che tevA bhedanA pravilaya (nAza) thavAthI tanu arAva vadhAre ja upapanna che. vivaraNa H zaMkA thAya ke ajJAnanI nivRtti kare te apakSajJAna' e rItathI jJAna ajJAnanuM niva`ka ane temAM aparAkSatva prayeAjaka che ema na kahI zakAya kAraNa ke jJAnamAM raheluM aparAkSava ja ajJAna nivRttine adhIna che. jJAna aparAkSa che mATe ajJAnaniva`ka che ema nahI. pazu ajJAnanivRtti kare che mATe aparekSa che ema tamArA mata pramANe mAnavu paDe. ema paNu dIla nahIM karI zakAya ke bhale te jJAnanuM aparAkSatva ajJAnanI nivRttamAM prayAjaka na heAya. A dalIla kharAbara nathI kAraNu ke ema heya teA jJAnamAtra ajJAnanuM nivRta ka banavuM joi e tethI parAkSa jJAna paNu ajJAnanuM nivataka banaze. A zaMkAnA uttara ApatAM evA Azaya rAkhyA che ke aparokSatva jJAnanA ajJAnanivRta katvamAM prayeAja* na heAya te paNa hAni nathI kAraNa ke khIju prayeAjaka prathama paricchedane ante darzAveluM che. je jJAna peAtAnA kAraNanA mahimAne lIdhe potAnA viSayanI sAthe samuSTa hAya e ja jJAna ajJAnanivata ka hoya che. indriyajanya jJAna sanika rUpa kAraNanA mahimAthI viSayanI sAthe samraSTa tarIke utpanna thAya che tethI ajJAnanivataka che. jayAre anumativRtti vagerenuM evuM nathI mATe temane ajJAnanivata ke mAnavA ja paDe evuM nathI. zaMkA thAya ke anumeya agni AdiviSayaka anUmitivRttinI jema brahma viSayaka zAbda vRttinA paNa potAnA viSayabhUta brahmacaita ya sAthe saMsa`` nahAvAthI te mULa ajJAnanuM nivRtake nahIM banI zake tethI tattvajJAna pachI paNa brahmanuM aparAkSatva nahI' DAya. A zaMkA nA uttara e che ke zabdathI utpanna thatu brahmajJAna badhAnA upAdAnabhUta potAnA viSaya brahma sAthe samuSTa ja utpanna thAya che tethI tenA ajJAnanuM nivaCka che. (jeTaluM utpanna thAya For Personal & Private Use Only Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 siddhAntalezasaGgrahaH che te badhu ja brahma sAthe sAMsa dharAvanAra tarIke ja utpanna thAya che to pachI bhAviSayaka vRttinA pAtAnA viSaya bhrahma sAthe sasaga hoya ja emAM zu kahevAnuM ? e AAyathI 'badhAnA upAdAnabhUta' ema kahyuM che.) Ama brahmaviSayaka vRtti agni Adi viSayaka anumati vRtti jevI nathI. (zaMkA-) jJAnanuM akharAkSatva ajJAnanI nivRttimAM prayeAjaya nathI e matamAM vedAntajanya jJAna aparAkSa che ema A zAbdAparAkSavAdamAM siddha karavu vyatha che. (uttara) nA. 'ajJAnanI nivRtti karanAra jJAna aparAkSarUpa hoya che' e niyama je cakSu AdithI janya jJAneAmAM jovAmAM AvyA che te brahmanA ajJAnanI nivRtti karanAra brahmaviSayaka zAbdajJAnamAM sAceA che. ahIM tenA vyabhicArane vAravAne mATe vedAntajanya jJAnanI aparokSatAna siddha karavAnI sAthe katA upapanna che. mATe mULa ajJAnanu nivaa evuM brahma viSayaka zAbdajJAna je tAdvaitapacana (bRhad. 1.4.1) ityAdi zrutithI ane 'huM brahmanA sAkSAtkAra karuM chuM' ema tattvavidnA anubhavayA siddha che tenI siddhi na karavAmAM Ave tA A anupapanna bane. ghaTa AdimAM dhaTAdi viSayaka vRtti hoya tyAre ja aparAkSatva hAya che, vRtti aTakI jatAM pharI ajJAnathI karavAmAM AvelA bheda prApta thavAthI potAnA vyavahArane anukUla caitanyathI abhedatA abhivyakti thatI nathA ana te aparAkSa rahetAM nathI. jyAre bAmAM mULa ajJAnanI nivRtti thatA aparAkSava hAya che ane phrI AvaraNukRta bhedanI zakavatA nathI, tethI brahmajJAna pachI sadaiva aparAkSava hAya ja che e bheda che. mATe vedAnta janya jJAnathI brahmanuM aparAkSatva vadhAre yuktiyukta che. nanvevamadhyayanagRhItavedAntajanyenApi tajjJAnena mUlAjJAnanivRtyA Aparokya kiM na syAt / na ca tatsattAnizcayarUpatvAbhAvAd nAjJAnamivartakamiti vAcyam / tathA'pi kRtazravaNasya nirvicikitsazAbdajJAnena tannivRtyA mananAdivaiyarthyApattiriti cet, na / satyapi zravaNAd nirvicikitsajJAne cittavikSepadoSeNa pratibandhAd ajJAnAnivRcyA tannirAkaraNe manananididhyAsana niyama vidhyarthAnuSThAnasyArthavattvAd bhavAntarIyamananAdhanuSThAna nirastaci ca vikSepasya upadezamAtrAd brhmaaprokssysyessymaanntvaaccetyArlR ||oaa zakA thAya ke Ama hAya tA . adhyayanI gRhIta vedAntathI utpanna thayelA tenA (brAnA)jJa nathI paNa mULa ajJAnanI nivRtti thavAthI aparekSa kemana hoya ? evo dalIla karavI na joie ke e aghyAnathI gRhIta vedAntajanya jJAna) sattAnizcayarUpa na heAvathI ajJAnanuM nivata ka na ii (A dalIla barAbara nthI) kAraNa ke ema hoya tA paNu (sattAnizcayAtmaka na hoya teA paNu) jeNe zravaNu karyu* che tevAne sadeharahita zAzvajJAnathI tenI (ajJAnanI) nivRtti thavAthI manana AdinI tA prasakta thaze. For Personal & Private Use Only Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda pa (AvI zaMkA thAya te uttara che ke nA; kAraNa ke zravaNathI saMdeharahita jJAna thAya te paNa cittanA vikSeparUpa doSathI pratibadha thavAne kAraNe anna nanI nivRtti thatI nathI tethI tenuM nirAkAraNamAM manana ane nididhyAsananA niyamavAdhanA arthanA anuSThAnanI prajanavattA che, ane anya janmanA manana AdinA anuSThAnathI jenA cittavikSepanI nivRtti thaI che tevA mANasanI bAbatamAM upadezamAtrathI brAnI apakSatA svIkAravAmAM Ave che - ema atatvadyAcArya kahe che) (10) vivaraNaH zaMkA rajU karavAmAM Ave ke e niyama svIkAravAmAM Ave ke je kAna viSayanI sAthe saMsada tarIke udaya pAme che te jJAna ajJAnanuM nivataka bane ja chete ApAtajJAna (uparachaluM jJAna) paNa pitAnA viSaya sAthe saMsaga dharAvanAra tarIke utpanna thAya che tethI tenAthI paNa brahmanI aparokSatA thavI joIe. jo ema kahe ke zravaNa ke vicAranI pahelAM vedAntanA adhyayanathI thatuM A jJAna viSaya sagIra hovA uparAMta sajAno nizcaya rUpa hovuM joIe, te paNa zravaNathI nizcayAtmaka jJAna thAya ja che tethI mananAdi vyartha banI jAya. A zaMkAnuM samAdhAna che ke ajJAnanuM nivataka jJAna viSaya sagI' ane nizcayAtmaka hovA uparAMta apratibaddha hovuM joIe cittavikSepane kAraNe temAM koI pratibaMdha (rukAvaTa) Avele na hai joIe. A cittavikSepanA doSane kAraNe thatA pratibaMdhanI nivRttine mATe manana ane nididhyAsananI AvazyaktA che, ane te aMgenA niyamavidhi ane temanA arthanuM anuSThAna sArthaka bane che. Ama asaMbhAvanA (brahma AvuM heIja na zake e khyAla) ane viparItabhAvanA (prakRti, kAla Adine brahma mAnI levuM te) jene vikSepa kahevAmAM Ave che tenI nivRtti mATe manana AdinI upayogitA che. paNa je vidyAnA adhikArInI bAbatamAM anya pUrvabhavanA mananAdi sahita zravaNanA anujAnathI samasta vikSepa dUra thaI gayo hoya tene upadezamAtrathI sattAnizcayarUpa apratibaddha brahmajJAna thAya che ane aparAkSa sa bhave che. Ama tene A janmamAM zravaNa, manana AdinA anuSThAna vinA paNuM mULa ajJAnanI mitti ane brahmAparAtA thaI zake e A matamAM svIkArya che (10) (11) athaivamapi kRtanididhyAsanasya vedAntajanyabrahmajJAneneva ghaTAdijJAnenApi brahmAjJAnanivRttiH kiM na syAt / na ca tasya brahmAviSayatvAd na tato brahmAjJAnanivRttiriti vAcyam / 'ghaTassan' ityAdibuddhivRtteH sadpabrahmaviSayatvopagamAt / / na ca tatra ghaTAyAkAravRttyA tadajJAnanivRttau svataH sphuraNAdeva tadavacchinnaM cetanyaM saditi prakAzate, na tasya ghaTAghAkAravRtti viSayatvamiti vAcyam / tadanAce ghaTaviSayaM jJAnaM tadavacchinnacaitanyaviSayamajJAna For Personal & Private Use Only Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 siddhAntalezasamahaH miti bhinnaviSayeNa jJAnena tadajJAnanivRtterayogAd jaDe AvaraNakRtyAbhAvena ghaTasyAjJAnAviSayatvAt / ___ na ca ghaTAdivRttestadavacchinnacaitanyaviSayatve'pi akhaNDAnandAkAratvAbhAvAd na tato mUlAjJAnanivRttiriti vAcyam / vedAntajanyasAkSAtkAre'pi tadabhAvAt / na hi tatrAkhaNDatvamAnandatvaM vA kazcidasti prakAraH / vedAntAnAM saMsargagocarapramAjanakatvalakSaNAkhaNDArthatvahAnApaH / na ca vedAntajanyajJAnAdeva tannivRttiniyama iti vAcyam / kluptAjJAnanivartaka vaprayonakasya rUpasya jJAnAntare'pi sadbhAve tathA niyantumazakyatvAt / na ca ghaTAyAkAravRttiviSayasyAvacchinnacaitanyasyApi kalpitatvena yanmUlAjJAnaviSayabhUtaM satyamanavacchinnaM caitanyam, tadviSayatvAbhAvAd ghaTAdivRttInAM nivaya'tvAbhimatAjJAnasamAnaviSayatvalakSagaM klaptaM prayojakameva nAstIti vAcyam / tatrAvacchedakAMzasya kalpitatve'pyavacchedyAMzasyAkalpitamAjJAna viSayacaitanyarUpatvAt, tasya kalpitatve ghaTavajjaDatayA avasthA'jJAnaM pratyapi viSayatvAyogenAvasthA'jJAnasya mUlAjJAnaviSayAkalpitacaitanyaviSayatvasya vaktavyatayA tannivartakaghaTAdijJAnasyApi tadviSayatvAvazyambhAvena tatpakSe'pi tato mUlAjJAnanivRttiprasaGgasyAparihArAt / (11) have zaMkA thAya ke ema hoya to paNa jeNe nididhyAsana karyuM che tevA mANasanI bAbatamAM jema vedAntajanya brahmajJAnathI brahma aMgenA ajJAnanI nivRtti thAya che tema ghaTAdinA jJAnathI paNa brahma agenA ajJAnanI nivRtti kema na thAya? ane evI dalIla karavI nahi ke te brahmaviSayaka nathI tethI tenAthI brahma aMgenA ajJAnanI nivRtti thatI nathI. (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke "ghaTa sat che ItyAdi buddhivRttine saddarUpa brahmaviSayaka mAnavAmAM AvI che. ane evI dalIla karavo nahi ke tyAM ghaTAdi-AkArevALI vRttithI te (ghaTAda) nA ajJAnanI nivRtti thatAM ravataH skUraNane lIdhe ja tenAthI (ghaTathI) avacchinna tanya "sa' ema prakAze che; (tethI) te (brahma) ghaTAdi-AkAravAnI vRttine viSaya nathI (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke tene abhAva hoya te cetanya ghAdi-vRttine viSaya na hoya te-) jJAna ghaTaviSayaka haze, ane ajJAna tenAthI (ghaTathI) avacchinna caitanya viSayaka haze, tethI bhinna viSayavALe sAnathI tenA ajJAnanI nivRtti nahIM thaI ke, (ane jaDamAM AvaraNanA phaLa (aprakAza)ne abhAva hovAthI ghaTa ajJAnane viSaya nathI. For Personal & Private Use Only Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariracheda ane evI dalIla karavI nahi ke "ghaTAdi (AkAramAM pariNata) vRtti tenAthI (vaTAdi)thI avachinna rautanyaviSayaka hevA chatAM paNa te akhaMDa AnandAkA2 nathI . tethI tenAthI mULa ajJAnanI nivRtti thatI nathI." ( A dalIla barAbara nathI) kAraNa ke vedAntajanya sAkSAtkAramAM paNa tene abhAva che; tyAM akhaMDatva ke AnaMdava e kaI prakAra nathI, kAraNa ke (vedAntajanya sAkSAtkAramAM akhaMDatva ke AnaMda- heya to) vedAnonA saMsargaviSayaka pramAjanakavarUpa akhaMDAthatvanI hAni AvI paDe (hAni mAnavI paDe). ane evI dalIla karavI nahi ke "vedAntajanya jJAnathI ja tenI (maLa ajJAnanI) nivRttino niyama che. (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke ajJAnaniyatakAmAM projaka evuM je mAneluM rUpa che te bIna jJAnamAM paNa vidyamAna che tethI e niyama kara zakaya nathI. ane evI dalIla karavI nahi ke ghaTAdi AkAra vRttinuM viSayabhUta avacchinna caitanya paNa kalpita che tethI je mULa ajJAnanuM viSayabhUta satya anavacchina caitanya te tene viSaya nathI mATe nivArya tarIke abhimata (mAnya) ajJAna sAthe samAna viSayavALA hevuM e mAneluM prayojaka lakSaNa ja ghaTAdinavRttiomAM nathI." (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke tyAM avacchedaka A za kalpita hoya te paNa avaSedha aMza mULa ajJAnanA viSayabhUta akalpita cautanyarUpa che; (ane) te (avachedya aMza) kalpita hoya te ghaTanI jema te jaDa hovAthI avasthA-ajJAna prati paNa te viSaya hoI zake nahi, tethI avasthA-ajJAna mULa ajJAnanA viSayabhUta akalipata caitanyaviSayaka che ema kahevuM paDaze. mATe tenuM nivartaka ghaTAda jJAna paNa avazya tadviSayaka (akalpita rautanyaviSayaka) hovuM joIe; tethI te pakSamAM (avachedya aMza kapita che e pakSamAM paNa tenAthI (ghaTAdi jJAnathI) mULa ajJAnanI nivRttinA prasaMgane parihAra thato nathI. vivaraNa:- pUrvapakSa tarIke eka muddo Ubho karyo che mananAdinI jarUra vikSepadoSanI nivRttine mATe che ema mAnI laIe to paNa jeNe nididhyAsana karyuM che tevA adhikArInI bAbatamAM ghaTAdinA jJAnathI paNa mULa ajJAnanI nivRtti thavI joIe kAraNa ke je mULa ajJAnane viSaya che te ja samAna rIte ghaTAdi jJAnane paNa viSaya che. je ghaTamAtrane viSaya karanArA jJAnathI ghaTAdithI avacchinna caitanyane viSaya karanArA ajJAnanI nivRtti na saMbhave kAraNa ke te jJAna ane ajJAnane viSaya nathI, te ghaTa jJAna ane ajJAnane viSaya thAya teTalA mATe ema mAnavuM paDaze ke ajJAna paNa ghaTAdi jaTha mAtrane viSaya karanAruM che. paNa A kalpanA zakaya nathI kAraNa ke jaDa ghaTAdi jaDa hovAne lIdhe ja pramANanI pravRttinI dazAmAM tenA aprakAzanI upapatti che, tethI ja vastu aprakAza hoya tene mATe ajJAnakRta AvaraNanI kalpanA karavAnI jarUra nathI. Ama vedAntajanya jJAnanI jema ghaTAdi jJAna paNuM brahmacaitanya viSayaka ja che tethI mULa ajJAna sAthe tene samAna viSaya hovAthI dhaTAdi jJAnathI paNa mULa aDAnanI nivRtti prasakta thAya che. mULa ajJAnanA nivataka thavAmAM prayojaka lakSaNa vedAntajanya jJAnamAM mAnyAM che-mUlAjJAnasabhAnaviSayakatva, sattAnizcayarUpatva, apratibaddhatva-te nididhyAsananA For Personal & Private Use Only Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 siddhAntalezasaMgrahaH paripAkanA kALamAM cakSu AdithI janya dhaTAdi jJAnamAM paNa che. tethI vedAtajanya jJAnathI ja mULa ajJAnanI nivRtti thAya che, paNu dhaTAdi jJAnatho mULa ajJAnanI nivRtti thatI nathI evA niyama karI zakAya nahi, kAraNa ke upayu kta lakSaNA uparAMta vedAntajanyatvane paNa prayAjaka lakSaNu mAnavAmAM gaurava che, ane tene mATe pramANu nathI. AnI sAme zakA karI zakAya ke dhaTAdi AkAravALI vRttine viSaya dhAIi avacchinna caitanya che je avacchinnatvane kAraNe kalpita che, jyAre mULa ajJAnanA viSaya anavacchinna caitanya che je anavacchinna hovAne kAraNe satya che, Ama dhaTA.davRtti kApata caitanyavika hAvAthI mULa ajJAnanI sAthe temanA samAna viSaya nathI tethI baTAdijJAnathI mULa ajJAnanI nivRtti zakya nathI. A zaMkAnA uttara ApatAM pUrva pakSI kahe che ke dhaTAdithI vacchinna caitanyane pita he che| tyAre avazva caitanyAMza tamane akahipata abhipreta che ke kahita. jo prathama pakSa anusAra avacchedaka - a za dripata hoya tAya avacchedya aMza arpita hoya tA mULa ajJAnanA viSayabhUta akahita brahma-naitanyarU ja che tethI dhaTAdiAna ane mULa ajJAnanA viSaya samAna rahe che. jo bIjA kSa anusAra avacchedya aMza kalpita hoya te te ja hAvA joIe ane ema hAya tA te ajJAnaneA viSaya banI zake nahi, tethI avasthA ajJAnatA viSaya mULa ajJAnanuM viSayabhUta brahmacaitanya ja che ema kahevu paDaze kAraNa ke ajJAnaviSaya vinAnu te| sabhave ja nahi. ane Ama brahmaaitanyaviSayaka avasthA ajJAnanA nivRtaka banavA mATe dhAdi-vRttine paNa mULa ajJAnanA viyabhUta brahmacaitanya viSayaka mAnyA sivAya bIjo upAya nathI. dhaTAdi--vRtti ne satyabrahmaviSayaka na heAya te avasthA-ajJAnanI sAthe temanu samAnaviSayatva na hoya ane tethI dhaTAvRitti avasyA ajJAnanI nivRtti karI zake nahi. Ama dareka rIte vicAratAM TAAda-jJAna pazu vedAntajanyajJAnanI jema mULa ajJAnanI sAthe samAna viSayavALuM che ane tethI baTAdi-jJAnathI pazu mULa-ajJAnanA nivRtti thavA joIe ema pUrva pakSI mAne che. atrAhurAcAryAH na kautanyaM cakSurAdijanyavRttiviSayaH / .. 'na sandRze tiSThati rUpamasya na cakSuSA pazyati kathanainam [o, 6.2, zvetA. 4. 20] 66 'parAbci khAni vyatRNatsvayambhUstasmAt parAG pazyati nAntarAtman / " [kaTha, 4.1] ityAdizrutyA tasya paramANvAdivat cakSurAdyayogyatvopadezAt, 'aupanivar' vid. rU.1.26] kRtti vizeSaLAva / na 2-- 'sarvapratyayaveo vA brahmarUpe vyavasthite / ' ityAdivArttikavirodhaH tasya paTAcAkAravRbhyudaye sati AvaraNAbhibhavAt svaprabhaM sapaM brahma 'ghaTassan' iti ghaTavad vyavahArya' bhavatItyaupacArikaghaTAdivRsi vedyasva For Personal & Private Use Only Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vole tRtIya para paratvAt / AvaraNAbhibhAvakatvaM ca ghaTAdijJAnasya ghaTAdiviSayatvAdeva upapannam / ghaTAderapi ajJAnaviSayatvAd 'ghaTaM na jAnAmi', 'ghaTajJAnena ghaTAjJAnaM naSTam' iti avasthA'jJAnasya ghaTAdiviSayatvAnubhavAt / na ca tatrAvaraNakRtyAbhAvAdajJAnAGgIkAro na yuktaH, tadbhAsakasya tadavacchinnacaitanyasyAvaraNAdeva tadaprakAzopapatreriti vAcyam / uktabhaGgyA jaDasya sAkSAdajJAnaviSayatvapratikSepe'pi jaDAvacchinnacaitanyaprakAzasyAjJAnenAvaraNam, tato nityacaitanyaprakAzasaMsarge'pi jaDasya 'nAsti', 'na prakAzate' ityAdivyavahArayogyatvamiti paramparayA ajJAnaviSayatvAbhyupagamAt sAkSAt paramparayA vA yadajJAnAvaraNIyam, tadviSayatvasyaiva jJAnasya sadajJAnanivartakatvaprayojakazarIre nivezAt / na caivaM ghaTAdInAmuktarItyA mUlAjJAnaviSayatvamapIti ghaTAdisAkSAtkArAdeva mUlAjJAnanivRttyApAtaH / phalabalAt tadajJAnakAryAtiriktatadviSayaviSayakatvasyaiva tannivartakatve tavANI A bAbatamAM AcArya kahe che - gautanya cakSu adithI janya vRttine viSaya nathI; kAraNa ke tenuM (AtmAnuM) rUpa (cakSuthI) jevAne gya nathI, keI tene cakSuthI jotuM nathI (kaTha, 6.9; tA.4. 20), "Izvare jaDa viSayaka indri jaDI che, tethI (mANasa) bAhA (jaDa)ne jue che, AtmAnI A dara nahi ( AtmA ke gautanyane jete nathI)" (kaTha, 4.1) ityAdi zrutithI te (caitanya) paramANu AdinI jema cakSu Adine yogya nathI ane upadeza che; ane "aupaniSada' (bRha. 3.9 26) (kevaLa upaniSat pramANathI gamya) evuM vizeSaNa che. ane "badhA pratyathI vedya tarIke brahmarUpa (vastu) vyavasthita heya tyAre" ItyAdi vArtikane (Ama mAnatAM). virodha thaze evuM nathI; kAraNa ke tenuM (vArSAikavacananu) tAtparya ghaTAda-AkArava LI vRttine udaya thatAM AvaraNane abhibhava (parAjaya, nAza) thavAthI svaprakAza sadarUpa thA 'ghaTaNana (ghaTa sat che) ema ghaTanI jema vyavahAya bane che ema aupacArika ghaTAdivRttitva batAvavAnuM che. ghaTAdijJAnamAM AvaraNanuM abhibhAvakatava che te te jJa na ghaTAdiviSayaka che tenAthI upapana che, kAraNa ke ghaTAda paNa ajJAnanA viSaya che kemake "huM gharane jANato nathI," "ghaTajJAnathI ghaTanuM ajJAna naSTa thayuM" ema avasthA-ajJAna ghaTayadiviSayaka che ane anubhava thAya che. ane evI dalIla karavI nahi ke "tyAM (jaDa vastumAM) AvaraNanuM kRtya (phaLa -aprakAza) na hovAthI ajJAnane svIkAra karavo yukta nathI kAraNa ke tenA (jaDa vastune) bhAsita karanAra, tenAthI (jaDathI, avachinna tanyanA AvaraNathI ja For Personal & Private Use Only Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraM siddhAntalezasaMprehaH ke tenA (jaDanA) aprakAzanI upapatti thAya che." (A dalIla kharAkhara nathI) kAraNu kahelI rItathI (arthAt jaDamAM AvaraNanuM kAya. aprakAza nathI tethI ajJAnanA aMgIkAra yukta nathI e dalIlathI) jaDa sAkSAt (sIdhesIdhu') ajJAna-viSaya na hoI zake ema khaMDana karyu'' heAvA chatAM jaDathI avacchinna caitanyanA prakAzanuM ajJAnathI AvaraNa thAya che, tethA nitya caitanyanA prakAza sAthe saMsaga hovA chatAM paNa jaDa 'nathI, ' nathI prakAzatu' ityAdi vyavahArane ceAgya che mATe para parAthI jaDamAM ajJAnaviSayatvanA svIkAra che, tethI sAkSAt para parAthI (bIjA dvArA, ADakatarI rIte) je ajJAnathI AvRta thaI zake iM tadviSayaka hAvuM eneA ja jJAnanA tenA ajJAnanA niyatakatvanA prayAjaka zarIramAM niveza che(--ajJAna jene AvRta karatuM heya. e ja jJAnanA viSaya hoya e ja hakIkata jJAnanA ajJAnanivata katvamAM pratyejaka che). ane Ama kahelI rItathI ghaTa Adi mULa ajJAnanA viSaya che mATe ghaTa AdinA sAkSAtkArathI ja mULa ajJAnanI nivRttinA prasaMga thaze (--mULa ajJAnanI nivRtti mAnavI paDaze--) evuM nathA, tenu` kAraNa e ke phaLanA khaLathI te ajJAnanA kAyathI atirikta tenA viSaya (cinmAtra) viSayaka hovu' e ja tenA (mULa ajJAnanA) nika hAvAmAM prayeAjaka che. (--jJAnanu nivata katva tenA para nirbhara che). . ke vivarNa : pUrva pakSIe je muddo lIla sahita raju karyA ke " dhaTAdi-jJAna paNa mULa ajJAnanu' nivat ka hoI zake kAraNa ke te caitanyaviSayaka che, vedAntajanya jJAnanI jema''temAM hetu ('dhaTAdijJAna caitanyaviSayaka che", asiddha che kAraNa ke zrutinA upadeza che ke caitanyanA sAkSAtkAra indriyathI thatA nathI. vAttakamAM eka vacana che ke je je pratIta thAya che te badhuM 'sat' tarIke ja pratIta thAya che, tethI A anubhavanA baLe samajAya che ke sarUpa brahma sa pratyayathI vaidya tarIke vyavasthita che. paNa upayu kta zrutine dhyAnamAM letAM e spaSTa che ke vArttikane caitanyanuM sa`pratyayavedyatva gauNu ja abhipreta che, dhaTAdinI jema mukhya nahi. jema ghaTa viSayaka vRttine adha'na vyavahAranA viSaya che tema braTAnrui adhiSThAnabhUta sarUpa brahma paNa dhAvRttine adhIna vyavahAranA viSaya che. tethI A guNane lIdhe vAtti kakAre ema kahyuM che ke sarUpa brahma TAdityayavedya che. zaMkA thAya ke parAkSavRttionA viSayeAmAM AvaraNanA abhibhava na heAvAthI ukta vyavasthA tyAM nahIM sa bhave. paNu A lIla barAbara nathI kAraNa ke vAntikamAM 'pratyaya' pada AvaraNanA abhibhava karanAra vRtti mATe ja prayA che, tethI koi muzkelI nathI eveA bhAva che. ghaTAdi jJAna dhaTAdiviSayaka hoya teTalAthI te AvaraNanuM abhibhAvaka banI zake che; tene mATe ghaTAdinAna dhaTAdithI avacchinna caitanyaviSayaka hoya e jarUrI nathI. jaDa vastu paNa ajJAnanA viSaya banI zake che ema anubhavanA baLe svIkArI zakAya che--'huM ghaTa jANutA nathI', 'dhaTajJAnathI dhaTaviSayaka ajJAna naSTa thayu' evA anubhava thAya che tethI dhaTAdi avasthAajJAnanA viSaya che (~~jyAre mULa ajJAnane viSaya mAtra brahma che, jaDa nahi ema mA 7. nAnAmi--'hu. brahmane jANatA nathI' e anubhavathI jJAta thAya che). For Personal & Private Use Only Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda pa11 zaMkA jaDa vastu ajJAnane Azraya ke viSaya nathI kAraNa ke jaDamAM ajJAnakRta AvaraNanuM phaLa-aprakAza-saMbhavatuM nathI. huM ghaTane jANato nathI' e anubhava to ghaTa ane tenA adhiSThAna caitanyanuM tAdAmya hovAthI te caitanya-viSayaka hoya to paNa u5panna bane che tethI ghaTa-jJAna paNa caitanyaviSayaka che jema ghaTa-ajJAna caitanyaviSayaka che evI dalIla na karI zakAya ke jaDanuM AvaraNa na hoya to tene aprakAza saMbhave nahIM. A dalIla barAbara nathI kAraNa ke jaDane svaprakAza caitanya para adhyAsa thayela hovAthI tene sarvadA avazAsaka cetanya sAthe saMsaga hoya che ane A avabhAsaka caitanyanA AvaraNathI ja jaDane aprakAza saMbhave che. uttara : jaDa vastu sAkSAta ajJAnane Azraya ke viSaya banI zake nahi ema kahyuM che te mAnI laIe te paNa jaDathI avacchinna caitanyanA prakAzanuM ajJAnathI AvaraNa thAya che tene kAraNe nitya caitanyaprakAza sAthe saMsaga hovA chatAM jaDa nathI", "nathI prakAzanuM' 'priya nathI' evA vyavahArane yogya bane che tethI sAkSAt nahIM toya e paraMparAthI ajJAnane viSaya che ema mAnavuM ja paDe. "che', "prakAze che, "priya che e prakAranA vyavahArane ayogya hAvA rUpa AvaraNa mAnyuM che. Ama sAkSAt ke paraMparAthI je ajJAnathI AvRta thatuM hoya tene ja viSaya karanArA jJAnathI te ajJAnanI nivRtti thAya che zaMkA : upara kahyA pramANe avachinna caitanyamAM raheluM avasthA-ajJAna jaDa ane tenAthI avacchinna caitanya baMnenuM AvaraNa kare che ema prApta thAya che; Ama ghaTAdijJAnane jaDa mAtra viSayaka mAnavAthI tenuM ajJAna sAthe sarvA ze samAnaviSayakatava nahIM hoya tethI te ajJAnanuM nivartaka banI zakaze nahi. uttara ; jJAnanuM ajJAna sAthe samAnaviSayaka hovuM e ja virodha-prayojaka zarIramAM praviSTa che. sarvAzamAM samAnaviSayakatva nahIM, kAraNa ke temAM gaurava che. agAna ghaTa ane ghaTAvacchinna cetanya viSayaka che jayAre ghaTaDAna ghaTavipaka che tethI ghaTAnathI ghaTa ajhAnanI nivRtti thAya che, paNa caitanyaviSayaka ajJAnanI nivRtti thatI nathI. zaMkA ? avacchinna caitanya svarUpathI satya che tethI brahmasvarUpa jema avasthA ajJAnane viSaya che tema mULa ajJAnane viSaya paNa che. Ama avasthA-ajJAne karelA caitanyanA AvaraNanA baLe jaDa paNa paraMparAthI avasthA-ajJAnane viSaya bane che tethI upara kahyuM tema mULa ajJAne karelA caitanyanA AvaraNanA baLe dhaTAdi jaDane mULa ajJAnane viSaya paNuM mAnavuM ja paDaze. tethI jema avasthA-ajJAna prati paraMparAthI viSa bhUta evA jaDanA sAkSAtkArathI ja avachina caitanyamAM rahelA avasthA-ajJAnanI nivRtti thAya che tema mULa ajJAna prati paNa paraMparAthI viSayabhUta jaDanA sAkSAtkArathI ja brahmacaitanyaniSTha mULa ajJAnanI paNa nivRtti prasakta thaze (-mULa ajJAnanI nivRtti mAnavI paDaze). uttara : iTAdine sAkSAtkAra thavA chatAM mULa ajJAnanI anuvRtti rahe che e phaLanA baLe ema samajAya che ke mULa ajJAna ane tenA kAryathI atirikta je mULa ajJAnane viSaya-cinmAtra-tadiSayaka hovuM e ja jJAnamAM mUlADAnanivartakatvanuM prayojaka che dhaTAdisAkSAtkAramAM e lakSaNa nathI tethI tene mULa ajJAnanuM nivaka mAnI zakAya nahi. For Personal & Private Use Only Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 siddhAntalezasamprahaH ___ athavA mUlAjJAnasyaiva jaDaM na viSayaH / avasthA'jJAnAnAM svavacchinnacaitanyAzritAnAM tattajjaDameva viSayaH / anyathA cAkSuSavRttyA candanakhaNDacaitanyAbhivyaktI tatsaMsargiNo gandhasyApyAparokSyAparoH / tadanabhivyaktI cndntdruupyorpyprkaashaapH| na ca cAkSuSavRttyA candanata pAvacchinnacaitanyayorabhivyaktyA tayoH prakAzaH, gandhAkAravRttyabhAvena gandhAvacchinnacaitanyasyAnabhivyaktyA tasyAprakAzazceti vAcyam / caitanyasya dviguNIkRtya vRttyayogena ekadravyaguNAnAM svAzraye sarvatra vyApya vartamAnAnAM pRthak pRthag gaganAvacchedakatvasyeva zaitanyAvacchedakatvasyApyasambhavAt / teSAM svAzrayadravyAvacchinnazaitanyenaiva zuktIdamaMzAvacchinnacaitanyena zuktirajatavat prakAzatayA tasyAbhivyaktau gandhasyApi prakAzasya, anabhivyaktau rajatAderapyaprakAzasya cApatteH / na ca gandhAkAravRttyuparakte eva zaitanye gandhaH prakAzata iti niyamaH, prakAzasaMsargasyaiva prakAzamAnazabdArthatvenAsatyAmapi tadAkAravRttAcanAvRtaprakAzasaMsarge aprakAzamAnatvakalpanasya viruddhatvAt / abhivyaktasya gandhopAdAnacaitanyasya gandhAsaMsargoktyasambhavAt / ... tasmAd yathA trasya ghaTavRttau taM pratyAvarakasyaivAjJAnasya nivRttiriti tasyaiva viSayaprakAzo nAnyasya, tathA tattadviSayAkAravRttyA tattadAvarakAjJAnasyaiva nivRttena viSayAntarasyAparokSyam, 'anAvRtArthasyaiva saMvidabhedAd AparokSyam' ityabhyupagamAditi / pramAtRbhedeneva viSayabhedenApyekatra caitanye avasthA'jJAnabhedasya vaktavyatayA avasthA'jJAnAnAM tattajjaDaviSayakatvamiti ghaTAdivRttInAM nAvasthA'jJAnanivartakatve kAcidanupapattiH / na vA mUlAjJAnanivartakatvApatiH / athavA mULa ajJAnane ja jaDa viSaya nathI, paNa avasthA ajJAna je ava. china zaitanyamAM Azrita che temane te te te jaDa ja viSaya che. anyathA (arthAt jaDane anAvRta mAnavAmAM Ave te) cakSu janya vRttithI caMdanakhaMDI avacchinna tanyanI abhivyakti thatAM tenI sAthe saMlaga dharAvana 2 gandhanI paNa A pare kSatA thavI joIe, kAraNa ke tenI (caMdanAvacchinna ramaitanya 1, abhivyakti na thAya te caMdana ane tenA rUpane paNa prakAza na thavo joIe. For Personal & Private Use Only Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda pAra ane evI dalIla karavI nahi ke "cakSujanya vRttithI caMdana ane tenA parathI avachina zaitanyanI abhivyakti thavAthI temane prakAza che, ane gaLyAkAra vRtti na hovAthI gadhethI avachina caitanyanI abhivyakti thatI nathI tethI teno aprakAza che." (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke tanyanI dviguNita vRtti na hoI zake; ane eka dravyanA guNe je pitAnA AzrayamAM sarvatra vyApIne rahenArA che temanuM pRthaka pRthaka gaganAvacchedakatvanI jema pRthaka pRthaka tanyAva chedakatva paNa saMbhavatuM nathI. jema zukti nA idam (A) aMzathI avachina rautanyathI zakti-rajata prakAzita thAya tema te (guNe) pitAnA AzrayabhUta dravyathI avacchinna maitanyathI ja prakAzita thAya tethI tenI (caMdana dravyathI avacchina maitanyanI) abhivyakti thatAM gaMdhane paNa prakAza thave joIe ane je abhivyakti na hoya te rajatAdino paNa prakAza na thavuM joIe. ane gadhAkAra vRttithI uparakata rautanyamAM ja gadhu prakAze che ane niyama nathI, kAraNa ke "prakAzasaMsarga e ja "prakAzamAna' zabdane artha che tethI te AkAravALI (gadhAkAra) vRtti na hoya te paNa anAvRta prakAzane saMsaga thatAM aprakAzamAnanI kalapanA viruddha che; kema ke abhivyakta gandhapAdAna (gabdhanA adhiSThAnabhUta) cAnyanA gabdha sAthe saMsaga nathI evI ukti sa bhavatI nathI. - tethI jema rautranI ghaTAkAra vRtti thatAM tenI prati AvaraNa karanAra ajJAnanI nivRtti thAya che mATe tene ja viSayanA prakAza thAya che, bIjAne nahi, tema te te viSayAkAra vRttithI te te (viSaya)nuM AvaraNa karanAra ajJAnanI ja nivRtti thAya che tethI anya viSayanI A pare kSatA thatI nathI kAraNa ke " anAvRttA atha ja autanyathA teno abheda hevAthI apakSa che" ema ravIkAravAmAM AvyuM che.' jema pramAtAnA bhedathI eka etanyamAM avasthA- ajJAnenA bheda mAnavAmAM Ave che tema viSayabhedathI paNa eka rautanyamAM avasthA-bajhanene bhedya kahevo paDaze: tethI avasthA ajJAno te te jaDa viSayaka che mATe ghaTAdavRttio avasthAajJAnI vitaka hoya temAM kaI anupatti nathI. tema te (ghaTAdavRtti) mUla ajJAnanI nivattaka hevI joIe evI prasiddhi paNa nathI. - vivaraNa : "avachina caitanyanuM AvaraNa karanAra anAnanI nivRtti jaDamAtra-viSayaka vRttithI kevI rIte thaI zake jyAre temanA viSe bhinna che!" eva zaMkA thatAM avasthAajJAna avacchinna caitanyanA AvaraNa dvArA jaDanuM paNuM AvaraNa kare che, tethI jaDamAtra viSayaka vRttithI paNa avasthA-ajJAnanI nivRtti sabhave che evuM pratipAdana karyuM. have e ja zaMkAnuM samAdhAna bIjI rIte batAve che. avasthA-ajJAnene viSaya ja8 ja che -jaDa ne mULa ajJAnane ja viya nathI-kAraNake "gharuM na jJAnAmi' e anubhava thAya che paNa A avasthA ajhA ane Azraya te avacchina-caitanya che jaDane avasthAajJAnathI AvRta na mAnIe te prazna thAya ke ca dana khaMDaviSayaka kanya vRttithI caMdanAsi-65 For Personal & Private Use Only Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 siddhAntalezasamahaH vichina caitanya abhivyakta thAya che ke nahi? jo thatuM hoya te tenI sAthe saMsaga dharAvanAra gadhanI paNa caMdananI jema abhivyakti thavI joIe kAraNa ke bannene abhivyakta caitanya sAthe saMsarga samAna che. paNa je jaDane AvRta mAnIe te A devuM nathI kAraNa ke cAkSaSavRttithI gabdhanA AvaraNanI nivRtti thatI nathI. ane jo cAkSaSavRttithI avani caitanyanI abhivyakti na hoya te caMdanaviSayaka cAkSuvavRtti thAya tyAre caMdana ane tenA rUpane aprakAza he joIe, je ITa nathI. za : jema caMdanakhaMDa, dhaTa, paTa Adi caitanyanA avacchedaka che tema eka dravyamAM rahelA guNe paNa caitanyanA avacchedaka che tethI cAkSuSavRttithI caMdana ane tenA rUpathI avachina caitanyanI abhivyakti thAya tyAre gadhathI avacchinna caitanyanI abhivyakti thatI nathI tethI tene aprakAza che: - uttara : eka dravyamAM rUpa, rasa, gaMdha AdinA bhedathI caitanyane bheda nathI, caitanya niravayava che tethI dravyanA avacchedathI eka vRtti ane gaNanA avacachedathI bIjI vRtti ema saMbhave nahi. je eka dravyamAM pradezabhedathI gabdha Adi rahetA hoya te tyAM dravyamAM gaMdha AdinA bhedathI caitanyabhedanI zaMkA saMbhave. paNa tevuM nathI kAraNa ke ApaNe anubhava che ke gabdha, rasa Adi samagra dravyane vyApIne rahe che. A guNe vyAyavRtti che, avyAkhavRti nathI. jema dhaTa Adi dravyo gagananA avayachedaka ke bhedaka che tema gaMdha Adi guNa gagananA bhedaka nathI hatA, kAraNa ke gaMdhAdinA bhedathI gagananA bhedane anubhava thato nathI. Ama gaMdhAdinA bhedathI caitanyane bheda nathI. tethI cadana ane te caMdanathI avachinnA caitanyanI abhivyakti thatAM baMdhanI apekSatA thavI joIe, athavA caMdana ane tenA rUpa aprakAza hevo joIe--e doSone parivAra muzkela che. jema zaktinA dama" aMzathI avachinna caitanyamAM rajatane adhyAsa hovAthI Idama' aMzathI avachinna caitanyathI ja rajata avabhAsita thavuM joIe, tenAthI pRthaka evA pitAthI avacchinna caitanyathI nahI. tema dravyathI avArachana caitanyamAM kapita 2pAdi paNa ! zu dravyathI avachina caitanyathI ja prakAzita thavAM joIe. gadhAkAra vRttithI uparakta ceta-yama ja gaMdha prakAze e niyama nathI. prakAzamAna hovuM eTale prakAza sAthe sa sarga eTale ja atha' che; paNa vRttithI upahita anAvRta prakAza sAthe saMsarga he e artha nathI, kAraNa ke ema hoya te sukhAdiviSayaka vRttithI anupahita sa kSiprakAza sAthe saMsaga dharAvanAra sukhAdimAM prakAzamAnatA na hoya. Ama jaDa ajJAnane viSaya nathI, anAvRta che ema mAnatAM caMdanAvacchinna caitanyanI abhivyaktinI dizAmAM gaMdhanI paNa apakSatA hovI joIe e prasaMgane parihAra karI zakAze nahi. tethI jaDamAM AvaraNa siddha thAya che. zaMkA ? jaDa AvRta che e pakSamAM paNa caMdanaviSayaka cAkSuSa vRttithI ja gadhanA - AvaraNanI paNa nivRtti thavI joIe kAraNa ke guNa ane guNInuM tAdAmya che. tethI caMdana apakSa hoya tyAre tenI gabdha paNa apakSa prasa thAya che e deSa te ahIM paNa samAna ja che. . * uttara : citranI ghaTAkAravRtti thatAM tenI ja prati AvaraNa karanAra ajJAnanI nivRtti thAya che tethI catrane ja ghaTa prakAza thAya che, anya maitra Adine thatuM nathI. tema guNa ane For Personal & Private Use Only Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricacheda guNInuM tAdAo hevA chatAM bheda paNa che tethI caMdanaviSayaka vRttithI gadhAdinI apekSatAnI prasakti nathI. zaMkA : caMdanasaMvithI abhinna gadha AvRta hoya te paNa te apakSa kema na bane che uttara : anAvRta sukhAdimAM saMvidathI abheda aparAkSatAne prAjaka jovAmAM Ave che. zakA : eka cadanathI avachinna netanyamAM avasthA-ajhAna maitranI prati caMdananuM AvaraNa karanAra che; te eka che mATe te caMdanaviSayaka vRttithI nivRtta thaI jAya che, tethI caMdanaviSayaka vRti hoya tyAre gadhanuM AvaraNa hoya che ema mAnavuM yuktiyukta nathI. uttara : jema eka ja viSayamAM caitra, maitra Adi jJAtAnA bhedathI ajJAna aneka che tema eka caMdanAchina caitanyamAM gaMdhAdi viSayanA bhedathI paNa ajJAna aneka che ema kahevuM pahaze. caMdana apakSa hoya tyAre gaMdhAdinuM AvaraNa saMbhave che tethI doSa nathI avasthAajJAne jaDaviSayaka che, tethI ghaTAdivRtti avasthA-ajJAnenI nivRtti kare che temAM, athavA mULa ajJAnanI nivRtti nathI karatI temAM koI anupapatti nathI. ghaTAdivRttio caitanyaviSayaka na hoya te jJAna ane ajJAnamAM virodhaprojaka samAna. viSayatva saMbhavatuM nathI kAraNa ke vRttio jaDamAtra viSayaka che ane ajJAna saMtavamAtra viSayaka che ema mAnavAmAM Ave che. te ja rIte jaDanuM AvaraNa mAnavAmAM Ave te paNa apasiddhAMtanI Apatti nathI, kAraNa ke jaDamAM AvaraNane anabyupagama mULa ajJAnaviSayaka che (arthAta mULa ajJAna jaThanuM AvaraNa nathI karatuM ema svIkAryuM che, avasthA-ajJAna jaDanuM AvaraNa nathI karatuM ema mAnavAmAM nathI AvyuM). te ja rIte te te jaDatuM AvaraNa karanAra ajJAna aneka mAnavAmAM Ave to ajJAna eka che. e siddhAMtane virodha thaze evI anApati paNa nathI. kAraNa ke te vastuta: eka ja che. A abhiprAyathI ema kahyuM che ke kaI anupapatti nathI. Ama dhaTAdi vRttio mULa ajJAnanA viSayabhUta praviSayaka nathI tethI ghaTAditithI mULa ajJAnanI nivRtti thatI nathI e upapanna che. __na caivamapi jIvaviSayAyA ahamAkAravRttermUlAjJAnanivartakatvApaniH / tasyAH svayamprakAzamAnacitsaMvalitAcidazamAtraviSayatvAt / 'so'ham' iti pratyabhijJAyA api svayamprakAzacaitanye antaHkaraNavaiziSTayena saha pUrvAparakAlavaiziSTayamAtra viSayatvena caitanyaviSayatvAbhAvAditi // ane Ama hoya to paNa jIvaviSayaka "a" AkAravALI vRtti mUva ajJAnanI nivataka bane evI Apatti thaze ema mAnavuM paDaze) evuM nathI, kAraNa ke te (ahamAkAra vRtti) svayaMprakAzamAna citra sAthe saMvalita (cit sAthe tAdAbhyathI citamAM adhyasta ) acidu-aMza mAtrane viSaya karanArI che. "te huM chuM" e pratyabhijJA paNa svayaMprakAza caitanyamAM antaHkaraNathI viziSTatAnI sAthe pUrvApara kAlathI viziSTatAmAtrane viSaya karanArI hovAthI te paitanyaviSayaka nathI (ema A matane anusaranArA kahe che). For Personal & Private Use Only Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaMgrahaH vivaraNa : zaMkA thAya ke dhaTAdi vRtti caitanyaviSayaka na heAya to paNa aTTam zabdanA atha`bhUta ahama`) jIva cit ane acithI sa`valita rUpavALA che tethI jIva viSayaka vrutti caitanyaviSayaka hAvI ja joIe ane tenAthI mULa ajJAnanI nivRttinI prasakti thaze, A zaMkAnA uttara che ke A vAta barAkhara nathI, svayaMprakAza hAvAne kAraNe peAtAnI meLe prakAzamAna cimAM cit sAthe tAdAtmyathI abhyasta je A acidaza che tene ja ahamAkAravRtti viSaya kare che tethI e paNu caitanyaviSayaka nathI. anyathA cit kevaLa upani thI gamya che (aupaniSada che) e zrutane virAdha thaze. zaMkA thAya ke 'je me svapnamAM zrIkRSNanA anubhava karyAM hatA te huM jAgRtAvasthAmAM tene smaruM chu' ityAdi pratyabhijJa| caitanyaviSayaka hAvI ja joIe, nahIM te| cidAtmA sthAyI che ane zarArAdithI vyatirikta che ema siddha na thAya. A zaMkAnA uttara che ke ukta pratyabhittA paNa svayaMprakAzamAna caitanyamAM jema aham' ema antaHkaraNutAdAtmyane viSaya kare che tema tattA ('te' pA) AdithI viziSTatAne viSaya kare che; svayaMprakAza caitanyane viSaya nathI karatI. A matamAM cidAtmAnuM sthAyitva vagere zrutinA baLe ja siddha thAya che, pratyabhijJAthI nahi ema samajavuM. 516 kecittu ghaTAdivRttInAM tattadavacchinna caitanyaviSayatvamabhyupagamya"sarvamAnaprasaktau ca sarvamAnaphalAzrayAt / zrotavyeti vacaH prAha vedAntAvarurutsayA ||" iti vArttikokteH zrotavyavAkyArthavedAntaniyama vidhyanusAreNa vedAntajanyameva niyamAdRSTasahitaM brahmajJAnamapratibaddhaM brahmajJAnanivartakamiti ghaTAdijJAnAnna tannivRttiprasaGga ityAhuH || jyAre kaiTalAka ghaTAvRittine te te (jaDa)thI avacchinna caitanyaviSayaka agIkAra karIne kahe che ke "badhAM pramANeA phaLa (caitanya) viSayaka hAvAthI badhAM pramANA(nI brahmasAkSAtkAra prati kAraNutA) prasakta thatAM, vedAntAnA niyamananI IcchAthI zrotanya: e vacana ('vedAntAneA ja vicAra karavA') ema kahe che". --ema vAntikanI ukti ii srotanyaH--va kacanA a`bhUta vedAntaniyamavidhi anusAra vedAntajanya ja brahmajJAna je niyamAdRSTa sahita che ane apratimaddha che te brahmaviyaka ajJAnanuM nivataka che tevI ghaTAdvijJAnathI tenI nivRttanI prasakti nathI. vivaraNa : baTAditti paNa caitanyaviSayaka ja che tethI vedAntajanya jJAnanI jema mULa ajJAnanI nivRtaka prasakta thaze ema zaMkA karAtAM, hetu ja asiddha che tethI ukta atiprasaMga nathI ema samAdhAna upara batAvyuM che. have A dhaTAdittine caitanyaviSayaka mAnIne paNu ukta atiprasa Mga nathI ema kahe che. Ama mAnatAM caitanyanI cakSurAdiviSayatAne zrutimAM niSedha che tenA bAdha thaze evI dAla barAbara nathI kAraNu ke te zrutie nirupAdhika For Personal & Private Use Only Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda pADe ramaitanyanI vidhyatAne niSedha kare che tethI avachinna naitanya cakSu AdithI janya vRttine viSaya hAya te zruti virodha nathI. tethI ja brahmautanya sarvapratyayavedya che ema pratipAdana karanAra agAu TAMkelA vAtika vacananI paNa saMgati cheajJAtanuM jJAna karAve te pramANa ane vastumaitanya ja ajJAta che kAraNa ke te svaprakAza hovAthI sadA prasakta prakAzavALuM che ane tenI bAbatamAM ja ajJAnaviSayatvanI kapanA ucita che maitanya svaprakAza hovAthI sarvadA prakAzita hovuM joIe. paNa tevuM nathI tethI te ajJAnathI AvRta che ema mAnavuM joIe. avabhAsaka maitanyanuM AvaraNa thatAM jaDane aprakAza saMbhave che tethI jaDane mATe pRthapha AvaraNanI ka9panA karavI barAbara nathI, ane ajJAna maitanya.zrita ja hovAthI te aMdhakAranI jema potAnA AzrayathI anya sthaLe AvaraNanuM kAraNa banI zake nahi. ane pratyakSa AdinA prAmAyanI siddhine mATe temane paNa ghaTAdithI avachina maitanya viSapaka ja svIkAravAM joIe. jaDamAtra viSayaka nahi, Ama badhAM pramANe tanyaviSayaka hovAthI amRtatvanA sAdhana brahmadarzanamAM badhAM pramANAnI kAraNatA prasakta thatAM vedAMtanuM niyamana karavAnI IcchAthI zrota: e vayane "vedAntane ja vicAra karavo' e artha kahe che ema vAtikanA vacanano artha che. ghaTAdi vRttio te rItanyaviSayaka hovA chatAM vedAMtajanya nathI tethI zratavidhithI siddha niyamAdaSTa sahita nathI mATe temanA mUlAsAnanivartakatvane prasa ga nathI. A vedAnatajanya jJAna apratibaddha hoya che kAraNa ke nivamAdaSTathI pratibaMdhabhUta duritane nAza thAya che. bIja samAdhAna batAve che : " "rAmasi' Adi vAkathathI utpanna thatuM jJAna mekSanuM sAdhana che' e nAradavacana che* ane *taravamA Adi vAkarSathI thatuM je jIva ane paramAtmAnA tAdAmyaviSayaka jJAna te A muktinuM sAdhana che ema bhagavatpAdanuM vacana che tethI ane mULa ajJAna jIva ane brahmanA abhedanuM AvaraNa karanAru hevAthI jIva ane brahmanA aikaparUpa tAdAmyaviSayaka je jJAna che te ja muktinuM sAdhana che mATe ukta atiprasaMga nathI - anye tu tattvamasyAdivAkyajanyaM jIvabrahmAbhedagocarameva jJAnaM mUlAjJAnanivartakam, mUlAjJAnasya tadabhedagocaratvAditi na caitanyasvarUpamAtragocarAd ghaTAdijJAnAttannivRttiprasaGgaH / na cAbhedasya tattvAvedakapramANabodhyasya caitanyAtireke dvaitApateH 'caitanyamAtramabhedaH' iti tadgocaraM ghaTAdikSAnamapyabhedagocaramiti vAcyam / na hyabhedajJAnamiti viSayato vizeSa bramaH, kiM tu tatvampadavAcyArthamidvayaparAmarzAdirUpakAraNavizeSAdhInena svarUpasambandhavizeSeNa caitanyaviSayatvameva tadabhedajJAnatvam / + tatvamasyAdivAkyotyaM jJAnaM mokSasya sAdhanam / x tatvapasyAdivAsyAtthaM yajIvaparamAtmanoH / tAdAtmyaviSayaM jJAnaM tadidaM muktisAdhanam // For Personal & Private Use Only Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH yathA hi vizeSaNavizeSyatatsambandhagocaratvAvizeSe'pi viziSTajJAnasya vizeSaNa jJAnAdikAraNa vizeSAdhIna svarUpasambandhavizeSeNa tattritayagocaratvameva samUhAlambana vyAvRttaM viziSTajJAnatvam, yathA vA 'sthANutva puruSattravAn' iti AhAryavRttivyAvRttaM saMzayanvaM viSayato vizeSAnirUpaNAt, tathA ghaTAdAvapi 'mo'yaM ghaTa:' ityAdijJAnasya svarUpasambandhavizeSeNa ghaTAdiviSayatvameva kevalaTazabda dijanyajJAnavyAvRttaM tadabhedajJAnatvam, atiriktAbhedAnirUpaNAt / abhAvasAdRzyAdI rAmadhikaraNapratiyogyAdibhiH svarUpasambandhayuktAnAmadhikaraNenAdhArAdheyabhAvarUpaH svarUpasambandhavizeSaH, pratiyoginA pratiyogyanuyogibhAvarUpa ityAdiprakAreNa svarUpasambandhe avAntarabizeSakalpanAvad vRttInAM viSaye'pi saMyogatAdAtmyayoratiprasaktyA vipayairviSayaviSayibhAvarUpasvarUpasambandhavatInAM viSayavizeSanirUpaNAsambhave klRpte eva svarUpasambandhe avAntaravizeSakalpanenAbhedajJAnatvAdiparasparavailakSaNyanirvAhAcca / evaM ca brahmajJAnasyAbhedAkhya kiJcitsaMsargagocarasvAnabhyupagamAd na vedAntAnAmakhaNDArthatvahAnirapItyAhuH || jyAre bIjAo kahe che ke 'tattvamasi' ('tuM te che') ADhi vAkayathI janya jIva ane brahmanA abhedyaviSayaka ja jJAna mULa ajJAnanuM tivaka che, kAraNa ke mULa ajJAna temanA abheda viSayaka che, tethI caitanyasvarUpamAtra viSayaka ghaTADhi jJAnathI tenI nivRttinA prasa`ga nathI. 518 ane evI dalIla karavI nahi ke " tattva (paramA` vastu)nu jJAna karAvanAra pramANathI gamya (jIva ane brahmA) abheda caitanyathI atirikta hoya teA dvaitanI prasakti thAya che, tethI abheda caitanya mAtra che mATe tene (caitanyamAtrane) viSaya karanAruM ghaTAkri-jJAna paNa abhe viSayaka che (tethI ghaTAdajJAnathI paNa mULa ajJAnanI nivRttinA prasaMga che) '. ( A dRlIla barAbara nathI ) kAraNa ke e mahAvAkacajanyajJAna abhe-jJAna che mATe viSayane kAraNe tene (ghaTAdijJAnanI apekSAe) vize che (bheda che) ema ame nathI kahetA. paraMtu tat ane svama padezanA vAcyArUpa e dhamI (Izvara ane jIva) nA parAmaza' AdirUpa kAraNa vizene adhIna svarU pasaMbaMdha vizethI temanA abhedanuM jJAna hAvu eTale ja caitanyaviSayaka hAvuM; jema ke vizeSaNa, vizeSya ane temanA sabadha viSayaka hAvApaNuM ne avizeSa(samAnatA) hovA chatAM paNa vizeSajJAna Adi kAraNa vizeSane adhIna svarUpasabaMdha trizeSathI viziSTajJAnanuM samUhAlaMbanatho vyAvRtta viziSTajJAna hevu' eTale ja te traNa viSayaka hAvuM. athavA jema 'sthANutva puruSatvavALA' For Personal & Private Use Only Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricheda 59 ema AhAryavRttithI vyAvRtta saMzayava che kAraNa ke viSayataH vizeSa )nuM nirUpaNa nathI, tema ghaTAdimAM paNa te ja A ghaTa che ItyAdi jJAnanuM kevaLa ghaTa zabda AdithI janya jJAnathI vya vRttA tenA abhedanuM jJAna eTale svarUpasaMbaMdha vizeSathI ghaTAdiviSayaka hovuM e ja, kAraNake (ghaTathI) anirikata abhedanuM nirUpaNa nathI. abhAva, sAdRzya Adi je adhikaraNa ane prativegI aAdi sAthe svarUpasaMbaMdhathI yukta che temane avikaraNa sAthe AdhArAdheya bhAvarUpa svarU saMba dhavizeSa che, prativegI sAthe pratiyogi-anuyegivarUpa svarUpasaMbaMdhavizeSa che ItyAdi prakArathI jema svarUpa saMbaMdhamAM avAnara vize (bheda)nI kalpanA karI zakAya che. tema vRttionA viSaya nivizeSa tanya)mAM paNa saMga ane tAdAmya atiprasaMga hovAthI, viSaye sAthe viSayaviSayibhAvarUpa sa baMdhavALI vRttionA viSayavizeSanuM nirUpaNa saMbhava na hoya tyAre mAnelA svarUpasaMbaMdhamAM ja avAntara vizeSanI kalpanA karIne abhedajJAnatva Adi paraspara vilakSaNatAne nirvAha thAya che mATe abhedajJAna caitanyaviSayaka ja hovA chatAM teno ghaTAdijJa nathI sAmagrIne lIdhe bheda che. ane Ama brahmajJAna abheda nAmanA keIka saMsarga viSayaka che e svIkAra na hovAthI vedAntanA akha DAyaMtvanI hAni paNa nathI (-ema A vicAraka kahe che). vivaraNa: A matamAM evuM pratipAdana karyuM che ke tAmaNi Adi mahAvAkyajanya abhedajJAna ja ajJAnanuM nivataka che tethI jIva ane brahmanA abhedane viSaya nahIM karanAruM paNa kevaLa caitanya viSayaka evA ghaTAdi jJAnathI mULa ajJAnanI nivRttinI prasakti nathI. zakAH jIva ane brahmane abheda maitanyanI apekSAe atirikta vastu che ema na kahI zakAya kAraNa ke ema hoya te vedAntane tAtparyabhUta abheda satya ja he joIe tethI caitanyanA aditIyatvanI hAninI prasiddhi thAya. ane je abheda asatya heya te tatva paramArtha vastu)nuM AvedakavarUpa prAmANya je hintane sammata che tenA bhaMganI Apatti Ave. uttara H ghaTAdijJAna maitanya viSayaka hoya te paNa jIva ane brahmane abheda tene viSaya nathI, jyAre mahAvAkyAthajanya jJAnamAM jIva ane brahmane abheda viSaya che. Ama dhaTAdijJAnanI apekSA mahAvAkayajanya jJAnamAM viSayane kAraNe vizeSa bheda) che ema ame nathI kahetA jethI uparyukta doSa amArA matamAM hoya. zakA : " ragata' (A rajata che) e bhramamAM jeTale adhiSThAna aMza bhAse che teTalAnI apekSAe adhika zuktitva Adi vizeSane viSaya karanAruM zukti AdinuM jJAna rajatAdi zramanu virodhI jovAmAM Ave che. Ama san ghaTa:, murati ghaTaka ityAdi kramamAM jeTaluM adhiSThAnabhata ratanya viSaya che teTalAnI apekSAe adhika abhedane mahAvAkyajanya jJAna viSaya kare che ema ja svIkAravAmAM na Ave te mahAvAkyathI janya jJAna bhramanuM nivataka hoI zake nahi. tethI viSayaprayukta vizeSa bheda) mAnava ja joIe. uttara : zramathI adhikane viSaya karanArAM ja jJAna zramanivartaka hoya che evo niyama nathI. amathI adhika viSayavALAM na hoya evAM jJAna paNa zramanivataka jovAmAM Ave che, For Personal & Private Use Only Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 siddhAntalezasamahaH jema ke vastutaH zeSanA AdhArabhUta gaMgAtIramAM kaIne e taLAvanuM tIra kinAro che, e zrama thavAthI tene "taLAvanA kinAre ghoSa' e bhrama thAya che. tenI prati " yAM ghoSa' e vAkya prayoga karavAmAM Ave che te te vAkyathI te mANasane gagAnA tIra para gheASa evuM jJAna thAya che. ane e jJAnathI gagAtIramAM taLAvanuM tIra hovAne bhrama thayela. tenI nivRtti thAya che. ahIM zramanA viSaya gaMgAtIra aMzamAM bhramanI apekSAe vAkayajanyajJAnamAM kaI viSaya-vizeSa jovAmAM nathI Avato. zaMkA : tyAM vAkajanya jJAnamAM taLAvanA tIrane vyAvaka gaMgAtIratva-vizeSa viSaya jevAmAM Ave che tethI vizeSa viSaya nathI ema dalIla karI te asiddha che. uttara : nA, AvuM belaze nahi. jayAM tIra mAtra prakAranA tAtparyathI parAyA ghoSa; evo prayoga che ane e ja rIte zremamAM paDelAne tAtpayanuM grahaNa thAya che tyAM gaMgAtIratvaprakAraka bedha na hovA chatAM bramanI nivRtti jovAmAM Ave che tethI tame kahyo te niyamane bhaMga che ja. eja rIte "kaI paNa kapAlathI tuSatA upavApa karavo joIe evA zramavALA puruSanI prati kapAlava mAtra prakAranA tAtparyathI prayukta ane e ja tAtparyAvALA tarIke gRhIta thayelA jurAzimAna suNAnuvAvati' e vAkayathI "kapAlathI tuSane upavApa karavo' evo bodha te puruSane thAya che, tyAM kapAla aMzamAM bIjA kapAlenA vyAvata vizeSanuM grahaNa na hovA chatAM puroDAza kapAlathI atirikta kapale tuSanA upavApanAM sAdhana che e je bhrama e puroDAza-kapAlathI atirikta kapAlamAM hatuM tenI nivRtti thatI jovAmAM Ave che tethI tame batAvelA niyamane bhaMga che. tethI tIre ghoSa; e zAbdabedha gAtI varUpa vizeSane viSaya karanAra na hoya te paNa tenA heta mata padArthanI upasthitinA kALamAM tIranI gaMgA sAthe saMbaMdha dharAvanAra tarIke upathati che tenA mahimAthI vastugayA (vAstavika paristhitithI) gaMgAtIra viSayaka jJAna je zramathI adhika viSayavALuM nathI te jamanavataka che ema kahevuM paDaze. e ja rIte kapAlathI tujane upavApa kara' e zAbdadha pate anya kapAlanA vyAvataka vizeSane viSaya na karatA hovA chatAM tevA zAdhanA hetubhUta padAtha nI upasthitinA kALamAM kapAlanI puroDAza sAthe saMbaMdha dharAvanAra tarIke upasthiti hovAthI e upasthitinA mahimAthI e jJAna zramathI adhika viSayavALuM na hovA chatAM bamanivata'ka che ema kahevuM joIe. Ama jJAna bramavirodhI bane temAM sAmagrIvizeSathI e prayojya heya e prAjaka che, bhramathI adhika viSayava La havuM e prayajaka nathI. vaLI mahAvAkaSajanya jJAna saMsAranA mULabhUta zramanuM virodhI che ema zruti, smRti ane vidUdanubhavathI siddha che. ane mahAvAkayo caitanyasvarUpa mAtranAM bodhaka che ema dvitIya paricchedakamAM siddha karyuM che, ane nibaMdhomAM tenI vistArathI carcA karelI che. e ja rIte zuktirajata Adi sthaLe bramathI adhika viSayavALuM zuktijJAna je zrama virodhI che temAM jema e bhramathI adhika viSayavALuM che ema jovAmAM Ave che tema devAbhAva Adi sAmagrIvizeSane adhIna tenuM bramavidhitva che ema paNa jovAmAM Ave che. tethI akhaMDAyaka vedAntane anusarIne ane upara DhAMkelA niyamabhaMganA sthaLane dhyAnamAM rAkhIne For Personal & Private Use Only Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya parika jJAnanA jamavidhitvamAM sAmagrIvizeSAdhInatva badhAmAM anugata ja kalpavuM yukta che. jamathI avika viSayavALa hovuM e amavidhitvamAM prAjaka gaNI zakAya nahi. Ama mahAvAyAthajanya jJAna amathI adhika viSayavALuM na heya te paNa jAmanivataka banI zake. Aja abhiprAyathI tadvavAvArtha..graMtha che. - sata ane padanA vAgyArthabhUta Izvara ane jIva e be dhamAM che. sau prathama e padethI zaktithI temane smRtirUpa parAmaza thAya che. pachI sat ane sva e padanA sAmAnAdhikaraNyanA baLathI "jIva IzvarathI abhinna che' ema temanuM vizeSaNa-vizeSyabhAvathI jJAna thAya che. te pachI A viziSTonuM aikaya saMbhavatuM nathI ema virodhanI pratIti thAya che. te pachI satta, padethI vAcyArtharUpa viziSTamAM atagata je abhedane yogya vizeSa caitanya aMze che temanI lakSaNAthI pratIti thAya che. ane pachI be vizeSyanA abhedaviSayaka zabda baMdha thAya che. (A kama batAvavA rAmajJatimAM ADhi pada mUkayuM che). (juo surezvarAcAryakuta naivetri , adhyAya 3 ane vRA. 31. mALavArta, 3.4) vAkayajanya jJAnanA pitAnA viSayabhUta zaitanya sAthe je sAmagrIvizeSAdhInatvathI prayukata svarUsavaMdhavizeSa che te saMbaMdhathI ghaTajJAnAdithI vyAvRtta rautanyaviSayakatva che. eja tenuM abhedajJAna, ane tenA baLathI te mULa ajJAna, mithyAjJAna AdinuM virodhI bane che. mahAvAkyajanya jJAnane ghaTAdijJAnanI apekSAe caitanya azamAM viSayamayukata vizeSa na hovA chatAM sAmIvizeSane kAraNe ja ghaTAdijJAnanI apekSAe abhedAna hovAmAM vilakSaNaya che ema batAvavA duSTo ApyAM che. areii puruSaH (daMDavALe puruSa' e viziSTatAna che. vizeSaNa jJAna, vizeSajJAna ane temanA asarasagane ajhaha e traNa tenAM kAraNa che. te traNene viSaya karanAruM che. bIjI bAjue hagvalaMm: (daMDa, puruSa ane saga) e samUhAlaMbana jJAnamAM paNa traNa viSayA che. tethI A vizistAna ane samUhAlaMbana jJAnamAM viSayane lIdhe koI bheda nathI. paNa viziSTajJAnane samUhalaMbanazanatha bheda vizeSatAna Adi kAraNavizeSane adhIna svarUpasaMbaMdhavizeSa ne lIdhe che, te kAraNakRta che sAmagrI yukata che. sthANuraDhipuSaravavAnuM, sthANuvathI viruddha puruSatvavALe A prakArane nizvaya je AhAryavRttirUpa che te sa zayanI sAthe samAna viSaya vALo che. enAthI vyAvRtta saMzayathI ene bheda viSayamayukata nathI, paraMtu sAmagrIvizeSa prayukta che. AhAryavRttimAM saMzayathI viSayakRta bheda na hoI zake kAraNa ke bannenA viSaya samAna che. (sthANa ane puruSane bheda jANutA chatAM Avo nizcaya che tethI te AhAryavRtti che). kevaLa tAvamasi vAyajanya jJAnanA abhedajJAna havAmAM ja A rIta nathI. paNa "ans verAtaH (A te ja devadatta che, "voDaDya ghaTaka' (A te ja baTa che) ItyAdi vAhaSajanya jJAna kevaLa devadata zabda ke kevaLa dhaTa zabda AdithI janya jJAnathI vyAvRtta ane jJAna che. temAM paNa A rIte anusaravAnI che. kevaLa devadatta zabda ke kevaLa ghaTa zabda AdithI janya jJAnanA vipayabhUta devadatta AdinA svarUpanI apekSAe laiDavat e vAthathI gama abheda atirikta che ema mAnavA mATe pramANu nathI. Ama ghaTaka ane sArI H ityAdimAM For Personal & Private Use Only Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para. siddhAntalezasaGgrahaH vijayaprayukta vizeSa nathI tethI soDathuM ghara: ityAdimAM taravAsa mAM che tema roga e be padanA vArapAtharUpa che dhamIbonA parAmaza Adi kAraNavizeSane adhIna svarUpasabaMdhavizethI ghaTAdinuM abhedajJAna hovuM eTale ja ghaTAdisvarUpaviSayaka hevuM te ja; bIjuM kaI nahi ema samajavuM. zakA : kevaLa ghaTa zabda AdithI janya jJAnane paNa viSayanI sAthe svarUpasaMbaMdha ja che. te pachI svarUpasaMbaMdhita ame jJAnatva AdinI vyavasthA kevI rIte thaI zake ? evI dalIla na karavI ke vRttivAnena vi sAthe vijayaviSavibhAva-projaka svarUpasaMbadhe sAdhAraNa hovA chatAM temAM ja vize ane temane jJAnamAM svarUpAtmaka saba dhamAM sAmagrI: vizeSane adhIna hovAne lIdhe piyukata paraspara vilakSaNyanI kalpanAthI vyavasthAnuM u5pAdana zakaya che A dalIla barAbara nathI kAraNa ke svarUpasaMbaMdhamAM kathaya velakSazya dekhAtuM nathI. tethI tevI kalpanA anupapanna che. uttara : svarUpasaMbaMdhamAM vailakSaya saMbhave ja. abhAva, sAdaya Adi adhikaraNa ane pratiyogInI sAthe svarUpasaMbadhathI yukata che tema chatAM temane adhikaraNa sAthe AdhArAdhavabhAvarUpa svarUpasaMbaMdhavizeSa che, pratiyegInI sAthe pratiyogi-anuvAgibhAvarUpa svarUpasa baMdha che ItyAdi. " zaMkA :- vRttine viSaya sAthene viSayaviSavibhAva svarUpasaMbaMdhathI prayukata che ja nahi, paraMtu saMyegAdikRta che. Ama vRttione viSaya sAthe varUpasabaMdha ja asiddha che tyAM temanAmAM vilakSayAtmaka vizeSanI kapanA karavAnI vAta ja kayAM raho. uttara : je vRttinA saMyogane vRttiviSayavamAM pratyejaka mAnavAmAM Ave te cakSunA golaka Adine paNuM dhaTAdi-vRtti sAthe saMga hovAthI teone paNuM viSaya mAnavA paDaze-temanuM viSayatva prasakta thaze. tethI jo vRtti sAthe tAdAone vRttiviyavamAM prayojaka mAnavAmAM Ave te vRttinA adhiSThAna tarIke vRtti sAthe tAdAmya dharAvatuM ghaTAghavacchinna caitanya ghaTadivRttine viSaya saMbhave, paNa vRttitAdAsyarahita ghaTAdi tenA viSaya na hoI zake; dhaTAdimAM aviSayatvanI prasati thAya ane ghaTAdivRttirUpe pariNAma pAmatA aH karaNane ghaTAdi-vRttine viSaya mAnavo paDe kAraNa ke pariNAma ane pariNAmInuM tAdamya heya che. A muzkelIo hovAthI vRttinAM viSaya sAtheno viSaya-viSavibhAva sAgata nathI. ( za kA : naravarmANa Adi vAkyajanya jJAna viSaya sAthe je zaitanya ane te viSayakajJAnane ubhayasvarUpAtmaka svarUpasaMbaMdha che tyAM sAmagrIvizenA sAmarthyathI paNa viSayasvarUpAtmaka saMbaMdhamAM vizeSanuM nirUpaNa karavuM zakaya nathI. uttara : nirvizeSacaitanyAtmaka viSayamAM vizeSanuM AdhAna saMbhavatuM nathI te paNa svarUpasa ba dhamAM antargata tarIke ja mAnelA jJAnasvarUpAtmaka saMbaMdhamAM sAmIvizeSanA sAmarthyathI vizeSanuM AdhAna saMbhave che tethI doSa nathI. | athavA vRttionA viSayamAM paNa saMyoga ane tAdAmyane atiprasaMga hovAne kAraNe viSayavizeSanuM nirUpaNuM saMbhavatuM na hoya tyAre vRttione viSayo sAthe viSayaviSayabhAvarUpa. svarUpasaMba. dhavALI mAnI zakAya. abhAva, sAdagdha Adine jema adhikaraNadimAM tema vRttionA paNa viSayamAM saga ane tAdAbhyane atiprasaMga che tethI saMyoga ane For Personal & Private Use Only Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya para tAdAmyathI vRttio prati viSayavizeSanuM niyamana saMbhavatuM nathI. tyAre parizeSathI - vRttione viSaya-viyibhAva prAjaka svarUpasaMbaMdhavALI mAnI zakAya evo artha che. viSayaviSayibhAvarUpa-svarUpasaMbaMdhavALI' padamAM "rUpa' padane artha niyAmaka che. svarUdha saMbaMdha viSaya-viSayibhAvane niyAmaka che tethI "svarUpa' zabdane artha temane abheda hoI zake nahi na zaka : saMga ane tAdAmya viSayavizeSanAM niyAmaka na hoya te paNa vRttione viSayanI sAthe svarUpasaMbaMdha che ema parizeSathI siddha thatuM nathI kAraNa ke svarUpasabaMdhathI atirikata bIjA saMbadhanI kalpanA upapanna che.' utare: ravarUpasaMbadha vRtti-Adi svarUpa tarIke mAne che, ane mAMnelA svarUpasaMbadhamAM vizeSanI kalpanA karavAmAM lAghava che; jyAre eka bIjo saMbaMdha kahepIne te bIjA saMbaMdhamAM abhedanAnatva AdinA nirvAhakavizeSanI kalpanA karavAmAM gaurava che. tethI vRttione viSayonI sAthe svarUpasaMbaMdha ja che. | (zaMkA) - tavAti Adi vAkyathI jIvanA. brahathI abhedanuM ja saMsarganI ratathI bhAna thAya che tethI vedAntone sasagane viSaya nahIM karanAra pramitinA janakarUpa akhaMDAthe hoya che e siddhAMtanI hAni thAya che. . . . . mAM 'uttara mahAvAkarSajanya jJAnamAMnA amedAnatvanuM bIjI rIte u5pAdana karyuM che tethI abhedasaMsagabhAnanI apekSA nathI. mATe akhaMDAWvanI hAni nathI ghaTAdittione mULa ajJAnanI nivaka mAnavI paDaze evI Apatti te nathI ja, uparAta akhaMDAthavanI hAni nathI e A zabdano artha che. .. nanu ghaTAdijJAnavad brahmajJAnasyApi na mUlAjJAnanivartakatvaM yuktam / nivartakatve tadavasthAnAsahiSNutvarUpasya virodhasya tantratvAta, kAryasya copAdAnena saha tAdRzavirodhAbhAvAditi cet, na / kAryakAraNayoranyatra tAdRzavirodhAdarzane'pi ekaviSayajJAnAjJAnaprayuktasya . tAddagvirodhasyAtra sastrAta kAryakAraNayorapyagnisaMyogapaTayostAdRzavirodhasya dRSTezca / na cAgnisaMyogAdavayavavibhAgaprakriyayA asamavAyikAraNasaMyoganAzAdeva ptttArA nAnApoliti vAdana | pUrvasaMdhAnaggdrshnen mudgaracUrNIkRtaghaTavad avayavavibhAgAdarzanAt tatrAvayavibhAgAdikalpanAyA aprAmANikakhAt / nApi tatra tantUnAmapi dAhena samavAyikAraNanAzAt paTanAza iti yuktam / aMzutantvAdibhissaha yugapadeva paTasya dAhadarzanena krama kalpanA'yogAt / yato'dhastAnnAvagravanAzaH tajAvayAne, agnisaMyogAdeva nAzasya vAcyatvAt // 11 // For Personal & Private Use Only Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaMhaH sAI 39 zake nAha, kAraNa ke nivRta katamAM javAbadAra tenA (--nivatya'nA ) avasthAnanA AsahiSNu hAvArUpa virodha kAraNabhUta che, ane kArya ne upAdAnanI sAthe tevA viredha nathI. AvI zakA thAya te uttara che ke nA, kAraNa ke kAya ane kAraNane anyatra AvA virodha na dekhAtA hAya te paNa ahI tevA eka viSayaka jJAna ane ajJanavI prayukta virodha che, ane kAryAM ane kAraNu hovA chatAM agnisa cAga ane paTanA tavA varAdha AvAmAM Ave che. ana evI dalIla karavI nahi ke " agnisa cegathI avadhavavavabhAganI prakriyAthI asamAyi-kAraNu avA sAMcAganA nAzathI ja paTanA nAza thAya che, agnisa cAgathI nAha. (mA dalIla barAbara nathI) kAraNu maLelA 5mA paNu pUtrano avayava-racanAnI anuvRtti jovAmAM Ave che tathI sugarathI cUrA karAyelA ghaTanI jema avayavanA vibhAga jovAmAM nathI AvatA mATe tyAM avyavanA vibhAga AdinI kalpanA aprAmANika che (--tene mATe keI purAveA nathI). tya! tantu pazu baLI jAya che tethI samavAyikAraNanA nAyathI paTanA nAza thAya che ama kahevu paNa barAbara nathI, kAraNa ke azru, tantu AdinI sAthe eka sAthe ja (eka samaye ja) paTanA dAha jovAmAM Ave che (--paTa maLI jatA jovAmAM Ave che) tethA kramanI kalpanA ayukta che. jayAM nIce UtaratAM avayavanA nAza nathI hatA tyAM ayaMtramAM agninA sayoga thavAne kAraNe ja nAza kahevA paDaze. (11) 'viSNu : za MkA rajU karI che ke jema dhaTyAna mULa ajJAnanuM nivaCka nathI tema brahmajJAna paNa tenuM nivata heAI zake nahi, kAraNa ke koI vastu bIjI vastunI nita ke tA ja banI zake jo temanI vacce virAdha hoya, arthAt niva`ka nivAya"nI sAthe rahevAnu sahana na karatu hASa, ahIM anta:karaNu brahmaviSayaka vRttinuM uSAdAna kAraNu che tethI kAyarUpa brahmajJAna potAnA upAAnanuM virodhI hAI zake nahi, kAraNa ke lAjhmA kA te upAdAnasthiti varAdhI jovAmAM AvatuM nathI. A zAnuM samAdhAna e che ke antaHkaraNa brahmaviSayaDha vRttinuM upAdAna che, ajJAna viMtu upAdAna nathI tethI brahmaviSayaka vRtti ajJAnanI niva`ka khanA zake, ane mAnI laIe ke ajJAna brahmaviSayaka vRttinuM upAdAna che te paNa upAdAna ane upAdeyanA niya--nivartakabhAvanA prayAja virodha nathI hotA e sAmAnya niyama che, jenA apavAda, brahmajJAna ane tenA upAdAnanI bAbatamAM jovA maLe che. nivatya ane nivaka tarIke mAnelA eka vastu viSayakrama anAna ane jJAnanA virezva e vizeSa che. jenAthI sAmAnyarUpe upAdAna-upAdeyabhAvathI prayukta avirAdhanA bAdha upapanna che. ane kAya ane kAraNamAM virAdha nathI heAtA evu paNa natha. agnisa yAgarUpa kA potAnA upAdAnabhUta padmanA nAma kare che ema ApaNe joIe chIe. saMyAga krizna (emAM rahelA) dhama che ane e be ma tenAM upAdAna kAraNa che, tethI paDha agnisa yAganuM upAdAna viSNu che. For Personal & Private Use Only Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vatIya para 5 vaizeSika dRSTie kahI zakAya ke agnisaMganuM paTanAzaka tarIke darzana jAti che. hakIkatamAM agnisaMgathI taMtuomAM kiyA thAya che, pachI taMtuone vibhAga thAya che, pachI paTanA asamAyikAraNa evA taMtu saMgane nAza thAya che, pachI paTanAza thAya che. paNa A vAta sAcI nathI kAraNa ke baLelA paTamAM paNa ApaNe avayava-vibhAga nathI jetA paNa pUrvavat saMyuktAvasthA ja joIe chIe. magadaLathI ghaDAne bhUko ke cUre karI nAkhatAM avayava-vibhAga jovAmAM Ave che tema kapaDuM bALI nAkhatAM baLelA taMtuomAM vibhAga jovAmAM nathI AvatA. vizeSiko mAne che tema samavAyikAraNanA nAzathI kAryarU5 paTane nAza thAya che ema paNa kahI na zakAya. kAraNa ke taMtuo pahelAM nAza pAme che ane tene kAraNe paTa nAza pAme che evuM nathI thatuM; paNa aMzu, taMtu Adi ane paTa eka sAmaTA baLI jatA jovAmAM Ave che. vaLI vaizASakA kAraNanAzathI kAryanAza sarvatra nahIM mAnI zake. paNukathI nIce jANukanA avayava paramANune nAza thatuM nathI. tyAM zukamAM vidyamAna agnisa vegathI ja tenA upAdAnabhUta dravaNukane nAza thAya che ema kahevuM paDaze. tyAM avayavavibhAganI prakriyAthI be paramANunA sa yogane nAza thAya che ane tethI ja vaNakane nAza thAya che ema kahI zakAze nahi kAraNa ke avayavavibhAganI prakriyAnuM upara khaMDana karyuM che. Ama agnisaMyoganuM potAnA upAdAnata paTanA nAzaka tarIke zana zrAnti nathI. (11) . (22) nazvaratava, tathA vidyAzAjJAnanA praNazAne kathaM nazyed, nAzakAntarasyAbhAvAd iti cet / __ yathA katakarajaH salilena saMyujya pUrvayuktarajo'ntaravizleSaM janayat svavizleSamapi janayati tathA''tmanyadhyasyamAna brahmajJAnaM pUrvAdhyastasarvaprapaJca nivartayat svAtmAnamapi nivartayati iti kecit / anye tu anyabhivartya svayamapi nivRttau dagdhalohapItAmbunyAyamudAharanti / __ apare tvatra dagdhatRNakUTadahanodAharaNamAhuH / 12) zaMkA thAya ke bhale Ama hoya (arthAta brahAjJAna ja antaHkaraNa dvArA pitAnA upAdAnabhUta ajJAnanuM nAzaka bhale heya-) te paNa vilAsa sahita ajJAnane nAza karanAra A brahma jJAna kevI rIte nAza pAmI zake kAraNa ke bIju nAzaka che nahi. AvI zaMkA thAya te (uttara ApatAM) keTalAka kahe che jema kataka 2ja jaLa sAthe saMcogamAM AvIne pUrvamAM yukta anya rajane vizleSa upara na karatI pitAne vizleSa paNa utpanna kare che, tema AtmAmAM avamAna -Arepita karAta) brahmajJAna pUmAM athata sarva prapaMcanI nivRtti karatuM pitAnI paNa nivRtti kare che. For Personal & Private Use Only Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para bhikttim: - jayAre bIjA anyanI nivRtti karIne pitAnI nivRttimAM dazyalehapItAmbu nyAyane udAharaNa tarIke rajU kare che. . .. jyAre bIjA ahIM dampatRgakUTadahanane daSTAnta tarIke batAve che. vivaraNa : zaMkA thAya ke brahmajJAna ja aMta:karaNa dvArA pitAnA upAdAnabhUta ajJAnane nAza kare che ema mAnI laIe te paNa kAya" sahita ajJAnane nAza thAya tyAre bAkI rahetA brahmajJAnane nAza siddha thatuM nathI kAraNa ke pote pitAne nAza karI zake nahIM ane bIjuM kazuM nAzaka bAkI rahetuM nathI. A zaMkAnuM samAdhAna e che ke pahelAM brahmajJAna sivAya sarvane brahmajJAnathI nAza ane pachI bAkI rahetA brahmajJAnane nAza e kama nathI mAnavAmAM Avaze. paraMtu brahma jJAnathI pitAnA vilAsa (kAryaprapaMca) sahita ajJAnane nAza thato hoya tyAre tenI sAthe ( ja brahmajJAnane paNa nAza thAya che ema mAnavAmAM Ave che, kAraNa ke brahmajJAnane pitAnA nAza prati paNa hetu svIkAravAmAM Ave che. eka ja vastu pitAne ane bIjAne nAza karatI jovAmAM nathI AvatI ema kahevuM barAbara nathI.. eka ja vastu anyanI ane pitAno paNa nAzaka banatI jovAmAM Ave che. tenAM judAM judAM udAharaNa vidvAnoe ApyAM che. (1) katakaraja (nimaLI jenAthI gaMdu pANI sApha thAya che) jaLa sAthe saMparkamAM AvIne potAnI pahelAM saMparkamAM AvelI rajane jaLathI chUTI pADatI pote paNa jaLathI chUTI paDI jAya che, anyane vizleSa karatI te pitAne paNa vizleSa utpanna kare che. (2) agnithI tapelA lekhaMDa para nAkheluM pANuM lekhaMDamAM rahelA agnine nAza karatuM pitAne paNa nAza kare che. baLelI lokhaMDathI pIvAyelA pANInuM dRSTAnta pitAnA sivAya sane nAza karatuM brahmajJAna tyAre ja pAtAne paNa nAza kare che tene mATe ApavAmAM Ave che. (3) sUkelA ghAsanI gaMjIsamUha)ne nAza kare to agni pitAne paNa nAza kare che tema atAna ane tenA kAryasamUhamAM utpana thayeluM. brahmajJAna tene nAza karatuM, pitAne paNa nAza kare che. na ca dhvaMsasya prtiyogytiriktjnytvniymH| aprayojakatvAt / nirindhanadahanAdidhvaMse vyabhicArAca / na ca dhvaMsasya pratiyogimAtrajanyatva'tiprasaGgAt kAraNAntaramavazya vAcyam, niridhanadahanAdidhvaMse'pi kAlAdRSTezvarecchAdikAraNAntaramastIti vAcyam / atiprasaGgAparijJAnAt / - na ca ghaTAdidhvaMsamyApi kAraNAntaranirapekSatvaM syAdityatiprasaGgaH / dhvaMsamAtre kAraNAntaranairapekSyAnabhidhAnAt / na ca .. ghaTadhvaMsadRSTAntena brahmajJAnadhvaMsasya kAraNAntagapekSAsAdhanam / tadRSTAntena mudgarapatanApekSAyIM api sAdhenApateH / nApi jJAnadhvaMsatvasAmyAd ghaTajJAnAdidhvaMsatyApi kAraNAntaranarapekSyaM syAdityatiprasaGgaH / sendhanAnaladhvaMsasya For Personal & Private Use Only Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda jalasekAdidRSTakAraNApekSatve'pi nirindhanAnaladhvaMsasya tadanapekSatvavad, jAgrajjJAnadhvaMsasya virodhivizeSaguNAntarApekSatve'pi suSuptipUrvajJAnadhvaMsasya tadanapekSatvavacca mUla jJAnAnivartakajJAnadhvaMsasya kAraNAntarApekSaye'pi nivartakajJAnadhvaMsasya tadanapekSatvopapatteH / nApi kAraNAntaranairapekSye svotpatyuttarakSaNe eva nAzaH syAdityatiprasaGgaH / iSTApatteH / tadutpattyuttarakSaNe eva brahmAdhyastanikhilaprapaJcadAna tadantargatasya tasyApi tadaiva dAhAbhyupagamAt / nirindhanadahanadhvaMsanyAyena brahmajJAnadhvaMsasyApi kAlAdRSTezvarecchAdikAraNAntarajanyatve 'pyavirodhAcca / sarvaprapaJcanizyanantaramekazeSasya brahmajJAnasya nivRtirityanabhyupagamena yugapat sarvadA pUrvakSaNe cidavidyAsambandharUpasya dravyAntararUpasya vA kAlasya, IzvaraprasAdarUpasyAntaHkaraNaguNavizeSasya vA'dRSTasya, anyeSAM ca saccAt / - ane dhruvasa (nAza) pratiyeAgIthI atirikta (kAraNa)thI jaya che. eve niyama che evuM nathI, kAraNa ke e aprayAjaka che; ane indhana vinAnA agni AdinA daiva samAM vyabhicAra che, ane evI dalIla karavI nahiM ke "davasa mAtra pratiyeAgIthI janya hoya te atiprasaMga thaze tethI khIjuM kAraNu kahevu (batAvavuM, mAnavu) joIe; injana rahita agni AdinA va'samAM paNa kALa,. ada, IzvarecchA Adi kAraNa che." (A dalIla kharAkhara nathI) kAraNa ke atiprasaMganuM jJAna nathI (thaI zakatu'). 57 ane e atiprasa`ga nathI ke (jo brahmajJAnaUsa pratiyeAgIthI atirikta kAraNathI janya na hoya te) ghaTAdinA davasane paNa anya kAraNanI apekSA na hAvI joIe; kAraNa ke v*samAtramAM (apavAda tranA sava va samAM) anya kAraNanI apekSA nathI ema kahevAmAM nathI AvyuM. ane ghaTavsanA dRSTAntathI brahmajJAnanA vasane anya kAraNanI apekSA che evu' (paNa) siddha karavAmAM nathI AvatuM, kAraNa ke te dRSTAntathI mugara-pAtanI apekSA paNa siddha thAya e Apatti che (tema) jJAnasatranA sAmyathI ghaTajJAna AdinA dhvaMsane paNa anya kAraNanI apekSA na hevI joie evA atiprasaMga paNa nathI. tenu kAraNa e che ke jema iMndhanayukta agninA sane jaLasiMcana Adi dRSTa kAraNanI apekSA hAvA chatAM IMndhanarahita agninA davasane tenI apekSA nathI, ane jAgratkalIna jJAnavsane virodhI evA anya vizeSa guNanI apekSA heAvA chatAM suSuptinI pUrvanA jJAnanA vsane tenI apekSA nathI. tenI jema mULa ajJAnanA anivata ka evA jJAnanA vaMsane anya kAraNanI apekSA hAya tA paNa tenA (--mULa ajJAnanA) niva ka jJAnano v sane tenI apekSA na heAya e upapanna che. (tema) anya kAraNanI apekSA na heAya te peAtAnI utpattinI pachInI kSaNamAM For Personal & Private Use Only Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 siddhAntalezasamahaH ja nAza thavuM joIe e atiprasaMga paNa nathI, kAraNa ke e iTTApatti che. kema ke tenI utpattinI pachInI kSaNamAM ja brahAmAM ayasta sakala prapaMcano dAha thavAthI temAM jeno samAveza che tevA tene (brahmajJAnane) paNa tyAre ja dAha thAya che ema svIkAravAmAM Ave che; ane Idhananya agninA divasanA nyAyathI brahmajJAnane davaMsa paNa kAla, adaSTa, IzvarecchA Adi anya kAraNathI janya hoya te paNa virodha nathI. kAraNa ke sarve prapa canA nivRtti pachI eka bAkI rahelA brahmajJAnanA nivRtti thAya che ema svIkAravAmAM na AvyuM hovAthI eka sAthe sarvanA dAha thAya che tenI pUrvekSaNamAM cit ane vidhAnA sa baMdharUpa athavA dragyAnararUpa kALa, IzvaranA prasAdarUpa ke antaHkaraNanA guNa pazeSarUpa badaSTa, ane bIjA (Izvara, dizA vagere sAdhAraNa kAraNu) heAya che. vivaraNa : zaMkA thAya ke da dAghadahanA-nyAyathI brahmAjJAnathI ja brahmajJAnano nAza thAya che ema u5pAdana yukta nathI. ApaNe joIe chIe ke ghaTAdinA nAzamAM pratiyogI ghaTAdithI atirikta mudagarapAta Adi anya kAraNa hoya che, tethI vaMsa pratiyogIthI atirita kAraNathI janya che evo niyama che. A zaMkAnuM samAdhAna e che ke A niyama prayojaka nathI. vaLI Izvana pUrepUrAM nAza pAme pachI agni pitAnI meLe ja (anya kAraNa vinA) nAza pAme che ema ApaNe joIe chIe. tethI niradhana (injana rahita) agninA vaMsamAM, ane suSuptinI tarata ja pahelAMnI kSaNatA jJAna Adine vaMsa je patiyogImAtrathI janya che temAM A niyamane vyabhicAra che. zakA : Indhanarahita agninA nAzamAM anya kAraNa nathI evuM nathI; kALa, adaSTa, IzvarecchA Adi anya kAraNa che ja. vaLI va sa pratigIthI ja janya hoya te atiprasaMgane doSa thaze tethI brahmajJAnanA vaMsamAM anya kAraNa batAvavuM ja joIe. uttara : atiprasaMganI ja siddhi nathI tethI dhvasa pratiyogIthI atirikta kAraNathI janya che e niyama pratyejaka nathI. atiprasaMgathI zuM abhipreta che? (1) brahAnane dhvasa prativegIthI atirikta kAraNathI janya na hoya te ghaTAdinAtvaMsane paNa prativegI dhaTAdithI atirikta kAraNanI apekSA na levI joIe e atiprasaMga abhipreta che ema kahetA he te amAro utara che ke ame ema kahetA ja nathI ke vaMsamAtramAM anya kAraNanI apekSA nathI. ame eTaluM ja kahIe chIe ke evA keTalAka sa che jemAM pratiyogIthI atirita kAraNanI apekSA nathI. ane ame vaMsamAtramAM kAraNAntaranirapekSatA na mAnatA hoIe chatAM vaMsatva samAna hovAne kAraNe tyAM evI Apatti ApavAmAM AvatI hoya te e ajika che. (2) dhaTAdinA vaMsanA jema brahmajJAnanA vaMsane paNa pratiyegIthI, atirita kAraNanI apekSA hovI joIe, e atiprasaMga abhipreta hoya te ghaTavaMsanA daSTAntathI te ema paNa kahevuM paDe For Personal & Private Use Only Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya parivAra ke haMsa hevAne kAraNe brahmajJAnavaMsane, ghaTavaMsanI jema mugArapatanI apekSA hovI joIe, je svIkArya nathI (3) brahmajJAnanA vaMsanI jema ghaTatAna AdinA vaMsane paNa anya karaNanI apekSA na hovI joIe e atiprasaMga abhipreta hoya te e paNa svIkArya nathI. injanayukta agninA vaMsane mATe jaLasiMcananI jarUra paDe che paNa invanarahita agninA vaMsane mATe anya kAraNanI jarUra nathI hotI. jAgANIna jJAnanA vaMsane mATe e jJAnathI atirikta keI vizeSa guNanI apekSA hoya che paNa suSuptinI pahelAMnA jJAnAdi guNanA vaMsane mATe tenI jarUra nathI hotI kAraNa ke evA nAzaka guNa-taranI apekSA hoya te tene nAzaka thaI zake tevA AtmAnA aNutaranI kalpanA karavI paDe ane Ama suSuptinA udane prasaMga Ave. gAma mULa ajJAnanA nivarnAka nahIM evA jJAnanA vaMsane mATe anya kAraNunI apekSA hoya te paNa khaLa ajJAnanA nivaka evA brahmajJAnanA vaMsane mATe kAraNuntaranI apekSA na mAnIe to e upapanna che, yuktiyukta che. (4) davasa mATe anya kAraNunI apekSA na hoya te dAdAne tenI utpattinI bIjI ja kSaNamAM nAza thavo joIe e atiprasaba abhipreta hoya che e atiprasaMga nathI, kAraNa ke A ISTa ja che. sAdhAraNu kAraNa jevAM ke kALa, adaSTa vagerenI jarUra mAnavAmAM kAraNanirapekSatvanA duSTAtane virodha nathI kAraNa ke niri-dhana agninA dhvasamAM 5Na A sAdhAraNu kAraNa te hoya ja che. brahmajJAnanI utpatti pachI sakala prapaMcanI nivRtti thAya che. temAM sAthosAtha brahmajJAnanI nivRtti paNa thAya ja che kAraNa ke brahmamAM azvasta prapaMcamAM bahAtAnane paNa samAveza che. zakA : prathama kSaNamAM brahmajJAnane janma thAya che, ditIya kSaNamAM savilAsa (karyasahita) azAnanI nivRtti thAya che ane svatIya kSaNamAM brahmajJAnanI nivRtti thAya che e kama heAya te brahmajJAnanA nAzanI pUva kSaNamAM kALa, adaSTa Adine abhAva hoya te kALa Adine brahmajJAnanA nAzanA hetu kevI rIte mAnI zakAya ? uttara : sarva prapaMcanI nivRtti brahmajJAnathI thAya che ane te pachInI kSaNamAM ekamAtra bAkI rahelA brahmajJAnanI nivRtti thAya che evuM svIkAravAmAM nathI AvyuM paNa eka sAthe savane brahmajJAnathI nAza thAya che tyAre pUrvekSaNamAM kALa, adaSTa ane evAM bIjA sAdhAraNa kAraNa hoya ja che. kALa cit ane avidyAnA saMbaMdharUpa che (kevalAdatA vedAntInA matamAM) athavA (paramatamAM) dravyAntara rU5 che -vedAntInA manamAM Izvarane baLa mAne che te abhiprAyathI paNuM dravyonara' ema kahyuM hoya). aranTa IzvaranA prasAdarU5 ( ga samajavuM joIe ke puNyarUpa adaSTa IzvaranA prasAdarUpa che ane pApa IzvaranA kaparUpa che); athavA adaSTa e antaHkaraNane guNavizeSa che (-kevalAdaMtI vedAntInA matamAM AtmA niNa che tethI adaSTa antaHkaraNane guNa che; nyAyAvaizeSika pramANe bANa AtmAne guNa che). "anyathI Izvara, dizA Adi abhipreta che, For Personal & Private Use Only Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirAzA ... na ca tatra jJAnAtirikta kAraNApekSaNe brahmajJAnasyAmithyAtvaprasaGgaH, jJAnekanivartyatvaM mithyAtvamityabhyupagamAditi vAcyam / jJAnAghaTitasAmagryanivartyatve sati jJAnanivartyatvasya tadarthatvAt / 'nAnyaH panthA" (zvetA. 6 15) iti zruterapi tatraiva tAtparyAt / ato yukta eva dagdhRdAkhadahanAdinyAyaH // ane evI dalIla karavI nahi ke "jJAnathI atirikta kAraNanI apekSA rahetI hoya te brahmajJAnanuM amithyAtva prasakta thaze kAraNa ke mithyA hovuM eTale kevaLa jJAnathI nivatya hovuM ema svIkAravAmAM AvyuM che." (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke jJAnathI aghaTita sAmagrIthI nivarya na hoIne jJAnathI nitya hovuM e tene mithyAtvano) artha che : "bIje mAga nathI" (tA. (6.15) e zrutinuM paNa emAM ja tAtparya che tethI vRAAvAnArivAya yukta ja che. - vivaraNa : zaMkA thAya ke brahmajJAnanA vaMsane je atirikta kAraNa (kALa Adi)nI akSA hoya te brahmajJAnane satya mAnavuM paDe kAraNa ke kevaLa jJAnathI nivatya hovuM arthAta jJAnathI atirikta kAraNathI nivatya na hoIne jJAnathI nivarya hovuM e mithyAtvanuM lakSaNa che jyAre jJAnathI sAthe ajJAna -nivRttimAM jJAnathI atirikta paNa hetu che. uttara : mithyAtva eTale jJAnathI aghaTita sAmagrIthI nivatya na hoIne zAnathI nitya hevuM. prapaMcane satya mAnanAra matamAM paNa ghaTAdi jJAnanivatya che kAraNa ke "huM nAza kare che' ityAdi jJAnapUrvaka mugaranA prahArAdithI tene nAza thato jovAmAM Ave che ghaTA dine A lakSaNa lAgu na paDe mATe "jJAnathI aghaTita sAmagrIthA nitya na hoIne' ema kahyuM che. ghaTAdine nAza jJAnapUrvaka ja hoya evo niyama nathI tethI jJAnathI aghaTita sAmagrIthI nivatya prakAranA dhaTAdimAM jJAnathI aghaTita sAmagrIthI anivatyatva nathI. zaMkA : paramatamAM nAzamAtra IzvaranAnaghaTita sAmagrIthI sAdhya che tethI tenA jJAnane laIne kAryamAtramAM jJAnathI aghaTita sAmagrIthI anivatya hoIne jJAnanivAryatva che tethI A mithyAtvanuM nivacana nathI. uttara : mithyAtvanA lakSaNamAM "jJAna' pada jIvanA jJAnaparaka che. "AtmA'mAM ativyApti na thAya teTalA mATe jJAnathI nivatya hovuM' ema lakSaNamAM kahyuM che. zaMkA ? kAya mAtramAM kALa, adaSTa Adi kAraNa che ema aMgIkAra karIne brahmajJAnanA vaMsamAM paNa kALa, adaSTa Adi kAraNa che ema mAnavAmAM Ave te mULa ajJAnanA divasarUpa mekSamAM paNa kALa Adi kAraNa bane kAraNa ke e paNa samAna rIte kArya che. ane A iSTApati nathI kAraNa ke "jJAna sivAya mekSane bIjA mArga nathI jJAna ja mokSanuM sAdhana che) e zrutine virodha thAya. For Personal & Private Use Only Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda uttara H A zrutinuM tAtparya evuM nathI ke jJAna ja mokSanuM sAdhana che. paNa tenuM tAtparya evuM che ke mokSanuM jJAnathI aghaTita koI paNa sAdhana nathI. tethI zrutine virodha nathI. mATe vaghurANanA cAra yukta ja che. - kecitu vRttirUpaM brahmajJAnaM nAjJAnatanmUlaprapaJcanibarhakam / ajJAnasya prakAzanivartyatvaniyamena jaDarUpavRttinivartyatvAyogAt / kiM tu tadAruDhacaitanyaprakAzastannivartakaH / svarUpeNa tasyAjJAnAdisAkSitayA tadanivartakatve'pyakhaNDAkAravRtyupArUDhasya tasya tnnivrtktvopptteH| "tRNAde sikA'pyeSA sUryadIptistRNaM dahet / .. sUryakAntamupAruhya tannyAyaM tatra yojayet // " ityabhiyuktokteH / __ evaM ca yathA kiJcit kASThamupAruhya grAmanagarAdikaM dahana vahidahasyeva tadapi kASTham, tathA caramavRttimupAruhya nikhilaprapaJcamunmUlaya nakhaNDacaitanyaprakAzastannivartane'pi prakalpate iti na tannAze kAcidanupapatti jyAre keTalAka kahe che ke vRttirUpa brahAjJAna ajJAna ane te (ajJAna) jenuM mULa che te prapaMcanuM nAzaka nathI kAraNa ke ajJAnanI nivRtti prakAzathI thAya che evo niyama che tethI jaDarUpa vRttithI tenI nivRtti thaI zake nahi. paraMtu te (vRtti)mAM ArUDha caitanyAtmaka prakAza tene nivataka che, kAraNa ke te ajJAnAdine sAkSI hovAthI svarUpathI tene nivaka na hovA chatAM paNa akhaMDAkAra vRttimAM ArUDha te tene nivataka hoya e upapana che, kema ke - "tRNa Adine prakAzita karanAra hovA chatAM A sUrya-dIpti sUyakAnta(maNi)mAM ArUDha thaIne tRNa Adine bALI zake, te ja nyAya tyAM paNa lagADa" evI tajajJa vidvAnanI ukti che. ane Ama jema koI kASTha(lAkaDA)mAM upADha thaIne grAma, nagara Adine bALa ani te koine paNa bALe ja che. tema carama vRttimAM ArUDha thaIne sakala prapaMcane ucacheda karate akhaMDa caitanyAtmaka prakAza tenI (caramavRtti)nI nivRtti karavAmAM paNa samartha che tethI tenA nAzamAM kaI ja anupatti nathI. For Personal & Private Use Only Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lilAla vivaraNa - vruttirUpa brahmajJAna jema avidyA AdinuM nAzaka che tema potAnuM paNa nAzaka che. ema batAvyuM. have evA mata rajU kare che ke vRttirUpa bhalajJAna avidyA AdinuM ke pAtAnu nAzaka nathI. caitanya ajJAna Aditru sAdhaka che tethI svarUpata: e enu nAzaka na hoI zake, paNu vRttirUpa brahmajJAnamAM ArUDha thai ne tenu' nAzaka bane che. caitanya svarUpathI ajJAna hindu prakAza che tema chatAM kRttivizeSathI saMsaSTa thaIne ajJAna Adittu te nAzaka che ema nizcaya karavA joIe. sAdhaka hoya te kevI rIte dhAtaka banI zake evI asa bhAvanAthI pramANasiha ayanI upekSA karavI joIe nahi. zakA thAya ke rmANamAM ArUDha sUryadIpti maNithI vyatirikta tRNu Adine khALe che, paNu maNine khALatI nathI tema vRttimAM ArUDha caitanya vRttithI vyatirikta evA ajJAnAdinA nAza karI zake, paNu vRttinA nAYa na kare. ane Ama hAya tA brahmajJAnanA nAza vI rIte thAya saraNu ke bIjuM nAzaka che nahi. A manuM samAdhAna e che ke vRttimAM ArUDha caitanya nAma che temAM lAmAM prakAza ane amAnA ja nivataka ane nivatyanA sabadha joI e chIe tethI virAdha nathI, ane prakAza paNa sahakArivizeSa para AdhAra rAkhIne nAzaka ane temAM virAdha nathI. tethI ema kahI sakAya ke akhaMDa caitanyaprakAza carama vRttimAM ArUDha thaI te sakala pracanA ajJAnanI sAthe nAza karatAM te carama vRttinA pazu nAza kare che, jema kASTramAM ArUDha agni grAmanagara Adine bALatA te kASThane paNa bALe ja che, anye tu jJAnamajJAnasyaiva nivartakam, jJAnAjJAnayoreva sAkSAdvirodhAt / prapavvasya tUpAdAnanAzAnnAza iti prapaJcAntargatasya brahmajJAnasyApi tata eva nAzaH / na ca prapaJcasya jJAnAnivartyatve midhyAtvAnupapatiH / prapaJca nivRzehasAkSAd jJAnajanyatvAbhAve'pi jJAnajanyAjJAnanAmyatvAt / 'sAkSAt paramparayA vA jJAnaikanivartyazvaM midhyAtvam' isyaGgIkArAt / evaM ca tasvasAkSAtkAro daye'pi jIvanmuktasya deha | dipratibhAsa upapadyate / prArabdhakarmaNA pratibandhena tasvasAkSAtkArodaye'pi prArabdhakarmataskAyade hAdipratibhAsAnudRzyopAdAnAvidyA ThezAnuvRsyupapazeH / ajJAnavat pracasyApi sAkSAd brahmasAkSAtkAranirtyale nAyamupapadyate / virodhini sAkSArakAre sati prArabdhakarmaNaH svayamevAvasthAnAsambhavenAvidyAlezaniyati kasvA yogAdisyAhuH // iti siddhAntalezasamahe tRtIyaH paricchedaH samAptaH / For Personal & Private Use Only Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya para jyAre bIjA kahe che ke brahAjJAna ajJAnanuM ja nivaka che kAraNa ke jJAna ane ajJAnane ja sAkSAt virodha che. prapaMcane te upAdAna (ajJAna) nA nazathI nAza thAya che mATe prapaMcamAM jeno samAveza thAya che te brahmajJAnane paNa tenAthI ja (upAdAnanAzathI ja) nAza thAya che. ane prapaMcanI nivRtti jJAnathI na thAya te tenA mithyAtvanI anupati thaze -tene mithyA nahI mAnI zakAya7) evuM nathI, kAraNa ke prapaMcanI nivRtti sAkSAt jJAna janya na hovA chatAM jJAnathI janya ajJAnanAzathI janya che, kema ke "sAkSAta ke paraMparAthI jJAnathI ekathI nitya hevuM te mithyA" ema svIkAravAmAM AvyuM che. ane Ama (ajJAnathI atirikta jaDane jJAnanI sAthe sAkSAt virodha nathI tyAre) tattva sAkSAtkArane udaya hevA chatAM jIvanmuktane dehAdine pratibhAsa thAya e upapana che kAraNa ke prArabdha karmathI pratibaMdha thAya che tenAthI tatvasAkSAtkArane udaya thaye hevA chatAM prArabdha karma ane tenA kAryo hADhipratibhAsano anuvRttithI upAdAnabhUta avidyalezanI anuvRtti upapanna bane che. je ajJAnanI jema prapaMcanI paNa brahmasAkSAtkArathI nivRtti thaI zakatI heta te A jIvamuktane dehAdipratibhAsa thAya che e) upapana na heta, kAraNa ke virodhI e brahmasAkSAtkAra heya tyAre prArabbakama pite ja rahI zake nahi tethI avidyAzanI nivRttinuM e pratibaMdhaka banI zake nahi (ema A ciMtake kahe che).. vivaraNaH ajJAnanAza e ja brahmajJAnanA nAzane hetu che e mata have rajU kare che. paMthapAlikAmAM kahyuM cheH zAnamAnava vivartana', jJAna ajJAnanuM ja nivartaka che. virodha hevAmAM samAnaviSayatva Adi jarUrI che te ajJAnamAM ja saMbhave che. mULa ajJAna ja kevaLa jJAnathI ja nivArya che ane tethI te mithyA siddha thAya che. mULa ajJAnathI atirikta jaDamAtra tene adhIna hovAthI pite sAkSAta jJAnathI nivaya nathI tema chatAM sakaLa prapaMcanuM mithyAtva siha karI zakAya che kAraNa ke jJAnathI utpanna thatA ajJAna-nAzathI apacanI nivRtti thAya che tethI te paraMparayA jJAnanivatya che. zaMkA thAya ke tavasAkSAtkArathI ajJAnane nAza thatAM upAdAnanA abhAvamAM dehAdi rahI zake nahi te vidyAne udaya hevA chatAM dehAdine pratibhAsa kevI rIte hoI zake. AnuM samAdhAna e che ke sAkSAtkArane udaya thatAM agAnanivRttinI prasakti thAya che paNa prArabdha. kamata pratibaMdhane kAraNe ajJAnalezanI nivRtti sabhavatI nathI. Ama avivAlAnI anuvRtti hoya tyAre tatvajJAna pachI paNa prArabdaka ane tenA kArya dehAdipratibhAsanI paNa anukRti upapanna bane che, kAraNa ke dehAdinA upAdAnabhUta avivAlezanI anuvRtti che. pUrvamAM For Personal & Private Use Only Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padma siddhAntalezasaMgrahaH je mata rajU karyAM temAM jIvanmuktinI siddhi thatI nathI kAraNu ke ajJAnanI jema prapaMcanI paNa sAkSAt brahmasAkSADhArathI ja nivRtti thatI hAya to jIvanmuktane dehArdipratibhAsa na thavA joIe kAraNa ke sAkSAtkAra jema ajJAnanA virodhI che tema prArabdhakama nA paNa virodhI che tethI te rahI zake nahi ane avidyAlezanI nivRttimAM pratibaMdhaka banI zake nahi. mATe brahmajJAnathI ajJAnanA ja nAza thAya che ane ajJAnanAzane lIdhe ajJAnanA kAyabhUta prapaMcanA nAza thAya che ema ja mAnavuM joIe ema A ciMtA kahe che. siddhAntalezasa grahanA bhASAnuvAdane tRtIya pariccheda samApta. For Personal & Private Use Only Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pariccheda atha ko'yamavidyAlezaH yadanuvRcyA jIvanmuktiH / AvaraNavikSepazaktimasyA mUlAvidyAyAH prArabdhakarmavartamAna dehAdyanuvRttiprayojako vikSepazaktyaMza iti kecit / kSAlitalazuna bhANDAnuvRttalazunavAsanAkalpo'vidyAsaMskAra ityanye / dagdhapaTanyAyenAnuvRttA mUlAvidhevetyapare / sarvajJAtmaguravastu -- virodhisAkSAtkArodaye lezato'pyavidyAnuvRtyasambhavAj jIvanmuktizAstraM zravaNAdividhyarthavAdamAtram / zAstrasya jIvanmuktipratipAdane prayojanAbhAvAt / ataH kRtanididhyAsanasya brahmasAkSAtkAro damAtreNa sAvalAsavAsanA'vidyAnivRttirityapi kavvit ramAku "zA have prazna thAya ke zA che A avidyAleza jenI anuvRttithI jIvanmukti (saMbhave) che. keTalAka kahe che ke AvaraNuzakti ane vikSepazaktivALI mULa vidyAnA prArabdhAma ane vartamAna kaiMhlAdanI anuvRttimA pratyejaka evA vikSepazaktiaMza (te avidyAleza). bIjA kahe che dheAyelA lasaNanA vAsaNumAM anuvRtta lasaNunI vAsanAnA jevA avidyAnA sa`skAra (ta avidyAleza). bIjA kahe che ke te iMgyapaTanyAyathI anuvRtta mULa avidyA ja che, jyAre sarvajJAtmaguru evA paNa kAika pakSa rajU kare che ke (avighAnA) vidhI sAkSAtkAranA udaya thatAM avidyAnI lezata: pazu anuvRtti sa MbhavatI nathI mATe jIvanmuktinu (pratipAdana karanAra) zAstra zravaNu Adi viSayaka vidhinA mAtra athavAdarUpa che (--tenI prazaMsA karanAru che), kAraNa ke jIvanmuktinA pratipAdanamAM zAstranu kAI pratyeAjana nathI tethI jeNe nikriyAsana karyu che tevAnI bAbatamAM brahmasAkSAtkAranA udaya mAtrathI vilAsa (kAya) ane vAsanA sahita avidyAnI nivRtti thAya che. (1) For Personal & Private Use Only Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaMgrahaH vivaraNa : trIjA paricchedamAM brahmajJAnarUpa muktisAdhananI vistRta carcA karI che. have tenA phlarUpa muktinuM nirUpaNu karavAmAM Ave che. Atha zabdanA aya' 'sAdhananirUpaNuM paraka trIjA paricchedanI banantara (tarata ja pachI) phaLanirUpaNuparaka ceAthe! pariccheda' ema thAya che. leza eTale avayava. paNu anAdi vidyAne te avayava zakaya nathI, kAraNu ke je avayavAvALu hoya te kAyarUpa hAya ja, arthAt sAdi hAya ja. tethI vidyAne leza sabhavatA nathI ema : zabda sUcave che. A zaMkAnuM samAdhAna karavA mATe leza' zabdanA a' aMge judA judA mata rajU karyAM che kAraNa ke vidyA anAdi to che ja. 13 (1) avidyA be zaktithI yukta che--AvaraNuzakti ane vikSepa zakti. vRttirUpa Atma sAkSAtkArathI AvaraNa tane nAza thAya che. have je vikSepazakitavALA avidyA che tenu, prAradhAma rUpa prati 1 dhakanA kSaya thatAM agAu ja jenu AvaraNa nAza pAmyuM che te anAvRta avastha mAM rahelu caitanya (prati madha jatA rahe e kALamAM) nAzaka bane che ema mAnavAmAM Ave che. Ama tattvajJAnathI vikSepatiyukata vadyArUpa avidyAlezanI nivRtti na thatI hoya to pAchaLathI tenA nAza karanAra kANu e zakAne avakAza nathI. avidyAleza eTale vizleSakSativALI avidyA. (2) tattvajJAnathI antaHkaraNu AdinI upAdAnabhUta avidyAnI nivRtti thAya te paNa avidhAthI janya kAI vAsanAvizeSa rahe che je dehArdinA TakI rahevAmAM prayeAjaka che. evA zakA karavI na joie ke upAdAnane nAza thaI gayA hoya teA kAra kevI rIte rahI zake, A zaMkA yukta nathI kAraNa ke nyAya-vaizeSika matamAM dhaTAudanA nAzanI kSaNamAM paTanAM rUpa AdinI sthiti mAnavAmAM Ave che, tema kevalAdvaitI vedAntI pazu upAdAnabhUta avidyAnA nAza thAya tA paNu kArya bhUta vAsanAvizeSanI sthiti mAnI zake. evI dalIla karavI nahi ke samavAyikAraNanA nAzarUpa je (paTarUpAdinI anavasthitinuM) kAraNa che tenI pratIkSAmAM rUpa Adi upAdAnanA abhAvanA kALamAM paNa raDatA heya tA e upapanna che. A dalIla barAbara nathI kAraNa ke tema hoya te prakRtamAM paNa tattvajJAnathI thatA dehAdinI upAdAnabhUta avidyAnA nAza je dehAdinA nAzanuM kAraNu che te prArabdhamathI pratibaddha hovAthI pratiba'dhakarahita avidyAnAzanI pratIkSAnA kAraNe dehAdinI sthiti upapanna che. kAradha kramanA pratibaMdhakatva bAbatamAM jIvanmukti pratipAdaka zAstra ane tattvavidonA anubhava Adi pramANu che jyAre nyAya-vaizeSika mata mATe AvA koI purAvA nathI kAraNa ke paTa ane tenAM rUpAdinA eka sAthe nAza jovAmAM Ave che. vidyA Nya munie khyu che : vinA kSodakSamaM mAnaM tairvRthA parikalpyate / zrutiyuktyanubhUtibhyo vadatAM kiM nu duHzakam // ( citradIpa, 56 ) (te nakkara pramANu vinA vRthA kalpanA kare che, jyAre zruti yukti ane anubhUti anusAra kahenArAo mATe zuM azakaya che ? ). avidyAleza eTale avidyAsa skAra--lasaNu mUkayu` hoya te vAsaNa pachI paNu lasaNanI vAsa Ave che tenA jevuM A che. For Personal & Private Use Only bhAI nAkhyA Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pariccheda 57 (3) tattvajJAnathI bAdhita thaI gayelI ane koI khUba asarakAraka kArya karavA mATe asamartha banAvI devAmAM AvelI avidyA pite ja avizAleza. * DuM baLI jAya pachI paNa tene AkAra pUrvavata rahe che paNa tenAthI kaMI kAma thaI zakatuM nathI tevI hAlata avivAnI thAya tyAre tene avidyAleza kahe che. (4) savajJAtmamunie e paNa eka mata rajU karyo che ke jIvanmukti che ja nahi tethI je zaMkA karI ke avidyAleza za padArtha che jenI anuttithI jIvanmukti zApa bane che e zaMkA ISTApattirUpa ja che. ta2 sAyaveva vim (chA. 6.14 2) ityAdi jIvanmukita aMgenuM zAstra che te te zodhyA vagere vidhithI vihita zravaNadinI prazaMsA karavA mATe che - zravaNu Adi prazasta che, jenA anuSThAnathI jIvatA mANasane paNa mukti prApta thAya che. A jIvanmukti viSayaka vAkayo svArtha para na laI zakAya kAraNa ke zAstra niSphaLa arthanuM pratipAdana kare nahi. brahmasAkSAtkAranA udaya mAtrathI kArya ane vAsanA sahita avidyAne nAza thaI jAya che. juo - saMkSetrazA 4.38 21 : samrAjJAnavibhAvasuH sakalamevAjJAnatatsammavaM sadyo vastubalapravartanamahabyApArasandApitaH / nilepena hi dandahIti na manAgaNyasya rUpAntaram / saMsArasya zinaSTi tena viduSaH sadyo vimuktidhuvA // 38 // jIvanmutipratyaya zAkhajAtaM jIvanmukte kalpite yojanIyam tAvanmAtreNArthavasvopapatteH sadyomuktiH samyagetasya hetoH // 39 // tema chatAM rajaju AdinA sAcA jJAnathI sapadi adhyAsano tenA maLa sAthe nAza thayo hoya te ya sarpAdinA adhyAsanA saMskArane lIdhe keTalAka samaya sudhI bhaya, kaMpa Adi cAlu rahetAM jovAmAM Ave che tethI, ane tatvajJAnane avidyA AdinA sarakAra sAthe virodha na hovAthI mULa avadyA AdinA adhyAsathI utpanna thayelA saMskArane lIdhe dehAdinI anutti hovAthI jIvanmukti hoya te temAM kaI anupapati nathI mATe evA paNa eka mata rajU karyo che ema kahyuM che. (1) (2) Atha vidyAniri? Atmaiveti brahmasiddhikArAH / na ca tasya nityasiddhatvAd jJAnavaiyartham / asati jJAne'nartha hetvavidyAyA vidyamAnatayA anarthamapi tiSThediti tadanveSaNAt / 'yasmin satyagrimakSaNe yasya satvam , yadyatireke cAbhAvaH tat tatsAdhyam' iti lakSaNAnurodhenAtmarUpAyA apyavidhAnivRteH jJAna sAdhyatvAcca / jJAne satyagrimakSaNe AtmarUpAvidyAnivRttisatvam , tapatireke tatpratiyogyavidyArUpastadabhAva iti uktalakSaNasatvAt / si-68 For Personal & Private Use Only Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamahaH have prazna thAya ke avidyAnivRtti zI vastu che? brahmasiddhinA kartA kahe che ke e AtmA ja che. ane te (avidyAnivRttirUpa AtmA) nityasiddha havAthI jJAna nirarthaka che evuM nathI; kAraNa ke jJAna na hoya to ananI hetubhUta avidyA vidyamAna hovAthI anartha paNa rahe mATe (anarthanivRttine mATe tenuM (jJAnanuM) anveSaNa (upapanna che); ane je rahetAM pachInI kSaNamAM jenI sattA hoya, ane jenA abhAvamAM jene abhAva hoya te tenAthI sAdhya che e lakSaNa pramANe avidyAnivRtti AtmArUpa hovA chatAM paNa te jJAnathI sAdhya che; kAraNa ke jJAna hatAM pachInI kSaNamAM AtmarUpa avidhA-nivRttinuM astitva hoya che, ane tenA abhAvamAM te (avighA-nivRtti) jenI pratiyogI che e avidyArUpa tene (avigha nivRttino) abhAva hoya che e ukta lakSaNa (lAgu paDe) che. (Ama AmarUpa hovA chatAM avidyAnivRtti jJAnasAdhya che). vivaraNa : prazna thAya ke jenI carcA cAle che e avidyAnivRtti zI vastu che ? e AtmasvarUpa che ke atirikta che je AmasvarUpa hoya che e sApya na hoI zake ane AtmAthI atirikta hoya te te hoya te heta mAnavuM paDe, ane na hoya te sAdhya ja hAI zake nahi. AnuM samAdhAna karatAM brahmatiddhikAra maMDana mizra kahe che ke avivAnivRtti AtmasvarUpa ja che, atirikta nahIM, kAraNa ke atirikta hoya te ukta doSa mAnavo paDe. zaMkA thAya ke AtmA ja avidyAnivRttirUpa hoya te tatvajJAna vyatha banI jAya. AnI sAme prazna pUchI zakAya ke tattvajJAnane vyartha kahe che tyAre zuM vivakSita che? jJAnasaMpAdananuM prayojana nathI mATe tenuM vyarthava vivakSita che ? ke avidyAnivRtti AtmasvarUpa hoya to te anAdi hovAthI jJAna vinA paNa siddha hoya tethI te jJAnasAdhya hoI zake nahi mATe jJAna vyartha che ema virakSita chepahele vikalpa barAbara nathI kAraNa ke jJAna na hoya te anarthanI hetubhUta avidyA vidyamAna rahevAthI anartha paNa TakI rahe tethI anarthanI nivRttine mATe jJAnanuM anveSaNa arthAt jJAnanAM sAdhananuM anuSThAna upapanna che. avidyAnivRtti je AtmarUpa ja hoya che te anAdi hovAthI jJAnasAdhya hoI zake nahi ema kahevuM paNa barAbara nathI. sAdhyanuM lakSaNa dvividha che-eka sAdi padArthamAtrane sAdhAraNa janyavarUpa; jyAre bIju lakSaNa sAdi ane anAdi padArthone sAdhAraNa che--je hatAM pachInI kSaNamAM jenuM astitva hoya ane je na hatAM je na hoya te tenuM sAdhya che. A bIja lakSaNa AtmasvarUpa avidyAnivRttimAM saMbhave che. dA.ta. prAyazcitta hoya te pachInI kSaNamAM duHkha-prAgabhAva hoya che, ane prAyazcittanA abhAvamAM duHkhane ja udaya hovAthI pachInI kSaNamAM dukha-prAgabhAvane paNa abhAva hoya che tethI dukhaprAgabhAva anAdi hovA chatAM duHkhanAM sAdhanabhUta pApane dhvasa je sAdi che tenI jema te prAyazcitathI sAdhya che. Ama avidyAnivRtti anAdi hovA chatAM A bIjA lakSaNa anusAra jJAnasAdhya che, jJAnanA For Personal & Private Use Only Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNutha pariccheda abhAvamAM AtmarUpa avivAnivRttine ja abhAva hoya che e prakArathI Amapa avidhA nittimAM jJAnasAyavarUpa lakSaNa che. zaMkA thAya ke avidyAnivRtti AtmarUpa hoya te AtmA ananta hovAthI vastutaH tene abhAva ja nathI te pachI avidyAnivRttine abhAva kevI rIte heI zake? A za kAnuM samAdhAna e che ke nivizeSa caitanyane vAstavamAM abhAva na hovA chatAM tenuM caitanya nathI ja' ema brAnitasiha tene kaI abhAva che, ane e avidyA ja che, kAraNa ke caitanya jenuM pratiyogI che e je kapita abhAva te avidyAthI atirikta che ema mAnavA mATe kaI pramANu nathI. zaMkA thAya ke lAkamAM ghaTAdi bhAva padAtha abhAva jene prativegI che evA abhAvarUpa ja che ema ApaNe joIe chIe (ghaTa=vaTAbhAvAbhAva); ghaTAdine bhAva padArtha jene pratiyAgI che evA abhAvarUpa ApaNe nathI jotA. Ama avidyA je bhAvarUpa che te caitanya jenuM pratiyogI che evA abhAvarUpa kevI rIte heI zake? A zaMkAnuM samAdhAna e che ke avidyAnivRttine abhAva AtmarUpa avidyAnivRtti jenI pratiyogI che e avirUpa che. kahevAne AzAya che ke caitanya pitAmAM azvasta avidyA prati abhAvarUpa hovAthI, avidyA pitAnA abhAvarUpa caitanya jenuM prativegI che tevA abhAvarUpa hoI zake. rAmAncanAvighAnitti | sa ra satata gati . rAjJastii, jJAnasAdhyatvAyogAta / nApi sadasapA virodhAt / nApyanirvAcyA, anirvAcyasya sAderajJAnopAdanakatvaniyamane muktAvapi tadupAdAnAjJAnAnuvRtyApaH, jJAnanivartyatvApattezca / kiMtu uktaprakAracatuSTayottIrNA paJcamaprakAretyAnandabodhAcAryAH / avivA-niti AtmAthI bhinna ja che. e sata nathI, kAraNa ke sata hoya te atanI hAni thAya. e asat paNa nathI kAraNa ke asatuM hoya te jJAnathI sAdhya na hoI zake. sat-asata rUpa paNa nathI kAraNa ke (sattva ane asattavano) virodha che tethI ekamAM hoI na zake) (avidyAnivRtti) anirvacanIya paNa nathI. kemake, anirvacanIya. sAdi padArthanuM ajJAnarUpa upAdAna kAraNa hoya che e niyama hovAthI muktimAM paNa tenA (avivAnivRttinA) upAdAna kAraNa zokhanI anuvRtti prasakta thaze; ane jJAnanivatyava prasiddha thaze. paraMtu ukta cAra prakArathI te para evA pAMcamA prakAranI che ema Ana dabodhAcAya kahe che. vivaraNa: avidyAnivRtti AtmAthI bhinna padArtha che ema be rIte siddha karyuM che. AnaMdabevAcAryanA mate aMvidhAnivRtti sata, asat, satu-asat ke anivacce nathI paNa A "cArathI vilakSaNa evA pAMcamAM prakAranI che. je vidyAnivRtti anirvacanIya hoya to ajJAna tenuM upAdAna kAraNa hovuM joIe ane ema hoya te mukti mAM paNa For Personal & Private Use Only Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 siddhAntalezasamprehaH ajJAnanI anuvRtti mAnavI paDhaze tethI anirmokSanI prasiddhi thaze. vaLI muktikALamAM cAluM rahetI avidyAnivRttinA anirvAcyatvarUpa mithyAtvanA nirvAha mATe tene jJAnanivatya mAnavI paDaze, kAraNa ke je mithyA hoya te jJAnathI ekathI ja nivArya che ema svIkAravAmAM Ave che. ane muktikALamAM tenI nivRtti karI zake evuM jJAna saMbhavatuM nathI kAraNa ke sAmagrIne asAva . tayA avidyAnivRtti anivA-ya nayI. Ama sata , asat, sat-asat, anirvAcya e vArathI vilakSa prakAranI avidyA nivRtti hevI joIe. zaMkA thAya ke A koI bIjo prakAra prasiddha nathI te pachI ema ja mAnI le ke avidyAnivRtti ja nathI. A zaMkAnuM samAdhAna e che ke mekSazAstranA prAmAthI Avo ke pAMca prakAra prasiddha na hovA chatAM mAna joIe, Ama AnaMbedhAcAryanA mata pramANe avidyAnivRtti AtmAthI anya che ane sata, asata, sat-asata ane anirvacanIya e cArathI vilakSaNa ranI che. num| mAnasAdhAyAyata nyAyamakaranda (pR. 352)(caukhambhA-mudrita) nanvavidyAkSate: sarave sadvitIyatvamAtmanaH / mithyAbhAve tvanirmokSo bhUlAvidyAvyavasthiteH / ukamevadavidyAstamayo mokSa iti / tatraitadvivAryate-sa ki satyo mithyA veti... - ataH kathamavidyAvyAvRttirmokSaH iti / na sannAsana sadasannAnivAMcyo'pi tatkSayaH / .. yakSAnurUpo hi balirityAcAryA vyacIcaran / vimuktAtmana (aSTasiddhinA tane prabhAva AnaMdadha para hatA kAraNa ke vimuktAtmana AnaMdadhanA guru hatA. : avidhAvattanivRttirapyanirvAcyaiva / na ca tadanuvRttau tadupAdAnAjJAnasyApyanuvRttiniyamAd anirmokSaprasaGgaH / tadanuvRttau pramANAbhAvAt / utpaneH prathamasamayamAtrasaMsargibhAvavikAratvavad nivRtterapi caramasamayamAtrasasargibhAvavikAratvopaparoH / ata eva yathA pUrva pazcAca 'utpatsyate, utpanna:' iti bhAvibhUtabhAvena vyavahi yamANAyA utpatrIH prathamasamayamAne 'utpayate' iti vartamAnavyavahAraH, tathA pUrva pazcAcca 'nivartipyate, nivRttaH' iti bhAvibhUtabhAvena vyavahi yamANAyA nivRttezcaramasamayamAtre 'nivarta te, nazyati, dhvaMsate' iti vartamAnavyapadezaH / nivRtteranuvRttau tu cirazakalite'pi ghaTe 'idAnIM nivartate' ityAdivyavahAraH syAt / AkhyAtAnAM prakRtyarthagatavartamAnatvAdharthAbhidhAyitvAt / For Personal & Private Use Only Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha paricche (atividyAcAryano mata-) avidyAnI jema tenI nivRtti paNa anirvacanIya ja che ane tenI anuvRtti hoya te tenA upAdAnabhUta ajJAnanI anuvRttine niyama hevAthI anirmAkSanI prasiddhi thaze ema mAnI zakAya nahi, kAraNa ke tenI anuvRttamAM pramANa nathI; kema ke (ghaTAdanI) utpatti jema prathama kSaNa mAtramAM saMsa dharAvanAra bhAva-vikAra che tema nivRtti paNa antima kSaNa mAtramAM saMsarga dharAvanAra bhAva-vikAra heya e upapana che. tethI ja jema (utpattinI) pahelAM ane pachI "utpanna thaze." ane "utpanna thayA ema bhAvI ane bhUtarUpathI jeno vyavahAra karavAmAM Ave che te utpattine kevaLa prathama kSaNamAM utpanna thAya che ema vartamAna vyavahAra thAya che, tema pahelAM ane pachI nivRtta thaze" ane "nivRtta tha" ema bhAvI ane bhUtarUpathI jene vyavahAra karavAmAM Ave che te nivRttine kevaLa atima kSaNamAM nivRtta thAya che, nAza pAme che, "vaMsa pAme che ane vartamAna vyavahAra che (tethI nivRtti paNa kSaNika che ema siddha thAya che. bIjI bAjue je nivRttinI anuvRtti hoya te lAMbA samayathI TukaDA karI nAkhavAmAM AvelA ghaDAnI bAbatamAM paNa "hamaNAM nivRtti pAme che. ityAdi vyavahAra the joIe kAraNa ke AkhyAta kriyApada) prakRti-artha(dhAtvatha)mAM rahelA vartamAnatva Adi atharanAM vAcaka che. vivaraNaH avidyA-nivRtti AtmAthI anya padArtha che e pakSamAM bojo mata raju kare che. avidyAnI jema avidyA-nivRtti paNa anivacanIya che mukti avasthAmAM avidyA-nivRtti cAlu raheze ane anirmokSa prasakta thaze ema mAnavAnI jarUra nathI. ghaTAda padArthonI utpatti kevaLa prathama kSaNamAM saMbadha dharAvanAra bhAvarUpa vikAra mAnavAmAM Ave che, abhAvarUpa nahi. tema jene nivRtti kahyo che e nAza paNa ghaTAdi pArthone atima kSaNamAM ja saMbaMdha dharAvanAra koI bhAvarUpa ja vikAra mAnavo joIe, abhAvarUpa nahi. utpattine kSaNika bhAvavikAra mAnavA mATe temanAzane paNa kSaNika bhAva vikAra mAnavA mATe samAna pramANa che. utpattinI pahelAM dhaTa utpanna thaze" ema bhAvi padArtha tarIke tane viSe vyavahAra thAya che, ane utpAtanI pachI "dhaTa utpanna thayo' ema sUtarUpathI vyavahAra karavAmAM Ave che, jyAre utpattinI prathama kSaNamAM ja "utpanna thAya che' ema vartamAna tarIke vyavahAra karavAmAM Ave che, je siddha kare che ke utpatti kSaNika bhAvavikAra che. tema nivRttine viSe paNe tenI pahelA ane pachI nAza pAmaze, "nAza pAmyo' ema ghaTAdinAzane bhAvI ke bhUtathI vyavahAra thAya che ane mAtra nivRttinI prathama kSaNamAM ja nAza pAme che' ema vartamAna tarIke vyahavAra thAya che te batAve che ke nivRtti ke nAca paNa dhaTAdinI chelI kSaNamAM saMbaMdha dharAvanAra kSaNika bhAvavikAra che. je nivRtti ke nAzane sthAyI mAnavAmAM Ave te eka mahinA pahelAM ghaDAne nAza thayo hovA chatAM vartamAna kALamAM paNa kapAlarU5 TukaDAomAM nivRttirUpa evo para(nyAya vaizeSika)ne mAnya vaMsarUpa abhAva vartamAna hovAthI atyAre nAza pAme che, vaMsa pAme che' ema nivRttine vartamAna tarIke vyavahAra thAya, kAraNa ke kriyApada (AkhyAta) dhAtunA arthamAM rahelA vartamAnava ke atItatva ke bhAvitvanA vAcaka che ( nyAya-vaizeSikanA mate prarvasAbhAvane Adi che paNa ata nathI jyAre prAgabhAvane Adi nathI paNa aMta che. For Personal & Private Use Only Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakara siddhAntalezasamahaH nanu ca teSAM svAbhihitasaGkhyAzrayaprakRtyarthakartRkarmagatavartamAnatvAdyarthAnidhAyakatvam , svAbhihitaprakRtyarthAnukUlavyApAragatavartamAnakhAdyarthAbhidhAyakatvaM vA'stu / tathA ca nivRttikriyAkartuzciracUrNitasya ghaTasya, tadgatanivRttyanukUlavyApArasya cAvarta mAnatvAd noktAtiprasaGga iti cet, na / Aye utpanne'pi ghaTe 'utpadyate' iti vyavahArApatteH / utpattikriyAkarturghaTasya vartamAnatvAt / dvitIye AmavAtajaDIkRtakalevare utthAnAnukUlayatnavati usthAnAnudaye'pi "uttiSThati' iti vyavahArApateH / AkhyAtArthasya prakRtyarthabhUtotthAnAnukUlasya yatnarUpavyApArasya vartamAnatvAt / tasmAt prakRtyarthagatameva vartamAnatvAdi AkhyAtArtha iti dhvaMsasya sthAyitve ciranivRtte'pi ghaTe 'nivartate' iti vyavahAro durvAraH / ane zaMkA thAya ke te (AkhyAta) pitAnAthI abhihita saMkhyAnA AzrayabhUta evA dhAtvatha kriyAnA kartA ke karmamAM rahela vatamAnatva Adi arthanAM, athavA pitAnAthI abhihita je prakRti-atha ne anukula vyApAra temAM rahelAM vartamAna - Adi arthanAM abhidhAyaka (vAcaka) bhale hoya. ane Ama nivRttirUpa kriya no ka e lAMbA kALathI bhUko karI nakhAyele ghaTa, ane temAM rahele nivRttine anukUla vyApAra vartamAna na hovAthI ukta Apatti thatI nathI. - AvI za kA keI kare to uttara che ke nA. pahelA pakSamAM (-AkhyAta pitAnAthI abhihita saMkhyAnA Azraya evA dhArtha kriyAnA kartA ke kAmamAM rahela vartamAnatva Adi athanAM vAcaka hoya te) utpanna thaI gayelA ghaDAmAM paNa utpanna thAya che ema vyavahAranI prasakti che, kAraNa ke upasikriyAne kartA ghaTa vartamAna che. bIjA pakSamAM (- AkhyAta pitAnAthI abhihita dhAtvarthane anukUla vyApAramAM rahelA vatamAnatva Adi arthamAM abhidhAyaka hoya te...) je mANasanuM zarIra AmavAtathI jaDa thaI gayuM che (akaDAI gayuM che) (paNa) je UThavAne anukUla yatnavALo che tevAnI bAbatamAM utthAna udaya na thA hAya te paNa (UThavAnI kriyA utpanna na thaI hoya te paNa) "UbhuM thAya che e vyavahAranI prasakti thaze kAraNa ke prakRtinA athabhUta utthAnane anukala para 5 vyApAra, je AkhyAtano artha che, te vartamAna che. tethI prakRti arthamAM ja rahelAM vartamAnava Adi AkhyAtanA atha che, mATe vaMsa sthAyI hoya te ghaTa lAMbA kALathI (naSTa) thayo hoya te paNa tenI bAbatamAM nivRtta thAya che" e vyavahAra re kI zakAze nahi (e vyavahAra thaze ja) - vivaraNa : zaMkAkAra kahe che ke AkhyAne dhAvathamAM rahelAM vatamAnatva Adi artha nathI, paNa anyamAM rahelAM vartamAnatva Adi ja temane artha che. eka vacana Adi rUpathI For Personal & Private Use Only Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthI pariSada AkhyAtathI abhihita saMkhyAonA azrayabhUta ane "ghaTa nivRtta thAya che, devadatta rAMdhe che, cekhA raMdhAya che' ityAdi prayogamAM dhAvatha nivRtti Adi kriyAonAM kartA, kama Adi rUpa je TAdi temanAmAM rahelAM vatamAnatva Adi arthanAM AkhyAta vAcaka che athavA "dhaDe nivRtta thAya che (nAza pAme che)' emAM AkhyAtathI kahelA dhAtyartha 'nivRtine anukUla je vyApAra temAM rahelAM vatamAnatvAdinAM AkhyAta vAcaka che. sa khyA ane dhAtvathane anukUla vyApAra samAna pratyayathI upAtta hovAthI antaraMga che jyAre dhAvatha nivRtti' Adi ane dhAvatha kriyAnA kartA ke kama ghaTAdi tevAM nathI mATe bahiraMga che e abhiprAya che. mATe svAbhihita saMkhyA, "svAbhihita vyApAra" ema kahyuM che. A zaMkAne uttara spaSTa che. yatna rUpa vyApAra eTale mAnasika yatna jenA vinA kriyA zakya nathI, paNa jenI pachI kriyA thavI ja joIe e jarUrI nathI. AmavAtathI pIDita manuSyamAM UThavAne anukUla yatna che paNa utthAna kriyA nathI. yadi ca mudagarAdizakalite ghaTe dhvaMso nAma kazcidabhAvastatpratiyogikaH sthAyI bhUtalAvAzrita upeyate tadA kapAlamAlApasaraNe tadanapasaraNe'pi maNikazarAvAdikapAlavyAvRttakapAlasaMsthAnavizeSAdarzane ca kimiti sa pratyakSo na syAt / kapAlasaMsthAnavizeSAdinA'numeyo ghaTAdidhvaMso na pratyakSa iti cet, tarhi tena mudgarapAtakAlInasya utpattivad bhAvavikArarUpatayA pratiyogyAzritadhvaMsasyAnumAnaM sambhavatIti na tataH pazcAdanuvartamAna pratiyogyadhikaraNAzritAbhAvarUpadhvaMsasiddhiH / 'iha bhUtale ghaTadhvaMsaH' iti bhUnale dhvaMsAdhikaraNatvavyavahArasya 'iha bhUtale ghaTa utpannaH' itivat bhAvavikArayuktapratiyogyadhikaraNatvAviSayatvopapateH / ghaTadhvaMsAnantaraM bhUtale ghaTAbhAvavyavahArasya ghaTApasaraNAnantaraM tadabhAvavyavahAravana samayavizeSasaMparyatyantAbhAvAlambanatopapattyA dhvaMsaviSayatvasyAkalpanIyavAcca / evaM sati ghaTopatteH pUrva tadabhAvavyavahAro'pyatyantAbhAvena caritArtha iti prAgabhAvo'pi na syAditi cet, so'pi mA bhuut| nanvevaM 'prAgabhAvAdhArakAlaH pUrvakAlaH, dhvaMsAdhAra uttarakAH' iti nirvacanAsambhavAt kAle pUrvottarAdivyavahAraH kimAlambanassyAt / ghaTAdiSu pratiyogitvAdivyavahArakdakhaNDa kizciddharmagocaro'stu / abhAvarUpasthAyidhvaMsAbhyu game'pi teSu dhvaMsatvAderakhaNDasya vaktavyatvAt / na ca janyAbhAvatvarUpaM sakhaNDa meva vaMsatvam / dhvaMsaprAgabhAvarUpasya ghaTasya tystvaapH| For Personal & Private Use Only Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH ane jo mugara AdithI ghaTanA TukaDA karAtAM dhvaMsa nAmane tatkRti. cegika (ghaTa jenA pratiyogI che tevA) sthAyI ane bhUtala AdimAM zAzrita evA kAi abhAva mAnavAmA Ave che te te kapAlamAlAne khaseDI letAM ane tene na khaseDI Deya teA paNa maNika (mATInuM meATu' vAsaNu, mANu), zarAva (zake|ru) ahinA kapAlathI vyAvRtta kapAleAnA saMsthAnizeSanu darzana na thatAM zA mATe te (vsa nAmane abhAva) pratyakSa na thAya? jo ema dalIla karavAmAM Ave ke kapAleAnA saMsthAnavizeSa AdithI anumeya ghaTAdhviMsa pratyakSa nathI (--anumaiya che paNa pratyakSa nathI), tA (--uttara che ke ema hAya te) pachI tenAthI muLaranA phaTakAnA samakAlIna, praticeANImAM mAzrita deva sattu, utpattinAM jema, eka bhAvikAra tarIke anumAna sa`bhave che; mATe te(anumAna)thI pAchaLathI TakI rahetA pratiyegI (ghaTa) nA adhikaraNa (bhUtala)mAM Azrita evA abhAvarUpa va sanI siddhi thatI nathI. 'ahI bhUtakamAM ghaTanI dhvaMsa che' ema bhUtalamAM vasanA adhikaraNa hAvA aMgenA vyavahAra 'ahIM bhUtalamAM ghaTa utpanna thayA che' enI jema bhAvikArathI yukta praticegInA adhikaraNa hAvA viSayaka hoi zake che ane ghaTanA vasa pachI bhUtalamAM ghaTAbhAvane vyavahAra che tenu ghaDha khaseDI lIdhA pachI tenA (ghaTanA) abhAvanA vyavahAranI jema, samavizeSa sAthe saMbaMdha dharAvanAra atyantAbhAva AlaMbana upapanna che mATe te vyavahAra davasaviSayaka che evu kalpI zakAya nahi. 144 dalIla karavAmAM Ave ke "Ama hAya teA ghaTanI utpattinI pahelAM tenA (ghaTanA) abhAvane vyatrahAra thAya che te paNa atyantAbhAvathI caritArthI che tethI prAgabhAva paNa na heAya" teA uttara che ke e (prAgabhAva) paNa (bhale) na hoya. zaMkA thAya ke Ama (prAgabhAva ane prava`sAbhAva na hoya teA) 'mAgabhAvanA AdhArabhUta kALa te pUrva*kALa ane vaMsane AdhArabhUta kALa te uttarakALa' ema nivacana nahI. sabhave, tethI kALamAM pU, uttara Adi vyavahAra thAya che tenuM Alakhana zuM hoya? (mA zakAne uttara che !) ghaTAdimAM pratice gitva AdinA vyavahArano jema ( pUrva, uttara Adi vyavahAra) kAIka akhaMDa dharmaviSayaka bhale hAya, kAraNa ke abhAvarUpa sthayI vaMsanA svIkAra karavAmAM Ave te paNa temAM vasatva Adi akhaDa dhama mAnave Avazyaka bane che. ane dhruva sarva janya evA abhAvava rUpa hoIne sakhaMDa ja che ema nathI. (--deva'satvane sama Du mAnI zakAya nahi) kAraNa ke (tema mAnatAM) dhvaMsanA prAgabhAvarUpa ghaTamAM paNa tenA (ghaTanA) va`satyanI prasakti thaze. vivaraNa : je anya darzananA (nyAya-vaizeSika) le abhAvarUpa dhvaMsa mAne che te pratyakSa che ke anumeya ema vikalpa manamAM gADhavIne temanuM khaMDana karyuM`` che. keTalAka Ta-dhva sa nAmanA abhAvane ghaTa-pratiyAgika ane bhUtalamAM AdimAM Azrita sthAyI padAtha mAne che. vasa (baTane nAza) thayA pachI jema pAlAmAM tema jene teADI nAkhavAmAM AvyA che te ghaTanA For Personal & Private Use Only Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pariccheda 545 adhikaraNa bhUtala AdimAM paNa 'ahI... dhaTaneA nAza thayA' evI pratIti thAya che tenA baLe keTalAka tArkikA mAne che ke bhUtala Adi paNa dhaTadhvaMsanAM adhikaraNu che. temanA mata ahIM raju karIne tenuM khaMDana karyu` che. jo ghaTavasa pratyakSa padAtha hoya te| kapAlamAlA(ThIkarAMne samUha) khaseDI letAM te pratyakSa kema thatA nathI ? dalIla thAya ke dhaTadhvaMsanA pratyakSamAM kapAlamAlAnuM pratyakSa paNa kAraNa che. e khaseDI letAM dhaTadhvaMsanuM pratyakSa jJAna thatuM nathI A dalIlanA uttara che ke e kapAlamAlAne khaseDI levAmAM na Ave te paNa jyAre bhUtalapara rahelA laTa kapaleAmAM maNika, zarAva AdinA kapAlAthI vyAvRtta sa MsthAnavizeSa je baTakapAlanuM asAdhAraNarUpa che, tenu daCna nathI hatuM, paNu kevaLa pAlamAlA viSayaka ja na thAya che tyAre paNa dhvasanuM pratyakSa thatuM nathI tenu zuM kAraNa ? kapAlamAlAnuM darzIna teA che ja mATe sapratyakSa thavu joI e vastuta: pradhvaMsAbhAva pratyakSa hAI zake nahi kAraNa ke indriyasaninuM nirUpaNu nathI. sAdI bhASAmAM kahIe te kevaLa ThIkarAM paDelAM joIe te SaTapradhvaMsanu jJAna thatuM nathI. maNika zarAva AdithI alaga avayava-racanA dharAvatA padArthanAM ThIkarAM che evuM jJAna hoya teA ja dhaTadhvaMsanu jJAna thAya che. A batAve che ke ghaTaUsa pratyakSa thaI zake tevA padArtha nathI. dhvaMsa anumeya che ema paNa kahI zakAya nahi, atIta dhvaMsanuM paNa anumAna sa Mbhave che tethI anumAnathI dhvaMsamAtranI siddhi thatI hoya teA pazu parapakSI kahe che ke vaMsa sthAyI che te teA anumAnathI siddha thatuM nathI. za MkA thAya che ke "A bhUtala dhaTadhva MsavALuM che, kAraNa ke kAlamAlAvizevALuM che: je pradeza dhaTadhvasavALA nathI te kAlamAlAMvazeSanu adhikaraNu nathI evuM anumAna dhaTAzrita va sane kevA rIte viSaya karI zake? A zakA barAbara nathI. dhvaMsanI utpattinA kALamAM dhvaMsa pratiyeAgI laTa mAM Azrita che. tema chatAM pratiyeAgI dvArA te bhutalamAM paNa Azrita che tethI anumAna tadviSayaka hoI zake che. A ja rIte 'ahIM bhUtalamA dhaTadhvaMsa' e vyavahArane tadviSaya samajavAnA che. " bhUtalarUpa adhikaraNamAM sthAyI siddha dhvaMsa karanAra khIna pramANyuM khaMDana karyu che. ghaTanA dhvaMsa pachI bhUtalamAM ghaTanA abhAvanA vyavahAra thAya che tenA AlaMbana tarIke prakhvasane kalpavAnI kAI AvazyakatA nathI. 'bhUtalamAM dhaTa nathI' e vyavahAranuM Ala bana samayavizeSamAM bhUtakSamAM baTasa yeAganA abhAvanA kALamA sabaMdha dharAvanAra atyantAbhAva che. A mAnelA atyantA nAvathI jo dhaTAbhAva-vyavahAranI upapatti hAya, tene ghaTAvI zakAtA hAya te te uparAMta praSnasAbhAvanI lpanA karavI joIe nahi. 'toDanya rtam' (bRhad. 35, 3.4.2) (e caitanyathI itara badhuM nazvara che) e zrutirthI caitanya sivAyanI vastumAtra anitya che ema pratipAdita thayuM che tethI paradezanavALA mAneche tevA nitya dhvasanA nirAsa thaI jAya che, ghaTadhvaMsa pachI kapAlamAlAmAM dhaTa nathI' e vyavahAranuM paNu AlaMbana atyatAbhAva ja che kAraNa rUpAdA |ma pazu sama vikSetramAM anyantAbhAvanA sasa`ne laIne te vyavahArI upapatti che. si-69 For Personal & Private Use Only Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasakaprahaH * zaMkA thAya ke ghaTanAza pachI thatA ghaTAbhAva-vyavahAranuM AlabaMna je sAmayika atyanta- wAva heva te ghaTanI utpattinI pahelAM mATImAM ghaTa nathI' e vyavahAra thAya che tenuM AlaMbana paNa sAmayika atyantAbhAva hoI zake ane ghaTaprAgabhAva ka9pavAnI AvazyaktA nathI. A zaMkAne uttara che ke sAcI vAta che. prAgabhAva paNa mAnavAnI jarUra nathI. ane prAgabhAva ane pradhva sAbhAvanA abhAvamAM paNa "pUrva kALa' "uttara kALa" evo vyavahAra saMbhavaze kAraNa ke kALamAM akhaMDa upAdhirUpa pUrvakAlatva ane uttarakAlavane laIne kayavahAranI upapatti che. parapakSIne paNa vaMsatva Adi akhaMDa upAdhi kalpavI ja paDe che. parapakSI dalIla kare ke janya hAIne abhAvarUpa hoya te vaMsa ane te vaMsatva sakhaMDa ja che. paNa A dalIla barAbara nathI kAraNa ke AmAM ativyAptine deSa che. ghaTa vaMsanA prAgabhAvarUpa che; Ama, janya heIne te abhAvarUpa che tethI parapakSIe ApelA lakSaNa pramANe dhaTane vaMsarUpa mAnavo paDaze, je ayukta che. mATe prakhva sAbhAva nAmane sthAyI padAtha nathI. na ca saptamapadArtharUpAbhAvatvaM virakSitam / ghaTasya prAgabhAvaM bhaatyapi basasvAbhAvaprasaGgena ghaTakAle prAgabhAvottarakAlatvavyavahArasya nirAlambanatvApaH / na ca pratiyogyatiriktaH praagbhaavdhvNsH| tathA "seti tulyanyAyatayA dhvaMsaprAgabhAvo'pi pratiyogyatiriktaH syAditi prAmabhAvadhvaMsasyApi prAgabhAvo'nyaH, tasyApi kazcid dhvaMsa:, tasyApi prAgabhAvo'nya ityaprAmANikAnavadhikAMsaprAgabhAvakalpanAparoH / na cAnyad dhvaMsatvamAtmAzrayAdizUnyaM nirvaktu zakyam / evaM prAgabhAvatvamapItyanyatra kavitA | ane davaMsa hevuM eTale sAtamA padArtharUpa abhAva tevuM vivakSita che -ema mAnavuM barAbara nathI, kAraNake (ghaTanA) prAgabhAva prati paNa ghaTanA vaMsatvanA abhAvane prasaMga hovAthI (ghaTane ghaTaprAgabhAvanA vaMsarUpa mAnI zakAze nahi tethI) ghaTakALamAM prAgabhAvane uttarakALa hovAne vyavahAra nirAlaMbana thai jaze. ane prAgabhAvane davaMsa pratibIbI atirikta che evuM nathI enuM kAraNa e ke ema heya te samAna nyAyathI vaMsane prAgabhAva paNa pratiyogIthI atirikta ho joIe mATe prAgabhAvanA vaMsane paNa anya (bIjo) prAgabhAva, teno paNa kaIka - haMsa, tene paNa anya prAgabhAva ema aprAmANika, avadhirahita (asaMkhya) ke kaMsa-prAgabhAvanI kalpanA karavI paDaze. ane AtmAzraya Adi defthI zUnya evA anya vaMsatvanuM nivacana karavuM zakya nathI e ja rIte prAgabhAvatvanuM paNa (nivacana karavuM zakaya nathI) ema anyatra vistAra karyo che, For Personal & Private Use Only Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catuSa parijI vivaraNa zaMkA thAya che sati samAyANAmAvasya, jaya heIne sAtame abhAvazya padArtha te vaMsa': evuM dhvasanuM lakSaNa vivakSita che. atyatAbhAva, prAgabhAla anyAbhAvamAM A lakSaNanI ativyApti na thAya eTalA mATe janya hAIne' ema kahyuM che che. ghaTadhvaMsanA prAgabhAvarUpa ghaTane lakSaNa lAgu na paDe eTalA mATe "saptama abhAvarUpa padArtha ema kahyuM che - "je janya che te vaMsAbhAva che. eTaluM ja lakSaNa hoya te ghaTa AdimAM paNu ativyApti thAta). vaizeSike abhAvane sAtame padArtha mAne che-dravya guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya ane abhAva padArtho vaizeSika darzanamAM mAnyA che temAM abhAva sAtamo padArtha che. A zaMkAnuM khaMDana karatAM kahyuM che ke A dalIla barAbara nathI. ghaTanA prAgabhAvanA dhvasa tarIke svIkAravAmAM AvelA ghaTamAM ukta lakSaNa nathI tethI ghaTa prAgabhAva prati svasa35 na hoI zake. paNa A ISTa nathI. dhaTakALamAM dhaTaprAgabhAvane dhvasana 'abhAva hoya te prAgabhAvanA vaMsane kALa hAvA rUpa uttarakAlatva nahIM hoya, ane dhaTakALane prAgabhAvane uttarakALa kahevAmAM Ave che te vyavahAra AlaMbana vinAnuM banI jaze. zaMkAH ghaTanA prAgabhAvanA vaMsane ghaTathI atirikta sAtamo padArtha mAnavAmAM Ave che tethI doSa nathI.' uttara : A dalIla barAbara nathI. je ghaTanA prAgabhAvane dhvasa pratiyogImI. atirikta hoya te ghaTavaMsane prAgabhAva paNa ghaTarUpa pratiyogIthI vyatirikta hovo joIe, kAraNa ke vaMsAbhAva ane prAgabhAva bane kAdAcitka abhAvarUpa che. jema dhaTakAgabhAvane vaMsa pratigIthI vyatirikta che tema dhaTaprAgabhAvanA vaMsane paNa prAgabhAva ghaTaprAgabhAvathI anyana mAnave pahaze, kAraNa ke vaMsane prAgabhAva paNa va sanI pratiyogIthI bhinna che. e ja rIte prAgabhAvanA vaMsane paNa prAgabhAva judo haze ane tene kaI judo vaMsa haze ane tene paNa judo prAgabhAva haze-Ama anavasthA deSa haze. zakA : je janya abhAvarUpa vaMsa ukta rItathI anavasthA doSathI dUSita hoya te vaMsanuM bhale AvuM lakSaNa heya-vaMsane pratiyogI na hoIne saikAlika abhAva (anyA bhAva ane atyantAbhAva)thI bhinna abhAva hoya te vaMsa'. uttaraH A barAbara nathI. dhvaMsanA lakSaNamAM dhvasane praveza hovAthI AtmAzraya doSa che. AvuM kaI bIju vaMsatva AtmAzraya deSamAM phasAyA vinA batAvI zakAtuM nathI. . * zakAH prAgabhAva, ane atyantAbhAvathI bhinna hoIne saMsargabhAva heya te dhvasa . ema lakSaNa heya te AtmAzraya deSa nahIM rahe. , uttaraH A barAbara nathI kAraNa ke prAgabhAva AdinAneniyanamAM paNa prarvasAbhAvabhinnatvane praveza che. tethI, anyAyane doSa rahezeAma A anya vaMsatvanuM nivacana AtmAmaya, ane nyAzrayathI dUSita rahevAnuM ja. 4 sanI jema prAgabhAvane paNa sakhaMDa nirUpI nahIM zakAya. - kahevA Azaya e che ke "anAdi hoIne sAta abhAva te prAgabhAva ema nahI kahI zakAya kAraNa ke ghaTavaMsanA prAgabhAvarUpa ghaTamAM anAdi nathI tethI tene, alakSaNa For Personal & Private Use Only Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 % siddhAntAbA lAgu nahIM paDe. tema pratiyogI janaka abhAva te prAgabhAva' ema paNa nahIM kahI zakAya kAraNa ke javanA lakSaNamAM praviSTa pravRttitva (pahelAM hovuM te) kAryaprAgabhAvakAlavRttiva rUpa hovAthI AtmAzrayane doSa rahevAne. e ja rIte bIjA kaI paNa lakSaNamAM A deSa raheze ja. tethI prAgabhAva jevuM kazuM che nahi. tasmAnna pUrva prAgabhAvaH, na ca pazcAt dhaMsAbhAvaH / madhye paraM kiyatkAlamanirvacanIyotpattisthitidhvaMsarUpabhAvavikAravAn ghaTAyadhyAsaH / evaM cAvidyAninirapi brahmasAkSAtkArodayAnantarakSaNavartI kazcid bhAvavikAra iti tasyA muktAvanuvRttyabhAvAnna tadanirvAcyatve kazcid doSa ityvidyArthI neza tethI (utpatinI pahelAM prAgabhAva nathI ane pachI pradarvasAbhAva nathI. paNa vacce keTaleka vakhata anirvacanIya utpatti sthiti ane divasarUpa bhAvavikAravALe ghaTAhi.adhyAta che. ane Ama avidyAnI nivRtti paNa brahmasAkSAtkAranA udaya pachInI taratanI kSaNamAM rahenAre keI bhAva-vikAra che tethI tenI muktimAM anuvRti na hovAthI te aniya hoya te kaMI ja nathI ema atavighAthAya kahe che (2) vivaraNa: parapakSane mAnya prAgabhAva Adine siddha karanAra koI pramANu nathI tethI ghaTAdi. nI upattinI pahelAM prAgabhAva nathI ane nAza pachI pradhva sAbhAva nathI. zaMkA thAya ke prAgabhAvAdine svIkAra na karavAmAM Ave te temanA pratiyogI ghaTAdi kAyane paNa aMgIkAra karavo joIe nahi, kAraNa ke temane aMgIkAra karatAM tenI Apatti thAya che. A za kAnuM samAdhAna e che ke ghaTAdi kArya zuktirajata AdinI jema adhyAsarUpa mAnavAmAM AvyuM che tethI atanA virodha nathI. zaMkA thAya ke paramatamAM vaMsatva AdinuM nirUpaNa thaI zakatuM nathI tema siddhAntamAM bhAvavikArarUpa utpatti, sthiti, vaMsanuM paNa nirUpaNa nathI ja karI zakAtuM. A zaMkAne uttara e che ke temanuM nirUpatya siddhAntanA bhUSaNarUpa che tethI ke deSa nathI. Ama ghaTAdine vaMsa kSaNika bhAva vikAra rUpa siha thatAM avidyAne vaMsa paNa brahmasAkSAtkAranA udaya pachI te kSaNika bhAvavikAra che jenI mukti avasthAmAM anatti nahIM hoya. A advaitAvaghAcAryane mata che. (2) (3) nanvevama vidyAnivRteH kSaNikatve mokSaH sthirapuruSArthoM na syAditi cet, bhrAnto'si / na hyavidyAnivRttiH svayameva puruSArtha iti tasyA jJAnasAdhyatvamupeyate / tasyAH sukhaduHkhAbhAvetaratvAt / ki tvakhaNDAnandAvarakasaMsAraduHkhahetvaviyocchede akhaNDAnandasphuraNam, saMsAraduHkhopadava bhavatIti tadupayogitayA tasyAstattvajJAnasAdhyatvamupeyate // For Personal & Private Use Only Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pariccheda 59 (3) zaMkA thAya ke Ama avidya nivRtti kSaNika hAya tA mAkSa sthira puruSAtha hAI na zake. AvI zakA koI kare te uttara che ke tamane bhrama thayA che. avidyanivRtti pAte ja puruSAtha che mATe tene jJAnasAdhya mAnavAmAM Ave che evuM nathI, kema ke te (avidyAnivRtti) sukha ane duHkhAbhAvathI itara (vastu) che. paraMtu akhaMDa AnaMdanuM AvaraNa karanAra ane saMsAraduHkhanI hatubhUta vidyAnA uccheda thatAM akhaMDa AnaMdanu sphuraNa ane sa'sAraduHkhanA ucchedra thAya che mATe temAM (anarthAtmaka duHkhanI nivRtti ane AnadanI prAptimAM) upayegI hAvAthI tene (AvadyAnivRttine) tattvajJAnathI sAghya mAnavAmAM Ave che. vivaSNu : avidyAnivRtti meAkSanA sAdhanabhUta jJAnathI sAdhya che evuM upapAdana siddhAntIe kayuM tethA avidyAnitti ja meAkSa tarIke siddhAntAne mAnya che evA zrama pUrva pakSIta thayA; te bhrAntine AdhAre thatI zakAnI rajUAta karAte te bhramane dUra karyo che. avidyAnivRtti sukha nathI tema du:khabhAva nathI tethI te puruSAtha' nathI. paNa te anarthAtmaka duHkhanI nivRtti ane akhaMDa AnaMdanuM sphuraNa je be svataH puruAbhUta che tenuM sAdhana hAvAthI tene jJAnasAdhya mAnI che. citsukhAcAryAstu - duHkhAbhAvo'pi muktau na svataH puruSArthaH / sarvatra duHkhAbhAvasya strarUpa sukhAbhivyaktipratibandhakAbhAvatayA sukhazeSatvAta mukhasyaiva svataH puruSArthatvam / anyeSAM sarveSAmapi taccheSatvamiti sukhasAdhanatAjJAnasyaiva pravartakatve sambhavati duHkhAbhAvasyApi svataH puruSArthasvaM parikalpya tatsAdhanapravartaka padmahAya iSTasAdhanatAjJAnasya icchAviSayatvapravezena gurughaTitasya pravartakatvakalpanAyogAt / jayAre thinmukhAcAya kahe che ke muktimAM duHkhAbhAva pazu svataH puruSAtha nathI. sarvAMtra duHkhAbhAva svarUpabhUta sukhanI abhinyAkta (sphuraNu)mAM pratibaMdhakanA abhAvarUpa hAvAthI sukhane zeSa che mATe sukha ja svataH puruSArtha che. bIjA badhAMya tanA zeSa (maMga) che mATe sukhanuM sAdhana hovAnuM jJAna ja pravaka saMbhavatuM heAya tyAre duHkhAbhAvane paNa svata: puruSAtha kalpIne tenAM sAdhanAmAM pravartaka (--duHkhAbhAvanAM sAdhana hovAnAM jJAna--)nA sagrahane mATe ISTasAdhanatAjJAna, je IcchAviSayatvanA pravezane kAraNe gauravathI yukta banyu che, tenI pravataka tarIke kalpanA karavA barAbara nathI. vivaraNa : avidyA nivRttinI jema du:khanivRtti paNa svataHpuruSAtha nathI, tethI brahmAnandanA sphuraNunA sAdhana tarIke ja avidyA-nivRttine jJAnasAjya mAnavAmAM Ave che. eve citsukhAcAya nA mata rajU karyAM che. du:khAbhAva muktimAM svataH puruSAtha' nathI. 'muktimAM' ema kahyuM che tethI evI zrAti sabhave che ke sa sAradazAmAM sukhanI jema du;khAbhAva paNu For Personal & Private Use Only Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ papaha, fNAnsarga svataH- puruSArtha che. e brAtinuM nivAraNa karavA mATe kahyuM che ke sarvatra sukha ja svataH puruSArtha che. sukha AtmAnuM svarUpabhUta hovA chatAM duHkhayukta dazAmAM jene abhivyakti kahevAmAM Ave che tevuM tenuM vizeSa phuraNuM thatuM nathI tethI duHkhane sukhanI abhivyaktimAM pratibaMdhaka kalpavAmAM Ave che. ane Ama duHkhAbhAva sukhanI abhivyaktine zeSa, arthAt tenuM aMga hovAne kAraNe ja tenI icchA karavAmAM Ave che. sukhanI jema te svata: puruSArtha che eTalA mATe tenI kAmanA karavAmAM nathI AvatI evo bhAva che. dukhAbhAva sukhane zeSa hoya te dukhAbhAvanAM sAdhane paNa sukhanAM sAdhana bane che. ane Ama sukhana sAdhanemA ane du:khabhAvanAM sAdhanomAM sarvatra e sukhanAM sAdhana che e jJAna ja pravartaka sa bhave che. bIjI bAjue je du khAbhAvane svata: puruSAtha ka9pavAmAM Ave to dukhAbhAvanAM sAdhanomAM sukhasAdhanatAne bAdha thatuM hovAthI, e sukhanAM sAdhana che e jJAnathI temanAmAM pravRtti na saMbhave evI dalIla karavAmAM Ave ke "temane viSe e duHkhAbhAvanAM sAdhana che e jJAna ja bhala pravartaka ho!" te e barAbara nathI, kAraNa ke ema hoya te pravRttimAtramAM anugata kAraNano abhAva haze (-athata dareka pravRtti mATe juduM kAraNuM mAnavuM paDaze; sukhasAdhanatAzAna sava pravRttimAM anugata kAraNa che ke nahI saMbhave. za kA thAya ke ema hoya te "ISTanuM sAdhana che" e jJAnane kAraNe sarvatra pravRtti bhale thatI: sukhanI jema duHkhAbhAva paNa IcchAne viSaya hovAthI tene paNa iSTa'mAM samAveza karI zakAze paNa A zaMkA barAbara nathI. prakRtimAtranA kAraNu ISTasAdhanatAjJAnamAM *ISTa aMzamAM sukhaDava jAtine praveza ka2vAmAM Ave te kAraNutAnA avachedakamAM lAdhava prApta thAya che, jayAre iSTava ITAvAyatva rU5 u dhine praveza kapivAmAM kAraNatAnA avarachedakamAM gaurava deSa thaze. mATe sukha ja svata:puruSArtha che e pakSa yuktiyukta che. |juo ci--khAcAryanI tavapradIkA (caturtha pariccheda, pR. 563) (SaDadazAna prakAzana, vArANasI, 1974)-nAtra TukavAmAyaH kAvatratayA puruSArtha, tulAmazeSaravAta ! na ca biparItavRttiprasaGgaH, vikalpAsahatvAt / kiM sukhaM duHkhAbhAvasyotpAdakamutAbhivyaJjakam, nomayathAvi -duHkhAbhAva svataMtrapaNe puruSArtha nathI, kAraNa ke te sukhanI abhivyaktine zeSa che (tenuM aMga che). zaMkA thAya ke sukha ja duHkhAvanuM aMga che ema UlaTo prasaMga kema na thAya, te uttara che ke A viparIta prasaMga na hoI zake kAraNa ke vikalpane saha,nahIM karI zake-zuM sukha duHkhAbhAvanuM utpAdaka che ke tenuM abhivya ja che. bemAMthI koI rIte na hoI zake. . . . . . . . . . . na ca duHkhAbhAva eva svataH puruSArthaH, taccheSatayA sukhaM kAmyamiti vaiparItyApattiH / bahukAladuHkhasAdhye'pi kSaNikaMsukhajanake ninditagrAmyadharmAdau pravRttidarzanAt / tatra kSaNikasukhakAlInaduHkhAbhAvasya puruSArthatve tadartha bahukAladuHkhAnubhavAyogAt / na ca tatra kSaNikasukhasya puruSArthatve'pi doSataulyam / bhAvarUpe sukhe utkarSApakarSa yoranubhavasiddhatvena kSaNamapyatyu For Personal & Private Use Only Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catutha.paraccheda 551 skRSTasukhArtha bahuphAladuHkhAnubhavopapateH / "duHkhAbhAge cotkarSApakarSA"sambhavAt / tasmAnmuktau saMmAraduHkhanivRttirapyavidyAnivRttivat sukhazeSa - ityanavacchinnAnandaprAptireva svataHpuruSArtha ityAhuH // 3 // ane dukhAbhAva ja vataHpuruSArtha che ane tenA zeSa tarIke sukha kAya che ema vaparItyanI prasakti che"--ema kahI zakAya nahi, kAraNa ke lAbA kALanA dukhathI sAdhya hovA chatAM paNa kSaNika sukha utpanna karanAra nindrita grAmya dhama (jema ke agaNyAgamana-gurupatnI Adi agamya strIo sAthe samAgama che) AdimAM pravRtti jovAmAM Ave che. tyAM (ukta nindrita pravRttisthaLamAM) je kSaNika sukhakAlIna duHkhAbhAva puruSArtha hoya to tene mATe lAMbA samaya sudhI duHkhane anubhava saMbhave nahi. ane tyAM kSaNika sukhane puruSArtha mAnavAmAM Ave te paNa cheSa samAna che evuM nathI, enuM kAraNa e ke bhAvarUpa sukhamAM. utkarSa ane apakarSa anubhavathI siddha hovAne kAraNe eka kSaNa mATenA paNa atyanta: utkRSTa sukhane mATe lAbA kALa sudhI duHkhane anubhava upapanana che; ane duHkhAbhAvamAM utkarSa ane apakarSano saMbhava nathI. tethI muktimAM saMsAraduHkhanI nivRtti paNa avidyA-nivRttinI jema sukhane zeSa che mATe anAvacchinna AnandanI prApti ja svata puruSArtha che (ema cittasukhAcA kahe che. (3) vivaraNa: keTalAka dalIla kare che ke A zaMkAne avakAza nathI kAraNa ke pirItyapakSamAM (duHkhAbhAva svataH puruSArtha che ane sukha tene zeSa che e pakSamAM) duHkhAbhAvarUpa - upAdhine ja pravartaka jJAnanI kAraNutAnA avacchedakanA zarIramAM praveza mAnavo paDaze tethI IcchAviyatvarUpa uSAdhine praveza mAnanAra pakSamAM che tema ahIM gaurava doSa samAna che. paNa A dalIla barAbara nathI. siddhAntamAM sukha AtmarUpa hovAthI eka vyakti che tethI sukhatva jAtine saMbhava nathI ane sukhatva upAdhirUpa che : ema mAnIne zaMkAne saMbhava che ja. ichAviSayavanI jema sukhatva paNa upAdhirUpa hoya to te sukhatvanA pravezamAM paNa kAraNutAva chedakanuM gaurava samAna che tethI vinigamaka (sukhane svata. puruSArtha mAnI zakAya, du:khAbhAvane nahi ema kahevA mATe koI nirNAyaka kAraNu) na hovAthI vairopanI zaMkA yukta ja che. siddhAntamAM vastutaH sukhavyakti eka hovA chatAM pAdhika bheda mAnavAmAM Ave che tethI sukhatvanuM jAti hevuM akSata che mATe viparIta nakSa zakya nathI ema manamAM rAkhIne bIje doSa batAvyAM che-lekamAM joIe chIe ke kSaNika sukhanI khAtara lAMbA kALa sudhI duHkhanubhava svIkArIne paNa agamyAgamana Adi ni dita ane pApI kRtyamAM mANane pravRtta thAya che. je dukhAbhAva ja svataHpuruSArtha hoya to A pravRtti saMbhave nahi. sukha A duHkhAbhAvane zeSa che, tenuM aMga che e pakSamAM sukhakAlIna je duHkhAbhAva che tenI ja prati sukha zeSa che ema kahevuM paDaze kAraNa ke anya samayanA dukhAbhAva prati te sukha zeSa heI zake nahi. ane Ama kSaNika sukha samayane duHkhAbhAva je kSaNika che tene lakSyamAM rAkhIne lAMbA kALa sudhInA duHkhane anubhava kaI svAkAre nahi For Personal & Private Use Only Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para siddhAntalezasaMhaH zaMkA thAya ke sukhane svata puruSArtha mAnavAmAM Ave te paNa kSaNika sukhane athe lAMbA kALa mATe duHkhanA anubhava koI svIkAre nahi e deSa samAna che. paNa A zakA barAbara nathI kAraNu ke bhAvarUpa sukhamAM utkarSa ane apakaSa zakya che tethI eka kSaNa mATenA paNa atyaMta utkRSTa sukhane mATe lAMbA samaya sudhInA du.khanA anubhava lAko svIkAre e upapanna che. zaMkA thAya ke du:khAbhAva svataHpuruSAtha che e pakSamAM paNa kSaNika sukha samayanA duHkhAbhAvamAM ukatra kalpI le te zA vAMdhA che. Ane uttara che ke abhAvane utkaSa AdinA Azraya mAnavAmAM nathI AvatA. Ama duHkhAbhAva svataHpururSAtha na hoI zake tethI avidyAnivRttinI jema saMsAradu:khanI nivRtta sukhane zeSa che ane svarUpabhUta anavacchinna AnaMdanI prApti e ja svataHpuDuSAtha che. (3) (4) nanvanavacchinnAnandaH pratyagrUpatayA nityameva prAptaH / satyam / nityaprApto'pi anavacchinnAnandastamAvRtya tadviparItamartha pradarzayantyA avidyayA saMsAradazAyAmasatkalpatvaM nIta ityakRtArthatA'bhUt / nivartitAyAM ca tasyAM nirastanikhilAnarthavikSepe svakaNThagata vismRtakanakA bharaNavat prApyate ivesyaupacArikI tasya prAptavyateti kecit // 4 // (4) zaMkA thAya ke anavacchinna Ana Mda svarUpabhUta hAvAthI nitya ja prApta che. AnA uttara che sAcu (paNu) atavacchinna AnaMda nitya-prApta heAvA chatAM tenuM AvaraNa karIne tenAthI viparIta (duHkhAtmaka sa sAra)ne khatAvanArI avidyAthI sa'sAra-dazAmAM te nahivat banAvI devAmAM AvyeA che tethI akunAtha*tA thaI (-pUNa AnandanI aprApti thaI ). ane te (avidyAnA nAza karavAmAM AvatAM samagra ana rUpa vikSepane nivAsa karAtA hovAthI potAnA gaLAmAM rahelA paNa bhulAI gayelA senAnA alakAranI jema te jANe ke prApta thAya che mATe tenI prAptavyatA (tenuM prAptinA viSaya hAvuM, tene meLavavApaNu) aupacArika (gauyu) che ema keTalAka kahe che. vivarNa : anavacchinna AnaMda jIvanuM peAtAnu svarUpa che tethI te nitya prApta che ane vAstavamAM tene meLavavApazu rahetuM nathI. paNa avidyA tenuM AvaraNu kare che ane sa sAradu kharUpa anatha nA vikSepa kare che tethI te nitya prApta AnaMda jANe ke apra`ta DhAya tevA banI jAya che. seAnAnA hAra gaLAmAM ja hAvA chatAM te vAta bhulAI jatAM strI zeSa karavA lAgI jAya ane tenA pyAla AvatAM tene ema lAge ke tenI prApti thaI che paNa vAstavamAM te prApta ja hoya che. tenA jevu ja A svarUpabhUta anavacchinna Anatu che. avidyAnI nivRtti thatAM tenAthI trikSipta saMsArarUpa anaCna pazu nivRtti thAya che ane Anada jANe ke prApta thayA hoya ema lAge che, jo ke vAstavamAM te nitya prApta ja haiAya che. Ama AnaMdanI prAptinuM thana aupacArika ke gauNa athaCmAM samajavAnu che, kharI rIte te| AnaMduM nitya prApta ja che--ema keTalAka kahe che. For Personal & Private Use Only Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha parika 553 anye tu-saMsAradazAyAM 'nAsti na prakAzate' iti vyavahArayogyatvarUpAjJAnAvaraNaprayuktasya 'mama niratizayAnando nAsti' iti pratyayasya sarvasiddhatvAt tadAlambanabhUtaH kazcid brahmAnandasyAbhAvaH kAlpaniko yAvadavidyamanuvartate / avidyAnivRttau ca tanmUlatvAnnivartate iti 'yasmin satyagrimakSaNe' ityAdilakSaNAnurodhena mukhyameva tasya prApyatvamityAhuH // jyAre bIjAo kahe che ke saMsAradazAmAM "niratizaya AnaMda) nathI, nathI prakAzato e vyavahArane egya hevArUpa ajJAnanA AvaraNathI prayukta mAre niratizaya Anada nathI" e jJAna sarvasaddha hevAthI tenA AlaMbanarUpa koI brahmAnandane kAlpanika e abhAva avidyA rahe tyAM sudhI anuvRtta rahe che. ane vidyAnI nivRtti thatAM tamUlaka (avighAmUlaka) hevAne kAraNe brahmAnandane kApanika abhAva) nivRtta thAya che, mATe je hetAM uttara kSaNamAM" IyAdi lakSaNanA anurodhathI brahmAnanda) nI prApyatA mukhya che. - vivaraNa : "jItavAnA cAnyAni pUtAni mAtrAmunIvatti' (baha6. 4432) " bAra gALo vidvAna " (tetti. 2.9) ItyAdi vedAMtavAkayothI pratipAdita je niratizaya AnaMda te nathI evo anubhava sarvane thAya che. ane Ama svasvarUpa hevAne lIdhe tevo AnaMda nitya ja vidyamAna hovA chatAM tenA abhAvanuM jJAna jovAmAM Ave che. tethI e AnaMdane vAstavamAM abhAva saMbhavato na hovA chatAM avidAkata AvaraNane adhIna jenI sthiti che te anAdi kAlpanika abhAva AnaMdanA abhAvanA jJAnane viSaya che ema mAnavuM paDaze. ane A brahmAnandane abhAva avivA Take tyAM sudhI Take che "niratizaya AnaMda nathI prakAza, apakAzamAna hovAne kAraNe te nathI ja e vyavahAra sadA thato na hovAthI ane AvaraNa sadA hovAthI "rAma' sudhInuM vacana che ema samajavAnuM che - A vyavahAra na thato hoya te ya thaI zake kharo. mitra sati agrimakSaNe yasya sasam, yadabhAve ca yasya amAvaH tat tatsAdhyam -re hotA uttara kSAmA jenuM astitva zakya hoya ane jenA abhAvamAM jene abhAva heya te tenAthI sAdhya chee lakSaNa anusAra brahmajJAna hoya te uttara kSaNamAM niratizaya AnaMdanuM astitva hoya che ane jJAnanA abhAvamAM ukta AnaMdane abhAva hoya che tethI jJAnathI e sAdhya che. mATe niratizaya AnaMda prApta hovA chatAM mukhya arthamAM te pApya che, tene kharekhara meLavavApaNuM che. ' si71 For Personal & Private Use Only Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhArAba - apare tu-avedyasyApuruSArthatvAt saMsAradazAyAM sadapyanavacchinnasukhamAparokSyAbhAvAnna purussaarthH| na ca svarUpajJAnenAparokSyaM tadA'pyasti, tasya sarvadA svarUpasukhAbhinnatvAt / vRttijJAnenAparokSyaM tu na muktAkapIti vAcyam / na hi svavyavahArAnukUlacaitanyAbhedamAtramAparokSyam / ghaTAvacchinnacaitanyAbhivyaktau tadabhinnasya ghaTagandhasyApi aaprokssyaapH| kiM tvanAvRtArthasya tdbhedH| tathA cAnAvRtatvAMzastatvasAkSAtkAre satyeveti niratizayamukhAparokSyasya puruSArthasya vidyAprApyatvaM yuktamityAhuH / - jyAre bIjAne kahe che ke je adya che te puruSArtha na hoI zake tethI saMsAradazAmAM anavachina sukha hovA chatAM te aparokSa nathI mATe te puruSArtha nathI ane e nI dalIla karavI nahi ke " svarUpajJAnathI apakSatA tyAre (saMsAradazAmAM) paNa che kAraNa ke te (svarUpajJAna) sarvadA svarUpasukhathI abhinna che; jyAre vRttijJAnathI apare kSatA te muktimAM paNa nathI." ( A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke pitAnA vyavahArane anukula caitanyathI abheda mAtra aparikSatva nI, kema ke ema hoya to) ghaTathI avacchinna caitanyanI abhivyakti thatAM tenAthI abhina ghaTagadhanI paNa aparokSatA prasakta thAya - ghaTanI gaMdhane paNa A rola mAnavI paDe kAraNa ke te abhivyakta caitanyathI abhinna che). paraMta anAvRta arthane tenAthI (anAvRta caitanyathI) abheda e ja tenI apekSA che. ane Ama (niratizaya sukhamAM) anAvRtatva aMza tatva sAkSAtkAra thAya te ja saMbhave che, mATe niratizaya sukhanA apakSavarUpa puruSArtha vidyAthI prApya hoya vivaraNaH ahIM je mata rajU karyo che temAM pUrva matathI vizeSatA e che ke pUrvamatamAM zAhamAnaMdanuM svarUpa ja puruSArtha che jayAre A matamAM brahmAnaMdanI aparokSatA puruSArtha che ane e aparokSatva avivAnI nivRti dvArA vidyAthI sAdhya chete vidyAnA udayanI pahelAM hetuM nathI. zaMkA thAya ke vidyAthI prApya AnandApakSatva svaprakAza caitanyarUpa heI zake, ke uttirUpa hoI zake; paNa A bemAMthI kaI rIte te saMbhavatuM nathI. pitAnA vyavahArane anukUla caitanyathI abhinna hovuM tene je niratizaya AnaMdanuM apakSatva kahevAnuM hoya te saMsAradazAmAM brahmAnaMda Avata hovA chatAM tevuM aparokSatva tenuM che ja kAraNa ke brahamAnaMdanA vyavahArane anukUla sAkSi-caitanyathI abheda brahmAnaMdamAM sadA heya che; tethI te zAnathI prApya nathI. ane vRttirUpa aparokSava te muktimAM paNa nathI. A zaMkAnuM samAdhAna e che ke aparikSatvanA zarIramAM praviSTa je A vatatvanI nivRtti tenA saMpAdana dvArA brahmAnandanuM aparokSatva vidyAsANa che. zabdathI A parela jJAna thAya che e vAda anusAra pitAnA vyavahArane anukUla caitanyathI abhinna hovA mAtrathI kaI vastu For Personal & Private Use Only Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pariccheda 555. apakSa nathI banatI. kAraNa ke tema hoya te ghaTavacchinna cetanyanI abhivyakti thatAM e abhivyakta caitanyathI abhinna ghaTagadhanuM paNa aparokSatva thavuM joIe. paNa apakSata eTale anAvRta arthanuM anAvRta caitanyathI abhinnatva tatva sAkSAtkAra thAya tyAre niratizaya sukhamAM anAvRtava aMza saMbhave che tethI caitanyarUpa (-vRttirUpa nahi-) niratizaya sukhaparekSatva puruSArtha che ane te vidyAthI prApya che. mATe muktimAM niratizaya sukhanuM aparokSa saMbhavatuM nathI ema nathI. itare tu-astu vyavahArAnukUlacaitanyAbhedamAtramAparokSyam / tathA'pyajJAnamahimnA jIvabhedavaccidAnandabhedo'pi adhyasta iti saMsAradazAyAM puruSAntarasya puruSAntaracaitanyAparokSyavad anavacchinnamukhAparokSyamapi nAsti / ajJAnanivRttau tu cidAnandabhedaprabilayAt tadAparokSyamiti tasya vidyAsAdhyatvamityAhuH // 4 // jyAre bIjA kahe che ke bhale vyavahArane anukUla caitanyAbhinatva mAtra apakSanya hoya te paNa ajJAnanA prabhAvathI jIva-bhedanI jema cita ane AnaMdane bheda paNa adhyasta che eTale saMsAradazAmAM jema eka puruSanuM caitanya prajA puruSane aparokSa nathI hatuM tema anavacchinna sukhanuM apakSava paNa nathI hatuM. paNa ajJAnanI nivRtti thatAM cit ane AnaMdanA bhedanA pravilayane kAraNe tenuM aparAkSatva thAya che tethI te vidyAthI sAdhya che. (4) vivaraNa: A matamAM apakSatva eTale vyavahArane anukula caitanyAbhinnatva mAtra. A lakSaNamAM anAvRtatvane arthanuM vizeSaNa mAnavAnI AvazyakatA nathI svIkArI. zaMkA thAya ke Ama heya te ghathI avavichanna caitanyanI abhivyakti thatAM tenAthI abhinna dhazradhanuM paNa A parAkSata thavuM joIe. paNa A zaMkA barAbara nathI. dharmAdi sAkSImAM adhyasta che ane te anAvRta sAcaiitanyathI abhina hovA chatAM tenuM apakSa jovAmAM AvatuM nathI; tenI jema ghaTagabdha paNa abhivyakta dhaTAvacchinna caitanyathI abhinna havA chatAM temAM apakSatva na hoya e upapanna che. evI dalIla karI zakAya nahIM ke dhamadi pratyakSagya nathI tethI te apakSa che. A dalIla yuktiyukta nathI kAraNa ke Ama tema te prakRtamAM paNa cAkSuvavRttithI abhivyakata caitanya prati phaLanA baLe gadhane ayogya kaha5vAthI (--gaMdha cakSuthI grAhya nathI mATe tenI apekSatAnI prasakti nahIM thAya. zaMkA thAya ke ema hoya te svarUpAnandane sadA svavyavahArane anukUla sAkSitanyathI abheda hovAne kAraNe vidyAne aparokSatvanuM sAdhana mAnavuM yuktiyukta nathI. A zaMkAnuM samAdhAna e che ke vyavahArane anurUla caitanyathI abheda e ja apakSa ema mAnIe te paNa keI hAni nathI. jema eka puruSane bIjA puruSanuM caitanya aparokSa nathI hotuM For Personal & Private Use Only Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 siddhAntalezasaMgrahaH tema saMsArardazAmAM jIvate anavacchinta AnanuM aparAkSatva paNu nathI jema vena ajJAnamUlaka anAdi parapara-bheda che tema sAkSiyaitanya ane brahmAnaMdanA paNa ajJAnathI abhyasta anAdi bheda che tethI brahmAnaMdaneA peAtAnA vyavahArane anukUla sAkSicaitanyathI abheda na heAvAthI, arthAt vAstava abheda parasparabhinna jIvAmAM sava*sAdhAraNa vidyamAna hovA chatAM te arkivizvara hAvAthI brahmAna dattu apare kSatva nathI. tattvajJAna ajJAna ane tenAthI prayukta bhedane nAza kare che ane te dvArA anavacchinna AnaMdanA aparAkSatvanu saMpAdaka bane che. Ane kAraNe tevu AnaMdaparAkSatva tattvajJAnathI sAjya mAnavAmAM Ave tA te yukta che. (4) (5) atha vidyodaye satyupAdhivilayAdapeta jIvabhAvasya kimIzvarabhAvApattirbhavati, uta zuddhacaitanya nAtrarUpeNAvasthAnam iti vivecanIyam / ucyate -- ekajIvavAde tadekAjJAnakalpitasya jIvezvaravibhAgAdikRtsnamedaprapaJcasya tadvidyodaye vilayAnnirvize caitanyarUpeNaivAvasthAnam / (5) have zaMkA thAya ke vidyAnA udaya thatAM upAdhine vilaya thavAthI jenA jIvabhAva jatA rahyo che te (mukta) zu' IzvararUpa thaze ke zuddha caitanyamAtra rUthI raheze enuM vivecana karavuM joIe ; kahIe chIe-ekajIvavAdamAM te (eka jIva)nA eka ajJAnathI kahipata jI-IzvaranA vibhAga Adi sakalabheda-prapa canA te (jIva)nA vidyAne uDDaya thatAM vilaya thAya che tethI nivizeSa caitanyarUpe ja raheze. vivaraNa : vidyAnA udaya thatAM upAdhine laya thavAthI jIvabhAva jatA rahe tyAre je jIva hatA te IzvararUpe rahe ke zuddha caitanyarUpe ja rahe ? A praznane eka uttara nahI ApI zakAya. ekajIvavAda ane anekajIvavAdanI dRSTie juduM juduM vivecana karavu paDaze. eka jIvavAdamAM jIva eka hAvAthI tenu' mULa ajJAna paNa eka ja che ane Ama te eka jIvane jyAM karyAMya antaHkaraNumAM tattvasAkSAtkAranA udaya thatAM deva, tika, manuSya Adi sava" pramAtAne sAdhAraNa ajJAnane tenAM kAryo sAthe te ja kSaNe ni.zeSa nAza thAya che tethI zuddha caitanyamAtra rahe che. zaMkA thAya ke zuka AdinA antaHkaraNamAM utpanna thayelA tattvajJAnathI ja jo sava pramAtAne sAdhAraNa saMsAranA tenA mULa ajJAna sAthe nAza thaI gayeA hoya to sasAranI upalabdhi na thavI joIe, jyAre ApaNe te sa sAranI anuvRtti anubhavIe chIe. A zAnuM samAdhAna e che ke zukra AdinI muktimAM pramANlR nathI ane zuddha AdinI muktinu pratipAdana karanAra zAstranuM bIjuM tAtparya che e agAu batAvyu che. tethI saMsAranI anuttine kAraNe koI anupapatti nathI. For Personal & Private Use Only Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha paricacheda anekanIvavAdamabhyupagamya baddhamuktavyavasthA'GgIkAre'pi yadyapi kasyacid vidyodaye tadavidyAkRtaprapaJcavilaye'pi baddhapuruSAntarAvidyAkRto jIvezvaravibhAgAdiprapanco'nuvartate, tathA'pi 'jIva ivezvaro'pi pratibimbavizeSaH' iti pakSe muktasya bimbabhUtazuddhacaitanyarUpeNaivAvasthAnam / anekopAdhiSvekasya pratibimbe sati ekopAdhivilaye tatpratibimbasya bimbabhAvenaivAvasthAnaucityena pratibimbAntaratvApattyasambhavAt / tatsambhave kadAcijjIvarUpapratibimbAntaratvApaterapi durvAratvenAvacchedapakSa iva muktasya punarvandhApatteH / ata evAnekajIvavAde avacchedapakSo nAdriyate / yadavacchedena muktistadavacchedenAntaHkaraNAntarasaMsarge punarapi bandhApaH / anekachavavAda svIkArIne baddha ane muktanI vyavasthA ne aMgIkAra karavAmAM Ave temAM paNa che ke koInA jJAnano udaya thatAM tenI avidyAthI karavAmAM AvelA prapaMcane vilaya thAya teya baddha evA anya puruSano avidyAthI karavAmAM AvelA jIva-Izvara vibhAga Adi prapaMcanI anuvRtti rahe che, te paNa jIvanI jema Ikavara paNa pratibiMbavizeSa che" e pakSamAM mukta bibabhUta zuddha caitanyarUpe ja raheze, kAraNa ke aneka upAdhiomAM eka(brahmacetanya)nuM pratibiMba heya te eka upAdhine vilaya thatAM temAMnuM pratibiMba biMbabhAve ja rahe e ucita hovAthI teNe bIjuM pratibiMba banI javuM joIe e Apatti saMbhavatI nathI. tenuM kAraNa e che ke te (pratibibA tarabhAvanI Apatti) saMbhavato hoya te kyAreka jIvarUpa anya pratibiMba banI jAya e Apatti paNa TALavI muzkela hevAthI avadapakSamAM thAya che tema muktane pharI badhanI Apatti thAya. mATe ja anekajIvavAdamAM avachedapakSane Adara karavAmAM nathI Avate (-tene svIkAravAmAM nathI Avato, kema ke je (caitanyapradeza)nA avacchedathI mukti thaI hoya tenA avacheTathI (tyAM caitanyamAM) anya antaHkaraNane saMsaga thatAM pharIthI paNa baMdhanI Apatti thAya vivaraNa : vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatIrtha kahe che ke apacyadIkSitane ekajIvavAda pasaMda nathI ema sUcavavA teo nAnAjIvavAdane pRra kAra kare che. nAnA jIvavAdamAM mutane IzvarabhAvanI Apatti saMbhave che ema thaI ...thI batAvyuM che. nAnAjIvavAdamAM mukatane sarvanI mukita thAya tyAM sudhI anya baddha puruSonI avidyAthI kRta IzvarabhAvanI Apatti saMbhave che. - zaka : A pramANe "vatrapi..." e ukita barAbara nathI kAraNa ke te uktithI je ke IzvarabhAvanI Apati saMbhave che te paNa nathI saMbhavatI evI pratIti thAya che. For Personal & Private Use Only Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 siddhAntalezasaMgrahaH uttara : A doSa nathI. nAnAjItravAda anekavidha che. ane Ama sava anekajIvavADhAmAM mukatane IzvarabhAvanI Apatti sabhavatI nathI ema 'yaSe...' e uktinu tApaya che. A ja tathASi...(te paNu) ityAdithI samajAvyu` che. vidyAnA uya thAya tyAre aneka upAdhimAMthI eka 3rAtrine laya thatAM temAtu pratiktitra bibhabhAvathI ja raheze; te pratibiMbavizeSa rUpa IzvararUpI nahI rahe. je pratibibabhUta biMbanI jAya che e niyama cheDIne e bIjuM pratibiMba banI zake ema mAnavAmAM Ave te pharI baMdhana Apatti Avaze. pUrNa caitanyamAM je caitanyapradezanA avacchedathI mukti thaI hoya te pradezanA vacchedzI tyAM caitanyamAM je bIjI upAtri sAthe saMbadha thAya te pharI baMdhanI Apatti Ave evA atha' che; je caitanyapradeza mukata thayA che tene pharI baMdha thavAnI zakayatA mAnavI paDe, mATe ja anekajIvavAdamAM avacchedavAdane AvakAra nathI sAMpaDhayeA. kRSNAnaMdatItha' kahe che ke A bAbatamAM thADA vicAra karavA ghaTe. caitanya tA svataH nityamukata che. te anAdi avidyAthI udhithI avacchinna hAya ke upAdhithI upahita hoya tyAre te jIva bane che ane tene baMdha thAya che e sthiti che. ane Ama muktinI pahelAM je upAdhine adhAna caitanyapradezanA baMdha hato. tene pharI baMdhanI prasakti svIkArI zakAya ja nahi, kAraNa ke muktikALamAM te upAdhinI nivRtti thavAthI tene parata tra ane pahelA baMdhanA Azraya evA je jIvabhUta caitanyapradeza tenI paNa nivRtti thaI jAya che, tethI tene pharI khaMdha thaI zake naha; tema mukata evA zuddha caitanyane paNa baMdhanI prati sa MbhavatI natha. kema ke tene anya bahu jIvanI upAdhi sAthe sabaMdha thatAM te khIjo jIva bane te paNu pahelAM je bahu hAIne mukita pAmyA tene badhanI prasAta nathI tethI tene pharI badhanI Apatti thaze. ema kahevuM barAbara nathI. vaLI mukata caitanya anya antaHkaraNa sAthe saMbaMdhamAM AvatAM te upAdhivALA jIva bane tyAre je hu' pahelAM saMsArI hAIne kAika rIte mukata banyA te huM phrI saMsArI banyA chu' evuM anusa MdhAna sabhavatu nathI, kema ke mukta jIva ane bahU jIvanI eka upAdhi nathI hotI. tethI bIjo jIva banI javAnI Apatti batAvI che te akiMcikara che. tethI dUSaNurUpa nathI. e ja rIte pUrvakti muddatanA pratibiMbarUpa anya jIva khana javAnI prasati paNa aiicakara che. (vyAkhyAkAra kRSNAna Mda sukSma vivecaka che temAM zaMkAne sthAna nathI!), 'pratibimbo jIvaH, bimbasthAnIya IzvaraH, ubhayAnumyUtaM zuddhacaitanyam' iti pakSe tu muktasya yAvatsarvamukti sarvajJatva sarva kartRtvasavaizvaratva satyakAmatvAdiguNaparamezvarabhAvApattiriSyate / yathA anekeSu darpaNeSu ekasya mukhasya pratibimbe sati eka darpaNApanaye tatpratibimbo bimbabhAvenAvatiSThate, na tu mukhamAtra rUpeNa, tadAnImapi darpaNAntarasannidhAnaprayuktasya mukhe bimbatvasyAnapAyAt, tathaikasya brahmacaitanyasyAnekeSUpAdhiSu pratibimbe sati ekasmin pratibimbe vidyodaye tena tadupAdhivilaye tatprativimbasya For Personal & Private Use Only Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pariccheda 59 bimbabhAvanAvasthAnAvazyambhAvAta / na ca muktasyAvidyA'bhAvAt satyakAmatvAdiguNaviziSTasarvezvaratvAnupapattiH, tadavidyA'bhAve'pi tadAnIM baddhapuruSAntarAvidyAsasvAt / na hIzvarasyezvaratvaM satyakAmAdiguNavaiziSTayaM ca svAvidyAkRtam, tasya niranjanatvAt, kiM tu baddhapuruSAvidyAkRtameva tatsarvameSTavyam / jIva pratibiMba che, Izvara biMbasthAnIya che (ane ubhayamAM anusyuta zuddha caitanya chee pakSamAM te badhAnI mukti thAya tyAM sudhI mukta sarvajJatva, sarvakatRtva, sarvezvaratva, satyakAma Adi guNovALA paramezvarUpa bane che ema svIkAravAmAM Ave che. jema aneka dapamAM eka mukhanuM pratibiMba paDayuM hoya tyAre eka paNa khaseDI letAM temAM paDeluM pratibiMba bibarUpe rahe che, paNa mukhamAtrarUpe rahetuM nathI, kAraNa ke tyAre paNa bIjA dapaNenI hAjarIne kAraNe mukhamAM biba jatuM rahetuM nathI (-mukha biMbarUpathI cAlu rahe che); tema eka badatanyanuM aneka upAdhi AmAM pratibiMba pADayuM hoya tyAre eka pratibiMbamAM vidyAnA udaya thatAM tenAthI te (vidvAna jIva)nI upalavinA vilaya thAya che tethI temAM paDeluM pratibiMba (-mukta thayela pratibiMba jIva-) biMbabhAvathI avazya raheze. ane evI dalIla karavI nahi ke " avidyAno abhAva hovAthI mukta satyakAmatvAdi guNethI viziSTa sevara hoya e anupapana che." (A dalIla barAbara nathI, kAraNa ke te mukta nI avighAne abhAva hoya to paNa tyAre anya baddha puruSanI vidyA vidyamAna che. e dekhItuM che ke IzvaranuM Izvara he vuM ke satyakAma Adi guNethI viziSTa hovuM e pitAnI avidyAthI janya nathI, kAraNa ke te niraMjana ( dana anAzraya) che; paraMtu e badhuM baddha puruSonI avivAthI janya che ema ja mAnavuM joIe. vivaraNa: zaMkA thAya ke aneka jIvane mAnanAra vAdamAM Izvara pratibiMba che e pakSamAM mukta IzvararUpa hoI zake nahi; ane avadapakSamAM mukita ja saMbhavato nathI, te IzvararUpa thavAnI vAta ja dUra rahI Ama heya to kayA pakSamAM ema mAnavAmAM Ave che ke mukata IzvarabhAve rahe che. A praznano uttara ApatAM kahyuM che ke je pakSa ema mAne che ke jIva pratibiba che, Ivara biMba che ane baMnemAM zuddha caitanya anusmRta che e pakSamAM badhA baha jIvane mukita na maLe tyAM sudhI mukata sarvazavAdi guNothI viziSTa Izvara pe rahe che ema mAnavAmAM Ave che. jyAre badhA jIvonI mukita thaze tyAre te mukata nirvizeSa zuddha caitanyamAtra rUpi ja raheze, kAraNa ke tyAM sarva uvione citmAtrAmAM pUrepUro laya thatAM jIva-Izvara vibhAga heze nahi. paNa badhA jIvonI mukita na thAya tyAM sudhI eka pratibiMbarUpa chavamAM vidyAne udaya thatAM te vidyAnA udayathI te vidvAnanI upAdheine laya thaze ane te mukta thayelA pratibiMbajIva have IzvararUpe raheze. zaMkA thAya ke mukta te upAdhi vinAne thaI gaye che te tenuM aizvarya kevI rIte saMbhave ? Ane uttara e che ke tenI avidyA bhale na rahI hoya paNa anya baha nI avivA For Personal & Private Use Only Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 siddhAntalezasaGgraha te rahI ja che ane tenI apekSAe caitanya biMbarUpe, IzvararUpe ja cAlu rahe che. ahIM avidyAo aneka che e vyavahArathI aneka jIvo aneka avidyAmAM pratibiMbarUpa che, jyAre ata karaze temanA katRtva AdinI upAdhi che ema sUcavyuM che. ane Ama muktanuM aizvarya avidyA prayukta che ema mAnyuM che. tethI paramArthata: mukti sadA ekarUpa ja che mATe brahmasUtranA trIjA adhyAyanA atima adhikaraNamAM niNa vidyAnA phalamUta muktinI ekatAnuM pratipAdana che tene koI virodha thatuM nathI evo bhAva che. zaMkA thAya ke jema jIvanuM saMsArIpaNuM tenI pitAnI avighAthI janya che. tema IzvaranuM IzvarapaNuM (tenuM aizvaya, tenI potAnI upAdhithI janya hAvuM joIe ane mukatane te pitAne kaI upAdhi rahetA nathI tethI tenuM aizvarya saMbhave nahi, A zaMkAne uttara ApatAM kahe che : zu avidyA IzvaranI upAdhi che, ke avidyAthI bhinna mAyA tenI upAdhi che? A bI je pakSa yukata nathI; avidyAomAM bibabhUta caitanyanuM chamAM Atrita avidyAothI aizvarya sa bhave che tethI temanAthI bhi-1 mAyAne upAdhi kApavAnuM vyartha bane che. vaLI, te te chavagata tatvajJa nathI te te avidyAnI nivRtti thatI jaze e kramathI badhA jIvonI bhakti thaze te pachI paNa mAyAne nAza karanAra koI na hovAthI tyAre paNa mAyA bAkI raheze ema ma navuM paDaze avidyAone paNa bi babUta Izvara sAthe saMbaMdha che tethI temanI vikSepazaktine prAdhAnya ApIne Izvara pAse evo nirdeza karAvyuM hoya ke mama mAyA suratayayA (bhagavadagItA 7.14) te e upapanna che rudro mAyAmi pusuhA cale (Dada 6 47 18; bRhad. 2.5.19), co vorni yoni (tA. 4.11) ItyAdi zruti-vAkayethI avidyAnA nAnAtvanI siddhi thAya che tethI jayAM mAthAma ema ekavacanathI videza hoya tyAM e jAtinA abhiprAyathI e upapana che tethI avidyAthI bhinna mAyA nathI. avidyA paNa IzvaranI upAdhi nathI kema ke IzvaranuM aizvaryA pitAne azrita avivAthI janya nathI, paNa te baddha puruSomAM Atrita avidyAthI kRta che. avadyAo chane Azrita che; Izvara doSanA Azraya nathI. na ca 'yathAkraturasmin loke puruSo bhavati tathetaH pretya bhavati (chA. 224 2), "tuM yathA yathopAsa" cAhi zutig laropANAnAmpiishvrsaayujy zravaNAd muktaH saguNa vidyAphalAvizeSApattiH / saguNopAsakAnAmakhaNDasAkSAtkArAbhAvAd nAvidyAnivRttiH, na vA tanmUlAhaGkArAdevilayaH / AvaraNAnivRtte khaNDAnandasphuraNam / 'jagadvyApAra karAvanihitaravAra" (3. hR. 4.4.27), "mo mAtra sAdhvatriAva (4. sU. 4.4.22) dRratrioracAna tenAM parabaLa maunasaamye'pi saGkalpamAtrAt svabhAgogyuktadivyadehendriyavanitAdisaSTisAmarthe'pi sakalajagatsRSTisaMhArAdisvAtantryalakSaNaM na niravagrahamaizvaryam / muktAnAM tu nissandhibandhamIzvarabhAvaM prAptAnAM tatsarvamiti mahato vizeSasya For Personal & Private Use Only Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pariccheda sadbhAvAt / na ca paramezvarasya raghunAthAghavatAre tamazitvaduHkhasaMsargAdi. zravaNAda muktAnAmIzvarabhAve punrvdhaapttiH| tasya viprazApAmopasvAdisvakRtamaryAdAparipAlanAya kathaJcid bhRguzApAdisatyatvaM pratyAyayihuM naTavadIzvarasya tadabhinayamAtra paranvAt / anyathA tasya nityamuktasvaniravagrahasvAtantryasamAbhyadhikarAhityAdizrutivirodhAt / tammAyAvatsabamukti paramezvarabhAvo muktasyeti bimbezvaramAve na kazcidoSaH // ane jevA kratu (saMkalpa)vALA puruSa A lekamAM hoya che te pramANe mRtyu pAmyA pachI thAya che" (chA. 3.14.1), "tenI je je pramANe upAsana kare che' ItyAdi zrutiomAM saguNanA upAsakane paNa IzvaranA sAyujayanuM zravaNa che tethI muktine saguNavidyAnA phalathI pharaka nahIM hoya" ema mAnavAnI pharaja nathI paDatI. tenuM kAraNa e ke saguNanA upAsakene akhaMDa sAkSAtkAra thI hote tethI vidyAnI nivRtti thatI nathI, ke tamUlaka (aviyA jenuM mULa che tevA ) ahaMkArAdino vilaya thatuM nathI AvaraNanI nivRtti na thaI hovAne kAraNe akhaMDa AnaMdanuM skuraNa thatuM nathI. jagatanA vyApAra (samagra jagatanI sRSTi, sthiti, saMhAranA kartA banavArUpa vyApAra)ne choDIne bAkI badhuM potAnA upale mane mATe te bhagyanA upakaraNa mAtranI suSTinA sAmartharUpa evaye A upAsakane prApta thAya che) kAraNa ke (sRSTi vAkAmAM paramAtmA) prastuta che ane (upAsakenuM) saMnidhAna nathI" (bra.sU. 44.17), ane (paramezvaranI sAthe) (upAsakenA) bhegamAtranA sAmyanuM liMga che." (bra. sU. 4. 4 21) ItyAdi sUgamAM ukta nyAyathI temanuM paramezvaranI sAthe bheganuM sAmya hevA chatAM saMkalpamAtrathI petAnA bhegane mATe upayegI divya deha, Indriya, vanitA AdinA sajananuM sAmartha hovA chatAM sakala jagatanA suSTi, saMhArAdinI bAbatamAM svataMtra rUpa apratihata aizvarya nathI. jyAre suto je 5 jUna IzvarabhAvane prApta thayelA che temane te badhuM hoya che te me Te pharaka hoya che. ane "paramezvarane rAma Adi avatAramAM ajJAna, du khasaMbaMdha adi thayelAM evuM zravaNuM che tethI muktone IzvarabhAva prApta thatAM phI bandhanI A patti che" atI zaMkA karavI nahi. tenuM kAraNa e ke brAhmaNanA zApanuM amedhatva, bAdi pote karelI maryAdAnA sapUNuM pAlana mATe keIka te (arthAta svecchAa) bhRgunA zApa AdinA sAcApaNAnI khAtarI karAvavA mATe takanI jema Izvarane e abhinaya mAtra che ema batAvavA e zravaNa che. anyathA - AvuM na mAnIe te-) tenA nityamuktatva apratihata svAta, sama ane adhikathI 2hita hova paNa Adi aMge je zruti che tene virodha thAya. tethI badhA mukta thAya tyAM sudhI muktano paramezvarabhAva heya che mATe bibezvarabhAvamAM kaI paNa deSa nathI. For Personal & Private Use Only Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 siddhAntalezasaGgrahaH vivaraNa : zaMkA thAya ke nirgu NubhrahmavidyAnA phalamUta muktimAM paNa IzvarasAyujya mAnavAmAM Ave te saguNavidyAnA phalathI pharaka na rahe, tethI saguNu vadyA ane nirguNuvidyAnA phaLanI dRSTie bheda na rahe. zrutivAkayo che ke jevA guNAvALA IzvaranuM dhyAna je dhare tene tevA Izvara deha paDhaSA pachI prApta thAya che. saguNunA upAsakane mATe kahyuM che ke e svArAjyane prApta kare che'. (prAthyoti svArAjyama-1tti. 1.6). tethI brahmalekane prApta thayelAone nicu'Nu vidyAnA Azraya levA vyaya che. A zaMkAnA uttara aThThI ApyA che. IzvarabhAva prApta thayelA suktane aizvaya prApta thAya che. paNa samuApAsakone peAtAnA bhAgane mATe upayAgI thAya tevAM sAdhanAnI ja sRSTi karI zake evuM sAmarthya prApta thAya che; paNa samagra jagatnI utpatti AdinA svataMtra rIte kartA banavArUpa aizvaya" tA nityasiddha Izvara ja hoya che; sakala gat nuM sarjana Adi karavAnu` temane mATe zakaya nathI 'brAhmana; mArA saMdbhUta (tRtti. 2 1) ityAdi sRSTiviSayaka vAkayeAmAM paramezvaranI ja vAta cAle che; upASako tyAM asa nihita che. tethI sathaze pAsakanu nira Mkuza aizvaya nathI hatu. hiraNyagarbhanA zarIramAM praveza karIne bhega bhAgavatA nityasiddha paramezvara sAthe upAsakeAnu` bhAgamAtranI bAbatamAM sAmya che ema mAnavA mATe purAveA che--tamAha mAvo tre sahu mIyate jojo'sau --peAtAnI pAse AvelA upAsakane hiraNyagarbha kahyuM; "mArAthI amRtarUpa jaLanA bhAga karavAmAM Ave che A jaLarUpa padAtha tAre mATe paNa bhAgya che. chAndegya u5. (8.2)mAM kahyu che ke pitA Adi je je padArthAMnI te abhilASA kare che te te padArthoM tenA sa`kalpathI ja upasthita thAya che. A zrutimA bhAgyAdi padArthA ja tenA sakalpa mAtrathI siddha thAya che evuM pratipAdana che; temanA pUratu ja upAsakonuM satyasaMkalpatva sImita che evuM tAtpaya che je zrvas 4.4,21mAM samajAvyuM che. bIjI bAju, je nipuNa vidyAthI avidyAnA nirAsa karIne mukta thayA che temane / apratihata IzvarabhAva prApta thAya che. zaMkA thAya ke paramezvara arthAt mahAviSNune rAma avatAramAM ajJAnane anubhava thayA hatA, du:khIpaNAnA anubhava thayelA. sugrIvane zaraNe gayA temAM dainyanA anubhava paNa thayela. zrIrAmanAM vAkayAthI ja A jJAta thAya che. jema ke AmAnaM mAnuSaM maLye Ama dvArathAmanamU (hu pAtAne manuSyarUpa dazarathaputra rAma mAnuM dhyu). rAjyanAzo vane vAsaH sItA naSTA dvijo hataH / IdRzIyaM mamAlakSmInirvahedapi pAvakam || (rAjyane nAza, vanamAM vAsa, sItAnuM khovAI javu, brAhmaNunI hatyA thavI mArI alakSmI agnine paNu khALI nAkhe. ) 1 - maMtrio pusamejArI (mArA jevA kharAba kama karanaU nathI) ityAdi ne AvuM ja hAya tA mukta IzvarabhAvane prApta karIne pharI baMdhane prApta kare. AvI A zaMkAnA uttara ApatAM kahyuM che ke vira pAtAnI IcchAthI annAnAdine vaza thAya che, naTanI jema A tenA abhinaya mAtra che. ema samajavAnuM che. Izvare keTalIka For Personal & Private Use Only Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pariccheda padma maryAdA nakkI karI che ke brAhmaNanA zApa amedha hAya che, te phralyA vinA-rahe ja nahi ityAdi. A maryAdAnA paripAlana mATe teNe pAte paNa evI ja rIte vartavu joIe ke te maryAdAnA bhaMga na thAya. sana hAvA chatAM mahAdeva, chadmA, indra Adi devAnI hAjarImAM rAma kahe che ke 'huM peAtAne manuSya mAnuM chu'. 'dhruvonI hAjarImAM manuSye vinaya batAvavA joIe; pragabhatA na batAvavI joIe kAraNa ke ema kare teA manuSyanA ana thAya che' e paramezvara kRta maryAdAnuM pAlana rAme A rIte karyu. paramezvare manuSyeAnA hita mATe guruziSyabhAva Adi je khIjI maryAdA karI che te badhI maryAdAonu` pAlana rAma, kRSNa Adie kahyu` che. bhRgunA zApanA aMgIkAra ane tenA satyavane vAlmIkanA uttarAmAyaNamAM vyakta karyAM che. vasiSThanI hAjarImAM durvAsA dazarathane kahe che : "pahelAM devA ane asuronu yuddha thayuM. devA. daityAne mAratA hatA tethI daitye bhRgunI patnI pAse gayA. teNIe temane abhayavacana Apyu. tethI tyAM nibhaya banIne rahyA. bhagavAne A joIne kredhe bharAI ne tIkSNa dhAravALA cakrathI bhRgunI patnInuM mAthuM kApI nAkhyu. patnInI A hAlata joIne kruddha thayelA bhRgue sahasA viSNune zApa ApyA ke tame manuSyalAmAM janma lezeA ane aneka varSo sudhI patnInA viyoga sahana karazeA viSNunI zaktithI pratihata thayelA zApa peAtAnI pAse pharI AbyA ema jANIne bhRgu bhayabhIta ane vyathita thayA. lAMkhA samaya sudhI temane zApanA gADha aMdhakArathI DhaMkAelA ane mebhAna joIne RSioe kRpA karI ane zApane tenAthI dUra karyAM. bhRgue sAme UbhelA zApathI rakSaNu karavA RSione vinaMti karI. RSioe brahmAdi deveAthI rAta divasa stavAtA viSNunI stuti karavA salAha ApI. bhRgue tema kahyu`' tethI prasanna thayelA bhaktavatsala viSNu tvarA pUrvaka bhRgunI pAse AvyA ane kahyuM--DarazeA nahi tame dvija che, tamAruM vacana khATu nahIM thAya. tamane zApamukta karIne me e zApa lIdhA che. leAkeAnA hita khAtara te zApa grAhya che. RSinA zApane sAce karavA bhagavAna viSNu tamArA (dazarathanA) putra tarIke janmyA che ane rAma tarIke traNeya leAkeAmAM vikhyAta che." Ama paramAtmA avatAra grahaNu karIne ajJAnAdine vaza thAya che te tA lokahitArthe abhinaya mAtra che. AvuM tAtpaya* na hoya teA Sa te sAramADataryAnthamRta: (bRhad. 3.7.3) (A tamArA AtmA amara ane sarvAMnA antaryAmI che), v sarvezvarA (bRhad. 4.4.22) (e saranA Izvara-niyAmaka che), na tasamAcaeNSivakSa racate' (zvetA 6.8) (tenA jevA ke tenAthI caDhiyAtA dekhAtA nathI), soLvana: vAramAghyoti saaiLoH paramaM m' (kaMTha, 3,9) (te mAganA pArane pAme che e viSNunuM parama pada che). ityAdi zrutiomAM jenArAyaNanA nityamuktatva, sarve paratva, samAbhyadhikarahitatva, muktaprApyatvanuM kathana che tenA virAdha thAya. nArAyaNumAMthI brahmA janme che (nAcaLArzraNA nAte ) * antacaMdizna tasarva kAvya nArAyaLasthita; ' ( aMdara bahAra te badhuM vyApIne nArAyaNa avasthita che) ityAdi hArA thayatAthI Izvara siddha che. Ama muktane IzvarabhAva prApta thAya temAM kazuM bAdhaka nathI, For Personal & Private Use Only Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasamprahaH ayameva pakSaH zrutisUtrabhASyAunuguNaH / tathA hi-samanvayAdhyAye tAkada 'dahara uttarebhyaH' (ba. sU. 13.14) ityadhikaraNe 'atha yadida: masmin brahmapure daharaM puNDarIkaM vezma daharo'smin antarAkAzaH' (chA. 8.11).ityAdizrutinirdiSTo daharAkAzo na bhUtAkAzaH, nApi jIvaH, kiM tu paramezvaraH, uttIbhyaH vAkyazeSebhyaH / "ubhe asmin dyAvApRthivI antareva samAhine (chA. 8.1.3), yAvAnvA ayamAkAzastAvAneSo'ntahRdaya AkAzaH (chA. 8.1.3), eSa AtmA'pahatapApmA vijaro vimRtyurvizoko vijighatso'pipAsaH satyakAmaH satyasaGkalpaH (chA. 8.15)" ityAdinA pratipAdyamAnebhyo dyAvApRthivyAdyAdhAratvalakSagaguNebhyo hetubhya iti nirNIya 'uttarAccedAvirbhUtasvarUpastu' (bra.sU. 1.3.19) iti sUtrAntareNa dAravidyAnantaramindraprajApatisaMvAde 'ya AtmA'pahatapApmA' (chA. 8.7.1) ityAdinA. apahatapApmavAdiguNASTakayuktamAtmAnamupadezyamupakSipya 'ya eso'kSiNi puruSo dRzyate epa AtmA' (chA. 8.7.4) iti jAgradavasthAyAM draSTatvenAkSisannihitasya ya eSa svapne mahIyamAnazcarati eSa AtmA' (chA. 8.10.1) iti svapnAvasthApanasya "tayatratatsuptassamastamsamprasanna: svapnaM na vijAnAti eSa AmA" (chA. 8.11.1). iti suSuptyavasthApannasya ".eSasamprasA.ma.rIrAt samutthAya paraM jyotirupasampadya svena rUpeNAmini dyate sa utamaH puruSaH" (chA. 8.12.3) ityavasthAtrayo rgisya ca jIvasya dezAj jIve'pyasti AhatapApmatvAdiguNASTakamiti na tad dArAkA zasya paramezvaratvanirNAyakam / ya, eSa svapne' ityAdiparyAyeSu pratiparyAyam / etaM tveva te bhUyo junyAkhyAsyAmi' i ta zravaNena sphuTasvapnAdijIliGgAnAM dvitIyAdiparyAyA meva jIvaviSayatvam , prathamaparyAyasya ca brahmaviSayatvamiti caudhAnavakAzAdityAzaya tatra caturthaparyAye nirUpyamANaH sakalabandhaniktitvenAvibhU so jIvaH pratipa yaH / na tu sAM garikA sthAbhedaka aSitaH, tatra satyasaGkalpatvAdiguNavAzAt / avasthAtrayopanyAsasya tattadavasthAdoSAbhidhAnena caturtha paryAyopadezazeSatvapratipatteriti samAdadhAnaH batrakArazcaturthaparyAye pratipAghasya muktasyezvarabhAvApatti spaSTamAha / tadabhAve mukte'pi satyasakalpatvAdyayogAd anukrAntasya muNASTakasya For Personal & Private Use Only Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catuSa parizada ra pa65 IzvarAdanyatrApi bhAve kutazaGkAparihArAlA nAcca / tasmin sUtre 'tasmAdavidyApratyupasthApitamapAramArthikaM jaiva rUpaM kartRtvabhoktRtvarAgaH dveSAdidoSakaluSitamanekAnarthayogi tadvilayanena tdvipriitmphtpaapmtvaadipunA pArakara = vidyA pratipadyate" ti (zarA. mA. 2.3 22) bhASyakAro'pyatispaSTaM muktasya saguNezvarabhAvApattimAha / Aja pakSa zruti, satra bhASya Adi anusAra che jema ke, samanvaya yAyamAM tA 3ttarezvara (dahara AkAza brahma che, kAraNa ke pachI AvatA arthAt vAkayazene AdhAre ema mAnI zakAya) (bra. sa. 1 3.14) e adhikaraNamAM paramAtmA (nI upalabdhinA sthAnabhUta) zarIramAM je A ba95, vezamAkAra nAnuM puMDarIka che, tenI aMdara dahara AkAza" (chA. 8.1 1) ItyAdi zrutithI nirdiSTa daha' AkAza bhUtAkAza nathI tema jIva paNa nathI paNa paramezvara che. pAchaLa AvatA vAkyazelI temAM du ane pRthvI ane aMdara ja rahelA che (chA. 81.5), " jeTaluM A (bhUta) AkAza che teTaluM hRdayanI aMdara A AkAza che' (chA 8.1.3), "A AtmA pApasaMbaMdhathI rahita, jarAthI rahita, mRtyu vinAne zekarahita, bhakSaNanI IcachAthI rahita, tarasa vinAne, satyakAma, ane satyasaMkalapa che" (chA. 8.1.5) ityAddhi (mRti) thI pratipAdita karAtA chu. pRthvI AdinA AdhAra hevArUpa guNene hetu e mAnI ema nirNaya karIne, sattAvAra vatavArasu [pachInA vAkayathI jIva mAnave paDaze ema kahevAmAM Ave to uttara che ke te pachI AvatA vAkayamAM jenA (brahmA rUpa) svarUpane AvirbhAva thare che evA jIvanuM kathana che. -e bIjA sUtrathI daharavidyAnI pachI Indra prajApatinA saMvAdamAM "je AmA pAparahita" (chA. 8.7.1) thI apahata pAmava Adi ATha guNethI yukta AtmAne upadezanA viSaya tarIke rajU karIne " AMkhamAM je puru dekhAya che te AtmA che (chA. 8. 7.4) ema jAgrata avasthAmAM draSTA tarIke AMkhamAM hAjara rahelA (jIva)ne, "je A svapnamAM (vanitA Aditho) pUjAte phare che (vAsanAmaya viSayeno bhaMga kare che) e AtmA che" (chA. 8.10.1) ema svapnAvasthAmAM AvelA jIvana, "jyAM sutele e pUrepUrAM vilIna thaI gayelAM karaNavALo, svarUpabhUta AnaMdanA anubhavavALo svapnane jANatA nathI e AtmA che' (chA. 8.11.1) ema suSupta avasthAne pAmelA, ane "A saM prasAda (suSupta avasthAthI upalakSita jIva) A zarIrama thI utkramaNa karIne, para jAtine prApta karIne potAnA rUpane prApta kare che te uttama puruSa che" (chA. 8.12.3) ema avasthAtrayathI para evA jIvane upadeza che tethI jIvamAM paNa apahata pAmatva Adi ATha guNe che mATe e (ATha guNe havA e) daharAkAza paramezvara che e bAbatamAM ni ya nathI, kAra ke je A saranamAM' ItyAdi paryApomAM pratyeka paryAyamAM "A te tane pharI samajAvIza" evuM zravaNa che tethI svapana a ki jIvanAM liMga spaSTa che tevA dvitIya Adi paryAyo ja jIvaviSayaka che, ane prathama paryAya For Personal & Private Use Only Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntazAmA braghaviya che evI dalIlane bAkA nathI - evI zaMkA rajU karIne tyAM cothA paryAyamAM jenuM nirUpaNa karavAmAM Ave che te badhAM ba dhanathI mukata haI ne jenA svarUpane AvirbhAva thayela che te jIva pratipAdya che; sAMsArika avasthAbheda (alaga alaga vizeSa avasthA)thI kaluSita (jIva tyAM pratipAgha nathI, kAraNa ke tyAM (saMsArI jIvamAM) satyasaMka9patrAdi guNone bAdha che (jAgrata Adi) traNa avasthAnI rajUa ta te te avasthAnA dezanA kathanane lIdhe caturtha paryAyanA upadezanA zeSa (aMga) tarIke jJAta thAya che - ema samAdhAna karatAM sUtrakAre caturtha paryAyamAM prati pAgha mukta IzvarabhAvane pAme che ema spaSTa kahyuM che, kAraNa ke tenA abhAvamAM (muktane IzvarabhAvanI prApti na hoya te -) muktamAM paNa satyasaMka9patva Adi saMbhave nahi ane jenI vAta zarU bAtamAM karI che te ATha guNe Idhara vI apatra paNa hoya te karavAmAM AvelI zaMkA ane tene parihAra prApta na thAya. te sUtramAM "tethI avidyAthI kahipata je apAramArthika jIvanuM rUpa katRtva, bhephanRva, rAga, dveSa Adi doSathI kaluSita, aneka anarthonA sa baMdha vALuM che tene vilaya karIne tenAthI viparIta apahata pAmatva a di guNovALuM paramezvaranuM rUpa te vidya thI prApta kare che ema bhASyakAre paNa atyanta spaSTa rIte kahyuM che ke mukta saguNa IzvarabhAva prApta kare che. vivaraNaH zaMkA thAya ke mukta jIvane IzvabhAva prApta thAya che ema mAnavAmAM kazuM bAdhaka na hoya te paNa sAdhaka pramANa vinA te kevI rIte siddha thaI zake? AnA uttaramAM brahmasUtranA samanvayAdhyAyanA daharAdhikaraNane dAkhale Apyo che. brahmanI upalabdhinA sthAnabhUta pura arthAta zarIramAM nAnuM puMDarIka che ane temAM dahara AkAza che evI je zruti che temAM daharAkArane zo artha samaja. rUDhinA baLe bhUtAkAza samaja joIe e eka purvapakSa che; AkAzane dahara' evuM vizeSaNa lagADayuM che tethI a85 upAdhithI paricichanna jIva e atha laI zakAya e bIje pUrva pakSa che. te bannenuM khaMDana karIne sUtrakAre siddha karyuM che ke daharAkAzathI paramezvarane artha samajavAne che kAraNa ke vAkyanA bAkInA bhAgomAM paramezvaranA guNe batAvelA che bhUtAkAzane bhUtAkAzanI ja upamA na AvI zakAya ( jeTaluM A bhUtAkAza che teTaluM A hadayamAM daharAkAza che) ane bhUlAkAzamAM satyakAmatva Adi guNo paNa saMbhave nahi. parichinna jIvane AkAza sAthe sarakhAvI zakAya nahi ane te chu, pRthvI Adine AdhAra banI zake nahi, tema temAM a5hatapAmava Adi guNe paNa saMbhave nahi. jyAre A badhuM paramezvaramAM saMbhave che tethI daharAkAza eTale paramezvara. tenuM daherave (ap4) svAbhAvika nathI paNa upAsanA arthe kapita che. eka bIjA satramAM paNa (tAvitasvarA-tu-ba sU. 1.3.19) jIvamAM paNa apahata pAmava Adi ATha guNe saMbhave che tethI e paramezvara artha levAmAM nirNAyaka banI zake nahi evI zaMkA raju karIne sUtrakAre mukta Izvara bhAvane pAme che ema batAvyuM che. indra prajApatinA saMvAdamAM apahatapakhavAdi guNothI yukta AtmAne upadezanA viSaya tarIke rajU karIne pachI prajApatie jIvane upadeza Apyo che ema mAnavAne kAraNa che. prajApatie For Personal & Private Use Only Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catutha' pariccheda 567 cAra paryAyeA dvArA AtmAnuM jJAna Apyu che. je A AMkhamAM arthAt sa* indriyA je rUpAdinA jJAnanI kriyA kare che temAM dekhAta che, arthAt rUpAdinI upalabdhinI kriyAnA rtA tarIke jenu anumAna karavAmAM Ave che te AtmA che --ahI` jAmrat avasthAvALA jIva vivakSita che ema samajAya che. e ja rIte svapnAva thAvALA ane suSupti ava thAvALA jIvatA upadeza ApyA che ane cothA paryAyamAM zarIramAMthI utkrAnta thaIne devayAna mAge jaIne petAnI upAsanAnA phaLabhUta aizvaya thI viziSTarUpanI prApti thaI che evA jIvanA upadeza che. te apahatAmmatva Adi guNuthI yukata jIva che ema pUrva pakSa rajU karI zakAya. zA thAya ke A cAra paryAya jARt Adi avasthAvALA jIva viSayaka che ema mAnavuM barAbara nathI kAraNa ke prathama paryAyamAM jacat avasthAnA vAcaka koI zabda nathI. vaLI tyAM indra ane virAcane prazna karyAM che te te| a hatAkhava Adi guNovALA AtmAne viSe ja che ane te brahma ja hoI zake mATe prajApatinA vAkayamAM paNa brahmane ja apahatapA matvAdi guNuthI yukta tarIke upadeza che, jIvane nahi. pu pakSI uttara Ape che ke AvI zakAne avakAza nathI, dvitIya Adi paryAyamAM te spaSTa svapnAdi avasthAne ullekha che ane te jIvanI ja saMbhave. dvitIyAdui paryAyamAM jIva upadezya hAya ane prathamamAM brahma uddezya evI za kAne kAI sthAna nathI, ane apahatapAmava Adi suNe jIvamAM saMbhave ja nahi evuM nathI jApat Adi avasthAthI para gayelA jIvamAM A guNI sa bhave che. prapatinu ja vAkya Ane mATe pramANabhUta che. AvA sabaLa putra pakSanA uttara siddhAntIe ApyA che ke catutha paryAyamAM tattvasAkSAtkArathI avidyAnA nivRtti thatAM e avidyathI prayukta sarva baMdhana chUTI jAya che ane jIvanuM amruta abhaya brahmarUpa svarUpa AvirbhUta thAya che. A 'AvitasvarUpa' (jenA svarUpane AvibhAva thayA che tevA) jIvanA upadeza caturthAM paryAyamA che, sa sAranA dUSaNothI yukta jIvanA nahi kAraNa ke 'zarIramAMthI utkrAnta thaIne ema kathru che. Ama catutha' paryAya ATha grAthI yukta mukta jIva viSayaka che. pU`pakSI mAne che tema samusuvidyAthI brahmomAM gayelA jIvamAM apahatapApyatva Adi AThe guNu saMbhave che tethI A paryAyane Atyantika mukta viSayaH levAnI jarUra nathI ema dalIla koI kare tA te barAbara nathI. saguNu vidyAnA la bhUta A hAya to paNa avidyAnI nivRtti na thaI hovAthI nirakuza apahRtapAtmatva Adi saMbhave nahi. bhAdarAvaNe samanvayAdhyAyamAM prApatinA vAkayanuM nirgu Nu, brahma raka tarIke nirUpaNu karyu che. nirgu Nu brahmanuM jJAna jene hoya te zarIramAMthI utkrAnti Adi sabhave nahi. tethI ukta tApa anusAra catutha paryAyanA AvA atha thAya--zarIramAMthI samrutthAna eTale traNu zarIrAthI vilakSaNu evA tram pado lakSyanA niya; para jAti eTale brahma; tenI prApti eTale tenA sAkSAtkAra; tenuM phaLa mukti, peAtAnA svarUpatA Avibha.va te potAnA rUpathI abhiniSpatti ane A mukta uttama puDuSa paramAtmA ja che. prazna thAya ke catutha' paryAyamAM apahRtapAtmatvAdi guNAvALA AtmAnuM nirUpaNa karavAnuM hatuM teA pahelA traNa paryAyAmAM jAmat avasthAnI rajUAta pRtha karI. AnA uttara e For Personal & Private Use Only Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 siddhAntalezasamahaH che ke bhArata avasthAmAM andhatva, vinAzitva Adi doSa batAvyA che, svapnAvasthAmAM vedanAdi do. batAvyA che ane suvati avasthAmAM tene potAnuM ke bIjAnuM jJAna nathI hatuM, te vinaSTaprAya che ityAdi doSa batAvyA che. arthAta A traNa avasthAthI kaluSita jIva-rU5 je lekasiddha che te heya che, tyajavA yogya che evuM samajAvIne jijJAsu adhikArIne mATe vAstava brahmasvarUpanA nirUpaNane mATe caturtha paryAya che. Ama pahelA traNa paryAya caturtha paryAyane zera che, tenA aMgabhUta che mATe vyartha nathI. " sUtrakAra ema kahevA mAge che ke mukta jIvane IzvarabhAva prApta thAya che; AvuM na heya te baddha jIvanI jema mukta chavamAM paNa apahata pAmatAdi guNo na saMbhave. za thAya ke jIva ane Izvara vastutaH bhinna che tethI muktane IzvarabhAva prApta thAya te ja apahatapAkhyatve Adi ATha guNe temAM saMbhave evuM zA mATe? svata ja kema na saMbhave ? - Ane uttara che ke je A ATha guNe IzvaranA asAdhAraNa guNa na hoya ane jIvamAM paNa saMbhavatA heta te A ATha guNa IzvaranAM liMga nathI evI je zaMkA sattAveta e sUtra-bhAgathI kyAM pachI je ATha guNothI yukta mudata vastutaH IzvarathI bhinna mAnavAmAM Ave te te zakAne parihAra prApta thatuM nathI. Ama sUtrathI virodha Ubho thAya mATe mukata IzvarathI bhinna nathI. [ahI vyAkhyAkAra kRSNAnaMda gheDuM svataMtra vivecana kare che- zaMkA thAya ke mukatane IzvarabhAva prApta thAya che ema mAnavA mATe "Ama na mAnIe te vasarAta e sUtrabhAgamAM karelI zaMkAne parihAra prApta thatuM nathI e Apatti AvI paDe che" e ja niyAmaka che? ke pachI prajApatinuM vAkaya ja muktane IzvarabhAva prApta thAya che ema nirNaya karavAmAM niyAmaka che ? A zaMkAnuM samAdhAna che ke pahelo pakSa svIkArya nathI. mukta biMbabhUta IzvarabhAva prApta karyA vinA kevaLa citmAtra rUpathI rahe che ema mAnavAmAM Ave te A ATha guNone biMbabhUta IzvarathI anyatra abhAva hovAthI IzvaranAM asAdhAraNa lakSaNa che tethI AkAzane nirNaya Izvara tarIke karAvI zakaze. bIjo pakSa barAbara nathI. prajApatinA vAkayamAM niNuvidyAnuM pratipAdana prastuta che tethI muNonI vivakSA nathI mATe mukta jIvamAM paNa ATha guNonuM viziSTaya pratipAdya nathI AnaMdamayAdhikaraNanA (ba. sU. 1 1.12thI) AraMbhanA bhAgyamAM zaMkarAcArya spaSTatA karI che ke ya brahmanA prakaraNamAM guNavaiziSTaya pratipAdya banatuM nathI. brahma eka ja hovA chatAM upavionA saMbaMdhanI apekSAe tene upAsya mAnyuM che ane upAdhinA saMbaMdha vinAnuM te ya che ema upadeza Ape che. Ama ya brahmanA prakaraNamAM guNavaiziSTanuM pratimA na hoI zake nahi. tethI prajApatinA vAkayanA upakramamAM satyasaMkaHpava Adina 'zravaNe che te ya brahmanI prazaMsA mATe ja che ke upalakSaNa mAtra che; daharavidyAmAM kahelA ATha 'guNonI jema e pratipAdya nathI. zakarAcArye kahyuM che ke tenAthI viparIta apahata pAmavAdi guNe vALA paramezvara rUpane te vidyAthI prApta kare che e paNa ATha guNethI upalakSita brahma viSe che ema samajavuM.) [A je chelI carcA kRNunaMdanI vyAkhyAmAM maLe che temAM vyAkhyAkAranuM potAnuM vivecana jaNAya che ke daharavidyAnuM samarthana prajA tivAkyathI thatuM nathI kAraNa ke prajApatinA vAkyanuM tAtparya nirguNa parabrahmaparaka che, guNavaiziSTayaparaka nahi] For Personal & Private Use Only Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pariccheda avirodhAdhyAye'pi "eSa hyava sAdhu karma kArayati taM yamebhyo lokebhya unninISate eSa u evAsAdhu karma kArayati taM yamadho ninISate" (kauSItakyupaniSad 3.8) ityAdizrutestattatkarmakartR-vena tattatkarmakArayitatvena ca upkaaryopkaarkbhaavenaavgtyorjiiveshvryorNshaashibhaavruupsmbndhniha5rthanAvatarite "ghara nAnAthaparAta' (u. 4. 2.rU.4rU) ityadhikaraNe "jIvasyezvarAMzatvAbhyupagame tadIyena saMsAraduHkhabhogena IzvarasyApi duHkhitvaM syAt / yathA loke hastapAdAdhanyatamAMzagatena duHkhenAzino devadattasyApi duHkhitvaM tadvat / tatazca tatprAptAnAM mahattaraM duHkhaM prApnuyAta, tato varaM pUrvAvasthA saMsAra evAstviti samyaga jJAnAnarthakyaprasaGgaH" iti zaGkApanthena / ( sU.zA.bhA. 2 3 46-zaGkA) bhAmatyAdiSu spaSTIkRtaM bimbaprativimbabhAvakRtAsaGkaramupAdAya samAhitena bhASyakAro muktasya IzvarabhAvApattiM spaSTIcakAra / avarodhayAyamAM paNa "A (Izvara) ja jene A le kothI upara (utkRSTa lekamAM) laI javA Ica che che tenI pAse sAruM kAma karAve che, jene nIce laI javA Icche che te 1 pAse te ja kharAba kAma karAve che" (ka vItaki u5. 38) ItyAdi zrutithI te te kAmanA karanAra tarIke ane te te kAmanA karAvanAra tarIke upakAya ane upakAraka tarIke jenuM jJAna thayuM che tevA jIva ane IzvaranA aMzAMzibhA 25 saMbaMdhanA nirUpaNane mATe che e tarAka rajU karavAmAM AvelA "jIva Izvane aza che, kAraNa ke bhedane upadeza che" (bra sra 2 43) e adhikaraNamAM-nimnalikhita) zaMkAgrantha che - jenuM samAdhAna bhAmatA e dimAM spaSTa karavAmAM AvelA biapratibimbabhA kRta saMkarane manAne karavA mAM AvyuM che-temAM bhAgyakAre muktane IzvarabhAva prApta thAya che evI spaSTatA karI che. zaMkAgrantha (2.346) A pramANe che:-"jIvane Izvarano aMza mAnavAmAM Ave to tenA saMsArahuba bhegathI Izvara paNa dukhA thA ya. jema lekamAM hAtha, paga ke evA keI eka aMzamAM rahelA duHkhathI aMzI devadattane paNa duHkha thAya che tenI jema. ane tethI tene (Izvarane prApta thayela. AnuM vadhAre me huM duHkha prApta kare tenA karatAM te pahe che ? saMsArAvasthA ja bhale rahI. Ama vicAratAM) samyajJAnanI nirarthakatAne prasaMga thaze." vivaraNa : vyAkhyAkAra kRNunaMdatIrtha mAne che ke samanvayANAyanuM je udAharaNa ApyuM che te muktanI IzvarabhAvapatti bAbatamAM pramANa banI zake nahi. tethI bIjuM udAharaNa ahIM rajU karyuM che. avidhAdhyAya eTale brahmasutrane bIjo adhyAya. prathama adhyAyamAM vedAntanA samanvayanuM nirUpaNa karyuM. te ne anya pramANe sAthe virodha che evI zaMkA thAya si-72 For Personal & Private Use Only Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahao siddhAntalezasamahaH te tenuM samAdhAna A bIjA adhyAyamAM karyuM che tethI e avidhAdhyAya kahevAya che. avirapAdhyAyamAM paNa jenuM samAdhAna karyuM che te zaMkAgranthathI mukatanI IzvarabhAva5ttinI ja spaSTatA bhASyakAre karI che. kama karanAra chava upakArya che ane karma karAvanAra Izvara upakAraka che ema kRtithI jJAta thAya che tethI jIva ane Izvara vacce koI saMbaMdha hovo joIe; saMbaMdha vinA upakA-upakArakabhAva jovAmAM nathI AvatuM. te saMbadhanuM nirUpaNa ba. sU 23.43 mAM karyuM che ke jIva aMza che ane Izvara aMzI che. ahIM sUtrane eka bhAga ja Ave che. pUruM sUtra A pramANe che-aMgo nAnA pAyathA 2 vi vAzazitavayA. viTAmIna I (sa. 2.4.43). jo jIva Izvarane aMza hoya te aMzI Izvara badhA ja nA khethI duHkhI thAya ane tenu duHkhIpaNuM ghaNuM vadhAre hoya. ane IzvarabhAva prApta thayelA chavanI avasthA pahelAM karatAM paNa vadhAre dukhI hoya; tenA karatAM te saMsAranI pUrvAvasthA vadhAre sArI ema vicArI IzvaramAvApatti mATe kaI samyajJAnane viSe pravRta thAya nahi e prasaMga Ave evI zakA ahI (ba.sa. 2.3.46-zakA) rajU karavAmAM AvI che. A zaMkAnuM samAdhAna karatAM catra ane tenA paranA zAMkarabhASamAM ema kahyuM che ke java ane Izvara je a za ane a zI che temanA dharmone saMkara nahIM thAya tyAM bhASyakAre bhAmatI Adi graMthamAM jIva ane Izvarano saMbaMdha bimba-pratibiMbarUpa che e arthamAM aMzAMzibhAva che ane tethI dharmane saMkara nathI ema je spaSTatA karI che te prakAre mAnIne spaSTatA karI che. jIve avidyAmAM pratibiMbarUpa che e arthamAM IzvaranA aMza tarIke zruti, sUtra ane bhASyamAM vivakSita che; hAtha, paga vagerenI jema teo avayava nathI. te ja pramANe biMbabhUta Izvara aMzI tarIke vivalita che, avayavI Izvara virakSita nathI ane biMba ane pratibiMbane dharmasaMkara nathI e lekamAM jANItuM che. tethI jIvanA duHkhenI IzvaramAM prasakti nathI evI spaSTatA karI che. vyAkhyAkAra kRNAnaMdatIrthane uparanI carcAthI saMtoSa nathI. temaNe vistRta vivecana karyuM che. za kA thAya che ke muktane IzvarabhAva prApta thAya che e siddhAMtane saMmata nathI. jema ke jyAM sudhI badhA jIva mukta na thAya tyAM sudhI mukta jIvane IzvarabhAva prApta thAya ema mAnavAmAM Ave te chelle je mukta thato hoya te javanI mukti nivizeSa ci-mAtra svarUpathI avasthAnarUpa haze. paNa tenI pahelAM je mukta thayelA te svataH cinmAtrarUpa rahelA hatA temane IzvarabhAva prApta thatAM aparimita aizvarya prAptirUpa mukti thaze. Ama parama-muktimAM aneka jIvone aizvarya prApti ane ekane nahi evuM eka vaiSamya thaze. bIju, anekane aizvarya prApti thAya che temAM damathI mukta thatA jIvane vadhAre ochA samaya mATe aiya. prApta thaze e bIjuM vaiSamya. ane vaLI jeone aizvarya prApta thayuM che temane keTalAka kALa mATe aizvaryA ane pachI teno abhAva ItyAdirUpa vaiSamya mAnavuM paDe che. ane e tRtIya adhyAyanA atima adhikaraNathI viruddha che tyAM ema pratipAdita karyuM che ke saguNavidyAnA phalarUpe avAntara muktimAM ja tAratamya che, parama-muktimAM nahi. ane evI dalIla nahi karI zakAya ke parama-muktimAM vastutaH tAratamya nathI evuM pratipAdita karavAnuM e avikaraNanuM tAtparya chetethI kAlpanika tAratamya heya te paNa te adhikaraNane virodha nathI. A dalIla barAbara nathI kAraNa ke siddhAMtamAM saguNavidyAnI labhUta avAntara-muktimAM paNa For Personal & Private Use Only Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthAM pariccheda pa vAstava tAratamya nathI tethI samuNu muktimAM ja tAratamya che, nirgu`Nu vidyAnI bhUta parama muktimAM nahi evuM pratipAdana karanAra bhASyAdi AdhAra vinAnA banI jAya. tethI mukta IzvarabhAvApatti siddhAntane saMmata nathI. A paristhiti hAya te zakrAbhASyanI paryAyAcanAthI muktanI IzvarabhAvApatti bhASyakArane mAnya che evI kapanA karavAmAM Ave che, ke parihAra bhASyanA abhiprAyanI AAcanAthI tema kalpavAmAM Ave che ? pahelA vikalpa barAbara nathI kAraNu ke zaMkA karanAra siddhAntIne abhipreta ke mAnya hAya tene AdhAra laIne ja prasaga Ape che evuM sava*tra jovA nathI maLatuM. tethI ema na kahI zakAya ke siddhAntone muktanI IzvarabhAvApatti mAnya che. bIjo pakSa A rIte rajU karI zakAya. IzvarabhAva prApta thayA hAya tevA jIvAte vadhAre mATuM duHkha haze evI zaMkAnA parihAra e rIte saMbhave che. Izvara badhA javAnA du:khAthI dukhI thatA hoya to paNu mukatAne vadhAre meTA duHkhanI prApti na thAya, kAraNa ke teo zuddha cinmAtra rUpathI ja rahe che evA svIkAra heAvAthI tee IzvarabhAva pAme che evuM svIkAravAmAM nathI AvatuM. A parihAra eka prakAra che. Izvarane duHkha nathI hAtu evuM sama"na thatAM tene pAmelA mumtAne duHkha hAI zake e zaMkAnu nivAraNu AmAM samAelu che e AzayathI bibha-pratibiMbabhAvathI karelA bhedane adhIna dharmAMnI vyavasthA-- (--ke biMbharUpa izvarane duHkha nathI paNa pratibibarUpa ja thane hAi zake--)nuM samatha'na karavuM e pratIkAranA bIjo prakAra. parihArabhASya, bhAmatI Adi graMthAmAM parihAranA prathama prakAra cheThIne, bIjA prakAranA Azraya lIdheA che tethI jJAta thAya ke zakAgraMthamAM kahelo mukatAnI IzvarabhAvApatti bhASyakAra Adine mAnya che. mATe ja siddhAMtalezasa grahamAM kahyuM che ke zaMkAmatha jenu samAdhAna bhAmatI AdimAM spaSTa karelA biba-pratiSThi babhAvakRta asa karane laIne karyuM che', kRSNAna'daMtItha vyAkhyAkAra AnuM vivecana karatAM kahe che ke Ama UbheA thatA parihArabhASyapa lecanArUpa bIjo parihAra-prakAra paNa muktanI izvarabhAvApattimAM ananyathA siddha hetu nathI, arthAt A hetune muktanI IzvarabhAvApatti mAnyA sivAya samajAvI ja na zakAya teneA nathI, tenI anyathA paNa siddhi hoI zake. parihArabhASya AdimAM prathama prakAranA AdhAra laIne, mukatAnI IzvarabhAvApatti samajAtI nathI kAraNu ke teo zuddha cinma.trarUpathI ja rahe che evuM svIkAravAmAM Ave che; tethI jJAnanI nirarthakatAnA prasaMga nathI. ema vAstava parihAra rajU karavAmAM AvatAM jJAnanI nirarthaMkatAnI zakAnA parihAra thAya te paNa zvira sakala javAnA du:khAthI du:khI thaze e prasa`ganA parihAra thatA nathI tethI e prasaganI zaMkA bAkI rahe che. e zaMkA paNa na rahe ema vicAra ne parihAranA prathama prakAra cheDIne IMjA prakAranA Azraya laIne khUba yatnathI paramezvaranA duHkhitvanA prasaganA parihAra bhASyAdimAM karyAM che ema kahI zakAya. parihArabhASya AdimAM paramezvaranA duSThitva-prasa MganA parihAra karyAM pachI ' ane Ama mukatAnI izvarasAvApatti anupapanna nathI 'ema kahIne virAdhIe je anupapattinI zaMkA UbhI karI hoya tene abhAva batAvIne upasahAra karAtA jovAmAM nathI AvatA. vaLI chAMDhAgya upa.nA sAtamAM adhyAyamAM " sa ekadhA bhavati tridhA bhavati paJcadhA / saptadhA navadhA caiva punacaikAdazaH smRtaH // rAte ja dUra vaija A saLi ja vitti / " (chA. 7,26.2). For Personal & Private Use Only Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa72 siddhAntalezasaGgraha e vAkayathI parabrahmavidane ane zarIra parigraha AdirUpa aizvarya prApta thAya che evuM zravaNuM che. ane mukta IzvarabhAva pAme che e pakSamAM te aizvarya paramamuktane ja saMbhave che. ane evuM hoya te juvA mavati' ityAdi vacana nirguNa vidyAnA phaLanI rajUAta nathI karatuM paNa sANa-upAsanAnA phaLanI rajUAta kare che. ane nirguNa vidyAnA phaLanI prazaMsA karavA mATe nirguNa-vidyAnA prakaraNamAM tenuM kathana che ema bhAkhyAdimAM kahyuM che tene vire dha thAya che. jema ke saguNavidyAnA phaLanA vicAranA prastAvamAM bhAmAM kahyuM che ke jo ke niguNa bhUmavidyAmAM anekadhAbhAva-vikalpanuM kathana che te paNa te saguNa avasthAmAM je aizvaryA vidyamAna ja che tenuM uccAraNa bhUmavidyAnI stutine mATe karyuM che'. (basa. zAMkarabhASya 4 4.18) jo muktane IzvarabhAva prApta thAya che evuM sUtrakAra ane bhAgyakArane abhipreta hota te " gdhA mavati ' e vacana jene artha niguNuvidyAnA phaLanI rajUAta karanAra tarIke prakaraNamAM samaveta che te samuNuvidyAnA phaLanI rajUAta na hoI zake. tethI A vayana tenA phaLanI rajUAta kare che ema mAnIne satra ane bhASyamAM pravRtta thayele "nAvuM naiminirvivapAmanAt' (ba.s. 4.4 11) ityAdi vicAra pAyA vinAne ja banI jAya. "brahmalokamAM gayelA saguNa upAsakane sthULa zarIra hoya che ema jaimini AcArya mAne che. pdhA mavatti' ItyAdithI anekadhAbhAvarUpa vikalpanuM zravaNa che: sthULa zarIranA bheda vinA eka upAsaka aneka banI na zake"--evo sUtrane artha che. - tethI je zaMkAbhASyagraMtha ane tenA parihArarUpa bhASyAdigraMthane dAkhale Ape che te mukatanI IzvarabhAvapattimAM ananyathAsiddha pramANu nathI ane TAMkelAM aneka adhikaraNa ane tenA bhASyAdi sAthe tene virodha che tethI mUkatanI IzvarabhAvApatti bhASyane abhipreta che ema kaha5va zakya nathI. mATe A dalIlathI sa Sa na thatAM have pacha'nA prathamAM bIjI dalIla ApA che-sAdhanAvADa..... ke.kArAjanAthasfu " (tra. . rU 22) ityadhikaraNe svapnaprapaJcasya mithyAtve vyavasthApite tatra mithyAbhUne svapnaprapaJce jIvasya kartRtvamAzaGkya 'parAbhidhyAnAttu tirohitaM tato sya bandhaviparyayo' (bra.sU. 3.25) iti sUtreNa 'jIvasyezvarAbhinnatvAt sadapi satyasaGkalpatvAdikamamavidyAdoSAttirohitamiti na tasya svapnaprapaThace saMSTratvaM sambhavati' iti vadan sUtrakAraH 'tatpunastirohitaM sat paramami- dhyAyato yatamAnasya jantodhUitadhAntasya timiratiraskRneva dRkchaktirauSadhavIryAdIzvaraprasAdAt saMsiddhasya kasyacidevAvirbhavati, na svabhAvata eva sarveSAM jantUnAm' iti tatsUtrAbhiprAya varNayan bhASyakArazca muktasya svapnasaSTayAgupayogisatyasaGkalpavAyabhivyaktyaGgIkAreNa paramezvarabhAvApatti ghaNIvAra | Jain Education Infernational For Personal & Private Use Only Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pariccheda pa73 sAdhanAdhyAyamAM paNa "jAgrata ane suSuptinA) saMdhisthAnamAM ( arthAta svanarathAnamAM) sRSTi che kAraNa ke kahyuM che" (bra sU. 3.2.1) e adhikaraNamAM svapnaprapaMcanuM mithyAtva vyavasthApita karAtAM tyAM mithyAbhUta svapnaprapaMcane viSe jIvanA kartutvanI AzaMkA karIne " paramAtmAnA dhyAnathI tirahita thatu te abhivyakta thAya, kAraNa ke tethI (IzvaranA ajJAnathI ane tenA jJAnathI) banya ane tene viparyaya (arthAt aizvaryAne avirbhAva) che" - e sUtrathI "jIva IzvaranI abhinna hovAthI satyasaMka9patra Adi vidyamAna hovA chatAM avidyA - doSathI tirohita che mATe te (jIva) svaprapaMcanI bAbatamAM bhraSTA saMbhava nathI" ema kahetA sUtrakAre, ane te tirahita hoIne paramAtmAnA dhyAna karatA, prayatna karatA jatunuM (jIvana) (te satyasaMkalpavAda aizvaya) IzvaranA prasAdathI sasiddha thayelA (arthAt apratibaddha paramezvara-sAkSAtkAravALA) keIkanuM ja AvirbhAva pAme che, jema jene aMdhakAra dUra tha che evAnI locanazakti je timirarogathI tiraskRta hatI te keIkanI ja auSadhanA baLathI avirbhAva pAme che tema, (paNa) svabhAvathI ja badhA jatuonI bAbatamAM tema thatuM nathI' - ema te sUtrane abhiprAya varNavatA bha thakAre muktanI bAbatamAM svanisATa AdimAM upayogI satyasaMka9patra AdinI abhivyaktine svIkAra karIne muktanI paramezvarabhAvApatti spaSTa karI che. vivaraNa: brahmavidyAnAM sAdhana vairAgya AdinuM pratipAdana karanAra brahmasUtranA trIjA adhyAyamAM paNa sUtrakAra tathA sUtrane abhiprAya varNavatA bhASyakAra zaMkarAcAryo muktanI IzvarabhAvApatti spaSTa karI che. jAgrata ane suSuptinA saMdhisthAnamAM arthAta svapnasthAnamAM rathAdi-saSTi satya hovI joIe kAraNa ke rathAdi-sRSTinuM zravaNa che - rathAna rathayAtra vathasUjhase ItyAdi. (baha6 upa. 4.4.10). zrutisiddha suSTi asatya hoI zake nahi kAraNa ke AkAzAdinI zrutisiddha suSTimAM asatyatva dekhAtuM nathI. rathayAga ava). A adhikaraNamAM evI zaMkA karI che ke jema agninA aMzabhUta taNakhAmAM agninI jema dahana ane prakAzananuM sAmarthya che, tema chava paramezvarane aMza heIne temAM IzvaranI jema ja svAdisRSTine anukula satyasaMkalpata AdirUpa sAmarthya che tethI te svapnasRSTine kartA hoI zake. A zaMkAne parihAra karatAM kahyuM che ke hA, jIvamAM satyasaMka9pa Adi che paNa saMsAradazAmAM te tirahita hoya che tethI suSTi AdimAM tene upayoga nathI para arthAta biMbamRta Izvarane sAkSAtkAra thAya tyAM sudhI tenuM dhyAna karavAthI tiredhAna karanAra avidyAne nAza thatAM te aizvarya abhivyakta thAya che, kAraNa ke Izvara ajJAta hevAne lIdhe jIvane baMdha che ane te ja Izvara jJAta thatAM tenAthI viparIta avasthA arthAta ezvaryane AvirbhAva che. satyasaMkaHpava Adi ezvaryAnA AvirbhAvane mATe prayatna karate, zravaNa-mananarUpa vicAranuM anudAna karate karma karIne paramezvaranuM abhinna tarIke sthAna karate kaIka ja jIva jene zravaNa, manana, dhyAnanA anuSThAnathI utpanna thayelA Izvara-prasAdathI paramezvarane apratibaddha sAkSAtkAra thAya che, tenA aizvaryAne AvirbhAva thAya che. A yukta sAdhanasaMpatti vinA svabhAvathI ja thAya evuM banatuM nathI. IzvarabhAvApatti vinA muktane satyasaMka95tva AdinI abhivyakti saMbhave For Personal & Private Use Only Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa74 siddhAntalezasahaH nahi. tethI ahIM paNa muktanI IzvarabhAvapattinuM ja spaSTIkaraNa sUtrakAra ane bhAgyakAre - A udAharaNanuM paNa vivecana karatAM vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatIrtha kahe che:-ahIM A vicAra karavAmAM Ave che ke pratibiMbatvathI viziSTa caitanyarUpa jIvamAM rahelAM satyasaMka9patyAdinA muktimAM zakaya thatA AvirbhAvanuM pratipAdana che, ke biMbacthA viziSTa caitanyarUpa IzvaranA satyasaMkaHpavAdinA avibhavanuM pratipAdana che ? pahelu hoI zake nahi kAraNa ke IzvaramAM rahelAM satyasaMkara pava AdinI apekSAe jIvamAM judAM satyasaMka5tva AdinA astitva mATe pramANu nathI. Izvarano jema jIvamAM paNa tevuM judu ezvaryA che evuM pratipAdana karanAra zAstra nathI. kava IzvarathI abhinna che mATe temAM paNa IzvaranI jema A dharma havA joIe evuM anumAna paNa karI zakAya nahi. lekamAM bibabhUta mukhathI abhinna hovA chatAM paNa pratibiMba mukhamAM bi banI jema svachatA Adi dharma jovAmAM nathI AvatA mATe pratibiMbamA. biMbanA jevA ja dharmo hoya e niyama nathI vaLI tavasAkSAtkArathI avidyAnI nivRtti thatAM avidyAthI nirUpita pratibiMbatvanI paNa nivRtti thaI jAya tethI pratibiMbabhUta jIvamAM sayasaMkaHpavAdi vidyamAna ja na hovAthI muktimAM temanI abhivyakti saMbhave nahi. ane baMdha-dazAmAM tiraskRta satyasa ka5tva Adine upayoga nathI te spaSTa rIte chavamAM temanI judI kalpanA karavI vyartha che. evI dalIla na karI zakAya ke baMdhadazAmAM ja saguNa vidyAnA phalarUpa avAnara mukitamAM satya kaha5tva Adine upayoga che tethI e vyartha nathI, A dalIla barAbara nathI kAraNa ke tyAM paNa Izvara samAna satyasaMkalpava AdinI abhivyakita mAnavAmAM nathI AvatI, tethI jIvamAM tenA samAna ezvaryA je tirahita thayuM che tenI kalpanA vyartha che. tethI pratibiMbabhUta caitanyarUpa chavamAM pRthapha satyasaMkalpa- AdinI kalpanA mATe kaI pramANu nathI tema tenuM prayojana nathI. ' te ja pramANe biMbabhUta IzvaramAM raheluM satyasaMka9pa Adi aizvarya baMdhadazAmAM jIvo prati jIvonI avidyAethI tirahita he Izvara sAkSAtkArathI mukitamAM temane e abhivyakta thAya che e bIjo pakSa paNa anupapanna che, kAraNa ke satyasaMkalpa AdithI viziSTa Izvara avidyAthI AvRta bane che ema mAnavA mATe pramANa nathI "atyAre huM satyasaMka5tva Adi guNavALA Izvara chuM' evo anubhava thato na hovAthI satyasaMkalpava AdithI viziSTa Izvara AvRta che ema kalpavAmAM Ave che... -evI dalIla karI na zakAya. tenuM kAraNa e ke pratibiMbabhUta jIne ane biMbabhata Izvarane kalpita bheda mAne che tethI ja jema eka jIvane bIjA jIvane sAkSAtkAra thato nathI tema jIvane Izvarane sAkSAtkAra thaI zake nahi tethI satyasaMkalpa- AdithI viziSTa Izvara AvRta che evI kalpanA vyartha che. ane aizvaryathI viziSTa Izvara AvRta che evI kalpanA karavAmAM Ave te A viziSTanuM AvaraNa karanAra avidyAnA nivaka jJAnane saMbhava na hovAthI tenI nivRtti nahIM thAya ema mAnavuM paDaze taravamasi Adi vAkayathI janya jJAna zuddhacitmAtra viSayaka che, te asvaryathI vi zaTa IzvaraviSayaka nathI, tethI tenAthI azvaviziSTa IzvaranA AvaraNanI nivRtti na thaI zake. ane vidyA zuddhacitmAtranuM AvaraNa kare che ema mAnavAmAM Ave te satya. saMkalpa- Adi aizvaryAnuM avidyAthI tirodhAna siddha ja thatuM nathI. evI dalIla paNa na For Personal & Private Use Only Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha paricacheda pa75 karI zakAya ke "jIvane IzvaramAM rahelAM satyasaMkalpa- AdinI pratIti pitAnAM tarIke thatI nathI e ja tenuM tiradhAna ahIM vivakSita che". A dalIla barAbara nathI kAraNa ke evu hoya te pachInA sUtramAM tiradhAna avidyA prayukata AvaraNarUpa che evuM pratipAdana che tene virodha thAya. mATe IzvaramAM raheluM satyasaMka9pa Adi ezvaryA jIvanI avidyAthI nihita thayeluM che, ane tatvasAkSAtkArathI azvaryanA tirodhAnanI nivRtti thaI zake che ema mAnIne varAmi davAnA e sUtra ane tenuM bhASya pravRtta thAya che ema kahevuM joIe. ane A sUtra acyupetyavAha prAnuche (-me vi&l-ta nathI-) mema sAnatmamunimedhuM che.. jenI carcA mULa graMthamAM ja Avaze. Ama mRtanI IzvarabhAvapattimAM A sUtra ane tenA 52nu lAmya 55] purAvA35 nayI tathA sazvarasathI mAle hAmI ApyA cha-kalAdhyAye'pi... phalAdhyAyeM'pi 'svena peNAbhiniSpadyate' (chA. upa. 8.3.4) iti mucyamAnaviSayAyAM zrutau 'kena rUpeNAbhiniSpanirvivakSitA' iti bubhutsAyAM 'brAmeNa jaiminirupanyAsAdibhyaH' (ba. sU. 4.4.5) iti satreNa brAjhaM rUpamapahatapApmatvAdi satyasaGkalpatvAdyavasAnaM sarvajJatvasarvezvaratvAdi ca, tenAbhiniSpattiH "ya AtmA''pahatapApmA (chA.871) ityAdyapanyAsena "sa tatra paryeti jakSata krIDan ramamANaH strIbhirvA yAnairvA (chA. 8.12.3) ityAdyaizvaryAvedanena ceti jaiminimatam / 'cititanmAtreNa tadAtmakatvAdityauDulomiH' (bra.sU. 4.4.6) ityanantarasUNa "evaM vA are'yamAtmA'nantaro'bAhyaH kRtsnaH prajJAnaghana eva" (bR. 4.513) ityAdizrutyA 'caitanyamAtramAtmasvarUpam' ityavagateH 'tanmAtreNAbhiniSpattiH' iti matAntaraM copanyasya 'evamapyupanyAsAna pUrvabhAvAdavirodhaM bAdarAyaNaH' (bra.sU. 447) iti sidAntasUtreNa vastudRSTayA caitanyamAtratve'pi pUrvoktaguNakalApasya upanyAsAdyavagatasya mAyAmayasya baddhapuruSavyavahAradRSTayA sambhavAd na zrutidvayavirodhaH iti avirodhaM vadan sUtrakAraH, sUtratrayamidamuktArthaparatvena vyAkurvan bhASyakArazca muktasyezvarabhAvApattiM spaSTamanumene / bhAmatInibandhaprabhRtayazca zru-yupabaMhitamidaM sUtra jAtaM, bhagavato bhASyakArasya udAhataM vacanajAtaM ca tathaivAnvavartanta / + aizvaryamajJAnatirohitaM sada dhyAnAdabhivyajyata ityavocat / zarIriNaH sUtrakRdasya yatta tadabhyupetyoditamuktahetoH ||-sNkssekhshaariirk 3.175 / beghaDI mAnI laIe ke jIva-Izvarane abheda che tethI jIvamAM aizvaryA che te paNa te svapnasRSTine kartA na banI zake e Azaya che. For Personal & Private Use Only Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH ' phalAdhyAyamAM paNa peAtAnA rUpathI rahe che' e mukta thatA (jIva) viSayaka zrutimAM paNa ' kayA rUpathI rahevAnu` vikSita che?' ema jANavAnI icchA thatAM 'brahmanA (rUpathI) ema jaimina mAne che kAraNa ke upanyAsa vagere che" (prA. 445) e sUtrathI brAhma brahmatu) rUpa apahatapAtmathI mAMDIne satyasa kalpatva sudhInu ane sa jJatva, sarvezvaravAda te rUpathI rahe che, kAraNa ke 'je AtmA pApa sAthenA sakhadharahita che' ityAdi upanyAsa che, ane 'te tyAM phare che, hasatA ramatA AnaMda karatA strIethI ke yAnAthI' ityAdi azvayanu Avedana (jJApaka vidhithI) che ema jaiminanA mata che. 'caitanyamAtra (rUpathI), kAraNa ke e tadAtmaka (e svarUpavALu che) ema oDDalomi mAne che' (pra.sa. 44 6) e tarata ja pachInA sUtrathI 'tema are A AtmA jenI aMdara kazuM nathI, bahAra kazu nathI je pUrepUre caitanyekarasa che' ityAdi zrutithI ' AtmAnuM svarUpa caitanyamAtra che' ema samajAtuM hAva thI 'te te(caitanya) mAtra rUpa)thI rahe che evA bIjo mata rajU karIne ' Ama paNu upanyAsa hAvAthI pU`mAtrathI virAdha nathI ema mAdarAyaNa mAne che' (pra.sU. 447) e siddhAnta-sUtrathI pAramArthika dRSTithI caitanyamAtra hAvA chatAM upanyAsa adithI jJAta thatA pUrvokta mAyAmaya guNasamUha khaddha (saMsArI) puruSanI vyavahAra dRSTithI sabhave che. tethI e zrutionA virodha nathI eka avirodha kahenAra batAvanAra) sUtrakAre, ane A traNa sUtrane ukta aparaka tarIke samajAvatA bhASyakAre muktanI IzvarabhAvApattinuM anumAna (zrutine AdhAre dalIla karIne siddha--) karyu ane bhAtI ahiM nibadhA zrutirthI samarthita A sUtra samUhane ane bhagavAna bhASyakAre (za'karAcArya') rajU karela vacanAne te ja rIte anusaryo. 76 vivarNa : mukta jIva peAtAnA rUpathI rahe che ema jyAre zruti kahe che tyAre zuM abhipreta che--sattatva, sarvezvarata, apahatapApyatva Adi guNAthI viziSTa rUpe mukta rahe che ema abhipreta che, ke zuddha cinma trarUpathI rahe che ema abhipreta che, ke dvividharUpathI rahe che ema anipreta che? upanyAsa, vyapadeza ane vidhi dvArA samajAya che ke apahata pApyatvAdi guNAthI viziSTa eva brAhma rUpathI rahe che ema jaimini AcAya mAne che. uddezarUpa vAkayasamUha ne upanyAsa, jema ke ' ca bAramAGavatAbhbhA vigaro vimRtyurvizojo... ema zarU karIne 'soDaaya: sa viJijJAsitathya: ema vicAranuM vidhAna kayu" che. te ja rIteSa satre radda mUtAdhipati: ..ema zarUAta karIne tamea veDhAnuvacanena trANA-vivivinti (bRhad 4. 4. 22) ema tene jAtrA mATe yajJAdittuM vidhAna karyu che tethI upanyAsa pa upalakSaNa che ane tethI sattAdi vizeSa paNa samajavAnA che ane sava nutya dina vyapadeza che.--casa jJa sarvaviTa carca jJAnamaya' tatva: (muNDaka 1. 1. 9) pratyAdi je vAyasa dala uddezarUpa na hoya tema vidhirUpa na heAya te byapadeza kahevAya che. sattatvAdisadala' uddezarUpa nathI kAraNa ke kAI vidheya dekhAtuM nathI; tema vidhi paNa nathI. ajJa'tanuM jJAna karAvA te vidhi -- tan vaye ti....thara zabdanA prayAga hAvAthI e AgaLa kahelAnA anuvAdarUpa che ema samajAya che. mininA mate A upanyAsa . papadeza ane vidhithI samajAya che ke For Personal & Private Use Only Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thatutha pariccheda pa77 mukata jIva brAhma evA vAstava dhamasamUhathI yukata rahe che tethI brahmathI abhinna eve te tenA rUpathI yukta rahe che. jaimini mAne che ke mukta chava sarvazavAdi guNAthI viziSTa brAhma rUpathI yukta rahe che, jyAre DAma AcArya mAne che ke mukata jIva caitanyamAnarUpe ja rahe. che yAjJavalkaye mayIne kahyuM ke "jema mIThAne gAMgaDe bahAra ane aMdara lavaNarasa ja che tema he maitreyI ! prastuta AtmA zarIranI aMdara ke bahAra caitakaravabhAva che" baha6 45.13). muktimAM brahmathI abhinna rahenAra mukata jIvana keI dharma nathI. aizvaryAdi je upanyAsa atithI samajAya che te zrutinA tApane viSaya nathI mATe te tuccha che ema havAminuM mAnavuM che. A banne mata pUrvapakSa che. siddhAntasUtramAM bAdarAyaNa AcArya sihA pakSa raju kare che ke uparyukta kRtione virodha nathI ane matema virodha nathI. pAramArthika daSTie jIva caitanyamAtra svarUpa che. jaimini-matanI jema guNasamUhane vAtava nathI mAnya tethI citmAtratvanuM pratipAdana karanAra zrutine virodha nathI; ane auDulomi mAne che tema guNasamUhane turacha nathI mAnyo tethI guNaviSayaka zrutio nivijaya banI jaze e ApattirUpa virodha paNa nathI. ivama e sUtra-bhAgathI mukatanuM citmAtratva mAnIne pUrvamAna 2 e sUtrabha gathI upanyAsa AdithI jJAta thatA guNasamUhane paNa muktAtmAmAM mAne che. Izvara bhAvApati vinA muktamAM guNasamUha saMbhave nahi tethI satramAM muktanI IzvarabhAvApati mAnI che ema dekhAya che. bhASya Adi paNa Ane pratikUla nathI, UlaTAM anukUla ja che. AnuM vivecana karatAM vyAkhyAkAra kRNAnaMdatIrtha kahe che ke muktanI IzvarabhAvApatti mAnavAmAM Ave te je biM bhabhUta Izvara che te sAdhaka para anugraha karavAne mATe mAyAmaya zarIrane aMgIkAra kare che tethI mukta jIva paNa za karI ja che ema mAnavuM paDaze. anyathA "jhIna ramamALA' ityAdi zrutisiddha aizvarya na hoI zake. ane Ama mAnatA mArI vAya satA' (chA. 8.12.1) e zrutithI muktanA azarIravanuM pratipAdana che tene virodha thAya ane A azarIrava kevI rIte sa bhave ema AkAMkSA thatAM, vidyAnA sAmarthya thI parahma pti thatAM te prApta thAya che, anyathA nahI ema pratipAdana karavA mATe azarIratva'nuM pratipAdana karanAra vAkAnI pachI "vara kaattikArazmA" (chA 8.2.3) e vAkaya che evuM pratipAdana karanAra jyotirAdhikaraNa (bra. sa. 1.3.40)ne virodha thAya, kAraNa ke parabahA ati pachI paNa sazarIratva mAnavAmAM Ave che. jyotirAdhikaraNanuM bhASya A pramANe che- " banAvI vAva = (chA. 8.12.1) ema pratipAdita azarIratAne mATe tenI jyoti-saMpattinuM kathana che ane brahmabhAvathI anyatra azarIratva sa bhavatuM nathI." jyotithI ahI bala vivakSita che. vaLI muktamAM sarvajJatva Adi mAnavAmAM Ave te "yatra vahya sAravAra tana caM vana' (baha6. 2.4.14) (jyAM tene mATe badhu AtmA ja banyuM hoya tyAM konAthI kene jue) ityAdithI muktane viSe vizeSa vijJAnanA abhAvanuM pratipAdana che tene virodha thAya. ane A vayana parama mukti viSayaka che ema vAvyANapuro (.sa. 4.4.16) e sUtra ane tenA bhASya AdithI spaSTa thAya che. vaLI sarvezvarabhAva prApta thayelA mukta chavane te IzvarabhAvApattinI dazAmAM hoya tyAre saguNa phAvidAnabhUta IzvarabhAvapati to dala mAM jema svIkAravAmAM Ave che tema che huM pahelAM si-73 For Personal & Private Use Only Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa8 siddhAntalezasasmahaH saMsArI hatuM te huM have Izvara thaye chuM' evuM pratisaMdhAna svIkAravAmAM Ave che ke nahi ? A pratisadhAna svIkArI zakAya nahi, kAraNa ke pahelAMnI upAdhine nAza thaI gayo hovAthI te pramANe anusaMdhAna saMbhave nahi, kAraNa ke upAdhinA aikayane anusa dhAnanA prAjaka zarIramAM samAveza che. pratisadhAna nathI e pakSa paNa TakI zake tevuM nathI, kAraNa ke IzvarabhAvApattimAM kevaLa svarUpathI rahe tenI apekSAe A pakSamAM muktathI kSataH keI vizeSa jaNAto nathI. tethI IzvarabhAvapattinuM upapAdana karavAmAM kaI vadhAre paDatuM prayojana prApta thAya che evuM nathI. tethI siddha thAya ke muktanI IzvarabhAvApattinuM pratipAdana "catra svaya nArakhevAmA.' ityAdi zrutithI viruddha che ane tene anusaratAM aneka bhASyAdithI viruha che ane prayojanazUnya che. mATe ja nyAyarakSAmaNimAM apadhyadIkSita kahe che ke badhA mukta thAya tyAM sudhI muktanI biMbezvarabhAvapatti hoya che ema ame siddhAntalezasaMgrahamAM batAvyuM hovAthI jenA varUpane AvirbhAva thayo che tevA muktane satyakAma-sarvezvarabhAvanI prApti che. ahIM siddha karavAmAM AvyuM che temAM yathAkata asvArasya manamAM rAkhIne (arthAt e kathana yukita. yukata nathI lAgatuM mATe manane goThatuM nathI ema vicArIne) mukatAnI zuddha caitanyabhAvApatti ane tenA pakSamAM jakSaNuM Adi aizvaryanI upapatti apadhyadIkSite ja darzAvI che. te graMtha A pramANe che "badhA mukta thAya tyAM sudhI mukatAnuM satyakAmatva, satyasaMka pa Adi upapatra che. tenI zuha caitanyabhAvApattimAM paNa te badhuM upapanna ja che, kAraNa ke zuddha caitanya jIva ane IzvaramAM anusmRta caitanya sAmAnya tarIke rahe che. tethI ja jemane brahmano sAkSAtkAra thayuM che temane badhA mukata thAya tyAM sudhI sarvAtmAnI prApti thAya che. mATe vAmadevane manubhAva, suyabhAva Adi thAya che evuM zravaNa che ( mahUM manuramavaM sUryaza..). Ama muktane viSe sArvabhaumAdi mAnuSa tarIke, indrAdi lekapAla tarIke, ane daharAdi upAsanAnuM phaLa bhogavanAra puruSa tarIke jakSaNa Adi, salekakAmAvAtivALA hovuM, brahmalokamAM samAhita satyakAmanA anubhava karanAra hevuM e kahevuM zakya che; mATe jakSaNadinuM zravaNa 5Na u55nna che." ane tenA anusAra prakRta sUtra, bhASya AdimAM brAhma aizvarya mukta jIvamAM che e svIkAra che. mukata brAha rUpathI yukta rahu che evuM mAnavAmAM AvatAM paNa jaimini matanI jema siddhAntamAM atane virAdha nathI. te rU5 bIjA baddha jIvonI avidyAthI kuta che e svIkAra hovAthI mukata jIva' cetanyamAtrarUpa che ema prApta thAya che. tenuM tAtparya mukatanI IzvarabhAvApattiparaka nathI ema sakSepamAM kahI zakAya / / na ca zrutyupabRMhitasya etAvataH sUtrabhASyavacanajAtasya 'aizvaryamajJAnatirohitaM sad dhyAnAdabhivyajyata ityavocat / - hari sUtra thanu taNUlyotipujato " (.rU, ko.275) iti saMkSepazArIrakoktarItyA'bhyupetyavAdatva yuktaM vaktum / tasmAnmuktAnAmIzvarabhAvAporavazyAbhyupeyatvAdetadasambhava eva prativimbezvaravAde dossH| tadAhuH kalpatarukArAH-'na mAyAprativimbasya For Personal & Private Use Only Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pariccheda vimuktairupasRpyatA' iti / etadasambhavazca ekajIvavAda - pAramArthikajIva bhedavAdayorapi doSaH / ane zrutithI samarthiCta ATalAM sUtra ane bhASyanAM vacanAne . 'sUtrakAre (vAmiththAnAtta e sUtrathI) zarIrI (jIva)nuM aizrvaya ajJAnathI tirahita haiI ne (IzrvaranA svarUpanA) dhyAnathI abhivyakta thAya che--ema je kahyuM te ukata hetuthI azyupetyavAda che"--ema sakSepazArIrakamAM kahelI rItathI alyupetyavAda kahevAM e yukta nathI. tethI muktAnI IzvarabhAvApatti avazya svIkAravAnI hAvAthI pratibiMbarUpa Izvara mAnanAra pakSamAM teneA (muktanI IzvarabhAvApattinA) asa'bhava ja doSa che. tethI kalpatarukAre (amalAna ) kahyuM che--" mAyAmAM pratibiMbarUpa (Izvara)nuM mukatAthI prApta thavApaNu nathI. ane enA (izrvarabhAvApattinA) asabhava e ekajIvavAdamAM ane pAramArthikajIbhedavAdamAM paNa dveSa che. vivaraNuM : zaMkA thAya ke brahmasUtranA cAreya adhyAyamAM DhAMkelI zruti, mUtra ane bhASyAdi graMthamAM muktanI IzvarabhAva patti viSe je karyuM che tene sakSepazArIrakanA ka sarvajJAtmamunie prauDhivAda tarIke gaNyuM che (~~A ame mAnata! nathI chatAM tamArA sASa khAtara mAnI laIe teA paNu amArA matamAM doSa nathI ema hiMmatathA kahevuM te)--tethI mutanI IzvarabhAvApattimAM A zruti, sUtra Adi pramANu kevI rIte hoI zake? AnA uttara e che ke jyAre zrutithI ATaluM samatha'na maLatuM hoya tyAre sahyezArIrakakAranA mata paDatA mUkavA joie. (vyAkhyAkAra kRSNAnaMdatItha' kahe che ke je dalIlA upara ApavAmAM AvI che--muktanI IzvarabhAvApattimAM anupapattione kAraNe asvArasya batAvavA --te dIlA satra jJAtmamunine kaheto: thI vivakSita che). suktanI izvarabhAvApatti avazya svIkrAya' che. tethI UlaTu jyAM enaiA sabhava na hoya, IzvarabhAvApattinI anupati hoya tyAM ja doSa che, jema ke Izvarane mAyAmAM pratibiMba mAnanAra pakSamAM, temaja ekajIvavAdamAM ane jIva ane Izvarane bheda pAramArthika che ema mAnanAra vAdamAM. vyAkhyAkAra kRSNAna daMtIya kahe che ke jIva ata Izvara nA bheda pAramArthika che ema mAnanAra vAdamAM te mukta zuddhabhrahmarUpe rahe che e lakSaNavALI mukti paNa sa MbhavatI nathI ema paNa AnAthI vadhArAmAM samajavu - yatu kaizcid dvaitibhirucyate - bhedasya pAramArthikatvena muktau jIvasyezvarabhAvAbhAve'pi tatrApIzvara iva pRthagapahatapApmatvAdiguNasambhavAdavirodha iti / tattuccham / tathA sati jIvasyApahatapApmatvAdikramastIti na tasya brahmaliGgatvamiti zaGkAparihArAlA mena uttarAccedAvirbhUtasvarUpastu' (bra.sU. 1.3.19) iti sUtravirodhAt / ' brAhmaNa jaiminiH ' (bra.su. 4-4-5 ) iti sUtre jovagatasyApahatapApmatvAdeH, 'upanyAsAdibhyaH? For Personal & Private Use Only Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasaGgrahaH started pareSAmapyabhimatasya 'jazna krIDan ramamANaH' (chA. 8. 12.3) ityAdizrutyuditasya jakSaNa deva brAhmatva nardeza virodhAcca / bhede teSAM guNAnAM satyatvena 'cititanmAtreNa' ( bra. sU. 4.4.6 ) iti sUtroktasya muktanInAM caitanyamAtratvasya 'evamapi ' (bra... 4.4.7 ) iti siddhAntasUtra 'GgI hAravirAdhAcca, ' sadyAviki: ' (na.su. 4.4.2-3) ityavikara gavirodhAcca / tatra hi 'vana rUpeNAbhiniSpadyate' (chA. 8. 12.3) iti zrutA~ AgantunA kenacidrUpeNAbhiniSpattirnocyate svenazabdavaiyarthyApazeH yena rUpeNa AgantunA svayamabhiniSpadyate tasyAtmIyatvasyAvaktavyatvAt / tasmAdAtmavAcisvazabdopAdAnAd nityasiddhena svasvarUpeNaivAbhiniSpattivivakSitA, na tu kenaciddharmeNeti vyavasthApitam / keTalAka dvaitavAdIo kahe che ke "bheda pAramArthika hovAthI muktimAM jIvanA IMzvarabhAva thatA nathI te paNa tyA (muktamAM) IzvaramAM che tema alaga apahatApyatva Adi guNanA sA~bhava che tathI virodha nathI "--te teA tuccha (kADhI nAMkhavA jevu) che. tenu kAraNa e kaeN tama hAya teA jIvamAM apahatA matva Adi hoya che (ema mAnavuM paDe) tethI te brahmanu liMga na rahe tethI za MkAnA parihAra prApta na thAya, mATe 'uttarAvet...' (bra. sU. 1.3.19) e sUtra sAthe virodha thaze. ane 'mAhena maiM mana' (pra.sa. 4.4 5) e sUtramA jIvamAM rahelA apahatapAtmyatva AdinA, ane 'hAlAvimyaH' emAM Adi' zabdanA artha tarIke bIjAone paNa mAnya 'hasatA, ramatA, Anada karate' ityAdi zrutithI kathita jakSaNa vagerenA brAhma'... (brahma sAthe sabaMdhita) tarIke nirdeza che tenA varAdha thAya. ane (jIva ane brahmane) bheda hAya tA te guNeA satya hAvAthI vittittamAtreLa' (bra.su. 44.6) e sUtramAM kahelA mukta jIveAnA caitanyamAtratvanA vamavi '( bra.sa. 4.4.7) e siddhAntasUtramAM svIkAra karyA che taneA virAdha thAya. ane 'samvadyAviovaH' e adhikaraNanA (thra.sU. 4.4.1-3) virodha thaze kAraNa ke tyAM vena nAminiLayaMte (chA. 8.12.3) e zrutimAM Agantuka (upAdya) kAIka rUpathI abhinivRtti kaho nathI kemake ema hAya te 'sva' zabda yatha banI jAya. tenu kAraNa e ke je Agantuka (upAdya) rUpathI te abhiniSpanna thatA hAya tene 'AtmIya' kahe... cegya na thAya. temA 'AtmA (peta )ne vAcaka 'sva' zabda - pracAyA che mATe nityasiddha svarUpathI ja AniSNAtta vikSata che, nahi ke koIka dhama thI ema vyavasthApita karavAmAM Avyu che. vivaraNa advaitI mAne che ke prajApatividyAmAM muktanA apahatApyatva Adi ATha guNAnuM, pratipAdana che, jo mukata vane IzvarabhAva prApta thAya che ema ! mAnavAmAM Ave For Personal & Private Use Only Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thaturtha pariracheda 581 te A saMbhave nahi mATe mukatano IzvarabhAva mAnavuM joIe. ane jIvane IzvarathI sAce bheda hoya te jIvane IzvarabhAva saMbhave nahi. detavArIo A bAbatamAM samata nathI temane e ThIka nathI lAgatuM. temAMnA keTalAke zruti ane sutranI vyAkhyA karIne ema batAvyuM che ke jIva ane Izvarane bheda mAnIne paNa zruti ane sUtramAM nirUpita muktanA apahata pAmatva Adi guNe, mukatane IzvarabhAva prApta na thAya te paNa, saMbhave che. daMtavAdIonA A matanuM ahIM kha Dana karyuM che. jo jIvamAM IzvarathI judAM apahatapAkhava Adi mAnavAmAM Ave te 3ttarAr e sUtrabhAgamAM je zIkA karI che tenuM, " mAvita. autu' e parihArabhAgathI mukata jIvamAM apahata pAmava Adi ATha guNonA AvirbhAvanuM kathana che temAM paNa samAdhAna prApta thatuM nathI. je A ATha guNe java ane Izvara je bhinna che te bannemAM hoya te brahmanAM asAdhAraNuM lakSaNa mAnI na zakAya, ane brahmaliMga tarIke prApta na thatAM, daharAkAza Izvara che evo nirNaya e guNenA AdhAre karI zakAya nahi. je jIva ane Izvara bhinna hoya te apahata pAmatva Adine "brAhma' (brahmanA) na kahI zakAya, jyAre DhaMtAo paNa ahI a5hatapAmatva Adi ane jakSaNa Adi aizvaryAne "brAhma' mAna che. jIva ane brahma bhinna hoya to A satya guNavALA chavamAM cinmAtrad kevI rIte hoya? vaLI A guNane samUha mukitamAM utpanna thAya che ke nityasiddha che? je e svargAdanI jema utpAdya hAya te vidyAthI "svarUpathI AvirbhAva pAme che ema kahevAne kaI artha rahe nahi. "sva' zabdathI tema na kahyuM hoya te paNa "mukita' rUpa muktamAM utpanna thAya te te tenuM "svaya" "patAnuM ja hoya. Ama "sva" ne "svaya" arthamAM levuM te vyartha che. tethI "sava'ne atha "svasvarUpa' levo joIe. kAraNa ke e arthamAM paNa "sva' zabda raDha che. nAnA artha hovAthI ane "svakIya" e artha A saMdarbhamAM saMbhava na hovAthI svazabda "AtmasvarUpa'ne vAcaka che ema nizcita thAya che evo bhAva che. kivvedamapahatapApmatvAdi jIvasya muktAvAgantukaM cet , 'sampadyAvirbhAvaH' iti muktAvAgantukarUpaniSedhena 'parAbhidhyAnAtu tirohitam', 'uttarAccedAvibhUtasvarUpastu' ityapahatapApmatvAderbandhamuktyAstirobhAvAvirbhAvapratipAdanena ca viroSaH syAditi nityasiddhaM vAcyamiti bandhasya mithyAtvaM durvAram / nityasiddhamapahatapApmatvaM hi sarvadA pApmarahitatvam / na ca vastutaH sAdA pApmarahite pApmasambandhaH, tanmUlakakartRtvabhoktRtvasambandho vA pAramArthikaH sambhavati / evaM ca jIvasyezvarA nedo'pi durvAraH / zrutibodhyAdabhedavirodhibandhasya satyatvAbhAvAt / anyathA saMsAriNi nityasiddhasatyasaGkalpatirodhAnoktyayogAcca / na hi jIvasya saMsAradazAyAmanamAno yAtkaJcidarthagocaraH kazcidastyavitathasaGkalpastirohita iti parairapISyata / kiM tvIzvarasya yannityasiddhaM niravagrahaM satyasaGkalpatvam, For Personal & Private Use Only Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582. siddhAntalezasahamahaH tadeva jIvasya saMsAradazAyAmodharA medAnabhivyaktyA svakIyatvenAnavabhAsamAnaM taM prati tirohitamityeva samarthanIyamiti ghttttkuttiiprbhaatvRttaantH| vaLI, muktimAM jIvanAM apahata pAmatvAdi Agantuka che ema mAnavAmAM Ave to 'taHghAva:" e ma muktimAM Agantuka rUpano niSedha che tenAthI, ane ghAmAnAjI tirohitaY', 'ttAvevipUMahAratu' ema apahata pAmava AdinA, baMdha ane muktimAM, (anukrame) tibhAva ane AvirbhAvanuM pratipAdana che tenAthI virodha thAya mATe apahata pAmatvAdina) nityasiddha kahevuM (mAnavuM) joI e tethI baMdhanuM mithyAtva durvAra che (ba dha mizyA che ema mAnyA sivAya chUTako nathI, baMdhanuM mithyAtva vAravuM muzkela che). e jANItuM che ke nityasiddha apahata pAmatva eTale sarvadA pAparahita hovuM, ane je vAstavamAM sarvadA pAparahita che temAM pApano saMbaMdha pAramArthika hoI zake nahi; athavA te (pApa-saMbaMdha) jenuM mUla che evo katRtva, bhakatRtvano saMbaMdha pAramArthika saMbhavato nathI. ane Ama tabaMdha mithyA che mATe) jIvane izvarathI abheda paNu duvara che (-mAna ja paDaze, kAraNa ke mRtathI pratipAdita e temane je abheda tenA virodhI baMdha satya nathI: ane anyathA (-baMdha satya hoya to) saMsArImAM nityasiddha satyasaMkalapanA tirodhAnanuM kathana ayukta banI jAya. jIvana saMsAradazAmAM cAlu raheto keIka ekAda ane viSaya karato kaIka sAro saMka95 tirahita che ema bIjAe paNa svIkAratA nathI, paraMtu IzvaranuM je nityasiddha niravagraha (aparimita) satyasaMkala5tva che te ja javanI saMsAradazAmAM IzvarathI (tenA) abhedanI abhivyakti na hovAthI svakIya tapatAnA) tarIke avabhAsamAna thatuM nathI tethI tenI prati te tihita che ema ja samarthana karavuM paDaze mATe ghaTakuTTIvRttAnta thayo. vivaraNaH upara batAvyuM tema "naM haveLa...'mAM AtmavAcaka "sva" padanA prayoganuM prayojana e che ke mukti svargAdinI jema Agantuka che, utpAdya che evI gerasamajane nirAsa thAya. anyathA A pada vyartha banI jAya. satyasaMkalpavAdi5 je. "na hana'mAM mukti mAnavAmAM Ave che te je Agantuka hoya te tenA Agantukarvane niSedha karanAra adhikaraNane jemAM virodha thAya che tema baMdha dazAmAM satyasaMka9patyAdinuM niradhAna thAya che evuM pratipAdana karanAra satrathI ane mukita dazAmAM satyasaMka9patyAdine AvirbhAva thAya che ema pratipAdana karanAra sUtrathI tene virodha thAya. mukitamAM satyasaMkalpavAdi kvesarathI utpanna thatAM haiya to zruti-satramAM kahyA pramANe temanA tirabhAva ane AvirbhAvane prazna ja na rahe; tibhAva ane AvirbhAvanuM kathana asaMgata ane ayukata banI jAya. ane IzvaranI jema jIvamAM paNa apahata pAmavAdi nityasiddha hoya to badhane mithyA mAnavo joIe. apahapAmatva eTale pApane jIva sAthe kadI pAramArthika saMbaMdha na ho, ane ema hoya te pApasaMbaMdhamUlaka kava-bhokatRtva-saMbaMdha paNe pAramArthika hoI zake nahi. Ama ba dha mithyA che te jIvane IzvarathI abheda mAnavuM ja paDaze. For Personal & Private Use Only Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pariccheda bhAskarAcArye zaMkA UbhI karI che ke baMdhane miththA sAbita karavAnuM zuM prayojana che? baMdha sAro hoya to paNa jIva ane IzvaranA abhedanuM pratipAdana che te saMbhave che. A za kAne uttara ApatAM kahyuM che ke baMdha satya che ema mAnIe te paramAtmAnuM nivamukta " Na satya hovAthI be sAcA paNa viruddha dharmovALA jIva ane brahmane agni ane himanI jema) zruti pratipAdita abheda saMbhave nahi. temane abheda mAna hoya te jIvanA baMdhanuM mithyAtva mAnavu paDaze. tirodhAnanuM kathana kevI rIte ayukta bane che e samajAvatAM prazna karyo che ke jIvamAM raheluM nityasiddha satyasaMka5tvAdi tirahita thayeluM che ema "vAminAta." sutrathI kahyuM che, ke IzvaramAM ja raheluM niyasiddha satyasaMkalpatvAdi che paNa jIva prati te tirahita che ema e satrathI kahyuM che. pahele vikapa barAbara nathI kAraNa ke atI enI jema bIjAe virodhI pakSanA ci take) paNa kAIka ekAda arthane viSaya karanAre jIvamAM rahele satyasaMkalapa tirahita che ema mAnatA nathI. te pachI sava' arthane viSaya karanAre satyasaMkalpa tirahita che ema teo nathI mAnatA ema kahevAnI jarUra ja nathI. atasiddhAntamAM "pratibiMbacaitanyarUpa chamAM biMba caitanyarU5 IzvaramAM rahelAM satyasa kalpavAdinI apekSAe judAM satyasa ka95vAdi saMsAradazAmAM tirahita hoya che " ema svIkAravAmAM nathI AvatuM kAraNa ke tema mAnavA mATe pramANu nathI, ane tema mAnavAnuM ke prayojana nathI. bIjo vikalpa svIkAratAM game teTaluM dUra jaIne paNa siddhAtIne ja mata ravIkAravAne Ave che. Ama IzvarathI chavano pAramArthika bheda siddha thato nathI. biMbabhUta izvaranI sAthe jIvane je vAstava abheda che te parvanI saMsAradazAmAM abhivyakta thato nathI tethI IzvaranuM nityasiddha satyasaMkalpavAdi svakIya tarIke bhAsatuM nathI ane A arthamAM tenAthI tirahita che ema mAnIne ja tirodhAnanuM samarthana karavAne vakhata Ave che ane ane pharI pharIne paNa atasiddhAnta svIkAravo paDe che. A ghadaTIprabhAtavALI vAta thaI. dANa ApavuM na paDe eTale dANunI eAraDIthI aMdhArAmAM dUra dUra rahIne rasto kApavAne prayatna karyo paNa savAra e eraThA AgaLa ja paDI. ema javanA IzvarathI abheda mAne na paDe mATe game teTalA prayatna bIjAo kare paNa chelle zrutine samajAvavA atasihAna ja mAnavo paDe che. nanvapahatapApmatvaM na pApmavirahaH kiM tu pApmahetukarmAcaraNe'pi pApotpattipratibandhakazaktiyogitvamiti na tasya nityasiddhatvena bandhasya mithyAtvaprasaGgaH / evaM satyasaGkalpatvamapi zaktirUpeNa nirvAcyamiti nezvarAbhedaprasaGga iti cet, maivam / evaM zabdArthakalpane pramANAbhAvAt / na hi pApajananapratibandhikA zaktiH saMsArarUpaparibhramaNadazAyAM pApAnutpattyartha kalpanIyA / tadAnIM tadutparoriSTatvAt / vidyodayaprabhUti tu vidyAmAhAtmyAdevAzleSaH 'tadadhigama uttarapUrvAdhayorazleSavinAzau tadvayapadezAt' (pra.sU. 4.1.13) iti sUtreNa drshitH| tata eva muktAkpyazleSa For Personal & Private Use Only Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 siddhAntalezasamprahaH savAre dati = zirAnA tannAdurAdatiHagsfmatajiivaanaaN yAvatsamukti vastu pacvaitanyamAnatvAvirodhibaddhapuruSAviSAkRtaniravamahaizvaryatadanuguNaguNakalApaviziSTaniratizayAnandasphuraNasamRddhanissandhibandhaparamezvarabhAvApattirAdartavyeti siddham / virodhI zaMkA kare ke apahatapAmA hovuM eTale pApane abhAva he ema nahi, para te pApanuM kAraNa banI zake) evAM karmanuM AcaraNa hovA chatAM paNu pApanI utpattimAM rukAvaTa kare evI zaktithI yukta hovuM te; tethI te (apahata pAmava) nityasiddha heya tene lIdhe baMdhane mithyA mAnavAno prasaMga thatA nathI (-baMdhane mithyA mAna paDe tevuM nathI. e ja pramANe satyasaMka95tvane paNa zaktirUpe samajAvI zakAya tethI (jIvanA) Izvara sAthenA abhedane prasaMga nathI (abheda mAnavuM paDe tevuM nathI. (AvI zaMkA kare to uttara che ke) Ama na belaze, kAraNa ke Ama zabdArthanI kalpanA karavA mATe pramANa nathI. pApanA utpAdanamAM rukAvaTa kare evI zakti saMsArarUpa paribhramaNanI dizAmAM pApa upana na thAya te mATe ka9pavAnI jarUra nathI, kAraNa ke tyAre tenI (pa panA) utpatti ( vidhAne) mAnya che. jyAre jJAnanA udayathI mAMDIne to vidyAnA baLe ja (pA5) cuMTatuM nathI ema "te (jJAna) prApta thatA pachInAM pApa cAMTatAM nathI ane pUrvanAM pApa nAza pAme che kAraNa ka (kRti AdimAM) tevuM kathana che (zratyAdithI tevuM siddha che)" (bra. sU. 4.1.13) sUtramAM batAvyuM che. tenAthI ja bhaktimAM paNa pApa na AMTe tene sa baMdha na hoya-) e upapanana bane che mATe (pApane utpanna na thavA de ava) zaktinI kalapanA vyartha che. tethI TAMkalAM zruti ane satrane anusaranArAoe badhA ja mukta bane tyAM sudhI mukta jInI vastusat caitanyamAtra hovAnI avirodhI, baddha puruSanI avighAthI karela ni:sIma edharva ane tene anurUpa guNa-samUhathI viziSTa nirAzaya AnandanA skaraNathI samRddha avI akha Da paramezvarabhAva5tti mAnavI joIe ema siddha thAya che. - vivaraNaH jIva ane brahmane abheda mAnavo paDe e bIke virodhI matavALo ciMtaka jIvamAM juduMja a5hatapAkhava Adi mAnIne tene vAstava baMdhanuM avidhI batAvavAne prayatna kare ema mAnIne tenuM khaThana ahIM karyuM che. virodhI ciMtaka apahata pAmatvane artha niSiddha karmanA AcaraNa chatAM pApanI utpattimAM pratibaMdhaka zaktivALA hevuM ema karatA hoya te te A zakti vidyAnA udaya pahelAM pApanI utpattine rokvA mATe mAne che ke vidyAnI utpatti pachI tene mAnya muktinI pahelAM pApanI utpatti rokavA mATe mAne che ke tene mAnya muMkita samaye mukatane deha, indriya Adi hovAthI pApanuM kAraNa banI zake tevAM niSika kamanuM AcaraNa saMbhavatuM hovAthI tyAre pApanI utpattine rokavA mATe mAne che ? pahele vika95 barAbara nathI kAraNa ke vidyAnA udaya pahelAM saMsAradazAnAM pApa utpanna thAya che For Personal & Private Use Only Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catutha pariccheda 585 ema virodhI, ciMtakane ravIkArya che ane vidyAnA udaya pachI AvI koI zakti mAnavAnI jarUra nathI kAraNa ke vidyAnA baLe pUrvanAM pApa nAza pAme che ane AgAmI pApa ceTatAM nathI ema zruti ane sUtrathI siddha che. tethI ema mAnavuM ja paDaze ke badhA jIvo mukta na bane tyAM sudhI mukata jIvane IzvarabhAva prApta thAya che jenuM aizvarya vastusata caitanyamAtratvathI aviruddha che. A akhaMDa nibadha aizvarya tene anurUpa guNasamUhathI viziSTa ane niratizaya (jenAthI caDhiyAtuM kazuM nathI evA) AnaMdakuraNathI samRddha che. vidvadgurovihitavizvajidadhvarasya zrIsarvatomukhamahAvratayAjisUnoH / zrIraGgarAjamakhinaH zritacandramaulerastyappadIkSita iti prathitastanUjaH // 1 // tantrANyadhItya sakalAni sadA'vadAtavyAkhyAnakauzalakalAvizadIkRtAni / AmnAyamUlamanurudhya ca sampradAya siddhAntabhedalavasaGgrahamityakArSIt // 2 // siddhAntarItiSu mayA bhramadUSitena syAdanyathA'pi likhitaM yadi kiThicadasya / saMzodhane sahRdayA sadayA bhavantu sasarAzinTananirvei rA* tti siddhAnsajezana vaturtha chemAtA jeNe vizvajit yajJa karyo che, je zrIsavamukhamahAvrata karanAra (AcArya dIkSita)nA putra che, jeNe candramaline Azraya lIdhe che evA vidvAna guru zrI raMgarAjAvarIne aparIkSita (appayadIkSita) nAme jANIte putra che. (1) A zloka keTalIka pratamAM nathI, For Personal & Private Use Only Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasammAhaH sadA zuddha vyAkhyA karavAnI (gurUnI) kauzala-kaLAthI spaSTa karavAmAM AvelAM saMpUrNa zAstranuM adhyayana karIne ane vedamUlaka saMpradAyane anusarIne teNe "siddhAntabhedalavasaMgraha judA judA siddhAntanA muddAone saMkSipta saMgraha) karyo che (2) bramathI dUSita thayelA mArA vaDe enA siddhAntanI rItiomAM je kazuM anyathA paNa lakhAI gayuM hoya te sahadaya (vAcako) je sAcA saMpradAyanA parizIlanathI taddana zaMkAmukta che (arthAt jemanA nakkara jJAnamAM zaMkAne sthAna nathI, teo tene sudhArI levAmAM dayAyukta bane. (3) siddhAntazasahana bhASAnuzAhane caturtha pariccheda samApta. For Personal & Private Use Only Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa vidyArazAmAM niSTi AcAryo, darzanA siddhAnta, gra atadIpikA 385, 411. ekazarokavavAda 106. atavidyAkRta 324. gve 114, 397. atavighAcArya 197, 379, 496, 548.| kaTha upa. 14, 124, 396, 420, 476, 508. adhvaramImAMsaka 440. patarU 87, 118, 121, 364, 437. anirvacanIyatva 237. kahapatarukRta (kAra) 486, 578. anekavavAda 109, 557. kalpasUtra 479. anyathAkhyAtivAda 237. kavitAciThavatI (nRsiMhabhaTTopAdhyAya) baje 11, 44, 57, 94, 106, 206, 232. 111, 115, 118, 132, 138, havat 335. 142, 148, 147, 160, 17, 190, 198, 239241, 245, phUTasthadIpa 165, 170, 171, 15, 22. 259, 271, 310, 316, 341, 347, 354, 370, 382, 395, vi 58, 60, 105, 110, 117, 401, 450,459,489, 493, 131, 137, 141, 144, 146, 517, 525, 532, 535, 557. 157, 158, 175, 195, 240, apacchedanyAya 297, 307. 244, 259, 270, 310, 329, 346, 352, 358, 368, 381, mAre 26, 112, 116, 120, 143, 391, 400, 406, 436, 449, 143, 147 149, 11, 200, 475, 484, 888,492, 516,. 205, 259, 273, 314, 348, 525, 54, 535. 35, 396, 403, 45, 488, 489, 494, 55, 535, 554. kaumudI (dAMta) 172, 363. arvAcIna 409. kaumudIkAra 43, 124. avacchedapakSa 157, koSItapupaniSad 569. avizeSAnekazarIrakaLavavAda 107. kena upa. 479, 489, 49. AcArya 346, 473, 508. gItAbhASya 25. AnaMdabodha pa39. gItAvivaraNa 40. tare 109, 114, 201, 245, gaupAdIyavivaraNa 83. 307, 45, 555. citradIpa 70, 8, 85. ekajIvavAda 256, 579. | cinmukhAcArya 376, 549 For Personal & Private Use Only Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 siddhAntalezasaepahaH chALeya u5. 31, 48, 117, 420, 466, 467, 560, 564, 575, 592. jAbAlazruti 463. tatvadIpana 158. tatvaprIpikA 170, 171, 195, 363. tatvaviveka 67. tatvazahi 174. taravazuddhikAra 123, 262, 382. taittirIya AraNayaka 40. taittirIya upa. 14, 47, 117, 4ra0, 490, dagdaviveka 85. daSTisaSTivAda 373, 374, 378. daSTisaSTivAdI 367. detI 579. paccIkaraNa 479. padArthatatvanirNayakAra 59, pAmArthikaivabhedavAda 579. pUrvamImAMsAsUtra 5, 13, 21, 322, 440, 463. paDa-girahasyabrAhmaNa 175. prakaTArthakAra 8, 122. prakaTAthavivaraNa 65. pratibiMbasatyatvavAda 339, pratibiMbezvaravAda 578. pratibiMbezvaravAdina 85. prazna upa. 52, 476. bRhadAraNyabhASya 104. baha6 upa. 3, 14, 16, 25, 65, 72, 90, 109, 120, 172, 391, 391, 392, 409,4ra1, 423, 441, 444, 488,49, 494, 508. brahmasidikA2 57. brahmasatra 31, 17, , 60, 87, 100, 101, 121, 124, 172, 175, 363, 370, 389, 375, 45, 411, 420,436, 437, 446, 448, 453, 456, 466, 467, 470,476, 484, 560, 564, 569, 572, 575, 579, 580, 583. brahmasUtrazAMkarabhASya 9, 13, 22, 32, 34, 47, 55, 60, 90, 109, 122, 15, 202, 247, 76, 406, 420, 465, 428, 454, 465, 465, 465, 566. brahmAnaja 9. dhyAnadIpa 476. nATakadIpa 169, 171. nArakasmRti ra74 yAyika 233. nakkamyasiddhi 75, 433. nyAyanikAkRta 151. nyAyanirNaya 63. nyAyamata 115, 117, 197. nyAyaratnamAlA 200 nyAyasudhAkRta 267. nyAyadezimata 111. pacapa.dika( TIkA) 202, 228, 202, 376, 488. pacapAdikAvivaraNa 488 (juo vivaraNa). For Personal & Private Use Only Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa bhagavatapAda 83, 454. bhagavadagItA 392, 411, 437, 444, 476, bhAmatI 60, 281, 569, 575. bhAmatImatAnuvatina 4ra8. bhArata 401. bhAratItIrtha 122, 35ra, 476. bhASyakAra 120, 124, 476, 565, 569, 572, 575. mANakaya upa. 77, 70, 82. mAyA vidyAmedavAdina para, 54. yAyAvidAbhedavAdina 55 mImAMsaka 303, 440. muNDaka upa. 16, 19, 1, 48, 52, 56, 111, 124, 166, 175, 421, 484, 488. rAmAdayAcAya 376. vAcarapatipakSAnusArI 40. vAcaspati mizra 63, 127, 160. vArtika 104, 286, 458,461, 463, 108, 516, vAtikakAra 445. vArtikavacanAnusArI 32. vidyAraNyagura 324. vivaraNa 55,75, 118, 121, 128, 154, 157, 158, 162, 186, 192, 245, 286, 347, 376. vivaraNanusAra 22, 48, 87, - 319, 431. vivaraNekadezI 24, 134. vivaraNe panyAsa 35ra. vivatavAda 57, 403. gRha 277. vaizeSika 157. zAdapaNa 370. zAstradIpikA 299, 302, vetAzvatara upa. 59,65, 124, 166, 172, 409, 4ra7, 108, 530, sarvajJAtmaguru 535. savizeSAnekazarIrekajIvavAda 106 siddhAntamuktAvalI 374. sarakRta (kAra) 101, 564, 572, 575. saSTidaSTivAda 374, 378. sakSepazArIraka 30, 31, 48, 68, 22, 354, 40, 578. saMkSepazArIkakRta(kAcAya) 62, 268. saMkSepazArIrakAnusArI ra7, 47. For Personal & Private Use Only Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatraka 4aa yAme , f, , , , , , i tadana sivi 7AyAM , 45is dekhAtAM paNa nathI A ane AvI bIjI azuddhio rahI che temAMthI keTalIka vAMcavAmAM saraLatA rahe te mATe nIce darzAvI che. N N . om 21 153 169 170 175 188 15 paMkti nA sthAnamAM vAMco zu nAnAvidhA... nAnAvidhA darzitAH 28 vyupatti... vyutpattiH pratya 29 sA... so cAnavagthitA 0 vyutpattimA dhAt 0 vyutpattimAndhAt 22 tanmUlaka .. tanmUlakalpasUtrAtmIya0 27 are'SyamAtmA are'yamAtmA vartinazcatanyasya tinazcaitanyasya 28 jAnAmi' ti jAnAmi' iti 30 nartakA kannar3akIsAkSI brahmakoTirapi sAkSI na brahmakoTirapi ti mantraH iti mantraH 17 malitatAnA malinatAnA prazca prazna 21 pramAttvavacca pramAtvavacca 11 tasyA dama tasyA idama. 'yadajJAna 'yadvatAnaM sannikarSa sannikarSa tadaze tadaMze ndriyAnvaya indriyAnvayavAyu bAyuM tattanaimittika tattannaimittikavyApya bheda saMbhava hovAthI bhedane adhyAsa saMbhavatA hovAthI 0ttadantagamanenA / *ttadantargamanenA. 15 nyAyana nyAyena 18 vyartha vyartha 20 siddhaH siddhaH 30 mRSTi 251 253 262 277 299 303 32 vyApyaM 319 11 321 335 348 370 suSTi For Personal & Private Use Only Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntalezasAhaH 591 54 paMkti 22 zuddha rocayante 17 374 385 408 405 412 437 449 456 paTa 22. 24 28 14. 21 14. 30 nA sthAnamAM vAMce ro nta 0svabhAva *svabhAvaM zrutyanurAdhA zrutyanurodhA yAginAM yoginAM paTa vyajJAdyatpAdita. 0yajJAgutpAdita smRtarApAtatA'pi smRterApAtato'pi sannya sya sannyAsasya sannyA ... sannyAsApUrvanivartyamiti karmava0 tadu yoga tadupayogaH niguNopAsteH nirguNopAste vedyatvaprati. 0vedyatvazruti0 kAma tura. kAmAtura jIva mutti. jInanmukti parAkatuM parAkartu 0jJAna vinA jJAnaM vinA saMsargagocara. saMsargAgocara saMsarga viSayaka saMsargaviSayaka janyatva: janyatve'mUla jJAnA0 mUlAjJAnA0 vimutyuvizoko vimRtyuvizoko samprasAddho samprasAdo sAMsArikA sthAbheda. sAMsArikAvasthAbheda0 saMkSepajJArIrakAkta....tva saMkSepajJArIrakokta...tvaM brAhmatva nardeza brAhmatvanirdeza bandhamuktyAstiro0 bandhamuktyostiro. yAtkaJcidathagocaraH yatkiJcidarthagocaraH 0dhyata vyate 479 488 488 490 482 506 507 526 57. 564 564 564 578 580 58. 581 581 26 17 22 For Personal & Private Use Only Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal Private Use Only