Book Title: Anekant 1954 Book 12 Ank 01 to 12
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538012/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinakA sarvodaya tIthA sarvA'ntavattadga-mukhya-kalpa sarvA'nta-zUnyaca miyo'napekSama marvA padAmantakara niranta sarvodayaM tIryamidaM tvaiv| zrIvAra jinaaly| O PEN RAurn mama / nityAca puNyAlA/svabhAva bakya sAmAnya asatanekaanityajAbAmAmA pApa paraloka vibhATA paryAya vigAtha - m - mayapati putacAdhAmamANa agama/ati/paramAtmA . 2/. ARREARH UCWYN Vdhana/mi/samiti/AtA pramAraparaNyAta tIrtha sarva-padArtha-tattva-viSaya-sthAdvAda-puNyodadhe-- vyAnAmakalaGka-bhAva-kRtaye prAbhAvi kAle klii| yenAcArya-samantabhadra-yatinA tasmai namaHsantataM -kRtvA tatsvadhinAyakaM jinapativIraM praNAmisphuTam // Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI miDa-gula-snograma-[paMDita aAzAdhara , 7 kucha naI bAjeM-4. paramAnanda jaina 2 mammAhilpaka pracAga mundara upahAgaMkI yojanA . 8 adhyAtmataraMgiNI TIkA -[paM. paramAnanda jaina 3 samantabhavacanAmRna-[ 'yugIra' zAstrI 30 kamaukA gamAyanika mammizraNa- anannapramAda- trAmA-[zrI. pUjya cullaka gAMzapramAnajI jaina bI. ema. mI. 12 varNI 3. . baMgIya jaina purAvRtta- [pA. choTelAla jaina 11. hamArI tIrtha yAtrA sammaraNa-paramAnanna jaina 36 6 17vIM zatAbdI kI eka hindo racanA- "mAhitya paricaya ra samAlocana [. kamtUracandra kAzalIvAla ema.ga. 23 - paramAnanda jaina - anekAntakI sahAyatAke sAta mArga ()anekAntake 'maMgsaka' nathA 'mahAyaka' bananA aura bnaanaa| (2) svayaM anekAnnaka grAhaka bananA nayA damarIkI bnaanaa| (3) vizAha-zAdI bhAnidAna nAma para anekanako acchI mahAyatA bhaMjanA nayA mijanAmA (1) apanI aura meM damagaMko anakAnta bhaTa mvamA athavA phrI bhijavAnA. jaima vidyA maMgyAyo lAma riyAM samA-mAmAriyAM aura jaina-arjana vidvaanoNkaa| (5) vidyArthiyoM Adiko anakAnta artha madhyama danaka vi .) yATikI mahAyanA bhejnaa| kI mahAyanAmeM. kI anakAnna abhRjyameM bhejA jA skegaa| (1)amegantake grAhakAMko acche anya upahAra denA nayA rilaanaa| ()lokahitakI sAdhanAma mahAyaka aI mannA lekha limbakA bhaMjanA nayA citrAdi mAmagrIko prakAzanArtha juttaanaa| mahAyanAdi bhejane tathA patravyayahArakA patA: noTa-dasa grAhaka banAnevAna mahAyakoMko 'anekAnta' eka varSa taka bhaMTasvarupa bhejA jaaygaa| mainejara-'anekAnta' vIramevAmandira, 1, dariyAgaMja, dehlii| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tecccccccccccccccccccccccccccccccesI oM aham anekAnta satya, zAnti aura loka hitake saMdezakA patra nIti-vijJAna-darzana-itihAsa sAhityakalA aura samAja-zAstrake praur3ha vicAroMse paripUrNa sacitramAsika sampAdaka tecccessCCECECCEEEEEEEEEEcccccccccccccecccccccees.!! jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' (samantabhadrAzrama) 1 dariyAgaMja, dehalI Sceneeeeeeeeseeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee bArahavA~ varSa [jUnase vaizAkha, vIra ni0 saM02471-0] prakAzaka paramAnanda jaina zAstrI vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI maI pATha mAne HOME 90000000000099999999000999999900 ........ . . .. . . . . . . . . Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha anekAntake bArahaveM varSakI viSaya-sUcI viSaya aura lekhaka pRSTha viSaya aura legvaka atyAvazyaka varNI sandeza garIvI kyoM ? -[svAmI satyabhakta -[zikharacanda jaina 381 gommaTasAra jIvakANDakA hindI padyAnuvAdaadhyAtma taraMgiNI TIkA [paM0 paramAnanda jaina zAstrI 254 [paM0 paramAnanda jaina zAstrI 30 425) ru0 ke do naye puraskArabhASAke aprakAzita kucha prantha [jugalakizora mukhnAra 47 [paM0 paramAnanda jaina zAstrI 263 14 vIM zatAbdIkI eka hindI racanAbhanekAntakA dvitIya varpika hisAba 387 [paM. kastUracanda kAzalIvAla ema. e. 23 ahiMsA aura jaina saMskRtikA prasAra cintAmaNi pArzvanAtha stavana (kavitA)-- [bA0 ananta prasAda jaina B.Sc. Eng. 233 [somasena 329 AkiMcanya dharma-[paM0 paramAnanda jaina zAstrI 140 janma-jAti garvApahAra--[ 'yugavIra' mArjava-[paM0 ajitakumAra jaina zAstrI 130 jinazAsana (pravacana)-[zrI kAnajI svAmI 211 bhAThazaMkAoMkA samAdhAna jainadharma aura jainadarzana-zrI ambujAkSa [tullaka siddhisAgara 272 ___ sarakAra ema. e. bI. ela. 322 mAtma-sambodhaka adhyAtma pada jainasAhityakA dopapUrNa vihaMgAvalokanakavivara daulatarAma 361 [paM0 paramAnanda jaina zAstrI 256 prAtmA-[zrI 105 pUjya kSullaka gaNeza- jJAnIkA vicAra :kavitA)-[ kavivara dyAnatarAya 107 ___ prasAdajI varNI 33 tattvArtha mUtrakA mahatva-[paM0 baMzIdhara mAtma, cetanA yA jIvana-[bA0 ananta prasAda jo / vyAkaraNAcArya 135 B.Sc. Eng.0, 143 143 tAmila pradezoMmeM jainadharmAvalambI- zrI pro. tAmi pAye aura dravir3a saMskRtika sammelanakA upakrama ema. esa. rAmasvAmI AyaMgara ema. e.296 [bA jayabhagavAna jaina eDavokeTa 335 dazadharma aura unakA mAnava jIvanase sambandha-- ujjainake nikaTa prAcIna di. jaina mUrtiyA [paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya 115 [vA. choTelAla jI jaina 327 dazalakSaNa dharma parva-[ zrI daulatarAma mitra 12 uttama kSamA-[60 paramAnanda jaina zAstrI 116 dazalAkSaNika dharma-svarUpa-[kavivara raidhU 108 uttama mAdava- zrI 105 pUjya kSullaka gaNeza- duHsahabhrAtRviyogaprasAdajI varNI 123 [jugalakizora mukhtAra TAiTila 2 peja uttama tapa-[pI. ena. (paramAnanda) zAstrI 11 |dohaagupehaa-lkssmiicndr ( apabhraMza racanA) 302 uttara kannaDakA merA pravAsa dharma aura rASTranirmANa-(ekapravacana) .. [paM0 ke. bhujabalI jaina zAstrI 76 , [AcArya tulasI 348 RSabhadeva aura zivajI-bAbU kAmatAprasAda jaina 25 dhavalAdi granthoMke phoTo aura hamArA kartavyakA~kA rAsAyanika sammizraNa 1 [rAjakRSNa jaina '366 . [pA0 ananta prasAda jaina B. Sc. Eng. 12, 58 dhavalAdi siddhAnta granthoM kA uddhAra kavivara bhUdharadAsa aura unakI vicAradhArA -[sampAdaka vivekAdaya 383 - [paM0 paramAnanda jaina zAstrI 305 prAcIna jaina sAhitya aura kalAkA prAthamika ricayakucha naI khojeM-[paM0 paramAnanda jaina zAstrI 28 karalakAvya aura jaina kartRtva-[vidyAbhUSaNa baMkApura-[50 ke0 bhujabalI zAstrA 243 paM0 govindarAya zAstrI 168, 200 baMgIya jaina purAvRtta-bAbU choTelAlarja jaina 16,42,66 racaya [ena. sI baMkApura- vendarAya zAstrI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] viSaya aura lekhaka pRSTha viSaya aura lekhaka pRSTha brahmacarya para zrIkAnajI svAmIke vicAra- 142 zrIjijJAsA para merA vicArabhAratake ajAyabagharoM aura kalAbhavanoMkI sUco- [kSullaka siddhisAgara TAiTila 3 pe0 330 [bA0 pannAlAla agravAla 68 zrI pArzvanAthastotram-zrutasAgarasUri 236 bhAratadeza yogiyoMkA deza hai zrIbAhubalI jinapUjAkA abhinandana TAiTila peja 3 bA. jayabhagavAna jaina eDavokeTa 66,63 2 zrIbAhubalIkI Azcaryamayo pratimAmathurAka jaina stUpAdi yAtrAke mahatvapUrNa ullekha . [AcArya zrI vijayendra sUri [agaracanda nAhaTA 288 zrImahAvojImeM vIrazAsana jayantImUlAcArakI kundakundake anya granthoMke sAtha samatA [paM. hIrAlAla siddhAnta zastrI 362 - [rAjakRSNAjena mUlAcArako maulikatA aura usake racayitA zrItarAga stavanam-amarakavi / [paM. horAlAla middhAnna zAstrI 330 zrI zAradA stavanama-[bha0 padmanandi ziSya . mUlAcArake kartA-[tullaka siddhisAgara 372 bhaTTAraka zubhacandra 303 saMgrahakI vRtti aura tyAgadharmamUlAcAra saMgraha graMtha na hokara AcArAGgake rUpameM maulika grantha hai-[60 paramAnanda jaina zAstrI 355 [cainasukhadAsa nyAyatIrtha 133 saMyama dharma-lA. rAjakRSNa jaina yugaparivartana (kavitA manu jJAnArthI 'sAhityaratna' 342 saMskRta mAhityake vikAsameM jaina vidvAnoMkA sahayogarAjasthAnake jaina bhaNDAroM meM upalabdha mahatvapUrNa grantha[kastUracandra jaina kAzalIvAla ema.e. 155 [DA. maMgaladeva zAstrI ema. e. pI.eca.DI.25 rASTrakUdakAlameM jainadharma maMzodhana DA0 a0 sa0 altekara ema0 e. DI. lida 83 satya dharmazrI 105 pajya kSullaka gaNeza prasAdalaghudravya saMgraha-sampAdaka jI varNI 126 vAmanAvatAra aura janamuni vipaNukumAra satasAhityake pracArArtha sundara upahAroMkI yojanA-- [zrI agaracandra nAhaTA [mainejara vorasevAmandira 2 vasunandizrAvakAcArakA saMzodhana sama-ArAma bihArI (kavitA -[paM0 bhAgacandra 41 [.paM. dopacanda pANDyA aura ratanalAlajI samantabhadra vacanAmRta-[ 'yugavIra' , 151 kaTAriyA kekar3o 201 samayagArakI 15 vI gAthA aura zrI kAnajI svAmIvividha viSaya-[mahAvIra jayanto Adi 360 [sampAdaka 177, 265 vInarAgastavanake racayitA-agaracanda nAhaTA 113 mamayamArake TIkAkAra vidvadara rUpacanda jIvaibhavakI zRMkhalA (kahAnI) [agaracanda nAhaTA 220 manujJAnArthI 'sAhityaratna' 343 sallekhanAmaraNa-[ zrI 105 pUjya tullaka zAntinaka stutizrutasAgarasUri 251 gaNezaprasAdavarNI 46 zocadharma-paM0 daravArIlAla koThiyA nyAyAcArya 126 sAdhu kauna ? eka pravacana-[zrI 105 pUjya zramaNabalidAna-[zrI akhila 366 tullaka gaNezaprasAdavarNI 173 zramaNakA uttara lekha na chApanA 328 sAdhu stuti (kavitA)-[kavivara banArasI dAsa 215 221 146 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya aura lekhaka pRSTha viSaya aura lekhaka pRSTha siddha guNastrotam-[paM0 AzAdhara 1 hindI jaina sAhityameM ahiMsA-kumArI sAhitya paricaya aura samAlocana-[paM. kiraNabAlA jaina 254 paramAnanda jaina zAstrI 40, 171, 258, 270, 24 sAhitya puraskAra aura sarakAra satyabhakta 374 hindI jaina sAhityameM tattvajJAna-[ kumArI starake nIce (kahAnI)manujJAnArthI sAhityaratna :73 ___kiraNabAlA jaina 164, 223, hamArI tIrthayAtrA saMsmaraNa-paM0 paramAnanda hindI jaina sAhityakI vizeSatA-zrI kumArI / jaina zAstrI 36, 88, 163, 188, 235, 24, 276, 316 kiraNabAlA jaina 156 -- navIna varSase kucha upayogI yojanAe~ anekAnta pratimAsa aitihAsika, anusandhAnAtmaka Adiko jise ve bhijavAnA caaheNge| evaM svAdhyAyopayogI sAmagrI pAThakoMke samakSa prastuta samakSa prastuta (2) jo vidvAna sthAnIya kisI saMsthA aura maMdira karatA hai| parantu prativarSa ghATA rahanese vaha jaisI aura kA mAhaka banAkara 12) manIArDarase pezagI bhejage jitanI uttama sAmagro prastuta karanA cAhatA hai, use unheM anekAnta eka varSa taka meMTasvarUpa bhejA jaaygaa| nahIM kara pAtA / isa ghATekI pUrti tabhI ho sakatI hai, zAyanA -AgAmI varSase svAdhyAyopajaba ki isakI grAhaka saMkhyA bddh'e| isake lie AgAmI yogI sAmagrI evaM zaMkA-samAdhAnakA stambha rakhaneko varSa se nimnalikhita yojanAeM kI gaI haiM: svAsa vyavasthA kI jArahI hai| ataH logoMko navIna manIArDarase 10) pezagI bhejane vAloMkA varSake prArambhase hI grAhaka banane tathA banAnekI zIghratA pratyeka kiraNakI do kApI dI jAyeMgI, eka unake lie karanA cAhie / aura dUsarI unake kisI iSTa mitra, riztedAra yA saMsthA -vyavasthApaka 'anekAnta' 'anekAnta kI purAnI phAileM 'anekAnta' kI kucha purAnI phAileM varSa 4 se 12 veM varSataka kI avaziSTa haiM jinameM samAjake labdha pratiSTha vidvAnoM dvArA itihAsa, purAtatva, darzana aura sAhityake sambandhameM khojapUrNa lekha likhe gaye haiM aura bhaneka naI khojoM dvArA aitihAsika gutthiyoM ko sulajhAnekA prayatna kiyA gayA hai / lekhoMkI mASA saMpata sambaddha aura sarala hai| lekha paThanIya evaM saMgrahaNIya haiN| phAila thor3I hI zeSa raha gaI haiN| pratA maMgAnemeM zIghratA kreN| pracArakIraSTise phAiloMko lAgata mUlya para diyA jAyegA / posTeja kharca alaga hogaa| mainejara-'anekAnta' bIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dillI / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta ykar... . .. .. .. .. -Star P Apatna . 1 "NTESSASES "NTS .T ICORNER " . HERI. .. RI, . .. ' .. . " C RE. Vie "traves 2 . AJA... - meroin. ANNEL RSS . HERE + : Agers we ADAV . .. LIST JANR. CHUT. . A ANNARAN ALSOM KANA APNA.. intuve. SEAN . ANNEL. HREE-- RE: re wapna-...--- atizaya kSetra zrI cA~danapurake mahAvIra svAmI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM ahama tattva-maghAtaka vizva tattva-prakAgaka pArSika mulya 5) Wwwanmol - eka kiraNa kA mUlya // ) FFICInItivirAmIlokavyavahAravartakaH sampada / rAmasya vIja bhuknekagurjayatyanekAnta // mampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' varSa 2 vIra mevAmandira, 1 dariyAgaMja, pahalI jUna kirA 1 jyeSTha vIrani0 saMvana-476, vi. saMvata 2010 1653 zrImatpaNDinA''zAdhara-viracita siddha-guNa-stotram - - yasyA'nugrahato dugAha parityaktApagatmanaH, sadvya cicintrikAlaviSayaM svaiH svairabhIkSNaM gunnaiH| mArtha-vyaMjana-ryayaH namavayajAnAni bAraH mamaM, tatmamyaktyamazeSakarmabhiduraM siddhAH ! paraM naumi vaH // 1 // yatmAmAnyavizeSayoH maha-pRthaka-svA'nyathayodIpayazcittaM. yAtakamudviAnmudamaraM nA rajyati dveSTi n| dhArAbAdyapi tatpratiznA-navIbhAvoddharA'thopita-prAmANyaM praNamAmi vaH phalitahaga-zaptyakti-mukti-zriye // 2 // mattAlocanamAtramityApa nirAkara mataM darzana, sAkAraM ca vizeSagocamiti jJAnaM pravAdIcchayA / ne netre kramapartinI marajasA prAdezika sarvataH, sphurjatI yugapatpunarvirajamA yaSmAkamaMgotigAH! // 3 // zakti vyakti-vibhakta-vizva-vividhAkArogha-kimmIritA'nantAnanta-bhavastha-mukta-purupotpAda-vyaya-dhrauvyavat / svaM svaM natvamasakara-vyanikara kata na bhaNaM pratyayo, moktananvayataH smarAmi paramAzcaryasya vIryasya vaH // 4 // yaM vyAhanti na jAtu kiMcipa na vyAhanyane kenacicannippIta-samasta-vamtvapi sadA kenApi na spRzyate / yatsarvajJa-samakSamapyaviSayastasyApi cAAdirAM, tadvaH sUkSmatama matatvamabhavA ! bhAvyaM bhavocchittaye || gatvA loka-zirasyadharmavazatazcandropame sanmumba-prAgbhArAkhya-zilAtoparimanAgUnaikagavyUtike / yogo mAMgadaro matyapi mitho'saMbAdhamekatra yallamcyA'natamito'pi niSThatha savaH puNyAvagAho gaNaH ||6|| siddhAzcedagaravo nirAzrayatayA bhRzyaMtyavaHpiMDavatte'dhazcellaghavo'rkanUlabaditastatazca caMDena sat / kSipyate tanuvAta-vAtavalaye netyukti-yuktyuddhatainA''ptopajamIpyatagurulaghu tudrA kathaM bo guNaH / / 7 / / yattApatrayaheti bhairava-bhavodarciH zamAya zramA, yuSmAbhirvidadhe vyapacyana tadavyAyAdhametadudha vama / yenodvela-sukhAmRtArNava-nirAtakAbhiSekollasacitkAyAna kalayA'pi vaH kalayitu zrayAta yAgIzvarAH / / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] 'anekAnta [ kiraNa 1 ete'naMtaguNAdguNAH sphuTamapoddhRtyASTa diSTAbhavattasvAdbhAvayitu N satAM vyavahRti prAdhAnyatastAtvikaiH / etadbhAvanayA niraMtara galadvIkalpanAlasya mestAdatyantalaya: sanAtana cidAnaMdAtmani svAtmani / // utkIrNAmiva vartitAmiva hRdi nyastAmivAlokayanna tAM siddhaguNastutiM paThati yaH zazvacchivAzAdharaH / rUpAtIta-samAdhi-sAdhita-vapuHpAtaH patadduSkRta - vrAtaH so'bhyudayopabhuktasukRtaH siddhayet tRtIyaM bhave ||10|| ityAzAdharakRta-siddhaguNastotra N samAptam / noTa :- isa gambhIra stotrakI eka sundara saMskRtaTIkA bhI jayapurake zAstra - bhagaDArase upalabdha huI haiM, jo bAdIndra vizAlakIrtike priyasUnu (ziSya) yati vidyAnandakI racanA hai| TIkA prati phAlaguna sudi 4 saMvat 1620 kI likhI huI hai| isa TIkAko phira kisI samaya prakAzita kiyA jAyagA / satsAhitya ke pracArArtha sundara upahAroM kI yojanA jo sajjana, cAhe ve anekAntake grAhaka hoM yA na hoM. anekAntake tIna grAhaka banAkara unakA vArSika candA 15) rupaye manIArDara Adike dvArA bhijavAyaMge unheM stutividyA, anityabhAvanA aura anekAnta-rasa-laharI nAmakI tIna pustakeM upahAra meM dI jaayeNgii| jo sajjana do grAhaka banAkara unakA candA 10) rupaye bhijavAyeMge unheM zrIpurapAzrzvanAthastotra, anityabhAvanA aura anekAnta-rasa-laharI nAmakI ye tIna pustakeM upahAra meM dI jAyeMgI aura jo sajjana kevala eka hI grAhaka banAkara 5) rupayA manIArDara se bhijavAyeMge unheM anitya-bhAvanA aura anekAntara salaharI ye do pustakeM upahAra meM dI jAyeMgI / pustakoMkA posTela kharca kisIko bhI nahIM denA pdd'egaa| ye saba pustakeM kitanI upayogI haiM unheM nIce limbe saMkSipta paricayase jAnA jA sakatA hai| * (1) stutividyA -- svAmI samantabhadrakI anokhI kRti, pApoMkA jItane kI kalA, saTIka, sAhityAcArya 50 pannAlAlajI ke hindI anuvAda sahita aura zrIjugalakizora mukhtArakI mahatvakAM prastAvanA se alaMkRta, jisameM yaha khaSTa kiyA gayA hai ki stuti Adike dvArA pApako kaise jItA jAtA hai / sArA mUla grantha citrakAroM se alaMkRta hai| sundara jildasahita, pRSThasaMkhyA 202, mUlya Der3ha rupayA / . (2) zrI purapArzvanAtha stotra - yaha AcArya vidyAnanda - racita mahatvakA tatvajJAnapUrNa stotra hindI anuvAdAdi sahita hai / mUlya bAraha Ane / (3) anityabhAvanA AcArya padmanandIkI mahatvakI racanA, zrIjugalakizora mukhtArakaM hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita, jise par3hakara kaisA bhI zoka santapta hRdaya kyoM na ho zAnti prApta karatA hai / pRSThasaMkhyA 48, mUlya cAra Ane / (4) anekAnta rasa - laharI - anekAnta-jaise gUr3ha - gambhIra viSayako atIva saralatAsa samajhane samajhAne kI kuMjI, murUvAra zrIjugalakizora - likhita, bAlagopAla sabhIke par3hane yogya / pRSTha saMkhyA 48; mUlya cAra Ane / vizeSa suvidhA- inameM se koI pustakeM yadi kisIke pAsa pahale se maujUda hoM to vaha unake sthAna para utane mUlya kI dUsarA pustakeM le sakatA hai, jo vora sevAmandira se prakAzita hoM / vIrasevAmandira ke prakAzanoMkI sUcI anyatra dI huI hai| isa taraha anekAntake adhika prAika banAkara bar3e bar3e granthoMko bhI upahAra meM prApta kiyA jA sakatA hai| mainejara vIra sevAmandira 1 dariyAgaMja, dehalI. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vacanAmRta [10] (zrAvaka-pada) zrAvaka-padAni devairekAdaza dezitAni yeSu khlu| / yahA~ para eka bAta khAsataurase dhyAnameM rakhane yogya hai svagaNAH pUrvaguNaiH saha saMtiSThante krmviddhaaH||136 vivRddhiko liye hue hai arthAt eka pada apane usa padake aura vaha yaha ki ye pada athavA guNasthAna guNoMko kama'zrItIrthakaradevane-bhagavAnavartumAnane-zrAvakoMke guNoMke sAthameM apane pUrvavartI pada yA padoMke sabhI guNoMko pada-pratimArUpa guNasthAna--gyAraha batalAe haiM, jinameM sAthameM lie rahatA hai-aisA nahIM ki 'bhAge daur3a pIne apane-apane guNasthAnake guNa pUrvake sampUrNa guNoMke caur3a' kI nItiko apanAte hue pUrvavartI pada yA padoMke sAtha krama-vizuddha hokara tiSThate haiM-uttaravartI guNa- guNoMmeM upeza dhAraNa kI jAya, ve saba uttaravartI padake sthAnoM meM pUrvavartI guNAsthAnoMke sabhI guNoMkA honA ani- aMgabhUta hote haiM-unake vinA uttaravartI pada apUrNa hotA vArya lAjimI) hai, tabhI usa pada guNasthAna athavA hai aura isaliye padavRddhike sAtha bhAge kadama bar3hAte hue pratimAke svarUpakI pUrti hotI hai|' ve pUrvaguNa kisI taraha bhI upekSaNIya nahIM hote-unake viSayameM jo sAvadhAnI pUrvavartI pada yA padoMmeM rakkhI jAtI vyAkhyA--jo zrAvaka-zreNiyA~ Amataura para 'pratimA' thI vahI uttaravartI pada yA padoMmeM bhI rakkhI jAnI ke nAmase ullakhita milatI haiM unheM yahA~ 'zrAvakapadAni / padake prayoga-dvArA khAsataurase 'zrAvakapada' ke nAmase ullekhita kiyA gayA hai aura yaha pada-prayoga apane viSayakI suppaSTatAkA dyotaka hai| zrAvakake ina padoMkI bhAgamavihita mUla saMkhyA gyAraha hai-sAre zrAvaka gyAraha va meM paMcaguru caraNa-zaraNaH drshniksttvpthgRpH||137 vibhakta hai| ye darje guNoMkI apekSA liye hue hai aura isa jo samyagdarzanase zuddha hai athavA niraticAra liye inheM zrAvakIya-guNasthAna bhI kahate haiN| dUsare zabdoMmeM samyagdarzanakA dhAraka hai, saMsArase zarIrase tathA bhogoM yAMkahanA cAhiye ki caudaha suprasiddha guNasthAnoMmeM zrAvakoM se virakta hai-uname prAtakti nahIM rakhatA, paMcaguruoMka se sambandha rakhanevAlA 'dezasaMyata' nAmakA jo pAcavAM guNa- caraNoMkI zaraNamaM prApta hai-arhantAdi paMcaparameSThiyA~ke sthAna hai usIke ye saba upabheda haiN| aura isaliye ye eka- padoM pada-vAkyoM athavA prAcAroMko apAya-parirakSakake rUpama mAtra sallekhanAke bhanuSThAtAse sambandha nahIM rkhte| apanA AzrayabhUta samajhatA huA unakA bhakta banA humA saranemvanAkA anuSThAva to pratyeka padameM sthita zrAvakake lie hai aura jo tattvapathakI ora AkarSita hai-samyagdavihita hai, jaisA ki cAritrasAra ke nimnavAkyase bhI jAnA nAdirUpa sammAkI athavA tasvarUpa anekAnta aura jAtA hai mArgarUpa ahiMsA' donoMkI pakSako lie hue hai-vaha "ukta rupAsakAraNAnti kI sasnekhanA prItyA sevyA" 'dazanika' nAmakA (prathamapada yA pratimA-dhAraka) -- - - - - zrAvaka hai|' isa sambandhakI bAtako TIkAkAra pramAcandrane apane nimna prastAvanA-vAkyake dvArA vyakta kiyA hai + "tatvaM vanekAntamazeSarUpaM" (yukspanuzAsana) ___ "sAmprataM yo'sau sAlekhanA'nuSThAtA tasya katipratimA "ekAntadRSTipratidhitasvaM" (svayambhUstotra) bhavantIpAzaMkyAha-" -iti samantabhadraH Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [kiraNa 1 - vyAkhyA-jisa samyagdarzanakI zuddhikA yahA~ ullekha isI granthake tRtIya adhyayanameM prayukta hue 'rAgadveSanivRtya hai vaha prAyaH usI rUpameM yahA~ vikSita hai jisa rUpameM usakA caraNaM pratipadyate sAdhuH' 'sakalaM vikalaM caraNaM' aura varNana isa pranyake prathama adhyayanameM kiyA gayA hai aura 'aNu-guNa-zikSA-vanAtmakaM caraNa ina vAkyoMke prayogase isalie usakI punarAvRtti karane kI jarUrata nahIM hai| pUrva- jAnA jAtA hai| prAcAra darzana, jJAna, cAritra, tapa aura kArikAmeM yaha kahA gayA hai ki pratyeka padake guru apane vIrya aise pAMca prakArakA prAcAra zAmila hai apane apane pUrvaguNoMko sAthameM liye tiSThate haiN| isa padase pUrva zrAvaka- prAcAra-vizeSAMke kAraNa hI ye paMcaguru hamAre pUjya aura kA koI pada hai nahIM, taba isa padase pUrvake guNa kaunase ? zaraNya hai ataH ina paMcaguruoMke prAcArako apanAnAve guNa caturtha-gurusthAnavartI 'avratasamyagdRSTi' ke guNa haiM, use yathAzakti apane jIvanakA lakSya banAnA hI vastutaH unhIMkA cotana karaneke liye prArambhameM hI 'samyagdarzana- paMca gurutrAMkI zaraNa meM prApta honA hai| padokA Azraya to zuddhaH' isa padakA prayoga kiyA gayA hai| jo manuSya mamya- sadA aura sarvatra milatA bhI nahIM, prAcArakA aAzraya, zaraNyagdarzanase yukta hotA hai usakI raSTime vikAra na rahanese ke sammukha maujUna na hote hue bhI, madA aura sarvatra liyA vaha saMsArako, zarIrako aura bhogoMko unake yathArtha rUpameM jA sakatA hai| ataH caraNake dUsare arthakI dRSTisaM paMca dekhatA hai aura jo unheM yathArtha rUpameM dekhatA hai vahI unameM guruoMkI zaraNameM prApta honA adhika mahatva rakhatA bhAsakina rakhaneke bhAvako apanA sakatA hai| usI bhAva hai| jo jina-caraNakI zaraNameM prApta hotA hai usake liye ko apanAnekA yahA~ isa prathama padadhArI zrAvakake liye madya-mAMsAdika varjanIya ho jAte haiM; jaisA ki isI granthama vidhAna hai| usakA yaha artha nahIM hai ki vaha eka dama anyatra (kA054) ............ mayaMca varjanIyaM jinasaMsAra deha tathA bhogoMse virakti dhAraNa karake vairAgI bana caraNo zaraNamupayAtaiH' isa vAkyake dvArA vyakta kiyA jAya, bakki yaha artha hai ki vaha unase saba prakArakA samparka gayA hai| rakhatA aura unheM sevana karatA huzrA bhI unameM Asakta na isa padadhArIka liye prayukta huA 'tattvapathagRhyaH' hove-sadA hI anAsakta rahanekA prayatna tathA abhyAsa vizeSaNa aura bhI mahatvapUrNa hai aura vaha isa bAtako karatA rhe| isake liye vaha samaya samaya para aneka niyamoM sUcita karatA hai ki yaha zrAvaka sanmArgakI athavA ko grahaNa kara letA hai, una bAraha vratAme se bhI kisI anekAnta aura ahiMsA donoMkI pakSako liye hue hotA kisIkA athavA sabakA khaNDazaH abhyAsa karanA hai jinakA hai| ye donoM hI sanmArgake athavA jinazAsanake do niraticAra pAlana use agale padama karatA hai aura isataraha vaha apanI prAtmazaktiko vikasita tathA sthira karanekA kucha upAya isa padameM prArambha kara detA hai| dUsare zabdAmeM niratikramaNamaNuvrata-paMcakamapi zIlasaptakaH cA'pi yo kahiye ki vaha niyamita rUpase mAMsAdike tyAgarUpameM dhArayate niHzalyoyo'sau vatinAM mato vrtikH||138 masaguNAMkA dhAraNa-pAlana zurU kara detA hai jinakA kathana 'jo zrAvaka niHzalya mithyA, mAyA, aura nidAna isa granthameM pahale kiyA jA cukA hai aura yaha saba 'saMmAra nagara nAmakI tInoM zalyoMse rahita) huzrA vinA atIcArake zarIra-bhoga-niviNNaH' aura 'paMca guru caraNa-zaraNaH' ina pAMcoM aNavato Ara sAtha hI sAta! zIlavratAMkA donoM padoMke prayogase sApha dhyAnata hotA hai| paMca gurugrAma bhA dhAraNa karatA hai yaha vratiyoM-gaNadharAdika devoM ke mahaMta, siddha, prAcArya, upAdhyAya aura sAdhu ina pAMca dvArA vratIka padakA dhAraka (dvitIya bhAvaka) mAnA bhAgamavihita parameSThiyAMkA arthAt dharma gurumakA samA gayA hai|' veza hai-mAtA-pitAdika laukika guruvAMkA nhiiN| caraNa' vyAkhyA-yahAM 'zolasaptaka' padake dvArA tIna guNazabda pAmataura para padoM-pairokA vAcaka hai, pada zarIrake nimna (nIceke) bhaMga hote haiM, unakI zaraNameM prAsa honA pratoM aura cAra zikSApratoMkA prahaNa hai-donoM prakArake zaraNyake prati prati vinaya tathA vinamratAke bhAvakA ghotaka dasaNa-NANa-carite tamve viriyAcAramhi paMcavihe / hai| caraNakA dUsarA prasiddha artha 'mAcAra' bhIda, jaisA ki -mUlAcAra5-2 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vacanAmRta vratoMke lie maMyukta eka saMjJA 'zola' hai aura saptaka zabda tInoM yogoMko zuddhi pUrvaka tInoM sadhyAoM (pUrvAnha, una vratoMkI milI huI saMkhyAkA sUcaka hai| tasvArthasUtra meM madhyAnha, aparAnha) ke samaya vandanA-kriyA karatA hai vaha bhI 'vrata-zIleSu paMca paMca yayAkrama' isa sUtrake dvArA ina 'sAyika' nAmakA--tatoyapratimAdhArI-zrAvaka hai|' sAtoM vatIko 'zola' saMjJA dI gaI hai| ina saptazIla vratA vyAkhyA-yahA~ bhAgama-vihita kucha samayAcArakA aura paMca aNuvatAko jinakA atIcAra-sahita varNana isa sAMketika rUpale ullekha hai, jo prAvatA, praNAmoM, kAyoanyameM hai pahale kiyA jA cukA hai,yaha dvitIya zrAvaka nirati- margoM tathA upavezanA zrAdila saMbaddha hai, jinakI ThIka vidhi cArarUpase dhAraNa-pAlana karatA hai| ina bAraha vrato aura vyavasthA vizeSajJoke dvArA ho jAnI jA sakatI hai| zrIunake sATha bhatIcArAkA vizeSa varNana isa prandhame pahale prabhAcandrAcAryane TIkAme jo kucha mUcita kiyA hai usakA kiyA jA cukA hai, usako phirama yahAM denekI jarUrata mAra itanA hI hai ki eka eka kAryotsargake vidhAnameM jo nahIM hai| yahAM para itanA hI samajha lenA cAhiye ki isa 'NamA arahantAgaNaM' ityAdi sAmAyika * daNDaka aura pada (pratimA) ke pUrva meM jina bAraha banokA sAticAra- 'thAmsAmi' ityAdi snava-darADakakI vyavasthA hai una donAMke niraticArAdike yatheccha rUpama khaNDazaH anuSThAna yA Adi aura zantameM tIna tIna zrAvake sAtha eka eka abhyAsa canA karatA hai ve isa parama pUrNatAko prApta hokara praNAma kiyA jAtA hai, isa taraha bAraha zrAvarta aura cAra suvyavasthita hote haiN| praNAma karane hote haiN| mAtha hI, devavandanAke bhAdi tathA ___yahAM 'niHzalyo' pada khAsa taurasa dhyAna meM lene yogya anta meM jo do upapezana kriyAe~ kI jAtI hai unameM eka hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki pratikakeliye namaskAra prArambha kI kriyAma aura dUsarA antakI kriyAma niHzakya honA atyanta Avazyaka hai / jo zalparahita nahI baiThakara kiyA jAtA hai| isa 20 zrAzAdharajIne matabhedake vaha vratI nahIM-vratoMke vAstavika phalakA upabhoktA nahIM ho rUpama ullAkhata karana hue yaha prakaTa kiyA ki svAmI sakatA / tatvArthasatra meM bhI niHzalyo vratI sanadvArA samantabhadrAdike matase vandanAkI Adi aura samAptike ina aisA hI bhAva vyakta kiyA gayA hai| zalya tIna haiM-mAyA, do avasaroM para do praNAma baiTha kara kiye jAte haiM aura isake mithyA aura nidAna / 'mAyA' baMcanA evaM kapaTAcArako liye prabhAcandrakI TIkAkA prAdhAra vyakta kiyA hai. isa kahate haiM, 'mithyA' raSTivikAra athavA tattaviSayaka tatva maraha yaha jAnA jAtA hai ki cArI dizAgrImeM tIna tIna zraddhAke abhAvakA nAma hai aura 'nidAna' bhAvI bhAgAMkI bhAvoMke mAya eka eka praNAmakI jo prathA bhAjakala zrAkAMkSAkA cAnaka ye tInoM zalyakI taraha cabhane vAlI pracalita hai vaha svAmi samabhadra-sammata nahIM hai| tathA bAdhA karane vAlI cIja hai, isIye inakI 'zalya donoM hAthoMge mukalina karake-kamala kalikAdike kahA gayA hai| batAnuSThAna karane vAlaMkI ina tInoma hI- rUpama sthApana karaka-jA unta pradakSiNAka rUpama tAna rahita honA caahie| tabho usakA batAnuSThAna mArthaka hI bAra ghumAnA hai use zrAvanetritaya (tIna bAra prAvate sakatA hai| kevala himAdikake tyAgase hI koI vratI nahIM karanA) kahate haiN| yaha prAvartapritayakarma, jo vandanAbana sakatA, yadi upake sAtha mAyAdi zakya lagI huI haiN| mudrAme kuhaniyAko udara para rakha kara kiyA jAtA hai, mana caturAvarta-tritayazcatuHpraNAmaH sthito ythaajaatH| 'matAntara mAha-mata iSTa, ke huntii| ke kaizcita svaamismntbhdraadibhiH| kasmAtramanAt praNamanAt / sAmayiko dviniSadyastriyogazuddhastrisaMdhyamabhivandI kiM kRtvA ? nivazya upavizya / kayoH / bandanA jo zrAvaka (pAgama vihita samayAcArake anusAra) cantayAMvandanAyAH prArambhe samAtI ca / yathAstatra tIna tIna zrAvatoMke cAra bAra kiye jAnakI, cAra bhagavantaH zrImaha bhendudevapAdA rasnakarayazaka-TIkAryA praNAmAMkI. urva kAyotsargI tathA do nipadyAzrI (upa- 'caturAvataMgrinaya' ityAdisUtre dviniSaya ityasya vezanoM) kI vyavasthAse vyavasthita aura yathAjAtarUpameM vyAkhyAne 'devavandanAM kurvanA hi prArambhe samAptau copa-digambaraveSameM athavA bAhyAbhyantara-parigrahakI cintAse vizya praNAmaH kartabya ini'| vinivRttiko avasthAmeM sthita huA mana-vacana-ka yarUpa -nagAradharmAmRta TIkA pu.500| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [kiraNa vakSana-kAyarUpa tIno yogoMke parAvartanakA sUcaka hai| aura pratyeka mAsake cAroM hI parva-dinoMmeM pratyeka parAvartana yogoMkI saMyatAvasthAkA ghotaka zubha vyApAra maSTamI-caturdazIko-jo zrAvaka apanI zaktiko na kahalAtA hai, aisA paM0 zrAzAdharajIne prakaTa kiyA hai| dvipAkara, zubha dhyAnameM rata hA ekApatAke sAtha aisI hAlata meM 'mAvartatrinaya' padakA prayoga vandanIyake proSadhake niyamakA vidhAna karatA athavA niyamase prati bhaktibhAvaka cinharUpameM tIna pradakSiNAmoMkA proSadhopavAsa dhAraNa karatA hai vaha 'grASadhopavAsa' padapotaka na hokara triyogazuddhikA ghotaka hai aisA phalita kA dhAraka (caturtha zrAvaka) hotA hai| hotA hai| parantu 'triyogazuddhaH' pada to isa kArikAme vyAkhyA-dvitIya 'pratika' padameM proSadhopavAsakA ajagame par3A huA hai, phira dobArA triyogazuddhikA dyotana niraticAra vidhAna pA gayA hai taba usIko punaH eka alaga vaisA? isa praznake samAdhAna rUpameM kucha vidvAnoMkA kahanA pada (pratimA) ke rUpa meM yahA~ rakhanA kyA artha rakhatA hai? hai ki "prAvataMtritaya meM nihita mana-vacana kAya-zuddhi yaha eka prazna hai| isakA samAdhAna itanA hI hai ki prathama kRtikarmakI apekSA hai aura yahA~ jo triyoga-zuddhaH padase to vrata-pratimAmeM aisA koI niyama nahIM hai ki pratyeka mAsamana-vacana-kAyako zuddhikA ullekha kiyA hai vaha sAmAyika kI aSTamI-caturdazIko yaha upavAsa kiyA hI Ave-vaha kI apekSAse hai| parantu kRtikarma (karmavedanAMpAya) to vahA~ kisI mahIne meM athavA kisI mahIneke kisI parva dinasAmAyikakA aMga hai aura usa aMgameM dvAdazAvatase bhitra meM svecchAse nahIM bhI kiyA jA sakatA hai| parantu isa padatriyogazuddhiko alagase ginAyA gayA hai| taba 'niyoga- meM sthita hone para, zaktike rahate, pratyeka mahIneke cAroM hI zuddhaH padake vAthyako usame alaga kama kiyA jA sakatA parvadinoM meM niyamase use karanA hotA hai-kevala zaktikA hai? yaha eka samasyA khar3I hotI hai| amnu / vAstavika prabhAva hI usake na karane athavA adhUre rUpase 'yathAjAtaH' pada bhI yahAM vicAraNIya hai / zrAma taura karaneme yahA~ ekamAtra kAraNa ho sakatA hai| dUsare vahA~ para jaina paribhASAke anusAra isakA artha jamma-samayako (dUsarI pratimAmeM) vaha zIlake rUpameM-aNuvatoMkI raSikA avasthA-jaisA nagna-digambara hotA hai| parantu zrAcArya paridhi (bAr3a) kI avasthAmeM-sthitaaura yahA~ eka prabhAcandrane TIkAmeM 'bAdyAbhyantarapariprahacintAvyAvRttaH svatantra vratake rUpameM ( svayaM zasya ke samAna ramaNIyapadake dvArA isakA 'bAhya tathA abhyaMtara donoM prakAra sthitimeM) parigaNita hai / yahI donoM sthAnoMkA antara hai| ke parigrahoMkI cintAse vimukta' batalAyA hai aura pAjakala .. kavi rAjamAlajIne 'lATIsaMhitA' meM antarakI prAyaH isIke anusAra vyavahAra cala rahA hai| paristhiti- jo eka bAta yaha kahI hai ki dUsarI pratimAmeM yaha vrata sAti vaza paM0 zrAzAdharajIne bhI isI arthako prahaNa kiyA hai| cAra hai aura yahA~ niraticAra hai ('sAticAraM ca tatra isa sAmAyika padameM, sAmAyika zikSApratakA vaha saba syAdatrA'tIcAra varmitaM) vaha svAmI samantabhadrakI dRSTise zrAcAra zAmila hai jo pahale isa granthame batalAyA gayA kucha saMgata mAlUma nahIM hotI; kyoMki unhoMne dUsarI prtihai| vahAM vaha zIlake rUpa meM hai to yahA~ use svatantra pratake mAmeM nirAMtakramaNaM' padako alagase 'aNuvatapayaka' aura rUpamaM vyavasthita samajhanA caahie| 'zolasaptaka' ina donoM padoMke vizeSaNa rUpameM rakkhA hai parvadineSu caturvapi mAse mAse svazaktimaniguSa / aura usake dvArA aNuvratoMkI taraha saptazIloMko bhI nirati cAra batalAyA hai| yadi vratapratimAmeM zIlavata niraticAra proSadha-niyama-vidhAyIpraNadhipara:proSadhA'nazanaH140 nahIM hai to phira dezAvakAzika, baiyyAvRtya aura guNavatoM 1. kathitA dAvazAvartA vapurvacanacetasA / kI bhI niravicAratA kahA~ jAkara siddha hogI? koI bhI stava-sAmAyikAntaparAvartanajakSaNA -amitagatiH pada (pratimA) unake vidhAnako lie hue nahIM hai| zubhayoga-parAvartAnAvAn daavshaadhnte| prAzAdharajIne bhI pratimAmeM bAraha vratoMko niraticAra sAmyasya hi stavasya ca manojagIH saMvataM parAvaya'ma // pratipAdana kiyA hai| 3. dviniSaNNaM yathAjA dvAdazAvartamityapi / 1. yathA-'dhArayannuttaraguNAvaNAnpratiko bhavet / ' caturnati vizvaM kRtikama prayojayet ||-caaritrsaarH TImaNAn niraticArAn / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] samantabhadra-vacanAmRta [7 - upavAsake dina jina kAryoMke na karanekA tathA jina khAdya 2 annabhina dUsare khAneke padArtha jaise pedA, barphI, kAryAka karanekA vidhAna isa granthameM zikSAvatoMkA varNana laujAta, pAka, mevA, phala, murabbA ilAyacI, pAna, supArI karate hue kiyA gayA hai unakA vaha vidhi-niSedha yahA~ Adi aura lehya caTanI, zarbata, rabar3I bhAdi (ina cAra bhI proSadha-niyama-vidhAyI' padake aMtargata samajhanA caahiye| prakArake bhojya padArthoM ) ko nahIM khAtA hai vaha prANiyoM muul-phl-shaak-shaakhaa-kriir-knd-prsuun-biijaani| meM dayAbhAva rakhane vAlA 'rAtribhuktivirata' nAmake kuThe padakA dhAraka zrAvaka hotA hai|' nAmAni yo'ciso'yaM sacinavirato dayAmUrtiH141 vyAkhyA-yahAM 'satveSvanukampamAnamanAH' padakA jo 'jo dayAlu ( gRhastha) mUna, phala, zAka, zAkhA prayoga kiyA gayA hai vaha isa vratake anuSThAnameM jIvoM (kopaba) karIra gAMTha-kairoM), kanda, phUla aura bIja, para dayAraSTikA nirdezaka hai; aura 'sasveSu' pada vidhimA inako kacce (anagni pakva bhAdi amAzuka dazAmeM) kisI vizeSasake prayukta hunA hai isalie usameM apane nahIM khAtA vaha 'sacittavirata' padakA-pAMcavIM pratimAkA jIvakA bhI samAveza hotA hai / rAtribhojanake svAgase dhAraka zrAvaka hotA hai| jahAM dUsare jIvoMkI anukampA banatI hai vahAM apanI bhI vyAkhyA-yahA~ 'prAmAni' aura 'na patti' ye do pada anukampA sadhanI hai-rAtriko bhojanakI talAza meM nikale khAsa taurase dhyAna meM lene yogya haiN| 'prAmAni pada hue. anekA viSale jantuoMke bhojanake mAtha peTameM cale apakya evaM aprAmuka arthakA yotaka hai aura na ati jAnese aneka prakAra ke roga utpanna hokara zarIra tathA pada bhakSaNake niSedhakA vAcaka hai, aura isaliye vaha manakI zuddhiko jo hAni pahuMcAte hai usase apanI niSedha una aprAsuka (sacitta) padArthoke ekamAtra bhakSaNa- rA honI hai| zepa indriyokA jo saMyama bana pAtA hai se sambandha rakhatA hai-sparzanAdikase nahIM -jinakA isa aura umase zrAgmAkA jo vikAsa sadhatA hai usakI to bAta kArikAmeM ullekha hai| ve padArtha vAnaspatika hai, jalAdika hI alaga hai| isIse isa padake pUrva meM bahudhA loga pramAdinahIM aura unameM kanda-mUla bhI zAmila hai| isase yaha spaSTa ke tyAgarUpameM gbagaDazaH isa vratakA abhyAsa karate hai| jAnA jAtA hai ki granthakAra mahodaya svAmI samantabhadrakI malabIjaM malayoni galanmalaM pUtigandhi bIbhatsam / dRSTimeM yaha bhAvakapada (pratimA) aprAsuka vanaspatika bhakSaNa-tyAga taka sImita hai, usameM aprAsukako prAsaka pazyannaGgamanaGgAdviramati yo brahmacArI sH||143 karane aura prAsuka banaspatike bhakSaNakA niSedha nahIM hai| jo zrAvaka zarIrako malabIja-zukra zoNitAdi'prAtakasya bhakSaNe no pApa:' isa uktike anusAra prAsuka malamaya kAraNoMme utpana huzrA-mala yoni--malakA (acitta) ke bhakSaNa meM koI pApa bhI nahIM hotA / aprA- utpattisthAna-galanmala malakA jharanA-durgambha-yukta suka kaise prAsuka banatA athavA kiyA jAtA hai isakA kucha aura bIbhatma-ghRNAsmaka-devatA huA kAmase-mathuna vizeSa varNana 85 vI kArikAkI vyAkhyAmeM kiyA jA karmase-virakti dhAraNa karatA hai vaha brahmacArI pada (mAta vI pratimA)kA dhAraka hotA hai|' annaM pAnaM khAdya ledya nAznAti yo vibhaavryaam| vyAkhyA-yahA~ kAmake jisa aMgake sAtha ramaNasa ca rAtribhuktavirataH stvessvnukmpmaanmnaaH|142 karake maMsArI jIva prArama-vismaraNa kiye rahate hai usake svarUpakA acchA vizleSaNa karate hue yaha darzAyA gyaa| 'jo zrAvaka rAtrike samaya annaM-prama tathA pramA- ki vaha aMga vivekI puruSoM ke lie ramane yogya koI vastu dinirmita yA vimizrita bhojana-pAna-jala-dugdha-sAdika, - 2 khAyake sthAna para kahIM kahIM 'svAtha' pATha milatA bhayena sacittasya niyamo na tu sparzane / hai jo samucita pratIta nahIM hotA / TIkAkAra prabhASayane tatsvahasvAdinA kRtvA prAsukaM cA'tra bhojayet // mI 'mAya' padakA grahaNa karake usakA artha modakAdi -lATIsaMhitA 0-10 kiyA hai jinheM zramika samajhanA caahie| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] bhanekAnta [kiraNa 1 vApata rahA hai, yaha eka . usa dRSTiko mAtmAma jAgRta aura tadana nahIM-bahano ghRNAkI cIja hai, aura imaliye use isa lATIsaMhitAke kA kavi rAjamaraja bhArambhake prakAra-viSayaghRNAmaka pTime daMgyatA mA jo maithuna karmase aruci- meM mauna haiM aura prAcArya vasunandIne ekamAtra 'gRhArambha' dhAraNa karake usa viSayamaM sadA virata rahatA hai yaha kaha kara hI chuTTI pAnI hai| aisI hAlatameM 'pramukha' zabdake 'prahAcArI' nAmakA saptama-pratimA dhAraka zrAvaka hotA hai| dvArA nomika dvArA dUsare kina pArambhIkA prahaNa yahA~ andhakAra mahodaya i mm vastunaH kAmAMgako jisa Tima daMgvanekA yahA~ ullekha ko vicita rahA. yaha eka vicAraNIya viSaya hai|ho vahabadA hI mahatvapUrNa hai / usa dRSTikI bhAsmAma sakatA hai ki unameM zilpa aura pazupAlana jaise prArambhoMkA jAgRta aura tadanukala bhAvanAtrAMme bhAvita evaM puSTa karake bhI samAveza ho; kyoMki kathanakramako dekhate hue prAyaH jo prAcArI banatA hai vaha bahAcarya padameM sthira rahanA hai, AjIvikA-sambandhI prArambha hI yahA~ vivacita jAna par3ate anyathA usa para honekI saMbhAvanA banI rahatI hai| milAMke mahArambhakA to unameM sahaja hI samAveza ho sapA pArI sva-parAdirUpameM kimI bhI strI kA kabhI jAtA hai aura isaliye ve hama pratadhArIke lie sarvathA mevana nahIM karatA hai / pranyuna isake, mahAmeM-zuddhAzmAmeM- tyAjya Thaharate haiN| apanI caryAko bar3hAkara apane nAmako sArthaka karatA hai| rahI aba paMcamUnAyokI bAta, jo ki gRhastha jIvanake sevA-kRSi-vANijya-pramukhAdArambhato vyupAramati / aMga hai, sUkSmadRSTise yadyapi unakA samAveza bhArambhauma praannaatipaathetoryo'saavaarmbh-vinivRttH||144 ho jAtA hai parantu imI pranyameM vaiyAvRtyakA varNana karate 'jo zrAvaka esI saMvA aura vANijyAdarUpa hue apa-mUnA''rambhANAmAyANAmipyata dAna' vAkyama bhArambha-pratise virakta hotA hai jo prANapIDakI prayukta hue 'apamUnArambhAraNAM' padameM mUnAyoMko prArambhoMse hetubhUta hai ghaha 'Arambha-tyAgI' (8 padakA adhi pRthaka rUpameM grahaNa kiyA hai aura isase yaha bAta spaSTa kArI / jAnI jAnI hai ki sthUla dRSTima mUnAAMkA prArambhoMmeM mamAvyAkhyA-yahA~ jisa pArambha viraki dhAraNa karane veza nahIM hai / taba yahAM vivakSita prArambhoMmeM unakA samAkI bAta kahI gaI hai usake liye do vizeSaNa padoMkA prayoga veza vivakSita deyA ki nahIM, yaha bAta bhI vicAraNIya ho kiyA gayA hai-ka vA-kRSi-vANijya pramukhA' aura jAtI hai aura isakA vicAra vidvAnoMko samantabhadrakI dRSTidusarA prANatipAta hvii| pahale vizeSaNameM prArambhake sahI karanA cAhiye / kapi rAjamaranajIne isa pratimAma kucha prakAroMkA ullekha hai, jinameM maMbA, kRSi aura vANijya apane tathA parake liye kI jAne vAlI upa kriyAkA niSedha ye tIna prakAra tAM spaSTa rUpaye ullekhita haiM. dUsare aura kiyaa| jisameM legamAtra bhI prArambha ho, parantu svayaM kaunase prakAra haiM jinakA saM+na 'pramumba' zaTanake prayoga dvArA ye hI yaha bhI likhane hai ki vaha apane vastroMko svayaM kiyA gayA hai, yaha spaSTa hai / TIkAkAra prabhAcandrana bhI apane hAthAme suka jalAnike dvArA dho sakatA hai kyA usako spaSTa nahIM kiyaa| cAmuNDarAyane apana cArigrasArama kisI sAdharmAse dhulA sakatA haix; ba kyA gundra agni jalasaM kUkara mAdike dvArA baha apanA bhojana bhI svayaM jahA~ isa granthakA baduna kucha zabdazaH anusatyA kiyA hai vahA~ ve bhI isake spaSTIkaraNakI chAMTa gae haiN| paMDita mana prastuta nahIM kara sakatA! pAyAdharajIkA bhI apane mAgArabarmAmRtakI TIkAmeM aisA hI dUsarA vizeSaNa prArambhIke tyAgakI Tiko lie hAla 'anuprekSA' patA svAmI kArtikeya aura hara hue hai aura isa bAtako batalAtA hai ki saMvA-kRSi-vANi - jyAdika rUpame jo prArambha yahA~ vivacita hai unameM hI . unhoMne itanA hI jimbAI ki-"bhArambhavinivRttioMDa bhArambha tyAzya hai jo prANaghAtake kAraNa hai jo kisIke simasi-kRSi vANijya pramukhAdArambhAt prANAnipAtahevorviravo bhavati / " yahA~ sevAko jagaha asi, masi (r) "bahuprajJapitenAnamAramA bA praamne| kA~kI sUcanA kI gaI hai| zeSa sbjyoNkaayoN| patrArambhasya zojastanakuntAmapi niyAm // " x ve apane 'kaNyAdIna padakI vyAkhyA karate hue likhate : "prakSAlaca vastrANAM prAsukena jabAdinA / hai-'kRSi-mevA-vANijyAriNyApAram' kuryAdvA svasyahastAmyAM kArayedA srminaa|" Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira 11 prANaghAta kAraNa nahIM par3hate ve sevAdika dhArambha syAjya nahIM haiN| aura isase yaha spaSTa phalita hotA hai ki ina sevAdika ArambhoMke do bheda haiM- eka ve jo prANaghAtale kAravya hote haiM aura dUsare ve jo prAyaghAta meM kAraNa nahIM hote | wtaH vivacita cArambhoM meM viveka karake unhIM Arambhako yahA~ tyAganA cAhie jo prANAtipAtake hetu hote haiM--zeSa bhArambha jo vivakSita nahIM hai tathA jo prANaghAtake hetu nahIM unake tyAgakI yahA~ koI bAta nahIM hai| isa vizeSasake dvArA pratIke vivekako bhArI cunautI dI gaI hai| bAhya eSu dazasu vastuSu mamatvamutsRjya nirmamatvarataH / svasthaH saMtoSaparaH paricitta parigrahAdvirataH || 145|| samantabhadra-vacanAmRta 'jo dasa prakArakI bAhya vastuoM meM dhana-dhAnyAdi parigrahoMmeM - mamatvako chor3akara nirmamabhAvameM rata rahatA he, svAtmastha hai-pAsa padArthoMko apane mAnakara bhaTakatA nahIM - aura parigrahakI AkAMkSA se nivR huA saMtoSa dhAraNameM tatpara hai vaha 'pariciptaparigrahavirata' - saba orase meM base hue pariprazaMse virakta - 6 veM padakA adhikArI zrAvaka hai|" [e anumatirArambhe vA parigrahe vaihikeSu karmasu vA / nAsti khatru yasya samadhIranumativirataH samantavyaH-6 vyAkhyA - yahAM jina dasa prakArako bAhya vastuoMkA sAMketika rUpameM ullekha hai ve vahI bAhya parigraha hai jinakA parigrahAta grahaNa ke avasara para apane liye parimANa kiyA gayA thA aura jo apane mamatvakA viSaya bane hue the| unhIMko yahAM 'paricitaparigraha' kahA gayA hai aura unhIMse virakti dhAraNakA isa navama padameM sthita zrAvakake lie vidhAna hai| usake lie itanA hI karanA hotA hai ki una citta meM basI huI parigraharUpa vastuse mamaratrako - merApana ke bhAvako haTAkara nirmamatvake abhyAsameM lIna huA jaay| isake lie 'svastha' aura 'santoSatatpara honA bahuta hI Avazyaka hai / jaba taka manuSya apane AtmAko pahacAna kara usameM sthita nahIM hotA taba taka para-padArthoMmeM usakA bhaTakAva banA rahatA hai / vaha unheM apane samajhakara unake grahayakI AkAMkSAko banAe rakhatA hai| isI taraha jaba taka santoSa nahIM hotA taba taka parigrahakA tyAga karake use sukha nahIM milatA aura sukha na milanele vaha tyAga eka prakArase vyartha ho jAtA hai| 'jisakI nizcayase Arambha meM kRSyAdi sAvadhakamoMmeM, parigraha meM dhana dhAnyAdirUpa dama prakArake bAjha padArthoMke mahayAdika meM aura laukika kAryoMmeMvivAhAdi tathA paMcasUnAdi jaise duniyAdArIke kAmoM meM-anumati karane-karAne kI salAha, anuzA, pAhA - nahIM hotI vaha rAgAdi-rahita- buddhikA dhAraka 'anumativirata' nAmakA - dazama padasthita - zrAvaka mAnA gayA hai / " vyAkhyA- yahAM 'Arambhe' padake dvArA unhIM AraMbhIkA grahaNa hai jo prAthAtipAtake hetu haiM aura jinake svayaM na karanekA prata navamapadako grahaNa karate hue liyA gayA thaa| isa padameM dUsaroMko unake karane-karAne kI anumati AzA athavA salAha denekA bhI niSedha hai / 'parigrahe' padameM dasoM prakArake sabhI bAhya parigraha zAmila haiM aura 'aihikeSu karmasu' ina do padoMmeM Arambha tathA parigrahale bhina dUsare ( vivAhAdi jaise ) laukika kAryoMkA samAveza haipAralaukika athavA dhArmika kAryoMkA nahIM / ina laukika kAryoMke karane-karAne meM isa padakA dhArI zrAvaka jaba apanI koI anumati yA salAha nahIM detA taba kahakara yA Adeza dekara karAne kI to bAta hI dUra hai| parantu pAralaukika athavA dhArmika kAryoMke viSayameM usake lie aisA koI pratibandha nahIM hai unameM vaha anumati de sakatA hai aura dUsaroMse kahakara karA bhI sakatA hai| yahAM isa padadhArIke lie 'samadhI:' padakA prayoga apanA khAsa mahatva rakhatA hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki vaha dUsaroMke dvArA ina prArambha-parigraha tathA aihika kama hone na honemeM apanA samabhAva rakhatA / yadi vaha samabhAva na rakkhe to use rAgadveSameM par3hanA par3e aura taba anumatikA na denA usake lie kaThina ho jAya / ataH samabhAva usake isa vratakA bahuta bar3A rakSaka hai| gRhato munivanamitvA gurUpakaNThe vratAni parigRkSa / bhaikSyAzanastapasyannutkRSTazcela kha eDadharaH || 147|| 'jo zrAvaka gharase munivanako jAkara aura guruke nikaTa vratoMko prahaNa karake tapasyA karatA huA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta kiraNa 1] jAna par3atA hai| kyoMki svAmA samammako badamA samUha artha abhimata na honA to ve sobA 'bhikAzana' pada hI rakha kara santuSTa ho jAne-utane se hI unakA kAma cala jAtA / usake sthAna para 'bhaicyAzanaH' jaijA kliSTa aura bhArI pada rakhane ko una jaise sUtrAtmaka lekhakoMko jarUrata na hotI -khAsa kara aisI hAlata meM jabaki chandAdikI dRSTise bhI vaisA karane kI jarUrata nahIM thii| zrI kundakundAcAryane apane supA utkRSTa Avakake jiMgakA nirdeza karate hue jo use bhikvaM mame patto' jaise vAkyakedvArA pAtra hAthameM lekara mikSAke liye bhramaNa karane vAlA likhA hai usase bhI prAcIna samaya aneka gharoMse milA lenekI prathAkA patA calatA hai / bhrAmarI vRtti dvArA aneka gharoMse bhikSA leneke kAraNa kisIko kaSTa nahIM pahu~catA, vyarthake ADambarako avasara nahIM milanA aura bhojana bhI prAyaH anuddiSTa mila jAtA hai| 'tapasthan' pada usa bAhyAbhyantara para parAkA yotaka hai jo kamIkA nimUlana karake AtmavikAsako siddha karaneke liye yathAzakti kiyA jAtA hai aura jisameM anazanAdi bAhya tapazcaroMkI apekSA svAdhyAya tathA dhyAnAdika zrabhyantara tapako adhika mahatva prApta hai| bAhya tapamA abhyantara tapakI vRddhi ke lie kiye jAte haiM / yahA~ isa vratadhArIke liye uddiSTavirata yA mulaka jaisA koI nAma na dekara jo 'utkRSTa' padakA prayoga kiyA gayA hai vaha bhI apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki svAmI samantabhadra apane isa vratIko tullakAdi na kaha kara 'utkRSTa zrAvaka' kahanA adhika ucita aura upayukta samajhate the / dhAvakakA yaha pada jo pahalese eka rUpameM thA samantabhaise bahuta samaya bAda do bhAgoM meM vibhakta huA pAyA jAtA hai, jinameMse ekako aAjakala 'pullaka' aura dUsare ko 'ailaka' kahate haiM / ailaka padakI kalpanA bahuta pIche kI hai / pApamarAtirdharmo bandhujIvasya ceti nizcinvan / samayaM yadi jAnIte zrayojJAtA dhruvaM bhavati // 148 10] maikSya-bhojana karatA hai-micAdvArA grahIta bhojana letA athavA aneka gharoMse bhikSA-bhojana lekara antake ghara yA eka sthAna para baiThakara use khAtA hUM aura vastra khaNDakA dhAraka hotA hai-adhUrI choTI cAdara ( zATaka ) athavA kopIna mAtra dhAraNa karatA hai-vaha 'utkRSTa' nAmakA vyArahaveM pada (pratimA) kA dhAraka sabase UMce darjekAAvaka hotA 6" vyAkhyA- yahAM muniyanako jAnekI jo bAta kahI gaI hai vaha isa tathya ko sUcita karatI hai ki jisa samaya yaha grantha banA hai usa prAcInakAla meM jaina munijana vanameM rahA karate the caityavAsAdikI koI prathA prArambha nahIM huI thI / gharase nikala kara tathA munivanameM jAkara hI isa padake yogya sabhI bA~ko grahaNa kiyA jAtA thA jo bata pahalese grahaNa kie hote the unheM phirase doharAyA athavA navInIkRta kiyA jAtA thaa| bahakI yaha saba kiyA gurusamIpameM- kisIko guru banAkara usake nikaTa zrathavA gurujanoMko sAthI karake unake sAnidhya meM kI jAtI thii| Ajakala sunijana anagAritva dharmako chor3a kara prAyaH mandirA maThoM tathA gRhoMmeM rahane lage haiM ataH unake pAsa vahA~ jAkara unakI sAco athavA arhatako pratIkabhUta kisI viziSTa janapratimA ke sammukha jAkara usakI sAkSI se isa padake yogya vratoMko grahaNa karanA cAhiye / isa padadhArIke lie 'bhaizvAzana:'- 'tapasyan' aura 'ladharaH' ye tIna vizeSa khAsa tIrase dhyAna meM lene yogya haiN| pahalA vizeSaNa usake bhojanakI sthitikA, dUsarA sAdhanAke rUpakA aura tIsara bAhya veSa kA sUcaka hai| vedhakI dRSTise vaha eka vastrakhaNDakA dhAraka hotA hai, jisakA rUpa yA to eka aisI choTI cAdara jaisA hotA hai jisase pUrA zarIra DhakA na jA sake-sira ThakA to pairo yAdinAMce bhAga sukha gayA aura nIcekA bhAga DhakA sira AdikA UparakA bhAga khula gayA aura yA vaha eka saMgoTIke rUpameM hotA hai jo ki usa vastrakhaDakI carama sthiti hai | 'bhaier' zabda bhikSA aura 'bhikSA samUha' ina donoM hI arthoMmeM prayukta hotA hai prabhAcandra ne apanI TIkA 'bhikSAyAM samUho bhaicyaM' isa nikake dvArA 'mikSAsamUha' arthakA hI mahaya kiyA hai aura vaha ThIka * "bhicaiva tatsamUho yA bhae vAmana zivarAma - epTekI saMskRta iMgaliza DikzanarI / x dekho, 'dezaka padakazpanA' nAmakA vaha vistRta nibandha jo anekAnta barSa 10 veM kI saMyukta kiraNa 11-12 meM prakAzita huA hai aura jisameM isa 11 vIM pratimAkA bahuta kucha itihAsa AgayA hai| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % kiraNa 1] samantabhadra-vacanAmRta [1 - - - ___ 'jIvakA zatru pApa-mithyAdarzanAdika-aura bandhu sukhayatu sukhabhUmiH kAminaM kAminIva / (mitra) dharma-samyagdarzanAdika-hai, yaha nizcaya karatA sutamiva jananI mAM zuddhazIlA bhunakta / / huA jo samayako-pAgama zAstrako-jAnatA hai vaha nizcayase zreSTha jJAtA athavA zreya-kalyANakA jAtA kulamiva guNabhUSA kanyakA saMpunItAjahotA hai-zrAmahitako ThIka pahacAnatA hai|' jina-pati-pada-padma preSiNI dRSTi-lakSmIH / / 150 vyAkhyA-yahAM anyakA upasaMhAra karate hue uttama "jinendra ke pada-vAkyarUpI-kamaloMko dekhane vAlI jJAtA athavA prAtmahitakA jJAtA usIko patalAyA hai dRSTilakSmI (samyagdarzanasampatti ) sakhabhamikarUpameM jimakA zAstrajJAna isa nizcayameM pariNata hotA hai ki mujhe usI prakAra sukhI karo jisa prakAra ki sukhabhUmimithyAdarzanAdirUpa pApakarma hI isa jIvakA zatra aura kAminI kAmIko sukhI karatA hai, zuddha zIlAke rUpasamyagdarzanAdirUpa dharmakarma hI isa jIvakA mitra hai| meM usI prakAra merI rakSA-pAlanA karo jisa prakAra phalataH jimakA zAstra adhyayana isa nizcayameM pariNata vizuddhazIlA mAtA putrakI rakSA-pAlanA karatI hai aura nahIM hotA vaha 'zreyo jJAtA' padake yogya nahIM hai| aura guNabhUSAke rUpa meM usI prakAra mujhe pavitra karo jisa isa taraha prastuna dharmagranya adhyayanakI dRSTiko spaSTa kiyA gayA hai| prakAra ki guNabhUSA kanyA kulako pavitra karatI hai use U~cA uThAkara usakI pratiSThAko bar3hAtI hai| yena svayaM vIta-kalaMka-vidyA vyAkhyA-yaha patha anya maMgalake rUpameM hai| isameM granthakAra mahodaya svAmI samantabhadrane jisa lakSmIke lie dRSTi-kriyAratnakaraNDa-bhAvam / apaneko sukhI karane AdikI bhAvanA kI hai vaha koI nItastamAyAti patIcchayeva mAmArika dhana-daulata nahIM hai, balki vaha sadRSTi hai jo sarvArthasiddhistriSu-viSTapeSu // 14 // granthameM varNita dharmakA mUla prANa tathA prAramogthAnakI anu pama jAna hai aura jo sadA jinendradevake caraNakamaloMkA-unake 'jima bhavya jIvana apane AtmAko nirdopavidyA, Agamagata pada--vAkyAMkI zobhAkA-nirIkSaNa karate rahanese niviSTi tathA nidopakriyArUpa ratnoMka piTAreka panapatI, prasannatA dhAraNa karatI aura vizudi evaM vRddhiko bhAvameM pariNata kiyA hai-apane prAsmA samya- prApta hotI hai / svayaM zAMbhA-sampasa hovese umaM yahAM gdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa raranatrayadharmakA lakSmIkI upamA dI gaI hai / usa dRSTi-lacamIke tIna AvirbhAva kiyA hai-use tInoM lokoMmeM sarvArthasiddhi- rUpa hai-eka kAminIkA dUsarA jananIkA aura tIsarA dharma-artha-kAma-mokSarUpa sabhI prayojanoMkI siddhi-svayaM- kanyAkA, aura ve kramazaH sukhabhUmi, zuddhazIlA tathA guNavaga kanyAkI taraha svayaM prApta ho jAtI hai-ukta bhUSA vizeSaNase viziSTa hai| kAminIke rUpa meM svAmIjIparvArthamindri umaM apanA pani banAtI hai arthAt vaha cAroM ne yahAM apanI usa dRSTi-sampattikA ullekha kiyA hai jo puruSArthoM kA svAmI hotA hai. usakA prAyaH koI bhI prayo- unheM prApta hai, unakI icchAyoMkI pUti karatI rahatI aura jana middha hupa binA nahIM rhtaa|' unheM mukhI banAye rakhatI hai| usakA samparka barAbara banA vyAkhyA-yahAM samyagdazana, samyagjJAna aura samyaka rahe yaha unakI pahalI bhAvanA hai| jananIke rUpameM unhoMne cAritrampa snatrayadharmake dhArIko saMkSepamai sarvArthasiddhikA apanI usa mUlaSTikA ullekha kiyA hai jisase unakA mvAmI mRzcita kiyA hai jo binA kisI vizeSa prayAsake rakSaNa-pAlana zurUse hI hotA rahA hai aura unakI zuddhasvayaM hI use prApta ho jAtI hai aura isa taraha dharmake sAre zIlatA vRddhiko prApta huI hai / vaha mUlaSTi prAge bhI phalakA upasaMhAra karate hue use caturAIse eka hI sUtra meM unakA rakSaNa-pAlana karatI rahe, yaha unakI dUsarI bhAvanA gaya diyA hai| sAthahI. grandhakA dUsarA nAma 'sanakaraNDa' hai| kanyAke rUpameM svAmIjIne apanI usa uttaravartinI hai yaha bhI zlaMpAlaMkArake dvArA sUcita kara diyA hai| dRSTikA ullekha kiyA hai jo unake vicAroMye utpana huI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] anekAnta [kiraNa 1 - haiM, tatvoMkA gaharA manthana karake jise unhoMne nikAlA hai kiyA hai| apane eka dUsara grantha 'yuktyanuzAsana' ke antaaura isakhiye jisake ve svayaM janaka hai| vaha niHzaMkitAdi meM bhI unhoMne vIra-stutiko samApta karate hue usa bhaktiguNoMse vibhUSita IraSTi unheM pavitra kare aura unake kA smaraNa kiyA hai aura 'vidheyAme bhakti pathi bhavata gurukukhako U~cA uThAkara usakI pratiSThAko bar3hAnemeM samartha evA'pratinidhI' isa vAkyake dvArA vIrajinendrase yaha hove, yaha unakI tIsarI bhAvanA hai |sstti-lmii apane prArthanA athavA bhAvanA kI hai ki Apa apane hI mAmeM ina tInoM hI rUpoMmeM jinenya bhagavAnake caraNa-kamalI jisako joikA dUsarA koI nirvAdha mArga naho, merI bhakti athavA unake pada-vAkSyoMkI ora barAbara dekhA karatI hai ko savizeSarUpase caritArtha karo-mApake mArgakI pramoaura unase anuprANita hokara sadA prasanna evaM vikasita batA aura usase abhimata phalakI sidiko dekhakara merA hamA karatI hai| ataH yaha raSTi-tamI saccI bhaktikA hI anurAga (bhaktibhAva) usake prati uttarottara bar3e, jisase sundara rUpa hai| subaddhAmUlaka isa saccI saviveka bhaktise maiM bhI usI mArgakI pUrNataH pArAdhanA-sAdhanA karatA humA sukhakI prApti hotI hai, zuddhazIlatAdi sadguNoMkA saMra- karmazatra oMkI senAko jItanemeM samartha hoU~ aura niHzrepaNa-saMvardhana hotA hai aura prAtmAmeM uttarottara pavitratA yasa (mA) padako prApta karake saphala manoratha ho pAtI hai| isIse svAmI samantabhadane anya antameM usa saka 10 bhakidevIkA badehI saMkArika rUpameM gauravake sAtha sma -yugavIra raNa karate hue usake prati apanI manobhAvanAko jyazna mamI cInadharma zAstrake aprakAzita hindI bhaassyse| kA~kA rAsAyanika sammizraNa (mAdhava baMdhAdi tatvoMkI eka saMcita vaijJAnika vivecanA) lekhaka-anantaprasAda jaina, 'khokapAla' B. S... (Eng.) prAstAvika vizva meM kukhavaha mUladravya haiM aura ve haiM:-1jIva paMyukta rUpameM nirmita haiM aura ajIva, acetana yA jar3a (pAlmA, Soul), ajIva (pudrana, Matter), vastue~ prAyaH pudgala (Matter) nirmita haiN| dharma( other), adharma (Conterether) ina mUba gyoMke atirika jIva aura pudgalake bhAkAza (Space) aura (Tinme) / jinameM sambandhako sthApita, niyamita, niyantrita aura pragatiprathama do to mUba upAdAna kAraNa hai aura bAkI shaayk| zIlatA pUrvaka sakriyarUpameM saMcAlita karane vAle pA~ca mAnavoM aura sabhI jIvadhAriyoMkA nirmANa prAsmA aura tatva nasiddhAntameM mAne gae haiM jinameM jIva, majIvako pudgala do prayoka saMyogase hI hotA hai| bAkI jitanI jor3a denese inakI saMkhyA sAta ho jAtI hai| inheM hama bhI rasya yA maharaca vastue~ saMsArameM hai ve prAyaH sabhI pudgala sasa tasva kahate haiN| ve haiM |jiiv, emajIva, pAnava, nirmita hai| dharma aura adharma gya purakhoM tathA jIvoMkI baMdha 5 saMvara, nirjarA aura moc| bAdake pAMca kramazaH gati aura sthiti meM sahAyaka hai| mAkAzameM sabhI tatva yaha vyakta karate haiM ki pahale do tattvoM yA dravyoMkA vastueM, jIva tathA praha-upagrahAdi avasthita hai| kAna prApasI mela, saMyoga, samanvaya, viyoga ityAdi kaise hote bastuoM aura jIvAdike parivartanoM meM sahAyaka kAraNa hai| rahate haiM, jIvadhAriyoMmeM ye saMyogAdi kitane kAla (samaya) vizva meM jo hama dekhate haiM yA to sajIva haiM yA taka kyoM kaise rahate hai| inakA pArasparika prabhAva, kriyA baaliiv| sajIva (jIvadhArI) jIva aura pudala dvArA prakriyA asara ityAdi se kaise aura kisa prakAra hote hai| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamoMkA rAsAyanika sammizraNa [13 be sambandhAdi kaba tArahate hai| ye sambandhAdi kaise sukha sabhI bAtoMko nahIM samajha sakate, svayaM anumavArapAtakA hote yA ghaTate bar3hate haiM aura inakA yaha saMyukta meja kyoM, prApta karanA to asambhavasA hI hai| saMsArameM jAnane kase, kabasTa sakatA hai, ityAdi / ina sabakA vidhivat, yogya bAtoM aura viSayoM kI saMkhyA anaMtAnaMta, aparaMpAra myavasthita, suniyantrita, sAMgopAMga, khalAbaddha jJAna aura asIma yA asaMkhya hai| jina jina vyaktiyoMne jina honA hI zanakA parama Adarza-'samyaka jnyaan'-hai| jina bAtoM aura viSayoMkI jAnakArI prApta karakhI unhoMne pance samyakajJAnakI vaha pUrNatA hai jahA~ ina dravyoM aura use dUsaroMkA jabAnI batalAyA yA pustakoM meM vipibaddha tasvoMke kArya-kAraNa, utpAda-vyaya-prIvya, saMyoga-viyoga, kara diyA usase hone vAle zAnako hI 'zrutajJAma' kahate kriyA-pratikriyA, prakRti svabhAva guNa prArika viSayameM eka hai jise par3hane aura sunane vAle par3hakara aura sunakara prApta aisI 'svAtmApanabdha antaSTi ' (samyakadarzana) ho karate haiN| sunane-par3hane vAloMmeM bhI samIkI samajhadArI, mAya jahA~ hama inakI pragati yA kriyAdiko 'jJAnadRSTi' buddhi vikAza athavA mastiSka bhitra-bhita yogyatA hote dvArA pratyakSa hotA huA anubhava karane lage aura phira koI haiM usIke anusAra khoga vibhinna dhAraNAeM banAte haiN| aAzaMkAdi isa viSayameM - raha jAya / yahI jJAna sacamuca bahutase vyaktiyoMkI zikSA-dIkSA aisI nahIM ki hana 'sambarajJAna' hai aura aisI anaTi hI sacamuca samyaka viSayoMkI ora dhyAna de skeN| kuchako samayakA prabhAva darzana hai| jahA~ svAramopalabdha antapTimaya jJAna tona hai, kucha dUsarI hI bAtoM meM baMdhe hue hai, kucha inheM jaldI ho para viSayakA jJAna ho vaha jJAna tajJAna yA kitAbI nahIM samajhate, kuchako yaha saba kucha samajhameM hI nahIM zAna hai jo sunI sunAI yA par3hI par3hAI bAtoM dvArA apane mAtA aura adhikatara to prazikSita hai athavAbhA-matAmbaroM manameM koI vizvAsa yA zraddhAna banA lenese ho jAtA hai. aura dharmasampradAyoMke bheda-bhAvoMmeM burI taraha usame hue yaha na tI 'svopajJa' haina pratyakSa anubhUti karane vAlA bhramAtmaka bAtoM aura dhAraNAmoke cakkara meM par3e hue, DIka 'pratyakSadarzI hai-aura isalie adhUrA hai prAkRta svAbhA- mArga yA dizAmeM nahIM calaneke kAraNa athavA joradAra vika yA asalI nahIM hai / jaise kisI manuSyane aMgUrana pracAra aura prabhAvazAlI legva byAkhyAnake prabhAva galata sAe hoM yA haMsa patI na dekhe hoM lekina pustakAMmeM sahI, bhramapUrNa jo dhAraNA banA lete haiM unhIM para calane par3hakara yA logoMse suna kara aMgUrake svAdakI aura haMsa jAte haiN| mAnavakI prAyu bhI sImita hai| aisI hAlata meM pakSIkI rUparekhA raMgAdikI eka dhAraNA apane manameM svayaM pUrNajJAnakI prApti prAyaH saMbhava nahIM / hameM so zIghrAti banA lI ho aura bhI isa taraha ke bahutase haTAnta die jA zIghra jJAnake vikAzake lie una sabhI likhita alikhita sakate haiM jinameM dhAraNAkA AdhAra apanA 'svAnubhava' na bAtoM aura viSayoMke varNana aura pratipAdanase madada lenI hai| hokara sunI sunAI yA par3hI par3hAI bAtoM aura varNanoMke jise hama prApta kara sakeMyA jise hama jarUrI smjhe| hI Upara ho| ho sakatA hai ki aisI koI dhAraNA yA jJAnakA vikAza saMsArameM abataka isI prakAra hotA AyA dhAraNAe asaliyatase bahuta mela khAtI hoM yA ekadama hai aura hotA rhegaa| jinheM samayakA prabhAva hai yA jo asalIke anurUpa hI hoM, phira bhI koI aisI dhAraNA svayaM svAnubhava nahIM prApta kara sakate yA jinheM nIcese pA usa vyaktikA aMgUra aura haMsaviSayakajJAna adhUrA, prArambha kara upara car3hanA hai unake lie to 'bhatajJAna' kI apUrNa aura adhakacarA hai-asalI nahIM hai| saccA jJAna sahAyatA lenI hI hogI aura jo kucha pahale ke anubhavI no use tamI honA kahA jAyagA jaba vaha svayaM vibhinna jJAnI kaha gae haiM use hI satyamAnakara calanA hogAprakArake aMgUra cakhane aura haMsa patI dekhale aura taba aura aisA karake hI koI vyakti ThIka borase prAge bhAge apanI dhAraNA unake viSayameM par3hI par3hAI aura sunI umati kara sakatA hai| jinheM svayaM bhI kucha karanA hai unheM sunAI bAtoMke sAtha mela baiThAkara (tunanAkara) jo kare vo bhI apane anusaMdhAnoM aura prayogoMkI saphalatA, zuddhi vahIM dhAraNA yA jJAna saccA aura adhika pUrva kahA aura samarthanake lie pahale kie gae prayogoM, anubhavoM aaygaa| parantu kaThinAI eka yaha hai ki sabhIkI mAnasika aura prAviSkAroM kI madada evaM jAnakArI jarUrI hai| bhAja zaktiyA~ aura paristhitiyA~ ekasI nahIM hai| samI koI saMsArameM Adhunika bhautika-vijJAnakI pAraparyajanaka Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] anekAnta [kiraNa 1 umnati isI taraha huI hai, ho rahI hai aura hogii| isa aura uttara ho sakate haiM unheM kula sAta bhAgoM meM vibhaka vijJAnake jJAnoMmeM pArasparika matabheda, virodha yA pUrvArdha kara diyA gayA I-isalie ise 'saptabhaMgI' bhI kahate uttarArdhameM virodhAbhAva nahIM honese eka aMkhalAkI haiN| yaha eka (System of reasoning taraha prAviSkAra hote jAte haiM aura jJAnakI vRddhi uttarottara and analysing) darzana nyAya, tarka aura hotI jAtI hai| isa tarahake bhautika-vijJAnako bhautika- vivecanA athavA anveSaNakI paddhati hai aura 'syAdvAda' viSayoMkA 'samyaka jJAna hama kaha sakate haiN| jisakA saba vAda" eka mahAna "mathanI" hai jisake dvArA "jJAna mahokucha pratyakSarUpase pramANita aura siddha hai| dadhi" kA maMthana karanese gyAraha mahAn ratna nikale haiN| yahI bAta darzana, siddhAnta, dharma aura jIva-ajIva mahAbhAratakI kathAmeM jaise devatAoM aura rAkSasoMne zrAdike jJAna-vijJAnake bAremeM hama nahIM pAte haiN| yahAM to tIramahAsAgarakA maMthana karake caudaha ratna prApta kie jitanI zAkhAe yA bhinna-bhinna darzana-paddhatiyA~ haiM unake usI taraha syAdvAda mathAnIkI sahAyatAse jaina tIrthakaroMne bhinna 2 mata aura eka dUsareke kamaveza virodhI siddhAnta jJAna-mahAsAgarakA maMthana karake saMsAra aura mAnavatAke hara jagaha milate haiN| ina virodhone eka bhArI ghapalA, kalyANake lie ina mahAna ratnoMko prakAzita kiyaa| garabar3I yA golamAla utpanna kara logoMko isa viSayake paTa inya aura pA~ca tatva-ye hI ve gyAraha mahA divya-mapUrvasanyavasthita vijJAnase prAyaH vaMcita kara rakhA hai| yaha isa anupama ratna haiN| inake binA saMsArake bAkI sAre jJAna saMsArakA durbhAgya abataka rahA hai aura jabataka ye virodha khokhale, apUrNa, adhakacare yA kisI hada taka bhramapUrNa aura bhitrayAeM racanAmaka rUpasa (in a Constructive athavA aMzataH yA pUrNataH mithyA haiN| anekAnta athavA way) dUra na kI jAyagI saMsArakI avyavasthA, lar3AI, syAdvAdakI isa ahIya (Without any parajhagaDe, hisAdi, zoSaNa aura duHkha dAridraya dUra nahIM ho llel) paddhatiko dUsare loga dharmadveSa, svArtha, pramAda athavA mkte| vibhinna rAjAoM yA guTTAke prabhAvameM nahIM apanA paae| vastake anekoM guNa aura parivartanAnusAra anaMko rUpa aura taba matamatAntarAMkA samanvaya yA ekatA kabhI bhI tathA eka dusareke sAtha bhinna bhinna vastuoMkI bhinna-bhinna nahIM ho skii| hara dharma, darzana aura mata eka dUsarekA kriyA prakriyAeM hotI haiN| sabake asara prabhAva alaga- kama beza virodha karate rhe| loga mAnava mAnavako eka aura alaga sthAnoM, paristhitiyoM evaM saMyoga athavA mebameM mAna yA eka kuTumbake vyakti na samajhakara alaga alaga vibhinna yA alaga alaga hote haiN| aisI hAlata meM kisI dharmoM, sampradAyAM aura jAtiyoM zrAdike rUpa meM hI dekhate, eka vastuke viSayako pUrNa jAnakArI to tabhI prApta ho samajhataM aura vyavahAra karate rahe / itanA hI nahIM tatvoMke sakatI hai jaba usako hara kriyA prakriyAkI hara avasthAkI, ajJAnameM logAMne taraha tarahake nIti, niyama aura zRMkhahara dUsare bastuke sAthakI aura vibhinna saMyogoMke sAthakI lAeM samaya samaya para banA kara rAjyAdezake jorase jAMca, prayoga, anusaMdhAna aura anvepaNa akelA bhI aura unheM pra_lata karA diyA aura ve hI samayake sAtha rUr3hiyoM sAmUhika rUpase bhI karake hI kucha vivecanAramaka evaM aura "satya" meM pariNata ho gae aura svayaM satyakA lopa sammilita phala (Results) yA siddhAnta yA aMtima hote hote yA apabhraMza hote hote vaha vikRta ho gyaa| nirNaya (Final conclusion) nikAleM aura taba koI jainagurutrAMne bhI loka yA saMsArameM pracalita rIti nItidhAraNA usa viSaya yA vastuke guNa kriyA prAdike bAremeM ke prabhAvameM par3akara padavya aura pA~ca tatvoMke sAtha do banAI jAya / yahI dhAraNA yA jJAna sahI ThIka aura aura tatva nirmANa karake jor3a diye / ve donoM haiM 'puNya" vidhivat (samyak - Systematte, selentific and aura "pApa / isa taraha prAstrava baMdha, saMvara, nirjarA aura Mational) hogaa| isa prakAra kisI vastu yA viSaya- mokSake sAtha puNya aura pApa milAkara tathA mUladravya kI jAMca karane ko hI "anekAnta" paddhati kahate hai| jIva aura ajIva milAkara kula nau tasva yA padArtha mAna anekAntakA hI dUsarA nAma jainadarzanameM "syAdvAda" lie ge| saca pUchie to puNya aura pApa to sAMsArika rakhA gayA hai| isameM kisI bhI viSayake jitane bhI prazna yA loka-vyavahArakI dRSTise pracalita niyamoM, vyavasthAoM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kiraNa 1 karmIkA rAsAyanika sammizraNa [15 sAmAjika yA rAjanaitika AdezoM aura kisI bhI samaya- aisI vyAkhyA de sakate haiM jo hara samaya hara hAlatameM ThIka, ke vyavahata rIti-nItike anusAra badalate bhI rahate haiN| sahI aura lAgU ho aura kabhI na badale / phira bhI ye donoM bhinna bhinna dezoM, logoM aura dharmoM meM inakI vyAkhyA yA (pApa zrIra puNya)bAkI pA~ca tatvoMmeM samihita haiM yA vivaraNa kAphI bhinnatA lie hue haiN| jo ekake yahAM unhIMka koI vizeSa bhAga hai aura yadi koI vyakti una pApa hai ho sakatA hai ki dUsareke yahAM "vahI halAla" ho pA~ca tatvoM aura Sad dravyAMko arachI taraha jAna aura samajha Virtue (varca) ho aura jo dUsare ke yahA~ "harAma" jAya to upake lie inakI alaga vyAkhyAkI jarUrata nahIM raha jaatii| yA Sin (sina) ho vaha ekake yahAM puNyamaya mAnA / vibhina darzana paddhatiyoM yA dhamAvalambiyAne saMsArakI jAtA ho| aise udAharaNa saMsArake bhinna dharmAvalambiyo utpatti aura jIvadhAriyAMkI jIvanI ityAdika bArema aura jAtiyoMke rIti-rivAjoM yA itihAsAkA adhyayana, vibhinna mata die haiM jo aAjaka Adhunika vijJAnake khojoM, manana, avalokana karanese bahutere mileNge| eka hI rIti prayogoM aura AviSkAra-dvArA bahuta kucha yA ekadama g2alata jo kisI samaya puNyamaya mAnI jAtI rahI ho vahI dUsare aura bhramapUrNa siddha ho jAte hai| phira bhI loga dUsarA ThIka samaya pApamaya yA g2alata samajhI jAna lagatI hai athavA kucha nahI jAnaneke kAraNa yA prAcIna samayase aba taka jo rIti kabhI burI samajhI jAtI ho vaha kucha samayake puzta dara puztama usI prakArakI yAtAko mAnane aura unhIMma bAda acchI sarAhanIya samajhI jAne lagatI hai| donoMke vizvAsa karate rahaneke kAraNa aise bana gaye haiM ki galatI do udAharaNa hamAre sAmane haiN| satI-prathA aura videza jAna kara bhI usame sudhAra nahIM kara pAte aura bhrama, yAtrA / satI prathA pahale acchI bAta thI aba varjita hai| mithyAtva nathA avyavasthA jyA-kI tyo calatI jAtI haiN| videza-yAtrA pahale varjina thI aba vahI zrAdaraNIya hA gaI eka bhArI kaThinAI, dikkata yA kamI pIra bhI hai vaha yaha hai| loka vyavahAra acche kAma jinheM samAja aura dezaka hai ki hamAra yAdhunika bhautika vijJAnavettA bhI vijJAnakA loga yA sarakAra acchA ThIka samajhe unheM puNyamaya aura bahumukhI vikAsa hone para bhI aba taka isa bAtakI nizcita jo inake dvArA bure samajha jAya vai pApamaya hai| inake vyavasthA yA nirNaya nahIM de sake haiM ki mAnabakI 'saMjAna atirikta kucha aise bhI karma hai jo sarvadA hI mabhI dezama cetanA' kA kyA kAraNa hai aura mAnava yA dRmare jIvabure samajhe jAte haiM unheM hama pApa kaha sakata hai| para jI dhariyAMka yA svabhAvika vRni, jIvanI, caryA, Adi naraha kAma mAnavaka liye pApa hai vahI eka pazu ke liye svAbhA tarahakI vibhinnatAeM hama dekhate yA pAte haiM unakA mUla vika ho sakatA hai| aAdima lAga yA jAtiyAM manuSya-bhakSI kAraNa kyA hai| aAjakA sasAra umhIM bAnAMko ThIka bI-manuSya bhakSaNa u.meM pApa nahIM ginA jAtA thA-para mAnatA hai jinake viSaya meM vaijJAnika loga apane prayoga, jaise-jaise sabhyatA, saMskRti aura zikSAkA vikAsa hotA anveSaNa, anusaMdhAna, gvAja, hU~r3ha, jAMca-par3atAla ityAdi gayA, ve rItiyoM yA mAnyatAe~ bhI badalanI gaI / zrAja dvArA devakara, parIkSAkara, vivecanA karake ThIka nizcita manuSya-bhakSaNa sabase mahAn pApa ginA jAtA hai| phira bhI pariNAma yA nirNaya nikAlakara saMsArake sAmane rakha dete jainadarzana yA jainadharma aura dUsare kucha dharma hiMsA yA mAyAkA pratyakSa darzana karake hI unakI mAMsa-bhakSayako eka bar3A hAnikAraka pApa samajhate haiN| svIkRti detA hai| parantu Adhunika vijJAna bhI abataka saMsArake ninyAnave phIsadI loga mAMsa-bhakSI haiN| isa taraha zarIrakA rUpa aura usake karmase zarIrakI banAvaTake sAtha loka-vyavahArakI dRSTise pApa-puNyake koI sthAyI niyama koI Antarika gaharA sambandha khule zabdoMmeM sthApita nahIM nahIM ho pAte / aura bhI yaha ki manuSya paristhitiyoM aura kara sakA hai| mAnavake zarIrakA yA kisI bhI jIvadhArIke aura AvazyakatAkA gulAma hai aura usameM bar3hI bhArI zarIrakA aAntarika nirmANa, bAgha gaThana yA rUpa-rekhA hI kamiyAM yA kamajoriyoM haiM jinapara vijaya na pA sakaneke usake karmoM yA halana calanako nirmita, niyantrita paricAkAraNa vaha aise-aise kAma karatA hI rahatA hai jo varjita hai lita aura parivartita karatI rahatI hai isakI sthApanA, yA jo usake lie svayaM hAnikAraka haiN| lekina yadi tatvoM- vyavasthA aura samyak (vidhivata vaijJAnika SystemokI dRSTise dekhA jAya to hama pApa aura puNyakI bhI eka tic & Rational) varNana abhI bhI vaijJAnikoMne pUrA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [kiraNa - nahIM kiyA hai| kahIM kahIM kucha logoMne kucha TAidhara mAnasika aura zArIrika gaMdagIkA honA svAbhAvika hai| dikhakhAI hai para unake vicAra upayukta AdhAra para nahIM ataH isalie ki hama sacamuca apane svastha, zuddha jIvana honese apUrNa, doSapUrNa athavA hAlata raha gae haiN| vibhita pA sakeM, apane cAroM taraphake vAtAvaNako zuddha karanA parama dharmAvalambiyoMne bhI syAvAda yA anekAntakI sahAyatA na Avazyaka hai-jo kevala syAvAda athavA anekAntakA bI isase unake pani yA vicAra bhI ekAMgI, doSapUrNa, upayukta prayoga karake 'zratajJAna' dvArA jarUrI jAnakArI apUrNa yA ekadama galata raha ge| mUlatatvoMke mUla taka prApta karake apane zApa dravyoM aura tatvoMkA pUrA jJAna pahu~canA to kevala sthAbAda dvArA hI saMbhava thA jisakA upabandha karane aura usa mutAvika prAcaraNa karanese hI prayoga karake jaina guruSoM yA tIrthakaroMne ina tatvoMkA vikAsa ho sakatA hai| anekAntako apanAe vinA kisIkI gati kiyA / vagaira ina tatvoMke jAnakArIke mAnava yA jIvadhA- nhiiN| Aja jo hara tarapha hara ekakI durgati najara mA riyoMkI pUrI jAnakArI saMbhava nahIM hai| ina tatvoMke jJAna rahI vaha anekAntake prabhAvake hI kAraNa hai| vinA sArA jJAna hI aparA raha jAtA hai / isI adhUre zAna- anekAntake samarthaka jaina vidvAna bhI anekAnta aura ke AdhAra para saMsArakI vyavasthAoMkA nirmANa huA hai syAhAdakI carcA prAyaH zAstra-carcA taka hI sImita rakhata jisakA phaba ki saMsArameM hara jagaha raktapAta, labAI- haiM. use jIvana meM yA rAja rojake pAcaraNa-vyavahAra meM utAjhagaDe, dukha-dAridraya phaile hue hai| jaba taka tatvoMkI ThIka- raneko cepyA nahIM karate / yahI viDambanA hai| jainiyoMne ThIka jAnakArI yA jJAna logoMmeM, saMsArameM nahIM phailatA yA apane tatvoMkI jAnakArI aura apane zuddha jJAnakI vArtAko pUrNa rUpase isakA vyApaka vistAra thA vikAsa nahIM hotA pothiyAmeM isa prakAra sAta sAta yepTanoMke bhItara banda rakhA saMsArase avyavasthA, AMdhalI, lUTa-mAra, apaharaNa chala, thA ki bAhara vAle kucha jAna hI nahIM pAe / bAhara vAle para jhUTha, hiMsA ityAdi dUra nahIM ho skte| to alaga hI rahe svayaM jaina loga bhora jaina vidvAna sacce mAdharya to yaha hai ki vijJAnake isa tarka-buddhi-satyake jJAnase dUra hote gae aura jJAna darzanakA sAdA mArga ko yugameM bhI syAvAda jaisI mahAn mahatvapUrNa tarkazailI, kara kore kriyAkAra aura adhikatara pAkhaMDameM lIna hote paddhati, rIti yA siddhAntakA pracAra nahIM huzrA / Adhunika cale gae / dharmakA apabhraMza tathA saca jJAnakA prabhAva vijJAna to svayaM hI anekAntamaya, yA anekAntase paripUrNa saba jagaha ho gyaa| aura tasvakI gaharI jAnakArI lupta hai athavA anekAntakI dena hai-para isI anekAntakA prAya ho gii| jinhoMne pothiyoMko par3ha kara yA kisIse suna prayoga abataka saMsArake vidvAna mAnavake sAtha aura mAnava- kara kucha jAnA bhI to unakA jJAna thoDA yA uparI hokara jIvana tatvakI jAnakArIke lie ThIka taurase nahIM kara hI raha gayA aura dravyoM tathA tatvoMkA isa taraha kevala pAe haiM, jisake kAraNa hI sArA ragar3A-magadA yA durya- uparI jJAna prApta karake hI unhoMne apaneko 'samyak' vasthA hai| roja-rojake sAdhAraNa nitya naimittika kAryoM meM samajha liyA, jo unake dohare patanakA kAraNa huaa| bhI banekAnta rUpase jAnakArI rakhakara pravartana karanevAlA vyaktike patanase samAjakA bhI patana hunA aura avAMchaadhika saphala rahatA hai| aura ucca vijJAna, jJAna aura katA hara jagaha hara bAtameM AvazyakatA mAna kara ghusatI gii| darzana ityAdimeM to yaha anivArya ho jAtA hai| duHkha to jainadarzana siddhAnta aura dharma kisI bhI bAta yA viSayako yaha hai ki anekAnta pA syAdvAdako jainiyoMne saMsArakI nirzaya yA parIkSA kiye bagaira svIkAra karaneko manA karatA saMpadA na hone dekara apanI banAkara rakha lii| apane hai, para Aja loga dUsaroMkI dekhA dekhI yahI adhikatara karane kalyANake lie tathA saMsArake kalyANake lie bhI isake lage haiM, jo vidvAna nahIM hai unheM to vidvAnAMke Adeza sarvatra vyApaka pracArakI bar3hI bhArI anivArya AvazyakatA aura mArgase calanA hI hai, ve to parIkSA lene yA parIkSA hai / saMsArakA kalyANa honese ho apanA bhI vAstavika karanekI yogyatA nahIM rkhte| para vidvAnoMko to tarkakalyANa ho sakatA hai| apane cAroM taraphakA vAtAvaraNa myAya aura budipUrvaka parIkSA lekara hI svayaM koI mAnyatA zuddha honese koI vyakti zuddha vAyu pA sakatA hai aura mAnanI aura dhAraNA banAnI cAhie evaM dUsaroMko bhI aisI svastha raha sakatA hai| gaMde vAtAvaraNa yA paristhitiyoM meM hI sIva yA salAha denI caahie| para bhAjake adhikAMza Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pa kiraNa 1] kA~kA rAsAyanika sammizraNa [17 vidvAna prAyaH pramAda aura apanI vidvattA yA pAMDityake banAe yA likhe gae the| mAMjake vikazita jJAna-vijJAnake abhimAnameM itanA bhUla jAte haiM ki apsala-nakalameM vibheda yugameM aba inheM eka naI vaijJAnika zailI yA paddhatise punaH nahIM kara pAte / phira sabake upara vartamAna kAlama dhanakI nirmANa karane, racane, banAne, likhane, pratipAdita vA sattA aura prabhutA sabase mahAna ho gaI hai| dhanika jo prarUpita karanekI parama pAvazyakatA hai| hamAre vidvAna yoga cAhatA hai vahI paNDita acchA, sahI, aura uttama sAvita jo TIkAe~ karate yA TippaNiyAM dete yA vivecanA, samAkara detA hai| isakA natIjA huA ki mamAjameM jJAnakA bocanA ityAdi karate karAte haiM ve saba bhI purAnI rUdimAI saccA vikAsa ekadama ruka gayA aura jJAna vikAsa jaise paddhatiko lie hue hI hote haiM-unameM samayakI jarUrata aura mahAnanama puNya-kAryako chor3a kara loga kevala dUsare nimna mAMgake anusAra sudhAra honA jarUrI hai| aura to aura jaina dhAmika sAdhanAMkI vRddhikA hI mahattA dene lage aura ve hI paMDitoM kI zikSA paddhati bhI aisI hI hai ki paMDita boga mahattama puNyakArya gine jAne lge| jabaki "jaina" zabda vidvAna bana jAne para bhI saMkucitatA nahIM bola pAte aura aura jainatIrthakaroMke upadazAkA sarvapramukha dhyeya zuddha jJAna anekAnta' kA unakA apanAnA ThIka vaisA hI hotA hai jaise kA vikAsa svayaM karanA aura damarIma karAnA yahI mAnava hAthIka dati khAneke aura dikhalAneke aura.separa kalyANa aura svakalyANakI kunjI samajhI yA mAnI gaI karanA hogA, tabhI hama upayukta sudhAra logoMko manovRtti, hai| mandira, mUrti pUjana inyAdi to jJAnalAbhako bhAra vicAra aura bhAvanAoma lAkara vaha ThIka vAtAvaraNahara kAma aura bAtaka lie paidA kara sakate haiM jise svastha kahA bhAvAMkI zuddhatA to yA eka do phIsadI ina kriyAkalApoM- jA sakatA ha pAra jA samAja pAra vyAcakA ThAka sahA mahotI hai para bAkI ninyAnave phIsadI zuddhi to zuddha saccI unnati karane meM prAdhAra, kAraNa aura sahAyaka hogaa| jJAnakI vRddhi dvArA hI uttarottara ho sakatI hai| muni, tabhI sacca jaina siddhAntakA prakAza vyApakarUpameM hara ora tyAgI, brahmacArI aura vidvAnakA samAgama bhI isI nimina- phele bhora vikharegA jo sacamuca mAnava kalyANakI vRddhi meM mahatvapUrNa mAnA gayA hai, nahIM to ye saba bhI svayaM aura vistAra kregaa| isake lie baccoM aura tatvoMkA zuddha kevala eka phIsadI hI lAbha dene vAle haiN| bAkI ninyAnavaM anekAntAtmaka aura vyAvahArika jJAna parama jarUrI hai| phIsadI lAbha to svayaM jJAna upalabdha karane se hI ho sakatA hamAre vidvAnoMko eka bar3I bhArI kaThinAI bhI hai| hai| Aja hama yahI pAne hai ki loga isa eka phImadImeM vaha yaha hai ki unakA mAdhunika vijJAnase sambandha nahIM hI itane lIna hAMgae haiM ki bAkI ninyAnave phIsadI unake rahA hai| dravyoM aura tatvoMkI pUrI mahattA prakRti aura lie yA to gauNa ho gayA hai yA use ve bhUla hI baiThe haiN| prabhAva samajhaneke lie athavA unakI kriyA prakriyAdimeM yaha no vidvAnoM aura jAnakAra gurutroMkA kAma hai ki logoM- eka antaraSTi hone athavA eka pratyakSa darzana-sA anubhava kA dhyAna punaH idhara AkarSita kareM-tabhI unakA bhI saccA prApta karaneke lie prAdhunika bhautika yA rAsAyanika vijJAnakalyANa ho sakatA hai aura joga bhI 'bhavyajana' kahe jAne ke kucha prArambhika evaM maukhika tathyoM yA siddhAntoMkI jAnalAyaka sacamuca dhIre-dhIre hote-hote ho jAyage / itanA hI kArI Avazyaka hai| Aja kala to vijJAna itanI adhika nahIM jainadharma to saba jIvoMko samAna samajhane aura samAna unnati kara gayA hai ki aba yaha sambhava ho sakA hai ki darjA dene vAlA 'samatAmaya' dharma hai para isameM bhI logoMne hama apane dravyoM aura tattvoM yA padArthoMkI satyatA, samIpramAda aura prajJAnavaza yA apaneko galanIse samyaSTi cInatA aura zuddhatAkA pramANa jogoMko ThIka ThIka de samajhara U~ca nIca, chuna achuta, savarNa avarNa ityAdike skeN| pahale to loga samajhate the ki yoM hI saMsArakI bheda bhAva khar3e kara diye haiM-yaha jaina tattvA. samyaka darzana ulajhI samasyAyoMkA samAdhAna karaneke lie hI kisI zabda aura tIrthakaroMkI zikSAkA sabase bar3A apamAna hai| taraha jaina guruyoMne ye bAteM tarkake jora para mana gadata nikAla isakA parimArjana honA sabase pahale jarUrI hai| jI hAMgI-para aba vijJAname yaha pUrNa-rUpase sAvita ho - hamAre zAstroMmeM varNita bAne eka aisI paddhati yA zailI- gayA hai ki ye siddhAnta managadaMta yA g2alata na hokara meM jimbI gaI hai ki use hama bahuta purAnI kaha sakate haiM ye hI kevala mAtra sahI, ThIka aura satya hai| jo uma mamayake lie ThIka thIM jaba ye zAstra prArambhameM aba jarUrata hai ki hama apane siddhAntoMko aura dUsarI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] anekAnta [kiraNa 1 - - bAtoMko jo prAcIna paddhatise likhI gaI thIM yA kahI gaI hai, jIvadhArIke sAre kriyA kalApa kisa prakAra pudgalake thIM unheM naI vaijJAnika paddhati, zailI aura bhyAkhyAke sAtha rUpI zarIrameM parivartanAdi dvArA hI saMcAlita hote haiM, punaH pratipAdana kareM aura taba logoMkA dhyAna unakI aura athavA pAzrava, saMvara, baMdha, nirjarA, mokSa ityAdi sacamuca itanA AkarSita hogA jaisA pahale kabhI nahIM / maiMne kisa prakAra ghaTita hote rahate haiM evaM unakA Adhunika saMkSepameM isa bAtako ceSTA kI hai ki aisA dRSTikoNa hamAre vaijJAnika prAdhAra kyA, kyoM, kaise hai; kyA sacamuca 'karma' vidvAnoM meM utpanna ho jAya / maiMne eka lekha 'jIvana aura pudgala janita hI hai ? AtmAkA aura karmoMkA sambandha vizvake parivartanoMkA rahasya' zIrSakase likhA jo 'anekAnta kisa prakArakA hai aura use hama aAdhunika vijJAna dvArA varSa 10, kiraNa 4-5 (akTUbara navambara 6 )kisa prakAra sAbita kara sakate haiM yA kisa tarahase svayaM prakAzita huA / merA vizvAsa thA ki isa nae dRSTikoNa anubhRta kara sakate haiM; jainiyoMke ye tatva Aja kalake ko yA pratipAdana-zailIko jaina vidvAna dhyAnapUrvaka apa- vijJAna dvArA pratipAdita aura nizcita siddhAntAsa kitanA nAveMge, para aisA kucha bhI nahIM huaa| kAraNa socane para sAmya rakhate haiM aura yadi hama unakA varNana, vyAkhyA vartayahI natIjA nikalatA thA ki ye vidvAna adhikatara Adhu- mAna vaijJAnika paddhati zailI dRSTikoNa yA AdhArase kareM to nika vijJAnake jJAnase paricita nahIM honeke kAraNa aisI mAnavatAkA kitanA bar3A kalyANa kara sakate haiM ? ityAdi / bAtoM para dhyAna nahIM dete athavA purAnI paddhatiyoMmeM paidA zuddha saccA sahI jJAna hI mAnavatAkA kalyANa saJca rUpamai hue, pale, par3he aura bar3he ye loga kucha nayApana yA naI kara sakatA hai aura yaha jJAna jainiyoMke AtmavijJAna, karma rItiyA~ svIkAra nahIM karate athavA aisI bAtoMkA manana siddhAnta aura Adhunika bhautika vijJAnake mela samanvaya karane aura samajhaneke bajAya ulaTe zazaMka dRSTise dekhate haiM aura sahayoga dvArA hI ThIka prApta ho sakatA hai aura isa maiMne aura bhI kucha choTe choTe bekha hindI aura aMgrejIke pUrNa samanvayAnvita aura saca jJAnakA bahu vyApaka vikAsa isI prakArake likhe tAki vidvAnoMkA dhyAna vartamAna samayakI aura saMsArameM Adhunikatama upAyoM dvArA adhikasaM adhika isa AvazyakatA yA mAMgakI ora jAya / ve lekha kevala pracAra aura vistAra karanA hamArA kartavya hai-apane kalyANa isa vaijJAnika dRSTikoNakI tarapha khogAMkA dhyAna AkaSita ke lie bhI aura mAnavatAke kalyANake lie bhii| pAzA karaneke lie hI likhe gae the ve pUrNa nahIM the na ho hI hai ki jijJAsu vidvAna idhara dhyAna dNge| (kramazaH) sakate haiN| mAnava vyaktirUpase pUrNa nahIM hai na usakI jIvana aura vizvake parivartanAMkA rahasya' - lekha zapiyAM ho pUrNa haiM isasaM akelA kisI kA kiyA kucha bhI 'anekAnta' varSa 10-kiraNa 4-5 akTUbara navambara 1946 pUrNa nahIM ho sakatA, pUrNatA to taba AtI hai jaba aneka meM prakAzita ho cukA hai - pustaka rUpameM bhI chapA thaa| loga mila kara vibhinna rapTikoNoMse apane apane vicAra patrikA tathA pustaka donoM-saMpAdaka anekAnta, dariyAvyakta karate hai aura taba hama kisI bAta, viSaya, masalA, gaMja dillIse mila sakate haiN| 'vizva ekatA aura zAnti'samasyA yA praznakA 'bhanekAnta rama' yA bahumukhI samA- 'anekAnta' varSa kiraNa 7-8, sitambara, akTUvara 1912 dhAna pAte haiM aura tabhI hama usa viSayake jJAnameM adhikA- meM prakAzita ho cukA hai| zarIrakA rUpa aura karma-'jaina dhika pUrNavAko pahu~cate jAte haiN| ve mere lekha haiM- siddhAnta bhAskara' ke jUna 1950 ke aMkameM prakAzita huA (1) 'jIvana aura vizvake parivartanoMkA rahasya', (2) hai|'The Three Jewels' SoulConsciouvizva ekatA aura zAnti, (1) zarIrakA rUpa aura karma, sness and Life' at Bhagwan Rishahba, () The Three Jewels (ratnatraya) 2) Soul, His Atomic Theory and Eternal VibiConscious, Life,(6) Rhagwan Bishabh ations' nAmaka lekha kramazaH Voice of Ahisa. His Atomic theory and Eternal Vibra- nAmaka aMgrejI patrikAke sitambara akTUbara 1951 aura tions | 'yaha vartamAna lekha koMkA rAsAyanika sammi- janavarI pharavarI 1952 ke aMkoMmeM prakAzita ho cuke haiN| zraNa' bhI usI vaijJAnika vicAradhArAkA hI eka aura choTA 2,3,4aura 5 TraikTa rUpameM bhI chape haiM aura saMcAlaka, prayAsa hai| isameM yaha dikhalAyA gayA hai ki pudgala kisa akhila vizva jaina mizana, po. alIgaMja, ji0 eTA, prakAra bhAramAke guNoko niyantrita yA sImita kara detA utara pradeza se patra bhejakara amUlya ma~gAe jA sakate haiN| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMgIya jaina purAvRtta (zrI bA. choTelAla jaina-kalakattA baMgadezameM merA nivAsa hAneke kAraNa icchA huI ki zaMkara-vijaya nAmaka pustakakI nimnalikhita kathA par3hanese prAgaitihAsika yugame prArambhakara vartamAna kAlataka jainoMkA bhalI prakAra jAnA jA sakatA hai:sambandha isa baMgadezase kyA rahA hai, isakA anusandhAna "duSTa-matAvalambinaHbauddhAna jainAna asNkhykruuN| kintu san 1937 meM isake upAdAna-saMgrahameM prayatna kiyA to hatotsAha hI honA pdd'aa| kAraNa isa sambandhakI jitanI sAmagrI upalabdha hai vaha atyalpa hai| teSAM , zirAMsi parazu-bhitviA bahuSu udakhaleSu nUnana aAviSkArake prakAzame prAcIna itihAsakA aMdha- nikSipya-bhramaNaizcUrNIkRtya vaM duSTamatadhvaMsakAra dinoMdina dUra hotA jAtA hai| yaha alpa upAdAna bhI mAcarana nirbhayo vartate / " kisI na kisI dina itihAsa nirmAName sahAyaka avazya ina kahara paMthiyoMne vedabAhya sabhI dharmAvalaMbiyoMko hogA, yahI vicArakara isa lekhako likha rahA huuN| ampRzya likha diyA / parAzara smRtikI TIkAmeM mAdhavAtihAsika yugameM gauDa, magadha, aMga aura baMgakA cAryane "canuviMzatimatasaMgraha" kA nimna likhita zloka itihAsa svatantra nahIM hai aura gvRSTAbda (IsvI san) ke uddhRta kiyA hai usase yaha spaSTa pramANita ho jAtA hai| prathama chaH sau varSame magadhakI hI pradhAnatA thii| gaur3a aura baMgake kabhI kabhI svatantra ho jAne para bhI yaha svatantratA tanikarma sthAna-dvijAna spRSTvA sacelo jalamAvizeSaNa adhika samayAka sthAyI nahIM huI / iliye yaha (kahanA) anucita nahIM hogA ki baMga dezakA itihAsa bhAratavarSaka zrImAn vA. dinezacandrasenane apane 'vRhatbaMga' meM itihAsakA eka kSudra aMza hai| ligbA hai ki "bhArata yuddha ke prAkkAlameM pUrva bhArata aneka parimANoM meM navapravartita brAhmaNya dharmakA virodhI ho gayA bhUmikA thaa| isa viruddhatAne uttarakAlameM bauddha aura jaina prAdhAnya vizAla sAmrAjyAMke dhvaMsake sAtha-sAtha bar3e bar3e prAsAda, yugameM pUrva bhAratako kaI eka zatAbdIkAla paryanta navayugake mandira, maTha, zAstrabhaNDAra Adi bhI naSTa ho gye| jana- hindagaNake nikaTa varjanIya kara diyA thaa| hindU vipake vihIna grAmAdi-mRttikAdise AcchAdita honeke kAraNa kAraNa hI hama isa dezake prakRta itihAsa sambandhameM itane vilupta ho gaye / isa prakAra itihAsa namasAchana hogyaa| ajJa the| kRSNakI prabala sahAyatAse jo pAhaNya dharmakA damare, jaina aura bauddha itihAsako brAhmaNAMne jAna bUmakara punarutthAna huA thA, usI punarusthita hindUdharmane jaina aura ghora zatrutA dhAraNakara isa taraha lupta kara diyA ki bauddhagaNake ujjavala adhyAyako isa dezake itihAsake inake rAjyame kisa samaya meM ina do pradhAna dharmAvalambI pRSThoMse bilkula miTA diyaa|" sampradAyAMkI kaisI pAzcaryajanaka lIlA huI thI usakA prathama to baMgadeza nadI mAtrika hai| isaliye yahAM cinhamAtra kisI prakAra rahane na diyaa| isIliye hamAre manuSyakI kIrti adhika dina raha nahIM sakatI; dUsare isa prAcIna itihAsoddhArakA patha andhakAramaya hai| tIsare bhUmimeM pattharake gRpa aura vigraha prastuta karanA sahaja nhiiN| musalamAnoMne bhI jaina, bauddha aura hinda dharmAyatanAke yahAM bahuta dUrase aura bahuta kharcase patthara jAnA par3atA vilopa-mAdhanameM kucha uThA na rakkhA thaa| thaa| isIliye jaba bahuta kaSTa aura vyaya nirmita mandira kisa bhISaNa atyAcArake sAtha brAhmaNAMne jaina aura . aura mUrtiyA~ atyAcAroM dvArA khariData hone jagI tabase bauddha dharmako bhAratase nimala karanekI ceSTA kI thI vaha * Bib. Ind. Vol. I p. 259. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] baMgadezakA prastara - zizpa vijJona ho gayA musalamAnoM ke amAnuSika atyAcArase aneka jainamandira aura mUrtiyAM naSTa ho gaI hai| kAlA pahAvane mandiroM aura mUrtiyaoNpara kitanA gajaba DhAyA thA, yaha sabhI jAnate haiN| musalamAnone kamAgata hinduyoMkI prAcIna kIrtiko dhvaMsakara niHzeSa kara diyA hai| astu, jainadharmakI isa vaMgabhUmipara kisa-kisa samaya kaisI-kaisI avasthA thI yaha aitihAsika samasyA hai| isa praznako hala karanekI kSamatA vartamAnayugake aitihAsikoM kI nahIM hai aura vaha bhUgarbha meM athavA bhaviSya ke garbha me nihita hai / anekAnta bahucAyAsalabdha udra ghuDakhaNDapramANa yojanA kara samasAdana] itihAsa prastuta hotA hai| vanusAra me bhI upalabdha sAmagrIko pAThakoMke samakSa upasthita karatA hU~ / yahAM yaha bhI bAta dhyAnameM rakhanekI hai ki eka samaya magadha hI samasta pUrva bhAratakA ekamAtra Adarza thA aura magadhezvaragayA samasta bhAratake advitIya samrATa the| magadha kI zikSA-zilpakalA Adi sabhIne goDameM pratiSThA prAptakI thI, kyoMki magadhakI avanatike bAda gauDa hI usa dezake vinaSTa gauravakA uttarAdhikArI huA thaa| bhAryAvarta meM vizeSakara magadha meM jo rIti-nIti pracalita thIM unameM aneka abhI taka baMgAla meM pracalita haiM aura vartamAna baMgAlI jAti mAgadhiyAMkI vaMzadhara hai| pATalIputrake mAnasika aura AdhyAtmika vaibhava sarvApekSA aSTha uttarAdhikArI baMgAlI haiN| astu, magadhako bAda dekara baMgAlakA itihAsa racA nahIM jA sakatA / isa prakAra ur3IsAkA sambandha bhI baMgAlase ghaniSTa thA, yahA~taka ki caturdaza zatAbdI paryanta baMgalA caura uDiyA akSaroMmeM x vizeSa antara nahIM thA / eka samaya udiyAkA samasuka (tAmralipta) hI baMga vAsiyokI samudrayAtrAkA pradhAna bandara thaa| ur3IsA paMca gauramaNDa lakA antarvartI thA / kintu isa lekhameM magadhakA kevala prAsaMgika vivaraNa hI jilA jAyagA aura ur3IsAkA vipa raNa pIche maiM eka svatantra lekha meM likhU~gA / [ kiraNa 1 ! dvArA zastrAdi nirmANa karaneke pUrva jisa samaya tI dhAra pASANa khaNDa hI eka mAtra astra-zastrAdi the usa samayako itihAsakArAne prastarayuga ( Stone Age ) kahA hai / isa prastarayugako do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai prastarayuga ke prathama bhAgakI pratnaprastarayuga (Palacevithic Age) aura dUsare bhAgako madhyaprastarayuga ( Neolithic Age) kahate haiN| pragnaprastarayuga ke zrastrAMma manuSyake zilpacAnuryakA vizeSa paricaya nahIM milatA hai aura nayastarayuga ke astra nAnAvidha sudRzya aura sayAna nirmita haiM / jaba dhAtuvyavahAra meM Ane lagI usa kAlakI arthAt madhyama stara ke paravala kIlako tAmrayuga (Copper Ag) kahate hai / tAmrayuga ke zeSa bhAgako mizradhAtuvyavahArakAla (Bronze Age) kahate haiM tathA isake bAda kAlako lohayuga (Iron Age) kahate haiN| 1 prAgaitihAsika yuga itihAsake eka yugakA nAma hai prastarayuga / dhAtu x Origin of Bengali Script P. P. 5-6 isa baMgadezakI miTTIke nimnastarase prastarayuga ke astrazastra kaI jagaha prApta hue haiN| minmenTa bAla sAhabako san 1878 meM baMgAla ke prasida pArzvanAtha parvata ( ( zrI sammedazikhara) ke pAsUna eka chedanAstra milA thaa| san 1830 meM hajArIbAga ke bhItIca lIMko pAranAtha parvatake nikaTa aura hajArIbAga ke abhyA nya sthAnoMmeM pA~ca navya prastara yugaka astra mile the / 1910 navavika mata hai ki Adhunika bhAratavarSakA uttarAMzIya zrAvarta pradeza yahA~ taka ki himAlayakA bhI eka samaya astitva nahIM thaa| vindhyaparvatake uttara meM eka prakAMDa samudra thaa| pIche kisI sudUra atItakAla meM himAjaba samudra garbhase utthita huA aura himAlaya nizrita nadI vAhitamRtikA dvArA AryAvarta pradezakI sRSTi huii| jaina zAstroMmeM likhA hai ki pahale yahA~ koI nagarAda nahIM the aura sarva prathama bhagavAna AdinAthane nagarAdikI racanA indra se karavAI ( A. pu.) / zrI jinasenAcArya ke Adi purANa parva 16 zloka 122-126 se mAlUma hotA hai ki bhagavAna AdinAtha Proceedings of the Asiatic Society of Bengal 1878 p. 125. * Catalogue Raisonne of the Prchistoric Antiquities in the Indian Musium p. 160. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kira 1 baMgIya jaina purAvRtta [21 (prathama tIrthakarakI bhAjJAse indane 52 dezoMkI racanA vartamAna uDIsA aura udosAke dakSiNa bhora avasthita kii| unameM puNDU, upada, kaliMga bhaMga, baMga, suhA, magadha godAvarI-paryanta vistRta bhUbhAgako prAcIna kAlameM kaliMga bhI the| bhagavAna AdinAthane ina dezoMmeM arthAt mulA, kahate the / paravartikAlameM jaba uDIsAkA 'ura' yA 'utkala' puNDU, aMga, baMga, magadha, kaligameM bhI vihAra kara dhamopadeza nAma pracalita hubhA aura prAcIna kaliMgakA dakSiNa bhAga diyA thaa| (prAdi pu. parva 2. zloka 287) / aura hI kevala kaliMga nAmase abhihita hone lagA taba bhI isa purANake parva 26 zloka se mAlUma hotA hai ki utkala 'sakala kaliMga yA kaliMga' eka kaliMgako lekara AdinAthake putra mahArAja 'bharata' ke thAdhAna pugaDU aura gaNya hotA thaa| plIno ( megasthinisakA anusaraNa kara ) gauDa deza bhI the| ina pramANoMse baMga dezakI prAcInatA aura likha gayA hai ki gaMgA nadIkA zeSa bhAga gaMgArir3I. unake sAtha jaina dharmakA sambandha spaSTa ho jAtA hai| kaliMga rAjyake bhItara hokara pravAhita hubhA hai isa rAjyakI jaina harivaMzapurANa (racanA kAla san 783) meM bhArata- rAjadhAnI palisa hai| palInI dvArA gaMgAridiaura kaliMga varSake pUrvake dezoMmeM nimnalikhita dezAMko ginAyA gayA ko ekatra uklikhita dekha yaha dhAraNA hotI hai ki kaliMga hai (sarga 11, zlAka 64-76) usa samaya gaMgArikI rAjyake hI antarbhUta thaa| DiuDo___ khAga, prAMgAraka. pauNDa, mallapravaka, mastaka, prAyoniya, rasane bhI megasthinimakA anusarana kara likhA hai ki gagA baMga, magadha, mAnavatika. malada aura bhArgava / harivaMza pu. nadI gaMgAriko dezakI pUrva sImAse pravAhita hokara mAgarake sarga 17 zloka 20-21 meM likhA hai ki rAjA ailayane meM giratI hai| TAlemI ke samaya bhAryAvarta meM kuSANa sAmrAjya tAmralipti nAmaka nagara basAyA thaa| pratiSThita thaa| usa samaya vAragosA (bhagu kaccha yA bharoMca) aura gaMgAriDIkA pradhAna nagara 'gaMge' bhAratavarSa ke pradhAna bhAratavarSake pUrvabhAgame baMga daza avasthita hai| Aja- bandara the aura ina donoM bandaroMse bhAratakA bahirvANijya kala baMga dazakI jo sAmA hai pahale vaha nahI thii| prAcIna sampAdita hotA thaa| kAla meM kitanI hI bAra isa baMgadaMzakI rASTrIya sImAkA eka bAta yaha bhI vicAraNIya hai ki girIka logoMne parivartana huA hai isalie isakI sImA nirdeza karanI pahaja jima gaMgAridI rAjyakA ullegva diyA hai usakI utpati nahIM hai| gauDa sAmrAjya, paMcagaur3a, dvAdaza baMga Adika 'gaMgA aura rADha' ina zabdoMke yogase 'gaMgArAda' bana jAtA antargata samasta pAryAvarta hI garbhita hotA rahA hai| hai aura gaMgArAdI zabda eka grIkagaNoM dvArA vikRta bhAvase aitihAsika yugake prArambhameM baMgadezakA bahabhAga tamaluka uccArita hokara 'gaMgArIbI ho makanekI sambhAvanA hai| (tAmralipti) ke antargana thaa| baMgAlakA jo aMza bhAgI- ataH prAcIna rAr3ha deza ho prIka gaNokA gaMgArIr3I ho rathI pazcimakI ora avasthita hai usakA nAma rADha hai| sakatA hai| yahAMkA tAmralipti bandara bhI usa samaya loka AcArAMga sUtra meM lAna yA rADha dezakA ullekha hazrA hai| prasiddha thA / prAcIna sumha hI pIche rATha deza evaM kAzika-kaccha baMga gaMgA aura brahmaputrake kachAra pradezake adhivAsiyoM tathA aura puDne varendradeza nAmamaM prasiddhi lAbha kI thI usase nimnatara nadI mugvastha pradeza arthAt baMgAla, vihAra prAcIna baMgadeza magadha, mithalA, pauMDa gauDa, aMga, sumha, ke pradhAna bhAgake nivAsiyoM meM sadevase nyUnAdhika ghaniSTha kauzika, kaccha, baMga evaM tripurA rAjyako lekara gaThina sambandha calA AtA hai| prAcInakAlameM baMgAla aura huyA thaa| tripurA-vyatIta ina saba dezoMkI mammilita- vihArakA rAjanaitika sambandha bhI dhaniSTa thaa| inakA bhAvase gaMgAritI rAjya kahate the aisA kaI vidvAnoMkA mata vibhinna rAjanaitika aura bhaugolika vibhAga jaise magadha hai| vRSTrIya (ImAkI) dvitIya / zatAbdImeM prAdurbhU prasiddha videha, aMga, baMga, samataTa, puNDU gaura, rAha, sujhA zrAdibhaugolika TAlemi likha gayA hai ki gaMgAke muhAnAsamUhake ke itihAsakA anusandhAna kareM to jJAta hogA ki IsvI samIpavartI pradezameM gaMgAriDigaNa vAsa karate hai / sana pUrva caturtha aura paMcama zatAbdImeM sAmrAjyavAda (Im XMcCrandle's Ancient Indiaasperialism) ke prArambha kAlase ye pradeza prAyaH eka described by Ptolemy p. 172. rAjya zAsanAdhIna rahe hai mauryoMne ina pradezoM para zAsana Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] anekAnta kiraNa 1] avazya kiyA thA aura yahA~ guptoMkA bhI zAsanAdhikAra isI prakArakA cArudattako kathAmeM likhA hai gRhItvA tatra karpAsa bahuM bahudhanena saH baMgAlakI vartamAna sImA akita karaneke lie isake sArthana saha sArthana sa yayo tAmraliptikAm // 5 // uttarameM himAlaya dakSiNameM tamaluka-prAntasamAzrita vAridhi- ArAdhanA kathAkoSakI 10vIM kathA jinendrabhakta seThameM vana (baMgopasAgara) pUrvameM brahmadeza pArAkanakA araNya aura likhA haiprAsAma vibhAga (AsAmase hokara hI brahmaputra nada baMgAlameM gAlameM yathAsti gaur3adeze ca tAmralipti bhidhaapurii| AyA hai) aura pazcima meM vihAra aura ur3IsA prdesh| yatra saMtiSThate lakSmI dAna pUjAyazaHkArI // 6 // san 783 meM racita jaina harivaMzapurANake sarga 21 isa catuHsImAke madhyavartI vipula samatala kSetrako zloka 76-71 se patA lagatA hai ki usIrAvatase kapAsa baMga kahate haiN| vartamAnameM baMgAla ke tIna hi se haiN| pUrva baMgAla, kharIda kara use loga tAmraliptimeM becane jAte the / pazcima baMgAla aura uttara baMgAla / dakSiNameM prAyaH 600 isI prakAra 68 vIM vidya racara munikI kathAmeM likhA hai ki mIla samudrakA kinArA hai| baMgAla prAyaH 400 mIla lambA unhoMne tAmraliptimeM kevala jJAna prApta kiyAaura prAyaH itanA hI caur3A hai para tikonAsA deza hai| munizcazataM yukta' virakto madanAdiSa / baMgAlameM gaMgAkI mukhya dhArAkA nAma padmA tathA brahmaputrakI tAmraliptipurA prApto na lipto mohkhemH||3|| mukhya dhArAkA nAma jamunA hai aura ina donoMkI sammi- zukladhyAnaprabhAvena hatvA karmAri saJcayama lita dhArAoMko muhAneke pAsa meghanA mAma diyA gayA kevalajJAnamutpAdya saMprApto mohamakSayam // 44 // hai| uttarapurANake parva 26 zloka 124-150 parva 27 isase tAmralipta siddha sthAna pramANita hotA hai| zloka-16aura parva 45-zloka 148-152 aura hugalI jilemeM cinasurA hai, jahA~ digambara jaina mandira zloka 110-166 meM gaMgA nadIke sambandhameM bahuta kucha hai| yahIM prasiddha saptagrAma triveNI hai, jahAMse eka jaina likhA gayA hai| baMgAlake vartamAna pAMcoM vibhAgoMkI sImA mUrti milI hai| aura unake jile nimna prakAra haiM: 2 presIDensI vibhAga 1 vardavAna vibhAga pUrva meM harinaghATA nadI, pUrva aura uttara meM madhumatI aura pUrva meM bhAgIrathI (hagalI) nadI aura prasITensI panA nadiyAM yA DhAkA aura rAjazAhI vibhAga, pazcimameM vibhAga dakSiNameM baMgAlakI khAdI, pazcimameM ur3IsA aura bhAgIrathI (hugalI) nadI yA saMthAla paraganA aura vardachoTA nAgapura, uttarameM saMthala parganA aura murzidAbAda vAna vibhAga, dakSiNameM baMgAlako khaadd'ii| isa vibhAgameM jilA hai| yaha vibhAga sabase choTA hai| isake jile haiM samudrake kinAre nadiyoM ke muhAne bahuta adhika hai| isake vardavAna, vIrabhUmi, pAkuDA, medinIpura, hugalI aura jile haiM caubIsa paraganA kalakattA, badiyA, murzidAbAda. havaDA / medinIpura jilemeM hItamaluka hai, jo prAcIna kAla- jasaura aura khulanA / khulanA jileke dakSiNa meM sundara vanakA meM tAmralipti nAmakA prasiddha bandara thA, kintu aba samudra adhikAMza bhAga hai| samudra ke pAsa sundara vana nAmakA yahIM se 45 mIla dUra hai| hariSeNake tahata kathAkoSameM jAMgala pradeza hai / kaI sthaloM para tAmralipti nagarakA varNana kiyA gayA hai| 3 rAjazAhI vibhAga yaha kathAkoSa san 631 kI racanA hai| karakaNDu mahArAja- uttarameM sikima aura bhUTAna rAjya, pUrva meM prAsAma kI kathAmeM likhA hai aura brahmaputra ( jamunA) yA DhAkA vibhAga, dakSiNameM gaMgA tAmraliptau pure zreSThI vasumitro mahAdhanaH / (padyA) pazcimameM bihAra prAnta aura nepAla rAjya / tasya bhAryA'bhavan tanvI nAgadattA priyaMvadA // 116 // baMgAla meM yaha sabase bar3A vibhAga hai| XDynastic History of Northern In- yaha pUrva pazcima prAyaH 200 mIla lambA aura uttaradin by H.C. Roy p.271-72 dakSiNa 60... mIna caur3A hai| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kiraNa 1] baMgIya jaina purAvRtta [23 mAladA, rAjazAhI, dInAjapura aura bogadA jibIkA 5 caTagAMva vibhAga eka bhAga varendra bhUmi kahalAtA hai| hariSeNake vRhatakathA uttarameM prAsAma, pUrva meM bhAsAma aura varmA, dakSiNameM koSameM bhI zomazarmAkI kathAmeM prathama zlokameM bhI 'varendra zabda isa pradezake lie bhAyA hai varmA aura baMgAlakI khAdI aura DhAkA vibhAga / isake pUrvadeze varendrasya viSaye dhanabhUpiNe / jile hai-caTargAva, tripurA (TiparA) aura nopaakhaalii| devakoTapuraM myaM babhUva bhuvi vizrutama || tripurAke nikaTa komilA hai jo jaimazAstroMmeM komalAke isake jile hai-rAjazAhI, dInAjapura, jalapAI goDI. ' nAmase prasiddha hai| yahA~ se 6 mIla para mainAmatI nAmaka dArjiliMga, raMgapura, bogaDA, pabanA aura mAladA / bogaDA sthAna - sthAnase do jaina mUrtiyAM upalabdha huI thiiN| jileke mahAsthAnagar3hameM hI pauNDravarddhana rAjadhAnI thI, svAmI vizvabhUSaNakRta saMskRta bhakAmara kathAkA hindI yahIM pahAdapura hai jahA~ bar3A prAcIna mandira nikalA hai anuvAda (padya)paM vinodIlAlajIne saM0 1747 meM jisameM jaina tAmralekha bhI prApta huA hai| purAne mAladAse kiyA thA usameM zrIrana vaizyakI kathAmeM pUrvabaMgAlameM sabhadrA 10/11 mIla dakSiNa-pazcimameM gaura nAmaka aitihAsika nagarIkA ullegva hai, jahA~ jainamuni bhI the| aba sana sthAna hai| 1947 se baMgAlake do bhAga ho gae hai-parva baMgAla 4 DAkA vibhAga (pAkistAna) aura pazcimI baMgAla (hindustaan)| astu, uttara pUrva meM prAsAma prAnta, pUrvameM meghanA nadI aura pUrva pAkistAnameM aba hai-2 presIDensI vibhAgake nadiyAcaTagA~va vibhAga, dakSiNama baMgAlakI gvAr3I, dakSiNa-pazcima kA bahubhAga, jaisora aura khulanA / / rAjazAhI vibhAgake meM madhumatI (harinaghATA) nadI aura presIDensI vibhAga, pUrva dInAjapura, raMgapura, bogaDA, pavanA aura mAladAkA uttara-pazcimameM jamunA nadI aura rAjazAhI vibhAga / isake kucha bhaag| 4 DhAkAvibhAga sampUrNa aura 5 caTagA~va jille haiM-DhAkA, maimanasiha, pharIdapura aura baakrgNj| vibhAga sampUrNa / (kramazaH) 14vIM zatAbdIkI eka hindIracanA (60 kastUracandakAzalIkAla ema0e0) jaina zAstrabhaNDAroMmeM kitane pramUlya ratna chipe huye haiM samaya para upalabdha hone vAlI hindI racanAoMke mAdhAra yaha hameM samaya samaya para upalabdha racanAoMke AdhAra para para aura bhI hada ho jAtI hai| jJAta hotA hai| ina jJAnabhaNDAroMko yadi bhAjale 20 varSa abhI kucha samaya pUrva rAjasthAnake jJAna bhaNDArIkI sUcI pUrva bhI dekha liyA jAtA to apabhraMza, saMskRta evaM hindI banAte samaya zrI di. jaina vadA mandira terapaMthiyoMka sAhityake itihAsa lekhanameM pAzAtIta saphalatA milatI zAstra bhaMDAra meM saMvat 1134 kA likhA humA eka prAcIna aura jaina vidvAnoM dvArA likhita mAhityakA atyadhika guTakA milA hai| isI guTakemeM saMvat 171 kI eka mahatvake sAtha uslemva kiyA jaataa| dezakI bola-cAla- hindI racanAkA bhI saMgraha kiyA huA hai| yadyapi racanA kI bhASA sAhitya nirmANakA sadA hI jaina vidvAnoMkA zuddha hindImeM nahIM hai kintu racanAkI dindI, hindIke dhyeya rahA hai isIliye jaina bhaNDAroMmeM dezakI prAyaH sabhI prAdikAlakI anya racanAoMke samAna hai| racanAkI bhASA bhASAoM meM mahatvapUrNa sAhitya upalabdha hotA hai| para apabhrazakA spaSTa prabhAva masakatA hai| hindI bhASAkI apabhraMza bhASAke sAhityameM to jainAcAryoM kA ekAdhipatya isI prAcIna racanAkA paricaya prAja pAThakoMke samakSa hindIke prAyaH sabhI vidvAnoM dvArA svIkAra kara liyA gayA upasthita kara rahA huuN| hai kintu hindIbhASAmeM bhI prArambhase hI jainavidvAnoMkI racanAkA nAma 'cauvIsI' hai isameM jainoMke vartamAna sAhitya-nirmANameM pratiruci rahI hai aura yaha dhAraNA samaya 24 tIrthakaroMkA ati saMcita paricaya diyA gayA hai| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] anekAnta [kiraNa 1 yaha cAvIsI 'deha' kavi dvArA likhI gayI hai jisameM racanAkI bhASA jaisA ki upara kahA jA cukA hai zuddha kunA sanda hai| unameM 25 chandoMmeM 24 vIthaikaroMkA hindI nahIM hai| kintu isakI bhASAko purAnA hindI kahA paricaya aura zeSa do chandoMmeM kavine apanA aura baMdhake jA sakatA hai| jisapara apanazakA pUrA prabhAva jhalakatA racanAkAla mAdikA paricaya diyA hai| hai| athavA yoM kahA jA sakatA hai ki jisa kramase apabhraMza kavikA udezya koI sAhityaka racanAkA athavA rasA hindI bhASAmeM parivartita ho gayI thI. usa parivartanake laMkAra pUrNa racanAke nirmANa karanekA nahIM thaa| use to bhA hama isameM spaSTa darzana milate haiN| sodhI-sAdI usa samayakI bolacAlako bhASAmeM 24 tIrtha- dRSTise racanA apUrNa kyoMki isameM kisI eka athavA karoMkA paricaya likhanA thaa| yahI kAraNa hai ki kavine adhika pandokA nizcita evaM ucita rUpameM prayoga nahIM racanAmeM usa samayakI bolacAlakI bhASAke zabdoMkA hI humA kintu kaviko eka sIrthakarake paricaya likhane meM jilA prayoga kiyA hai| kyoMki usa samayakI apabhrazake zabdoMkA paktiyAMkI aAvazyakatA jAnapar3I utanIhI paMktiyAMkA eka bolacAlameM kAphI prayoga yA isaliye kavikI racanAmeM bhI chanda banA diyA gayA hai| phira bhI hindIke mAdikAlakI dRSTise yaha uttama ve zabda bahulavAse praveza pA gaye hai| kavine racanA nirmANa karanekA nimna udezya batalAyA hai : racanA hai / yadyapi racanA pUrNa dhArmika hai| kintu usameM kAmyatvakI malaka hone ke kAraNa hindI sAhitya ke itihAsameM dumamu kAlu paMcamara dhammako dina dina haannii| ullekhanIya hai tathA prAdikAlakI hindI * canAoMmeM ise bodhi karahu phalu lehu kahahu cavIsa bakhANI // ucita sthAna milanA caahiye| nimna do chandoMse pAThaka isI prakAra jisake bhAgrahasaM yaha stavana likhA gayA hai jAna sakeMge ki racanA kitanI sarala evaM bola cAlakI usane kavise nimna zabdoMmeM spaSTa prArthanAkI hai: bhASAmeM likhI huI hai evaM kitanI arthagamya hai| kavine makkhaya kAraNa himita delha tumhi racahu kavitta' bhagavAna mahAvIrakA paricaya nimna prakAra diyA hai : arthAt karmoMke jayake kAraNa he deha tumahI koI kuDilapura sura balAu siddhAratha tahi rAu / racanA bikho| phyikAriNI tasu rANI eya deha pbhnneh| vIra jiNesara nandaNu jihi kaMpAyau merU / svayaM kavine bhI apanA paricaya likhA hai| ve paravAha (paravAra) jAtimeM paidA huye the| unake dharmamAha, paitUmAha sAta hAtha kAyA pamANa laMdhaNu sIha suNehu / aura udesAha ye tIna bhAI the| ve TihaDhA nagarIke rahane varisa vahattari jAsu Au so kahiu NirUttu / vAle the| isa paricayako kavike zabdoMmeM bhI par3hiye: pAvApurI ujANamAhi NivvANu pahaMntu // isI prakAra pratyeka chandameM tIrthaMkarake mAtA pitAkA kahAM jANi kulu zrApaNau paravADu bhnnaa| nAma, janmasthAna, Ayu, zarIra, cinha evaM jisa sthAnamme dhamesAhu hi pAtau Adihi paitU naaii| mokSa gaye the usakA nAma diyA gayA hai| padya kucha azuddha udaisAha dina mAya e tIniu laghu bhAI / rUpa meM likhe gae haiM aura saMzodhana ke liye dUsarI prati kI TihaDhA yAra vasaMtu delha cavIsI gAI / / apekSA rakhate haiN| pathagata yakSa yakSaNiyoMke nAma triloyakavine racanAko saMvat 137 // vaizAmba sudI 3 guruvAra paraNatI Adi granthoMse mitra pratIta hote haiN| pUrNa racanA rohiNI nakSatra evaM brahmayogameM samAkSa kI thI jaisA ki isa prakAra hai: caucIsI gIta nimna paMktiyoMse prakaTa hai: Adi risahu paNaveghiNu anta vIrU jiNaNAhu / terahasai ikahattare saMvacchara [mubha hoi / arUhu siddha AcArya aru ajjhApati sAhU / / mAmu vasaMtu pratIta u akkhaDa tija dina ho| gaNahara deu napiNu sArada karai psaau| gumbAsama paNijjai rohiriNa riSu snneh| hauM cauvIsI gAuM kari ti-suddha samabhAu / brahmAyoga pasiddhau joisa ema kahei / / sA tana sahajA nandaNu bolAivacche nirutta / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] 14vIM zatAbdIkI eka hindIracanA [25 kammakkhaya kAraNa Nimita delha tumhi racahu kavitta vijasu jAkhiNI tihi kahiyau nAu~ / dusamu kAlu paMcamaDhaM dhammakI dina dina haannaa| jakkhesuru so jakkhu bhaNi sAsaNa rkhvaal| bodhi karahu phalu lehu kahahu cauvIsa bkhaannii|| dhanusara kheTaku' pANihi kikiNi sA huvA mAlU / gaurau pabhaNaiMNisuNi NAha hau dAsi tumhaarii| puvva lakkha paMcAsa kahiu pAsa parimANu / jiNa cauvIsa karthatarUso muhikahaha vicaarii|| sammedAgirivara cadevi laddhau NibANu // 4 // varNanIya viSaya / (5 sumatinAtha) bApu mAya titthaMkarU janamu nayarU arU paau| megharAu avadhApuri subha maMgala jasu naarii| jakkhu jakkhiNI laMchaNu aru jihi jetau kaau| sumatinAtha tasunaMdaNa sAmI kahahu vicaarii| (1 AdinAtha ) dhanuSa tIni sai kAyA lekhaNa cakahA jola / NAbhinariMdu naresaru marudevI su-klttaa| tubaru jakkhu bhaNijjA saMsAriNi ? jasu devi / tasu uri risahu uvaeNo avadha vaMdAhikattA / / puvvalakkha cAlIsa bhAU so kahiu nirutta / puNi kahi hau Ausa pamANu jihi jetI sakhA / sammedaha girivara caDhevi NivvANa pahuMtu // 4 // AdinAtha jiNa kahiya Au puvva caurAsI lakkhA (6 padmaprama) vRSabha tAsu tala laMchaNu ati sarUpu surtaaruu| padmapahu kausaMvI sAmIlAisu vaMdAU / gomukha jakkhu cakkesarU, dharaNusaha 5'ca shriiru|| guhasImAde jasu mAtA dharaNesarU jasutAU / baDa payAga talai rikSA bola vaccha nirutta / pupphA zuvi so jakkhu kahiu, mohiNi kkhiNi jAsu kailAsaha girivara caDe vi nivvANa pahuMtu // 1 // sayai aDhAi ghaNu taNu laMchaNu kamalu pamANu / (2 ajita nAtha ) tIsa lakkha pUrava pramANu jiNaghara nimunnijji| kammakkhaya kAraNa Nimitu jina pUja rijji| puNi piya ajiu bandAbahu avadha nayari niha ThAU sammedaha girivara caDevi kammakkhau kiijjaa|6 vijayAde ura dhariyau jitasanu jiNesara tAU / / (7 supAzvaM nAtha) putva vahaMtari lakkha zrAU viyaha nnisnneh| supaTa vANArasI pRthivIde su-klttaa| tAsu calaNa kamala halavi, kusumaMjali dehU / / duisai dhanupa zarIrU jAsu vandAbahu kNtthaa| cauDa sai dhaNu kAyA mahAjakkhu tahi aahii|| bIsa lakkha pUrava nibaddha jasu zrAu pamANu / ajite jakAraNa sUmai laMbaNu gaya varu tAhI saMmedaha girivara caDevi laddhau NinvANu / sammedada girivaraha jAsu bhaiyauNivvANu // 2 // mAtaMgavi so jakkhu kahiu jakkhiNi mohi Nivi (3 saMbhavanAtha) jiNa supAsa laMchaNa sustikutasu haI pUjai bimbu / / / zaMbhau sAmi bandAbahu sAiti puraha mjhaarii| (8 candraprabha ) senAde jasu mAtA pitA nariMdu jitaarii| mahAseNa candrApuri lakkhumAde jasu naarii| sAThi lakkha pUrava pamANu saMbhava jie AU / candrApahu tasa nanda lechaNa sasiharu vArI // saMmedaha girivara caDe vi gau zivapuri tthaau|| puvvalakkha dasa Ahi Au so kahiu nirutta / tirimukkhu makkhu Nijjai nammede jasu naarii|| saMmedaha girivara caDe vi NivvANa patu // laMchaNu turiu pAsiu kayA ghaNu khasai vArI 1 // 3 syAmA jakkhu jasu kahiyau jyAlAmAliNi devii| . (4 abhinandananAtha) dhanuSa DiuDdu saukAya akkhai danhu navevi // 8 // tAsu saMvaraNu rAjA siddhArathade naarii| (6 puSpa danta) vaMdarU laMchaNu tala lasai ahaThadhaNu kAyA duritaarii| kiMkiMdhI puriyAra rAyA sugrIva mahaMtu / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 26 ] rAmAdevI naMdaNu puSpadantu jiputa // laMkaraNa magarU suhAu AU saDa dhanuSa vakhAeu / zrajitu jakkhu tasu lukuTidevi duhu~ kahiyau nAuM sammedadda giri vasasi raMmi sAdhiu nivvA ||6|| ( 10 zItala nAtha ) rathurA nandAde bhAdilapura sauthAn / dhammu tAsu ghara naMda sIyalu nigu eviM Ana || eka lakkhu purava pamANu dasamauM jiNa hoi / saMmedaha girivara caDevi gaDa mokkhuhi soi || baMbha nakkhu rAkArU jakkhiNI cAcaDha devI / sivicchu cha laMDa va dhanuSa tara hI ||10 ( 11 yAMsanAtha ) vibahurAta veNusiridevi siMhapura vi varathAna / geMDara jIu lakSaNa vitthaMkarU siriyaMsu // varisa lakkha caurAsI Ausu kahiu niruttu / sammedaha girivara caDevi zivtrANa pahuMtu / / IsarU akkhu prasiddha momedhaki jasu devI asI dhanuSa chaha kAyA akkhai devaha navevi || ( 12 vAsupUjya ) [ kiraNa 1 ( 14 anantanAtha ) siMghasenu jasa rAjA sujasAde jasu nArI / jiNu bharaNaMtu pasiddhau dhanuSa paMcAsa sarIrU | akkhu patalu kahijjai vijR bhiNa tasu devI / sehI laMDa tasutalA so jigu laharagAha caMdAu / zravadhaDa paMAuM valamahaMtu roruharu bharamijjai / tIsa lakkha varisaha pANu jasu Au kahijjai / sammedaha girivara simi zivvANu bhaNijjai / ( 15 dharmanAtha ) caMpApura vAsapujna rADa vijayadevI dhraasaarii| vasupUju jie vaMdi hau ima pabhaNai nArI / samausaraNa raciyata kubera -- *********** bhayau saI iMdUvarisa vahattara lakkha bhAu / vArahauM jiNaMdu mahisu tAsu jAu laMchaNu / satari dhanuSa sarIru jakkhu mumAru pasiddhau vidyanmAliNi devi caMpApuri gayara pasiddha tavbiA pahuM tu || 12 || ( 13 vimalanAtha ) kittirvasu vasu rAjA sAmAde jasu mAi / so jiNavaru piya vaMdi hau laMgu suyarAhU ! vimalunAthu so kahiyaDa kaMpilapuri nasu thAnu / sAThi dhanuSa kAyA pamANu kahiyau nirajAsu / ca mukkhu akkhu payaDu vIrU sAsaraNa rakhavAlU / jakkhiNa vidyAdevI kaas delhu khisuNehU / sAThi lakkha varisaru pramANu kahiyau jibhAU / sammedaha girivara caDhe vi gau sivapuri ThAU ||13|| puhami sudarisanu rAjA mitrAde tarI / bhAnurAu suvratAdevi ratanapuru sauthAnu / dhammunAthu tahi UpajaDa laMchaNu vanja pahANu / kilarU jakkhu paribhRtA devi jakkhi sutAsu / paMcaUNa paMcAsa dhanuSa tasu kAya kahijjai / dhammanAtha dahalakkha varisa AU pabhaNijjai / nhavaNa pUja ucchava kavi kusumaMjala dijjai / sammedaha girivara siraMmi givvA thupijjai || ( 16 zAntinAtha ) hastinApura pATaNu vizvase tarhi rAu / irAde ura dhAriyau saMtijiNesaru nAuM / garaDu jakkhu kaMipe 1 devi tihuvariNa supasiddha | caitamAsa vaMdi hauM sativara gayara siraMbhi / dhanuSa cAlIsa sarIrU cakrarvAha so paMcama / kAmu vArahauM bhaNijjai solaha tithaMkaru nahi jagi paiDiu saMti / jami jami vaMdihau~ sAhaI supabhAI kati / sammedaha girivara caDhe vi zivyA pahuMtu // 17 // ( 17 kuMthunAtha ) .... | sUraseNu siriyAma tiha thiNu puruvara thA / chalau laMDara jasu tala kuthu jiNesara nAuM // chaTa cakra balli kahiyau dama tamau jiNaMdu | kuMthunAthu piya vaha muhi mamaha zradu // paMca sAhasa U uM lakkhu pari Ausa pabhaNijjai / ivate y kAya khai delhu khiruttu / / sammedaha girivara caDhe vivviANa pahuMraMtu // ( 18 aranAtha ) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] 14vIM zatAbdIkI eka hindIracanA [27 gajapura nayari upanau piyamuhi aruha dikhAlI // aMmAdevi jakSiNI jakkhu vi gomedU, jakhedra jatahi kAlikA devi jiNasAsaNa tiinno| jIvadayAke kAraNe jihi parihariyau rAju / mInu jugalu tasu laMchanu tIsa dhanuSa taNu hoi / / sahasu varisa Ausu Nivaddha nemIsara sAmI cakravahi sattama NAha vandAhi bhoho / moli rAju savu pariyaNu paMca mahavyaya pArU / aru jiNa pAUsu kahiu parisacaurAsI sahasa zirutta nava navevi ujjaMtagiri bhau paMcama gaya-gAmI / / sammedaha girivara caDe vi NivANu pahuMta / / ( 23 pArzvanAtha ) (16 manlinAtha ) jaga pasiddha vANArasi assaseNu tahiM rAu / kalasu jAsa ch| lachaNa kuMbha nariMdaha puttu / vaMmA devI rNadaNu pAsaNAhu jiNu dehu / pahAvatIde uradhariyau, mithalA nayari nirutta / sapta phaNAmaNi maMDiu lachaNu jAsu phaNiMdu / paMcAvaNa sahasa barisa chai jiNavara aauu| phaNapati jakkhu mataMga jasu padmAvani devi| jakkhu kuberu pasiddhau anajAtavi tamudevi atisaya vantu jiNesarU kaha delhu NisuNehu / paMcavosa dhanukAyA tumhi sarisI piya vNdih| varisa eka sau pAhibhAU bhaviyahu nnisnnehu|| kariNi malacitta sammedaha girivara caDe viNimvANapahaMtu Nava kakkhAyA Nimmala harita varaNa suNirutta sammedaha girivara caDhe vi NivvANu pahu~ta / (20 munisuvrata) rAya sumittu pasiddhau padamAre jagu nArI / (24 vIrajinezvara) muNiyabau jiNu NaMdaNu laMbaNu karamu jaannii|| kuNDalapura sura vaMdara siddhAratha tahi rAu / kosa grAma varapAhaNu kahai delha su-varavANI / piyakAriNo tasurANI ema delhu pbhnnei| vIsadhaNu taNu kAyA varuNajakkhu tasu jaannii|| vIra jiNesarU nandaNu jihi kaMpAyau meruu| devi sugaMdhirdhANa kahie jiNasAsaNa rkhvaalii| sAta hAtha kAyA pamANu lachaNu sIhu suNehu / tosa sahasa varima mubAu jANihuM prmaannu|| mAtugAva so jakkhu kIu siddhavaNi tasu devi / sAma varaNu guNaNimmalu harivaMsu pasiddha / risa vaharibhAU jAsu so kahiyau nnihttu|| guNa gahIrU rayaNayarU para aisayaM saMjuttu / / pAvApurI ujjANa mahi NivvANu pahaMtu / sammedaha girivara caDhe vi riNavvANu pahaMtu / / gorau pabhaNaiNisupiNAha tumhi phuraI aasaa| vIraNAhuM jiNu vaidi vaMde jiNa cuviisaa| (21 naminAtha) mithilA Nayari khannI vijaya nAma hi rAu / (25) vAmAde tasa rANI nami jiNavarU jasu pUca // hauM tumhi gorau pucchiu muhi puNi buddhiya bhaannii| laMchaNa kamala payAsi pandraha dhanuSa sarIrU / sarasai devi pasAI jiNa cauvIsI vakhANI / bhakuTi jakkha jasu kahie kusumArmANa tasa devi akkhara mAta pada hINu jo kahiu NirUsa / nAma jiNavarake namau pAi ima pabhaNai NArI / sarasai mAi khimijjahu hauM puNi buddhi vihiic| varisa sahasa dasa kahiu bhAu so bhaNiNirUtta / bhaviyaNa viNaDa payAsami u jiNa sAsaNa lIgu / sammedaha girivara caDe vi NivvANa pahuMtu || durimana kahila maNi subahu par3hahuM subhAu dhgev| jiNaguNa vaMtaNu NisuNe maU saMtArU arehU / (22 neminAtha) dukkhaha bhukkhaha dAlidaha pariNa maMjuli deha / / sUripura nayari samudavijaya tahi rAu / NemiNAtha tasunaMdaNu dasa dhaNu hara rasu kAU / (26) sivade mAtA jasu mANo tamu laNNu zaMkhu / kahAM jANi kulu ApaNa paravADu bhnnaardd| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] dhamme sAhuhi paNatiuM Ajihi pait nAuM / udaisAhi diu bhIyA~ e tIniu laghu bhaaii| TihaDhA yAra vasanta delha cauvIsI gAI / / hauM tumhi gorau puMchiu buddhi kahA mipaai| terahasai ikahattare saMvaccharu hoDa / anekAnta [kiraNa 1 mAsu vasantu atItau alakhai tija dinu hoi| guravAsarU pabhaNijjai rAhiNi risu guNehu / brahmA joga pasiddhau joisu ema kahei / paDhai paDhAvai Nisugai lihi lihA jo deha / bhava-samudu so uttarai mokva puraha so jAi / / (zrI di. jaina atizayakSetra zrImahAvIrajIka anusaMdhAna vibhAgakI orase ) kucha naI khojeM (paM0 paramAnanda jaina ) 1-bhahAraka dharmakIrti mRlasaMgha marambani gaccha aura yazodhara caritra / inameM se prathama grantha inhoMne vi. balAtkAragaNake vidvAna lalitakItike ziSya the| maM01526 ke mAgha mahInekI somavArake dina do haz2Ara yaha satrahavIM zatAbdIka vidvAna the| inakI isa samaya sarasaTha (2067) zlokAme pUrNa kiyA hai| pratya mnado kRtiyA~ mere dekhane meM AI hai / padmapurANa caritrako kavine saMvat 153, meM bha0 lakSmInike aura harivaMzapurANa / inameM se prathama kRti padmapurANa paTTadhara bha0 bhImasanake caraNa prasAdase banAkara samApta inhoMne prAcArya raviSeNake padmacaritako dekhakara usa- kiyA hai / aura tIsarA grantha yazodharArana hai jisakI racanA vi0 saM0 1668 meM zrAvaNa mahInekI kI racanA kavine goDhilla (goMDavAnA) dezake maMdapATa tRtiyA zanivArake dina mAlavadezameM pUrNa kI thii| aura (mevAr3a) ke bhagavAna zItalanAthake suramya bhavaname saM0 harivaMzapurANa bhI mAlavAmeM saMvat 1671 ke Azvina 1936 pauSa kRSNA paMcamIke dina eka hajAra aThAraha kRSNA paMcamI ravivArake dina pUrNa kiyA thaa| granthameM zlokoMmeM pUrNa kiyA hai| inakI anya kyA kRtiyAM haiM? kartAne apanI guru paramparAkA to ullekha kiyA hai yaha jJAta nahIM ho skaa| yaha vikramakI 16vIM zatAkintu apane kisI ziSyAdikA koI samullakha nahIM bdIke vidvAna the| kiyaa| aura na yahI batalAyA hai ki ve kahAMke bhaTTA- 3-paMDita jinadAsa vaidya vidyAmaM niSNAta vidvAna the| raka the| unakI guru parampara kramazaH isa prakAra hai:- 60 jinadAsake pUrvaja 'harapati' nAmake vaNika the| devedrakIrti, trilokakIrti, sahastrakIrti, jinheM padmAvatI devIkA vara prApta thA, aura jo perosAhi pabhanandI, yaza kIrti, lalitakIrti aura narendrase sammAnita the| unhIMke vaMzameM 'padma' nAmaka zreSThI dharmakIti hue, jinhoMne aneka dAna diye aura gyAsazAha nAmaka 2 bhaTTAraka somakIti kASThAsaMgha sthita nandI taTa- rAjAse bahumAnyatA praaptkii| inhoMne sAkumbharI nagarImeM gacchake ramamenAnvayI bhaTTAraka bhImasenake ziSya vizAla jinamandira banavAyA thA, ve itane prabhAvazAlI aura namIsenake ziSya the| jo bha. ratnakortike the ki unakI AjJAkA kisI rAjAne ullaMghana nahIM kiyaa| paTTadhara the| inakI tIna racanAeM mere avalokanameM pAI mithyAtva ghAtaka tathA jinaguNoMke nitya pUSaka the| hai, sapta vyasana kathA samuccaya, pradyumna, caritra, aura inake putra kA nAma 'bijha' thA, jo vaicarAT the / vimane Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta videzake liye prasthAna zravaNa belagolameM vIrasevA-mandirake naimittika adhivezanake sabhApati . . .. SH SHET . . . 18. . Ting Bu Ran Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Zhu Nai Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Mi Xiao Mi Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao 5 masarma prAra. mekadila pagaDa kaMpanI limiTeDa evaM mizrIlAla dharmacanda li.. ke mAlika zrI mizrIlAlajI jainake jyeSTha putra zrI dharmacandajI jainane eyaraphorma dvArA vizva-bhramaNake lie gata 26 maIko prasthAna kiyA / Apa loga vibhinna mbAnAMka mAlika eva maMganija pora, meTha mizrIlAlajI kAlA, kalakattA Ayarana ora, kromAiTa aura, evaM zrApa kalakattA di. jaina samAjake pratiSThita vyakti kenAiTa vizva bAjAroko niryAta karate hai| haiN| dharmaniSTa aura samAja hinapI nayA pApa zrIdharmacandajIkI avasthA isa samaya 10 AtmaprazaMmATima sadA dUra rahane hai samAjako varSakI hai aura Apake bhramaNakA progrAma aApamaM bar3I aAzA hai / zrApane kalakattA sthita do mahInekA ThaharA hai| Apa loga 'ane. balahiyAka mandira jAma bahunamA rapayA kharca kAnta patra nathA 'vIrasevAndira ke parama kiyA hai| Apa anekAntaka saMrakSaka aura vIramahAyaka hai, aura ima mandirakA jo nayA pavA-mandirake vizeSa mahAyA hai| prApase saMsthAbhavana dahalIma nirmANa hone jA rahA hai ke nanana bhavana nirmANameM bhArI mahayoga prApta umameM ApakA bhArI sahayoga prApta hone- hone vAlA hai / Apa dIrvajIvI hokara loka meM vAlA hai| hArdika bhAvanA hai ki ApakA yazambI baneM grahI bhAvanA hai| yaha dezATana sAnanda maphala ho| FEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEeceCEEEEEEEEE Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta zrI 105 pUjya hunlaka gaNezaprasAdajI varNI P or . FANA Apa bhArata ke ahiMsaka AdhyAtmika manta haiN| aura mAgara se 600 mIla kI paidala yAtrA kara abhI gayA meM padhAre haiN| tathA ImarI (pArzvanAtha hila) meM cAturmAsa kreNge| ApakI prAntarika bhAvanA hai ki maMrA samAdhimaraNa pArzva prabhuke caraNAma ho| Apane jyeSTha baisAmbakI garmokI lUzrI kI bhI koI paravA nahIM kI / ApakA prAramA sambandhame diyA huyA mahatvapUrNa pravacana pRSTha 33 para paDhie / ba . ' ' / . . zrI mahAvIrajIke mandirake mAmane banA huA vizAla maanstmbh| Antry 1 ma Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] kucha naI khojeM [ER zAha nasIrase uskarSa prApta kiyA thaa| inake dUsare putrakA no niSThIvenna zete vadavicana paraM hatiyAhIti yAtu, nAma 'suhajana' thA, jo vivekI aura vAdirUpI gajoke liye no kapaDUyeta gAtra brajatina nizi noTayehA na do| siMhake samAna thaa| sabakA upakAraka aura jinadharmakA nA viSTa prAti kiMcidguNanidhiriti yo parvayogaH, bhAcaraNa karane vAlA thaa| yaha bhaTTAraka jinacandra ke pada kRtvA samnayAsa mante zubha gatirabhavatsarvasAdhuH sApUjyaH // 2 para pratiSThita huA thA aura usakA nAma 'prabhAcandra' rakkhA tasyAsIsuvizuddharaSTivibhavaH siddhAnta pAraM gtH| gayA thaa| ukta vimakA putra dharmadAsa huzrA, jise mahamUda- ziSyaH zrI jinacandra nAma kalitazcAritrabhUSAnvitaH / zAhane bahumAnyatA pradAna kI thI / yaha bhI vaidyaziromaNI ziSyo bhAskaranandi nAma vivudhastasyA'bhavattatvavida, aura vikhyAtakIrti the / inheM bhI panAvatIkA vara prApta tenA'kAri sukhAdibodha viSayA tatvArthavRttiH sphuTam // 3 // thA / isakI patnIkA nAma 'dharmazrI' thA, jo advitIya nAma 'dhamazrA' thA, jo advitIya bhAskara namdIkI isa samaya do kRniyAM sAmane haiMdAnI, sadRSTa, rUpase manmatha vijayI aura praphulla badanA | vijapA pAra praphulla badanA eka 'dhyAnastava aura dUsarI 'tatvArthavRtti', jise 'sukha thii| isakA 'rekhA' nAmakA eka putra thA jo vedyakalAmeM bodha vRtti' bhI kahA jAtA hai| inameM tasvArtha vRtti prAcArya dakSa, vaiyoMkA svAmI aura lokame prasiddha thaa| yaha vaidya- umA svAnike tatvArtha sabakI saMkSipta evaM sarala vyAkhyA kalA athavA vidyA zrApakI kula paramparAse calI rahI hai| isakI racanA kaba aura kahAM huI yaha prama prati para thI aura umase Apake vaMzakI bar3I pratiSThA thii| rekhA se kucha bhI mAlUma nahIM hotaa| apanI vaidya vidyAke kAraNa raNastambha (raNathaMbhaura) nAmaka raNastambha ( raNathabhAra ) nAmaka jinacandra nAmake bhaneka vidvAna bhI ho gae haiM, unameM durga meM bAdazAha zerazAhaka dvArA sammAnita hue the| prastata jinacandra kauna hai aura unakA samaya kyA hai| ApakI mAtAkA nAma 'rigvadhI' aura dharmapatnIkA nAma yaha saba sAmagrIke abhAvameM batalAnA kaThina jAna par3atA jinadAmI thA, jinadAsI rUpa lAvaNyAdi guNAma alaM- hai| eka jinacandra candranandIke ziSya the, jisakA kRta thii| jinadAsake mAtA : pitAdike nAmAMme yaha ullekha kannaDa kavi pane apane zAntinAthapurANameM spaSTa jAnA jAtA hai ki usa samaya katipaya prAntoMmeM kiyA hai| jo nAma patikA hotA thA vahI prAyaH patnIkA bhI brahma rAyamala-hamavaMzake bhUSaNa the| inake pitA huA karatA thaa| paM. jinadAsa navalapurake nivAsI / 50 janadAsa navalapurake nivAsI kA nAma 'mama' aura mAtAkA nAma campAdevI thaa| yaha the| inake eka putra bhI thA aura usakA nAma nArAyaNa- jina caraNakamaloMke upAsaka the| inhoMne mahAsAgarake taTa dAya thaa| bhAgameM samAzrita 'grIvApura' ke candraprabha jinAlayameM varNI paMDina jinadAma zerapurake zAMtinAtha caityAlaya- karmamIke pacanAse 'bhaktAmarammAMtra' kI vRtti kI racanA vi. meM parcA vAlI 'holI reNukA caritra' kI tikA saMvat 1667 meM aSAr3ha zuklA paMcamI budhavArake dina ko avalokanakara saMvat 160 ke jyeSTha zuklA dazamo hai| seTake kRcAndira diklIka zAstrabhaMDArakI pratimeM usa zukravArake dina isa granthakA 843 zlokAMma samApta maniratanacandrakI vRtti batalAyA gayA hai / ataeSa donoM hai / granyakartAne granthakI antima prazastimaM apane vRttiyAMko milAkara jAMcane kI AvazyakatA hai ki donoM pUrvajAMphA bhI kucha paricaya diyA hai jise ukta prazasti- vRttiyA~ judI judI haiM yA ki eka hI vRttiko apanI 2 parasa sahaja hI jAnA jA sktaa| paMDita jinadAmajI- banAne kA prayatna kiyA gayA hai| ne yaha prantha bha. dharmacandrajIka ziSya bha. lalita- ajha rAyamala muni anantakonike jo bha. ratnakIrtike kItike nAmAMkita kiyA hai, jisase yaha jJAna padRzvara evaM ziSya the| yaha jayapura aura usake pAsa-pAsa hotA hai ki yaha saMbhavataH unhIMke ziSya jAna ke pradezake rahane vAle the| yaha hindI bhASAke vidvAna the| para umameM gujarAtI bhASAkI puTa aMkita hai donoM bhASAmA 4-bhAskaranandI muni jinacandrake ziSya the, jinacandra ke zabda va bahuta kucha rakhe mile se pAe jAte haiN| inakI sarvasAdhu munike ziSya the / jaisA ki unakI 'tattvArtha- hindI bhASAkI racanAe~ aura bhI pAI jAtI haiN| vRtti' ke nimna poMse prakaTa hai: nemIzvararAsa, hanuvaMtakathA, pradyumnacarita sudarzanarAsa, Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta zrI 105 pUjya sunlaka gaNezaprasAdajI varNI PAKIN wher...AIN SEX LET . .. RELA zrApa bhArata ke ahiMsaka AdhyAtmika santa haiN| aura sAgara se 600 mIla kI paidala yAtrA kara abhI gayA meM padhAre haiN| nathA IparI (pArzvanAtha hila) meM cAturmAsa kreNge| ApakI Antarika bhAvanA hai ki merA mamAdhimaraNa pArzva prabhuke caraNAma ho / aApane jyeSTa baimAgvakI garmokI lUzrI kI bhI koI paravA nahIM kI / ApakA pAramArka sambandhame diyA huA mahatvapUrNa pravacana pRSTha 33 para paTie / NER - zrI mahAvIrajIke mandirake mAmane banA huA vizAla maanstmbh| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] kucha naI khojeM zAha nasIrase utkarSa prApta kiyA thaa| inake dUsare putrakA no niSThIvenna zete vadati ca na paraM jhati yAhIti yAtu, nAma 'suhajana' thA, jo vivekI aura vAdirUpI gajoke liye nokagaiyeta gAtra brajatina nizi noDarayedvA na datta / siMhake samAna thaa| sabakA upakAraka aura jinadharmakA nA viSTa prAti kiMcidguNanidhiriti yo bajaparyayogaH, bhAcaraNa karane vAlA thaa| yaha bhaTTAraka jinacandra ke pada kRtvA samnayAsa mante zubha gatirabhavatsarvasAdhuH sApUjyaH // 2 para pratiSThita huaA thA aura usakA nAma 'prabhAcandra' rakkhA tasyAsIsuvizuSTivibhavaH siddhAnta pAraM gtH| gayA thaa| ukta vikakA putra dharmadAsa hubhA, jise mahamUda- ziSyaH zrI jimacandra nAma klitrcaaritrbhuussaanvitH| zAhane bahumAnyatA pradAna kI thii| yaha bhI vaiyaziromaNI ziSyo bhAskara nandi nAma vibudhastasyA'bhavattatvavida, aura vikhyAtakIrti the / inheM bhI padmAvatI kA vara prApta nAkAri sakhAdi bodha viSayA tattvArthavRttiH sphuTam // 3 // thaa| isakI patnIkA nAma 'dharmazrI' thA, jo advitIya bhAskara nandIkI isa samaya do kRtiyAM sAmane haiMdAnI, sadRSTa, rUpase manmatha vijayI aura praphulla badanA eka 'dhyAnastava aura dUsarI 'tatvArthavRtti', jise 'sugdha thii| isakA rekhA' nAmakA eka putra thA jo vaidyakalAmeM nAmakA eka putra thA jA vacakalAma yoSa vRtti' bhI kahA jAtA hai| inameM tasvArtha vRtti prAcArya dava, vaidyoMkA svAmI aura khokame prasiddha thA / yaha vaidya- umA sthAnike tatvArtha sUtrakI saMkSipta evaM sarala vyAkhyA kalA athavA vidyA ApakI kula paramparAse calI ArahI hai| isakI racanA kaba aura kahAM huI yaha prama prati para thI aura usame Apake vaMzakI bar3I pratiSThA thii| rekhA se kucha bhI mAlUma nahIM hotaa| apanI vaidya vidyAke kAraNa raNastambha (raNathaMbhaura) nAmaka jinacandra nAmake aneka vidvAna bhI ho gae haiM, unameM durga meM bAdazAha zerazAhaka dvArA sammAnita hue the| prastuta jinacandra kauna hai aura unakA samaya kyA hai ? zrApakI mAtAkA nAma 'rikhazrI' aura dharmaparanIkA nAma yaha saba mAmagrIke prabhAvameM batalAnA kaThina jAna par3atA jinadAmI thA, linadAsI rUpa lAvaNyAdi guNAma alaM- hai| eka jinacandra candranandIke ziSya the, jisakA kRta pI / jinadAsake mAtA : pitAdike nAmAMme yaha uslekha kannaDa kavi pane apane zAntinAthapurANameM spaSTa jAnA jAtA hai ki usa samaya katipaya prAntoMmeM kiyA hai| jI nAma panikA hotA thA vahI prAyaH patnIkA bhI mA rAyamaja-humaravaMzake bhUSaNa the| inake pitA huA karatA thaa| paM. jinadAma navalapurake nivAsI kA nAma 'mA' aura mAtAkA nAma campAdevI thaa| yaha the / inake papha putra bhI thA aura usakA nAma nArAyaNa- jina caraNakamaloMke upAsaka the| inhoMne mahAsAgarake taTa dAna thaa| bhAgameM samAdhita 'grIvApura' ke candraprabha jinAlayameM varNI paMDita jinadAma zerapurake zAMtinAtha cenpAlaya- karmapIke bacanAMse 'bhaktAmaramtotra' kI vRtti kI racanA vi. meM 11 padyoM vAlI 'holI reNukA caritra' kI-tikA saMvat 1667 meM aSADha zuklA pacamI budhavAra ke dina kA avalokanakara saMvat 1608 ke jyeSTha zuklA dazamo hai| saMThake kRcAmandira dillI zAmnabhaMDhArakI pratimeM use zukravArake dina isa granthako 853 zlokAme samApta maniratanacandrakI vRtti banalAyA gayA hai / ataeva dAnA hai / anyakartAne granthakI antima prazastimeM apane niyoko milAkara jAMcane kI AvazyakatA hai ki dono pUrvajAMkA bhI kucha paricaya diyA hai jise ukta prazasti- vRttiyA~ judI judI haiM yA ki eka hI vRttiko apanI 2 parase sahaja hI jAnA jA sktaa| paMDina jinadAmajI- banAne kA prayatna kiyA gayA hai| meM yaha grantha bha. dharmacandrajIke ziSya bha. lalita- brahma rAyamala muni anantakoSike jo bha0 ranakIrtike kItika nAmAMkita kiyA hai. jisase yaha jJAta paTTadhara evaM ziSya the| yaha jayapura aura usake pAsa-pAsa hotA hai ki yaha saMbhavataH unhIMke ziSya jAna ke pradezake rahane vAle the| yaha hindI bhASAke vidvAna the| par3ate haiN| para umameM gujarAtI bhASAkI puTa aMkita hai donoM bhASAmA 4-bhAskaranandI muni jinacandra ke ziSya the, jinacandra ke zabda va bahuna kuka rakhe mile se pAe jAte haiN| inakI sarvasAdhu munike ziSya the| jaisA ki unakI 'tasvArtha- hindI bhASAkI racanAe~ aura bhI pAI jAtI haiN| vRtti' ke nimna padyoMse prakaTa haiM: nemIravararAsa, hanuvaMtakathA, pradyumnacarita sudarzanarAsa, Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] nirdozasaptaSIvratakathA, zrIpAlarAsa, aura bhaviSyadattakathA / inhoMne nemIzvararAta saM0 1622 meM hanuvaMta kathA saM0 1916 meM, prathamacarita saM0 1628 meM sudarzanarAsa, saM0 1626 meM aura zrI pAlarAsa saM0 1630 meM, tathA bhaviyasakathA saM0 1653 meM banAkara samApta kI hai| nidoMsaptamI kathAkI pratimeM sujhe racanAkAla nahIM milA, saMbhava hai anya kisI pratimeM mila jaay| inake atirikta inakI aura bhI racanAoMkA honA saMbhava hai| anekAnta kiraNa 1] taka pAyA jAtA hai| ataeva zrI bhUSaNake ziSya jJAnasAgarakA samaya bhI vikramako 10vIM zatAbdIkA uttarAda sunizcita hai| jJAnasAgarakI isa samaya 10 racanAoMkA patA calA hai, jinameM 6 batoMkI kathAe~ aura eka pUjana hai| ye saba racanAe~ hindI pathoMmeM racI gaI hai jinakI kavitA sAdhAraNa haiN| ye nau kathAe~ dharmapurA dehalIke nayA mandira zAstra bhaNDArake guTakA nambara 1 meM huracita haiM, unake nAma isa prakAra hai:- 1 yAdityavAra laghu kathA, 2 zraSTAnhika vrata kathA 3 solaha kArakAraNa vrata kathA, 4 AkAzapaJcamI kathA, 5 ratnatrayavratakathA, 6 zItakathA, 7 dhanantacaturdazIkA 8 niHzalpASTamI kathA aura sugandhadazamI kayA ina kapAyoMke atirika makAmarastavana pUjana nAmakI kRti bhI anya pAI jAtI hai| anya racanAe~ haiN| 6 brahma jJAnasAgara - kASThAsandha nandItaTa gaccha aura ferries bhaTTAra fadyAbhUSaNake ziSya zrIbhUSaNake ziSya the, jo sambhavataH saujitrAkI gaddoke bhaTTAraka the| inhIM bha0 zrIbhUSaNa ke ziSya prastuta mahmajJAnasAgara hai| bha0 zrIbhUSaNa vikramako 10vI zatAbdI ke vijJAna hai kyoMki unakA racanAkAla sambat 1656 se sambat 1667 adhyAtma taraGgiNI TIkA (le0 paramAnanda jaina zAstrI ) hArithI thii| inhIM saba kAraNoMse usa samayake vidvAnoMmeM zrAcArya somadevakA ullekhanIya sthAna thA / prAcArya somadeva 'goDasaMgha ke vidvAna AcArya yazodevake praziSya aura nemidevake ziSya the| somadevane apanA yazastilaka campU nAmakA kAvya-prantha banAkara usa samaya samApta kiyA thA, jaba saMvat (vi0 saM0 1016) meM siddhArtha saMvatsarAntargata caitra zukkhA prayodazIke dina, zrI kRSNadeva (tRtIya), jo rASTrakUTa vaMzake rAjA zramodhavarSake tRtIya putra the, jinakA dUsarA nAma 'akAlavarSa thA, pAyA siMhala, cokha aura cera Adi rAjAcoMko jItakara mehapATI (melAdi nAmaka gA~va) ke senA zivira meM vidyamAna the| usa samaya unake caraNakamalopajIvI sAmanta vagikI jo cAlukyavaMzIya rAjA arikesarI prathamake putra gaMga bArA nagarI meM ukta grantha samApta huA thA / 'adhyAtmataraMgiNI' nAmaka saMskRta bhASAkA eka choTA sA grantha hai jisakI zloka saMkhyA cAlIsa hai| isa granthakA nAma bambaIke ai0 pacAkhAla di0 jaina sarasvati bhavanakI pratimeM 'yogA' diyA huA hai| cUMki prathamaM 'yogamArga' aura yogIkA svarUpa batalAte hue zrAtmavikAsakI carcA kI gaI hai| isa kAraNa yaha nAma bhI sArthaka jAna par3atA hai| isa prathake kartA hai AcArya somadeva / yadyapi somadeva nAmake aneka vidvAna ho gae haiM; parantu prastuta somadeva una sabase prAcIna, pradhAna aura lokaprasiddha vidvAna the| somadevakI upalabdha kRtiyA~ unake pAvityo nidarzaka hai| saMskRtabhASA para unakA asAdhAraNa adhikAra thA, ve kevala kAvya mameza hI na the; vaM kevala kAvya marmajJa hI na the; kintu rAjanItike prakANDa paNDita the| ve bhAratIya kAvyapramyoMke viziSTa adhyetA the| darzanazAstroMke samaMza aura vyAkaraNa zAstra ke acche vidvAna the / unako vANI meM proja, bhASAme soDavatA aura kAmpa-kakSAyeM dakSatA tathA racanAyeM prAsAda aura gAmbhIrya hai| somadevakI sUktiyA~ hRdayodaya pAvalya siMhala, cola, ceramapratInmahIpatI * zakanTapakAlAtIta saMvatsarazateSvaSTasvekAzItyadhikeSu gateSu (88) siddhAntacetramAsa madana Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] adhyAtma taraMgiNo TIkA zaka saMvat 888 (vi0 saM0 1023) ke arikezarI prAcArya somadevake isa adhyAtmataraMgiNI pranya para vAle dAnapatrase, jo unake pitA bacagadevake banavAe hue eka saMskRta TIkA bhI upalabdha hai, jisake kartA muni gabazubhadhAma jinAlAyake liye prAcArya somadevako diyA gayA dharakIti hai| TIkAmeM paca gata vAkyoM evaM zabdoMke prarthaka thaa| usase yaha spaSTa hai ki yazastilakasampUkI racanA isa sAtha-sAtha kahIM-kahIM usake viSayako bhI spaSTa kiyA gayA tAmrapatrase sAta varSa pUrva huI hai / hai. viSayako spaSTa karate hue bhI kahIM-kahIM pramANarUpameM yahA~ para yaha jAna benAmAvazyaka hai ki jaina samAjake samantabhadra, akalaMka, aura vidyAnanda prAdi prAcAryoka digambara zvetAmbara vibhAgoMmeMse zvetAmbara samAjameM rAja- nAmoM tathA anyoMkA ullekha kiyA gayA hai, TIkA nIti para somadevake 'nItivAkyAmRta' jaisA rAjanItikA apane viSayako spaSTa karane meM samartha hai| isa TIkAkI koI mahatvapUrNa prantha likhA gayA ho yaha jJAta nahIM hotA, isa samaya do pratiyAM upalabdha haiM, eka aibaka pakSAlAba para digambarasamAjameM rAjanIti para somadevAcAryakA digambara jaina sarasvati bhavana jhAlarApATanameM aura dUsarI 'nItivAkyAmRta' to prasiddha hI hai| parantu yazastilaka- pATanake zvetAmbarIya zAstrabhaMgArameM, parantu vahAM vaha khaMDita campameM rAjA yazodharakA caritra citraNa karate hue kavine rUpameM pAI jAtI hai -usakI prAdi anta prazastio uka granthake tIsare pAzvAsameM rAjanItikA vizada vivecana khaNDita hai ho / parantu ai0 pannAlAla di. jaina sarasvatikiyA hai| parantu rAjanItikI vaha kaThora nIrasatA, kavisva. bhavana jhAlarApATanakI prati apane meM paripUrNa hai| yaha prati kI kamanIyatA aura sarasatAke kAraNa anyameM kahIM pratIta saMvat 1130 Azvina zuklA ke dina hisArameM nahIM hotI aura usase prAcArya somadevakI vizAla prajJA (parojApattana) meM kutubakhAnake rAjyakAlameM suvAcya adharoMevaM prAMjala pratibhAkA sahaja hI patA cala jAtA hai| meM likhI gaI hai, jo sunAmapurake vAsI khaMDelavAla zo somadevAcAryake isa samaya tIna grantha upalabdha hote saMghAdhipati zrAvaka 'kanhU' ke cAra putroMmeMse prathama putra haiM, nItivAkyAmRta, yazastilakacampU aura adhyAtmataraM- dhIrAkI patnI dhanadhIke dvArA jo zrAvaka dharmakA anuSThAna ginnii| inake atirikta nItivAkyAmRtakI prazasvise tIna karatI thI, apane jJAnAvaraNIya karmake yArtha likhAkara pranyoMke race jAnekA aura bhI patA calatA hai-yukti- tAtkAlika bhaTTAraka jinacandrake ziSya paMDita medhAvIko ciMtAmaNI, 2 trivarga mahendamAtalisaMjapa aura 3 SaNa- pradAnakI gaI hai| isase yaha prati 100 varSakai bagabhaga vati prakaraNa / isake sivAya, zakasaMvat 888 ke dAnapatra- purAnI hai| meM prAcArya somadevake do granthoMkA ullekha aura bhI hai TIkAkAra muni gaNadharakIrti gujarAta dezake rahane vAle 'jisameM unheM 'syAdvAdopaniSan' aura aneka subhASitoMkA the| gaNadharakIrtine apanI yaha TIkA kisI somadeva nAmabhI kartA batalAyA hai| parantu sveda hai ki ye pAMcoM hI ke sajjanake anurodhase banAI hai, TIkA saMkSipta aura grantha abhI taka anupalabdha hai / saMbhava hai anveSaNa karane granthArthako avabodhaka hai| TIkAkI antima prazastimeM para inameM se koI grantha upalabdha ho jAya / Upara ullikhita TIkAkArane apanI guruparamparAke sAtha TIkAkA racanAkAla una pATha pranyoMke atirikta unhoMne aura kina granyAMkI bhI diyA hai| guru paramparA nimna prakAra hai:racanA kI hai yaha kucha jJAta nahIM hotaa| sAgaranandI, svarNanandI, padamanandI, puSpadanta, prasAdhya melapATI pravardhamAnarAjyaprabhAve mati tatpAda- kutralacandra aura gaNadharakIrti / padmopajIvinaH samadhigata paJcamahAzabdamahAsAmantAdhi--- patekhAlukyakulajanmanaH sAmantacudAmaNeH zrI madari sambat 1135 varSe bhAsoja sudi 2 dine hisAra kesariyaH prathama putrasya zrI madacagarAjasya lakSmI pravardhamAna perojApattane likhitamiti / / vasudhArAyA~ gAdhArAyA~ vinirmApita midaM kAmyamiti / " zriyaM kriyAnnarAmartya nAgayAcya padAmbujaH / devodhyAtmataraMgiNyAH zAstradAta jino'nghaaN| - dekho, epi grAphika iMDikA pRSTha 281 meM prakAzita trayastriMzAdhika varSe zata paMca daza prmo| karahAra taamrptr| zukla pakSazvane mAse dvitIyAyAM subAsare // 2 // Ac - - - - - - - ---- - - - - -- ------- - -- -- --- - Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 anekAnta [kiraNa 1 gaNadharakItiMne apanI yaha rIkA vikrama saMvat 1189 tadAmnAye sadAcAra kssetrpaaliiygotrke| meM caitra zaklA paMcamI ravivArake dina gujarAtake cAlukya- munAmapura vAstavye khaMDelAnvayake jani // 6 // vaMzIya rAjA jayasiMha yA siddharAja jayasiMhake rAjya- maMdhAdhipati kalhUkaH zrAvako vratapAlakaH / kAlameM banAkara samAptakI 6-jaisAki usake nimna payoMse / rANI saMjJA bhavatpuNyo tajjanI zIlazAlinI '7 // catvAro naMdanA jAtAstayonaMdita mjjnaaH| ekAdazazatAkIrNe navAzItyuttare pre| teSvAdyaH saMghanAtho bhUtahavA nAmA mhaamnaaH||8|| saMvatsare zubhe yoge puppanakSatrasaMjJake // 17 // dhIrobhidho dvitIyotaH saMghavAtsalya kaarkH| caitramAse site pakSe'tha paMcamyAM ravau dine| sarvajJacarANambhoja caMcarIko pamo'samaH // siddhA middhapradATIkA gaNabhRtkortivipazcitaH // 8 // nistraMzatajitAgati vijayazrI virAjani / kAmA nAmA tRtIyobhUyAvivratadhArakaH / jabasiMhadeva saurAjye sajjanAnandAyani // 16 // mAdhuH surapati ma caturthastu priyaMvadaH // 10 // jayasiMhadevakA rAjya saM0 1910 se 116 taka vahAM tatra saMgheza dhIrAkhya bhAryAjAtA manoramA / rahA hai| ataH saMvat 111 meM vahAM gaNadharakIrti dvArA dhanazrIH kAnti sampannA zIlanIrataraMgiNI // 11 // TIkAke race jAnemeM koI bAdhA nahIM paatii| ladhvo bahukani khyAtA saadhviiruupgunnaashritaa| noTa:-yaha anya saMskRta TIkA aura hindI anu etayoH paramA prItI rati prItyo rivAbhavat // 12 // vAdake sAtha vIrasevAmandirasaM jalda hI etanmadhye dhanazrIryA zrAvikA paramA tayA / prakAzita hogaa| dehalI, 25-5.53. likhApitamida zAstraM nijAjJAna-tamo hatau // 13 // pUrjAyatvA punarbhaktathA paThanAya samarpitaM / zrIhisAgabhidhe ramye nagare Una saMkuje / mehAkhyAya suzAstrajJa paMDitAya sumedhase // 14 // rAjye kutubakhAnasya vartamAnena pAvane // 6 // jJAnI syAd jJAnadAnena nirdhArabhayato janaH / atha zrI mUlamaMdherimannanaghe munikuNjrH| AhAradAnatastRpto niyAdhirmeSajAtsadA // 15 // sUriH zrI zubhamandrAkhyaH padamanaMdi padasthitaH // 4 // yAvadvayomni zazAMka nau bhUto meru vaaridhii| satpajinacandrAbhUtsyAdvAdAMbudhi cndrmaaH| tAvatpustakametaddhi naMdatAjjinazAsane / / 16 // tadantevAsi mehAkhyaH paMDito guNamaMDitaH / / 5 / / adhyAtmataraMgiNI lekhaka prazasti sUcanA anekAnta jaina samAjakA sAhitya aura aitihA- lAyeMgI / posTeja rajisTrI kharca alaga denA hogaa| sika patra hai / usakA eka eka aMka saMgraha kI vastu do karanese phira phAileM prayatna karane para bhI prApta na hai| usake khojapUrNa lekha par3hane kI vastu hai / ane. hoNgii| ataH turanta ArDara do jye| kAnta vaSa 4 se 11 veM varSa taka kI kucha phAileM avaziSTa haiM, jo pracArakI dRSTise lAgata mUlyameM dI mainejara-'anekAnta'1 dariyAgaMja, dehlii| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAtmA (zrI 105 pUjya tullaka gaNezaprasAdajI varNI) bhAna svabhAva pAsmAkA baavre| laSaNa vahI jo liyA to svargameM jAdho aura veSa kara liyA to narakameM baSayameM pAyA jaave| pAsmAkA bAbajJAna hI hai jisase pdd'ii| isase madhyastha raho / unameM dekho, aura jaano| jaise baSaya bAsmAkI siddhi hotI hai| vaise to pAsmAmeM anaMta pradarzanImeM vastueM kevala dekhane aura jAnane ke liye hotI guNa hai jaise darzana, cAritra, bIrya, sukha ityAdi, para ina hai vaise hI saMsArake padArtha bhI kevala dekhane aura jAnane maba guNoM ko batalAnevAlA kauna hai ? eka hAna hI hai| ke liye haiN| pradarzanImeM yadi eka bhI vastukI corI karoto dhanI, nirdhana, raMka, rAva, manuSya, strI inako kIna jAnatA baMdhanA par3atA hai usI prakAra saMsAra padArthoke grahasa hai? kevala eka zAna / jJAnahI pAsmAkA asAdhAraNa naSaNa karanekI abhilASA karo topaMdhana, anyathA dekho aura hai| donoM (bhAramA aura jJAna) ke pradezoMmeM amedapanA hai| jaano| kabhI strI bImAra par3I to usake mohameM dhyAna jAnIjana jJAnameM hI lIna rahate aura paramAnandakA anubhava ho gye| vAI lAnekI cintA ho gaI; kyoMki use apanA karate hai|vh anyatra nahIM bhaTakate aura paramArthase vicAro mAna liyA, nahIM to dekho aura jAno / nijatvakIpamA no kevala jJAnake sivAya apanA hai kyA? hama padArthoMkA karanA hI duHkhakA kAraka hai| bhoga karate hai, baMjanArike svAra lete haiM, usameM jJAnakA 'samayasAra' meM eka ziSyane prAcAryase prazna kiyAhI to pariNamana hotA hai| yadi jJAnopayoga hamArA mahArAja! yadi bhAramA jJAnI hai to upadeza denekI pAvadUsarI ora ho jAya to sundarase sundara viSaya-sAmagrI bhI zyakatA nahIM / aura ajJAnI hai to use upadezako hamako nahIM suhaaye| usa jJAnakI adbhuta mahimA hai| AvazyakatA nahIM / prAcArya ne kahA ki jabataka karma aura vaha kaisA hai? darpaNavat nirmala hai| jaise darpaNa meM padArtha nokarmako apanAte rahoge arthAt parAkSita buddhi rahegI prativimbita hote hai vaise hI zAnameM jJeya svayaMmeva masakate tabataka tuma ajJAnI ho aura jaba svAbhita buddhihI hai| to mI jJAnameM una jJeyoMkA praveza nahIM hotaa| aba jAyagI nabhI numa jJAnI bnoge| dekho, darpagAke sAmane zera gujAra karatA hai to kyA zera eka manuSyake yahA~ dAmAda aura usakArakA mAtA paMyama calA jAtA hai? nhiiN| kevala darpaNameM zerake hai| bar3akA to svecchAle ipara-udhara paryaTana karatA hai| zrAkArarUpa pariNamana avazya ho jAtA hai| varSaya apanI parantu dAmAdakA adyapi abhyadhika bhAdara hotAsa bhI jagaha para hai, zera apane sthAnapara hai| usI taraha jJAnameM vaha sikulA-sikudAsA ghUmatA hai| ataeva svAcita buddhihI zeya masakate haiM to malako usakA svabhAvahI dekhanA aura kalyANaprada hai| AcArya ne vahI eka zAna-svarUpa meM jAnamA isakA koI kyA kare? hA~, rAgAdika karanA bIna rahanekA upadeza diyA hai| jaisAki nATaka samayasArameM yahI bandhakA janaka hai| hama hamako dekhate haiM, unako dekhate liga:hai aura sabako dekhate haiM, to dekho, para amujhase rUci huI 'pUrNakAcyutazuddhabAdha mahimA boddhA na bomyAdayaM / usase rAga aura amukase aci huI usase dveSa kara liyA, yAyAtkApi vikriyA tata ito dopaH prakAzyAdiva / / yaha kahAMkA nyAya hai ? btaayo| are usa jJAnakA kAma tavastusthitibAMdhavandhadhiSaNA ete kimhaanino| kebala dekhanA aura jAnanA mAtra thA, so dekha liyA aura jAna liyaa| calo buTTI paaii| jJAnako jJAna rahane denekA ' rAgadveSamayA bhavanti sahajA muMcantyudAsInatAma / 26 / ' hI upadeza hai, usameM koI prakArako ipTAniSTa kalpanA yaha jJAnI pUrNa eka acyuta rADa (vikArase rahita) karaneko nahIM khaa| para hama boga jJAnako zAna kahAM aise jJAnasvarUpa jisakI mahimA hai aisA hai| aisA hAnI rahane dete haiM? kaThinatA to yahI hai| jJeca padArtho kucha bhI vikAra ko nahIM prApta hotA / jama bhagavAnako dekho aura jAyo / yadi unase rAga kara dIpaka prakArAne yogya baTa padAdi padAyome vikArako prApta Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] anekAnta kiraNa 1] nahIM hotA usa trh| aisI bastukI maryAdAke jJAnase bhara prayAsa karate haiN| para, siddhAnta yahI kahatA hai ki rahita jinakI buddhi hai aise ajJAnI jAva apanI svAbhA rAgAdika chor3anA hI sarvasva hai| jisane inheM duHsva-dAyI vika udAsInatAko kyoM chor3ate haiM aura rAga-dveSamaya samama kara tyAga diyA, vahI hamato kahate haiM 'dhanya hai|' kyA hote haiM ? kahane sunanese kyA hotA hai? itane janAne zAstra zravaNa kucha loga jJAnAvaraNa karmake udayako apanA ghAtaka kiyA to kyA sabake rAgAdikAMkI nivRti ho gaI? aba mAna du:khI hote haiN| to kahate haiM ki karmake udayameM dukhI dekho pAlhA udalakI kathA bAMcate hai to vahAM kahate haiM honekI AvazyakatA nahIM hai| are jitamA yopazama hai 'thoM mArA, yoM kATA' para yahAM kisIke eka tamAcA taka usI meM pAnanda mAno / para hama mAnate kahAM hai| sarvajJatA nahIM lgaa| to kevala kahanese kucha nahIM hotaa| jisane lAnekA prayAsa jo karate haiN| aba hama Apase pUchate rAgAdika tyAga die basa usokA majA hai| jaise halavAI sarvajJatAmeM kyA hai| hamane itanA dekha liyA aura jAna miThAI to banAtA hai para unake svAdako nahIM jaantaa| liyA to hameM kaunasA sukha ho gayA? to dekhane aura vaise hI zAstra vAcanA to miThAI banAnA hai para jimane jAnane meM sukha nahIM hai| subakA kAraNa unameM rAgAdika na cakha liyA basa usIko hI majA hai| hone denA hai| sarvajJa bhI dekho anaMta padArthoMko dekhate aura AtmAkA zrAvRta svarUpa jAnate haiM para rAgAdika nahIM karate, isaliye pUrNa sukhI haiN| bhAramA ananta zakti tirobhUta hai / jaise sUryakA ataH dekhave aura jAnanekI mahimA nahIM hai| mahimA to prakAza meghapaTaloMse acchAdita hone para aprakaTa rahatA hai rAgAdikake prabhAvameM hI hai| vaise hI karmoMke prAvaraNase AtmAko ananta zaktiyAM prakaTa lekina hama cAhate haiM ki rAgAdika chor3anA na par3e jisa samaya prAva haTa jAte hai usI samaya aura usa sukhakA anubhava bhI ho jAve to yaha kaise bane ? : ve zaktiyAM pUrNarUpeNa vikasita ho jAtI hai / dekho nigodamUkhI khAtro aura kezarakA svAda bhI pAjAya; yaha kaise ho se lekara manuSya paryAya dhAraNakara muktike pAtra bane, isase sakatA hai? rAgAdika to dukhake hI kAraNa haiN| unameM yadi prAsmAkI acisya zakti hI to vidita hotI hai ataH sukha cAhA tA kasa mila sakatA hA rAgatA savathA iya hA hameM usa (AtmA) ko jAnanekA avazyameva prayatna karanA hai| anAdikAlase hamane bhAramAke usa svAbhAvika sukhakA cAhiye / jase bAlaka miTTI ke khilaune banAte phira bigADa svAda nahIM jAnA, isaliye rAgake dvArA utpanna kiMcit dete hai vaise hI hama hI ne saMsAra banAyA aura hama hI yadi sukhako vAstavika sukha samajha liyaa| prAcArya kahate haiM to mAra sakta ho sakate haiN| ki pare usa sumbakA kucha to anubhava kro| aba dekho, hama nAnA prakArake manoratha karate haiN| unameM eka manokar3avI davAko mAM kahatI hai ki 'beTA ise prAMkha mIca kara ratha muktikA bhI sahI / vAstavame hamAre saba manoratha pI jaao| are, A~kha mIcanese kahIM kar3avApana to nahIM bAlUkI bhItikI bhA~ti Dhaha jAte haiM, yaha saba mohodayakI miTa jAyagA ? para kahatI hai ki beTA pI jaamo| vaise hI vicitratA hai / jahA~ moha galA koI manoratha nahIM raha uma sukhakA kicit bhI to anubhava kro| para hama cAhate jAtA / hama rAtri dina pApAcAra karate haiM aura bhagavAnase haiM ki baccoMse moda chor3anA na par3e aura usa sukhakA prArthanA karate haiM ki bhagavAna hamAre pApa kSamA kareM-yaha anubhava bhI ho jaay| bhI kahIMkA nyAya hai? koI pApa kare aura koI samA 'haldI lage na phiTakarI raMga cokhA A jaay|' kare / usakA phala usahIko bhugatanA par3egA / bhagavAna acchA, baccoMse moha mata chor3o to usa svAmIka tumheM koI mukti nahIM pahu~cA deMge / mukti pAnoge tuma sumbakA to ghAta mata kro| para kyA hai ? udhara raSTi nahIM apane puruSArtha dvArA / yadi vicAra kiyA jAya to manuSya deve isIliye duHkhake pAtra haiN| __ svayaM hI kalyANa kara sakatA hai| aisI bAta nahIM hai kisIke rAgAdika ghaTate na hoN| eka puruSa thA / usakI strIkA akasmAt dehAnta ho sabhI saMsArameM aise prANI hai jo rAgAdika chodanekA zaki gayA / vaha banA dukhI humA / eka mAdamIne usase kahA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kira 1) mAtmA [35 parebahatokI striyoM maratI hai, tU itanA becena kyoM hotA mAna dasarekI cIjako apanI mAnakara kabataka sukhI raha hai? vahAMlA tuma samajhate nahIM ho| usameM merI mama buddhi sakatA hai? jo cIja tumhArI hai usI meM sukha maano| lagI hai isIliye maiM dukhI huuN| duniyAMkI striyAM maratI haiM mahAdevajIke kArtikeya aura gaNeza nAmaka do putra the| to unase merA mamatva nahIM isahI meM merA mamatva thaa| eka dina mahAdevajIne unase kahA, 'jAmo, basundharAkI usI samaya dUsarA bolA 'are, tujhame jaba mahaMbuddhi he parikramA kara bhAbho. taba kAtikeya aura gaNeza donoM hAtha tabhI to mamabuddhi karatA hai / yadi teremeM mahaMbuddhi na ho pakar3akara daude / gaNezajI to pIche raha gae aura kArtikeya to mamaddhi kisase kare ? to mahabuddhi aura mamabuddhiko bahuta bhAge cale gaye / gaNezajIme vahIM para mahAdevajIkI miTAmo, para mahabuddhi aura mamabuddhi jisameM hotI hai, use hI parikramA krnii| jaba kArtikeya lauTe aura mahAdevajIne jAno / dekho lokameM vaha manuSya mUrkha mAnA jAtA hai jo gaNezajIkI bhora saMketa kara kahA, 'yaha pahale bhAe' to apanA nAma, apane gAMvakA nAma, apane vyavasAyakA nAma kArtikeyane pUchA 'yaha pahale bhAye? btaaiye| usI samaya tA ho usI taraha paramArthase vaha manuSya mUkha ijA unhoMne apanA muMha phAra diyA jisameM tInoM loka dIkhane apane pApako na jAnatA ho / isaliye apaneko jaano| vohalI numa ho jabhI to sArA sasAra hai| zrAkha mAcalA tA kucha kamA krlii|' to kevalajJAnIkI itanI bar3I mahimA hai nhiiN| eka prAdamI mara jAtA to kevala zarIra hI to kijisameM tIno lokoMkI carAcara vastue bhAsamAna hone padA raha jAtA hai bAra phira paJcandriyAM apane apane lagatI haiN| hAthI ke pairameM batAno kisakA paira nahIM samAtAviSayoM meM kyoM nahIM pravartatIM ? isase mAlUma par3atA hai ki UMTakA, ghoDekA, saboMkA paira samA jAtA hai| ataH usa usa prAramA eka cetanAkA hI camatkAra hai / usa jAnakI baDI zakti hai / aura vaha jJAna taba hI paidA hotA caMtanAkA jAne binA tumhAre sAre kArya vyartha hai| hai jaba hama apaneko jAneM / para padArthose apanI cittavRtti mAha meM hI ina sabako hama apanA hI mAnate haiN| eka ko haTAkara apane meM saMyojita kareM / dekho samudrase mAnasUna manuSyane apanI strIse kahA ki acchA bar3hiyA bhojana uThate haiM aura bAdala banakara pAnIke rUpameM barasa par3ate haiN| banAno hama abhI khAneko bhAte haiM / jarA bajAra ho paaeN| to pAnIkA yaha svabhAva hotA hai ki vaha nIcekI bhora aba mArgame cale to vahAM munirAmakA samAgama ho gyaa| DhalatA hai| jaba barasA to dekho rAvI cinAva jhelama sataupadaMza pAtaM hI vaha bhI muna ho gyaa| aura vahIM muni laja hotA huA phira usI samudra meM jA giratA hai| usI banakara AhArake liye vahAM mA gye| to dekho usa samaya prakAra pAramA mohameM jo yatra tatra caturdika bhramaNa kara rahA kaimA abhiprAya thA aba kaise bhAva ho gaye / cakravartI ne ho thA jyohI vaha mAha miTA to yahI prAtmA apana meM sikuda dakhA / vaha chaH khaNDakA mohame hI to pakar3e hai / jaba carAgya kara apane meM hI samA jAtA hai / yA hI kevalajJAna udaya hotA hai to sArI vibhUtiko chor3a banavAsI bana jAtA hotA hai / jJAnako saya para padArthoMse haTAkara apane meM hai| to dekhA vaha usa icchAko hI to miTA detA hai ki hI saMyojita kara diyA-basa kevalajJAna ho gayA / 'idam mama' yaha merI hai| vaha icchA miTa gaI abakA aura kyA hai? gvayako batAo kauna saMbhAle ? jaba mahala ho na rahA taba hama para padArthoM meM sukha mAnate haiN| para usameM savA usakA kyA kare icchAko ghaTAnA hI sarvasva hai| dAnabhI sukha nahIM hai| marAvadAkI bAta hai| vahAMse lalitapura 26 yadi icchA karake diyA jAya to bevakUphI hai| samajho mIsakI dUrI para par3atA hai| vahA~ sardI bahuta par3atI hai| yaha hamArI cIja hI nahIM hai| tuma kadAcit yaha jAnate ho eka samaya kucha yAtrI jA rahe the / jaba bIca meM unheM adhika ki yadi hama dAna na dekheM to use kauna de 1 are use sardI mAlUma huI to una logoMne jaMgalasaM ghAsaphUsa ekTrA silanA hogA to dUsarA dAna de degA phira mamatva buddhi kiyA aura usameM diyAsalAI lagA A~case tApane lge| rakhake kyoM dAna detA hai ? vAstavameM to koI kisIkI cIja upara vRttI para bandara beThe hue yaha kautuka dekha rahe the| jaba nahIM hai / myartha hI abhimAna karatA hai| abhimAnako miTA ve yAtrI vAMga cale gaye to bandara Uparase utare aura unhoMne karake apanI cIja mAnanA mahAbuddhimattA hai| kauna buddhi vaisA hI ghAsaphUsa ikaTThA kara liyaa| aba kucha ghisaneka Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ kiraNa 1 tumhAre vItarAga bhAva hoMge tatkSaya tumheM sukhakI prApti hogI : AmAkI vilakSaNa mahimA hai / kahanA to sarala hai para jisane prApta kara liyA vahI dhanya hai aura jitanA par3hanA likhanA hai usI zrAtmAko pahacAneke artha haiM ! pustakoMkA nimatta pAkara vaha vikasita ho jAtA hai vairAgya kahIM nahIM vahA ? tumhArI AtmAmeM hI vimAna hai| ataH jaise bane vaise usa AtmAko pahacAno / 36] cAhie to divAsabAIkI jagaha ve juganUko pakar3akara lAe aura ghisakara DAladI para bhA~ca nahIM sulage / bAra bAra ve unheM pakar3a kara jAe aura ghisa bisa kara DAla deM para pA~ca sukhage to kaise sulage / isI taraha para padArthoMmeM sukha mile to kaise mile ? vahA~ to AkulatA hI milegI aura AkulatAmeM sukha kahA~ ? tumheM prAkulatA huI ki calo mandira meM pUjA kareM aura phira zAstra zravaNa kreN| to jaba taka tuma pUjA karake zAstra nahIM suna loge taba taka tumheM sukha nahIM hai; kyoMki prAkulatA lagI hai| usI zrAkulatAko miTAne ke lie tumhArA sAga parizrama hai| tumheM dukAna kholane kI AkulatA huii| dukAna khola lI calo AkulatA miMTa gii| tumhAre jitane bhI kArya hai saba zrAkulatAkA meTaneke lie haiN| to zrAkulatAmeM sukha nahIM / AtmA kA sukha nirAkula hai vaha kahIM nahIM hai, apanI zrAtmAmeM hI vidyamAna hai; eka caya para padArthoMse rAga dveSa haTA kara dekho to tumheM AtmAmeM nirAkula sukha prakaTa hogaa| yaha nahIM, aba kArya kareM aura phala bAdako mile| jisa kSaNa eka korI thaa| use kahIMse eka pAjAmA mila gayA / usane pAjAmA kabhI pahinA to thA nhiiN| vaha kabhI mirase ise pahinatA to ThIka nahIM baitthtaa| kabhI kamarame lapeTa letA to bhI ThIka nahIM baitthtaa| eka dina usane jyohI eka paira eka pAjAmAmeM aura dUsarA paira dUsaremeM DAlA to ThIka baiTha gayA / vaha bar3A khuza huaa| isI taraha hama bhI itastata: bhramaNa kara dukhI ho rahe haiN| para jisa kAla hame apane svarUpakA jJAna hotA hai tabhI hameM sacce sukhakI prApti hotI hai / isaliye usakI prAptikA nirantara prayAma karanA cAhiye / ( murAra meM die hue praba banose) hamArI tIrthayAtrA saMsmaraNa efers gommaTezvara bAhubalIkI usa loka prasiddha prazAntamUrtikA darzana, mahAmastikAbhiSeka, jo bAraha varSa meM sampanna hotA hai, use dekhane tathA anya tIrtha kSetro kI yAtrA karane evaM unake sambandhameM kucha aitihAsika bAteM mAlUma karanekI AkAMkSA mere hRdayameM uthala-puthala macA rahI thii| aura tIrthayAtrA ke lie aneka saMgha bhI jA rahe the tathA dehalIke pratiSThita sajjana aura vIrasevAmandira ke vyavasthApaka lA* rAmakRSNajIjainane apanI moTara dvArA saparivAra yAtrA karanA nizcita kara liyA thA, unheM yAtrAkA anubhava bhI thA, kArya : kusalatA unake karmaTha vyakti honekI ora saMketa bhI kara rahI thii| bAlAjIne vIra sevAmandirake adhiSThAtA sAhitya tapasvI prAcArya zaguna kizorajI mukhtAra se preraNA kI ki tIrthayAtrA ke sambandha meM aisI koI pustaka nahIM hai, jisameM tIrthakSetroMkA aitihAsika paricaya nihita ho aura tIrthayAtrAke mArgoM tathA mAtriyoMke Thaharane prAdike sthAnoMkA bhI nirdeza ho, jisase yAtrI apanI yAtrA suvidhApUrvaka kara skeN| isake sivAya, zravaNabesagola jaise pavitra sthAna para vIrasevAmandirakA naimittika adhivezana karane, mArga meM par3ane vAle tIrthakSetroM kA itihAsa mAlUma karane evaM vahA~kI aitihAsika sAmagrI ke saMkalita karane aura unake citrAdi lenekI yojanAko sampanna karanekI bhAvanA vyaktakI ukta bhAvanAko sAkAra rUpa dene tathA una saba sad uddezyAMko lekara mustAra lAhabane bhI vIrasevAmandira saMgha laM calane kI apanI svIkRti pradAna kI phalasvarUpa kirAyekI eka lArImeM bIrasevA mandira parivAra, jisameM eka phoTogrAphara bhI zAmila hai, tathA anya kucha sajjana jinameM bA pannAlAlajI agravAla, dehalI bhI the / hama saba bAgone gaNataMtra divasa manAneke uparAnta vA0 26 janavarIko lAlA rAjakRSNajIkI apanI sTezana baiMganake sAtha cAra baje ke karIba dehalIse prasthAna kiyA ! aura Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta nIrthayAtrA kI prasthAna karate samaya liyA gayA citra | nmmitm zrI mahAvIrajI kI utarI. jahAse bhagavAna mahAvIrakI murti prApta huI thii| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta WITTARIANTRA SITARAKHANDRA . .." .. RAMATI zrIgommaTezvarakI 57 phuTa U~cI vizAla pratimA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kiraNa 1] hamArI tIrthayAtrA saMsmaraNa [37 hama loga dehatIsa 1. mola bajakara caurAso madhurAne pAMDe rAjamalake jambasvAmIcaritameM milatA hai| aura pahu~cakara rAtriko nau bajeke karIba paMca bhavanameM Thahare / vahAM jinakA jIgoMdAra sAdhu ToDarane, jo maThAniyAkovA (panIphirojAbAda nivAsI meTha badAmIlAlajI bhI apane parivAra- gar3ha) kA rahane vAlA apavAsa baMzI bhAvaka thA, catuvidha ke sAtha saMghameM mila gae prAtaHkAla uThakara dainika kriyAnoM- saMghako bulAkara utsabake sAtha saMvat 1 kI jyeSTha se nivRtta hokara mandirajIma pahuMce aura vahA~ darzana pUjana zuklA dvAdazI budhavArake dina ghadIke apara pUjana tathA kiyaa| maMdirajIkI mUlavedI kucha adhika U~cAIko liye sUrimaMtra pUrvaka pratiSThA karAI thii| huye hai jisa para mUlanAyaka bhagavAna ajitanAyakI bhavya isa samaya mathurAmeM jainiyoMke zikhara banda mandira hai mUrti virAjamAna hai, usake sAmane hI kisI majanane dUsarI aura do caityAlaya hai| yahA~ aneka dharmazAkhAeM haiM parantu eka mUrti aura bhI virAjamAna kara dI hai. jimasaM darzakako una sabameM jainiyoMke Thaharaneke lie biyAmaMDImeM mandirajIke darzana pUjana karane meM asuvidhAkA anubhava hotA hai aura sAmane vAlI dharmazAlA upayukta hai / parantu zaharako darzakake cittameM Thesa pahuMcatI hai| usake citrAdi leneme apekSA caurAmImeM Thaharane meM suvidhA adhika hai| bhI bAdhA par3atI hai| aura yaha kArya ThIka bhI nahIM bhojanAdike pazcAt hama saba loga madhurA zaharake hai / yahA~ manvAdi cAraNa RddhidhArI sama RSiyoMkI mandira ke darzana karane ge| aura madhurA zaharase bAbara mUrtiyA~ naI pratiSThita haiN| mUlavedI kI mUrtibhI vRndAvana para virakhA mandirake isa pora eka purAne mandirake adhika prAcIna nahIM hai, vaha vikramakI 15 vIM zatA- bhI darzana kiye, jisakA jIrNoddhA maMvat 1608 meM ndIkI pratiSThita jAna par3atI hai, kyoki usa para kiyA gayA thaa| yaha mandira vAstavameM prAcIna rahA hai| aMkita lesbase jJAta hotA hai ki vaha gvAliyara ke tomaravaMzI vedImeM kula cAra mUrtiryA virAjamAna haiM, jinameM pArzvanAtharAjA gaNapatIke putra rAjA iMgarasiMhaka rAjyameM pratiSThita kI eka mUrti sabase adhika prAcIna hai aura vaha vikrama daI hai| cUMki rAjA DUMgarasihakA rAjyakAla vikrama saMvata 155 kI pratiSThina hai| aura nI matiyoM pamaprabhu 1481 me 11.naka sunizcita hai / ataH yaha mani bhI aura pArzvanAthakI saMvat 1148 kI pratiSThita haiM cauthI vikramakI 11 vIM zatAbdIke uttarArdhakI jAna par3atI hai| mUrti solahavaM tIrthakara zAntinAthakI hai jo vIra ni. mani lembame pratiSThAkA savat aMkita nahIM hai| caurAmImeM saMvat 2466 meM pratiSThita huI hai| mandirake sAmane namAra di. jaina saMgha kAryAlaya aura RSabhaprahmacaryAzrama dono hI dIvArIke andara eka choTA sA bAga hai aura bAgameM kuvA mammA apanA apanA kArya rahI haiN| bhI sthita hai| mathurA eka prAcIna nagara hai hinda aura janiyAkA madhurasa mIla calakara bharatapura tathA mahumA hone eka pavitra sthAna hai| kisI samaya mathurA jana saMskRtikA hu" hamalAMga ra hue hamalAMga rAtriko 1 bajeka karIba bhI mahAvIrajImeM kendra thaa| yahAMke kaMkAlo TIlesa jainiyoM aura baudAne pahu~ce, aura dharmazAlAma Thahara gae thor3I dera bAda ganima aneka mUrtiyA~ SANa kAlakI prApta huI hai| zrIkRSNakA mandiAjIme darzana karane gae. usa samaya mandira meM sarvatra janma bhI yahIM huA thaa| kaMkAlI TIlaMsa jo sAmagrI zAntikA sAmrAjya thaa| bhagavAna mahAvIpakI usa bhUmikA upalabdha huI hai| usasaM jaina saMskRtikI mahattAkA arachA darzana kiyA sAthame agala bagasakI anya mUrtiyAMkA bhI AbhAsa mila jAtA hai| darzana kara apUrva prAnanda prApta huaaa| rAtri vizrAma karane ke bAda prAtaH kAla naimittika kriyAoMse mukta hokara yahA~kI purAtana bahumUlya sAmagrIkA vinAza videziyoka bhagavAna mahAvIrakA darzana pUjanAdi kiyA mahAvIrajIkA ima aura musalamAnI bAdazAhoke samayame huAI mathurA- sthAna bar3A hI sundara aura zAntiprada hai| * Asa pAsake TIloma jaina itihAsakI pracura mAmagrI dI mahAvIrajI se 110 mIla calakara jayapura phuNce| padI hai jo khudAI karane para prApta ho sakatI hai / para jena ayaparama koI 3-4 mIba pahale kI hamalAMga 'khAniyAM' samAjakI isa dizAmeM bhArI upekSA hai| astu, sthAna para ruka gae aura vahA~ mandirIka bAhara Thahara kara mathurAmeM di. jainiyAM stUpAMke hAnekA ullamba zAmakA bhojana kiyA, tathA mandiroMke darzana kiye / vaha Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] anekAnda [kiraNa mandira vikramakI 18 vIM zatAbdIkA pratiSThita kiyA tatvAMkA jagatameM pracAra kiyA hai| gumAnapaMthakA janma bhI thA-saMvat 1961 meM vaizAkha zukla paMcamIkai dina jayapurase hI huA hai| teraha paMthiyoMke bar3he mandirameM bAbA bhaTTAraka sukhendrakIrtika upadezase saMgahI rAyacandra bAvar3A- dulIcandajIkA eka bahuta bar3A zAstra bhaNDAra hai, bAbAjI ne usakI pratiSThA karAI thI isa mandirake kue~kA pAnI hamaDavaMzI zrAvaka the aura jainadharmake dRr3ha zraddhAlu / unhoMne moThA aura acchA hai, vaisA pAnI jayapura zaharameM nahIM bar3e bhArI parizramase zAstrabhaNDArakI yojanA kI thii| milaa| yahA~se calakara 5 baje ke karIba jayapura pahu~ce seTha unakI zrAyu sau varSase adhika thii| unhoMne aneka pranyogopIcandajI DokyAkI dharmazAlAmeM ThaharanekA vicAra kiyA, ko svayaM apane hAthase likhA hai| ve bahuta bArIka evaM aura vahA~ dekhA to dharmazAlA meM atyanta badabU aura gaMdagI sundara akSara likhate the| eka bAra bhojana karate the aura thI jisase Thaharaneke liye jI nahIM caahaa| taba kalakattA sAtaveM dina nIhAra (malamocana) karane jAte the| prakRtise nivAsI saMTha vaijanAthajI sarAvagIke makAna para tthhre| yAja ucca aura nirbhaya the| jo kucha kahanA hotA thA usaM spaSTa kala jayapura zaharameM gaMdApana bahuta adhika rahane lagA hai. kaha dete the| saphAIkI ora janatAkA dhyAna kama hai| ____ jayapurake prAcIna mandirAMkA to koI patA nahIM calatA ___jayapura rAjaputAnekA eka prasiddha, zahara hai| isakI kyoMki vahA~ kitane hI mandira zivAlaya Adike rUpa basAsata bar3e parache hu~gsa kI gaI hai| yaha sAhabake anu- pariNata kara diye gae haiN| ataH vidyamAna mandira do-tIna sAra vidyAdharane, jo jaina yA isake basAnemeM apanA pUrA sau varSa purAne pratIta hote haiN| nigotiyoMke mandirameM sabase yoga diyA thA / jayapurakI rAjadhAnI pahale Amera thii| prAcIna mUrti bhagavAna pArvanAtha kI hai, jo vikramakI 12 kintu savAI jayasiMhane sana 1728 vi0 saMvat 1785 meM vIM zatAbdIke uttarArdhakI arthAt saM0 1971 kI prati Amerase rAjadhAnI jayapura meM sthApita kii| jayasiMha pThita hai| aThAraha mahArAja vAle mandira meM bhI eka mUrti (dvitIya) bar3e buddhivAna the| unhoMne jyotiSavidyAke vikrama kI 14 vIM zatAbdIke pUrvArddha-vi. saMvata 1320 bhI kaI sthAnoM para yantra banavAye / jayapura jaina saMskRtikA kI pratiSThita hai jise jamInameM se nikalI huI batalAyA acchA kendra rahA hai| yahA~ khaNDelavAla di. jainiyAMkA jAtA hai / sAMgoke mandira me bhI saM0 19.ko pratiSThita acchA prabhutva thaa| aneka khaNDelavAla zrAvaka rAjyake mUrti virAjamAna hai| isake sivAya saM0 1138, 1948, U~ce-me-U~ce pada para AsIna rahe haiN| unhoMne jayapura rAjya- 1661 aura 1826 Adi kI bhI mUrtiyAM pAI jAtI haiN| kA saMrakSaNa aura saMvardhana kiyA hai| dIvAna rAmacandra hama saba logoMne sAnanda yAtrA kI / kaI mandira kalApUrNa chAvakAne to bhAmera rAjadhAnIko musalamAnoMke paMjese chudA- aura darzanIya haiN| jayapurakI kalA prasiddha hai| kara svatantra kiyA thaa| rAjyameM aneka dIvAna (pradhAnamaMtrI mahAvIra tIrtha kSetra kameTIke pradhAnamaMtrI seTha vadhIcandanI jaise pada para apanA kArya kara cuke haiN| yahA~ jainiyoMke 50 gaMgavAlane sabhI saMghako bhojana pAnAdise sammAnita kiyaa| mandira zikhara banda hai dhAra 76 caityAlaya haiN| kitane hI yahA~ paM0 cainasukhadAsajI nyAyatIrtha bar3e milanasAra vidvAna mandirAma hastalikhita granthoke vRhad zAstra bhaNDAra hai| haiN| vaha vahAM kI samAjameM jainadharma va saMskRtikA pracAra jayapura zaharake bAhara bhI aneka mandira nizi vA naziyA~ hai| karate hue apanA samaya adhyayana adhyApanameM vyatIta kara yahA~ bhahArakAMkI do gahiyoM thii| jayapurameM prAkRta saMskRtake rahe haiN| ve prakRtitaH bhadra hai| jAnakAra aneka vidvAna hue haiM jinhoMne prAkRta saMskRtake tA. 26 janavarI san 53 ko hama loga tIna bajeke aneka mahatvapUrNa pradhAMkI hindI TIkAeM banAkara jaina karIba jayapurase 80 mIla cala kara ajamera pahu~ce baje ke karIba kizanagar3hameM hama logoMne zAmakA bhojana * saMvata 1961 barSe vaizAkha zukla paMcamyAM bhI savAI kiyA / aura phira vahAMse calakara // baje ajamera meM saraseTa jayasiMha nagare bhahAraka zrI sukhendrakIrti guruvAyu payo- bhAgacandajI sonIkI dharmazAlAmeM tthhre| rAtri vizrAma dezAta chAvahA gotre saMga (hI)dI vANa] rAyacandraNa karaneke bAda prAtaHkAla mittika kriyAmAse nipaTa kara pratiSThA kaaritaa| zaharameM yAtrAke liye gye| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArI tItha-trA saMsmaraNa [36 ajamera eka purAnA zahara hai, jise ajayayapAra kara una para bhalI bhAMti vicAra kiyA jAya / isa mandiracauhAne basAyA thaa| ajayapAkhake putra bANA'ne ajameroM meM mahArakIya.gahI hai, jisakA pahale kabhI mambandha dehalI 'pAnAsAgara' nAmaka eka kola banavAI thI, jo100 gaja kI gaddIse thaa| yahA~ aneka prabhAvazAlI bhahAraka hue haiM, sambo aura ... gaja caudI hai| varSAtake dinoM meM isa jo mantra tantra vidyAma bhI nipuNa the| aiso eka gvAma monakA gherA kaI mIlakA ho jAtA hai| jhIlake nikaTa ghaTanA ajamera meM ghaTa cukI hai jise ajamerake prAyaH sabhI jahAMgIrakA banavAyA humA 'daulatabAga' hai kahA jAtA hai vyakti jAnate haiN| majamera ke bhaTTAraka vizAlakIki ziSya kimAnAsAgarake kinAre para saMgamaramarakA cabUtarAzAhajahA~ paMDita amkhayarAjane saM0 1910 me upadeza ratnamAlA ne banavAyA thaa| usa parase pAnAsAgarakA prAkRtika dRzya (mahApurANa kAlikA)nAmakA grantha banAyA thaa| isa bar3A hI sundara pratIta hotA hai| anyakI antima prazastima kavine anya nagarIke nAmAMke ajamera prAcIna samayase hI jaina saMskRtikA kendra sAtha ajamerakA bhI ullekha kiyA hai| yahA~ke bhahArakIya rahA hai-yahAM jaina saMskRtike purAtana avazeSa samaya-samaya mandirameM saMskRta prAkRta pranyAMkA eka nA zAstra bhaMDAra para nikalate rahe haiN| jinase jJAta hotA hai ki ajamera jo bha0 harSakIrtika nAmase prasiddhiko prApta hai| kisI samaya jainasaMskRtikA kendra banA huA thaa| vartamAnameM bhI ajamarameM jainiyAMkA gauravapUrNa sthAna sana 16 I0 meM yA / jaina matiyAM, jo saMga- hai| jainiyoMkI saMkhyA bhI acchI hai-aura ve vimitra maramarake pApAMNako nirmita haiM mamanamAnI kamaristAnase muhallome bhASAda hai unake mandira mI aneka muhalloMmeM nikalI thI / ajamerameM yaha kabaristAna svAjA sAhabakI bane hue haiM jinakI kula saMkhyA 12 jinameM 5 masiyAM daragAhase pare eka prAcIna jaina mandirake pAsa avasthita aura do caityAlaya bhI zAmila haiN| unake nAmAdi isa 6. jahAMsa tArAgaDhako rAstA gayA hai| unameM se chaha prakAra hai:mUrtiyoMke nIce paTTI para mUrtilekha uttIrNa haiM, jina para nasiyAM sva-seTha nemIcandra TIkamacandrajI-isakA saM0 1236, 1243,1234, 1247,1236 aura 1195 dUsarA nAma 'siddhakUTa cainyAlaya hai| isameM nandIzvaradvIpa aMkita hai aura samayasaraNakI racanA apUrva hai, paurANika kathAoMke inake sivAya, san 1921 meM cAra mUrtiyAMkA eka aneka aitihAsika citra bhI aMkita haiM ayodhyA nagarIkA stambha saM0 197kA pamaprabhukA pASANakhA svaiDamemo- suvaNamaya citra darzanIya hai| bhUgola sambandhI jaina siddhAMtoM riyaja hAI skUla ke pAsa eka kue~ mase nikalA thaa| nA kA mUrti citraNa kiyA gayA hai. iso sthAna para DhAI dvIpoM ajamerakA bhanAI dinakA jhopadA to prasi hI hai aura aneka samudrAma ghire huye kanakagiri sumerU, jahA~ vaha eka jaina mandira thA jo DAI dinameM masjidake rUpameM para bhagavAna RSabhadevakA abhiSeka huA thA / bhagavAna pariNita kara liyA gayA thA mAja bhI usameM 16 svastika RSabhadevakI tapasyA aura nimrantha dIkSA, kevalajJAna aura bane huye haiM aura usakI chatoMke cauka aura bekhavUTe bhAvUke nirmANa kI prApti prAdike citra diye hue haiN| bharata aura mandiroMse mijate julate dezo pastharake bane hue haiN| usakA bAhubalI tInoM yuddhake citra bhI acche haiM jo darzakoMkI apanI bhora mAkRSTa liye binA nahIM rahate / nasiyAkI tamAma DhAMcA hI jaina mandirakA mAlUma hotA hai usameM aneka vediyoM para jaina mUrtiyA~ virAjamAna hoNgii| kahA isa racanAke udgama kA mUlasrota jabapurake pramiDa vidvAna paM0 sadAsukha kAsalIvAlakI preraNAme huA thA aura racanA jAtA hai ki ajamerake bhaTTArakIya mandira meM pravAI dinake bhagavAna jinasenake prAdi purANake anusAra sampata kI gaI jhopar3akI kaI mUrtiyA~ maujUda haiM parantu isa bAtakA vizcaya hai| nasiyAM jIke sAmane saMgamaramarakA 85 phuTa uMcA eka usI samaya ho sakatA hai jaba vahAMke mUrtilekhAMko noda, vizAla mAnastama bhI banAyA hai, jo usa samaya taka * See Journal of the Asiatic Society. pratiSThita thA aura aba usakI praniyata ho rahI hai| seTha of the Bengal. Vol. VII Part 1, bhAgacanda jI sonIke maujanyame vIra mevA-mandirane hamake January to June 1838, P. 51 saba citrAdi liye haiN| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya paricaya aura samAlocana 1 tattva samuccaya--sampAdakahA hIrAlAlajI jaina bar3e gambhIra viSayako bAlakoMke ga mahala hI utAranA ema. e.DI.liT / prakAzaka bhArata jaina mahAmaMDanavardhA cAhate haiN| pustaka upayogI hai| isakA samAjameM paryaTa pRha saMkhyA 200, mUlya 3) ruupyaa| pracAra honekI jarUrata hai| sAdhAraNa kAgajake saMrakSaNakA prastuta pustakameM jainatatvajJAna aura prAcAra-sambandhI ra tatvajJAna aura prAcAra-pasI mUlya pATha zrAne hai| prAkRta gAthAoMkA saMkalana kiyA gayA hai| mUla gAthAoMke 3mahAvIra vardhamAna-saMgbaka DA. jagadIzacandra jI yathA kama saMkalana ke bAda unakA kramamaM anuvAda bhI diyA ema.e. prakAzaka, bhArata jaina mahAmaNDala vardhA | pRSTa hamA hai aura antameM zabdakoSa bhI de diyA gayA hai| saMkhyA 10 mukhya bAraha paanaa| ma sAhabane isa granthakA nirmANa chAtroMko prAkRtakA prastuta pustakama DA. sAhabane bhagavAna pArarvanAtha adhyayana karAte samaya jo preraNA milI usIse prerita aura unakI paramparAkA samullekha karate hue bhagavAna vardhahokara usa granthakA nirmANa kiyA hai| granthakI saMkalita mAnakA jIvana-paricaya zvetAmbara sAhityake AdhAra para gAthA digambara-zvetAmbara sAhitya parase udata kI gaI hai ki usa valAjinakI saMkhyA 6..ke karIba hai| yaha prantha nAgapura mahA- bhara paramparAkI taraha digambara paramparAmeM bhI do mAnyatAeM vidyAlayake bI.e. aura ema.e. korSa meM dAkhila ho honekI kalpanA kI hai| jabaki digambara paramparAmeM marvatra / gayA hai, yaha prasanatAkI bAta hai| isa granthako 14 pejakI eka mAnyatAkA hI ullekha pAyA jAtA hai| DA0 sAhabane prastAvanAmeM jainadharma, sAhitya aura siddhAntaka sambandhama digambara harivaMza purANake 66 parvake 5veM pacase pUrvake acchA prakAza DAlA gayA hai aura viSayako bar3e hI rAMcaka paca tathA uka pacase bhAge pacako chor3a kara 'yazodayAyAM raMgase rakhanekA prayatna kiyA gayA hai| pradhakA hindI anuvAda sutabA yazodayA pavitrayA vIra-vivAha magalaM' nAmaka mUlAnugAmI hai aura bAbdakoSa jijJAsu vidyArthiyoM ke liye navacame nihita 'vIra vivAhamaMgalaM' vAkyame bhagavAna badA hI upayogI hai| pustaka paThanIya hai| isake lie sampAdaka mahodaya dhamyavAdake pAtra hai| prAzA hai DAkTara kiyA hai| jabaki granthameM rAjA jinAtrakA paricaya dete sAhaba isI prakAramaM pramya paThanakramakI nUtana sAmagrI prastuta hue bhagavAna mahAvIrake vivAha sambandhameM calane vAlI isa carcAkA ullekha mAtra kiyA gayA hai, aura nimna meM 2salonA maca-khambaka mahAtmA bhagavAnadIna jI, pacameM bhagavAna mahAvIrake tapameM sthita hone tathA kevala prakAzaka bhArata meMna mahAmaNDala vardhA, pRSTha saMkhyA 42 jJAna prApta karane kI bAta kahI gaI haiM vaha pUrA paca isa mukhya isa pAne isa pustakame bAlakAMka manovaijJAnika diloM para kimI sthite'thanArtha tapasi svayaM bhuviprjaatkaivlpvishaabaaNcne| prakArakA bojha na lAdate hue mAyake sambandhameM 10 kahAniyA~ rocaka raMgasaM likhI gaI hai| unheM par3hakara bAlaka- jaga jargAdvabhUtyai viharayapi hiti titi vihAyasthitAMstapasvayaM / bAlikAeM sabakaM svarUpako samayaneme bahuta kucha sAna ataH pranyakA pUrvApara sambandha dekhate hue hA. ho skeNge| kahAnI bar3I sundara hai, unakI bhASA, bhAva sAhabakA uka natIjA nikAlanA kisI taraha bhI saya nayA vivAda haiN| mahAtmAjI svabhAvataH bAba- saMgata nahIM kahA jA sktaa| pustaka likhanekA raMga zika, ubAlakoMkI zikSAse prema hai| bar3e se rocaka hai| paramAnanda jaina Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirake surucipUrNa prakAzana (1) purAnana-jainavAkya-mRcI-prAkRtika prAcIna 64 mRla-pranyoMkI padyAnukramaNI. jisake sAtha 48 TIkAdigranthoMmeM uddhata dusare poMkI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 paca-cAkyAMkI suucii| saMyojaka aura sampAdaka mugnAra zrIjugalakizorajI kI gaveSaNApUrNa mahAvakI 170 pRSThakI prastAvanAme alaMkRta, DA0 kAlIdAsa nAga ema. e.DI. liT ke prAthana (Foremond) aura DA. e. ena. upAdhyAya ema.e DI.liTa kI bhUmikA (Inunluction) meM bhUSita hai, zAMdha-gyAMjake vidvAnoM ke liye anIva upayogI, banA mAija, majilda (jimakI prastAvanAdikA mUlya alagame pAMca rupaye hai) (2) prApta-parIkSA-zrIvidyAnandAcAyakI mbopaja maTIka apUrvakRti prAptAMkI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka sandara marama aura majIva vivecanako lie hupa. nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdima yukta. jilda / (3) nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI mundara pArthI, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajIka saMskRtaTippaNA, hindI anuvAda, vistRna prastAvanA aura aneka upayogI pariziSTAMgya alakRta, jilda / (4) svayambhagnAtra-mamannamadabhAgnIkA aparva anya mumnAra zrIjugalakizorajIka viziSTa himdI anuvAda vandapAra ___ caya, samantabhadra-pagniya aura bhaniyAMga, jAnayAMga tathA karmayogakA vizlaM paNa karanI huI mahatvakI gaveSaNApUrNa pramnAnanAma mugAmina / (5) mnutividyA-svAmI samantabhadrakI anAmyA kRni. pApAMka jInanakI kalA maToka, mAnabATa aura zrIjugalakizAra mumnArakI mahatvako pramnAvanAma alaMkRta mundara jinda-pahina / (3) ayAnmakamalamAnaNDa-paMcA pAyAkAra kavi gajamalakI mundara zrAdhyAmmina racanA, hindIanuvAna-mahina pAra mugnAra zrIjugalakizorakI bAjapUrNa vistRta pramnAvanAma bhapina / .. (1) yuktyanuzAsana-natvajJAnamaM paripUrNa samantabhadrakI asAdhAraNa kRni jimakA abhI naka hindI anuvAda nahI dayA thA / munnAradhIka viziSTa hindI anuvAda aura prAnAvanAnima alaMkRta. jilda / .. .) (8 / zrIpurapAzvanAthamnotra-prAcArya vidyAnandacana. mahanyakI ni. hindI anuvAdAdi mhin| ... // (zAmanacazikA-(nArthaparicaya )-muni madana kaunikI 13 vI zatAbdI kI mundara racanA, hindI anuvAhAdi-hina / (17. manmAca-smaraNa-maMgalapATha-zrIvAra barSamAna para unake bAda ke mahAna cAcAyA~ 17 pugya-smaraNAMkA mahanvaparNa saMgraha mugnAradhIka hindI anavAdAdi-mahina / (11) vivAha-mamuhaMzya mugnAradhIkA liyA hayA vivAhakA mapramAgA mAmika ra nAvika vivaMcana .. .) / anamAnna-gyAlarI-anakAna meM gA gambhIra viSayakA anAva paglanAma samajhane-samajhAnakA kujI, mugnAra zrIjuganakizora-nimvina / / (13) aninyabhAvanA-prA. padamanandI kI mahatvakI racanA. mumbhArazrIka hindI padyAnuvAda pIra bhAvArthahina ) (14) tatvArthamRtra-(prabhAcandrIya )-mugnAradhIka hindI anuvAda nayA vyAyAma yun| ... ) (15 zravaNabalgAla aura dakSiNa anya jainanAtha kSetra-nA. gajakRSNa janakI munnA racanA bhAratIya purAtantra vibhAga DipTI DAyarekTara janarala DA. TI. ena. gamacandanakA mahandha parNa pragnAvanAma alaMkRna .) noTa- saba grantha ekamAtha lanavAlAkI 381) kI jagaha 3) meM mileNge| vyavasthApaka 'vIrasevAndira-granthamAlA' vArasavAmandira, 5. darayAgana. dahalI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. D. 211 anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 1500) bAnandalAlajI sarAvagI, kalakattA 251) bA.choTelAlajI jaina sarAvagI , 251) bA* sohanalAlajo jaina lamecU , 251) lA gulajArImala RSabhadAsajI , 251) vA0 RSabhacanda (B.R.'. jaina 211) bA0dInAnAthajI sarAvagI 251) vA0 ratanalAlajI jhAMmarI 1251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI , *251) seTha gajarAjajI gaMgavAna 251) seTha muAlAlajI jaina 251) bA0 mizrIlAla dharmacandajI , 251) meTha mAMgIlAlajI 251) seTha zAntipramAdajI jena 251) vA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 251) bA0 jinendrakizorajI jaina joharI,dehalI 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 251) vA0 manoharalAla nanheMmalajI, dehalI F251) lA0 trilokacandajI sahAranapura 251) seTha chaTAmIlAlajI jaina phIrojAbAda 251) lA0 raghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI dehalI 101) bA. motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 101) bA0 kedAranAtha badrIprasAdajI sarAvagI, 101) bA0 kAzInAthajI, ... 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 101) bA0 dhanaMjayakumArajI 101) bA* jItamala jo jaina 101) bA0ciraMjIlAlajI marAvagI , 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, rAMcI 101) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 101) zrI phatahapura sthita jaina samAja, kalakattA 10.) guNasahAyaka sadara bAjAra megTha 101) zrImatI zrImAlAdevI dharmapatnI DA. zrIcandrajI jaina 'sagala' eTA 101) lA0 makkhanalAlajI motIlAlajI ThekedAra, dehalIk 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina kalakattA 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jena, kalakattA 101) bA0vaMzIdhara jugalakizArajI jaina, kalakattA 101) bA. badrIdAsajI sarAvagA, kalakattA 181) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 101) bA0 mahAvIraprasAdajI eDavAkaTa hisAra 201) lA0 balavantasiMhajI hAMsI 101 1 101) ku~vara yazavantAsahajI dAsI 8022-224 sahAyaka 101) yA. rAjendrakumArajI jaina, nyU dahalI 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI dehalI 101) bA0lAlacandajI bo0 meThI, ujjaina 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA 101) bA0 lAlacandajI jaina sarAvagI , 4 425415 adhiSThAtA 'vIra sevAmandira' saramAvA, ji. sahAranapura prakAzaka-paramAnandajI jaina zAstrI, dariyAgaMja dehalI / mudraka-rUpa-vANI priTiMga hAUsa 23. dariyAgaMja, dehalI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MENT. HTTARA bhA Home zrI vIra-jinakA sarvodaya tI sarvA'ntavattadgurA-mukhya-kalpa ke sarvA'nta-zUnyaca miyo'naikssm| sarvA padAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tvaiv|| zrIvIra jinAlaya - - -- -- kAka sata asan nityA jIvA aneka anitya ajIva mokSa nandha jaNyA loka svabhAba jakya/sAmAnya pApaparaloka/ vibhaav| payoyA vimoSa KAIMA/N2/ hisAsumyA biyAAmApeja ahiMsA mithyA avinira 1 puruSArtha pramANa nayAyukti ahita TARI agama asumsa/paramAtmA pramArA 2 / N RAHAMASEE/BASS niyanihatAlima C . tIrtha sarva-padArtha-tattva-viSaya-syAdvAda-puNyodadhe4 vyAnAmakalaGka-bhAva-kRtaye prAbhAvi kAle klau| yenAcArya-samantabhadra-yatinA tasmai namaHsantataM -kRtvA tatsvadhinAyakaM jinapati vIraM praNomi sphuTam // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1 yama-dhArAma-vihArI (padya)- bhAgacanda jI / 2 aMgIya jaina purAvRtta-[bA choTelAla jaina 42 3 425) 20 ke do naye puraskAra-[jugalakizAra 47 4 pallekhanA maraNa-[zrI 104 pUjya culanaka gaNezaprasAdajI varNI kA~kA gamAnika sammizraNa (bAbU anamna prasAdajI B St. Eng. 6 bhArata deza yAgiyoMkA deza hai-bAva jayabhagavAna jaina eDavokeTa , zrImahAvIrajI meM vIrazAmana jayantI 74 sAhityake pracArArtha sundara upahAroMkI yojanA jo manjana, cAhe va anekAntake grAhaka ho yA na ho. anekAntake tIna grAhaka banAkara unakA vASika candA 15) rupaye manIArDara AdivaM dvArA bhijavAyeMge unheM stutividyA, aninyabhAvanA aura anakAnta-sa-laharI nAmakI nIna pumna upahAramaM dI jAyegI / jA sajana do grAhaka banAkara unakA candA 1.) rupaye bhijavAyeMge unhe zrIpurapAzvanAthamtAtra, aninyabhAvanA aura anakAnta-ramalaharI nAmakI ye tAna pustakeM upahAramaM dI jAyagI ora jA sajjana kevala eka hI grAhaka banAkara rUpayA manIArDarase bhijavAyeMga unheM aAnanya-bhAvanA aura anakAnta-rasa-laharI yadA pugnaka upahAra meM dI jAyego / pustakAMkA poTaja kharca kisI ko bhI nahIM danA pdd'egaa| ye saba pustakeM kitanI upayogI haiM unheM nAca ligve maMbhipra paricayase jAnA jA sakatA hai| (1) stutividyA-vAmI samantabhadrakI ana khI kRti, pApAMko jItanakI kalA, saTIka mAhityAcArya paM. pannAlAlajIka hindI anuvAda * mahita aura zrIjugalakizora mumnArakI mahatvakI prastAvanAse alaMkRta, jimama yaha spaSTa kiyA gayA hai ki stuti Adika dvArA pApAMkA kaMga jAnA jAtA hai| mArA mUla grantha citrakArAMma alaMkRta hai| sundara jilda sahita, pRSThasaMkhyA 82. mRlya Der3ha rupyaa| (2) zrIpurapArzvanAtha-stotra-yaha prAcArya vidyAnanda-cita mahatvakA tatvajJAnapUgI mnAtra hindI anuvAhAdi-mahita hai| mUlya bAraha Ane / (3) anityabhAvanA---AcArya padamanandIkI mahanyakI racanA zrIjugalakizAra mukhtAraka hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha-mahina. jima par3hakara kaimA bhI zoka santapta hRdaya kyoM na ho zAnti prApta karatA hai / pRSThamasyA 48. mUlya cAra aane| (4) anekAnta-rama-laharI-anakAnta-jaima gUDha-gambhIra viSayako atIva saralatAse mamajhanesamajhAnakI kujA, munnAra zrIjugalakizora-likhina, bAlagopAla sabhIka par3hana yogya / pRSTha maMgyA 48H mUlya cAra aane| . vizeSa suvidhA- inamame koI pustakaM yadi kisI ke pAsa pahalasa mauH da hA nA vaha unaka sthAna para utane mUlyakI damarI hustakeM le sakatA hai, jo vIrasevAmandirame prakAzita ho| vIramevAmandirake prakAzanAMkI sUcI anyatra dI huI hai| isa taraha anekAnnakaM adhika grAhaka banAkara bar3e bar3e granthoM ko bhI upahArama prApta kiyA jA sakatA hai| mainejara vIramevAmandira 1 dariyAgaMja, dehalI, Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahama vasvatatva-sara vizvatatva-prakAra ESHHHHHHHHHHHHHHRESISABIRHIMS vArSika mUlya 5) eka kiraNa kA mUlya // ) niitikroissvsiiyokmyvhaarvrtksmpaa| paramAgamasyabIja bhuvnaikgururjytynemaantH| H varSa 12 kiraNa 2 / julAI 1953 sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI apAda vIra ni0 saMvana 247E, vi0 saMvat 2010 sama-ArAma-vihArI sama bhArAma vihArI, sAdhujana sama ArAma vihArI / / Teka // eka kalpataru puSpana setI, jajata bhakti vistaarii| eka kaMThavica sarpa nAkhiyA, krodha-darpa juta mArI / rAkhata eka vRtti dounameM, sabahI ke upagAro // 1 // sAraMgI haribAla cukhAbai, puni marAla maMjArI / vyAghrabAlakari sahita nandinI, bAla nakulakI naarii| tinake carana kamala mAzrayateM, bharitA sakala nivArI // 2 // akSaya atula pramoda vidhAyaka, nAkau dhAma apArI / kAmadharA vivagaDI so cirateM, bhAtama-nidhi avikaarii| khanata vAhi lekara karameM je, tIkSaNa buddhi-kudaarii||3|| nija zuddhopayogarasa cAkhata, para mamatA na lgaarii| nija saradhAna jJAna caranAtmaka, nizcaya shiv-mg-caarii| 'bhAgacanda' aise zrIpati prati phira phira Dhoka hamArI // 4 // paM0 mAgacanda Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMgIya jaina purAvRtta (zrI bA0 choTelAla jaina, kalakattA) _[gata kiraNase Age] upayuka uklekhoMse jJAta hotA hai ki vartamAna varda- jAtike sAtha majjAgata pArthakya nahIM hai| jAti-gata vAna vibhAgameM prAcIna kAkhakI varddhamAnamukti thI aura pArthakya svAbhAvika aura aparivartanIya nahIM hai / yaha isIkA bahumAga samRddhizAlI aura prAcIna rAr3ha thaa| pArthakya kRtrima aura aneka sthala para kAlpanika hai| jo presIDensI vibhAga aura DhAkA vibhAgakA bahu bhAga pradeza pArthakya Aja dRSTigata ho rahA hai vaha zikSA-dIkSA aura hI prAcIna baMga thA aura vartamAna rAjazAhI vibhAgameM hI paripArzvika avasthAkI vibhinnatAse saMgaThita huA hai| prAcIna puravaIna thA, jisakA eka maMDala suvikhyAta susabhya aura sukRSTi-sampanna jAtiyAM jisa paripAlika barendra thA, kaI vidvAnoMkA mata hai ki bhaugolika TAlemI avasthAmeM par3akara unnata huI hai, ati nimnastarakI koI aura plInI kathita gaGgAridi pradeza yahI hai / caTagAMva bhI jAti baisI pAripAzvika avasthA aura zikSA dIkSAkA vibhAgameM prAcIna samataTa thA / dinAjapurakA bAnagar3ha hI suyoga pAkara unhIMkI taraha unnata avasthAmeM upanIta ho prAcIna koTIvarSa thaa| sakatI thI / mAnava yadi abhimAna zUnya hokara udAra yahA~ nadiyoMke gamanamArgameM nirantara parivartana honeke dRSTise vicAra kara dekheM to unheM mAlUma ho jAyagA ki kAraNa, aneka prAcIna sthAnoMkA jalaplAvanase, sthAnoMke jAtiyoM meM majjAgata prabheda nahIM hai / jaina zAstroMke anudurgama aura bhasvAsthyakara ho jAneke kAraNa dhvaMsa ho cukA sAra bhogabhUmi kAlame mAnava mAtra eka hI jAtike the| hai| kosI nadIka taladazama pAravatanaka kAraNa daladala bhAratIya jAtisamUhakai viSayameM nRtatvavidgoMkA aura bAr3hoMkA prAdurbhAva humA, jisase gaudanagarakA vidhvaMsa yaha abhimata hai ki madhya eziyAkI 'pAlpIya" nAmaka ho gyaa| asthira padmAnadI aneka grAma aura nagaroMko jAtine prAgaitihAsika yugama mahArASTra, saurASTra, karNa aura bahA le gii| isI prakAra anya nadiyoMkA vidhvaMsakArI kurga ina saba pradezoM meM vAsa kiyA thA aura tavratya Adima prabhAva baMgadeza para kaisA humA hai, isakA anumAna sahaja adhivAsI niSAda, drAvir3a evaM AryajAtike saMmizraNase hI kiyA jA sakatA hai| sundara vana eka samaya janAkIrNa ina saba dezoMkI prArya hindu samAjakI sRSTi huI hai| phira pradeza thA kiMtu prakRtike prakopane use janazUnya banA diyaa| unhIMkI eka zAkhAne baMgAla, bihAra aura ur3ISAmeM upadakSiNa meM baMgopasAgarake pratyApaNaka kAraNa dAkSaNa jilAke niveza sthApita kara eka hI rUpase tanatya hindusamAjakucha bhAgoMkA aMcala prasArita ho rahA hai isIse aba tAmra kA gaThana kiyA hai| varNa aura prAkRti, zarIrakI uccatA lipta (tAmaluka) se samudra 45 mIla dUra hai| karoTI aura mastaka, nAsikAkA gaThana, akhi, kezakA raMga, yahA~ yaha bhI batA denA Avazyaka hai ki vihAra prAMtake mukhamaNDalakI zmazru-gumphAdikA nyUnAdhika prabhRtike sAhavartamAna sImAntargata mAnabhUma, santhala paraganA aura zya aura pArthakya dvArA paMDitagaNa jAti-prabheda arthAt vaMza purNiyAke AdivAsiyoMkI bhASA baMgalA hai| nirNaya karate haiN| isI pramANake balase yaha siddha huA hai baMgAlakI janasaMkhyA karor3ase adhika hai| pazcima kigAlI hindasamAjakI brAhmaNa aura brAhmaNa sabhI baMgameM hindoMkI saMkhyA adhika hai aura pUrva baMga (pAki- jAtiyAM malataH abhinna haiN| aura isakA samarthana purANAstAna) meM muslmaanoNkii| se hotA hai 'ekovarNa AsIt purA' / baMgAlI hindu mAnava-jAti samAjAntargata adhikAMza jAtiyA~ mUlataH eka jAtise samu. mAdhunika nRtatvavidgaNoMne pramANoM dvArA yaha siddhAMta sthira kiyA hai ki "pRthvIko koI bhI jAtikA kisI bhI * baMgetriya pugaDU jAti-murArI mohana sarakAra / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMgIya jaina purAvRta kiraNa 2] jainoMke AdipurANa AdimeM jilA hai ki bhogabhUmi kAlameM strI aura puruSa sAthameM ho utpanna hote the aura sabhI manuSya eka samAna vaibhava vAle the aura koI kisIke mata nahIM thaa| isake bAda karma-bhUmike samaya Adi nAtha RSabhadevane patriya, vaizya aura yaha ina tIna varSoM kI kalpanA kara logoMko unake yogya AjIvikAke upAya batAye / aura prajAke pAlana aura zamsanake lie rAjA niyukta kiye / jisa jisa rAjAkA jo nAma rakhA gayA unhIM nAmoMse vibhinna vaMza jaise- kuruvaMza, harivaMza nAthavaMza, upavaMza bana gaye AdinAthane i (kha) ke rasakA saMgraha karanekA upadeza diyA thA isalie loga unheM itrA / kahane lage ye kAraNa arthAt veja ke adhipati the isaliye loga unheM kAzyapa kahate the AdinAtha ke putra mahArAja bharatane brAhmaNa varNakI sthApanA kI thI / Adiya adhivAsI aura AryajAti / / jainazAstra anusAra bhAratavarSa hI bAyakAma nivAsa sthAna hai / para pAzcAtya itihAsakAroMkA mata hai kiSTi (IsA) janmake 1200 yA 2000 varSa pUrva prAcIna AryajAti eziyA khaDake madhya bhAgameM avasthita thI, jo marumaya purAtana AvAsabhUmikA parityAga kara dakSiNakI ora bane goSTi jammase paMca zatAbdI pUrva samaya meM ina AgayoMke grAmoM ( Babylon ) aura sira ( Bgypt) dezake prAcIna sAmrAjya dhvaMsa ho gye| vRiSTha pUrva SoDaza zatAbdI meM Arya vaMzajAta kAzISa jAti (Kassites, Cassita, Kash -- shee ) ne bAvirUSa para adhikAra kara nUtana rAjya sthApita kiyA thaa| ve kAzIyagaNa kArya jAtIya the prAcIna bhAryajAline bohanirmita astroMkI sahAyatAseTi janma se 2000 se 1200 varSa pUrva kAlameM prAcIna bAviruSa aura bAsUra ( Assyria ) rAjyoMko jaya kiyA thA / 1 isI Arya jAtikI eka zAkhAne bhAratake uttarapazcima sImAntakI parvata zreNIko bhavikrama kara paMcanada pradezameM upaniveza sthApita kiyA thaa| ina logoMne kramazaH pUrvakI ora apanA adhikAra vistAra kiyA aura do tIna zatAbdI ke madhya hI uttarApathake adhikAMza bhAgako hastagata kara liyA aura jaba bhAyaMgaNa apanI bastI vistAra karate [ 43 karate hue ilAhAbAda paryanta upasthita hue taba baMga, bagadha (magadha) aura cera dezavAsiyoMkI sampatAse IrSyAvaza unheM dharmajJAnahIna aura bhASA zUnya pakSI kaha kara inakI varNanA vedoMmeM kI hai| vartamAna yuga pahilo sthira kiyA hai ki AgayoMke baMgAla adhikAra ke pUrva isameM dAi nAmakI eka jAti vAsa karatI thI vaha sambatAmeM ina prAyase nyUna na thI / pratnavidyA vizArada hAla sAhabakA mata hai ki drAvidagaNa ati prAcInakAla se bhAratavarSa ke nivAsI hai aura prAgaitihAsika yugameM inhIM logoMne sRSTa jammale tIna sahala varSa pUrva virUpa cIra pezana para adhikAra kara bA~kI bAvirUpa aura mAsUra AdikI prAcIna sabhyatAkI bhitti sthApita kI thI / nRtatvavidoMne Adhunika baMga yAsiyoMkI nAsikA aura mastakakI parIkSA kara yaha nizcaya kiyA hai ki ye yoga dravir3a aura moMgoliyana jAtike sammizraNase utpanna mAlUma hote hai| mejara janarala pharalAMgane pramANita kiyA hai ki cAyake Agamana ke pUrva bhAratavarSa ke prAcIna adhivAsI vida gaNa the aura inameM jainadharmako mAnane vAle sUTase sahakhA~ varSa pUrva yahA~ vAsa karate the / jainadharma eka prAcIna susaMgaThita dArzanika, naitika aura kaThora tapasyA- parAyaca dharma yA / yaha bAta sidhadezake moheMjodarokI khudAIse aura mA adhika puSTa ho gaI hai| vahA~ jaina prabhAvake prati prAcIna cinha upalabdha hue haiM + 9 RgvedameM jinako dasyU kahA hai vaha sambhavataH yahI drAviSa jAti hai| modApana dharmasUtra (1/1/2) maM khilA hai ki baMga, kaliMga, sauvIra prabhRti dezAMmeM gamana karanese zuddhike lie yajJAdi anuSThAna karanA caahie| * HR. Hall's The Ancient History of the Near East p. 171-174 x Short studies in the Science of Comparative Religion p. 243-14 + Twenty-First Indian Science Congress Bombay 1934 section of Anthr opology-Sramanism by Rai Bhadur Rama Prasad Chanda. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44] anekAnta kiraNa - - - Arya isakA kAraNa yahI thA ki yahA~ jainadharmakA vizeSa bhAratavarSake anyAnya dezoM meM jisa prakAra mAryoMkI rIti prabhAva thaa| nIti, bhASA aura dharma pracalita hue the usI prakAra magadha prAcInakAlameM ividha jAtikA rAjya baMgopasAgarase aura baMgadezameM bhI inakA pravartana bhArambha humA thaa| lekara bhUmadhyasAgara paryanta vistRta thA / vartamAnameM kintu dAkSiNAtya vAsI dvAviMDoMne sampUrNarUpase prAryadavibajAti madhyabhArata aura dakSiNAtyameM vAsa karatI hai| bhASA grahaNa nahIM kI; parantu unake aneka AcAra-vyavadakSizake prAcIna rAjya cera, cola aura pAyabdha haiM hAroMkA anukaraNa avazya kiyaa| ina tInoM rAjyoMkA astitva azokake samayameM bhI pAyA khuSTa pUrva prathama sahasrAbdImeM uttarApathake pUrva sImAnta jAtA hai| dakSiNa bhAratake itihAsase yaha bhalI prakAra sthita pradeza bhAryagaNoMke AdhIna ho gae the para isake pragaTa ho cukA hai ki pAyavya nRpatigaNa jainadharmAvalambI tInacAra zatAbdI bAda samagra paryAvarta magadha rAjagaNoMkI the| cera nRpati (san 197ke lagabhaga) ke laghu bhrAtA prAdhInatApAzameM baddha ho gayA thaa| una magadhake rAjyagaNoMdvArA likhita 'zilapparikAram' nAmaka zAmila andhase ko hindU-lekhakoMne zUdra jAtIya yA anAryavaMza saMbhUta pragaTa hotA hai ki prAcIna cera nRpatigaNa bhI jaina the| jiskhA hai| cola nRpatigaNa bhI bIca bIcameM jainadharmake pratipoSaka the, para pazcAt kAlameM ve zaiva ho gae the| khuSTIya prAryoMkA dezAntageMse bhAratavarSa meM prAgamana huA, isa (IsAkI) prathama zatAbdImeM pallavavaMzI rAjA bhI jaina siddhAMtako svIkAra kara yA na kareM para yaha bAta nizcita dharmAvalambI yA jainadharmake poSaka the| ina pallavoMkI hai ki una prAcIna bhAratIya pAryoM meM bhI jainadharmakA pracAra utpatti kurumbAdi prAdima nivAsiyoMse batAyI jAtI hai| thA / upaniSadoM se jJAta hotA hai ki eka bAra nArada kurumba jAtike loga bhI jainI the, isake pramANa bhI muni rAjA sanatkumArako rAjasabhAmeM zrAtmavidyAke pariupalabdha haiN| jJAna meM dIkSita hone ke liye gaye / vahA~ nAradamuni kahate prasiddha jainAcArya zrI kundakundasvAmI jo dakSiNa kiyapi maiM vaidika vidyAko bhale prakAra jAnatA hU~ dezameM prathama zatAbdImeM hue haiM aura jinhoMne prAcAryapada tathApi (Eastern Arya) prAcya pAryoMkI pAtmavidyA sRSTapUrva = meM grahaNa kiyA thA, ve drAvir3a the / yA paravidyAse anabhijJa hU~ jo kuru paMcAla pAryoMkI san 470 meM prAcArya vajranandIne 'drAvisaMgha' kI aparavidyA yA vadikajJAnake pratikUla hai / bhAra aparavidyA yA vaidikajJAnake pratikUla hai / prAtmavidyAmeM hI sthApanA kI thii| vaidika yajJoM (balidAna) ko nirarthaka aura prAramAke vikAsa isa prakAra paravartIkAlake draviDa logoM meM bhI kramA (Evolution of the soul) ke lie hAnikAraka nugata jainadharmakA astitva pAyA jAtA hai| batAkara unakI ghora nindA kI hai| yahAM yaha bhI vicAra NIya hai ki gAMgeya upatyakAke adhivAsiyoM yA prAcyAryoM isa samaya drAvir3a yA gamila bhASA tAmila, telagU, Eastern Aryans jo kAzI, kozala, videha aura kanadI aura malayAlama aise cAra pradhAna bhAgoMmeM bhika magadha vAsa karane vAle the unako yAjJavarukyane bhraSTa aura haiN| hindU granthoMmeM dAvida bhASAko bhI anArya kaha diyA minnamatAvalambI kahA hai| isakA kAraNa yahI thA ki hai| upalabdha tAmila aura kanar3I bhASAkA prAcIna aura pUrva dezIya prAyavedika hiMsAmaya yajJoMkI kevala nindA ucca sAhitya jainoM-dvArA likhA huA hai| hI nahIM karate the varan sAtha sAtha yaha bhI kahate the ki ina ___ Arya sabhyatA jaba yahAM vistRta huI. taba bhI zAdima yajJoMko karanA pApa hai aura inakA parityAga karanA dharma dAvida adhivAsIgaNoMne baMgAlakA parityAga nahIM kiyaa| hai| bAjasneho saMhitA bhI yahI sUcanA hai| ataH isameM OM devasenakRta darzanasAra (vi. saM. 11. kA) rakhoka 24, 28 x prof A. chakravurty-Jain gazette vol.XIX No.3p.91. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta - samaya Carosa CRIMARIA 100 firihine Fish ATESTRATIMES bAgA manAmaha rAjazAhI .. TAMAN pavanA nadiyobAkA BAMMEL pr| . nardavAna jaisora (kIdAra .. C : 5nd. Ny E - galI - bAkaragana) HAR . . . . * paraganA utanA baMgopasAgara Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta bhUTAna sikkima hAniyA jalapAiguDInp pADA... prAgjyoti ...- kucabihAra, jAlapAr3A : kAmarUpa . brahmaputaAR mujaphpharapara 1 . pUrNiyA / ': dinAjapura koTIvarSe gApura - paTanA Line gorApahAr3I silaga mI -..: maMgera bhAgalapura palAmA rAjazAhI hajArIbAga uttararAdA. triNarAhAkA rAMcI mAgaNI mAnA pura 6 asAra phAdapura jAnAlI 'magAMva 'OM , phalaphanA, khulanA bAkaragaMna pedinIpura vIsa-paraganA para vana ' maurabhaMja tAmanukA .. nAmati " jInAtha sundara vana nAmasakinama zivAla baDopasAgara " bAlAsAra mIla 50.35 " baGdeza ___5o100_250 mIla dezapa * mahandI baMgAla kA mAnacitra Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 vaMgIya jaina purAvRtta [45 - saMdeha nahIM hai ki ye mAmAkI zreSThatAke pracAraka Arya samartha hue the / 24 veM tIrthaMkara barddhamAna mahAvIrake pAvijainadharmAvalambI the| rbhAvake pUrva magadha aura aMga choTe choTe sagaDa rAjyoM meM mArya rAjagaNoMke adhaHpatanake pUrva uttarApathake pUrvA vibhakta the / gautamabuddha aura mahAvIra vaImAnakI nirvANaajameM Aryadharmake viruddha dezavyApI prabala bhAndolana prAptike prati apakAla bAda hI zizunAga vaMzIya mahAnandaupasthita huyA thA aura usake phalasvarUpa anadharmakA ke putra mahApAnanda bhAratake samasta triya kulako nimUkha vistAra aura prabhAva bar3ha gayA tathA baudadharmakA janma kara ekar3ana samrAT hue the| isa samayase lekara guptarAja humA / usa samaya magadha + ke rAjagaNa jaina aura baujU- baMzake adhaHpatana paryanta magadha rAjya uttarApathameM ekachatra dharmAvalambI the| isIse unako bhI zuddha jAtIya aura samrATa rUpase pUjita hote rahe aura pATalIputrAhI samrATa anArya kahA hai tathA usa samaya ina donoM dharmoMkA prAbalya kI eka mAtra rAjadhAnI thI." AryAvarttake pUrvAza meM joroMse thA isIse 'vindhasyottare bhAge zrImAna DAkTara bhaNDArakara x ne likhA hai ki yaha prAdi zlokoMkI racanA kara una pradezoMkI yAtrA varjita satya hai ki brAhmaNa-dharmako baMgAlameM phailaneke lie bahuta karadI gaI thii| samaya lagA thaa| abhI taka aisA koI pramANa upalabdha prasiddha purAtattva vid bA. rAkhAladAsa vandyopAdhyAya- nahIM huA jisase yaha siddha kiyA jAsake ki brAhmaNa dharmane apane baMgAlake itihAsa meM 4 28/26 para likhA hai kA Adhipatya guptakAlake pUrva isa prAntameM thaa| prAcIna ki-"jainadharmake 24 tIrthakarAM meM 14 tIrthaMkaroMne baMgAlameM Arya sabhyatAkA vistAra prathama jainoM dvArA huyA magadha aura baMgAlase nirvANa lAbha kiyA thaa|24 tIrthaMkaroM thaa| prAcIna jainagranthoMmeM gAlake tAmralisi. koTivarSa meM 11 veM tIrthaMkara mallinAtha aura 21veM tIrthakara naminAtha- aura puNDrabaddhana aise tIna sthAnoMke nAmase jaina saMghoMkA ne mithilAmeM aura 20veM tIrthakara munisuvratanAthane rAjagRha nAma pracalita hudhA milatA hai| inameM "tAlipsa" meM aura 24 veM tIrthaMkara mahAvIra varddhamAnane vaizAlI x vartamAna medinIpura jilekA tAmaluka hai, 'koTivarSa" nagarameM janma liyA thaa| 24 tIrthaMkaroMme dvAdaza + dInAjapura jilekA vANagar3ha hai aura 'puNyavAI na bogar3A tIrthaMkaroMne sammezikhara tathA pArzvanAtha parvata para nirvANa jilekA mahAsthAna hai| yaha eka vicitra bAta hai ki apane lAbha kiyA thA / dvitIya - tIrthakara vAsupUjyane campA dharmameM dIkSita karanekA kArya kSetra vihAra aura kozajako nagarase aura 24 veM tIrthaMkara varddhamAna mahAvIrane ApApA buddha aura unake anuyAyiyoMne banAyA thA aura mahAvIra purIse, nirvANalAbha kiyA thaa| ye donoM nagara aMga aura unake anuyAyiyoMne isa kAryake lie baMgAlako aura magadha dezameM avasthita hai| jaina aura bauddhadharmake manonIta kiyA thaa| yaha satya hai ki isa mUla jainadharmake itihAsakI paryAlocanA karanese spaSTa bodha hotA hai ki cinha aba baGgAlameM nahIM bace haiM kintu sRSTIya (IsAkI) dIrghakAla-vyApI vivAdake bAda sanAtana Aryadharmake viruddha saptama zatAbdIke madhyabhAga taka puNDrabarddhanameM aneka vAdI yaha nUtana dharmadvaya bhAratavarSa meM pratiSThA lAbha karanemeM nimrantha jainAMkA astisvasa haya menasAMga nAmaka cInI + sabhI pUrvakAlIna aura paravartI vaidika manyAma mAgadhI- yAtrIke vivaraNase pramANita hotA / pAhAyapura ke prati vidveSa pradarzana kiyA gayA hai| smRti sAhitya (baMgAla ) meM jo mvRSTIya paMcama zatAbdIkA tAmrazAsana meM bhI magadhakI gaNanA una dezoM kI hai jiname prApta huyA hai unameM eka vihArakaM ahamtoMkI pUjAke lie jAnA niSedha kiyA gayA hai tathA vahA~ jAne para nigranthAcArya guhanandike ziSyoMko eka dAnakI vArtA hai| prAyazcita karanA nirdeza kiyA gayA hai J.N. Sam ___xFp. ind. Volxxvi,p50 and J. A. addar, The Glories of magadh p.6.) S. B. Xx 111 [N.SP, 125 * kI jagaha 22 hone caahie| x phuDagrAma yA kuMDapurameM / #S. Ba's-Buddhist Recordr of thee +viNsht| = 23 paavaapurii| Western World-london 1906. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [kiraNa 2 46 cAra kiyA nameM janasamA .. . khaSTrIya sakSama zatAbdI taka baMgAlameM jainadharma pracalita thA puda, rAr3ha aura tAmralipti pradezoM meM cAturyAma dharmake pracAraisameM koI bhI sandeha nahIM hai| aura inhIM jainoMne hI pUrvaka kalpasUtrakI zikSA de yajJa aura karmakANDamaya brAhmaNa prAcIna baMgAlameM sarva prathama aura mauryakAla meM bhAryasabhyatA- dharmakI vidroha ghoSaNA kii| isIliye hinduoM dvArA yaha kA pracAra kiyA thaa| deza niSiddha huA / jo magadha aura kaliMga prabhRti deza mauryakAla meM puNDva nameM jainadharma atiprabala thA; yaha bhAratake itihAsake sarvazreSTha gaurava haiM unako bhanArya bAta divyAvadAnakI kathAse avagata hotI hai| isameM likhA ghoSaNA karanA ghora asUyAkA phala hai|" hai ki yaha jAnakara ki jainoMne nimranthake paoNya par3hatI huI 'hinduoMne bauddhadharma aura jainadharmako kevala naSTa buddhakI eka prati mUrti citritako hai. rAjA azokane sarva kara hI chor3a nahIM diyA, ve donoM hAthoMme bauddha aura jainazrAjIvakoM (jainoM) kI hatyA kara denekA Adeza de bhaNDArIko lUTa kara samasta luThita vyake Upara nija nija diyA aura 10. prAjIvaka eka dinameM vadha kara diye nAmAMkarakI chApa dekara usako sarvatobhAvase nijasva kara gaye / liyA / hinduoMke paravarti nyAyadarzana, dharmazAstra prabhRti raMgAlake prasiddha sAhityaka vA. dinezacandrasenane samasta viSayAma isa lUTakA paricaya hai-kahIM bhItra svIkAra nahIM hai| isa prakAra hinduoMne bauddha aura jaina) apane "vRhata baMga" [pRSTha 6-11] meM likhA hai ki kRSNAke dharmake itihAsakA vilopa sAdhana kiyA hai| Age cala jJAti 22veM tIrthakara neminAthane + aMga baMga prabhRti dezameM kara dineza bAbUne (pRSTa 316 ) para likhA hai ki hamArA bhAkara brAhmaNadharmake prati vidrohake bhAvakI zikSA dii| unhoMne ina saba dezAMmeM jainadharmakA vizeSakara pracAra kiyA deza (baMga) eka hajAra yA bArahasau varSa pUrva bauddha aura eka samaya jaina aura bauddha dharmake bAna [bANa ] se pUrva jainadharma kI badastUra zrAr3hata thI; kintu usa sambandhameM hama bhArata vaha gayA thaa| sutarAM brAhmaNoMne ina donoM dharmoM- loga bilkula ajJa aura udAsIna haiN| jaina aura bauddha ko isa dezame nikAla deneke lie aneka ceSTAe~ kii| devatAki vigraha baMgAlake gA~va-gA~vameM pAI jAtI haiM kitu astu, mAhmaNoMne apane prAcIna zAstroMmeM aneka zloka ve bauddha va jainadharmake antargata haiM yaha kaba kisane vicAra prakSiptakara samasta pUrva bhAratako atyanta lAMcchita kara kiyA hai / kimmI sthAna para digambara tIrthaMkara zivarUpase pUjita ho rahe haiN| kevala bauddha dharmake prati hI nahIM jainoMke diyA thaa| aMga, baMga, kaliMga, magadha aura yahA~ tk| ke lI . prati bhI brAhmaNa vidvaSa pracalita thaa| hastinApIDya ki saurASTra paryanta vRhat janapadako inhoMne AryamaNDalIke bahibhUta kahakara nirdeza kiyA aura yaha vyavasthA dI mAnopa na gacchejjaina mandiram // ' isa eka hI vAkyase najAna vaha vidvaSa vizeSa bhAvase vyakta ho jAtA hai| dakSiNAtya prAyazcitta kara svadezameM lauTa skeNge| yayAH zaivAne bauddha aura jainoMke mastaka chedana kara kisa rUpa niSThura "aMga-baMga-kaliMgeSu saurASTra magadheSu c| bhAvase unake matakA dhvaMsa kiyA thA yaha sthAnAntara para tIrthayAtrA dhinA gacchanaH puna.saskAramahati // " likhA jaavegaa| eka samaya jina sarva sthAnoM para RSiyoMne tIrthasthAna kiyA 'jena aura bauddhoMke adhikAra kAla meM prANIhiMsA mulaka thA, paravati yugameM ve niSiddha rAjya parigaNita aura pari- yajJAdi bahu parimANameM mukta hogaye the / hamArA yaha vRhat syakta kyoM hue isakA uttara yaha hai ki "jaina aura bauda- baMga pahilese ho nava brAhmaNa netA kRSNakA vidvaSI thaa| dharmakI havAne baha kara hinduoMkI dRSTimeM isa dezako yahA~ kRSNa virodhI dalakI ceSTAse yajJAgni bahukAlake liye dUSita kara diyA thaa| tIrthaMkara cuvAmaNi pArzvanAthane nirvApita hogaI thIx x Divyavadana Ed. by Co well and "eka samaya svayaM pAravanAthane isa dezameM bahuvarasara dharma pracAra kiyA thA / evaM isa dezameM vizeSa kara sundaraNeill p427. + neminAtha kRSNake saMparka bhrAtA (tADake lar3ake the) le. vana vikramapura aura mAnabhUmake aMcala para aneka logoMne 8 pAravanAtha bhagavAna mahAvIrase 250 varSa pUrva hue the| x mahat baMga pRSTa 44 / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] 414)6. ke do naye puraskAra [47 isa dharmakA avalambana kiyA thaa| aneka baMga-pavilayoMme * baMgalA rAmAyaNoMmeM una atirikta kathAnoMkA samAveza tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ upalabdha huI hai| yaha dharma usa samaya humA hai| kitanA vyApaka ho gayA thA yaha isase bhalI prakAra jAnA baMgAla meM brAhmaNa dharmake punarutthAnake pUrvakA jo bhI jAtA hai| hamAre deza meM tyAga aura dayAdharmakA jo apUrva sAhitya yahA~ upalabdha hai usase yaha bhalI bhA~ti sikha ho abhinaya humA hai usase itihAsa pAThaka mAtra avagata jAtA hai ki usameM bhakti para nahIM pAkarma para hI adhika haiN| abhI bhI baMgAlI vaiSNavoMke gharoMmeM rasakA nAma lenese jora diyA gayA hai arthAt jaisA karoge vaisA pAyoge, hI nahIM 'kATA' zabda hI unake abhidhAnameM nahIM hai? manuSya apanA uddhAra svayaM hI kara sakatA hai| satya, tarakArI 'kATane' ko ye loga 'banAyo' kahate haiN| jIva- zauca, saMyama, dAna, tapa, bata, brahmacarya, pratijJApAlana dayAkI nIti kyA usa zrAdi kAlase hI isa deza meM isI Adiko usa samayakI janatA dharma' mAnatI thii| prakAra calI AI hai|" ye saba dhArmika vizvAsa jainadharmakA pUrvAnugata bAbU dinezacanda senane likhA hai na ki jaina kaviyoM- prabhAvakA ghotaka hai| paravartI kAlIna sAhityameM bhaktiko ne rAmAyaNakI jina kathAoMkA varNana kiyA hai ve eka pradhAnatA aura brAhmaNoM kA prabhAva pAyA jAtA hai kAraNa usaM samaya baMgAla meM avazya pracalita thIM, ataH isIlie samaya jainadharma yahA~se luptaprAyaH ho calA aura Izvarabhakti - - -..- . . - - - aura brAhmaNoMme Izvara tukhya zaktike mAnane vAloMkI + The Bengali Ramayanas p. 207 saMkhyA bar3ha gaI thii| kramazaH 425 ru0 ke do naye puraskAra jo koI vidvAn, cAhe ve jaina ho yA jainetara, jo sajjana kisI bhI viSayake puraskArako rakamameM nimna viSayoM meM se kisI bhI viSayapara apanA uttama apanI ora se kucha vRddhi karanA cAhege to vaha vRddhi nibandhAhandI meM likhakara thA dasarI bhApAmeM likhe yadi 25) se kamakI nahIM hogI to svIkArakI jAyagI jAne para use hindImeM anuvAdita karAkara bhejanekI aura vaha bar3hI huI rakamabhI puraskRta vyaktiko unakI kRpA kareMge unameM se prathama viSayake sarvazreSTha lekhakako bhorase bheMTakI jaaygii| puraskRta lekhoMko chapAkara 125) rupaye aura dUsare viSayake sarvazreSTha lekhakako prakAzita karanekA vIrasevAmandira-TrasTako pUrNa adhi300) rupaye bataura puraskArake vorasevAmandira-TrasTakI kAra hogaa| jo vidvAna kisI bhI nibandhako likhanA mAphata sAdara bheMTa kiye jaaeNge| jo sajjana puraskAra cAhara apana nAma cAheM ve apane nAma tathA patekI sUcanA kAphI samaya lenekI sthitimeM na hoM athavA use lenA nahIM cAheMge pahalese kara denakI kRpA kareM, jisase AvazyakatA unake prati dUsare prakArase sammAna vyakta kiyA honepara nibandha-sambandhI kAI vizeSa sUcanA unheM do jaaygaa| unheM apane iSTa evaM adhikRta vipayapara jA ske| viSayoM ke nAma aura tatsambandhI kucha lokahitakI dRSTise nivandha likhanekA prayatna jarUra sUcanAeM isa prakAra haiM:karanA cAhiye / prathama vipayakA nibandha phulaskepa 1. sarvajJakA saMbhAvyarUpa sAijake 25 pRSThoM athavA 800 paMktiyoMse kamakA isa nibandhameM sarvajJakI siddhipUrvaka sarvajJake usa nahIM honA cAhiye aura use 31 disambara san 1653 rUpako spaSTa karake batalAnekI jarUrata hai jo saba taka vijJApakake pAsa nimna patepara rajisTrIse bheja prakArase saMbhAvya ho| sarvajJakI siddhimeM una saba denA cAhiye / yadi saba lekhaka cAheMge to isa samayA- zaMkAoM tathA yuttiyoMkA pUrA samAdhAna honA cAhiye vadhi meM kucha vRddhi bhI kI jA skegii| jinheM sarvajJA'bhAvavAdI sarvajJatAke virodhameM prastuta Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48] anekAnta [kiraNa karate haiM / sarvajhake saMbhAvyarUpako batalAne meM pahale una (6) 'save-dravya-paryAyeSu kevalasya' isa sUtrake saba rUpoMkI carcA zrA jAnI cAhiye jinheM vibhinna anusAra kevalajJAnakA viSaya sarva dravyoM aura unakI saravAdI apane-apane matAnusAra apanAe hue haiM, sarva paryAyoM taka sImita batalAyA hai, taba jo na to phira unameM se kauna rUpa kitane aMzoMmeM saMbhAvya hai aura dravya hai aura na kisI vyakI koI paryAya hai una kitane aMzoM meM saMbhAvya nahIM hai ise acche yukti- bahutasI kalpita Aropita bAtoM tathA ApekSika dharmoM balake sAtha pradarzita karanA cAhiye aura anta meM jaise choTA bar3Apana nApa-tAla Adi aura rizte-nAtekI spaSTIkaraNAke sAtha sarvazake usa rUpako sAmane rakhanA bAtako kevalI jAnatA hai yA ki nahIM? yadi nahIM cAhiye jo saba prakArase saMbhAvya evaM prabAdhya ho| nAnatA to usakA sarvajJAna sImiva havA,aura jAnatA spaSTIkaraNameM nimna vipayoMkA spaSTa honA Ava- hai to kisa rUpameM jAnatA hai aura usa rUpameM jAnanese zyaka hai : bhI vaha jJAna sImita hotA hai yA ki nahIM? . (1) 'sarva jAnAtIti sarvajaH' isa mAmAnya (7) jo indriyajJAna, smRtijJAna, pratyabhijJAna niruktike anusAra kyA sarvajJa kisI eka hI dravya aura naya-nikSepADhike rUpameM zra tajJAnake viSaya arthAt yA padAtha ko-jaise jIvAtmA ko-pUrNarUpase jAnatA jJaya haiM ve kyA saba kevalI sarvajJake jJAnake bhI viSaya hai aura imI dRSTise vaha sarvajJa hai athavAsava dravyo- evaM kSaya haiM ? yadi nahIM haiM to jJAna-jJAnakeyoMkI padArthoMko vaha jAnatA hai, isa dRSTi se sarvajJa hai ? vibhinnatA huI taba sarvajJa sampUrNa zeyoMko jAnane (2) sarva dravya-padArthoMko vaha jAtike rUpameM vAlA kaise kahA jA sakatA hai ? usakA mahAna jJAna jAnatA hai yA vyaktike rUpameM yadi vyaktike rUpameM anantaviSayoMko apanA sAkSAt viSaya karane vAlA jAnatA hai to kyA aloka-sahita trilokavartI aura hote hue bhI maryAdita ThaharatA hai / isa viSayakA vikAlavartI samparNa jaDa-cetana vyaktiyAM usake jJAnameM nivandhameM acchA UhApoha honA caahiye| sAthahI. malakatI haiM ? nibandhako likhanase pahale svAmI samantabhadrake devAgama, bhata aura bhaviSyakAlakI vyaktiyAM jJAna yuktyanuzAsana aura svayaMbhUstotra tathA zrI kundakundake darpaNameM kaise jhalakatI hai, jabaki vartamAnameM unakA samayasArapara bhI eka najara DAla lenI caahiye| astitva hI nahIM? 2. samantabhadrake eka vAkyakI vizada-vyAkhyA (4) vaha sarva dravya-padArthoM ko unakI sampUrNa _ 'tatva-naya-vilAsa paryAyoMke sAtha jAnatA hai yA una sabako kucha paryAyoMko svAmI samantabhadrakA svayaMbhU stotra-gata eka padyajAna lenese bhI sarvajJatA bana jAtI hai| bAkya nimna prakAra hai___ (5 vaha saba dravyoM aura unakI saba paryAyoMkoM "vidheyaM vArya cA'nubhayamubhayaM mizramapi tadyugapat jAnatA hai yA kamazaH jAnatA hai ? yadi kramazaH vizeSaH pratyeka niyama-viSayaizcA'parimitaiH / jAnatA hai to prathamAdi samayona jabataka jAnakArI pUrI nahIM hotI vaha sarvajJa kaise kahA jA sakatA hai ? sadA'nyo'nyApekSaiH sakala-bhuvana-jyeSTha-guruNA aura jAnakArIke pUrA honepara yadi vaha sthira rahatI tvayA gItaM tattvaM bahunaya-vivakSetara-vazAt // " hai aura jJAna phira sabako yugapat jAnane meM pravRtta honA isa padyameM sUtrarUpase jinopadiSTa tazva-viSayaka hai to phira zurUse hI usakI yugapat pratimeM kauna tathA naya-viSayaka jo bhArI prameya bharA huA athavA bAdhaka hai, jabaki jaina-mAnyatAke anusAra moha, saMsUcita hai use vistRta vyAkhyAke dvArA aise sarvAjJAnAvaraNa darzanAvaraNa aura antarAya nAmaka cAra gINarUpase vyakta evaM spaSTa karake batalAne kI jarUrata ghAtiyA koMke atyanta kSayase kevalajJAnake rUpameM hai jisase saMkSepameM jina-zAsanakA sArA tattva-nayasarvajJatA prakaTa hotI hai| aisI hAlatameM sarvazakA vilAsa prAmANikarUpa sAmane bhAjAe aura usa kramazaH jAnanA kaise bana sakatA hai| (zeSa pRSTha 74 para) Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA maraNa (zrI 105 1jya kSullaka gaNezapramAdajI varNI) zrI 105 pUjya mahAmanA varNIjI kA vaha lekha sudIrgha kAlake anubhava janita pallekhanA viSayaka-vicAroMkA dohana rUpa eka mahatvapUrNa maMkalana hai, jo samAdhi-maraNake avasara para dIpacandrajI varNI, pra. mAMjIlAlajI mAgara, aura bAbA bhAgIrathajIke pannAmeM liye gaye the| lekha meM ullimbita bhAvanA evaM vicAra pratyeka mumudhuke liye upayogI, pAvazyaka aura anukaraNIya hai| bhAzA hai pAThaka mahAnubhAva unase yatheSTa lAbha uThAnekA yatna kreNge| -sampAdaka sanlekhanA jIvana hai| jaise jisa mandirameM hama nivAsa karate haiM usake kAya aura kaSAyake kRza karako hI mallebanA madabhAva asadabhAva, hamako kisI prakArakA hAniyAma (samAdhikahata hai| usameM bhI kAyakI kRzatAkI koI nhiiN| taba kyA harSa-vivAda kara apane pavitra bhAvoMko AvazyakatA nahIM, yaha para vastu sako na kRza hI kalupita kiyA jAve / jaisA ki prAcArya amRtacanne nAThaka karanA aura na puSTa hI karanA, apane prAdhIna nahIM . samayasArama kahA haiyaha svAdhIna vasnu hai, jo apanI kapAya ko kRza karanA; 'pAemecchenamudAharanti maraNaM prANAH kilAsyAtmano, kyoMki usakA udaya prAsmA meM hotA hai| aura usIke jJAna nasvayameva zAzvatataganocchiyate jAtucit / / karaNa hama kRza ho jAte haiN| arthAt hamAre jJAna darzana tasyAto maraNaM na kicana bhavettIH kuto zAnino, ghAte jAte haiN| aura usake vAtase zAna darzanakA jo nizzaMka mananaM svayaM sa sahaja jJAnaM madAvindati // ' dakhanA jAnanA kArya hai vaha na hokara iSTAniSTa kalpanA artha- prANoMke nAzako maraNa kahate haiN| aura prANa mahita dayanA jAnanA honA hai| yahI nA dukhakA mUla hai| isa prAsmAkA jJAna hai / vaha jJAna savarUpa svayaM hI nisya ataH Apa tyAgakI mukhyatA kara zarIrakI kRzatAmeM udyama hone ke kAraNa kabhI nahIM naSTa hotA hai| ataH isa dhAtmAna kIjiye rahI kapAya kRzakI kathA, so usake artha kA kucha bhI maraNa nahIM hai to phira jJAnIko maraNakA bhaya nirantara cipameM nanmayatA hI usakA prayojana hai| prauda- kahAMse ho sakatA hai? vaha jJAnI svayaM niHza hokara yika bhAvAMkA sakanA to hAtha kI bAta nahIM. kintu zrauDha- nirantara svAbhAvika jJAnako sadA grAsa karatA hai| yika bhAvAMko anAsmIya jAna unameM harSa-viSAda na karanA isa prakAra pApa sAnanda aise maraNakA prayAsa karanA zrI puruSArtha hai / jahA~ anUkRta mAdhana hI unheM tyAgakara jo paramparA mAnastanyapAnase baca jaao| itanA sundara anukUla sAdhana banAnemeM upayogakA durupayoga hai| kalyANa avamara hasnagata humA, avazya isase lAbha lenaa| kA patha prAnmA hai, na ki bAgha sNtr| yaha bAhya kSetra no anAramazAMkI Tima mahatva rakhate haiN| cirakAlase hamAre AtmA kalyANakAma jaise jovAko pravRtti bAha sAdhanAMkI ora hI mumpa rahI, bhAramA hI kalyANakA mandira hai ataH padAryoMkI phala usakA yaha humA jo pAyAvadhi svAtma-subama kibat mAtra bhI Apa apekSA na kreN| aba pustakadvArA baJcita rhe| jJAnAbhyAma karanekI AvazyakatA nhiiN| aba paryAyameM dhora parizrama kara svarUpake artha mokSamArgakA abhyAsa maraNa karanA ucita hai| aba usI zAna zastrako rAgadveSa zanIpAyuke nipeka pUrNa hone para manuSya paryAyakA viyAMga ke Upara nipAta karanekI pAcazyakatA hai| yaha kArya upamaraNa hai| tathA zrAyuke sajAvama paryAyakA sambandha sohI dezakA hai aura na mamAdhikaraNameM sahAyaka parikhatoMkA hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50] anekAnta [kiraNa 1 - aba to anya kathAoMke zravaNa karane meM samaya ko na dekara vaha upAdeya hai| isahI ko samayasArameM zrI maharSi usa zatra senAke parAjaya karane meM sAvadhAna ho kara prayatna kundakundAcAryane nirjarAdhikArameM likhA hai| karanA caahiye| chijjadu vA bhijjadu vANijjaduvA ahava jAdu vippalayaM / ___yadyapi nimittako pradhAna mAnane vAle tarka dvArA bahuta- jamhA tamhA gacchadutaha vihu Na parigahI majma / / 206 sI bhApatti isa viSayameM lA sakate haiN| phira bhI kArya artha-yaha zarIra chida jAzro athavA bhida jAzro karanA antameM to Apa hI kA kartavya hogaa| ataH jaba athavA le jAyo athavA nAza ho jAve, jaise taise ho jAo taka ApakI cetanA sAvadhAna hai, nirantara svAtmasvarUpake to bhI yaha merA parigraha nahIM hai| cintavanameM lagA do| isIse samyagdRSTike paradravyake nAnA prakArake pariNazrI parameSThIkA bhI smaraNa karo, kintu jJAyakakI mana hote hae bhI harSa-viSAda nahIM hotaa| ataH Apako ora lakSya rakhanA; kyoMki maiM 'jJAtA dRSTA' hU~, jJeya bhikSa bhI hama samaya zarIrakI kSINa avasthA hote hue koI bhI haiM, usameM niSTAniSTa vikalpa na ho, yahI puruSArtha karanA vikalpa na kara taTastha hI rahanA hitakara hai| aura antaragameM mULa ( mamatA) na karanA / tathA rAgA caraNAnuyogameM, jo paradravyoMkA zubhAzubhameM nimitatvadika bhAvoMko tathA usake vaktAoMko dUra hI se tyaagnaa| kI apekSA heyopAdeyakI vyavasthA kI hai, vaha alpaprajJaka mujhe aAnanda isa bAtakA hai ki zrApa niHzalya haiM / yahI zrApaka kalyANakI paramauSadhi hai| artha hai / Apa to vijJa hai| adhyavasAnako hI bandhakA janaka samajha usIke tyAgako bhAvanA karanA aura nirantara aisA zarIra nazvara hai vicAra karanA ki jJAna darzanAtmaka jo prAtmA hai vahI upA deya hai| zeSa jo bAhya padArtha haiM ve mere nahIM hai| __ jahA~ taka ho sake isa samaya zArIrika avasthAkI Apake zarIra kI avasthA pratidina kSINa ho rahI hai aura dRSTi na dekara nijAtmAkI ora lacaya dekara usIka isakA hrAsa honA svAbhAvika hai / isake dvAsa aura vRddhisaM svAsthya lAbhakI auSadhikA prayatna karanA / zarIra para dravya hamArA koI ghAta nahIM, jJAnAbhyAsI svayaM jAnate hai| hai usakI koI bhI avasthA ho usakA jJAtA dRSTA hI athavA mAna lIjiye ki zarIrake zaithisyase tada avayavabhUta rahanA / so hI samayasArameM kahA hai indriyAdika bhI zithila ho jAtI hai tathA dravyendriyake 'koNAma bhaNijja buho paradavvaM mama imaM hadi dvvN| vikRta bhAvasa bhAvendriya svakIya kArya karane meM samartha nahIM appAmappaNo parigAhaM tu NiyadaM viyAgato / / 207 hotI hai kintu mohanIya upazama janya samyaktvakI imameM bhAvArtha-yaha para dravya merA hai aisA jJAnI paNDita kyA virAdhanA huI ? manuSya jisakAla zayana karatA hai usa nahIM kaha sakatA, kyoki jJAnI jIva to AtmAko hI kAla jAgrata avasthAke sadRza jJAna nahIM rahatA kintu jo svakIya parigraha mAnatA yA samajhatA hai| samyagdarzana guNa saMsArakA antaka hai usakA AMzika bhI yadyapi vijAtIya do dravyoMse manuSya paryAyakI utpatti ghAta nahIM hotaa| ataeva aparyApta avasthAme bhI samyagdahuI hai kintu vijAtIya do dravya milakara sudhA haridrAvat rzana mAnA hai jahA~ kevala tejasa kArmANa zarIra haiN| uttaraeka rUpa nahI pariNameM haiN| vahA~ to varNa guNa donoMkA kAlIna zarIrakI pUrNatA bhI nhiiN| tathA AhArAdi vargaNAeka rUpa pariNamanA koI Apattijanaka nahIM hai kintu yahAM ke abhAvameM bhI samyagdarzanakA sadbhAva rahatA hai| ataH para eka cedana aura anya acetana dravya haiN| inakA eka Apa isa bAtakI racamAtra AkulatA na kareM ki hamArA rUpa pariNamanA nyAya pratikUla hai| pudgalake nimittako zarIra kSINa ho rahA hai, kyoMki zarIra para igya hai; usake prApta hokara zrAramA rAgAdikarUpa pariNama jAtA hai phira sambandhase jo koI kArya hone vAlA hai vaha ho athavA bhI rAgAdikabhAva audayika haiN| ataH bandhajanaka hai, na ho, parantu jo vastu prAramA hI se samanvita hai usakI zrAtmAko duHkhajanaka hai, ataH heya haiN| parantu zarIrakA sati karane vAlA koI nahIM, usakI rakSA hai to saMsAra taTa pariNamana AtmAse bhinna hai, ataH na vaha heya hai aura na samIpa hI hai| vizeSa bAta yaha hai ki caraNAnuyogakI Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] sallakhanA maraNa [51 paddhatime mamAdhike bAhya saMyoga acche honA vidheya hai kintu Azraya liyA hai ve avazya eka dina pAra hoNge| parantu paramArtha dRSTise nija prabalanama zraddhAnahI kAryakara hai Apa kyA kareM, nirantara isI citAmeM rahate haiM ki kaba aisA zubha jAnate haiM ki kitane hI prabala jJAniyoMkA samAgama rahe samaya zrAve jo vAstava meM hama isake pAtra hoM, abhI hama kintu samAdhikartAko unake upadeza zravaNa kara vicAra to isake pAtra nahIM hue, anyathA tuccha-sI tuccha bAtoMmeM svayaM hI karanA pddegaa| jo meM eka haiM, rAgAdika zUnya nAnA kalpanAyeM karate hue duHkhI na hote / hU~, yaha jo sAmagrI dekha rahA hU~ parajanya hai , heya hai, upA jiye daya nija hI hai| paramAtmAke guNagAnase paramAtmA dvArA paramAtmapadakI prApti nahIM kintu paramAtmA dvArA nirdiSTa hamArA aura ApakA mugya kartavya rAgAdikake dara patha para calanese hI usa padakA lAma nizcita hai ataH karanekA hI nirantara rahanA cAhie, bhAgamajJAna aura chAsarva prakArake jhaMjhaToMko chor3akara aya to kevala vItarAga ke vinA sayatattva bhAvake mora ke vinA saMyatatva bhAvake mokSamArgakI siddhi nahIM. ataH nirdiSTa patha para hI prAbhyantara pariNAmase prArUda ho jAyo maba prayatnakA yahI sAra honA cAhiye jo rAgAdika bhAvoMbAbA tyAgako bItakamA nibhAva kA astittva prAtmAmeM na rahe / jJAna vastukA paricaya karA bAdhA na pahaMcaM / apane pariNAmAMka pariNamanako dekhakara hI detA hai arthAta ajAnanivRtti jJAnakA phala hai kinta jJAnatyAga karanA; kyoMki jaina siddhAntama satya-patha mUrchA tyAga kA phala upekSA nahIM, upekSA phala cAritrakA hai| jJAnameM bAleke hI hotA hai| ataH jo janmabhara mokSamArgakA adhya. bhAropase vaha phala kahA jAtA hai| janma bhara mokSa mArga yana kiyA usake phalakA samaya hai use sAvadhAnatayA upa viSayakA jJAna sampAdana kiyA aba eka bAra upayoga yogameM lAnA / yadi koI mahAnubhAva annameM digambara pada lAkara usakA aAmvAda lo| Ajakala caraNAnuyogakA kI sammati devaM taba apanI abhyantara vicAradhArAmaM kArya abhiprAya logoMne paravastuke nyAga aura grahaNameM hI samajha lenA / vAstavame antaraGga buddhipUrvaka mUrchA na ho tabhI usa rakhA hai so nhiiN| caraNAnuyogakA mukhya prayojana to padake pAtra bnnaa| isakA bhI beda na karanA ki hama svakIya rAgAdikake maMTanekA hai parantu vaha para vastuke zaktihIna ho gaye anyathA acchI taraha yaha kArya sampanna sambandhame hone haiM arthAt para vastu usakA nokarma hotI hai karate, hIna zakti zarIrako durbalatA hai| grAbhyantara zraddhAma ataH umako tyAga karate haiN| sabase mamatva haTAnekI ceSTA durbalatA na ho| ataH nirantara yahI bhAvanA rkhnaa| karo; yahI pAra honekI naukA hai| jaba parameM mamatva bhAva ghaTegA nava svayamaMtra nirAzraya ahaMbundri ghaTa jAvegI, kyoMki 'ego me sAmaDho AdANANa dsmlmvgaa| mamanva aura ahaGkArakA avinAbhAvI sambandha hai; ekake mesA me bahirA bhAvA mavve saMjogalakkharaNA // binA anya nahIM rahatA / sarvatyAga kara diyA parantu kucha __artha-eka merA zAzvata dhAnmAjJAna-darzana lakSaNamayI bhI zAntikA aMza na paayaa| upavAsAdika karake zAnti hai zeSa jo bAhirI bhAva haiM ve mara nahIM hai sarvasaMyogI na milI, parakI nindA aura AtmaprazaMsAle bhI zrAnandabhAva haiN| kA aMkura na ugA, bhojanAdikI prakriyAse bhI lezamAtra zAntiko na paayaa| ataH yahI nizcaya kiyA ki rAgAdika ataH jahA~ taka bane svayaM zrApa samAdhAna pUrvaka anya gaya pinA zAntikI udabhRti nhiiN| ataH parva vyApAra ko mamAdhikA upadeza karanA ki samAdhistha prAnmA ananta zaktizAlI hai taba yaha konamA viziSTa kArya hai| vaha to usIke nivAraNameM lagA denA hI zAntikA upAya hai| una zatramAko cUrNa kara detA hai jo ananta saMsArake vAgjAlake limbanese kucha bhI mAra nhiiN| kAraNa / vAstabameM AmAke zatru no rAga-dvepa aura moha hai| jo hama nirantara isa duzvamaya saMsArameM bhramaNa karA rahe jinAgamakI naukA para car3ha caliye hai| ataH aAvazyakatA isakI hai ki jo rAga-dvepake prAdhIna isa saMsAra samudra meM gote khAne vAle jIvoMko kevala na hokara mpAsmostha paramAnandakI ora hI hamArA prayatna jinAgama hI naukA hai| usakA jina bhavya prANiyoMne sanata rahanA zreyaskara hai| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [kiraNa 1 - - - - - praudayika rAgAdi hoveM isakA kucha bhI raMja nahIM karanA artha-eka taraphase kaSAya kAlimA sparza karatI hai cAhiye / rAgAdikokA honA rucikara nahIM honA caahiye| aura eka taraphase zAnti sparza karatI hai| eka tarapha bar3e-bar3e jJAnIjanoMke rAga hotA hai| parantu usa rAgameM saMsArakA prAghAta hai aura eka tarapha mukti hai| eka tarapha raMjakatAke prabhAvase Age usakI paripATI rodhakA (rokane- tIno loka prakAzamAna haiM aura eka tarapha cetana aAtmA kA) prAsmAko anAyAma avasara mila jAtA hai / isa prakAra prakAza kara rahA hai / yaha bar3e AzcaryakI bAta hai ki zrAtmAaudayika rAgAdikoMkI santAnakA apacaya binAza) hota- kI svabhAva mahimA adbhutase adbhuta vijayako prApta hotI hote eka dina samUla talase usakA prabhAva hA jAtA hai hai / ityAdi aneka padyamaya bhAvosa yahI antima karana aura taba pAramA svacchasvarUpa hokara ina saMsArakI vAma- pratibhAkA viSaya hotA hai jo Aramadravya hI kI vicitra nAoMkA pAtra nahIM hotA / maiM Apako kyA livU ? yahI mahimA hai| cAhe nAnA duHkhAkIrNa jagatameM nAnA veSa dhAraNa merI sampatti hai-jo aba vizeSa vikalpoMko tyAgakara kara naTarUpa bahurUpiyA baneM aura cAhe svanimita sampUrNa jisa upAyase rAga-dveSakA prAzayameM abhAva ho vahI zrApakA lIlAko samvaraNa karake gaganavat pAramArthika nirmala svabhAva va merA kartavya hai, kyoMki paryAyakA avasAna hai| yadyapi dhAraNa kara nizcala tiSTa / yahI kAraNa hai| "save paryAyakA avasAna to hogA hI kintu phira bhI sambodhanake khalvidaM brahma" arthAt yaha sampUrNa jagat brahmasvarUpa hai| liye kahA jAtA hai tathA mUdroMko vAstavika padArthakA pari- isame koI sandaha nahIM, yadi vedAntI ekAnta durAgrahako caya na honese bar3A Azcarya mAlUma par3atA hai| chor3a devaM taba jo kucha kathana hai akSarazaH satya bhAsamAna bArase dekhiye taba Azcaryako sthAna nahI hone lage / ekAntapTi hI andhaSTi hai Apa bhI padArthokI pariNati dekhakara bahutase jana subdha ho jAte hai| alpa parizramase kucha isa ora bhAiye / bhalA yaha jo paMca bhalA jaba padArtha mAtra ananta zaktiyoMke puMja hai taba kyA sthAra aura usakA samudAya jagat dRzya ho rahA hai, kyA pudgalameM vaha bAta na ho, yaha kahAMkA nyAya hai| Ajakala hai? kyA brahmakA vikAra nahIM ? athavA svamatakI aura kucha vijJAnake prabhAvako dekha logoMkI zraddhA pudgala dravyame hI dRSTikA prasAra kIjiye / taba nimitta kathanakI mukhyatAse jAgrata ho gaI hai| bhalA yaha to vicAriye, usakA upayoga yaM jo rAgAdika pariNAma ho rahe hai, kyA unheM paudgalika kisane kiyA? jisane kiyA usako na mAnanA yahI to nahIM kahA hai ? athavA inhaM chor3iye / jahA~ avavijJAnakA jar3a bhAva hai| viSaya nirUpaNa kiyA hai, vahA~ pakSAMpazamabhAvako bhI avadhibinA rAgAdikaka kArmANavargaNA kyA karmAdirUpa jJAnakA viSaya kahA hai arthAt-pudgaladravyake sambandhasaM pariNamana karAne meM samartha ho sakatI hai? taba yo kahiye / jAyamAna honese kSAyopazika bhAra bhI karthAvat rUpI hai| apanI amanta zaktike vikAsakA bAdhaka Apa hI moha kevala jJAna-bhAva avadhijJAnakA vipaya nahIM; kyoMki usameM rUpI dravyakA sambandha nahIM / ataeva yaha siddha huA ki karma dvArA ho rahe haiN| phira bhI hama aise andhe haiM jo moha auyika bhAvavat kSAyAMparzAmaka bhAva bhI kaJcit pudgalakI mahimA alApa rahe haiN| mohama balavattA denevAlI ke sambandhasaM jAyamAna hAnesa mUrtimAna he na ki rUpazaktimAna vastuko ora dRSTi prasAra kara dekhA to dhanya rasAdimattA inameM hai |tdvt azuddhatAke sambandhase jAyamAna usa acintya prabhAva vAle padArthako ki jisakI vakradRSTi honese yaha bhautika jagat bhI kathaJcit brahmakA vikAra hai| ko saMkoca kara eka samaya mAtra sudRSTikA avalambana kiyA kaJcitkA yaha artha hai ki jIvake rAgAdika bhAvAke hI ki isa saMsArakA astitva hI nahIM rhtaa| sohI samaya nimittako pAkara pudgala dravya ekendriyAdi rUpa pariNamanasArameM kahA hai ko prApta haiN| ataH jo manuSyAdi paryAya haiM ve do asamAna kapAyakalirakataH skhalati shaantirstyektaa| jAtIya dravyake sambandhasa niSpanna hai| na kevala jIvakI bhavopatirekataH spRzati muktirpyektH|| hai aura na kevala pudgalakI hai| kintu jIva aura pudgalajagastritayamekataH sphurati cicckaartyektH| ke sambandhase jAyamAna haiN| tathA yaha jo rAgAdi pariNAma svabhAvamahimA''tmano vijyte'dbhutaaddbhtH|| hai sAM na to kevala jIvake hI haiM aura na keyana pudgalake Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] saJjakhanA maraNa [53 Diye haiM kintu upAdAnakI apekSA jIvake haiM aura nimitta kAraNa sAmrAjyalacamIkA bhoktA honA huaA loka zikharameM kI apekSA pudagalake hai|aur dravyadRSiTakara dekheM to na pud virAjamAna hokara tIrthaGkara prabhuke jJAnakA viSaya hokara galake haiM aura na jIvake haiM, zuddhadamyake kathanameM paryAyakI hamAre kanyAgAmeM sahAyaka hotA hai| mukhyatA nahIM rhtii| ataH ye gauNa ho jAte hai / jaise putra para paryAya strI puruSa donoMke dvArA sampanna hotI hai| astu isase zreyomArgako sannikaTatA jahA~ jahA~ hotI hai vaha vastu yaha niSkarSa nikalA yaha jo paryAya hai, vaha kevala jIvakI pUjya hai, ataH hama aura Apako bAhya vastujAtameM nahIM kintu paugalika mohake udayase zrAtmA cAritraguNa- mUrkhAkI kRzanA kara grAmatakhakA utkarSa karanA meM vikAra hotA hai ataH hameM yaha na samajhanA cAhiye ki caahiye| granyAbhyAsakA prayojana kevala jJAnArjana taka hamArI isameM kyA kSati hai ? kSati to yaha huI, jo aAnmA- hI nahI hai, sAtha hI meM para padArthoMse upekSA honI kI vAstavika pariNati thI vaha vikRta bhAvako prApta ho cAhie / prAtmajJAnakI prApti aura hai kintu usakI gaI / yahI to kSati hai / paramArthase kSatikA yaha zrAzaya hai upayogitAkA phala aura hai| mizrIkI prApti aura svAdameM ki prAtmAmeM rAgAdika doSa ho jAte haiM vaha na ho / taba mahAn antara hai / yadi svAdakA anubhava na huaA taba jo una doSAMke nimittase yaha jIva kisI padArthame anuka- mizrI padArtha milanA kevala andhekI lAlaTenake sadRza latA aura kisIme pratikUlatAkI kalpanA karatA thA aura hai, ataH aba yAvAnapuruSArtha hai vaha isI meM kaTibaddha hokara unake pariNamana dvArA harSa-vipAda kara bAstavika nirAku- lagA denA hI zreyaskara hai / jo AgamajJAna ke sAtha sAtha latA (sukha) ke abhAvameM zrAkulita rahatA thaa| zAntikaM upekSArUpa svAdakA lAbha ho jAve / svAdakI kaNikAko bhI nahI pAnA thA ! aba una rAgA vipAda isa pAtakA hai jo vAstavika prAramatatvakA dika doSoMke amabhAvama prAramaguNa cAritrakI sthiti akampa dyotaka hai usakI upakSINatA nahIM hotI / usake artha aura nirmala ho jAtI hai / usake nirmala nimittako ava. nirantara prayAsa haiM / bAhyapadArthakA chor3anA koI kaThina lambana kara yAsmAkA cenana nAmaka guNa hai vaha svayameva nahIM / kintu yaha niyama nahIM ki adhyavasAnake kAraNa dRzya aura zaMya padArthoM ko taTTapa ho dRSTA aura jJAtA zakti- chUTakara bhI adhyavamAnakI utpatti antasthalameM nahIM zAlI hokara AgAmI ananna kAla svAbhAvika pariNamana- hogii| upa vAmanAke viruddha zamba calAkara usakA zAlI aAkAzAdivat akampa rahatA hai / isIkA nAma bhAva- nipAna karanA, yaryApa upAya nidiSTa kiyA hai, parantu phira mukti hai / aba prAtmAma moha-nimittaka jo kaluSatA thI bhI vaha kyA hai ? kevala zabdokI mundaratAko chor3akara vaha sarvathA nirmUla ho gaI, kintu abhI jo yoga nimittaka gamya nahI dRSTAnta to spaSTa hai, agni-janya uSNatA jo parispandana hai vaha pradeza prakampanako karatA hI rahatA hai| jalameM haiM usakI bhinnatA nISTi viSaya hai| yahAM to krodhatathA tannimittaka IryApazAsrava bhI mAtA vedanIyakA huzrA se jo kSamAkI aprAdubhUti hai vaha yAvat krodha na jAve karatA hai / yadyapi isameM thAnmAMka svAbhAvika bhAvakI kSati taba taka kaise vyakta ho / uparame krodha na karanA kSamAkA nhiiN| phira bhI nirapavayaM zrAyuke sadabhAvamaM yAvat grAyake mAdhaka nahIM: zrAzayameM vaha na rahe yahI no kaTina baat| niSeka haiM tAvata bhava-sthitiko meMTaneko koI bhI kSama nhiiN| rahA upAya tatvajJAna, so to hama zrApa sarva jAnate hI haiM taba antamuhUrta zrAyukA avasAna rahatA hai| tathA zeSa jo kintu phira bhI kucha gRr3ha rahasya hai jo mahAnubhAvoMke mamAnAmAdika karmakI sthiti adhika rahatI hai, usakAlameM gamakI apekSA rakhatA hai, yadi vaha na mile taya prAtmA hI tRtIyazukladhyAnaka prasAdasaM daNDakapATAdi dvArA zeSa karmoM- aAtmA hai, usakI sevA karanA hI uttama hai| usakI sevA kI sthitiko zrAyu sama kara caturdaza guNasthAnakA grArohaNa kyA hai "jAnA ipTA" aura jo kucha atirikta hai vaha kara nAmako prApta karatA huA laghupaJcAkSarake kAla mama guNa- vikRta jAnanA sthAnakA kAla pUrNa kara caturtha dhyAnaka prasAda zeSa prakRti- paratantratAke bandhana tor3iye yoMkA nAzakara parama yathAkhyAta cAritrakA lAbha karatA huzrA, vacana caturatAse kisIko mAhita kara lenA pANDitya eka samaya meM dravya mukti vyapadezatAko lAbhakara, mukti- kA paricAyaka nahIM : zrIkundakundAcAryane kahA hai: Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta kiraNa 1] 'ki kAhadi vaNavAso kAyakileso vicitta uvvaaso| rAmavANa aupadhikA sevana kIjiye amAyaNa mauraNa-pahudI samadArahiyassa samaNassa // ' ataH aba ina paranimittaka zreyomArgakI prAptike artha-samatAke binA vananivAsa aura kAyakleza prayala meM samayakA upayoga na karake svAvalambanakI ora tathA nAnA upavAsa tathA adhyayana mauna prAdi koI dRSTi hI isa jarjarAvasthAmeM mahatI upayoginI rAmabANa upayogI nhiiN| ataH ina bAjha sAdhanoMkA moha vyartha tulya acuka auSadhi hai / taduktamhI hai / dInatA aura sva kArya meM pratatparatA hI 'ito na kiJcit parato na kiJcit , mohamArgakA ghAtaka hai / jahA~ taka ho isa parAdhInatAke yato yato yAmi tatA na kiJcit / bhAvAMkA uccheda karanA hI hamArA dhyeya honA cAhiye / hA prAtman ! tUne yaha mAnava paryAyako pAkara bhI vicArya pazyAmi jaganna kizcit, nijatatvakI ora lakSya nahIM diyaa| kevala ina bAhya svAtmAva vodhAdadhikaM na kizcit / / ' paJcendriya viSayoMkI pravRttimeM hI santoSa mAnakara apane artha-isa tarapha kucha nahIM hai aura dUsarI tarapha bhI svarUpakA apaharaNa karake bhI lajjita na huvaa| kucha nahIM hai tathA jahA~ jahA~ maiM jAtA hU~ vahA~ vahA~ bhI tadviSayaka abhilASAkI anutpatti hI cAritra hai| kucha nahIM hai| vicAra karake dekhatA hU~ to yaha saMsAra bhI mokSamArgameM sarvaratattvahI mukhya hai| nirjarA tatvakI mahimA kucha nahIM hai| gvakIya pAtmajJAnase bar3hakara koI nahIM hai| isake binA syAdvAdazUnya Agama athavA jIvanamUnya zarIra isakA bhAva vicAra svAvalambanakA zaraNa hI saMsAra athavA netrahIna mukhakI taraha hai| ataH jina jIvoMko bandhanake mocanakA mukhya upAya hai| merI to yaha zraddhA hai mokSa rucatA hai unakA yahI mukhyadhyeya honA cAhie ki jo jo sarvara hI samyagdarzana jJAna cAritrakA mula hai| abhilASAoke utpAdaka caraNAnuyogokI paddhati pratipA mithyAtvakI anutpattikA nAma hI tA samyagdarzana hai| dita sAdhanoMkI aura lakSya sthira kara nirantara svAnmAtya aura zrajJAnakI anutpattikA nAma samyagjJAna nathA rAgAdisukhAmRtake abhilASI hokara rAgAdi zatra yoMkI prabala kakI anumpatti yAkhyAta cAritra aura yogAnumpatti hI senAkA vidhvaMsa karaneme bhagIratha prayatna kara janma sArthaka paramayayAkhyAtacAritra hai| zrAH saMvara hI dazana jJAna kiyA jAve kintu vyartha na jAve, isameM yasnapara honA cAritrAdhanAke vyapadezako prApta karatA hai tathA isakA nAma cAhiye / kahA~ taka prayatna karanA ucita hai? jahA~ taka tapa hai, kyoMki icchAnurodhakA nAma hI tapa hai| pUrNajJAnakI prApti na ho| merA to dRr3ha vizvAsa hai ki icchAkA na honA hI tapa "bhAvayed bhavajJa nmidmcchinnvaaryaa| hai| ataH tapa pArAdhanA bhI yahI hai / isa prakAra sarvara hI yAvattAvatsarAnyutvA jJAnaM jJAne pratiSThinama" cAra dhArAdhanA hai, ataH jahA~ paramaM zreyomArgako AkAartha-yaha bhedavijJAna akhaNDadhArAse bhAvo, jaba kSAkA tyAga hai vahAM zreyomArga hai| taka ki paradravyase rahita hokara jJAna jJAnameM (apane sva prabhu bananekA puruSArtha kIjiye rUpameM ) na Thahara jaay| kyoki siddhikA mUlamantra bheda- hameM AvazyakatA isa bAtakI hai ki prabhuke upadezake vijJAna hI hai| vahI zrI pArama-tattvarasAsvAdI amRtacandra- anukUla prabhRkI pUrvAvasthAvata AcaraNa dvArA prabhu ivasUrine kahA hai: prabhutAke pAtra ho jAveM / yadyapi adhyavasAnabhAva paranimi'bhedavijJAnataHsiddhAH siddhA ye kila kecana / taka hai| yathAtasyaivAbhAvato baddhA banAye kila kecn|' na jAtu rAgAdinimittabhAvaartha-jo koI bhI siddha hue hai ve bheda-vijJAnase mAtmA''tmano yAti ythaarkkaantH| hI siddha hue haiM aura jo koI bandhe hai ve bheda vijJAnake tasmina niminaM parasaMga eva, na honese hI bandhako prApta hue haiN| vastusvabhAvo'yamudeti tAvata // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] salakhanA maraNa artha-prAtmA, prAtma-sambandhI rAgAdikakI utpa- upayoga sarala rItise isameM saMlagna ho jAtA hai| upatimeM svayaM kadAcit nimittatAko prApta nahIM hotA hai| pINa kAyameM vizeSa parizrama karanA svAsthyakA bAdhaka hotA arthAt mAtmA svakIya rAgAdikake utpanna honemeM apane hai, ataH pApa sAnanda nirAkulatA pUrvaka dharmadhyAnameM apanA Apa nimitta kAraNa nahIM hai, kintu unake hone para vasnu apanA samaya yApana kiijiye| zarIrakI dazA to aba hI nimitta hai| jaise prakArasamaNi svayaM agnirUpa nahIM jINa sanmukha DIrahI hai| jo dazA yApakI hai vahI prAyaH pariNamatA hai kiMtu sUrya kiraNa usa pariNamaname kAraNa hai| sabakI hai| parantu koI bhItarase duyo hai to koI bAmase tathApi paramArtha tatvakI gAveSaNAmeM ve nimitta kyA balA- duHkhI hai| Apako zArIrika vyAdhi hai jo vAstavameM kAra adhyavasAna bhAvake utpAdaka ho jAte haiM? nahI, adhAtikarma sAtAkarma janya hai vaha pAramagRNaghAtaka kintu hama svayaM adhyavasAna dvArA unheM viSaya karate haiN| nahIM prAbhyantara vyAdhi moha janya hotI hai| joki jaba aisI vastu maryAdA I taba puruSArtha kara usa saMsAra zrAramaguNa ghAtaka ii| janaka bhAvAka nAzakA udyama karanA hI hama logoMkA iSTa mvAdhyAya kriy| aura vizeSa tyAgake vikalpameM na honA cAhiye / caraNAnuyogakI paddhatima nimittako mukhya- pddhiye| kevala zamAdika pariNAmoM dvArA hI vAstavika tAse vyAkhyAna hotA hai| aura adhyAtma zAstrame puruSArtha pAlmAkA hita hotA hai / kyA koI vastu nahIM vaha bhApa kI mugyatA aura upAdAnakI mukhyatAme vyAkhyAna paddhati hI svayaM kRza ho rahI hai| usakA kyA vikalpa ? bhojana hai| aura prAyaH hame isI paripATIkA anusaraNa karanA hI svayameva nyUna ho gayA hai| jo kAraNa bAdhaka hai use vizeSa phalaprada hogaa| zarIrakI kSINata yadyapi navajJAna yadyApa navajJAna prApa buddhi pUrvaka svayaM tyAga rahe haiN| merI to yahI bhAvanA meM bAhya dRSTisaM kucha bAdhaka hai tathApi mamyagjAniyoMkI yamjAniyAkA hai-"prabhu pAzvanAtha svarUpa paramAtmAke dhyAnase, ApapravRttimeM utanA pAdhaka nahIM ho sktii| yadi vedanAkI kI AtmAko ima bandhana tor3anemeM apUrva sAmadhye anubhUnimeM viparItatAkI kaNikA na ho taba merI samajhame mile|" hamArI jJAnacetanAkI koI kSati nahI hai| kahane aura limbane aura vAk cAturya meM motamA kalyANake mUla mantrako mata bhUliye nahIM / mAMdhamArgakA kura to atAkaraNama nija padArtha meM svatantra bhAva hI zrAma kalyANakA mUla mantra hai| hI udaya hotA hai| use yaha para janya mana, baccana, kAya kyoMki pAnmA vAstavika dRSTimaM nI sadA zuddha jJAnAnanda kyA jAnaM / yaha no pudagala dugyake vilAsa hai| jahA~ para svabhAvavAlA hai karma-kalamahI malina ho rahA hai| una pudgaloMkI paryAyAne hI nAnA prakAraka nATaka nigyA kara so isake pRthaka karanekI jo vidhi hai usa para bhApa rUTa usa jJAtA dRSTAko isa saMsAra meM cakkarakA pAtra banA rakhA hai| bAhaya kriyAkI traTizrAmapariNAmakI bAdhaka nahIM hai / ataH aba dIpame tamorAziko bhaMdakara aura candrame aura na mAnanA hI cAhiye / samyagdRSTi jo nindA nayA parapadArtha janya bhAnapako zamana kara sudhA samudra meM avagA- gardA karanA hai. yaha prazuddhopayogakI hai na ki mana, vacana. hana kara, vAstavika saricaDhAnanda honakI yogyatAke pAtra kAyake vyApAra kii| baniye | vaha pAtratA prApameM hai| kevala sAhasa karanekA dehakI dazA jemI zAmtrameM pratipAdita hai tadanurUpa hI bilamba hai| aba isa anAdi saMsAra jananI kAyaratAko hai. parantu isama hamArA kyA ghAta huvaa| yaha hamArI dagdha karanese hI kArya piddhi hogii| nirantara cintA kara- digAMbara nahIM huvA / ghaTake pAnase dIpakakA ghAta nahIM nese kyA nAma ? lAbha to zrAbhyantara vizudime hai| haalaa| padAkA paricAyaka jJAna hai| uttara jJAnameM aisI vizuddhikA prayojana bhadajJAna hai| avasthA zarIra pratibhAsina hotI hai etAvat kyA jJAna zAstra-svAdhyAya kIjiye tadpa hogyaa| bhedajJAnakA kAraNa nirantara adhyAtma pranyoMkI cinta- pUrNakAcyuta zuddhavAdhamahimA boddhA na bodhyAdayam / nA hai| ataH isa dazAmeM pranyAdhyayana upayogI hogaa| yAyAzApa vikrayAM tata ito doSaH prkaashyaadpi| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [kiraNa 1 %3 - - - tadvastusthitivodhavandhyadhipaNA te kimjnyaanino| dRSTi meM kevala sAtA hI nahIM nikala rahI, sAtha hI moharAgadapamayI bhavanti sahajA mucatyudAmInatAma / / ciyAsInatA kI arati Adi prakRtiyAM bhI nikala rahIM haiN| kyoMki bhApa isa asAtAko sukhapUrvaka bhoga rahe haiN| zAntipUrvaka __arthapUrNa advitIya nahIM cyuta hai shuddhbodhkii| karmoke rasako bhoganA AgAmI duHkhakara nhiiN| mahimA jimakI aimA jo boddhA hai vaha kabhI bhI bodhya jitane likhane vAle aura kathana karane vAle tathA padArthaka nimitta se prakAzya (ghaTAdi) padArthase pradIpakI taraha kisI bhI prakArakI vikiyAko nahIM prApta hotA hai| kathana kara bAhya caraNAnuyogaka anukUla pravRtti karane isa maryAdA viSayaka bodharma jisakI buddhi bandhyA hai ve vAle tathA pArSavAkyA para zraddhAlu vyakti hue haiM, athavA ajJAnI hai| ve ho rAgadveSAdikake pAtra hote haiM aura hai tathA hoMge, kyA marva hI mokSamArgI hai ? merI zraddhA svAbhAvika jo udAsIdatA hai use tyAga dete haiN| zrApa nahIM / anyathA zrI kundakundasvAmIne likhA hai-he prabho! hamAre zatrako bhI dravyaliMga na ho' isa vAkya vijJa hai, kabhI bhI isa asAya bhAvakA Alambana n| ko caritArthatA na hotI to kAhe ko likhate / ataH parakI mRtyuse mata Dariye pravRtti deva raJcamAtra bhI vikampako zrAzraya na denA hI anekAneka mara cuke tathA marate haiN| isase kyA prAyA hamAre liye hitakara hai| Apake Upara kucha bhI Apatti eka dina hamArI bhI paryAya calI jAvegI isameM kaunasI nahIM, jo aAtmahita karane vAle haiM vaha zira para bhAga pAzcaryakI ghaTanA hai| isako to Apase vijJa purupoMko lagAne para tathA sarvAGga agnimaya AbhUSaNa dhAraNa karAne vicAra koTise pRthaka rakhanA hI zreyaskara hai| para tathA mantrAdi dvArA upadita hone para mokSa-lakSmIke vedanAse bhayabhIta mata hoiye pAtra hote haiN| mujhe to ApakI asAtA aura zraddhA donoM kA sAtha dekhakara itanI prasannatA hotI haiM ki he prabho ! ___ jo vedanA asAtAke udaya Adi kAraNa kUTa hone para yaha avasara mabako de| ApakI kevala zraddhA hI nahIM utpanna huI aura hamAre jJAna prAyI vaha kyA vasnu hai ? kintu AcaraNa bhI anyathA nhiiN| kyA muniko jaba paramArthase vicArA jAya to yaha eka tarahase sugva guNama tIva vyAdhikA udaya hotA hai, taba bAhya caraNAnuyoga vikRti huI, vaha hamAre dhyAnama aAyo / use hama nahIM AcaraNake asadabhAvameM kyA unake chaThavAM guNa-sthAna cAhate / isameM konamI viparItanA huI ? viparItA to calA jAtA hai ? yadi aisA hai naba use samAdhimaraNaka taba hotI hai jaba hama uma nija mAna lete / vikAraja samaya hai mune ! ityAdi sambodhana karake jo upadeza diyA parigatiko pRthA karanA aprazasta nahI; aprazaratatA to hai vaha kisa prakAra saMgata hogaa| pIr3A zrAdi citta yadi hama usIkA nirantara cintavana karate rahe aura nijatva caMcala rahatA hai isakA kyA yaha zrAzaya hai ki pIDAkA kA vismaraNa hojAveM taba hai| bArambAra smaraNa ho jAtA hai| ho jAo, smaraNa jJAna hai ataH jitanI bhI aniSTa sAmagrI milane dii| usake aura jisakI dhAraNA hotI hai usakA bAhya nimitta milane prati AdarabhAvase vyavahAra kara RNamocana purupakI para smaraNa honA anivArya hai| kintu sAthameM yaha bhAva taraha prAnandame sAdhukI taraha pravRtti karanA ttaahiye| to rahatA hai ki yaha caMcalatA samyaka nahIM / parantu merI nidAnako chor3akara bhAtriya paSThama guNasthAna taka hote samajhameM isa para bhI gambhIra dRSTi diijiye| caMcalatA to haiN| thor3e samaya taka arjita karma AyA, phala kucha bAdhaka nahIM / sAthameM usake atikA udaya aura dekara calA gyaa| acchA huzrA, zrAkara halakA kara gyaa| amAtAkI bhAvanA rahatI hai| isIse isakI maharSiyoMne rogakA nikalanA hI acchA / merI sammatimeM nikalanA prArtadhyAnakI kAMTimeM gaNanA kI hai| kyA isa bhAvake rahanekI apekSA prazasta hai| isI prakAra ApakI asAtA honese paMcama guNasthAna miTa jAtA hai ? yadi isa dhyAnayadi zarIrakI jIrNa zIrNa avasthA dvArA nikala rahI hai ke hone para dezavatake viruddha bhAvakA udaya zraddhAmeM nahIM taba Apako bahutahI Ananda mAnanA cAhie / anyathA yadi taba mujhe to dRDhatama vizvAsa hai ki guNasthAnakI koIbhI vaha abhI na nikalatI taba kyA svargame nikalatI ? merI kSati nahI. taratamatA hI hotI hai vaha bhI usI gunnsthaanmeN| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] sallakhanA maraNa 157 - ye vicAre jinhoMne kucha nahIM jAnA kahAM jAveMge, kyA kareM siddhAnto'yamudAttacittacaritamAmAthibhiH senyatAM / ityAdi vikalpoMke pAtra hote haiM-kahIM jAmo hameM isakI zuddhaM cinmayamekameva pAma jyotissadaivAsmyaham // mImAMsAse kyA lAbha ? hama vicAre isa bhAvase kahAM ete yetu samullasanti vividhA bhAvA-pRthalakSaNAjAveMge isa para hI vicAra karanA caahiye| ste'haM nA'smi yato'tra. te mama paradravyaM samamA api / ApakA saricadAnanda jaisA ApakI nirmala dRSTine artha-yaha siddhAnta udAracitta aura udAra caritra nirNIta kiyA hai dravyadRSTi se vaisA hI hai / parantu dravya to vAle mokSArthiyoMko sevana karanA cAhiye ki maiM eka hI yogya nahIM, yogya to paryAya 2, ataH usake tAttvika zuddha (karma rahita ) caitanya svarUpa parama jyoti vAlA svarUpake jo bAdhaka haiM unheM pRthak karanekI ceSTA karanA sadaiva huuN| tathA ye jo bhinna lakSaNa vAle nAnA prakArake ho hamArA purupArtha hai| bhAva pragaTa hote haiM, ve maiM nahIM haiM, kyoMki ve saMpUrNa ___corakI sajA dekhakara sAdhuko bhaya honA mere jJAnameM paradravya haiN| nahIM aataa| ataH mithyAvAdi kriyA mayukta prANiyoMkA isa zlokakA bhAva itanA sundara aura rucikara hai patana dekha hameM bhayabhIta hone kI koI bhI bAta nhiiN| hamAre jo hRdayameM pAte hI saMsArakA prAtApa kahAM jAtA hai to jaba samyakasnatrayakI talavAra hAthameM AgaI hai aura patA nahIM lgtaa| vaha yadyapi vartamAnameM mautharI dhAravAlI haiM parantu hai to ami| karmendhanako dhIre dhIre chedegI; parantu chedegI hii| sanlekhanAke Upara hI dRSTi diijiye| bar3e bhAnandase jIvanonsarga krnaa| aMzamAtra bhI mAkulatA Apake svAsthyameM pAbhyaMtara to pati hai nahIM, jo hai zraddhAmeM na lAnA / prabhune acchA hI dekhA hai| anyathA so bAhya he| use pApa prAyaH vedana nahIM karate, yahI usake mArga para hama loga na pAte / samAdhimaraNake sarAhanIya hai| dhanya hai Apako-jo isa rugNAvasthAmeM yogya dravya, kSetra, kAla aura bhAva kyA para nimitta bhI sAvadhAna haiM / honA hI zreyaskara hai| zarIrakI hI hai? nhiiN| avasthA apasmAra vegavat vardhamAna hIyamAna honese madhra va jahAM apane pariNAmoM meM zAnti pAI vahIM sabhI aura zItadAha jvarAveza dvArA anitya hai| jJAnIjanako sAmagrI hai| upadravahAriNI kalyANa - pathAnusAriNA jo aisA jAnanA hI mokSamArgakA sAdhaka hai| kaba aisA samaya ApakI hara zraddhA hai vahI karma-zatra vAhinIko jayanazIlA pAvegA jo isameM vedanAkA avasara hI na pAve | mAzA hai tISaNa prasidhArA hai| use saMbhAliye samAdhimaraNakI eka dina mAvegA / jaba Apa nikhiMtAvRttike pAtra hoge / aba anya kAryoMse gauNabhAva dhAraNakara sallemahimA apane hI dvArA hotI hai? khanAke upara hI rASTa diijiye| satya dAna diijiye| aba yaha jo zarIra para hai zAyada isase alpa hI ___ maraNa samaya lAga dAna karate haiN| vaha dAma to ThIka kAlameM ApakI pavitra bhAvanApUrNa prAsmAkA sambandha chaTahI hai parantu sasya dAna to lobhakA tyAga hai aura usako kara kriyaka zarIrase sambandha ho jaave| mujhe yaha maiM cAritrakA aMza mAnatA hU~ / mUrkhAkI nivRtti hI zraddhAna haiM ki bhApakI asAvadhAnI zarIrameM hogI.na cArita hai| hamako igya tyAgameM puNyabandhakI ora dRSTi dhAtma cintavanameM / asAtodayameM yadyapi mohake sadabhAvase na denI cAhiye; kintu isa dravyase mamatva nivRtti dvArA vikalatAkI sambhAvanA hai| tathApi prAMzika bhI prabala zuddhopayogakA vardhakadAna samajhanA cAhiye / vAstavika mohake prabhAva meM cintavanakA bAdhaka nahIM ho sktii| merI tatva hI nivRttirUpa hai| jahAM ubhaya padArthakA bandha hai hana zraddhA hai ki pApa avazya isI patha para hoNge| aura vahI saMsAra hai| aura jahAM donoM vastu svakIya 2 guNa- anta taka radatama pariNAmoM dvArA ina mudra pAdhAmoMkI paryAyoM meM pariNamana karate haiM vahI nivRtti hai yahI siddhAnta ora dhyAna bhI na deNge| yahI avasara saMsAra-jatikA hai| nATaka samayasArameM kahA bhI hai ghaatkaa| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [kiraNa 2 dekhiye jisa asAvAdi koMkI udIraNAke artha' isa samaya Apake ho rahe / aba kevala svAsmAnubhava hI maharSi loga ugro'gra tapa dhAraNa karate karate zarIrako itanA rasAyana para mahoSadhi hai| koI koI to krama-kramase prasAkRza banA dete haiM, jo pUrva nAvaNyakA anumAna bhI nahIM dikA tyAgakara samAdhimaraNakA yatna karate haiN| Apake hotA, parantu ve pAzma divya-zaktise bhUSita hI ramate haiN| puNyodayase svayageva vaha chuuttaa| vahI na chUTA, sAtha-sAtha pApakA bhAgya hai jo binA hI nirgrantha pada dhAraNa kiye asAtodaya dvArA du.khajanaka sAmagrIkA bhI prabhAva ho kA~kA aisA jAdhava ho rahA hai, svayameva udayameM zrAkara rahA hai| pRthak ho rahe haiN| ataH he bhAI! Apa raMcamAtra kleza na karanA, vastu pUrva arjita hai| yadi vaha rasa dekara svayameva prAtmAko Apake Uparase mAra pRthaka ho rahA phira Apake sukha laghu banA detI hai to isame vizeSa aura prAnandakA kyA kI anubhUti to zrApa hI jAneM / zAntikA mUla kAraNa / jAnA kA kAraNa avasara hogA? na sAtA hai aura na asAtA, kintu sAmyabhAva hai| jo ki -(varNI vANIsa) kA~kA rAsAyanika sammizraNa ( Azrava baMdhAdi tatvoMkI eka saMkSipta vaijJAnika vivecanA) (le0-anantaprasAda jaina, 'lokapAla' B. Sc. Eng.) (gata kiraNase Age) kisI bhI jIvadhArIkA zarIra pudgala paramANuoMkA sakatA hai na anya indriyA~ hI use anubhUta kara sakatI eka saMgaThita puja hai / zarIrakarma aura halana calanakA haiN| indriyAM unhIM bAtoM, viSayoM yA vastuoMkI anuAdhAra hai jabaki zarIrake bhItarakA adRzya prAramA 'jJAna bhUti prApta kara sakatI haiM / jo pudgalamaya yA pudgala cetanA' kA kAraNa hai| prAramA arUpI hote hue bhI sAre nirmita haiN| cetanAmaya yA jIvanamaya saMjJAna vastuoM (jIva zarIra meM vyApta honeke kAraNa jisa zarIrameM vidyamAna rahatA dhAriyA) ko chor3akara saMsArakA bAkI sArI hI vastueM yA usa zarIrakI rUpAkRtiko dhAraNa kie rahatA hai zarIra zaktiyAM pudagala nirmita hai| pudgalako hI aMgarejI meM maiTara to svayaM acetana-pudgala-nimitta honese saMjJAna yA cetanA- (Matter) kahate haiN| zrAtmA (jIva-Soul) aura pUrNa kucha bhI kArya svayaM nahIM kara sakatA yadi usake bhItara pudagala ( Matter) kA saMyoga kisa prakAra rahatA hai, cetana-mAtmA nahIM rahatA, jaisA ki hama dUsaro bejAna kaise parivartita hotA rahatA hai, kaise chaTa sakatA hai, yA kaise vastumAke bAremeM dekhate yA pAte haiN| prAramA bhI akelA chUTa jAtA hai inhIM kriyAoMkA vidhivat jJAna prAstrava, nahIM rahatA jaba taka use antima rUpase 'mokSa' na mila saMvara baMdha, nirjarA, mosakI vidhiyoMko ThIka ThIka jAnanese jaay| sarvadAse pudgalake AdhAra yA saMyoga dvArAhI hI ho sakatA hai| pudagala kyA hai aura pudgalakA rUpa saMsArameM AtmAkI avasthiti saMbhava rahI hai| kyA hai / yaha bhI jAnanA sabase pahale jarUrI hai| isakA bhAsmA akelA kucha nahIM kara sakatA-saMsArameM hama ThIka jJAna hame prAdhunika vijJAnameM varNita aiTama maulejo kucha jIvana mukta aura cetanAmaya halana calana, kriyA- kyUla aura ilekTrana ityAdikI jAnakArI dvArA hI saMbhava kalApa Adi dekhate haiM ve saba mAramA aura pudgalake saMyukta hai| jabaki zrata athavA zAstroM meM varNita aura bhAcAryoM karma hI hai| prAtmA karmahI haiN| prAtmA to zuddha, adRzya, dvArA prasthApita siddhAntoMkA vidhivata manana karake, tarka aura prarUpI aura pudgala rahita honese na to A~khAMse dekhA jA buddhipUrvaka vivecanA dvArA jIvadhAriyoMke kArya kalApakA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 21 kokA rAsAyanika sammizraNa [56 sUkSma nirIkSaNa karate hue eka samanvayAtmaka vizleSaNa jaise kisI meM eka proTana aura eka ilekTrana milakara eka anekAntakI paddhatise karake hI hama yaha sahI jAnakArI eTama banA to kisI dUsare meM eka proTana aura do yA do se prApta kara sakate haiM ki prAnmA (jIva) kyA hai| adhika kaI kaI ilekTrana milakara eka eTamakA nirmANa saMsArameM hama pudgalakI avasthiti vibhinna rUpoMme humA / ilekTUnoMkI vibhinna saMkhyAoM aura unake vimita pAte hai| bar3e-bar3e padArtha jinheM hama pratyakSa dekhate hai| rUpoMmeM proTanase sambandhita honeke kAraNa vibhitra dhAtue~ jaise pRthvI pahAva. peba, mAnavazarIra aura pazu pakSI kITa ajaga alaga guNarUpa lie hue bana gaI / athavA eka eka eTamameM eka se adhika proTana hoM aura usI-saraha ilekTranoMpataMga vagairaha / isake atirikta jala (tarala) aura vAyu (gaisa) rUpI vastueM bho hama dekhate haiN| havA pAradarzaka kI saMkhyA bhI kamaveza ho to unakI saMkhyAmAMkI kamIvezI vastu haiM jise hama dekhate to nahIM para jisakA sparza anu aura unake atirikta saMgaThanake Upara hI maNuSoM (Atoms) bhava karate haiN| phira uSNatA prakAza, zabda, bijalI aura kI vibhinatA aura tadanurUpa mUladhAtuoM (elements) vibhinna prakArake razya yA adRzya kiraNeM (Bays) aura ke guNa, rUpa, prakRti ityAdikI vibhinnatA nirbhara karatI hai| ye hI eTama jaba eka dUsarese milate haiM to vibhinna dhArAeM (Waves) bhI pudgalake hI rUpa haiN| isa taraha pa.tuoMkI vargaNAoMkA sRjana karate haiN| hama vargaNAoM anaMtAnaMta rUpo aura saMgaThanAme hama pudagalako dekhane aura yA vastuoMke guNa, rUpa, prakRti prAdi bhI vargaNAbhAko pAte haiN| banAne vAle eTamoM ( aNuoM Atoms) ko vibhinna pudagalakA maMvibhAga guru ke anusArabhI huA hai| sakhyAnoM aura guNAMkI saMyukta kriyA prakriyAse utpanna kisI bhI vastukA vibhAjana karate-karate annameM hama uma honese bhinna-bhila hote haiM aura taba hama una vastumokA sabase choTe choTe kaNa' ko pAte haiM jisameM usa vastu anAne / saMsArameM jitane prakArakI ke sabhI guNa ikaTTA vartamAna rahate haiM, aise kaNoMko Aja bhI haiN| prAti rejImeM 'maula kyUla (Molecule) aura zAstroMme 'vargaNA' aura ananta haiN| aura tadanusAra inake rUpa guNAdi bhI nAma diyA gayA hai / vaijJAnikAne pudgalakI kucha aisI nakAna pudgalako kucha aisA agaNita aura ananna haiN| ina vastuoMko rasAyana zAstrameM kismokI svatantra avasthiti svIkAra kI hai jinameM mizraNa (Chemicals) yA rAsAyanika vastueM aura rAsAyanahIM aura unake guNa sarvadA unameM eka mamAna milate haiN| nika dhAtueM kahA gayA hai aura unakI vargaNAoMko inheM hI mUladhAtu ( Elements) kahate haiN| inaka ve rAsAyanika vargaNA yA rAsAyanika vastuoMkI bargamA parama sUcama vibhAga jinameM usa mUla dhAtuke sAre guNa (M.lecules of chamical substances) vidyamAna ho-aiTama (Atom) yA aNu kahe jAte haiN| do kahA jAtA hai| isa lekha meM (Chemical SubsyA do se adhika mUla dhAtuoM (Elements) ke ye aiTama tances & elements) rAmAyanika vastuoM aura yA aNu milakara kisI "vargaNA" (Molecule)kA dhAtuoMko kevala rasAyana yA rAsAyanika likheMge / nirmANa karate haiN| guNake vicArase ye aiTama bhI prArambhika bhinna-bhinna vargaNAoM yA rasAyanoM (vastuprI-ChemiprakArakI vargaNAeM hI haiN| aba aAdhunika vaijJAnikoMne yaha cals ) kA eka dUsareke sAtha milane yA saMyukta honeke pUrNarotima siddha kara diyA hai ki hara dhAtuke hara aiTama parimANa aura kriyAnmaka prabhAva bhI (Chemical bhI parama sUkSma pudgala paramANuoM dvArA hI nimita reactions) bhinna bhinna-kamaveza hote haiN| kinhIMkI hue rahate haiN| ina pudgala paramANuoM meM mukhya haiM ApamI kriyA-prakriyAe~ (Actions & Reactions) (Electron) ilekTrana aura prAMTanara (Proton) aura bar3I tIvra hotI haiM aura kinhIM kI madhyama yA bahuta kama dUsare haiM nyUTana, poz2Idana, ismAdi aura inhIMke saMyukta rUpa yA kinhImeM milakara saMyukta rUpase eka vastu ho jAne kI haiM zrAyana (Jons) aura prAisoTopa (Isotopes) hara zani ekadama hI nahIM hotI do yA do se adhika vibhinna hara dhAtu vizeSake hara eTama, aNu yA mUlasaMgha (Atom) dhAtuoM athavA rasAyako jaba ikaTThA karate haiM to unameM meM ina paramANuoMkI saMkhyA kamaveza-vibhinna hotI hai| bhinna bhinna paristhitiyoM athavA sahAyaka rasAyanoMkI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.] anekAnta [kiraNa 2 - - upasthitimeM vibhinna harakateM, kriyAe~ hotI hai aura aMtameM vargaNAoMkA vibhinna rUpoM aura saMgaThanoMmeM hotA hI rahatA taraha tarahako mizrita yA saMyukta vastue~ (Mixtures & hai| eka graha upagraha yA vastukI ye dhArAeM yA kiraNa Coupounds) taiyAra hotI haiM jinake guNAdi bhI dUsare graha upagraha yA vastuoM para lagakara, unameM praveza apane apane alaga alaga hote haiN| karake kriyA prakriyAdi dvArA apanA prabhAva DAlatI thA mAnava yA kisI bhI jIvadhArIke zarIrakA nirmANa utpanna karatI rahatI haiM jinake kAraNa bhI hara vastumeM karane vAlI vastue~ yA rasAyanoMkI saMkhyA aura vargaNAe~ satata parivartana hote hI rahate haiM |maanv yA kisI jIvaanaginata prakArakI haiN| eka eka vastukI vargaNAnAMkI dhArIkA zarIra bhI isa pRthvIkA prAya hone se isake sAthahI saMkhyA alaga alaga agaNita ananta hai / eka bAlakI gatizIla aura sarvadA kampana-prakApanase yuka rahatA hai| nokameM asaMkhya vargaNAoM aura aNuoMkA samUha rahatA hai jo gatiyA~ aura kampana prakampamAdigAharI prabhAvoM ke kAraNa hote haiM unake atirikta mAnava zarIra svayaM calatA phiratA to phira to eka bar3e dRzya zarIrameM unakI saMkhyA agaNita, asIma ananta hogI hii| ina vargaNAoMmeM sarvadA kriyA, hai, halana calana karatA hai, hilatA hujatA hai, hara kriyAprakriyA, evaM aNuoM aura paramANunoMkA bhAdAna-pradAna kalApameM zarIrakA yA kisI na kisI aMga athavA inhIM kA saMcAlana hotA rahatA hai, jinheM hama zArIrika kampana yA adalA badalI hokara svataH parivartana hote hI rahate haiN| phira hama bhojana pAna karate haiM, zvAsa nizvAsako chor3ate aura gatiyA~ kaha sakate haiM / punaH mAnavakA mana jaba bhI rahate hai, prakAza kiraNe aura vAyu hamAre zarIrako hara ora eka viSayase dUsare viSayako badalatA hai taba manopradezame se bedhita karate rahate haiM inake atirikta bhI ananta prakArakI kampana prakampana hote haiM aura cUki mana bhI zarIrakA hI ve kiraNa aura dhArAe~ jo hamAre zarIrase TakarAtI hai, eka bhAga hai isase usake sAtha hI bAkI sArA zarIra bhI kucha bhItara ghusatI haiM. kucha ghusakara nikala jAtI hai dRzya yA adRzya, anubhUta thA ananubhRta rUpasa kampita prakampita hotA hai| ityaadi| ye sabhI kucha pudgala nirmita hI hai / zarIrameM ina sabhI gatiyoM aura kampana prakampanAdi dvArA svataH inakA praveza honA nae pudgalakA praveza honA hI hai| isa taraha inakI bhI kriyA-prakriyAga bhItarake rasAyanoM aura sarvadA pudgalaparamANuoM. aNuoM aura gaNAtroMkA nissaraNa hara vastuse, hara zarIrase. hara vasnukA hara vargaNAoMke sAtha ho hokara naI vargaNAe~ yA nae nae rasA vargaNA se bhinna bhinna saMgaThanoM, dhArAzrI, kiraNAMke rUpameM yana utpanna kara parivartana dilAnI hI rahatI haiN| hotA hI rahatA hai| hara vastu aura hara zarIrasaM pudgaloMinake atirikta bhI vizvameM jitanI bhI vastuNa haiM ve kI isa avAdha dhArAkA pravAha hara dUsare vastu aura zarIra sarvadA vibhinna gatiyoM aura kampana-prakampanAdisa mukta se lagakara, ghumakara kamaveza kriyA-prakriyA dvArA apanA haiM bar3e bar3e graha sUrya, pRthvI ityAdi, aura ina grahoM para paNika asthAyI aura sthAyaH prabhAva karatA hI rahatA hai| avasthita sabhI vastueM alaga alaga kampana-prakampanase sabhI jIvadhAriyoM aura mAnavoMke sAtha bhI ye hI bAteM hotI yukta hai| apanI apanI vibhinna gatiyoM aura avasthitike rahatI haiN| bejAna vastuoMmeM kevala svAbhAvika yA prAkRtika anusAra samI graha-upagraha aura sabhI vastueM eka dUsare para kampana hI hote haiM para jIvadhAriyoMke zarIromeM unake karmoM apanA vibhinna prabhAva DAlatI rahatI haiM, jinake kAraNa ye aura sacetana halana calanake dvArA bhI kriyAtmaka kampana gatiyA~ bhI svataH hotI rahatI haiM aura kampana-prakampana bhI prakamnAdi hote haiN| jina jIvoMke mana ('Thinking hote rahate haiM aura ye sarvadA hI hote rheNge| inameM kamI faculty ) rahatA hai unakI mAnasika halacalole alaga bezI phera badala-parirvatana ho sakate haiM para ye gatiyAM aura kampana-prakampana hote haiN| mAnavake mana, buddhi aura hRdayakA kampana-prakampanAdi banda nahIM ho sakate, ye to-zAsvata aura saMyoga honese bhAvanAramaka kampanAdi bhI hote rahate haiN| avAdharUpa se hote hI raheMge / ina gatiyoM, kampana prakampa- vacana yA bolanA bhI dravyakarma hI hai| manopradezake halana mAdike kAraNa hara praha-upagraha aura hara vastuse nirvAdha calana yA mAnasika vicAromeM parirvatana hone athavA bhAvaavirAma zAsvata dhArA pravAha aNuoM, paramANuoM aura nAsmaka pravRttiyoMko "bhAvakarma" kahate haiN| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] kokA rAsAnika sammizraNa [61 sabhI kokA bhAdhAra zarIra aura mana hai, jo donoM isa para sthita sabhI bejAna vastuoMse niHmRta hone vAlI hI pudgala nirmita hai| pAramA svayaM svecchAse karma nahIM dhArAe~ isa pRthvIke vAyu maMDala meM halana pabana athavA karatA | usakI sthiti ThIka vaisI hI hai jaise kisI bijalI vibhinna vastuoMkI gatiyoMse utpanna hone vAlI dhArAe~, ke yantrameM bijalI yA vidyata-pravAha kii| bijalI svayaM (4) pRthvI para sthita jIvadhAriyoMke dravyakarma dvArA unake kucha nahIM karatI kevala usakA pravAha yantroM meM hote rahanese zarIroMse niHsRta hone vAlI dhArAe~; (3) jIvadhAriyoM ke yantroMkI panAvaTake anumAra ve yantra kAma karate haiN| bhAvakamake kAraNa unake manopradeza aura zarIrase nikalane vidyuta-zaktikA pravAha yantrameM nahAnesa ve bhI kucha vAnI dhArAe~, (6) svayaM apane zarIra ke paulika bhAkakAma svataH nahIM kara sakate na bagaira mAdhyama, sAdhana aura paNa-dvArA khiMca kara pAne vAlI dhArAe~ (7) jIvadhArIke prAdhArake vidyuta pravAha hI ho sakatA hai| isI taraha bhojana pAna dvArA usake zarIrameM jAne vAle pudgala padArtha pAramAkA prAdhAra sAdhana aura karmakA mAdhyama zarIra hai evaM vahA~ zarIrake bhItara unase paidA hone vAlI pauddhika aura zarIrameM cetanAmaya karma hote rahanekA mUla kAraNa dhArAe~ / ityaadi| ye sabhI prakArakI dhArAe~ kisI bhI zarIrameM bhAsmAkI vidyamAnatA hai| jaise kArya to vidyata- jIvadhArIke zarIrameM praveza karatI rahatI haiM aura jIvadhArIyantroM dvArA hI sampana hote haiM para lokameM kahA jAtA hai ke zarIrake bhItara daNyakarma yA bhAvakamase hone vAle tIna ki bijalIse ye kAma ho rahe haiM athavA bijalIkI zakti madhyama yA kSINa kampana-prakampana zarIrake andarakI vargayaha kAma kara rahI hai| usI taraha karma to zarIra hI karatA yAtroMmeM aura vibhinna vargaNAtmaka lAmoM meM halacala hai para AtmAko hI kartA kahA jAtA hai ki prAtmA paidA karate rahate haiM aura taba isa pAntarika vargaNAtmaka cetanAmaya hai isalie dukha sukhakA anubhava bhI zarIra sthita udvalanameM bAharI vargaNAoMkA mela milApa, saMgaThana, AtmAko hotA hai isIse use 'bhokA' bhI kahate haiN| para tIva, madhyama yA kSINa-jaisA ho sakatA hai tathA hotA hai| hotA sabhI kucha hai zarIrake sambandhase hI aura pudgala jisa taraha kaI rAmAyanika dravya mila kara koI naye rasAdvArA hI / isa taraha mAtmA kokA pacamuca kartA nahIM yana nae guNAdi vAle padArtha utpA karate haiM usI taraha hai| karma to apane Apa mvAbhAvika rUpase zarIrakI banA. ina zarIrAntargata vargaNA pujhoMmeM bhI isI tarahake sthAI vaTa aura yogyatAke anusAra svataH hI hara orake bAhya yA asthAI phera badala, tabadIjiyoM aura kaI racanAeM ho aura aAntarika prabhAvoMke antargata hote rahate haiM aura jAtI haiN| isa prakArake rAmAyanika sammizraNa yA saMgaThanatajjanya acche-bure phala bhI hote yA milate rahate haiM jaimA ko hI jaina zAstroMmeM 'bandha' nAma diyA gayA hai| jaise hAIDrojana aura prauksijana mila kara jala bana jAtA hai karma hogA usI anumAra usakA phala yA prabhAva bhI athavA gaMdhaka aura pAksijana milakara gaMdhakakA tejAba hogA-dUsarekA dusarA nahIM ho sakatA / hA~, kisI vyakti yA salphara DArka auksAiDa gaima bana jAtA hai, ityAdi / ke kie karmoM (imyakarma aura bhAvakarma) dvArA utpanna 'bandha' ko hama aMgarejImeM yA rasAyana-zAstrakI paribhASAmeM hue paudagajika kampana-prakampana, jo usake zarIrake anna kemikala kampAunda / Choomcal compowind) gata vargaNA nirmita antaH pradezameM hote rahate haiM unameM kaha sakate haiN| yadi bAharase paulika prAyava to hotA bAharase Ane vAlI paudgalika dhArAeM mila milAkara rahe para zrAntarika paugalika racanAke mAtha usake mela yA yA mila vikSuhakara prApamI kriyA-prakriyAoM dvArA kSaNika, sammizraNa dvArA koI parivartana na ho jAya to aisA mAnava asthAyI yA sthAI parivartanAdi utpanna karatI hai| bandhana karane vAlA kahA jAtA hai| bandhakI tIvatA aura jaina darzana meM varNita 'prAsraba ina bAdya paugalika sthAyitva ye donoM hamAre dravya aura bhAvakA~se utpanna dhArAkA zarIra pradezameM bhAnA hI hai| prAvake pradhAna tIvra yA halke kampana-prakampano para nirbhara karate haiN| isakA mUla kAraNoM yA zrotAMkA varNana Upara kiyA jA cukA hai| vaena vizadarUpase jaina zAstrAMma milegaa| pAsabakI paudgalika dhArAe~ kaI haiM; jaise (1) dUsare mAnava zarIrako banAne vAlI vargaNAoMko jaina jJAnigrahoM upagrahoMse pAne vAlI dhArA (2) isa pRthvI aura yoMne kaI bhAgoM meM vibhakta kiyA hai| jaise audArika vargaNA Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 621 anekAnta [kiraNa 2 jasa vargaNA aura karmAyavargaNA / maudArika zarIra to jalameM par3ane vAle pratibimba dhudhale yA vikRta ho jAyage, rakamAMsAdimaya pratyakSa zarIra hai jise hama dekhate haiM aura usI taraha mAramAke pradezoM meM pudgalakI vidyamAnatAke jisake dvArA karma hote haiN| tejasazarIra tejapUrNa-prabhAmaya kAraNa usakA jJAna sImita yA vikRta ho jAtA hai| zubhra zarIra hai jo sUcama-pAradarzaka hai aura pUrNa zarIrameM pAsmAkI zaktiyoM yA jJAna guNako kama kara dene athavA vyApta hai para use hama dekha nahIM sakate / tIsarA 'kArmANa' AcchAdita rakhaneke kAraNa hI karmapudgaloko yA karmANa zarIra jo tejasase bhI adhika sUcama yA mahIna vargaNAmoMko pATha bhAgoMmeM vibhaka kiyA gayA hai| ve haiM prAsya padala vargaNanAse banA hai| yahI mAnava dravya -jJAnAvaraNI vargaNAe~ jo pAramAke anamtajJAnako (vacana aura zarIra dvArA kie jAne vAle karma) aura sImita karatI hai;-darzanAvaraNI vargaNAe~ jo darzana bhAva (mana dvArA hone vAle) kokA praraka, saMcAlaka bodha yA anubhava zaktiko sImita karatI hai;-vedanIya aura niyaMtA hai| audArika zarIra to mRtyuke samaya yahIM vargaNAe~ jo sukha dukhakA anubhava karAtI haiM;-mohanIya raha jAtA hai jabaki taijasa aura kArmANa zarIra saMsArA- vargaNAe~ jisase manuSya moha tathA caritrako prApta hotA hai| vasthAmeM barAbara mAtmAke sAtha sAtha rahate haiN| kArmANa- 5-prAyuSka, jisase kisI zarIrameM rahaneko avadhi sa maya aura naI naI yoniyoM meM nayA jamma lene sImita ho jAtI hai;6-gautra karma-vargaNAeM, jinase nayA zarIra dhAraNa karane karAnekA mUla kAraNa hai acche parivAra aura logoM evaM paristhitiyoM meM janma hotA ina tInoM hI zarIrAmeM sarvadA parivartana hotA rahatA hai-nAmakarma vargaNAeM, jinase zarIrakI banAvaTa aiso sa nI hotI hai ki acche yA kharAba kAma hote haiM,8-antarAya mA~ ke peTa meM hI ho jAtA hai| kArmANa zarIra dhArI pAramA karma vargaNAe~ haiM jinake kAraNa kArya saMcAlana aura jisa samaya kisI rajavIryake saMyogase rajakaNa aura vIrya tajjanya upayukta phalake lAbhameM vighna-bAdhA yA rukAvaTa kaNake sammilanase utpana sUkSma zarIrameM prAtA hai to par3atI hai| inake bhI alaga alaga vibhedoMkA vistRta varNana usakA vahI eka nizcita rUpa rahatA hai| para bAharI zAstroMmeM diyA huA hai| zarAba pIkara koI vyakti matavAlA ho jAtA hai yA audArika zarIrake parivartanase isa bhItarI kArmANa zarIra klorophArma sUMghakara behoza ho jAtA hai klorophArma aura kA parivartana bhAvAnukUla bahuta bhinna hotA hai / daza prANI zarAba donoM pudgala hai, inakA asara manuSyakI buddhi, dvArA manuSya jIvita rahatA hai. jisakA artha yaha hai ki mastiSka aura mana para joradAra par3atA hai-adhika zarAbajaba taka ina prANoMke dvArA donoM zarIroke parivartanoM meM aisA sAmya banA rahatA hai ki eka dUsareke sAtha raha sakeM athavA ke nazemeM manuSya bahutase nae-nae karma yA bAteM karane lagatA karmANa zarIrakI preraNAnusAra bAharI zarIra karma kara sake hai usI taraha jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma bhI yA saMcAlita ho sake taba taka to donoM sAtha sAtha rahate haiM prAramAke cetanAmaya jJAnako bhathavA anubhUti karanekI anyathA karmANazarIra prAtmAko lekara nikala jAtA hai zaktiko isa taraha saMcAlita karate rahate haiM ki mAnava vaisA hI vyavahAra karatA hai jaisA jJAnAvaNIya vargaNAoM aura aura dUsarI yonime nayA janma lekara aisA zarIra dhAraNa darzanAvaraNIya vargaNAoM dvArA nirmita antara-zarIrakA vaha karatA hai jo usakI prakRtike anukUla ho| bhAga saMcAlita hotA hai jo ina guNoMko kriyAtmaka rUpa mAnavake karmANa zarIrake pATha bhAga kie gae haiN| detA hai| jaise bijalIkA koI yantra jo kisI vizeSa kAmapAsmAkA guNa hai ananta zuddha jJAna / para jisa taraha zun ke lie banA hai vaha vahI kAma kara sakegA jisake lie jalameM yadi miTTIke kaNa yA koI raMga DAla die jAya to vaha yantra banA hai aura jisakI banAvaTake byaure (details) & 'jIvana aura vizvake parivartanoMkA rahasya' nAmaka usI vizeSa kAmakA dhyAna rakhakara nirmANa kie gae hai| apane lekhameM maiM isa viSaya para saMkSepameM prakAza DAla bijalIkI zakti to sabhI yantroM meM eka samAna yA eka hI cukA huuN| dekho, 'anekAnta'-varSa 10, kiraNa 4.5 hotI hai para yantroMkI banAvoMkI vibhipatAke kAraNa hI (akTUbara navambara 1946) / unase hone vAle kArya bhinna hote haiN| vibhinna manuSyoMka Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] karmoMkA rAsAyanika sammizraNa [63 mastiSkoMkI prAntarika banAvaTame vibhinatA honeke kAraNa hai| jina vargaNAoMkI preraNAke antargata koI karma ho hI unake socane-vicArane AdikI zaktiyA~ bhinna-bhinna jAtA hai una vargaNAoMkA saMgaThana bikhara jAtA hai isIko hotI hai| mastiSka yA mana vagairaha bhI pudgala nirmita ho 'nirA' kahate hai| eka karma hone para usa karmakI preraka hai / mAnavakA zarIra mAnavocita kAma karatA hai jaba ki vargaNAoM meM yA unake pUjIbhUta saMgaThanameM parivartana hokara kisI pakSIkA zarIra, kisI pazukA zarIra, kisI kITa- nae karma dvArA nae kampanoMke kAraNa naI vargaNAeM hira pataMgoMkA zarIra yA kisI per3a paudhekA zarIra vahI kAma banatI bhI jAtI haiM vargaNAtmaka nirmANoMkA asara yA prabhAva kara sakatA hai jisa kAmake yogya usa zarIrakI yogyatA, bhI unakI racanAke anusAra bhinna-bhinna prakArakA hotA banAvaTa yA nirmANa hai| hara eka aMga upAMgAMke kAma bhI hai-jaise koI vargaNAeM eka bAra karma karAkara bAtama ho unako banAvaTake anusAra hI hote haiN| isI taraha ye jJAnA- ho jAtI hai koI geja roja varSoM taka vahI karma varaNIya prAdi vargaNAe~ bhI pudgala puMja haiM jo kArmANa karAtI rahatI haiM koI kabhI khAsa amtara para zarIrako yA tadanusAra bane audArika zarIrakI banAvaTAMko eka hI tarahake kama karAtI haiN| koI eka ekaraNameM aisA utpanna karane meM yA nirmita karane meM kAraNa haiM jinase ve banatI vinasatI haiM koI bahuta bahuta varSoM taka rahatI haiM hI yA usI tarahake kAma ho sakate haiM, jaisI unakI banA- kucha kaI janmoM janmAmmaroM taka rahatI haiM ityAdi / parivaTa haiN| athavA yo samajhiye ki jJAnAvaraNIya vargaNAoM vartana hara ekameM kamaveza hote rahate haiN| mAnava zarIra kA jIbhUta asara yA prabhAva hI aisA hotA hai ki manuSya aura mana kucha na kucha harakata yA karma to hara dama karate hI vaisA hI vyavahAra kare jaisA una vargaNAoMse bane vargaNA- rahate haiN| mAnavake antaH zarIrameM alaga-alaga koko smaka zarIrake usa bhAgakA nirmANa dupA hai jo mAnavake karAne vAlI yA alaga alaga indriyoMko saJcAlita karane jJAnakA srota aura niyantraNa evaM saMcAlana karane vAlA hai| bAlI vargaNAoMkI banAvaTa yA puja yA saMgha yA saMgaThana svayaM zrAtmAko chorakara yaha saba zArIrika nirmANa paudga- bhI alaga-alaga hai| ekahI samaya ho sakatA hai ki kaI. lika hai-pudgala vargaNAoMse vibhinna rUpoMmeM banA vibhina kaI puja samaThana eka sAtha hI kArya zIla yA prabhAvazIla prabhAvoM vAlA hai| ho jAya para mAnavake zarIra indriyoM aura manakA nirmANa pudgala dhArAoMkA zrAsrava hara samaya hotA hI rahatA aisA hai ki karma eka samayameM eka ho prakArakI vargaNAmro hai aura mana, vacana, karma dvArA mAnava zarIra meM aura zarIra ke prabhAvameM hotA hai jidhara mAnavakA mana bhI lagA rahatA sthita prAtmAma bhI kampana-prakampana hote hI rahate haiM aura hai-bAkI dUsarI vargaNAeM yA unake puja usa samayameM inake kAraNa ina jJAnavaraNI, darzanAvaraNI zrAdi vargaNA- bikharakara bekAra aura niSphala ho jAte haiN| vargaNAtroke smaka pujIbhUna podla ka aMtaH kArmANazarIrameM bhI taba- pUjIbhRta sagaThanoMkA isa prakAra karma karAkara bisvA jAnA doliyA~ yA parivartana bhI hote rahate haiN| mAnavakA koI yA kisI eka prakArako vargaNAoMke prabhAvameM eka karmameM bhI karma usake aMtaH zarIrake kisI vizeSa karmANa varga lage rahane kAraNa dUsarI vargaNAoMke pumjoMke prabhAvakA NAoMke pUjIbhUta saMgha yA saMgaThanake prabha yameM hI hotA hai udaya' yadi usI samayameM huA to unakA apane zrApa athavA kitanI hI prakArakI vargaNAoMkA sammilita prabhAva bimbarakara niSphala ho jAnA donA hAlatoMmeM hI karmokI kisI samaya kisI eka karmako prerita karatA hai| anAdi- 'nirjarA hotI hai| yaha bAta ThIka usI taraha hotI hai jaba kAlase aba taka na jAne kaba yA vabase kaba taka-kasaM bhinna-bhinna rAsAyanika dRgya ikaTThA kie jAne para mila ikatrita evaM pUjIbhUta kimI vizeSa karmANa vargaNA vimbarakara nae-nae dravyoMmeM pariNata ho jAte haiN| eka prabhAvameM hI manuSya koI kAma kisI samaya karatA hai| udAharaNa mai yahI dNgaa| yadigaMdhakakI tejAba (Hison) manuSya prAyaH koI bhI karma ina paudgalika (karmANa varga aura tAMbAko ikaTThA kareM to tAMbeke mAtha tejAbako eka NAoMke prabhAva yA preraNAke vazIbhUta hI karatA hai| mano- prakArakA bhAga milakara tUtiyA (Cuson) bana jAyagA dezameM halacala yA manako prerita kara bhASakarma hote hai aura aura kucha jala (Gison) aura kucha hAiDrojana gaisa indriyoM yA zarIrake aMgoMko saMcAlita kara dravyakarma hote (H) alaga hokara nikala jAyagA -ityAdi / isI taraha Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 641 bhanekAnta [kiraNa 2 ina pudgala racita karmANa vargaNAoM meM bhI prApaso kriyA- jisa taraha ilekTrana aura prITama (pudgala paramANuprakriyA dvArA parivartana hokara eka prakArakI preraka vargaNAe~ snigdha aura (rukSa) ye hI donoM kamaveza saMkhyAbhoMmeM miladUsare prakArakI preraka vargaNAnAmeM apane Apa badala jAtI kara vibhinna dhAtuoM aura vastuoMko vibhinna svabhAva aura hai| ina paudganika vargaNAoM yA karmavargamAoMkA guNoM vAle banAte haiM ThIka usI taraha karmavargaNA nAmake pudamilana sammizraNa dvArA eka sudRr3ha saMgaThana banA lenA aura galapujoMmeM bhI vibhinna prakRti, sthiti bhAdi karanevAlI punaH samaya pAne para vikhara jAnA aura phira vikhare hue vargaNAAMkI banAvaTa vibhinna hotI hai para unako banAne vAle paramANuSoM aNuoM aura vargaNAmoMkA dUsare paramANuoM, pudgala paramANu to ve hI do prakAraka snigdha aura rukSa aNuoM, aura vargaNAoMke sAtha milakara nae saMgha yA saMga- (Electron aura Proton) hI hote haiN| ataH jaba Thana banA lenA-yaha cakramaI (Cvcle) kriyA apane zrApa bhI koI eka banAvaTa TUTatI yA bikharatI hai to dUsarI mAnava aura kalpanAdike phala svarUpa hotI hI rahatI hai| banAvaTeM turanta bana yA taiyAra ho jAtI haiM-jinameM bAharase ise hama 'koM kA rasAyanika sammizraNa' kaha sakate hai| Ane vAle pudgaloMkA bhI bhAga rahatA hai| isake atirikta yaha karmoMkA rAsAyanika sammizraNa (Chemicale banAvaTeM banane aura TUTaneke kAraNa tathA kampanoMke kAraNa Componding ) hokara nae nae puraja saGgaThana bana pudgala vimita rUpoM meM zarIrase nikalatA bhI rahatA hai| jAnA hI "baMdha" hai| dhAzravake kAraNa maiM likha cukA huuN| bhAvArtha yaha ki eka yA kaI pudgala pusjoMkI banAvaTeM baMdhake lie zAstroMmeM pAMca kAraNa batalAe gae haiM- TUTakara kucha naI bhI bana sakatI haiN| bandha' kA TUTanA hI mithyAtva. avirati, pramAda, kaSAya aura yoga / baMdhake nirjarA' hai / lekina eka karmakI nirjarA' hokara dUsare cAra prakAra bhI kahe gae haiM-prakRti, sthiti, anubhAga bandha bhI ho sakate haiM yA hote rahate haiN| aura pradeza / tAtparya yaha hai ki mithyAtva virati Adi yadi anantakAla taka ye nirjarAeM aura bandha athavA dvArA mAnavake antaH pradeza meM isa prakArake kampana hokara aura nirjarA, ekake sAtha eka yA ekake bAda eka hote hI kAlika athavA vargaNAtmaka saha saGgaThanoM aura pujAmeM rahanA phira to zrAtmA kabhI bhI mukta nahIM ho sakatA(jo partake upara partakI taraha baiThe rahate haiM)aisI halacala 'mokSa' nahIM pA sktaa| aisI bAta nahIM hai| mokSa hone meM paidA hotI hai ki prAsrava-dvArA rAsAyanika sammizraNa AtmAkA cetana guNa aura svAbhAvika uddhvagati sahAyaka athavA 'bandha ho jAtA hai| baMdhakA rUpa yA prakAra kaisA hai honI hai| isameM 'kAlalabdhi' aura 'nimitta' ko bhI yA hotA hai? usako yahAM prakRti sthiti prAdi bhedoM dvArA prAsmAkA paugalika zArIrika saMyoga honese AvazyakatA batalAyA gayA hai| mAnavakI jisa prakRti yA svabhAvako hotI hai phira bhI mUla kAraNa prAtmAkI cetanA hI hai| jo 'karmANu (pudgala karmavargaNAeM) eka khAsa tarahakA nimittakA artha hai ki vyaktike cAroM taraphake vAtAvaraNa banAte haiM una kITANunAke bandhako 'prakRtibaMdha' kahate haiN| aura usakI paristhitiyAM anukUla hoM aura kAlajandhikA ye bhAcAra, vyavahAra, athavA kisa prakArake karma ho- artha hai ki mAnava zarIrake andara karmANavargaNAoMkA inako sthApita yA nirmita yA nizcita kara dete haiN| parivartana hote hote jisa samaya aisA nirmANa ho jAya ki sthiti baMdhakA artha hai ki kisa karmANupujjakA asara kaba- vaha mokSake upayukta karma karaneke lAyaka bana jAya / pAramAkA hogA aura kaba taka rahegA / ityAdi anubhAga baMdha- kI zuddhi yA koMkI zuddhi guNasthAnAnusAra dhIre-dhIre kA artha hai tIna yA mamda phaladAnakI zakti / pradeza baMdhakA uttarottara hoto hI rahatI hai| para isake lie bhI jarUpI artha hai kina kina prakRtiyoMke kauna kauna karmapubja kitanI yaha hai ki aise "karmapujjoM" kA nirmANa na ho jo samyaka saMkhyAoMmeM mile / inake atirikta bhI baMdhake dasa bheda darzana jJAna aura caritrameM ananta kAlInarUpase bAdhaka hoN| aura hai baMdha, udaya, udIraNA. sanA; utkarSaNa, apakarSaNa, yahIM "saMvara" kI AvazyakatA par3atI hai| pAMchita karmasaMkramaNa, upazama, nidhatta aura nikAcita / inake vistRta pujA (paugalika vargavAramaka nirmANa yA saMgha yA sagabheda vimeda aura vidhivat suvyavasthita vizada vivaraNa Thana)kA rAsAyanika sammizraNa dvArA suddha bandha honese zAstroMse jAnA jA sakatA hai| rokanA hI "saMvara" hai / saMgharake liye dravya aura bhAvako Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2) koMkA rAsAyanika sammizraNa [65 - para niyantraNa rakhanekI jarUrata hai| yaha niyantraNa batoM phala yA sajjanya karma bhI zubhra hote haiN| dhyAnakA jaisA dvArA yA AcAra-vyavahArakI zuddhi evaM parimArjanadvArA viSaya hogA vaisA hI baMdha bhI hogaa| bhAtmA parama zuddha, saMbhava ho sakatA hai / tIna bandhako utpanna karane vAle nirmala, jJAnamaya hai isalie prAsmAkA apane hI bhItara mithyAsva adhirati,pramAda, kaSAyAdiko hama jitanA adhi- dhyAna karanese bAharI damyA, vastuoM aura punaloMkA saMbandha kAdhika dUra yA kama yA kamajora karate jAyage bandha-yogya ekadama chUTa jAtA hai aura taba bandha hotA hI nahIM. saMvarake mantirika kampana-prakampana utane hI kamajora haMge aura sAtha nirjarA pUrNa hotI hai| prAtmAmeM dhyAna lagAne para taba bandhakI sthiti anubhAga AdimeM kamI par3egI aura isIlie sabase adhika jora hara darzanazAstra aura upadezaprakRti zubhra hotI jaaygii| bandhakA mukhya kAraNa anta meM diyA gayA hai / zArIrika dravyakarmoko ekadama kamase pradezakA kampana-prakampana hI hai / ye kampana prakampana kama karake bhAvako sarvathA prAramAne yukta kara denA hI tapa jitane kama ho sakeM jisa taraha kama ho sakeM vahI karanA hai, jisase nirjarA adhikase adhika hotI hai| jaba pudgala"saMvara" karane vAlA kahA jAyagA yA hogaa| kampana nahIM karma puMja apano prakRti sthiti mAdike anusAra karma karA honese susaMgaThita, sudarUpase sthita athavA parta para parta- kara bikhara jAte yA mara jAte haiM taba usa kriyAko hama kI tahakI taraha jame hue pudagala karmapujAmeM halacala aura sakAma nirjarA kahate haiN| para jaba prAsmAmeM dhyAna lagAe udvelana nahIM hoMge aura taba unameM bAharase AnevAlI rakhaneke kAraNa nae prAstravoMkA saMvara ho jAtA hai aura pudgala vargaNAe~ nahI praveza kara sakeMgI-yA kampanI purAne kapuja vargara phala diye hI bikhara yA jhar3a jAte haiM kama-bezI tIvratAke anusAra kamabeza praveza karegI aura to usa kriyAko 'akAmanirjarA' kahate hai| sammizraNa (Compouncong) bhI kamabeza hogA, aAnmadhyAna yA zukladhyAna-dvArA prAyaH maMbara aura ityAdi / isIliye saMyama, bata, mamiti, gupti, brahmacarya nirjarA hI hote hoN| gRhastha to gArhasthya karmameM lIna prANAyAmAdikA vidhAna kiyA gayA hai| inakA vizeSa viva- honeke kAraNa prAyaH kaSAyAdi kamoM meM lagA hI rahatA hai raNa yahA~ denA saMbhava nahIM ekabAra yaha samajha leneke bAda isalie use devadarzana, tIrthaMkarakI zAntamaI dhyAnamudrAki karma kisa prakAra pudgalavargaNAoM yA pudagalaracita se yukta mUrtikA darzana dhyAnAdi karanekI vyavasthA rakhI saMgaThanoM dvArA maMpAdita yA prerita hote haiM tathA unakA rAmA- gaI hai| zAstra-paThana-pAThanasa jAnakArI bar3hatI hai aura yanika sammizraNa kima taraha hokara unameM parivartanAdi hone jJAna tAjA hotA rahatA hai-zuddha ceSTAe~ bar3hatI hai| haiM usI siddhAntako ina bAkI bAtoM meM bhI yukta karake gRhastha bhI prAtmadhyAna thor3A bahuta kara sakatA hai aura unakI kriyAoM, prakRtiyoM aura prabhAvako samajhane meM koI jaba bhI jitanA bhI vaha pAramA dhyAna lagA sakegA utanA dikkata nahIM raha jaaygii| usake karmoMkA bhI saMvara aura nirjarA hogI, usake karma sabase adhika saMvara taba hotA hai jaba dhyAnakI ekA- zubhra yA zulka hoMge aura sAtha hI sAtha usakI mAnasika gratA hotI hai| aise hI samaya nirjarA bhI adhika hotii| yogyatA aura kAryakSamatA bhI bddh'egii| sArA jainazAstra dhyAnakI ekAgratA kisI eka viSayameM honese kevala eka ina viSayoMke vizada varNanase bharA humA hai| saMyama, niyama, prakArake hI kampana hoMge anyathA eka prakArake karmapudgala- prANAyAma, vrata, upavAsa ityAdi saba isIlie haiM ki pujameM hI udvelana paidA hogA aura phira usI anurUpa eka mAnava zuddhatAkI eka zreyIse car3hakara adhika zuddhatAkI prakArakA hI baMdha hogA bAkI karmAsravoMkA saMvara, aura dUsarI zreNIse tIsarI meM aura phira apane pAramazuddhi udaya pAe hupa dUsare karmapuoMkI nirjarA ho jaaygii| yadi karatA huA eka samaya kose-punalake saMyoga yA saMbandha. dhyAnakA viSaya kaSAya hai to kaSAyoMme punaH tIvabaMdha se-ekadama chuTakArA pAkara moSa pA jAya-apanA svarUpa, bhI hogaa| zArIrika vAcanika aura mAnasika halana-calana zuddha paramajJAnamaya rUpa prApta karale aura usImeM lIna (dravya aura bhAvakarma) bhI usa samaya sabase kama hote haiM ho jAya-tabhI use sarvadAke lie dukhaoNme chuTakArA mila jaba mAnava kisI ekAna dhyAnameM lIna sthira-sthita ho| kara zAzvana paramAnandakI prApti ho jAtI hai| zubhra dhyAna karanese zubhra baMdha hote hai jinakA paripAka- zubhra yA acche karma yA karmabandha ke hote haiM jinase mAnatra Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta kiraNa 2] aise karma karaneko prerita ho yA ko jo adhikAdhika prAramA- nahIM lete saMvara aura akAmanirjarAko suvidhA unheM prAyaHnahIM ko zuddha banAnemeM Age Age sahAyaka hoN| pApa aura milatI, na ve mokSa ho pA sakate haiN| isIlie mokSa pAnepuNyakI vyAkhyA bhI hama prAyaH isI artha meM karate haiN| ke lie mAnava-zarIrakA honA aura upayukta zikSA, dIkSA, pApakarma ve karma haiM jinase prAramAko bAMdhane vAle pudgaloM saMskAra aura paristhitiyoMkA honA bhI Avazyaka hai| kI prakRti, anubhAga ityAdimeM vRddhi ho unakA phala dukha gaMde vAtAvaraNameM jahA~ bAharI Asrava gaMde hI hoMge dAyaka aura prAramazuddhi evaM pArama-vikAsakA hanana karane vahA~ manakI vizeSa zuddhi hote hue bhI koMke baMdha utane vAlA ho| aura puNya karma ve haiM jinheM Upara zubhra aura zuddha nahIM ho sakate; kyAki zuddha yA zubhra baMdha yogya, acche karmakI saMjJA dI gaI hai-jinase prAramazuddhi bar3he, prAsrava (bhAne vAle pudgala vargaNAtmaka puja) kI kamI pAramavikAsa bar3he aura pApmA mokSake adhikAdhika nikaTa hogii| prArama-zanimeM a dhika samaya lagegAhotA jAya / para saMsArameM rahane vAlA prANI kaSAyoMse dera hogii| isalie svayaMkI saccI zuddhi aura puNyakarma itanA baMdhA aura mohamAyAse (mohanIya karmome) itanA yA zubhra baMdhAMke lie apane cAroM taraphake vAtAvaraNa aura ghirA hanA hai ki pahale vaha saba kucha sAMsArika lAbha evaM vyaktiyoMke AcaraNoMkI zuddhatA bhI Avazyaka hai| sukha aura sAMsArika hAni evaM dukhake rUpameM hI samajhatA vyakti milakara kuTumbakA, kuTumba milakara samAjakA, aura mAnatA hai| isIlie ina saMsArI gRhastha prANiyoMke samAja milakara kisI prAntakA, prAnta milakara kisI samAdhAna ke lie karmoke do bhAga kara die gae haiM zubhra dezakA, deza milakara kisI mahAdezakA aura mahAdeza yA puNyakarma aura azubhra yA pApakarma aura karmAnusAra'unake milakara isa saMsArakA nirmANa karate haiN| ataH vyakti phaloMko bhI anubhava dvArA batalA diyA gayA hai ki kaise sAre saMsArase sambandhita hai| sAre saMsArakA vAtAvaraNa zuddha puNya kamaukAphala acchA, bAMchita phalavAlA, sukhadAI aura honese hI vyaktika bhItara Ane vAle prAstrava bhI zuddha bhAge pariNAmoMko acchA banAne vAlA hotA hai tathA pApa hoMge aura usake bhAva aura karma bhI adhika zuddha hoge, kokA phala khurA, dukhadAI, avAMchita phaloMko denevAlA jinase aAntarika kampanAdi bhI zubhabandha karane vAle hI aura mAgeke pariNAmoMko burA banAnevAlA hotA hai| hoge jinakA uttama phala hogA aura tabhI vaha saccI unnati ___ mAnava jaise karma (dragya aura bhAva) karatA hai vaise kregaa| vyakti para kuTumbakA aura kuTumba para vyaktikA vaise usake kArmANazarIrameM parivartana hokara usakA nirmANa prabhAva akSuNNa rUpase par3atA hai / isI taraha samAja aura aisA ho jAtA hai ki jaisI prakRti usameM sudRr3ha ho jAya vyaktikA sambandha hai| vyakti jaisA karma karatA hai vaisA vaisI hI yonimeM vaha Age jAkara janma letA hai| eka hI usake bhaviSya karmakA srAMta yA zrAntarika vargaNAoMke mAnavakI prakRti yadi lakI samAnatA karegI to vaha nirmANa meM parivartana hokara nae vargaNAtmaka saMgaThana bana maraneke bAda nae janmameM bailakA ho zarIra dhAraNa kregaa| jAte haiM, jo bhaviSyameM usase apanI prakRti Adike anumAnavameM acchA burA socane-vicAramekI zakti hai-- usake sAra karma karAkara vaise hI phala bhI daMta hai jise hama 'bhAgya' bhAramAkI saMjJAna cetanA zakti adhika hai, isase vaha kisI yA bhAgyake hI artha meM karma' kahate hai| yaktika karma milahada taka apane karmokA kucha niyaMtraNa evaM sudhAra kara sakane kara dazaka karma aura bhAgyakA nirmANa hotA hai tathA dezake meM samartha hai aura taba usake karmoM aura bhAvoMke anumAra karma milakara saMsArake karma aura bhAgya banAte haiM / saMsa rake hI kArmANa zarIrakI prakRti aura agale janmako yoni bhAgya yA karmAkA pratiphala aura prabhAva bhI dezoMke bhAgya banatI hai| para jAnavaroM aura kor3oM Adike zarIrameM mana. yA karmoM para aura dezA dvArA vyakyioMke bhAgyoM aura karmoM yA buddhikA vikAsa yA socane-vicAranekI zakti athavA .. para atuNNa rUpase hotA yA par3atA hai / mAnava akelA kamameM sudhAra karanekI jarA bhI kSamatA nahIM honese unakekarma apane Apa mAstrava aura kampanoM dvArA bikharate banate haiM isa viSayameM saMtapameM maiMne apane legva-'vizva ekatA aura rahate haiM aura yoniyoM eka zrRGkhalAmeM ekame dUsarI badalatI zAnti' meM kucha vivaraNa diyA hai use dekheM / 'zarIrake jAtI hai; para jaba taka ve mana-buddhidhArI mAnavakA janma rUpa aura karma' nAmaka lekha bhI deMkhe / ye donoM lekha TraikTake Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 karmAkA rAsthayanika sammizraNa nahIM hai-vaha apane cAroM tarapha eka bhare pUre vizvame ghirA yA siddhAntoMko jAnanA jarUrI hai| aisA samyakadarzanahI huA hai aura sAre vizvakA asara usake Upara aura usake mokSamArgameM sIdhA le jAne vAlA hai| karmopara pravAdha rUpase par3atA hai aura vaha bhI vizvakA isa sadIke prArambhameM kucha vidvAnoMne samyakadarzanakA prANI honese vizva vAtAvaraNa aura bhAgyako acchA burA aMgrejI anuvAda Right faith yA Right Belief banAne meM apane karmAnusAra bhAga letA hai| apane acche pure kivA jo pracalita ho gaye / inakA punaH bhASAmeM anuvAda karmAkA phala to vyakti svayaM bhogatA hI hai deza aura karanese Faith kA artha zraddhAna hotA hai aura Belief kA saMsArake acche bure kA~kA phala bhI use bhoganA par3atA artha vizvAsa hotA hai| ina anuvAdoMkA asara anajAnameM hai,TIka usI taraha jaise kuTumbake prANIko kuTumbake hI dUsare sabhI-jogoM para aisA par3A ki samajha liyA sukha dukhakA / saMsArameM jo eka deza yA eka vyakti dUsare ki jaisA zAstroMmeM varNita hai vaisA hI tatvoM para deza yA dUsare vyaktiko dukhina rambakara bhI apaneko sukhI kevala vizvAsa aura zraddhAna banA lenA hI samyakadarzana samajhatA hai vaha bhArI galanImeM hai| saccA sukha zAnti ho jAtA hai| para yaha bAta yA dhAraNA bhramAtmaka akele-akele honA saMbhava nahIM hai| vyakti aura samaSTi hai| tatvoM para aimI niHzakita samAdhAnapUrvaka naSTa aMga aura zarIrake samAna haiN| svayaM ho jAya ki unakI prAntarika kAryavAhI, kriyAvizvameM jo kucha ragar3A jhagar3A, svArthoke Takkara, rakta zIlatA sambandhAdi hama svayaM pratyakSa dekhane yA anubhava pAta, yuddha, lUTa, apaharaNAdi hote rahate haiM ve kevala zuddha karane laga jAya vahI saccA samyakadarzana hai aura aise sacce jJAnakI kamIke hI kAraNa haiN| yaha jJAna anakAntA hI darzanakA dhArI sacamuca samyakadarzI yA samyavara kahA smaka syAdvAdake dvArA hI prApta honA saMbhava hai| jaina- jA sakatA hai| bAkI to bhramapUrNa sAMsArika vyavahAra hai darzanameM varNita dravyA, tatvoM yA padArthoMkA zuddha jJAna hI jo jhUThA pramAda utpanna karane vAlA hai| samyakadarzanakA saracA jJAna hai| parantu zuddha jJAna kevala par3hakara yA dUsaroM- agra jA - aMgrejI anuvAda honA cAhiye-Scientific Concese sunakara hI pUrI taraha nahIM ho sakatA jaba taka svayaM ption or hijit onception| kucha loga samajhate usame aMtaSTi na prApta kreN| vastuoM, danyA, aura haiM ki mamyakajJAna aura samyakadarzana alaga alaga likhe yA padArthokI kriyAoMkA jaba taka anurbhAvata rUpase pratyakSa vyAcyA kie jAnesaM dA cIjeM haiN| yaha bhI eka prakArasa darzana karane vAlA jJAnamaya anubhUti svayaM na ho jAya bhramAtmaka dhAraNA hai| kisI vastuko kahIM dUrase yA samyak darzana pUrNa nahIM hai, adhUrA hai| samyakadarzanake najadIkama dekhane para pahale pahala jo bAta dhAraNA pAtI hai zAstromeM bhI daza bheda kahe gae haiN| ki-koI vastu hai' yahI 'darzana' hai usake bAda to turanta hI 'jJAna' kI madada kI jarUrata par3atI hai, yaha jAnaneke liye ataH kevala tatvAMko suna yA par3ha kara jaisAkA taisA ki yaha vastu kyA hai athavA lokarma use kyA kahate haiM mAna lenA mAtra samyakdarzana nahIM hai, vaha to samyakadarzana ityAdi / aura taba vaha prAthamika darzana bhI adhika sApha kA ka kha ga gha'-prathama varNamAlAke paricaya svarUpa hai| hotA hai| kaMvala isIlie ki isa taraha kisI naI vastukA samyak darzana to sacamuca tabhI samyak darzana kahA jAneke prathama darzana hotA hai 'darzana' kA pahalA sthAna milA aura yogya ha jaba hama eka rasAyanazAstrI ( Professor of samyakadarzanakI bhI 'mamyaka jJAna' se pahale ginatI kI gii| Chemistry ) kI taraha yaha jAna jAMya ki tatva yA para 'samyaka jAna' ke binA 'samyakdarzana' honA saMbhava nahI padArtha sacamuca haiM, kyA cIja aura inakA sambandha prAramA na ina donokA eka dUsare se alaga hI kiyA jA sakatA hai aura zarIrame kisa prakArakA hai tathA inakA zrApasI sambandha donoM ekameM eka haiN| kevala zAstracarcA aura vyavahAra aura vibheda kahA~, kaba, kaise. kyoM hai| isake lie bhI evaM nizcaya dRSTikoNoM dvArA samajhAneke lie yA anekAMta Adhunika rasAyanazAstrake kucha prArambhika niyamoM sUtroM rUpase vyavahAra karake kisI bAta masale yA praznakA vizeSa rUpameM-saMcAlaka, akhilavizvajaina mizana, po alIgaMja, vidhivat samAdhAna yA hala karaneke lie hI donIko alaga jilA eTA, se amUlya mila sakate haiN| rakhA gayA hai isake atirikta bhI vyavahArika rUpameM jJAna Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.] anekAnta [kiraNa 2 jaba mastiSkakA viSaya mAnA gayA hai darzana indriyoMkA vizvAsa hai ki Adhunika pracAra-yugameM upayukta pracArake viSaya mAnA gayA hai| para zuddha dRSTise to jJAna-darzana-maya sAdhanoM dvArA jaina siddhAntoMmeM varNita mAnatra mAtrake sacce hI prAramA hai| pAsmAkI cetanA hI jJAna-darzana maya hai kalyANakArI tatvoMkI vaijJAnika vyAkhyA saMsArameM zuddha aura donoM eka dUsarese alaga nahIM kie jA skte| jJAnakI vRddhi aura vikAsake lie karanA paramAvazyaka hai| zarIra aura pudgala prAtmAke ananta jJAna darzanako Dhakane aAjakA vaijJAnika samAja jo vizva-vicArakA janaka yA yA sImita karane vAle haiM parantu zarIrake dvArA hI ucita netA hai-zrAtmA aura darzanameM usakA jhukAva dilacaspa sAdhanA dvArA tattvoMkI pUrI jAnakArI prApta kara isa pud- yA anurAga, ina siddhAntoMko usIkI bhASA aura zabdoMmeM galaracita zarIrase aura isake jJAnAvaraNAdi vyavadhAnoM yA samajhAkara utpanna kiyA jA sakatA hai| saMpAra vijJAnakI baMdhanoMse chuTakArA pAyA jA sakatA hai| zAstra aura tatva- bAtoMko mAnatA aura una para vizvAsa karatA hai / jJAna usameM sahakArI haiN| para zAstroM-dvArA yA gurutrA-dvArA dharmako pAkhaMDane itanA badanAma kara diyA hai ki usake jJAna prApta kara use apanA svayaM anubhUti viSaya banAnA nAmameM koI akchI se acchI aura saccIme saccI bAta pratyakSa banAnA hI kAryakArI hai aura mokSa karAne vAlA hai| vaisA vizvAsa nahIM utpanna krtii| isIlie jainasiddhAntoM prAtmA kyA hai athavA AtmA aura pudgalake rUpa meM varNita ina satyatattvoko saMsArako batalAneke lie unheM aura sambandha bhI prArambhameM zAstroM dvArA hI jAne jA aAdhunika vijJAnakI bhASAmeM rakhanA hogA / isI dhyeyako sakate haiM-una para vizvAsa karake hI koI Age bar3ha lekara isa vaijJAnika dRSTikogA yA pahalUkI tarapha vidvAnIsakatA hai| phira pAramA to kevala prAnmAdvArA hI jAnA kA dhyAna AkarSita karaneke lie hI maiMne yaha lekha likhA jA sakatA hai| jo eka antima bAta hai-prArambhame to hai| isameM kucha saMketa rUpasaM hI thor3ImI bAteM batalAI gaI AtmAkI sthiti aura guNAdikI dhAraNA hama zAstrAMme haiN| viSaya bahuta hI vizAla hai aura zAstroM meM hara jagaha varNita rItise hI paThana, pAThana, manana tarka, vivecanAdi vizada vivaraNa yA varNana vartamAna hai hii| ataH jo vidvAna dvArA kara sakate haiN| yahI samyakdarzanakI sIr3hI hai| jaina siddhAntoMkI zretA aura pUrva sasyatAmeM parama vizvAsa rakhate hai tathA yaha mAnate hai ki unakA pracAra, sacce samyakajJAna aura samyakadarzanake binA samyak saMsArameM satyakI sthApanA, sacce jJAnakI vRddhi aura cAritra pUrNa rUpase sambhava nahIM hai| cAritrakA U~cAsa vikAsa evaM mAnavakA saccA kalyANa karane vAlA hai ve U~cA vikAsa bhI bagaira samyakadarzana jJAnake mokSakI ora tatvoMkI vivecanAtmaka TIkA isa vaijJAnika paddhatise nae nahIM le jaataa| puNyakarma aura zubha baMdha ho sakate haiM para rUpameM punaH kareM yadi unheM samaya zakti aura suvidhAe~ karmoMse yA pudgaloMse pUrNa chuTakArA nahIM mila sktaa| sulabha ho| yoM bhI jaina zabda jaina saMskRti aura jaina mAtmajJAna aura bhAramadhyAna bhI zuddha tabhI sambhava haiM jaba maMsthAoMkI surakSAke lie bhI vartamAna pracAra-yugameM yaha pratyakSadarzI sA anubhavameM Ane vAlA tatvajJAna yA tatva pracAra karanA parama Avazyaka aura hara jainakA kartavya hai| darzana hojaay| surakSA, vizvasurakSA, vizvazAnti aura ahiMsA evaM satyapariziSTa:- yaha lekha mere apane svatantra vicAroMko ke vyApaka vistArake lie bhI tattvoMke isa samyacjJAna vyakta karatA hai kisI dUsaroke vicAroMko khaNDana maNDana kA nae rUpameM vikAsa, pratipAdana aura vistAra karanA karaneke lie yA usa dhyeyase nahIM likhA gayA hai / merA hamArA parama pAvana kartavya hai|] Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArata deza yogiyoMkA deza hai (bAbU jayabhagavAnajI eDavokeTa) tapamArgakI paramparA jana svayaM apane ina nagna digambara sAdhunoMko ziznadevake vadika sAhitya kI anuzratiyAM isa pakSameM bhalI bhAMti nAmase na pukArate the, kintu ve unheM vrAtya (batadhArI) surakSita haiM ki manuSyakA prAdidharma tapa thA, jamake pazcAt yati (saMyamI), zramaNa (tapasvI), nimrantha (nirmala), jina. jJAnakA yuga pAyA aura phira dvAparameM yAjJika saskRtine jineza Adi zabdoMse hI pukArate the| janma pAyA / isI anuzra tika pApaka bAhmaNa prathAka vaidika Aryajanako prArambhika kAlase unake tatvadarzana, ve tamAma upAkhyAna haiM, jinameM prajApatikI tapasyA aura unake ucca prAdarza. unakI nirmala vizvavyApinI bhAvanAtapasyA-dvArA bisRSTi upakramakA varNana kiyA gayA hai| oMkA kucha patA na thA-ve kevala unake nagna zarIrako yA ina upAkhyAnoMmeM prajApati zabda nirguNabrahmameM zirakI jaTAmAMko aura unake prati logoMkI devatA samAna upayukta nahIM huA hai, balki jIvahitaiSI, lokakalyANaka, bhaktiko dekhate the, aura isa prakArake mamuSya unake liye jananAyaka dharmAnuzAsakake artha meM vyavahRta huA hai| isa bahuta hI anomve manuSya the| unake lie eka kautuhalakI anuzratike anusAra prajApatine hama bhAvanAse 'ekamasmi vasta the / isaliye unhoMne usa prArambhikakAlameM unheM bahusyAm bhavataH / ' 'ki maiM eka hU~-bahuta ho jAU~ ziznadeva (nagna sAdhu) kezodeva, (jaTAdhArIdeva) zrAdi zabdA tapa kiyA, isa bhAvanAkA prAdhyAtmika artha to bahI hai dvArA sambodhita kiyA hai| pIcheke vaidika sAhityameM jaba jo IpAvAsya upaniSadke mantrameM kiyA gayA hai:- prArya RSi ina gyAgI tapasvI sAdhunAMke ucca Adarza yasmin sarvANi bhUtAni, shraatmaivaabhuudvijaantH| aura nirmala pati-jIvanase paricita hue aura unake prati tatra ko mohakaH zoka ekatvamanupazyataH / / 7 // unameM bhI bhaktikA urga prasphuTita huA to unhoMne zizna parantu ina AdhyAtmika bhUtiyoMke samIcIna artha dava, kezIdeva kahanekI bajAya unheM bhAratIya logoMkI taraha vilupta ho jAneke kAraNa isakA jo Adhidaivika artha kiyA unakI mahattA sUcaka vrAtya (batI) yati (saMyamI) mAdi jAtA thA usake anusAra yaha mAnA jAne lagA ki prajApani nAmAMme pukAranA zurU kara diyaa| AryajanakI isa anabhieka thA usakA citta akelepana ghabarAyA isaliye usane jatAkI ora hI saMketa karate hue Rgvedake kezI sUktama ye lokAMkI mRSTi kara lii| isa adhyAtma matakI puSTi isa munijana unheM kahate hai:--- anuzra time bhI hotI hai ki 'prajApati eka varSa garbha sanmAditA moleyena vAtA~ tasthimA vayama / meM rhaa| zramaNa zabdakI vyAkhyA zarIrAsmAkaM yUyaM yatIso (zo) abhipazyatha / / (ziznadeva aura kaMzIkA varNana ) -Rgveda ma0 10, 136, 3 ziznakA artha puruSa-sambandhI jananendriya hai| zikSa- hama samasta laukika vyavahArAMke visarjanase ummatta davakA artha hai nagna digambara sAdhu / jo logoMmeM devasamAna (zrAnanda rasalIna) ho gae hai| hama vAyu para car3ha gae haiM, upAsya hai / isa arthameM yaha zabda RgavedameM do bAra upa- numa loga kevala hamArA zarIra dekhate ho| hamArI pAzmA yukta huA hai| vAyu samAna nilepa hai| (1) Rga.7,23,5 meM indrase prArthanAkI gaI hai ki samaya-yaha zabda zrama dhAnuse banA hai jisakA artha vaha zibhadevako yajJake samIpa na zrAne de| hai parizrama krnaa| cUMki ye tapasyA-dvArA apane meM samasta (ii) Rgaveda 10,11,3 meM kahA gayA hai ki indane prakArakI zArIrika aura yaugika vedanAoMko samatA pUrvaka zibha devokA vadha kiyaa| sahana karanekI zaktiko jagAnekA parizrama karate hai isaliye yaha zabda vaidika vidvAnAMkI hI sRSTi hai| bhAratIya ye zramaNa kahalAte haiN| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [kiraNa parityajya nRpo rAjyaM zramaNo jAyate mahAn / pIche se inakA saMskRtarUpa zramaNa bana gayA hai, inakA tapasA prApya sambandhaM tapo hi zrama ucyate / / 5-212 artha hai nigrantha, niSpApa, nirvikAra, sAdhu athavA muni / raviSeNakRtapadamacarita prAkRta sAhityameM jagaha jagaha jaina aura bauddha sAdhuoMke liye 'samaNa' zabdakA prayoga huA hai / yUnAnI yAtriyoM IsAkI pahalI sadIke bAda sRjana hone vAle bhAratIya aura itihAsa lekhakoMne jaina aura bauddha sAdhunoMko 'saramisAhityameM jagaha jagaha yaha zabda digambara jaina sAdhuoMke / nIsa, saramIniyA aura simUnI prAdi likhA hai ) liye prayukta hubhA milatA hai|| bhAratameM araba dezake jo yAtrI samaya samaya para mAte vaidika sAhityameM jagaha jagaha kathana pAtA hai ki prajA rahe hai unhoMne hinduoMke sabhI sampradAyoMko do bhAgoM meM pati 'pramabhyataH-arthAt prajApatine tapa kiyaa| bAMTA hai brahmaniya aura samaniya / ina arava lekhakoMne yaha prAkRtabhASAmeM inheM zimyu va sayuna kahA jAtA thaa| bhI likhA hai ki saMsArameM pahale do hI dharma yA sampradAya pIche se yaha zabda ( Sanskritised) hokara zramaNa the-eka samaniyana dRsare kailkhiyn| (Chaldean) hogyaa| samaniyana loga pUrabake dezoMmeM the / khurAsAna vAle 0,100-17 meM kathana hai ki indrane aneka Arya inako bahuvacanameM zamanAna aura eka vacanameM zamana gaNa-vArA pAhata hokara pRthvI-nivAsI dasyuoM aura kahate haiM / simyuoMko mAra ddaalaa| 02, 13-6 meM kathana hai ki indrane damitake lie 1000 dasyu aura sayuna pakar3akara bandI banAye the| ye mahAtmA loga miTTI aura moneko barAbara samajhate prAkRtabhASAmeM zramaNako savaNa, samana, samaNa, sama- hai| dharma, artha aura kAmame ve prAsakta nahIM hote, zatru, niya mI kahA jAtA hai| mitra aura udAsIna sabhIko samAna bhAvase dekhate haiM aura darzana pAhura 26, sUtrapAhara paMcAstikAya 3 mana, vacana tathA zarIrase kimIkA apakAra nahIM karate. unake rahanekA koI nizcita sthAna nahIM hai| arabake loga samaniyA kahate the / grIka loga inheM mophisTa (Sophish) kahate the| ye prAyaH bastiyoMse dUra akRtrima athavA prAkRtika sthAnoM meM, giri zikharoM para, pahAr3I guphAoMmeM, nadiyoMke taToM para paJcAstikAya mamayasAra 2. nItisAra 26-35, vana-udyAnoMmeM. zmazAna bhUmi aura tara koTaroMmeM, deva-maMdiroM trilokasAra 848, darzanapAhuDa 27, sUtrapAhura 1 athavA kisI sUnI jagahame ghA karate the| ye prAkRtika (ka) dIrghanikAya vastujAtasutta 1,32; udAna 6 10 pariSahoMko sahana karate huye nirjana dezoM meM rahate the| ye (kha brahmaNA bhujjate nityaM nAthavantazca mujjte| haritakAya jIvAkI virAdhanAse bacate huye pAsuka sthAnoM meM baiThate aura vicarate the| ye varSAnuke sivAya adhika tApasA bhujate cApi zramaNAzcApi bhujjate / dina taka eka sthAna para Tika kara na rahate the. parantu varSA -vAlmIkirAmAyaNa 14-22 Rtuke caturmAsa (asAdakA zukla pakSa, sAvana, bhAdrapada, artha-mahArAja dazarathake yahA~ nitya hIbrAhmaNa loga, mauja aura kAttikakA kRSNapakSa ) meM yaha himAke bhayame nAthavanta loga tApasa loga aura zramaya loga bhojana ki kahIM unake calane phiranese barasAtake kAraNa paidA ho pAte haiN| jAne vAle aneka prakArake ghAsa, vanaspati,gulma, latA tathA (ga) kauTilya artha zAstra adhyAya 11va adhyAya 12 meM kahA gayA hai ki rAja guptacaroMko zramaNarUpa dhAraNa IliyaTakRta inDiyA, pahalA khaNDa-pR0 106 karake apane vyaktitvako chipAnA cAhiye / x maulAnA sulemAna nadavI-paraya aura bhAratake (gha) tattarIya prAraNyaka 2,7,1 sambandha 10 176-187 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 27 bhArata deza yogiyoMkA deza hai unhoMne rAaura dhanI lA upAzraya banA anya choTe bar3e prANi samudAyoMkA vighAta na ho jAve, giri guphAoM aura vanoM meM rahate hue ye yadyapi bhediyA, ye eka hI sthAna para rahakara jIvana nirvAha kiyA rIcha, bAgha, cItA athavA mRga, bhaiMsa, barAha zera aura karate the| jaMgalI hAthI zrAdi kara jantuoMse ghire rahate, unakI __ ye varSARtukI samApti para jagaha jagaha prasthAna bhayAnaka AvAjoMko bhI sunate, parantu ye nirbhaya bane kamI karate aura saba prakArakI janatAko dharmopadeza dete hue apane svarUpase calAyamAna nahIM hote the / 3 vicarate / varSARtake atirikta yadi ye adhika dina taka ye mamatAvirakta, bhoga-icchAoMse nivRtta strI va eka hI sthAna para Thaharate to loga unakI bahuta TIkA- * bAlabaccoMse rahita, ekAkI, nissaMga, nirArambha vicarate TippaNI karate / pIchese jaisA ki hama aitihAsika yugameM the, bhikSA lekara hI ye apanI anujA vikA karate the| dekhate haiM. jyoM, jyoM bhArata meM sAmpradAyika vaimanasya bar3hA isa bhikSA dvArA yaha sadA anudiSTa bhojana hI svIkAra aura unhoMne rAjyAzraya pAnekA prayatna kiyA tyoM, tyoM unake karate the| yaha na to kimIse kaha kara apane liye bhojama anuyAyI rAjAoM aura dhanI lAgoMne inake vizrAmake lie taiyAra karAte na dUsaroMke nimantraNa para kisIke ghara pAhAsurakSita sthAnoMmeM aneka vihAra aura upAzraya banA kara rArtha jAte; balki binA kisIko bAdhA pahu~cAye madhukarake khar3e kara diye aura ye vanavAsa chor3a, zrAzramavAsI, maTha- samAna vicarate hue dUsaroke artha taiyAra kiye hue bhojaname vAsI aura mandiravAsI bana gye| se hI 46 doSa rAla kara prAsuka bhojana grahaNa krte| ye saba prakAraka parigraha se rahita, acelaka, yathAjAta ye zarIra-poSaNa zrAyuvRddhi va svAdake liye bhojana grahaNa digambararUpa rahate the| ye nirAyudha, udvega-rahita, zAnta na karate balki prANarakSA, saMyamapAlana, jJAnavRddhi ke lie aura nirbhaya hote the| ye vAyuko taraha svatantra aura nilepa hI kaI kaI dina kaI kaI pakhavAr3e aura kaI kaI mAsa ho vicarate / sabhI jAnakArI taka anazana vrata dhAraNa karate hue dina meM eka bAra bhojana bhAva rakhate the| ye apane kimI vyavahArase kimI jIvako grahaNa karate / bhojana-samaya yadi unheM dAtArake dvAra para bhI pIr3hA na dete the| jaise mAtA apane baccoMkA hita koI kuttA, billI athavA koI yAcaka khar3A huA dikhAI cAhatI hai vaise hI vAtsalyabhAvase ye sabakA hita skandhapurANa-kAzIkhaNDa-adhyAya 43, cAhate the| nAgarakhaNDa, adhyAya 18 () viSNupurANa-tRtIyAMza-adhyAya 1-28, 29 1-(a) zrIkundakundAcAryakRta-bAMdhaprAmRta, 42-16 (i) napaH zraddheya hyapavasanyaraNya zAntA (zrA) " bhAvapAmRta 87 vidvAnso bhaiparyAcarantaH (i) uttarAdhyayana mUtra 35-6, 7 sUryadvAreNa se birajAH prayAnti (I) mUlAcAra 14-152 patrAmRtA sa puruSo hyavyayAemA / mugaDaupa. (u) vinayapiTaka-varSAyanAyikA skandhaka-pahilA aura dUsarA khaNDa / (zrI) mahAbhArata zAntiparva adhyAya 112 (3) manusmRti--6, 36-46 (e)vArSikAzcaturo mAmAnviharenaryAtaH kvacit' 2-mUlAcAra-717-718 majkima nikAya-12vo mahAsIhanAda sutta / bodhaprAbhUta 11 dazakAbIjAMkurANAM jantUnAM hiMmA tatra yato bhavet // 21 // lika sUtra -3, 3, 1,10 sUtrakRtAta 1, 3, 1, gacchet pariharan jaMtUna pivetkavastrazodhitam / uttarAdhyayana sUtra 8-34 35 / vAcaM vaInudvagaM na kruddhaya skecit kvacit // 22 // 3-Rgveda 10 136 mahA zAntiparva ke khaNDa meM skandhapurANa-kAzI khaMDa adhyAya 41 adhyAya 192 mUlAcAra 71. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] anekAnta [kiraNa 2 patA to unheM cobha-rahita karane ke lie ve binA pAhAra yajJopavIta aura kaSAya vastra dhAraNa karane vAle brahmarSike liye samtoSa bhAvase vanako vApisa ho jAte the| gharameM madhu mAMsako chor3akara pATha grAsakA bhojana karake yoga ye saba jIva jantuyoM para dayA karate huye kabhI rAtrike mAgase mokSakI prArthanA (sAdhanA ) karate haiN| bhojana na karate.na binA dekhe aura zodhe bhUmi para 3-haMsa nAmaka saMnyAsI eka sthAnameM nahIM rahate: ve calana anachane pAnIko pIte, na kisIko kaThora aura vibhinna prAma-nagaroMmeM ghUmate rahate haiM. ve gomatra aura gobarahAnikAraka zabda bolte| kA pAhAra karate haiM aura yogamArgase mojakI prArthanA karate haiN| the munijana sabhI sAMsArika kAmanAoMse virakta hue tattvabodha jIvanazodha, prAtmacintana aura sadupayoga Adi 4-paramahaMsa yati saMsArameM bahuta virale haiM ve daNDa, vizvakalyAyakArI pravRttiyAmeM hI apanA samagra jIvana kamaNDalu zikhA, yajJopavIta prAvidhika rahita hote haiM, unake pAsa kisI prakArakI vastu bhI nahIM vyatIta karate the| hotii| AkAza hI unakA vastra haiN| ve yathAjAta rUpa inakI jIvana-cA sambandhI yahI varNana vedoM-aura nimrantha niSparigraharUpa vicarate haiM, ve namaskAra svAhAkAra upaniSadoMmeM diyA huA hai| prAdi sabhI loka-vyavahAroMko chor3akara prAtmAkI khojameM lage upaniSadoMmeM varNita paramahaMsoMkI jIvanacaryA haiN| ve rAga-dveSa, kAma-krodha, harSa-viSAda sabhI khoTe pari vaidika sAhityameM ina yogiyoMko zrAcAra-sambandhI NAmAko chor3akara samyaktva sampanna, zuddhabhAvarUpa vartate vibhizatAke AdhAra para cAra zreNiyAma vibhakta kiyA hue yAtma-zodhameM lage haiN| ve pAri gayA hai-1 kaTIcara, 2 bahadaka, 3 haMsa, aura 4 bane hue prANAMkI rakSArtha auSadhi samAma yathA ma mAMgakara thoDAsA prAsuka bhojana grahaNa karate haiN| unake rahaneke paramahaMsa / koI vizeSa sthAna nahIM haiN| ve nindA stuti, lAbha-alAbhameM 1-kuTIcara pATha grAsakA bhojana karake yoga samatA dhAraNa kiye jagaha-jagaha vicarate rahate haiN| parantu mArgase morakI prArthanA (sAdhanA) karate haiM, jaise-gautama, varSARtuke caturmAsameM ve eka sthAna para hI Thaharate haiN| bhAradvAja, yAjJavalkya, vaziSTa aadi| ve bastiyAMse dUra nirjanasthAnoMmeM giri, guhA, kandara, taru2-bahudaka saMnyAsI, vidaNDa. kamaNDalu, zivA koTara, vRkSamUla, zmazAnabhUmi, zUnyAgAra, devagRha, tRNa1-bahakera prAcArya kRta mUlAcAra zlo. 134-1000 / ra, kulAlazAla, agnihotra-gRha, nadI taTa Adi sthAnoM meM hI rahate haiN| ve pUrNa brahmacarya, aparigraha ahisA acaurya kundakunda prA0-bodhaprAbhRta 4uttarAdhyayana sUtra-35 vA adhyAya / manusmRti 6, 39-46 / aura satya dharmoMkA anuzIlana karate haiN| ve sadA nirmama puNDaka upa. 1,2, 13 nirahaMkAra zubhAzubha karmoMke unmUlanameM tatpara adhyAtmaniSTha zukladhyAna-parAyaNa rahate haiM aura mRtyu ke samaya sanyAsase 2-sUtrakRtAGga 1,1, 4-43,2-2-72, 73%, daza daha tyAga kara dete haiN|" vaikAlika satra 1-4 / nigrantha pravacana 1-15 mUlAcAra 476-481, manusmRti 6, 15-28 / mahA. ___ ina paramahaMsomeM aMsabartaka, pAruNi, zvetaketu, durvAsA, zAnti parva adhyAya hai| bhRgu, nidAgha, jada, bharata, dattAtreya, raivataka, zukadeva aura bAmadeva bahuta prasiddha huye haiN| 3-manusmRti-adhyAya 6. 36-46 paramahaMsoMkA ukta varNana digambarajaina sAdhumAke skandha purANa-kAzI khaNDa-adhyAya 41-81 jIvanase bahuta hI milatA julatA hai| Rgvedake kezI sUkta viSNudharmottara-dvitIya bhAga-adhyAya 11 4-kundakunda AcAryakRta bhAvaprAbhRta, zIla prAbhRta, 1-(a) jAbAlopaniSad // 6 // (prA) paramahaMsopaniSad / mokSa prAbhRta grantha / sUtrakRtA zrutaskandha hai vo (i) bhikssukopnissd| pAruNika upaniSad / adhyaay| uttarAdhyayana sUtra 35 vAM adhyAya / 2-jAbAlopaniSad // 6 // bhikSukopaniSad / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 bhArata deza yogiyoMkA deza hai [73 (10-136) vAmadeva sUkta (4-26-27) athavA 'yadi vAnaprasthImeM brahma-vicArakI sAmarthya ho to atharvavedake vAsya sUkta kANDa 11 tathA mahAbhAratameM zarIrake atirikta aura saba kucha chor3akara vaha sanyAsa leve| diye hue kRSNa dvIpAyaNa vyAsake putra zukadevake varNanase tathA kisI bhI vyakti, vastu sthAna aura samayakI apekSA siddha hai ki bhAratameM yaticaryAkI jo acelaka paramparA na rakhakara eka gA~va meM ekahI rAta ThaharanekA niyama lekara pRthvI zUgvedika kAlake pUrvase calI A rahI thI bahI paramparA para vicaraNa kare / yadi koI vastra pahine to kevala kopona, ekhalAbaddha rItise mahAbhArata kAlameMse hotI huI bhaga- gupta aMgoMko DhaMkaneke liye / jaba taka koI Apatti na pAye, vAna mahAvIra aura mahApmA buddha taka pracalita rhii| taba taka daNDa prayavA apane prAzramake cihnoMke sivA apanI majjhimanikAyake mahAsIhanAda suttase prakaTa hai ki niSka- tyAgI huI koI vastu bhI grahaNa na kare / use samasta maNake bAda zurU zurUmeM bhagavAna buddha paramahaMsa acelaka prANiyoMkA hitaiSI honA cAhiye / zAnta aura bhagavat vargake yati the| vaha nagna rahA karate the| vaha uhiSTa arthAt parAyaNa rahe / kisIkA prAzraya ma lekara apane pApameM hI unake uddezyase banAye hue bhojanaka tyAgI the| vaha bhAMja- rame evaM akelA hI vicara / vaha na nI mRtyukA hI abhinArtha kisIkA nimantraNa bhI svIkAra na karate the, vaha nandana kare, na anizciH jIvanakA / vaha apane niryAha ke bhikSA bhojana saba doSoM ko TAlakara grahaNa karate the| bIcame liye kisI bhAjIvikAko na kre| kevala vAda-vivAdake kaI kaI dinake upavAsa bhI rakhate the| ve zira aura dAdI liye kisIse tarka na kare / saMsArameM kisIkA pakSa na le| ke bAla bar3hane para unheM noMcakara alaga karate the| ve mAna ziSya-maNDalI na juttaave|bhunse prayAMkA abhyAma na kare / dvArA zarIrako manase bhI na chAte the| sabhI jIvoM para vyAkhyAna na de / bar3e-bar3e kAmoMko prArambha na kare / aise dayA pAlate the, ekAnta vana va zmazAna meM vicarate, garmI- zAnta samadarzI sanyAsIke liye kisI pAzramake cimhAMkI sardI aAdikI pariSahoMko sahana karate the| bhI jarUrata nahIM hai| vaha sadA zrAnma anusandhAnameM nimagna ___mahAvIra nirvANake bAda bhI, jaisA ki IsvI sankI / rahe / ho to atyanta vicAra zIla, parantu jAna par3e pAgala dazavIM sadI takake bhAratIya dhAmika sAhityase vidita hai zrI aura bAlakakI taraha / pratibhAzAlI hote bhI gUMgA sA digambara jaina yaticaryA hI bhAratIya yogiyoMke liye sadA jAna pdd'e| eka zrAdarza banI rahI hai| (3) chaThI se navIM zatAbdI takake tAntrika sAhityameM zivapurANa vyaviya ?) saMhitA 21 / 20, 21 meM avadhUta jIvanakA jo vivaraNa diyA huA hai vaha upakahA hai: rokta paramahaMsa jIvanama hI mindatA julatA hai / isa mAhi syake prasiddha grantha mahAnirvANa nantra : 4. 141-11 meM natastu jaTilo muzikhaira: jaTa eva vaa| kahA gayA haibhUtvA snAtvA punavarti lajjaha ceta syaadigmbH|| anykaapaayvsnshcrmviiraambro'thcaa| kaliyugameM do hI pAzrama hote haiM. gRhastha aura ekAmbaro balkalI vA bhaveddaNDI ca mekhlii|| bhikSuka athavA avadhata / ye avadhana cAra prakArake hote hai| parantu isI prakaraNameM bhAge calakara kahA hai ki vAstava. pUrNatAko apekSA ya dAhI prakAraka hAna ha-pUrNa prAra meM vahI mahAtmA aura tapasvI hai jisane daNDa, kaupIna apUrNa / pUrNa avadhUta paramahama apuurnn| pUrNa avadhUta paramahaMma kahalAne haiM, aura apUrNa AdikA bhI tyAga kara diyA hai avadhUta parivAjaka kahalAte haiN| inameM paramahaMsakA svarUpa tato daNDajaTAcarime balAdyapi cotsRjet / nimna prakAra diyA gayA hai:so'tthAzramI ca vijJeyo mahApazupatastathA / (4) bhAratake prasiddha rAjaSi bhanu mahArAjane bhI sa eva tapataH zreSThaH sa eva ca mhaavrtii| vairAgyazatakameM apane hRdayakI antara bhAvanA ina zabdoM meM (2) bhAgavata purANa-skandha , adhyAya 13 meM ava pragaTa kI haidhUta prahlAda saMvAdake prakaraNameM yatidharmakA nirUpaNa isa ekAkI nispRhaH zAntaH pANipAtro digmbrH| prakAra kiyA hai kadA zambho bhaviSyAmi karmanimUnanakSamaH // 72 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74] anekAnta [ kiraNa 1 artha-he zambho ! maiM kaba ekAkI, niHspRha, arthAt-cauthA, avadhUta jo paramahaMsa hai vaha apane zAnta, pANipAtrI (kara pAtrameM bhojana karane vAlA) aura jAti cinhoMko aura gRhasthake karmoko choDa kara pRthvI para digambara humA karmoM kA nirmUlana karane meM samartha hNgaa| niHsaMkalpa tathA nirudyama humA vicaratA hai, sadA prAtmatyajetsvajAnicinhAni karmANi gRhamedhinAma / bhAvameM santuSTa rahatA hai, zoka tathA mohase rahita hotA hai, turIyo vicarezoNI niHsaGkalpo nimadyamaH // 14.166 saMsArase pAra utaranekI icchAko liye rahatA hai, nirbhaya sadAtmabhAvasantuSTaH zoka-moha-vivarjitaH / aura nirupadrava hotA hai| vaha bhakSya tathA peyAMkA arpaNa niniketastitita. syAniHzako nirupadravaH // 14-170, nahIM karatA, na usake dhyAna tathA dhAraNAeM hotI nApaNaM bhakSyapeyAnAM na tasya dhyaan-dhaarnnaaH| mukka, virakta aura nirdvandva hotA hai| aisA yati iMsAcAra mukto virakto nirdvando hasAcAraparo tiH||14-171 parAyaNa kahalAtA hai| kramaza: - (48 veM peja kA zeSa meTara) parase sAre tattva samUha aura nayasamUhako AsAnIse viSayameM anyatra apane pranthoM meM jo kucha kahA hai usa samajhA jA sake / isake liye jIva, ajova, Asrava sabakA yukti ke sAtha isa vyAkhyAmeM samAveza ho jAna baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa , puNya aura pApa ina tattvoMko cAhiye aura sArI vyAkhyA sapramANa evaM 'tatva nayalekara unheM vidheyAdi saptabhaMgAMke sAtha sughaTita karake vilAsa' ke rUpameM vyavasthita honI caahiye| bhI batalAnA cAhiye aura isa bAtako yukti-purassara DhaMgase khulAzA karake samajhAnA cAhiye ki kaise koI puraskAra-dAnecchuka tattva yA vizepa (dharma) ina sapta bhaMgoMke niyamame jugalakizora mukhtAra bahirmata nahIM ho sakatA-jo bahibhUta hogA vaha vIrasevAmandira, sarasAvA (sahAranapura) tattva yA dharma-vizepake rUpameM pratiSThita hI nahIM ho skegaa| isake do eka udAharaNa bhI diye jAne noTa :-isa vijJaptiko dasare patra-sampAdakabhI cAhiye / sAthahI svAmI samantabhadrane tattva tathA nayake apane-apane patroM meM denekI kRpA kareM, aisI prArthanA hai| zrImahAvIrajI meM vIrazAsana jayantI sarva sAdhAraNako yaha jAnakara prasannatA hogI ki mukhtAra zrI jugakakizorajIkA vicAra isa bAra kucha vizeSa vrata-niyama grahaNa karanekA hai arthAt ve apane ArAdhya gurudeva svAmi samantabhadrake saptama bhAvaka bananA cAhate haiM / isa padake yogya vrata niyamoMko ve vIrazAsana jayantIke dina zrAvaNa kRSNa pratipadA (tA. 27 julAI somavArako, tIrthAvataraNako belAmeM, zrIvIra bhagavAnakI viziSTa pranimAke sammukha mahAvIrajI ( cAMdana pura) meM grahaNa kreNge| aura vahIM vIrazAsana jayantI mnaaeNge| aisI sthitimeM vIrasevAmandira parivAra vIrazAsana jayantIkA utsaba isa bAra zrImahAvIrajImeM ASAr3hI pUrNimAoM aura zrAvaNa kRSNa pratipadA tA. 26 27 julAI ko manAegA / sUcanArtha nivedana hai / -rAja kRSNa jaina Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirake mucipUrNa prakAzana (1) purAtana-jainavAkya-sI-prAkRnaka prAcIna 64 mRla-pranyAko padyAnukramaNI, jisake mAtha 48 TIkAnipranyAma uddhRta dasare padyAMkI bhI anukramaNI lagI huI hai / maba milAkara 05353 padya-nAyAko bhUcI / maMjaka aura mampAdaka munnAra zrIjugalakizAratI kI gapaNApUrNa mahanbakI 170 pRSThakI pramnAyanAsa alaMkRna, DA. kAlIdAsa nAga ema. e., DI. liT ke prAkathana ( I mold aura DA. ena. upAyAya ema. e. DI.liTa kI bhUmikA (Intuolution) meM pita hai. zodha-yAMjake vidvAnoM ke liye anIya upayogI, baTA mAija, majinda ( jimmakI prastAvanAdikA mUlya alaga pAMca rupaye hai) (2) Apna-parIkSA-zrIvidyAnandAcAryakI myAMpajJa maTIka apUrvakRti prAptAMkI parIkSA dvArA Izvara-viSayake madara mAma aura sajIva vivaMcanako lie hue, nyAyAcArya paM0 darabAgalAna jI ke hindI anuvAda nathA prastAvanAdime yukta, jilda / (3) nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI sundara pAthI, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajIka. saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta pramtAvanA aura aneka upayogI pariziSTAma alaMkana, jilda / 14) mvayambhUmtAtra-samantabhadabhAranIkA apUrva grantha, mumnAra zrIjugalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda chandapAra caya, mamantabhadra-paricaya aura bhaktiyAMga, jJAnayAMga tathA karmayogakA vizlapaNa karanI haI mAnyakI gapaNAparNa pramnAvanAma muzAbhina / (5) stunividyA-mvAmI samantabhadrakI anAgbI kRni, pApAMka jItanako kalA, maTIka, mAnuvAda ra zrIjugalakizora mukhtArakI mahantrako prastAvanAma alaMkRta mundara jilda-hina / (6. adhyAtmakamalamAnagaDa-paMcA-yAyIkAra kavi gajamalakI mundara zrAdhyAtmika gcanA, hindIanuvAda-hina pAra mukhtAra zrIjugalakizorakI gvAMjapUrNa vimnRna pramtAyanAma pina / " (7) yuknyanuzAmana-tatvajJAna paripUrNa mamannabhanakI amAdhAraNa kRti, jisakA abhI naka hindI anuvAda nahI huzrA thA / mugnAradhIka viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAhise alaMkRta, jilda / ... ) (8) zrIpurapAzvanAthamnAMtra-zrAcArya vidyAnandargacata, mahanyakI mnuni, hindI anuvAdAdi mahina / ... ) ( zAmanacatrizikA-(nIparicaya)-muni madana kaunikI 13 vI gAdIkI mundara racanA, hindI anagAdi hin| .. .. .) (10 mansAgha-mmagNa-magalapATha-dhAvIra baddhamAna bAra unake bAda ke mahAna AcAyoM kA 137 pugya-mmaraNAMkA mahatvapUrNa saMgraha. mugnAradhIka hindI anuvAdAdi-hina / " ) . (11) vivAha-mamahazya mumnAgazrIkA nimbA huA vivAhakA mapramANa mAmika aura nAvika vivaMcana ... ) 5. anavAnnanma laharI-anakAnna ma gRTa gambhIra viSayakA anIva maralanAmaM samajhane-samajhAnakI ku jI, mumnAra zrIjugalakizora-nimpina / 113 aninyabhAyanA-grA. padamanandI kI mahatvakI racanA, mumnArIka hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha mahina / 11.)navArthamRtra-(prabhAcandrIya)-muglArazrIka hindI anuvAda nathA vyAyAma yun| (15, zravaNavalgAla Ara dAkSaNaka anya jananAtha taMtra-lA. gajakRSNa janako sundara racanA bhAratIya purAtatva vibhAgake DipTI DAyarekTara janarala DA.TI.ena. rAmacandanakI mahatva pUrNa pramnAvanAma alaMkRta noTa-maba pandha ekapAtha lanavAlAkI ) kI jagaha 31) meM mileNge| vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' vIrasaMvAmandira, 1, dariyAgaMja, dahalA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. D. 211 anekAntake sarakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 1500) bA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 251) bA0 choTelAlajI jaina sarAvagI , 251) bA. mohanalAlajI jaina lamecU , 251) lA gulajArImala RSabhadAmajI , 25) bA0 RSabhacanda (B.R.C. jaina , 251) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 251) vA0 ratanalAlajI jhAMjharI 1251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI ., 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 251) seTha muAlAlajI jaina 251) bA0mizrIlAla dharmacandajI 251) meTha mAMgIlAlajI 251) seTha zAntiprasAdajI jaina 251) vA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 251) bA0 manoharalAla nanhaMmala jI, dahalI 251) lA0 trilokacandajI mahAranapura *251) seTha chadAmIlAlajI jaina phIrojAbAda 251) lA0 raghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI dehalI 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 101) bA0 kedAranAtha badrIprasAdajI sarAvagI, 101) bA0 kAzInAthajI, ... 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 01) bA0 dhanaMjayakumArajI 101) bA. jItamalajI jaina 101) bAciraMjIlAlajI sarAvagI 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, rA~cI 101) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 101) zrI phatehapura sthita jaina samAja, kalakattA 101) gumasahAyaka sadara bAjAra meraTha 101) zrImatI zrImAlAdevI dharmapatnI DA0 zrIcandrajI __ jaina 'saMgala' eTA 101) lA0makkhanalAlajI motIlAlajI ThekedAra, dehalI 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina kalakattA 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jaina, kalakattA 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA 101) bA0 badrIdAsajI sarAvagA, kalakattA 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 101) bA0 mahAvIraprasAdajI eDavokaTa hisAra 01) lA0 balavantAsahajA hAsa 101) ku~vara yazavantasihajI hAMsI sahAyaka 101) vA0 rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI dehalI 101) bA0 lAlacandajI bo0 seThI, ujjaina 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA 101) bA0 lAlacandajI jaina sarAvagI nasarAvagA , adhiSThAtA vIra sevAmandira' sarasAvA, ji. sahAranapura prakAzaka-paramAnandajI jaina zAstrI, dariyAgaMja dehalI / mudraka-rUpa-vANI priTiMga hAusa 23, dariyAgaMja, dehatI Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekA ( EVANAGAR RAND J antaJan ABPHfotofylawa -29Fast n STHA-tta Heta sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' zrIvItarAga-svavanam -[dhamAkaSi kRtam . uttara kannAkA merA pravAsa-[paM0 ke0 bhujabalI zAstrI " 06 AzmA, cetamA yA jIvana-bA0 amanaprasAdajI B.Sc. Eng... 4 prAcIna jaina sAhitya aura kalAkA prAthamika paricaya -ema. sI. yAkajIvAma ... 5 hamArI tIrthayAtrA saMsmaraNa-paM0 paramAnanda zAstrI ... . 6 bhArata deza yogiyoMkA deza hai-gA. jayabhagavAnajI jaina paDavokeTa pAnIpata ... 5] * bhAratake ajAyabagharoM aura kamA-bhavanoMkI sUcI [pA. emAlAbajI apravAsa... 18 ma baMgIya jaina purAvRtta- choTekhAbajI jaina kalakattA m Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImahAvIrajImeM mukhtAra zrIjugalakizorajIkA sAtavIM pratimA grahaNa aura 5125) ru0 kA dAna tathA vIrazAsana jayantI samAja ko yaha jAnakara atyanta khuzI hogI ki gaMgavAla aura sohanalAlajI utsavameM upasthita the| samAjake vayovRddha sAhitya tapasvI AcArya jagula- utsavameM vibhinna sthAnAMse aneka vyakti padhAre tha kizora mukhtAra bhagavAna mahAvIrakI uma viziSTa mUrti jinameM kucha sthAnoMke nAma nIce diye jAte haiM :ke sanmukha svAmI samantabhadrake stnakaraNDazrAvakacArameM jayapura, revAr3I jilA gur3agAMva, vyAvara, dehalI, pradarzita samma pratimAke vratoMko dhAraNa kara naiSThika sarasAvA, sahAranapura, nAnautA, eTA, phirojAbAda, Avaka hue haiM / yadyapi ve pahale se hI brahmacarya vratakA AgarA, lalitapura (jhAMsI) gunA. khemArI ji0 udaya pAlana karate the parantu yaha usa samaya pratimA rUpameM pura aura menapurI ji. eTA Adi sthAnAMka sajjana nahIM thA / vrata grahaNa karane ke pazcAta mukhtAra sAhabane sakuTumba padhAre the / isake atirikta sthAnIya mumukSu parigraha parimANavatakI apanI sImAko aura bhI jaina mahilAzramakI sacAlikA zrImatI bu. kRSNAvAI mImita karaneke lie vIrasevAmandira TrasTako diye jI saparivAra aura kamalAbAI AjhamakI chAtrAeM aura gaye dAnake atirikta apane nijI kharca ke lie rakkha pAThikAe~ usameM zarIka thI / mumukSu mahilAzramakI huga dhanameM meM bhI pA~ca hajAra eka sau paccIsa rUpayAM chAtrAoMne tA027kI rAtriko vIra zAsana jayantIkA ke dAnako ghoSaNA kii| jisameM se pA~ca hajAra eka kA utsava manAyA thA aura mukhtAra sA0 kA abhinarupayA kanyAoMko chAtravRtti lie, 101) vIrasevA dana bhI kiyA thA utsava tA. 26 aura 27 ko mandira vilDiMga phaMDama, 11) tIrthakSetra kameTI,2) mukhtAra sA. aura meTha chadAmolAlajIkI adhyakSatAme oSadhAlaya mahAvIrajIko aura pAMca pAca rupayA donoM donoM dina manAyA gayA thA, tA027 ko prAtaHkAla mahilA AzrarmAko pradAna kiye / isa taraha yaha prabhAtapherI aura jhaMDAbhivAdanakaM vAda bhagavAna mahAutsava sAnanda mammanna huaa| bIrakI pUjanakI gaI thii| dopaharako donoM hI dina mukhtAra sAhabakA kArya AtmakalyANakI dRSTi- sabhAeM huI jinameM vidvAnoMke aneka sAragarbhita se samayApayogI aura marAMke dvArA anukaraNIya hai| bhApaNa hue jinameM bhagavAna mahAvIraka zAsana aura usakI mahattA para prakAza DAlate hue uma para svayaM ____vora zAsana jayantI AcaraNa karanekI ora saMketa kiyA gyaa| rAtrimeM isa varSakI vArazAmana jayantIkA utsava zrI mahA- lArAjakRSNajI jainana zAstra mabhAkI, aura usameM vIrajI (cAMdanagAva) meM sAnanda manAyA gyaa| tItha vrata niyama grahaNa karane tathA dIkSA lene kI AvazyakSetra kameTIkI orase lAuDaspIkara vagairahakA saba katA, umakA svarUpa tathA mahattAkA vivecana kiyaa| saba prabandha thA aura kameTIkaM maMtrI seTha vadhIcandajI paramAnanda jaina anekAntakA payUSaNAMka anekAntake premI pAThakoM aura grAhakoM ko yaha jAnakara prasannatA hogI ki isa varSa anekAntakA 'payUSaNAMka' nikAlanekI yojanA huI hai / isa aGkameM dazalakSaNadharma para aneka vidvAnoMke mahatvapUrNa lekha raheMge / ataH lekhaka vidvAnoM aura kaviyoMse sAdara anurodha hai ki ve apanI apanI mahatvapUrNa racanAyeM zIghra bheja kara anugRhIta kareM / kyoMki isa aGkako 12 sitambara taka prakAzita karanekA vicAra hai| sAtha hI vijJApana dAtA yadi apane vijJApana zoghra hI bheja sake to unheM bhI sthAna diyA jA sakegA vijJApanake reTa patra vyavahArase taya kreN| nivedaka-paramAnanda jaina prakAzaka 'anakAnta' Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM mahama sansa tatvaprakAzaka vArSika mUlya ) eka kiraNa kA mUlya ) IMPEDIARRIEEEEEEEEEEEE - - - IA nItikroiSasIlokavyavahAravartaka samparA paramAgamasyabIja bhuvanekagururjapatpanetara / varSa 12 kiraNa 3 sampAdaka-jugalakizAra mukhtAra 'yugavIra' vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI zrAvaNa vIrani0 saMvata 476, vi. saMvata 2010 julAI 1153 zrovItarAga-stavanam (amarakavi-kRtam) jinapate itamindriya-viplavaM damavatAmavatAmavatAraNama / vitanupe bhava-vAridhito'nvaha sakalayA kalayA kalayAhvayA / / .1 // tava sanAtana-siddhi-samAgarma vinayayato nayato nayato jana / jinapate saviveka muditvarAdhikamalA kamalAkamalAmayA // 2 // bhava-viddhikRte kamalAgamo jinamato namato na mato mama / na ratidAmarabhUruha kAmanA suramaNI ramaNIramaNIyatA // 3 // kila yazaH zazani prasRte zazI narakatAraka tArakatAmitaH / vrajati zopamato'pi mahAmato vibhavato bhavato bhava-toyadhiH // 4 // na manaso mana yena jineza te rasamayaH samayaH smytysau| jagadabhedi vibhAvya tataH kSaNAdaparatA paratA paratApakRta // 5 // tvayi babhUva jinezvara zAzvatI zamavatA mamatA mama taadRshii| yatipate tadapi kriyate na kiM zubhavatA bhavatA bhavatAraNama // 6 // bhavati yo jinanAtha manaHzamAM vitanute tanute'tanutejasi / kamiva nA bhavinastamasAM sukhaprasavinA savitA sa vidhArayeta // 7 // paramayA ramayAmayA-ttayAM'hikamala kamalaM kamalaM bhry| na natamAnatamo na tamAM namanavaravibhA vibhA ravibhAsura // // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [kiraNa amarasAmarasA'mara-nirmitA jinanutirnanu tigmaruceyathA / rucirasau cirasaukhyapadapradA nihata-moha-tamo riyuvIrate // 6 // iti veNIkRpANa-amarakavi-kRtaM zrIvInarAgastavanam / noTa-gata vIra-zAsana-jayantIke avasara para zrImahAvIrajI atizaya maMtra (cAMdanapura ) ke zAstrabhaNDArakA avalokana karate hue kaI naye stuti-stavana vIrasevAmaMdirako prApta hue hai jinama yaha bhI eka jo bhAvaparva evaM alaMkAramaya stotra hai| isake kartA pramara kavi, jinake liye paSpikAmeM 'veNIkapANa' vizeSa: aura unakI hasarI racanAe~ kauna kauna hai yaha abhI ajJAta hai| grantha prati saM01E27 kI likhI huI hai| ataH yA stavana isase pUrvakI racamA hai itanA to spaSTa hI hai, parantu kitane pUrvakI hai yaha anveSaNIya hai| -sampAdaka uttara kannaDakA merA pravAsa (lekhaka-vigAbhUSaNa paM0 ke0 bhujabalI zAstrI, mUDavidrI) uttara kADakI cauhaddI isa prakAra hai uttarameM bela varmAkA grAmadAna sambandhI eka dUsarA dAnapatra bhI miltaa| gAmaH pUrvameM dhAravADa evaM maisUra, dakSiNameM madrAsa prAMtIya hai| isIke samAna isakA putra ravivarmA bhI pitA mozadakSiNa kAra, pazcimameM araba samudra aura uttara pazcima- varmAkI taraha jainadharmakA bhakta rahA isakA eka mahattvapUrNa meM govA / yaha prAnta dIrghakAlase vizrata hai| I0 pU0 dAnapatra palAsikA (belagAma ) meM prApta huA hai| jo tIsarI zatAbdImeM maurya-samrATa azokane isa prAntAntargata ki jainadharma meM ipake dRr3ha siddhAntako prakaTa karatA hai| vanavAsimeM apanA dUta bhejA thaa| yahAMke prApta anyAnya ravivarmAkA uttarAdhikArI harivarmA bhI apane prArambhika zilAlekhAse prakaTa hai ki yahA~para kramazaH kadaMbAne, rahAne, jIvanameM jainadharmakA zraddhAlu thaa| hAM, vaha apane antima pazcima cAlukyoMne aura yAdavAne rAjya kiyA hai| sAtha hI jIvana meM zaiva ho gayA thaa| isane bhI jainamandira Adika sAtha puSTa pramANoMse yaha bhI siddha hai ki yaha pradeza sudIrgha liye dAna diyA hai| sArAMzataH kadaMbavaMzI rAjAyAMke kAla taka jainadharmakA kendra rahA hai| ema. gaNapatirAvake zAsanakAla meM jainadharma vizeSa abhyudayako prApta hazrA matase kadaMbAne I0pU0 200 se I. san 6.. taka rAjya thaa| zrI bI. esa. rAvake zabdoMme kadaMbAMke rAjakavi jaina kiyA thaa| hAM, bAda meM bhI isa vaMzake rAjAghoMne zAsana the| unake saciva aura amAtya jaina the, unake dAnapatrAMka kiyA hai avazya / para, cAlukya, rASTrakUTa aura vijayanagara lekhaka jaina the aura unake vyaktigata nAma bhI jaina the| ke zAsakoMkI prAdhInatAmeM / dakSiNake prAcIna cola, cera sAtha-hI-sAtha kadayoMke sAhityakI rUpa-rakhA bhI jaina kAmyapAyakhya aura pallava rAjAoMkI taraha kaba rAjAmone bhI zailIkI thI / isa prAMtake bAdake rASTrakUTa aura cAlukya gvAsa kara mRgezavarmAse harivarmA takake zAsakoMne jainadharma- aAdi zAsakoMkA sambandha bhI jainadharmase kitanA ghaniSTa ko viziSTa prAzraya pradAna kiyA thA 4 / rahA, isa bAtako itihAsake abhyAsI svayaM bhalI prakAra yAyI thaa| usane apane jAnate haiN| isalie usa bAtako phira duharAkara isa lemvarAjyake tIsare varSameM jinendra ke abhiSeka, upalepana, pUjana, ke kalevarako bar3hAnA mujhe iSTa nahIM hai| bhanna saMskAra (marammata) aura mahimA (prabhAvanA , vahAMke ullekhanIya sthAnAMme ( banavAsi (2) maude kAyoMke lie bhUmidAna kiyA thaa| usa bhUmimeM eka viva- (3) gerusoppe (4) hAli bhaTakala aura (6) tana bhUmi nyAsa kara puSpAMke lie nirdiSTa thii| mRgeza- - jainIjma ina mAutha iMDiyA' * dakSiNa kAra jilleya prAcIna itihAsa pRSTha 16 + 'jaina hiteSI' bhA015, pR0 126. + 'naina hitaiSI x 'jarnala bhAva dI mIthika sosAiTI' bhA0 22, pR061 mA0 14, pR. 22.. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] uttara kannaDakA merA pravAsa [.. bilegi pramukha haiM pAThakoM ke samakSa ina prAcIna sthAnoMkA sarvatra hindU cinha hI najara Ate haiN| para isameM sandeha saMkSipta paricaya nimna prakAra diyA jAtA hai-1) vana- nahIM hai ki ye saba cinha vAdake haiN| kheda isa bAvakA hai vAsi-sirasIse vanavAsi 15 mIla para hai| noMke ki yaha sthAna jainoMkA eka prAcIna pavitra kSetra hone para parama punIta grantha SaT khaNDAgamake prArambhika sUtra, prAcArya bhI isa samaya yahA~ para inake koI bhI ullekhanIya cinha puSpadantake dvArA isI pavitra bhUmimeM race gaye the| isa dRSTigocara nahIM hote| bhAjakala yahA~ para jainauke para bhI ipTise yaha kSetra jainoMke liye eka pavitra tIrtha sA hai| isa do cAra hI raha gaye haiN| inakI sthiti bhI saMtoSaprada nahIM prasagameM yaha bhI batalA denA Avazyaka hai ki digambara hai| sunA hai ki banavAsimeM kileke andara aura bAhara sampradAyake upalabdha sAhityame SaTakharaDAgama hI Adima- milA kara isa samaya lagabhaga .. ghara haiM aura janasaMkhyA grantha hai| isase pUrva jainAke sabhI pavitra Agama graMtha lagabhaga 6000 kI hai / yahA~ke jainamandirame dUsarIse (aMga aura pUrva) pUjya prAcAryoMke dvArA kaNThastha hI satrahavIM zatAbdI takake 12 zilAlekha prApta hue hai| surakSita rakhe gaye the / jaina Agamako sarvaprathama lipibaddha I0 pU0 tIsarI zatAbdIke bauddha granthoM meM bhI banavAsikA karanekA parama zreya prAtaH smaraNIya prAcArya puSpadantako ullekha milatA hai| TolamIne bhI isakA varNana kiyA hai| hI prApta hai / sAtha hI mAtha, lipibaddha karanekA punIta vastuta: prAcIna kAla meM yaha bar3e hI mahatvakA sthAna rahA hai sthAna vahI vanavAmi hai / kannaDa bhASAkA zrAdi kavi mahA- isakA prAcIna nAma sudhApura hai| sode bhI sirasI se hI kavi paMpa bhI hama sthAna para vizeSa mugdha thaa| isane apane jAnA par3A hai| sirasIse sode 12 mIla para hai| yaha bhArata yA "vikramArjuna vijaya' me isa pradarAkI bar3hI pallApura jAne vAlI moTarasaM jAnA hotA hai| hA~, moTarase tArIpha kI hai| mahAkavi kahatA hai ki 'prakRti pradatta utara kara 23 mIla paidala calanA hogA / sAde bhI jainoMkA asIma sauMdarya zobhAyamAna tyAga bhAMga evaM vidyAkA eka prAcIna sthAna hai| yahAM para jaina maTha hai| yaha mUlameM kendra ima vanavAsimeM janma lene vAlA vastutaH mahA akalaMkake dvArA sthApita kahA jAtA hai| yahA~ para bhI bhAgyazAlI hai|' aThAraha samAdhiyoMko chor3a kara koI ullekhanIya jaina bar3e khedakI bAta hai ki vanavAsi hama samaya eka smAraka dRSTigata nahIM hotA / samAdhiyoMmeM bhI do-cAroMko sAmAnya gAMva hai| uttara dizAko chor3a kara yaha tInoM chora kara zeSa nAmamAtra ke haiN| ina samAdhiyoMmeM eka dizAyAma varadA nadIse ghirA huA hai / sAtha hI sAtha kA lekha par3hA jAtA hai / lekha solahavIM zatAbdIkA hai| bhagnAvaziSTa eka mRgamaya kilese - gA~va terubIdi, kaMcu- maThaka pAsa hA lakar3AkA banA huA eka jaina-mandira gArabIdi aura hAla maThabAdi dhAdi katipaya mArgauma isakI khadgAsana mUrti darzanIya hai| mAmane muttinakareke vibhakta hai / isa samaya sthita jainoMkA mandira kaMcugAra nAmame bhagnAvaziSTa eka tAlAba hai| ukta mandira aura rAste meM hai| mandira adhika prAcIna nahIM hai| sAtha hI yaha tAlAba eka rAnIke dvArA banavAye gaye kahe jAte hai| sAya lakar3IkI banI huI eka sAmAnya imArata hai / mandiraTeam vaha bhI apane nAmikA bhUSaNa (nathiyA, ko becakara / me vigajamAna mUrtiyA~ bhI mAdhAraNa haiN| hA~, terubIdimeM imakI kathA bar3I rocaka hai| kathAkA sArAMza isa prakAra vizAla zilAmaya madhukezvara devAlayake nAmame vaiSNavAMkA hai-modekA jaina rAjA anajAnameM gundhi (pativizeSa) no mandira vidyamAna hai. vaha avazya darzanIyA kA mAma gvA gyaa| mAMsa bAjIkaraNa sambandhI auSadhi mUla meM jaina mandira rahA hogaa| isa samaya isake lie vaidyake dvArA vilAyA gayA thA / yaha bAta rAjAko bAda meM sirpha do pramANa diye jAte haiN| eka to mandirake sAma mAnama huii| rAjAne namkAlIna modeke bhaTTArakajIse isakA dIpa-stambhake atiri ka eka aura stambha hai jo ki jaina prAyazcita maaNgaa| pradaradarzI bhaTTArakajIne prAyazcita nahIM devAlayoMke sAmane mAnamtambhaka nAmasaM adhikAMza pAye jAte diyA / phalasvarUpa rAjA ruSTa hokara liMgAyata arthAta zaiva haiN| dUsarA pramANa mandirake mukhya dvAra para gajalakSmI ho gayA / matAntarita hone para rAjAne jainAMpara bahA pratyAaMkita hai| yaha bhI jaina devAlayAma pracura parimANameM pAI cAra kiyA bakkibahuta janAko zava bnaayaa| bahanase jAtI hai| yaha bAta ThIka hI hai ki isa samaya to yahA~ para 'bamba prAntakaM prAcIna jaina smAraka' 84131 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 anakAnta [kiraNa 3 jaina rAjya chokara anyatra bhAga gaye / bhaTTArakajIko rAja kiyA thaa| isa ladAI meM vaha hAra gii| sthAnIya samApAnIse prajaga kara diyaa| yahI kAraNa hai ki unheM dUsare cArake anusAra bhairAdevI 1608meM mrii| I0 san 1923 sthAna para maTha banavAnA pdd'aa| vahI vartamAna maTha kahA meM iTalIkA yAtrI DelAbele (Denavalle) isa nagarako jAtA hai| thor3e samaya bAda eka dina rAjA sakhta vImAra eka prasiddha nagara likhatA hai| hA~, usa samaya nagara aura ho gyaa| camekI bhAzA kama dikhAI dii| usakI rAnIne rAjamahala nae ho gaye the| yaha nagara kAlI mirca ke lie jo kahara jaina dharmAnuyAyI rahI, yaha pratijJA kI ki isa itanA prasiddha thA ki purtagAliyoMne gerusoppekI rAnIko kaSTa sAdhya bImArIse agara rAjA baca gayA to maiM apane Pepper queen likhA hai / vartamAna gA~vase prAcIna saubhAgya-cinha nAsikA-bhUSaNako becakara eka jaina mandira nagarakA dhvaMzAvazeSa Der3ha mIla para haiN| isa samaya yahA~ para banavA duuNgii| rAjA svastha ho gyaa| sunA hai ki bAdameM sirpha pA~ca jaina mandira hai| ve bhI saghana jaMgalake biicmeN| rAnIne pratijJAnusAra isa mandirakA nirmANa karAyA thaa| upayukta pA~ca mandira pArzvanAtha, vardhamAna, neminAtha, sAtha-hI-sAtha sAmanekA tAlAba bhI / isaliye isa saro- pAnAtha padmAvatI aura ctumukh| inameM caturmukha bar3A barakA nAma mutinakere prasiddha humaa| kyoMki nAsikA-bhUSaNa sandara hai| padmAvatI mandirame padmAvatI tayA ambikAmotiyoMkA banA huA thaa| kI mUrtiyA~ aura neminAtha mandirameM neminAthakI mUrti pUrvokta mandirake bagala meM eka vizAla zilAmaya dUsarA sarvathA darzanIya hai| zeSa mUrtiyA~ bhI kalAkI dRSTise kama mandira hai| isa samaya paha vaiSNavoMke vazameM hai| yaha mUla- sundara nahIM haiN| caturmukha mandira bAharake dvAraze bhItarake meM jaina mandira hI rahA hogaa| isake sAmane mAnastambha dvAra taka 13 phuTa khambA hai| mandira 22 varga phuTa hai| maujUda hai| mandirake upara sAmane kIrtimukha bhii| maThake bAhara 24 phuTa hai| maNDapa aura mandirake dAroM para hara pAsa-pAsa imAratake bahutase patthara par3e hue haiN| ye saba tarapha dvArapAla mukuTa sahita vartamAna hai| mandira bhUre prAcIna smArakoMke hI mAlUma hote haiN| vartamAna bhaTTAraka pASANakA hai| isake cAra bar3e, moTe, gola khambhe dekhane jI bhApariNAmI adhyayanazIla, vyavahArakuzala tyAgI nAbaka yahA~ hai| ke zilAlekha bhI prakAzita ho cuke haiN| hai| yahA~ para tAbapatrake praboMkA saMgraha bhI hai| para isameM isameM sandeha nahIM hai ki 'gerusoppe eka prAcIna darzanIya koI aprakAzita mahatvapUrNa grantha nahIM milaa| anyAnya sthAna hai| sthAnoMke zilAlekhoMkI taraha sodeke zilAlekha bhI bambaI (4)hAduhali-isakA prAcIna nAma saMgatapura hai| sarakArakI corase prakAzita ho cuke haiN| hADahalli bhaTakalase uttara pUrva mIla para hai. yahA~ para (3 gerusopye-isakA prAcIna nAma bhallAtakIpura bhI nInoM mandiroMke sivA darzanIya vastu aura kucha nahIM hai| honAvarase pUrva aThAraha mIla para zarAvatIka kinAre hai| hA~, jahA~-tahA~ bhagnAvazeSa avazya dRSTigata hote haiN| yaha gA~va hai| prasiba jAga jalapAtase bhI itanI hI dUra ina saboMse siddha hAtA hai ki eka jamAne meM yaha eka hai| san 1901 se 1610 taka yaha gerusAppeka jana vaibhavazAlI nagara rahA hai bhagnAvazeSoM meM mandira, makAna rAjAoMkI rAjadhAnI thii| sthAnIya jAgoMkA vizvAsa aura kilA mAdi hai| para aba avaziSTa ye cIjeM bhI ki apane mahasvake dinoM meM yahA~ para eka lAkha ghara aura jaMgala meM vibIna hotI jA rahI haiN| isa samaya yahA~ para caurAsI mandira vidyamAna the| jana zruti hai ki vijaya- cAroM ora saghana jaMgalakA hI ekAdhipatya hai tIna nagarake rAjAmoM (I.san 1936-1155) ne hI geha- mandiroMme zilAmaba eka mandira adhika sundara hai parantu soppeke jaina rAjavaMzakA umata banAyA thaa| vIM zata.bdI sAtha hI sAtha jIrNa bhii| dUsa / eka mandira bho zilAke prArambhase yahA~kA rAjasva prAyaH striyoMke hAthameM hI rahA maya avazya hai, para kalAkI dRSTise yaha sAmAnya hai| kyoMki vIM aura 17voM zatAbdIke prathama bhAgake prAyaH tIsarA maMdira mAmUlI mRNmaya hai hA isameM virAjamAna sabhI lekhaka gehasoppe yA bhaTakalakI mahArAnIkA nAma 24 tIrthaMkaroMkI zijAmaya mUrtiyA~ avazya avalokanIya hai| lete hai| 7vIM zatAbdIke prArambhameM gerusoppekI antima isameM yakSI padmAvatIkaM mUrti bhI hai, jise jaina jainetara mahArAnI bhairAdevI para vidanUrake baiMkaTaya nAyakane hamalA bar3I bhaktise pUjate haiN| zeSa do maMdirokI mUrtiyA~ bhI maMdira mAmUlIya mUrtioM avazya jaina je Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] uttara kannAkA merA pravAsa [e %3 kalAkI raSTise burI nahIM hai| hA~ ye donoM maMdira anaMta- lekha, sundara mUrtiyA~ bhAdi aba 'kAra saMzodhana maMdira' mAtha maMdirake nAmase prasiddha hai| ina maMdiroMke jIrNoddhAra- dhAravAdameM bambaI sarakArakI bhorase rakSita hai| kI bhAvazyakatA hai| yahA~ para isa samaya pujArIke makAnake (6) bilagi-sakA prAcIna nAma zvetapura hai vaha alAvA jainoMkA ripha eka mahAna aura hai yahA~ para bhI siddhApurase pazcima pAMca mIla para hai / yahAMke mahatvapUrNa kaI zilAlekha mile haiN| ye bambaI sarakArakI porase prAcIna jainasmArakoMmeM pArzvanAthamaMdira hI pramukha hai| prakaTa ho cuke haiN| yaha maMdira kalAko dRSTise vizeSa ullekhanIya hai| drAvika (1)bhadrakalA-sakA prAcIna mAma maNipura / DhaMgakA yaha 'dira pazcima maisarake dvAra samudra (hallebIdu) yaha nagara hocAvara tAlukameM honAvarase 24 mola dakSiNa sthita viSNu maMdirase milatA hai| isakI nakAzIkA kAma araba samudra meM girane vAlI eka nadIke muhAne para basA vastataH darzanIya hai| kahA jAtA hai ki viiiga nagarako hunA hai| caudahavIM aura mAlahavIM zatAbdose yaha vyApAra- jaina rAjA narasiMhake putra banAyA thA mahArAjA narasiMha kA kendra rahA hai| kaptAna milaTanane ima nagarakA viligise pUrva cAramIna para hosUrameM lagabhaga I. san uklekha gauravake sAtha kiyA hai| 18vIM zatAbdIke prAraMbha- meM rajya karatA thaa| kahate haiM ki upayukta pavameM yahA~ para jaina aura brAhmaNAke bahutase maMdira the| jaina- nAtha maMdigko isa nagarako basAne vAle rAjAne hI banavAga maMdaroMkI racanA adhika prAcIna kAlakA vahA~ka jaima- thaa| yahAM para bhI mahatvapUrNa kaI zilAlekha haiN| ye zikhA maMdiroM meM caMdranAtha maMdira vizeSa ullekhanIya hai yaha sabase lekha bhI bambaI sarakArakI bhorase prakaTa ho cuke haiN| zrIyut bar3A hai, sAtha hI sAtha sundara bhii| maMdira eka khule maidAna- ema. gaNapatirAvake matase zA.za.1400 se 158) meM sthita hai aura usake cAroM tarapha eka purAnA koTa hai tabiligimeM jainoMkA hI rAjya thaa| yahAMke zilAlekhAisakI lambAI 12 phuTa tathA caudAI 40 phuTa hai| se siddha hotA hai ki ailara prAmameM pArzvanAtha devAlayako isameM agrazAlA, bhoga maNDapa tathA khAsa maMdira hai| banavAne vAlA rAjA kalbAppa (caturtha), vikhigi meM pArvamaMdirameM do khana haiN| pratyeka khanameM tIna tIna kamara hai| deva jinAlayako nirmANa karAne vAlA abhinava hiriya inameM pahatve bhara, malli, munisuvrata, nami, nemi aura bhairava moDeya (aSTama) aura imI vijigimeM zAMtinAtha pArzvanAthakI mUrtiyAM virAjamAna thiiN| parantu aba ve mUrtiyAM devAlayako sthApita karane vAlA rAjA timmaraNa ye tInoM yahAM para nahIM hai| bhoga maNDapa kI dIvAloMmeM sundara biligike jaina zAsaka the / sAtha hI sAtha yahAMke rAjA khir3akiyAM lagI hai| aprazAlA kA maMdira bhI do vanakA raMga (trayodaza), rAjA immahi dhaMdra (caturdaza) aura rAjA hai| pratyekI do kamare haiM, jinameM RSabha, ajina, zaMbhava, raMgappa paMcadaza) bhI jaina dharmAnuyAyI the aura inake dvArA abhinandana nathA candranAtha ko 'timAeM virAjamAna thiiN| jaina devAlaya, maTha Adi nirmANa karAya gaye the| upayukta ve bhI aba vahA~ para nahIM hai| sAmane 14 vargaphuTa cabUtare sabhI zAsakoM ina jinAyatanAko yatheSTa dAnabhI diyA para 21 phuTa U~cA caukora gupaja vAlA pASANamaya suMdara thaa| viligike zAsakoMke rAjaguru saMgItapurake mahAkalaMka mAnastaMbha khar3A hai| maMdiraka pIche 16 phuTa laMbA brahmayakSa- the / yadyapi uttara kasadameM maMki, hozAvara, kumaTA bhora kA khaMbhA bhI hai| isa maMdirako jahappa nAyakane banavAyA maraDezvara prAdi aura bhI kaI sthAna hai jinameM jena mmAraka thaa| isakI ratAke liye nirmAtAke dvArA usa samaya bahutasI pAye jAte haiM aura jinakA ullekha bhAvazyaka hai| para jamIna dI gaI thIM, jinakI TIpU sulatAnanaM le liyA hai| lekha vRddhike bhayame isa samaya una sthAnoMke sambandhameM zAMtizvara maMdira bhI lagabhaga isa maMdirake samAna thaa| kucha bho na likha kara, yaha lekha yahA~ para samApta kiyA para bhaba vaha mumalamAnoMke hAtha meM hai / pArzvanAtha maMdirameM jAtA hai| antameM maiM bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhAke isa samaya mUniyAM avazya haiN| yaha maMdira 18 phuTa laMbA mahAmantrI zrImAn parasAdIlAlajI pATanI dillIko aura 18 phuTa caur3A hai| yaha zA0 za0 1465 meM banA dhanyavAda denA maiM apanA kartavya samajhatA hU~ jinakI thaa| yahAM bahutase zilAlekha mile hai| inheM bambaI kRpAme gata '52 ke pakSa mAsameM ina sthAnoMkA darzana sarakArane prakAzita karAyA hai| isa prAMta ke aneka zilA- kara skaa| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA, cetanA yA jIvana (le0 anaMta prasAdajI B. Se. Eng. 'lokapAla') saMsArameM hama do prakAra kI vastue~ dekhate hai / eka jaise nirjIva vastuoMkI kismeM rUpa guNAdikI vibhinirjIva aura dUsarI sajIva | sajIvoMkA bhI bAharI zarIra nnatAko lie hue agaNita, asaMkhya aura anaMta hai usI yA rUpAkAra nirjIva vastuNoM, dhAtuoM yA ramAyanoMkA taraha jIvadhAriyoMko saMkhyA aura kismeM bhI rUpa, guNAdi hI banA huvA hotA hai| sajIvoMmeM cetanA, jJAna aura evaM cetanAko kamIvezI prAdikI vibhinnatAko lie anubhUti rahatI hai jabaki nirjIva vastue~ ekadama acetana, hue agaNita, asaMkhya aura anaMta haiM / jIvadhAriyoMkA majJAna aura jaba hotI haiN| mAnava, pazu, pakSI, kRmi kITa vibhAga unakI cetanAkI kamIvezI anusAra jaina zAstroMmeM pataMga, machalI, per3a paudhe ityAdi jAnadAra, samIva yA baDhI sUkSma rItise kiyA huA milatA hai| eka indriya vAle, jIvadhArI hai pahADa, madI, pRthvI, patthara, sUkhI lakaDI dI indriyo vAle, tIna indriyoM vAle, cAra inniyoM vAle, zIzA. dhAtueM, jahAja, rela, TelIphona, reDiyo, bajalI, pA~ca indriyAM vAna tathA pA~ca indriyoMme mana vAle aura prakAza, havA, bAdala, makAna, ityAdi nirjIva bstueN| bemana vAle karake kaI mukhya vibhAga kie gae haiN| eka dogoM kI vibhinnatAeM hama svayaM dekhate pAte aura anubhava indrI vAle jIva ve haiM jinameM cetanA jJAna yA anubhUti karate haiN| eka TelIphonake svabheka pAsa yadi koI gAnA kamame kama rahatI hai- ye prAyaH jar3a tulya hI hai-phirabhI bajAnA kare to khaMbheko koI anubhUti nahIM hogI-vaha inameM jIvana aura mRtyu hai aura zarIrake sAtha cetanA bhI jar3a hai| TelIphonake yantro aura tAroM dvArA kitane saMvAda hai-bhalehI vaha cenanA sUcamAnisUkSma athavA kamame kama jAte bhAte haiM para ve yantra yA tAra unheM nahIM jAna sakate ho para rahatI avazya hai| yahI cetanA jar3a yA nirjIva na samajha sakate haiM-unameM yaha zakti hI nahIM hai / para yadi aura sajIva yA jAnadArake bhedako banAtI tathA pradarzita manuSyase koI bAta kahI jAya to vaha turanta usa para karatI hai / cetanAhI jIvakA lakSaNa yA pahicAna hai| vicAra karane lagatA hai aura usake anusAra usake zArIrika aba prazna yaha uThatA hai ki nirjIvome yaha jJAna-anuaura mAnasika kArya-kalApa apane Apa hone lagate haiN| bhUtimaI cetanA kyoM nahIM rahatI hai aura sajIvAme kahAMse eka pazu koI cIja yA rozanI devakara yA AvAja sunakara kaise kyoM ho jAtI yA rahatI hai ? vibhinna darzano aura hI bahunamI bAteM jAna jAtA hai jabaki koI nirjIva vastu matAvalambiyoMne isa samasyAko hala karaneke lie vibhinna aisA kucha nahIM karanI na kara sakatI hai| eka AIne meM vicAroMkA AviSkAra kara rakhA hai| dharmoM aura saMpradAyoMkA prativimba kitanebhI par3hate raheM pAInA svayaM unake bAre meM matabhena prathamataH yahIMse prArambha hotA hai aura saMsArake ko anamati nahIM karatA para eka mAnavako pAkhAme cehI sAre bhedabhAvoM evaM jhagahokI jaDabhI hama ise hI kaha sakate prativimba taraha tarahake vicAra utpanna karate haiM / jIva- hai| manuSyane anAdikAlase abataka jJAna vijJAname kitanI dhAriyAMka mArane, pITane, dabAne, bedhane, jalAne Adise vRddhi kI para yaha prazna ababhI jyAMkA tyo jaTilakA pIr3A yA dugdhakA anubhava hotA hai jabaki nirjIvoMko vaisA jaTilahI banA rhaa| Adhunika vijJAnabhI abataka isakA kucha bhI nahIM hotaa| lohe yA cAndIka lambe lambe tAra samAdhAnAtmaka evaM nirNayAtmaka koI nizcita uttara yA khIMca die jAte hai yA cadareM taiyAra kara die jAte hai, hala nahIM de sakA hai / jitanA jitanA vidvAnoMne ise sulazIzeke Tukar3e-Tukar3e kara die jAte hai dhAtuzrIko bhAgakI mAne aura samajhane-samajhAnekI ceSTAkI yaha utanAhI tApameM galA diyA jAtA hai para unhe jarAbhI pIr3A kaSTa adhikAdhika ulajhatA aura gRDha hotA gyaa| bhAdi hote najara nahIM pAte kyoMki unameM jJAna yA cetanA jainadarzanane isa samasyAkA bar3AhI vidhivata, vyavaekadamahI nahIM hai sthita baijJAnika, paraspara virodhI buddhipUrNa, mutarkayukta Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] mAtmA, cetanA yA jIvana [ 1 aura zrRMkhalAbaddha samAdhAna saMsArake sAmane bar3e prAcIna rahanAvadAhI hAnikAraka hai| suzAna yA sahI jJAnase vyaktikI aura mAnavatAkI saracI uttio kAbase rakhA hai-paranta dhArmika kaTTaratA dveSa vidveSahI choTe bar3ekI bhAvanA tathA sujJAnazI kamI aura taraha tarahake sakatI hai| dUsare kAraNoMse vaha zuddha jJAna kuchahI logoM taka sImita jo kucha hama isa vizva yA saMsArameM dekhate yA pAte raha gayA tathA saMsArameM phaila nahIM skaa| aba isa tarka- haiM usa sabakA astitva (Existance) hai| yaha astitva vaha pratyakSa matya hai jisakA nirAkaraNa karanA thA jise buddhi-mayake yugameM isa zuddha, mahI sujJAnako svakalyANa nahIM mAnanA zrama tathA galatI hai| kucha nahIM (zUmba, aura mAnava kalyANa ke lie vizada rUpase vizva meM phailAnA hamArA kartavya hai| Vacum) se koI vastu (Matter)na utpanna ho sakatI hai na bana yA banAI jA sakatI hai| mihIse hI bar3A vividha sthAnoM, samayAM, vAtAvaraNoM meM paidA hone banAyA jA sakatA hai yA bana sakatA hai binA bastuke palane aura rahameke kAraNa manuSyakI pravRttiyoM meM mahAn AdhArake vastu yA vAstavika kucha nahIM ho sakatA / saMsAra vibheda aura antara tathA vibhinnatA rahatI haiN| yogyatA meM jo kucha hai vaha sarvadAse thA aura sarvadA rahegA-yahI zikSA aura jJAnakI kamI-bazIbhI sabhI jagaha sabhI na vaijJAnika, sutarkapUrNa aura buddhi yukta satya hai / isake vipavyaktiyoM meM rahato hI haiN| ina vividha kAraNAma vicAra dharma rIta kAMIbhI dUsarI dhAraNA galata hai| vastuoke rUpa aura darzanakI vividhatA honA bhI svAbhAvika hI hai / yadi parivatita hote yA adalate badalate rahate haiM / miTTIke ye svayaM svAbhAvikarUpameM hI vikasita hote to koI harja kaNoMko ikaTThA kara pAnIkI sahAyatAse nirmANa yogya nahIM thA-aMtameM vikAsaka caramotkarSapara saba jAkara eka banAkara ghar3e kA utpAdana hotA hai aura puna:ghadA TUTa phUTa jagaha avazya mila jAte, para sAMsArika nimna svArtha aura kara ThikaroM yA kaNoM ityAdimeM badala jAtA hai| ho sakatA ahaMkArane aimA hone nahIM diyA-yahI viDambanA hai| hai ki yaha hamArA saMsAra (pRthvI) kisI samaya vartamAna karIba karIba sabhI apaneko mahI aura dUsareko kamaveza jalate sUryakI taraha hI koI jalatA golA rahA ho yA dhUlag2alata kahate haiN| eka marekI bAta samajha kara eka dUsarese kaNAM aura gaimoM kA 'laoNndA' sA ho aura bAdameM inameM milajula kara eka nizcita aMtima mArga nikAlanA lAMga zakleM banatI gaI ho, taraha tarahake rUpa hote gae ho| pasanda nahIM karate-saMsArakI durdazAoMkA janaka aura zakaloM aura rUpAMkA bananA bigar3anA to ababhI lagA ho mukhya srota virodhAbhAsa rahA hai| mArA saMsAra eka bahuta hA hai| uma 'gole' yA 'lonne' meM jIva aura ajIva bar3e parivArakI taraha eka hai aura mAnavamAtra eka dRmarema donAMhI sUkSma yA sthUla rUpameM rahe hI hoMge / vastuyoMke saMbandhita nikaTatama rUpase usa parivAraka manasya haiN| praya sUkSma aura sthUla rUpa eka dUsareke saMgaThanIra vidhAnamaM to vijJAnake bahuvyApI vikAsa aura yAtAyAtake sAdhanoMkI banate bigar3ate rahate haiN| parvathA nayA kuchabhI paidA nahIM unnatike kAraNa mAnavamAtra aura adhika eka dUsaMrake ho sakatA na purAnekA sarvathA nAza ho sakatA hai mayAMga, nikaTa A gaye haiM aura pAte jAte haiN| hara ekakA kalyANa viyAga, saMghaThana nighaThana aura parivartana imyAdi dvArA hI hara eka dUsare aura sabake kalyANameM hI magnihita hai| hama kucha nayA utpanna huaA degvane yA pAne hai aura purAnakA aba to mAnavamAtrake kalyANa dvArAhI apanA kalyANa pinAza humA mA dIkhatA hai / para vAstava meM usakA honA samajhakara sabakA virodhI aura ajJAna tathA kujJAnako vinAza nahIM hotA, vaha apanI sattAko sadA kAyama rakhatA jahAMtaka bhI saMbhava ho sake dUra karanA hI pahalA kartavya hai isI vaha dhra va bhI kahalAtA hai| pratyeka padArtha bAhya honA cAhie pariNa manase apane svAbhAvika guNako nahIM choDatA, kiMtu tarka aura buddhikI kasauTI para kamakara jo siddhAMta vaha jyoM kA tyoM banA rahatA hai / yadi usake astitvase ThIka, sahI aura satya jaMce usehI svIkAra karanA aura inkAra bhI kiyA jAya to phira padArthoM kI iyattA bAkIko bhramapUrNa yA mithyA ghoSita karake choDanAhI buddhi- (maryAdA) kAyama nahIM rhtii| cetana, acetana padArtha apane mAnI kahA jA sakatA hai anyathA kevala rUr3hiyoMko pakaDe apane astisvase madAkAla rahe haiM aura raheMge / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] anekAnta [kiraNa 3 - acetana jaba padArthoMse kursI, meja, tasta, kivAda, sattA' kA nahIM rahanA hI hai aura cetanA rahane yA pAe badI, khavAU~, ksa, sambaka dhAdi vividha vastaeM banAye jAne kA artha usa 'sattA' kA rahanA hI hai| isI 'sattA jAne para bhI unakI japatA aura pudagalapane (Matter) ko-jisakA guNa cetanA hai yA jisake vidyamAna rahanese kA prabhAva nahIM hotA, pratyata vaha sadAkAla jyoMkA tyoM kisI zarIrame cetanA rahatI hai bhAratIya pArzanikoMne banA rahatA hai| isase hI usake sadAkAla astitvakA - 'bhAramA' yA 'jIva' kahA hai bhAramAkA hI apanA guNa patA calatA hai| cetanA jaba vastuoMkA guNa nahIM cetanA hai| jahA~ mAramA hogA vahA~ cetanA hogI jahA~ hai kintu vaha to jIvakA asAdhAraNa dharma jo use bhAramA nahIM rahegA vahA~ cetanA nahIM hogii| para yaha cetanA borakara anyatra nahIM pAyA jAtA phira bhI donoMkA bhI kisI zarIra yA kisI rUpI vastumeM (jise hama zarIra astitva zudA zudA hai| ataH acetanake astitva kahate haiM) hI pAI jAtI hai ki binA zarIrake kahIM bhI (existance) ke samAna usakA bhI 'amtiva cetanA yoM hI apane pApa parilakSita nahIM hotii| isakA hai aura sarvadAse thA yA sarvadA rhegaa| acetana vastuoM artha yaha hotA hai ki saMsArameM binA kisI prakArake zarIrake aura cetana dehadhAriyoM (vastubhI) meM itanA bar3A vibheda prAdhArake prAsmA yA cetanAkA honA yA pAyA jAnA siddha ityA rUpase hama pAte haiM ki yaha mAnanA hI par3atA ki nahIM hotA / cetanA aura vastu zarIrakA saMyuktarUpahI hama 'cetanA' koI aisA guNa hai jo jaba-vastuoMkA apanA jIvadhArIke rUpameM pAte haiN| parantu cuki cetanA nikasa guvanahIM ho sakatA-payoMki yadi jaba vastuoMmeM cetanA jAne para bhI zarIra jyoMkA syA banA rahatA hai usakA kA guNa svayaM rahatA to hara eka sUkSma yA sthUna jar3a vi vighaTana nahIM hotA hai isase hama mAnate haiM ki cetanAkA bastumeM cetavA aura anubhUti,zAma thor3A yA adhika avazya AdhAra koI avaga 'sattA' hai jo vastuke sAtha rahate hue rahatA pA pAyA jAtA / para aisI bAta nahIM hai| isase bhI usase alaga hotI hai yA ho sakatI hai| isa taraha hamako mAnanA palatA hai ki cetanAkA mAdhAra yA kAraNa jar3a vastukI aura pAlmAkI alaga alaga avasthiti jobanI ho usakA eka apanA astitva hai aura cetanA (existencil) aura 'sattAe~' mAnI gii| usakA svAbhAvika gaNa hai-jo kevala mAtra jadameM sarvaza hara eka vastuke guNa usa vastuke sAtha sarvadA usameM bharaNya yA anupariyata (AbHent) hai| kisI bhI rahate haiM-guNa vastuko kabhI bhI choDate nhii| do vastuyeM jIvadhArIko lIjiye-usakA janma hotA hai aura mRtyu milakara koI sIsarI vastu jaba banatI hai taba usa tIsarI hotI hai| mRtyuke samaya hama yaha pAte haiM ki jIvadhArIkA bastuke guNabhI una donoM vastuoMke guNoMke saMyoga aura zara yA bAhya rUpa to jyoM kA syoM rahatA hai para cetanA sammimaNake phalasvarUpahI hote haiM-bAharasaM usameM naye lupta ho gaI hotI hai| zarIrake cetanA rahita ho jAneko guNa nahIM paate| itanAhI nahIM punaH jaba vaha tIsarI hI lokabhASAme mRtyu kahate haiN| jaba taka kisI zarIrameM vastu vighaTita hokara dono mukha vastunI yA dhAtucAma cenamA rahatI hai use jIvita yA jIvanamukta kahate haiN| pariNata ho jAtI hai to una mukha vannubhAMke guNabhI zarIra to vastuoM yA vibhinna dhAtuoMse banA rahatA hai alaga alaga una vastunoMmeM jyAke tyo saMyogase pahale aura yadi cetanA zarIrako banAne vAle dhAtuoMkA guNa jaise the vaisehI pAe jAte hai-na unameM jarAsI bhI kamI rahatA to zarIrase cetanA kabhI bhI lupta nahIM hotI-para honI hai na kisI prakArako vRddhi hii| yahI vastukA svabhAva kima yaha bAta pratyakSa rUpase dekhate yA pAte haiM isase yA dharma hai aura sRSTikA svataHsvAbhAvika niyama / isameM hameM mAnanA par3atA hai ki cetanA zarIrakA nirmANa karane viparItatA na kabhI pAI gaI na kabhI pAI jaaygii| vAlI vastuoM yA dhAtunoMkA apanA guNa nahIM ho sktaa| do eka rasAyanika padArthokA udArahaNa isa zAzvata hasacetanAkA bAdhAra yA pota kyA hai yA vaha kaunasI 'satya' ko adhika khulAsA karane meM sahAyaka hogA / tUtiyA 'sattA' jo jaba taka zarIrameM vidyamAna rahatI hai taba taka (nIlA thothA Copper Sulphate yA Cuson) usameM cetanA rahatI hai aura vaha sattA haTa jAne para meM tAMga, gaMdhaka aura prAksijana nizcita pariNAmoM meM cetanA nahIM rahatI-athavA cetanA nahIM rahanekA artha usa mile rahate haiN| datiyAke guNa ina mizraNavAnI mUla Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ) mAtmA, cetanA yA jovana 183 3- D dhAtuoM yA rasAyanoMke guNoMke mizrita phalasvarUpa apane bhI unake apane guNahI unameMbhalaga alaga rheNge| athavA vizeSa hote hai para punaH jaba kisI prakriyA yA prakriyAmoM 6-7 dhAtuoMke kisI sammizrita vastuse do do tIna tIna dvArA ina vibhikha mUla dhAtupoMko alaga alaga kara diyA dhAtuoMkI sammizrita vastue~ maga malaga nikaleM taba bhI jAtA hai to unake apane guNa hara dhAtuke alaga alaga una alaga alaga hue choTe sammizraNoM meM bhI ve hI guNa una dhAtuoMmeM pUrNataH pAe jAte haiM yA svabhAvataH hI rahate pAye jAyaMge jo unake banAne vAlI dhAtuoMko yadi bhjghaiN| aba dUsarA udAharaNa lIjie-gaMdhakakA tejAba se unhIM anupAtoMmeM alaga milAkara vaisAhI koI sammi(Sulphuric acid, H2 So 4) isameM hAiDrojana, zraNa kabhI banAyA jaataa| ityaadi| sArAMza yaha ki gaMdhaka aura prAksijanakA saMmizraNa (Compounding) kisI bhI vastukA guNa, zuddha dazAmeM sarvadA vahI rahatA hai| rahatA hai, hamake bhI apane vizeSa guNa hote haiM para isako jo usakA guNa hai| mizraNakI dazAmeMbhI mizrita vastukA banAne vAlI mUla dhAtue~ yA rasAyane alaga alaga kara do guNa sarvadA vahI rahatA hai jo usa mizraNakA hotA hai; jAnepara punaH apane mUla guNoMke sAthahI pAI jAtI hai jaba bhI mizraNase vaha vastu punaH mUlarUpameM nikalatI hai to na jarA kama na jarA adhika, saba kucha jyoMkA syoN| gaMdhaka vaha apane mUlaguNAMke sAthahI hotI hai aura eka mizraNase aura prAksijana donoM hI ( uparokta) donoM sammizraNoM nikalakara dUmarA mizraNa banAne para athavA vimina (Compounds) meM zAmila the| donoM sammizraNoke mizraNoMke saMghaTana yA vighaTanoMkI saMkhyA cAhe kitanI bhI guNa alaga alaga vibhinna the| para jaba gaMdhaka aura kyoM na ho mUla vastuno yA dhAtuoMke mUlaguNa marvadA pAksijana punaH sammizraNAmeM se nikala gae yA alaga jyoMke syoM unameM sammilita rahate hai aura vibhinna kara lie gae to unameM gaMdhaka aura bhAksijanake apane mitraNoMke guNa bhI sarvadA ve hI gaNa hote hai jo vizeSa apane guNa hI rhe| eka tIsarA udAharaNa lIjie:- dhAtuzrI, vastubho yA rasAyanoM ke vizeSa parimANoMmeM milAe jala (H2O) / isameM hAidojana aura pAksijanakA jAne para kabhI bhI ho yA hote haiN| ye svayaM siddha prakRti milApa hotA hai| jalake guNa hama bahuta kucha dekhataM, pAte yA sRSTi (Nature or Creation) ke svAbhAvika yA jAnate haiN| jala eka tarala yA drava ( Liquid) (Fundamental) niyama haiN| ye zAsvata, satya padArtha hai, jabaki isake banAne vAle donoM aMza ( Cons- ora dhruva haiN| inameM vizvAsa na karanA yA kucha dUsarI tituents) gaisa yA vAyurUpI padArtha haiM / sabake guNa tarahakI bAteM mocanA samajhanA bhrama, prajJAna, g2alatI alaga 2 nizcita haiN| zuddha avasthA meM inake apane guNAma yA jJAnako kamIke kAraNa hI ho sakatA hai| mAdhunika jarA bhI pharka kabhI bhI kahIM bhI kisI prakAra bhI nahIM vijJAnane ina tathyoM yA satyoMkA pratipAdana va yA par3ha sktaa| itanAhI nahIM sammizraNa hone ke pahale, nizcita aura marvathA saMzaya rahita rUpase kara diyA sammizraNakAlameM evaM sammizraNa vighaTita hone para hara hai-isameM koI zaMkA yA prAzaMkA yA avizvAsakI jagaha mUladhAtuke guNa sarvadA jyAMke tyoM una dhAtuoke kaNoMmeM hI nahIM raha gaI hai| vastukA apanA guNa yA apane guNa rahate haiM unase alaga nahIM hote na kamaveza hote hai| hAM, hajAroM lAgvoM varSoM meM bhI nahIM badalate sarvadA-zAsvata rUpasammizraNakI avasthAmeM unhIM guNAMke mApasameM saMyukta rUpa meM vastu aura guNa ekameka rahate haiN| khanija padArthoM ko se saMghabaddha ho jAneke kAraNa sammizrita vastuke guNAMkA ho lIjie lohe vAle patthara (Iron pyrites) aura nirmANa apane pApa guNoMke sammizraNa yA saMghabaddhatAke pAlumIniyama vAle patthara (bauksAiTa Bauxite)na phalasvarUpa ( As a resultant) ho jAtA hai| para jAne sRSTike prArambhameM jaba pRthvI jamakara Thosa padArthaka punaH saMghabaddhatA TUTane yA vighaTana hone athavA mizrita rUpameM pRthvI huI nabase kaba bane the para aba bhI unake guNa dhAtuoMke alaga alaga ho jAnepara ve mUlaguNa bhI punaH jyA ke tyoM hai| sabhI dhAtuoM aura padArthoke sAtha yahI jyAke syoMhI alaga alaga ho jAte haiM yA pAe jAte haiN| bAta hai / gandhaka yA pAksijana yA hAiDrojana yA tAMbAmammizrita yA saMghabajU vastukaM AMzika vighaTana svarUpa ke sammizraNake do udAharaNa Upara diye gaye haiM / gandhaka koI eka yA do muladhAtueM hI alaga alaga nikaleM taba ityAdika jo guNa pAjase hajAroM varSa pahale the ve hI Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84] anekAnta [kiraNa aba bhI haiM aura ve hI bhAge bhI sarvadA raheMge / guNa bhI eka pazu zarIrase nahIM ho sakate / eka pazu-zarIrake kArya bastuke parivartanake sAtha hI badala sakate haiM anyathA nhiiN| eka pakSI-zarIrase nahIM ho sakate / eka pakSIke kArya kRmivastukI zuddha avasthAke guNa vastukI zuddha avasthAmeM kITa zarIra dhAriyAMse nahIM ho sakate ityAdi / jIvAtmA sarvadA eka samAna hI pAe jAyeMge kabhI bhI kamaveza nhiiN| zarIrake sAtha eka meka rahakara zarIrako cetanA mAtra pradAna jaba vastucoMkA sammizraNa hotA hai taba unake guNAMkA karatA hai para usakI zarIrakI kArya kSamatAko badala nahIM samanvaya hokara nae guNa parilakSita hote haiM para mUla vastu. sakatA / ke mUlaguNa sarvadA mUlavastumeM pUrNa rUpase sannihita "jIva" (dhAramA) ko cetanA bhI zarIrakI banAvaTa rahate hai-na alaga ho sakate haiM na kamaveza / evaM sUkSmatA sthUlatAke anusAra kamaveza rahatI hai| sUkSma prAsmAkA guNa cetanA aura jada vastuoMkA guNa jar3atva ekendriya jIvoMme jJAnacetanA itanI kama rahatI hai ki hama (bhacetanA) bhI anAdikAlase unake sAtha hai aura rheNge| unheM jar3atulya hI mAna lete haiN| jaise jaise zArIrika donoMmeM saMyoga honeke kAraNa unake guNoMkA samanvaya hokara kramAmnati rUpameM (Evolution by stages) hotA jIvadhAriyoMke guNa vibhinna rUpoMmeM hama pAte haiM para hara jAtA hai pAsmAkI cetanAkA bAhya vikAsa bhI usI anusamaya prAtmAke guNa prAtmAmeM hI rahate haiM aura zarIrako rUpa bar3hatA jAtA hai| ekendriyameM bhI kitanI hI kismeM haiM banAne vAlI jar3a vastuoM aura rasAyanoMke guNa jada vastuoM jinameM eka zarIrase dUsare zarIrameM jJAna cetanAko uttarottara aura rasAyanAMke kAraNoM aura saMghomeM hI rahate haiN| saMyogake vRddhi pAI jAtI hai| ekendriyase dvIindriya ityAdi karake kAraNa na to AtmAkA cetanaguNa bar3ha vastuoMmeM calA uttarottara paMcendriyomeM sabase adhika prAtmacetanA bAhya jAtA hai na jada vastukA guNa (jar3atva) yAtmAmeM aura rUpameM parilakSita hotI hai| unameM bhI mana vAle jIvA meM aura jaba bhI donoM alaga alaga hote haiM apanA apanA pUrAkA sarvopari mAnavAme cetanA adhikase adhika umata avasthA meM pUrA guNa lie hue hI alaga hote haiN| milatI hai ise aMgrejI meM vikAzavAda (Evolution) vibhinna jIvadhAriyoMke kArya kalApa unake zarIrako kahate haiM jisakI hama apane jainazAstroM meM varNita 'uddha banAvaTake anusAra hI hote haiM aura ho sakate haiM / eka gati' se tulanA lagA sakate haiN| (agale aMkameM samApta / ) gAya gAyake hI kAma kara sakatI hai, eka cIMTI cIrIke isa viSayakI thor3I adhika jAnakArIke lie merA hI kAma kara sakatI hai-eka siha sihake hI kAma kara lekha "zarIrakA rUpa aura karma" dekheM jo TraikTarUpameM sakatA hai-anyathA honA kaThina aura asaMbhava evaM amvA- amUlya akhila vizva jainamizana, po. alIgaMja, ji. bhAvika hai| eka mAnava-zarIrasaM jo kArya ho sakate haiM ve eTA, uttara pradezase mila sakatA hai| sUcanA anekAnta jaina samAjakA sAhitya aura aitihAsika patra hai usakA eka eka aMka saMgrahakI vastu hai| usake khojapUrNa lekha par3hanekI vastu hai| anekAnta varSa 5 se 11veM varSa takakI kucha phAileM avaziSTa hai. jo pracAra kI dRSTise lAgata mUlyameM dI jaayeNgii| posTeja rajisTrI kharca alaga denA hogaa| dera karanese phira phAileM prayatna karane para bhI prAsa na hoNgii| ataH turanta prADara diijiye| mainejara-'anekAnta' 1 dariyAgaMja, dehalI jainasamAjakA 50 varSakA itihAsa pAbU dIpacandrajI jaina saMpAdaka vardhamAna 1601 se 1950 takakA taiyAra kara rahe hai| jina bhAiyoMke pAsa isa sambandhameM jo sAmagrI ho vaha kRpayA unake pAsa nimna pate para turanta bhejanekI kRpA kreN| bAbU dIpacanda jaina, sampAdaka vardhamAna, telIvAr3A, dehalI. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jaina sAhitya aura kalAkA prAthamika paricaya (ena.sI0 vAkalI vAla) sAhitya aura kabAmeM jaina samAjakI hajAroM varSa adhikAdhika milatI calI gaI aura pAja aneka sthAnoM prAcInakAlakI saMskRti bharI par3I hai| jainadharmakA para dekhA jA sakatA hai ki dakSiNake kaI sthAnoM meM jaina pracAra bauddhadharmakI bhAMti videzoM meM nahIM huA thA kintu saMskRtikA hI eka prakAzase lopa ho gayA hai| udharake vaha bhAratavarSa meM hI sImita rhaa| isa dezameM dhArmikatA, aneka mandirokI avasthA atizaya zocanIya ho gaI hai| vidveSa aura videzI AkramaNAMke kAraNAMke kAraNa jaina- una maMdirAma jo graMtha rahe hoMge yA hai unakI avasthAkA sAhitya aura jainakalAkA romAMcakArI hanana huaA vaha to anumAna, sahaja hI kiyA jA sakatA hai| uttara va madhya eka prora, kintu svayaM jaina dharmAvalambiyAkI amAvadhAnI bhAratameM kAgaja para likhane kI prathA pracalita hone ke bAda aura svAmitvajAlamArya bhI vizeSa kara sAhityakA vinAza bhI dakSiNa bhAratame tApatra aura bhojapatrakA upayoga aura pratibaMdha hushraa| phalataH aneka mahatvapUrNa prAcIna bahuta samaya taka hotA rahA thA aura una tAipatroM para racanAkA abhI taka patA nahIM laga pAyA hai aura aneka lagAtAra tela praza na karanake kAraNa unakI prAyu kRtiyoM parase jainatvakI chApa miTa cukI hai| asamaya meM kSINa ho jAnA anivArya hai; cUhoM, kIdo aura phira bhI jaina mAhitya itanA vizAla aura samRddha hai so pAnIsa bhI yahAMke graMthoMkA vinAza kAphI mAtrAmeM ki jyA jyA umako baMdhanamukta kiyA jA rahA hai yA prApta hAgayA hogA, jabaki ve asAvadhAnI aura avahelanAse karanekA prayatna kiya jAtA rahA hai tyA tyA aneka mahanva prasita huye hoMge / phira bhI bhaTTArakoMke adhikArameM va kucha pUrNa racanAyeM upalabdhatI prArahI hai parantu yaha kArya abhI maMdiroM aura vyaktiyAMka saMgrahAlayAmeM eka bar3I rAzimeM aba taka bahuta maMdagatise hI cala rahA hai| uttara bhArata aura bhI pratha maujUda haiM paraMtu unako prApta karane meM yA vahIM para madhya bhAratameM. jahA~ ki vidvAnoMne virodhake bAvajada prantha unakI surakSAkA samucita prabaMdha karanemeM zIghratA nahIM kI prakAzanameM pragati jArI rakhI aura jainapranyAMko badhaMnamata jAyagI nA bhaya hai ki janasamAjasa amUlya nidhise karAne, saMgrahAlaya sthApita karAne evam jinavANIke sadAke liye hAtha dho baitthegii| udvArake prati samAjameM cetanA lAnekA kArya anavarata kiyA, jima kisI vastu para jainadharma aura jainapurAtatvavahAM bhI aba taka sabhI bhaNDAraoNkI sUciyA~ ekatra nahIM sambandhI koI lemva upalabdha ho vahI sAhitya hai| ataeva ho skiiN| kahAM kahAM kina kinaka adhikArameM kula milA- granyAMke sAtha mAtha zilAlekha, tAmrapatra, pahAvaliyAM, kara kitane hastalikhita grantha haiM isakA moTA jJAna bhI gurvAvaliyAM, mUnike nIcekA utkIrNa bhAga, caraNapAdukAabhI taka prApta nahI huyA / aura dakSiNa prAntakA hAla to ke lekha, ainihAmika patra Adi sabhI sAmagrI sAhityaka aura bhI adhika cintanIya hai| dakSiNa kI kanar3I, telagU ima vyApaka artha meM mamAvezita hai| samaya nirNaya, tatva zrAdi lipiyoM meM bar3I saMkhyAmeM digambara jaina sAhitya he vicAra prAdikI dRSTime yaha sabhI sAmagrI atyanta mahanva aura vaha uttara va madhya bhAratakI apekSA prAcIna bhI hai rakhatI hai aura bhAratIya itihAsakA pratyeka adhyAya isa parantu usameMme thor3e hI sAhityakI pratilipa devanAgarI meM purAtatva ko prakAzameM na lAnese apUrNa rahatA hai| ho pAI hai| dakSiNa bhAratakI bhASA aura lipi zeSa ataeva mAhityakA mUlyAMkana usa para lagI huI bhAratakI bhASA aura bipise atyanta kliSTa aura amambaddha lAgata parame nahIM kiyA jA sakatA hai| yadi lekhakAMkA hone ke kAraNa hadharako pragatikA prabhAva udhara bahuta hI kAgaja kalama syAhIkA mulapatikA aura sthAnakA sAdhana kama mAtrAmeM par3hA, udharake jainabaMdhuzrIsa idharake jaina- juTAkara Aja eka graMthakI pratilipi 10.) ke kharcase hI baMdhuprokA samparka bhI kama par3hatA gayA unake sAmAjika sakatI hai so usameM sAlabharakA samaya, usako mUla pratike rIti rivAja aura pUjA vidhAnako kriyAye udharake mAtha milAkara zuddha karane meM vidvAnake kArya aura dekharekhA anya dharmAvalambiyoMke rIti-rivAja aura kriyAkANDase kA mUlya milAkara usakA jo mUlyAMkana ho sakatA hai usase Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86] anekAnta [kiraNa 3 - sau guvA mUlya bhI usakI prAcInatara pratike liye aiti- una sabhI vyaktiyoMne svIkArakI hai jinane chape prathako hAsika rahise yatheSTa nahIM hai| yaha agAdha sampatti jo svAdhyAya karate karate kAraNavaza usI prathakI prAcIna pUrvAcAryoM muniyoM, mahArakA, vidvAnoM aura anya pUrvajoMne pratise svAdhyAya karanA zurU kiyA hai| hastalikhita graMtha saMsArake prANiyoMke kalyANakI bhAvanAse apane dhyAna parase svAdhyAya karane meM prAcInatAko chApa banI rahatI hai svAdhyAya aura bhAtma cintavanako gauNa karake samAjake aura isakA sabase bar3A lAbha yaha hai ki graMthoMkI dekha rekha hAthoM meM sopI hai usakI rakSAkA upAya na karanA vAstavameM barAbara rahanese cUhe, dImaka, kIr3a aura sardI Adi upadravoMme apane pUrvajoMkI, dharmakI aura bhagavAna kevalIkI avahelanA maMtha bace rahate haiN| prataeva jinavANI ko hamezA upayogakI karanA hai kyoMki zutajJAnako tIrthakara bhagavAnake samAna vastu samajhakara hastalikhita graMthI parase paThana pAThana karanekI hI pUjanIya mAnA gayA hai / sAhityakI kisI bhI prathAko protsAhana denA Avazyaka hai| eka to pratilipi majora bastukA vinAza honeke kAraNa dharmase lekara deza karAne meM kharca bahuta AtA hai, dUsare lekhakoMkA aura mUla zuddha takakA aura kabhI kamI saMsAra takakA ahita ho sakatA pratikA milanA kaThina honese hastalikhita prayoMkI kahIMsa hai| yadi kundakunda svAmIko kucha anupalabdha kRtiyoMkI mAMga pAtI hai to vaha sahajahI ThIka rItise aura Thoka bhA~ti samayasArAdi kRtiyAM bhI vinaSTa hogaI hotI to samaya para pUrI nahIM ho pAtI hai isa kAraNa dina dina aneka saiddhAntika zaMkAyeM jo vidvAnoMke manameM uThA karatI chApeke prathoparase paThana pAThanakA rivAja bar3hatA jA rahA hai| haiM ve thA to uThatI hI nahIM, yA unakA samAdhAna pramANa parantu aneka kAraNoMse aisA honA ThIka nahIM hai / yadi pUrvaka turanta ho jaataa| isI prakAra hotA rahA to hastalikhita graMthoMkI lipikA anya racanA kinhIM khAsa vyaki, samudAya yA phirake par3hanA bhI kucha varSoM bAda kaThina ho jAyegA / Aja bhI ke liye nahIM kintu prANImAtrake hitake liye kI gaI hai, bahutase paMDita prAcIna pratiyokI lipi par3hanemeM asamartha jJAnopArjana dvArA prAramasvarUpako pahacAnane aura prArama rahate haiM kAraNa unako abhyAsa nahIM hai| ataeva jahAM kalyAsake vimitta tatpara honese hI zAstrokI saccI bhakti taka saMbhava ho, maMdirAma, zAstrasabhAoMmeM, udAsInAzramome hotI hai aura vaha jJAnopArjana zAstrAMkI AlamArIke aura munisaMghoMmeM zAstra svAdhyAya hastalikhita prati parase sAmane aba bar3hAne aura stuti par3hanese nahIM, unake paThana honA cAhiye / pAThanase hotI hai| ataeva unake paThana pAThanakI suvidhAkA isa surakSAtmaka dRSTise thokI kisI eka sthAna para adhikase adhika prasAra karanA hI jinavANIke prati bhanekAneka pratiyoMkA jamAva karanekI apekSA jahAM jahAM saccI zraddhA aura bhaki hai| isake pratikUla unake paThana jina prathoMkI bhAvazyakatA ho vahAM vahAM prAvazyakatAnusAra pAThana para roka lagAne aura unako tAlo meM baMda kara una para pratiyoMkA vikendrIkaraNa honA caahiye| svAmitva sthApita karanake pariNAma svarUpameM jo avasthA yaha tabhI ho sakatA hai jabaki choTe bar3e sabhI sthAnoMke utpA huI, vaha varyAtIta hai| maMdirI, bhaMDAroM va vyaktiyoMke AdhIna hastalikhita graMthoMkI rokathAma aura tAlAbandIke kAraNa paThana pAThanakI sUcI prAptakI jAya aura una pRthak pRthaka sUciyoM parase prabAnImeM hAsa humA usake sAthahI aba mudraNakalAke eka sammilita sUcI prantha kamase kama taiyAra ho jisase patA bugameM bahutase anya chapa jAneke kAraNa hastalikhita granthI lage ki kisa prasthakI kula milAkara kitanI pratiyA~ haiM, parase paThana pAThanakI prathA uThatI jA rahI hai| parantu yaha ve kahAM kahAM haiM kisa avasthAmeM hai, ve jahAM haiM vahAM unakA na bhUlanA cAhiye ki hastalikhita graMtha parase svAdhyAya paThana pAThanake liye upayoga hotA hai yA nahIM, yadi nahIM karaneme prAcIna samayake kAgajakI banAvaTa, syAhIkI to anya sthAna para unakI AvazyakatA hai yA nhiiN| yadi camaka, akSarakI suMdaratA va suSamatA tatkAlIna lekhana- anya sthAna para unakI pAvazyakatA ho to yA to anyakasA aura paripATIke pratyakSa darzanase hRdayameM jo zraddhA, sthAnake anAvazyaka graMthoMke dvArA yA usakA ucita mUlya bhakti aura bhAvazuddhikA udaya aura saMcAra hotA hai vaha nirdhAraNa dvArA yA vApasIke karArapara thako eka sthAnase mudrita prayaparase nahIM ho sakatA hai| isa kathanakI satyatA dUsare sthAna bhijavAnekI vyavasthA honI cAhiye / prAcInatara Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 31 prAcIna jaina sAhitya aura kalAkA prAthamika paricaya pratikA zAnabhI sampUrNa sthAnoMkI sUcI prApta hone para hI viveka buddhi (6) vIratA (10) ziSTa sabhya rahana sahana ho sakatA hai| eka sthAnakI AvazyakatA anAvazyakatAkA (11) dharma prabhAvanA (12 jJAna pracAra (13) upa sahavAsa jJAna bhI sampUrNa sthAnoMkI sUcIke binA prApta nahIM kiyA (10) rAjanItijJatA (19) vANijya caturatA (16. jA sakatA hai tathA jIrNa graMthoMkA uddhArabhI taba taka asaMbhava adhikAra rakSaNa (17) paramparA pAlana, Adi lokottara banA rahatA hai / apUrNa granthoM kI pUrtibhI sampUrNa sthAnoMkI guNa sAhitya aura kalAkI hI dena haiN| bar3e bhAracaryako sUcI prApta hone para anAyAsa aura sahaja ho ho sakatI bAta hai ki jaina samAjako abhItaka saba sthAnoMke viSayameM hai| ataeva sabhI dRSTiyoMse sUcIkA kArya pUrA karanA isa kalAke pratIka maMdira mUti AdikA sampUrNa paricaya sabase adhika mahatvapUrNa hai tathA prAthamika AvazyakatAkA nahIM hai| isa paricayake abhAva meM hI bhAye dina pavitra viSaya hai| isI prakAra kalAbhI atyanta cintanIya sthiti- maMdira, mRti Adike viSayameM aneka durghaTanAyeM sunaneme meM hai| kalAke kaI bheda haiM, yathA pAtI haiM, jaba ve kisI anya dharmAvalambI yA sarakArake kalA adhikArameM calI jAtI haiM taba dauDadhUpa, mukadamAbAjI, khanana, vAstu, zilpa, lekhana, citra, sUcI, nRtya, prArthanAyeM AdimeM bahuta kucha samaya, zakti aura dravya anuSThAna dhyAna praadi| isake pratIka : laga kara bhI pUrI saphalatAmuzkila se milatI hai paricayake abhAvameM aitihAsika pramANa upasthita karane meM bhI kaThinatA pAtI hai| isaliye sAhitya aura kalAkI sabhI vastuoMkA tIrtha maMdira guphA staMbha stUpa vedI sihAsana dvAra toraNa sabhI sthAnoMse pUrA pUrA paricaya prApta karanA tatsambandhI / / / / ___vartamAna avasthAkA jJAna prApta karaneke liye prathamAvazyaka maMNDala hamyaM zikhara kalaza indra va yakSa mUti dhvajA devamUrti aura anivArya hai| isameM kisI dUsare prabhAvakI apekSA samAjakI udAsInatA hI derI ke liye jimmedAra hai| yadi tapomUrti caraNa yaMtra zilAlekha tAmrapatra paTTa ratha pAlakI samAja laganase kAma le, vyavasthita rItisaM kArya sampA dana karanA prArambha kare to barasokA kAma dinAMme pUrA ho kRtrima pazu pAlana caMdovA vepTana upakaraNa, Adi / ' sakatA hai anyathA mATI moTI rakama kharca karake bhI dimAM kA kAma barasImeM pUrA nahIM ho sakegA jeyA ki pAja taka nakkAzI, paccIkArI sughar3anA, nirmANa, dRr3hatA, kA itihAsa batalAtA hai| sundaratA, bhavyatA Adi aneka dRSTiyAma jaina samAjako bagaira yojanAke, vagaira kramika unnatizIla vyavasthA ye vastuye apanA sAnI nahIM rakhanI aura prAcIna sabhyatA ke, koI bhI mahAna kArya sampAdita nahIM ho sakatA hai| smAraka mvarUpa ina vastuoMkI gaNanA saMmArakI alabhya aura kahanA nahIM hogA ki hamArI samAjakA mAhitya aura kalAkA advitIya vastuoMmeM hai| inameMse agaNita vastuyeM aba taMtra lagabhaga akhaNDa bhAranaka kSetra jitanA hI vistIrNa taka bhI bhUgarbha meM chipI huI haiM jinakA uddhAra avazyameva / pratyeka sthAnase ina viSayoMkA vAstavika paricaya karanA cAhiye / ina vastuoMke nirmANama jaina samAjako prApta karanekA kArya kahane meM jitanA marala hai. karane meM asaMkhya dhanarAzi lagI hai, va ababhI lagatI A rahI hai| utanA sarala nahIM hai / parantu kAryakI mahAnatA bhaya na jAne kitane baMdhunoMkA isake nirmANa aura rakSAma samaya khAra udAsIna aura nizceSTa honA koI buddhimAnI nhiiN| aura zaktikA hI nahIM kintu jIvana takakA,balidAna huA aAja jo registAnoMko maramaja kiyA jA rahA hai. durgama hai| sAhitya aura kalAke AdhAra para hI samAjakI pahAda aura bIhA jaMgalAkA AvAgamana aura khaMtAka yAgya saskRtikA nirmANa hotA hai|| banAyA jA rahA hai, vaha kyA koI sAdhAraNa kAma hai? (1) nitya va namittika dhAmika karma (2) dhArmika parantu nirantarake prayAsa. hadanA, svAvalaMbana sahayoga prAdianuSThAna (3) prAmAcitana (4) tasva vicAra (1) ahisA ke sahAre ina mahAna kAryoM meM saphalatA milatI pA rahI hai| dhAna jIvana (6) satyatA (7) naitika dRr3hatA (5) sadasad bhArata bharakA bAliga matAdhikAra nirvAcana kSetrAMka dvArA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] anekAnta [kiraNa 3 pradAna kiyA jA cukA hai yaha dekhate hue yaha kArya koI zilAlekhAdi purAtatva sAmagrIkA saMkSipta paricaya / kaTina nahIM hai yadi suvyavasthita rItise kiyA jaay| maMdirakI vArSika sthAyI prAya aura kharcake aMka / mandira vaha rIti yaha hai ki prathama prArambhika paricaya prApta sambandhI sthAyI jAyadAdakA saMkSipta paricaya | mandirakI kara liyA jAya / prArambhika paricaya prApta karane ke bAda asthAyI sampattikA anumAnika mUlyAMkana / pUjana prakSAla vistRta paricayake liye sabhI suvidhAmoMkA mArga unmukta niyamita rUpase karane vAloMkI saMkhyA / mandira sambandhI aura prazasta ho jaaygaa| paMcAyatIkI ghara saMkhyA va jana saMkhyA / paMcAyatI mukhiyA sa prArambhika paricaya prAptikA kArya eka nirdiSTa nAma va patA / jomadAra prAtimI prAya phaoNrma para honA cAhiye ki jisase apane mApa ina donA zyakatA kyA hai aura usameM kitanA vyaya honekA anumAna viSayakI DirekTarI taiyAra ho jAya, AgAmI patravyavahArake hai| grAdi / purAtatva sambandhI saMsthAoM tIrthakSetra kameTiyo liye saba sthAnoM ke nAma pate prApta ho jAya,vIramevA maMdira aura sarasvatI bhavanAke atirikta anya sadAzayI mahAnukI zrIrase pracAraka bhejakara zAstrabhaMDArAMke nirIkSaNakA bhAvAMkA bhI uparokta donoM phArmIkA DhAMcA vicAra pUrvaka kArya prArambha huA hai usake liye pratyeka sthAnakA progrAma nizcita kara lenA cAhiye aura phArma chapavAkara usakI pahalese hI isa prakArakA nizcita kara liyA jAya ki khAnApUrti ke lie yaha kArya vyavasthita rUpameM tatkAla cAlU usa dizA meM aura usa lAinameM koI mahatvakA sthAna chUTane hokara zIghratayA sampAdita ho jAnA caahie| na pAve aura jina sthAnAMkI zAstra sUcI kisI sarasvatI hAlako madumazumArIka vigtRta aAMkar3e prakAzita bhavanameM yA kisI anya sthAna para pahalese AI huI ho hone para isa anumAnakI puSTi hI hogI ki choTe gA~vakI to ume pracAraka sAtha meM lete jAveM ki jimako milAna karake janatA bar3e gA~va aura nagarakI aura zrAkRSTa hotI bhA rahI pUrI karanekA kArya sahaja aura zIghra ho jAya / hai jisake kAraNa choTe gAMvAkI AbAdI meM itanI tejIse phaoNrma pratyeka zAstra bhaMDAra aura pratyeka dharmasthAnake kamI ho rahI hai ki vahA~ ke mandirI va anya sArvajanika liye alaga alaga ho, choTe AkArake puSTa kAgaja para sthAnAke sAtha vahA~ke zAstrabhaMDAroMkI dazA bhI cintanIya chapAye jAveM aura Loose leaf phAiliMgake liye pahale ho uThI hai| dharmAdaka dravya aura dharmAdA jAyadAdake viSaya meM se hI cheda (Punch) karA diye jAveM / iname pUchatAchake rAjanItika halacalase samAja paricita hai| paMcavarSIya viSaya isa prakArake rakhe jAyeM: yojanAmeM Arthika samasyA sulajhAneke lie dharmAdakI sAhitya sambandhI phAma-bhaMDAra kisake adhikAra sampatti prApta karanekA prastAva netAoM dvArA rakhA jA meM hai| kisa sthAna para hai / surakSAko dRSTisaM vaha sthAna cukA hai| dekhabhAla aura jIrNodvAra zrAdikI truTi ke kAraNa ThIka hai yA nahIM / hastalikhita granthoMkI kula sNkhyaa| unake mahatvapUrNa sthAnoM para sarakArake purAtatva vibhAgane tApapatrAdi pranthoMkI saMkhyA / varSau , 2 bAra veSTana gvAla kabjA kara liyA hai| pramANAbhAvameM aneka aniSTa ghaTakara grantha dekhe jAte hai yA nahIM / granthoMkI sUcI taiyAra hai nAyeM aba naka maMdiroM,tIrthakSetro prAdike sambandhameM ghaTita ho yA nahIM / atizaya prAcIna granthoMkA nAma va sNkhyaa| cakI hai ataeva mAtra sAhitya, kalA aura purAtatvako dRSTi marammata yogya granthAkA nAma va saMkhyA / graMthAke dena lenakA se hI nahIM kintu Arthika dRSTi va anya bahusaMkhyaka kAraNoM lekhA rakhA jAtA hai yA nhiiN| bhaMDArake kAryakartAkA nAma se bhI vartamAna meM yaha atyanta Avazyaka hai ki saba sthAnoM va patA vahA~kI janatA kisa viSayoM ke granyAMkA paThana pAThana se prastAvita phArma bharakara pA jAveM aura unase binA kisI karatI hai aura kisa viSayake pranyAkA vahA~ upayoga nahIM atirikta zramake DAyarekTarI taiyAra hokara bhaviSyake liye ho rahA hai kina viSayAMke yA kauna kauna grantha maMgavAne bhalIbhA~ti soca samajhakara rakSAtmaka vyavasthAkI jAya / kI vahA~ aAvazyakatA hai| aadi| kisI aniSTa ghaTanAke pazcAt kI gaI prArthanA, mukadharmasthAna sambandhI phArma:-mandira yA dharmasthAna damebAjI aura pazcAtApakI apekSA vartamAna paristhitakA kisa paMcAyata yA vyatti ke adhikArameM hai| kisa sthAna para samucita jJAna prApta kara saMbhAvita aniSTase bacanekA sa prayatna karanA vizeSa prayojanIya hai| hai| maMdira meM mUrtiyoMkI saMkhyA, prAcIna mUtiyoMkI saMkhyA prAzA hai ki samAja isa prAthamika pAvazyakanAMka aura una para aMkita ho to sambat / prAcIna yantra aura prati udAsIna na rahakara kAryakSetrame agrasara hogii| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArI tIrthayAtrAke saMsmaraNa (gata kiraNa 1 se Age) sonijI kA parivAra eka dhArmika parivAra hai unhoMne haiN| yahAMke yuvakaoNkI raNAse mukhtAra sAhaba ko mujhe samaya samaya para apanI kamAIkA sadupayoga kiyA aura paM. bAbUlAlajI jamAdAra ko utaranA pdd'aa| hai vidvAnAkA samAvara karate hai saMyama aura tyAga zAmako cAra bajeke karIba hama loga kirAyekI eka mArgakA anusaraNa karate rahate haiN| sonijI svayaM eka TaiksI yahA~me hindunAMke tIrthasthAna puSkara dekhane gae dharmaniSTa vyakti hai| aura gRhasthAMcita SaTkarmoMkA jo ajamerase. mIlakI dUrI para avasthita hai| rAtA yayeSTarItyA pAlana karate hai| pahAr3I aura sAvadhAnIse canekA hai; calate samaya razya 2namiyA godhAjIkI. 3 namiyA bar3A dhaDAkI.. bar3A hI suhAvanA pratIta hotA hai| jahA~ jahAjIkA maMdira nasiyA choTA dhar3AkA. 5 namiyA nayA bhaDAkI / ina pAMcoM mumnara hai| vahAM bhagavAna mahAvIra svAmIkI vizAla mUninasiyAMmeM do vyaktigata haiM aura tIna namiyA tIna vibhinna kA darzanakara cittameM bar3I prasannatA huii| puSkarama man dhaDAMkI hai jo unake nAmoMme prasiddha hai| jinase spaSTa pratIta 12. meM mastaka rahita eka digambara jaina mRtikA avazeSa hotA hai ki ajamerake jaimiyAma kimI mamaya phirakAvandI milA thA jisake lekhasaM rUTa hai ki vaha saM.1 meM rahI hai| zAntipurA mAndarajI, daulatabAgama krazciya- prAcArya gonAnandIke ziSya paMDita guNacandra dvArA pratinagaMjameM hai| ye saba dhArmika sthAna meThajIkI dharmazAlA se Thita huI thii| kArtika mahIne meM yahA~ melA bharatA hai| do phalAMgakI dUrI para hai| dharmazAlA muhallA sarAvagI 3 puskarakI mImAke bhItara koI jIva hiMsA nahIM kara sktaa| phala gakI dUrI para hai aura zAntipurAkA naha mandira ina puSkarasaM vApisa Akara hama logAne hIrAca-drajI boharAke dharmazAlAdhAma na mIla dUra hai| narahapaMthI bar3A maMdira yahAM bhAMjana kiyaa| rAtriko saMThajIkI mamiyA maMTha jI, sarAvagI muhalle meM, batrAMcIkI ganImeM hai bhAgacaMdrajI kI adhyakSatAma eka sabhA huI jisameM mukhtAra saMThajIkA nayA cainyAlaya -mandirake sAmane / sAhaba bAbUlAla jamAdAra aura merA bhASaNa thaa| isakA caityAlaya piMkariyAMkA, .. mandirajI nayAdhaDA, bAda kezaragaMja hote hue hamalAMga kAra dvArA rAtako 11 bhandira godhAjIkA, 10 padmAvatI mandira, 1 bar3A / baje nyAvara phuNce| mandirajI, 5 choTA ghar3A mandirajI marAvagI musanameM vyAvaramai hama lAMga nA. vasantalAbajIke makAnama ghIpaDIkI ora jAte huye mAmane / 15 godhA guvAr3A Thahare, unhoMne pahalama kI ma nAgoMke ThaharanekI mbavasthA mandira lAla bAjAra meM hai, jisameM marAvagI muhallama kara rakgbI thii| lA basantalAlajIjA. phirojIlAlajI ajamerI dhar3AgalI hokara jAnA hotA hai do phalAMgakI aura lAlA rAjakRSNajIke dahalI bhatIje hai|vNbii hI dUrI para avasthita hai| 16 utAra dhameTI mandirajI, milanasAra aura samna hai| unhoMne sabakA mAnithya kiyA 1. DimgIkA mandira, isameM ukta ghaseTA muhalle meM jAnA aura bhojanAdikI saba vyavasthA kI / byAvarakA sthAna hotA hai| yAba havAkI hASTama acchA hai| parantu garbhAka dinAma yahAM keyaragaMja-dharmazAlAme 4-5 phaloMgakI dUrI para pAnIko dikkata rahatI hai| naziyAMjIka zAnta vAtAvaraNa meM sTezana roDa para maTimala pulake mAmane galI meM avasthina vratI tyAgiyoMke ThaharanekA acchA mubhiitaa| prataHkAla hai| 18 pabjI vAloMkA mandira kesaragaMjake maMdira hote hI naimittika kriyAyAma nivRta hokara svargIya maMDa samIpa tInamaMjile makAna para sthita hai| campAlAla jI rAnI vAloMkI naziyAMjI meM darzana kiyA aura vIrasevAmandirake adhiSThAtA prAcArya jugalakizorajI saMvat 116 pAgaNa (agahana)mudI / prAcArya se sthAnIya prAyaH sabhI sajana milane ke lie pAe / yahA~ gotAnandI ziSya paMDita guNacandraNa zAntinAtha pragimA pramukha kAryakartA hIrAcandrajI boharA seTha mA.kesaTarI kAritA / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [kiraNa 3 vahIM ailaka pannAlAla digambara jaina sarasvatI bhavanako digambara jaina mandira, citrakUTakA jaina kIrtistambha, aura dekhaa| paM panAlAlajI sonI usake suyogya vyavasthApaka cittaur3ake purAtana mandira evaM mUrtiyA~, aura mahArakIya haiN| unhoMne bhavanakI saba vyavasthAse avagata kraayaa| gaddIkA itivRtta isa samaya sAmane nahIM hai| dhuleva (keza ki yahAMse jaldI hI udayapurako prasthAna karanA thA, riyA jI) kA AdinAthakA purAtana di. jaina mandira isIse samayakI kamIke kAraNa bhavanake jina hastalikhita jainadharmakI ujvala kIrtike puja haiM, parantu yaha saba upalabdha pranyoMko dekha kara noTa lenA cAhate the vaha kArya zIghratAmeM purAtana sAmagrI vikramakI 10 vIM zatAbdIke bAdakI mampara nahIM ho sakA / vyAvarase hama loga ThIka hai baje dena hai| saMbarese 110 mIlakA pahAdI rAstA taya kara rAtriko . udayapurameM isa samaya 8 zikharavanda mandira aura 5 10 // bajeke karIba udayapura phuNce| rAste meM hinduoke syAlaya haiN| hama saba logoMne sAnanda bandanA kii| prasiddha tIrtha nAthadvAreko bhI dekhA aura zAmakA vahIM bhoja udayapurake pArzvanAthake eka mandirameM mUlanAyakakI mRti nAdi kara sar3akake pahAr3I viSama rAste ko taya kara, tathA sumatinAthakI hai, kintu usake pIche bhagavAna pArzvanAthakI prAkRtika zyoMkA avalokana karate hue udayapura ke prasiddha saM0 1948 vaizAkha sudI 13 kI bhaTTAraka jinacanda dvArA 'phatesiMha memoriyala' meM tthhre| yaha sthAna bar3A sundara pratiSThita mUrti bhI virAjamAna hai| samaya kama honese aura mApha rahatA hai, sabhI zikSita aura zrImAnoMke Thaharane mUrtilekha nahIM liye jA sake, para vahA~ 12 vI 13vIM kI isameM vyavasthA hai| mainejara yogya AdamI haiN| yadyapi zatAbdIkI bhI mUrtiyAM virAjamAna haiN| vasavA nivAsI yahA~ ThaharanekA vicAra nahIM thA, parantu moTarake kucha kharAba prAnandarAmake putra paM. daulatarAmajI kAzalIvAla, jo ho jAneke kAraNa ThaharanA pdd'aa| jayapurake rAjA jayasiMhake mantrI the vahA~ kaI varSa rahe haiM aura vahA~ raha kara unhoMne jainadharmakA pracAra kiyA, vasuudayapura eka prasiddha aitihAsika sthAna hai| rAjapUtAne nandi zrAvakAcArakI saM01808 meM TavA TIkA vahAMke (rAjasthAna ) meM usakI adhika prasiddhi rahI hai| udayapura gajyakA prAcIna nAma 'zivideza' thA, jisakI rAjadhAnI seTha velajIke anurodhase bnaaii| itanA hI nahIM, kintu. saMvat 1765 meM kriyAkoSako racanA kii| aura saMvat mahimA yA madhyamikA nagarI thI, jisake khaNDahara ima 1768 meM adhyAtma bArahavar3I banA kara samApta kI x / samaya ukta nagarIke nAmase prasiddha hai aura jo cittaur3ame isa granthakI antima prazastima vahAMke aneka sAdharmI 7 mola uttarameM avasthita haiM / udayapura mevAbakA hI sajjanoMkA nAmollekha kiyA gayA hai jinakI preraNAse ukta bhUSaNa nahIM hai kintu bhAratIya gauravakA pratIka hai| yaha rAjapUtAnekI vaha vIra bhUmi hai jisameM bhAratakI dAsatA granthakI racanA kI gaI hai, unake nAma isa prakAra haiM pRthvIrAja, caturbhuja, manoharadAsa, haridAsa, bakhatAvaradAsa, athavA gulAmIko koI sthAna nahIM hai| mahArANA pratApane karNadAsa aura paNDita ciimaa| musalamAnoMkI dAsatA svIkAra na kara apanI bhAnakI rakSAmeM - sarvasva arpaNa kara diyA, aura aneka vipattiyoMkA sAmanA x saMvat satrahaso bhaTThANaca, phAguna mAsa prsiddhaa| karake bhAratIya gauravako akSuNNa banAye rakhanekA yasna zukalapakSa pakSa dutiyA ujayArA, bhAyo jagapati siddhA // 30 kiyaa| udayapurako mahArANA dayasiMhane san 1954 jaba usarA bhAdra nakhattA, zukala joga zubha kaarii| meM basAyA thA, jaba mugala samrATa akabarane cittaur3agar3ha bAlava nAma karaNa taba varate, gAyo jJAna vihArI // 3 // phataha kiyaa| usa samaya udayasihane apanI rakSAke eka mahUrata dina jaba car3hiyo, mIna lagana taba siddhaa| nimitta isa nagarako basAnekA yatna kiyA thaa| udayapura bhagatimAla tribhuvana rAjAkI, bheMTa karI parasiddhA / 32 sTeTameM jaina purAtatvakI kamI nahIM hai| udayapura aura bhAsa- (r) udiyApurameM rUcidharA, kaiyaka jIva sujIva / pAsake sthAnoM meM, tathA bhUgarbha meM kitanI hI mahatvakI purA- pRthvIrAja caturbhujA, zraddhA dharahiM atIva // 5 tana sAmagrI do par3I hai| vijokhiyAkA pArzvanAthakA dAsa manohara para harI, dvai vakhatAvara karNa / kevala kevala rUpakoM, rAkheM ekahi saNaM // 6 (r)dekho, nAgarI pracAriNo patrikA bhAga 210227 cImA paMDita Adi le, manameM dhariu vicAra / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kiraNa 3] hamArI vIrthayAtrA saMsmaraNa yahA~ aneka prantha likhe gae hai, zAstramaNbAra bhI maNDapameM lage hue zilAlekhase sirpha itanA hI dhvanita hotA acchA hai| saMvat 170 aura 1702 meM bhahAraka sAla- hai ki isa mandirakA saMvat 113meM vaizAkha sudipAva kIrtike kaniSTa prAtA brahmajinadAsake harivaMzapurANakI tRtIyA budhavArake dina khaDavAvA nagarameM bAgada prAnta meM pratilipi kI gaI, tathA saM0 1718 meM triloka darpaNa' sthita kASThAsaMghake bhaTTAraka dharmakIrtiguruke upadezase zAha nAmakA grantha likhA gayA hai| jJAna bhaNDArameM aneka grantha bIjAke putra haradAtakI patnI hArU aura usake putroM-pujA isase bhI pUrvake likhe huye haiM, parantu avakAzAbhAvase vA aura kotA dvArA-AdinAthake isa mandirakA jIkhodAra unakA avalokana nahIM kiyA jA skaa| mandiroMke darzana karAyA gayA thaa| prastuta dharmakIti kASThAsaMgha aura lAla karane ke bAda hama saba loga udayapurake rAjamahala dekhane bAgada saMghake bhaTTAraka tribhuvanakIrtike ziSya aura ma. gae aura mahAgaNA bhUpAlasiMhajIme dIvAna vAsabhAmameM padmasenake prazighya the bha.dharmakIrtike ziSya malayakIrtine mile / mahArANAne bAhuvalIko parokSa namaskAra kiyaa| saMvat 1463meM bha0sakalakInike mUlAcArapradIpakI prazasti udayasAgara bhI dekhA, yahA~ eka jaina vidyAlaya hai, . likhI thii| isa mandiramaM virAjamAna bhagavAna mAdimAyakI cAMdamalajI usake prANa haiM . unake vahA~ na hone se milanA yaha sAtizava mUrti badaudA baTapAka ke digambara jainamandira nahIM ho skaa| vidyAlayake pradhAnAdhyApakajIne 2 chAtra se lAkara virAjamAna kI gaI hai| mUrti kalApUrNa aura kAle diye jisase hama logoMko mandiroke darzana karane meM suvidhA pASANakI hai vaha apanI madhuNya zAntike dvArA jagatake rahI, isake lie hama unake prAbhArI haiN| udayapurame hama jIvoMkI azAntikA dUra karanemeM samartha hai| mUrti manogya loga 3 // bajeke karIba 40 mIla calakara 6 // baje keza aura sthApatyakalAko dRSTise bhI mahatvapUrNa hai| aisI * riyAjI phuNce| mArga meM bhIloMkI caukiyoM par3I, unheM kalApUrNa mUrtiyA~ kama hI pAI jAtI hai| kheda isa bAtakA hai ki jaina darzanArthI. unake darzana karane ke liye cAtakakI eka pAnA savArIke hisAbase Taiksa diyA gyaa| yaha bhIla apane usa eriyAmeM yAtriyoMke jAnamAlake rakSaka hote bhAMti tarasatA rahatA hai para use samaya para mUrtikA darzana haiN| yadi koI durghaTanA ho jAya to usakA saba bhAra unhIM nahIM mila paataa| kevala subaha 9 baje se 5 baje taka digambara jainoMko 1 ghaMTeke liye darzana pUjanakI suvidhA logoM para rahatA hai / sAdhu tyAgiyoMse ve koI Taiksa nahIM milatI hai| zeSa samayameM vaha mUrti zvetAmbara tathA sAre lete / yaha loga bar3e ImAnadAra jAna par3ate the| kezariyA atizayakSetrake darzanIkI bahuta dinoM se dina va rAtameM hindudharmakI banAkara pUjI jAtI hai aura abhilASA thI kyoMki isa atirAya kSetrako prasiddhi evaM aa. W1 ........ |yena svayaM bodha mayena] mahattA di. jaina mahAvIra atizaya kSetrake samAna hI loka 2 lokA AzvAsitA kecana vitta kArye [prabodhitA kaica-] meM vizruta hai / yaha bhagavAna zrAdinAthakA mandira hai, isa namokSamA pre (geM tamAdinAthaM praNAmAmi ni [tyama zrI vikramandirameM kezara adhika car3hAI jAtI hai yahAM taka ki baccAke disya saMvat 1431 varSe vaizAkha sudi prAya [vRtiyA] tolakI kezara car3hAne aura bolakabUla karanekA rivAja praca tithau budha dinA guruvayohA vApI kUpa pra" .lita hai isIse isakA nAma kezariyAjI yA kezariyAnAtha 6 sari sarovarAlaMkRti khaDavAlA pattane / rAjazrI . ... prasidiko prApta huA hai| yaha mandira mUlata: digambara vijayarAjya pAlayaMti sati udayarAja sela pA..... sampradAyakA hai, kaba banA yaha abhI ajJAta hai, parantu khelA zrI masjinakAya dhana tatpara paMcUlI bAgaDapratipAtrAzrI bArahakhar3I ho bhaktimaya, jJAnarUpa avikAra // . [kA) SThA saMghe bhahAraka zrI dharmakoti guropadezenAvA bhASA chandani mAMhi jo, bhayara mAtrA leya / 1. ye sAdha rahA bIjAsuta haradAta bhAryA hArUtadapasyoH prabhuke nAma bambAniye, samujhe bahuta suneya // "pujA kotAbhyAM zrI [nA] me (me) zvara pAsAdasya yaha vicArakara saba janA, ura ghara prabhukI bhakti / jINoddhAra [kRta] 12 zrI nAbhirAja baravasakatA vatari kalpadra.... bole daulatarAmasI, kari saneha rasa vyakti // 6 13 mahAsaMvanesuH yasbhina suragaNAH ki bArahakhar3I kariye bhayA, bhakti prarUpa anUpa / 5. ...."bhoja sa yUgAdi jinazvarIvaH // 1 // ...... adhyAtamarasakI bharI, carcArUpa surUpa // 1. (isa lekhakA yaha padya azuddha evaM skhalita hai) Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] anekAnta [kiraNa 3 prAta:kAla hote hI usake siMdUra bhAviko paNDe buhAriyoMse kabhI prakAza DAlA jaavegaa| nAgaurIjIkI kalpanAmoMkA sApha karate haiM, yaha mUtiMkI ghora avajJA hai sAthahI usase khaNDana zrI lakSmIsahAya mAthura vizArAne kiyA hai| mUrvike kitane hI pratyayoMke ghisa jAnekA bhI Dara hai| pAThaka use avazya pddh'eN| rAjasthAna itihAsake prasiddha mandirameM yaha dimUrti jaba apane svakIya di0rUpameM AI vidvAna mahAmanA svargIya gaurIzaMkara hIrAcaMdajI bhomA to usI samaya saba logoMke hRdaya bhaktibhAvase bhara gae, bhI apane rAjapUtAneke itihAsameM isa mandirako digambaroMaura mUrtiko nirnimeSa dRSTise dekhane lge| mandira bhagavAna kA batalAte haiM aura zilAlekhoMse yaha bAta svataH sindva pAdinAthakI jaya dhvanise gUMja uThA, usa samaya jo pAna- hai| phirabhI zvetAMbara samAja ise balAt apane adhikAra meM dAtireka humA vaha kalpanAkA viSaya nahIM hai| mandirake lenA cAhatI hai yaha naitika patanakI parAkASThA hai cAroM tarapha digambara mUrtiyAM virAjamAna haiN| mandira bar3A zvetAmbara samAjane isI taraha kitane hI digambara hIkakhApUrNa hai| prAjake samaya meM aise mandirakA nirmANa tIrtha kSetroM para adhikAra kara liyA, yaha bAta usake liye honA kaThina hai| zobhanIka nahIM kahI jA sktii| ___mandira kA sabhI maMDapa aura naucaukI saM0 1572 meM pichale dhvajAdaNDake samaya sAmpradAyikatAke naMge kASThA saMdhake anuyAyI kAchalU gotrIya kar3iyA poiyA nAcane kitanA anartha DhAyA, yaha kalpanA kI vastu nahIM, aura usakI patnI bharamIke putra hAsAne dhulevameM RSavadevako yahA~ taka ki kaI digambariyoMkI apanI valI car3hAnI pdd'aa| prathAmakara bhavyazaH kIrtike samaya bnvaayaa| isase spaSTa hai aura aba mUrtiyAM va laMkha tor3e gae jisake sambandhameM ki mandirakA garbhagRha nija mandira usake bhAgekA khelA rAjasthAna sarakArase jAMca karanekI prAthanA kI gii| maMDapa tathA eka anya maMDapa 1431 aura 1572 meM praatu| baneM / anyadeva kulakAeM pIche banI hai| jaina hote hue bhI vahAM sAre dina hindutvakA hI pradarzana rahatA hai| __bhagavAna mahAvIrake anuyAyiyoMme yaha kaisA durbhAva, yadyapi mUrtikI pUjA karanekA hama virodha nahIM karate, jo dUsarekI vastuko balAt apanA banAne kA prayatna kiyA usa prAntaka prAyaHsabhI loga pUjana karate haiN| aura una para jAtA hai| aisI viSamanAma ekanA aura premakA abhi saMcAra zraddhA rakhate haiM parantu upake prAkRtika svarUpako chor3akara kaise ho jA sakatA hai? digambara zvetAmbara samAjakA anya aprAkRtika rUpoMko banAkara usakI pUjA karanA koI kartavya hai ki ve donoM samayakI niko pahacAna, aura zreyaskara nahIM kahA jA sktaa| yahAM isa bAtakA ullekha apanI sAmpadAyika manovRttikA dUra rakhate hue parasparama kara denA bhI Avazyaka jAna par3atA hai ki zrIcandanalAlajI ekatA aura premakI abhivRddhi karanekA prayatna kareM / eka nAgaurIne 'kesariyAjI kA jo itihAsa likhA hai aura hI dharmaka anuyAyiyoMkI yaha viSamanA adhika kharakatI jisake do saMskaraNa prakAzita ho cuke haiN| umameM sAmpra- ha / AzA hai TIM hai / AzA hai ubhaya samAjake netAgaNa isa para dAyika vyAmohavaza kitanI hI kAlpanika bAteM, paTTaevaM vicAra krg| zilAlekha diye haiM jo jAlI haiM aura jinakI bhASA usa isameM koI sandeha nahIM hai ki kezariyAjIkA mandira samayake paTTa paravAnAMsa jarA bhI mela nahIM khaatii| usameM di. sampradAyakA hai / isase iMkAra nahIM kiyA jA. kucha aisI kalpanAeM bhI kI gaI haiM jo g2alata phahamIkA sktaa| parantu vahAM jaina saMskRti ke viruddha jo kucha ho phailAne vAlI haiM jaise marudevIke pAsa siddhicandra ke caraNa rahA hai use dekhate hue duHkha aura Azcarya jarUra hotA cinhoko, tathA saM0 1688 ke lekhakA batalAyA jAnA hai| mandirakA samarata vAtAvaraNa hindudharmakI kriyAoMne jaki vahA hAthIMke hodepara vi0 saM0 kA digambara zrota-prAMta hai| azikSita paNDe vahAM para pujArI hai, ve hI sampadAyakA legya hai aura bhI aneka bAta hai jina para phira vahAkA car3hAvA lete haiN| AzA hai ubhaya samAja apane saMvat 1711 varSe vaizAkha sudi 3 some zrI mUlasaMdhe prayatna prayatna dvArA apana adhikAroMkA yatheSTa saMrakSaNa karate hue sarasvatI gacche balAtkAra maNe zrImahAraka...."malalekha mandirakA asalI rUpa avyaka na hone dNge| kramaza:(yaha lekha marudevIke hAthI para vAI ora hai| -paramAnanda jaina, Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArata deza yogiyoMkA deza hai (le0-bA. jayabhagavAna jI eDavokeTa) (gata kiraNase bhAge ) bhAratIya yogiyoMke aneka maMgha aura sampradAya pahina lI aura kisIne daNDa dhAraNa kara liyaa| ye loga __ina itivRtta se patA lagatA hai, ki yaha zramaNagaNa vanameM hI choTe choTe pattoMke maoNpa banAkara rahane lage aura prAcInatama samaya se kAla, yaMtrakI vibhinna paristhitise banameM utpana hAne vAle phalaphUla, kandamUla mAdi lAkara utpanna hone vAle tatvajJAnavAcAra vyavahAra sambandhI bheda jIvanakA nirvAha karane lge| ina vicalita mAdhugrAma prabhedoke kAraNa-aneka saMgha aura sampradAyoMmeM baTe hue the| mArIca RSi bhI zAmila thA jo jainaanuzrati dhanasAra inhIM meM zaiva, pAzupata aura jaina zramaNa bhI zAmila the| svayaM bhagavAna RSabhakA pautra thaa| isa anatikA parA yaha eka aitihAsika tathya hai ki mahAvIrakAlameM thor3e thoDe vivagya jaina paurANika sAhityameM maujUda hai|| meM natva aura prAcAra sambandhI maMdAMke kAraNa zramasaMgha pIcheme bar3hate baDhate yaha sampradAya bhagavAna mahAvIra kAla kaI bhedoMmeM baTA huA thA-- pArasanAtha santAnIya mAdhuoMkA meM 363 kI saMkhyA taka pahuMca gaye isa gaNanAmeM pAzapata. hakeza mampradAya vAlA macelakamaMgha, mampharI gozAlaka zeSa, zAka, nApasa cAvAMka, bauddha, bhAjIvaka, vAlA yAjIvaka saMgha jAmAni vAlA bahAtamaMdha, apane tathA kapila pAna-jana, vAdarAyaNa jaiminI kaNAda, kA nIdvAra kahane vAle majaya, ajitakeza kambalI, gautama zrAdi bhAratIya SaD darzanakAra bhI zAmila hai| jaina prakuddha kAnyAyana pUrNa kazyapa Adi prAcAryoka zramaNa zAstrakArAne ina vibhinna matAkI tAtvika mAnyatAoMkA sagha bhagavAna buddhakA bauddha saMgha / mahAgIra uparAnta ullekha karate hue inheM cAra mugthya zreNiyoM meM vibhaka kAla meM svayaM una dvArA sthApita saMghabhI digambara zvetAmbara kiyA hai-kriyAvAdI, kriyAvAdI, ajJAnavAdI aura saMghIma aura usake pIche ye saMghabhI gopicchaka, kASThA, vinayavAdI 2 / bauddhamatake piTaka pranyoM meM bhI ina vibhina drAvir3a yApanIya, mAthura zrAdi pacAsoM uttara gaNa gacchAma dharmoM kI mAnyatAoMkA ullekha milatA haidika sAhityavibhana ho gayA thaa| mIzA bhAratako vizAlatA meM bhI ina vibhinna dArzanika siddhAntoke aMkura maujUda haiM aura samayakI prAcInanAkA dekhana haye mahAvIra pUrva kAlIna ina sabhI dArzanikokA jJAtavya viSaya prAramA vahma bhAratama aneka prakAraka zramaNamaMghAMkA rahanA svAbhAvika thA / ina sabhIkI samasyA yaha thI ki isa prAramAkA hI hai, parantu zrAja ina saba saMghoMka itihAsa aura dArzanika 1. (a) Adi purANa 15-1-61. (ImAko 8vIM madI) sidvAnnAMkA patA lagAnA bahuta kaThina hai / (thA harivaMza pugagA .. 10.-114. , , ___ isa sambandhame jo jana anuzru ni hama naka pahuMcI hai (i) padamacarita 3. 286-305. (ImAkI 7vIM sadI) umarma to aisA jJAta hotA hai ki isa yugake Adi dharma- 2 (bha) paTa khapaDhAgama dhavalA TIkA-pustaka-yamagavatI, pravartaka RSabha bhagavAnake jamAname hI bahutaye zramaNa 1731. 107-19. 'iMsAkI 8vIM sadIke jinhoMne unake pAsa jAkara dIkSA lI thI, indiya saMyama prArambhame dharalA TIkA liyA gayA) vana upavAsa napasyA aura pariSahajayake kaThora niyamAMma. (A) bhAvaprAmRta-135, (140 ImAkI pahilI sadI) ghabarAkara zithilAcArI ho gaye / inhoMne bhagavAna RSabha- (i) gommaTamAra-karmakANDa 876-871. ke mArgako choDakara apane svatantra yoga sAdhanAkai sampradAya (IsAko navIM sadI) sthApitakara liye / inamamme kitanAne digambarasvako bhI , (a) sutta piTaka-dIrghanikAya brahmajAla sutta. pahalA, chAra diyA, kimIne apanI nagnatAko chupAneke lie per3oMkI dusarA tIsarA, cauthA aura 76 vA sutta, chAla dhAraNa karalI. kimIne mRgachAla DhakajI, kisIne (A) majjhima nikAya 30 at, .5 vAM aura 76vAM sutta / bhasmase hI zarIrakA vilepana kara liyA kisIne kaupIna zve. upa. 1-1- Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta kiraNa 3 mUla kAraNa kyA hai-hama kahA~ se paidA hote haiM, kisake manuSya bhava, saddharma upadeza, manaddhA aura moca sahAre jIte haiN| hamArA saMcAlana kauna karatA hai| kauma puruSArtha, yaha bAta socakara manuSyako cAhiye ki saMyamahamAre sukha dukhoMkI vyavasthA karatA hai| kA pAlana kare, tAki vaha karmoM kA nAza kara siddha avasthAina aneka prakArake dArzanika yogiyoMkA bAhyarUpa ko pA ske|| vibhinna paristhiti aura prabhAvoMke kAraNa kucha bhI rahA ho, kAla barAbara bIta rahA hai, zarIra pratiSaNa sINa ho parantu yaha nirvivAda hai ki ina sabako prAtmA eka hI thI rahA hai isalie pramAiko chor3a aura jAga, yaha mata soca jo zramaNasaMskRtise mota-prota thii| yaha sabhI zramaNa prAyaH ki jo bhAja karanA hai yaha kala ho jAyagA / cUMki sAMsAadhyAtmavAdI the| ye apane tyAgabana, tapobala, jJAnavala rika jIvana anitya hai na mAndUma isakA kaba anta ho jAya, aura prAcAravabake kAraNa sabhI bhAratIya janatA dvArA isalie zarIra dina bhinna honese pahale ise prAramasAdhanA vimaya aura pUjAke yogya mAne jAte the aura to aura meM lagAnA cAhiye / devaloga bhI sadA una jaisA hI bananekI utkRTa abhilASA zarIrase vidA honeke do mArga haiM, eka apanI icchAke rakhate the| viruddha aura dUsarA apanI icchAke anukUla / pahalA mArga isa prakArake parivrAjaka muni isa dezakI sthAyI mUDha manuSyoMkA hai aura isakA bAra bAra anubhava karanA sampatti the| yavana yAtrI maigasthanIjase lekara--jo I. par3atA hai| dusarA mArga paNDita logoMkA hai jo zIghra hI pUrvakI cauthI sadImeM yahA~ mAyA thA aura jimane ji..no- mRtyukA anta kara detA hai3 / sophisTa (Gymno Sophist) arthAta jaina philA- jo AdamI viSama vAsanAmoM meM lipta haiM. jo vartamAna sapharake nAmase inako iMgita kiyA hai-jitane bhI videzI jIvanako hI jIvana mAnate haiM. jo mohagrastAe pApa puNya pAtrI aura abhyAgata yahA~ bhAye sabhIne ina yogiyoMke ke phaloMko nahIM nihArate jo svArthasidi, viSayapUrti, viyata aura camatkArika jIvana tathA inake udAra dhanopArjana, sukha zIkhatAke lie hiMsA, anIti pApakA siddhAntoMkA ullekha kiyA hai| bhAjabhI yaha deza isa vyavahAra karate haiM, ve mRtyuke samaya dukha zokako prApta hote prakArake pogiyoMse sarvathA khAlI nahIM hai aura prAjabhI haiM, unheM mRtyu bhayAnaka dikhAI detI hai| ve usase kAMpate aneka videzI unakI khoja meM yahAM pAte rahate hai|mhrssi haiN| unakI mRtyu unake icchAke viruddha hai| ramana aura maharSi aravindaghoSa abhI hAla meM hI bhAratake jo prAramaniSTha hai, Atma saMyamI hai, pramAda rahita hai, mahAyogI ho gujare hai| bhAsma sAdhanAmeM puruSArthI haiM jo mAsake donoM pakSoMke parvabhAratIya yogiyoMkI zikSAeM dinomeM proSadhopavAsa karate haiM, ve mRtyu ke samaya zoka viSAda ko prApta nahIM hote, ve usakA svAgata karate hue saharSa ye yogijana gA~va gA~va aura nagara nagarameM vicarate hue zarIrakA tyAga kara dete haiM. yaha paNDita maraNa hai / jina zikSAoM dvArA loka jIvanako unnata, svatantra, aura jaba siMha mRgako pA par3atA hai to koI usakA sukha sampanna banAte the, unakA anumAna nimna udAharaNoMse sahAyaka nahIM hotA, vaise hI jaba mRtyu acAnaka thAkara kiyA jA sakatA hai| manuSyako pakar3a letI hai taba koI kisIkA sahAyaka nahIM jIva ajara amara hai, jJAna dhana hai, Anandamaya hai, hotA / mAtA, pitA, svajana, parijana, putra kalatra bandhujana amRta maya hai aura yaha loka parivartanazIla aura avitya saba hAhAkAra karate hI raha jAte haiN| saMsArameM ye cAra padArtha pAnA bahuta durlabha hai 1. uttarAdhyayana sUtra 3.20 daza vaikAlika sUtra ... bharava aura bhAratake sambandha, hindustAnI aikaiDamI prayAga pR. 178-188 DA. pAlabaTana-gupta bhAratakI khoja, anuvAdaka-zrI 2.17-22 baiMkaTezvara zarmA zAstrI vi. sambat 1666. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] bhAratadeza yogiyoMkA deza hai indriya sukha nisya nahIM hai, ve manuSyake pAsa Ate haiM mithyAtva, prajJAna, pramAda. kaSAya, aviravi, rAga-dveSa, puraSa vyatIta hone para ve use chor3a kara aise cale jAte haiM moha-mAyA. ahaMkAra mAdi jitane bhI viparIta bhAva hai,, jaise pakSI phala vihIna vRkSako chor3a kara cale jAte haiM ye sabhI prAtmAke sukha-zAnti saundarya rUpa svabhAvake sukha dukhakI khAna haiN| ghAtaka hai| isaliye ye sabhI hiMsA hai aura inakA prabhAva jo nirmamatva haiM ve vAyuke samAna, pakSIke samAna, ahiMsA hai| avichinna gatise gamana karate haiN| __ prANiyoMkA ghAta honese bhAsmAkA hI ghAta hotA hai| sugbI vahI hai jo kisI vastuko apanI nahIM samajhatA, AtmaghAta hita nahIM hai isalie buddhimAna yogoMko prANijaba kisI vastukA haraNa banAza ho jAtA hai to vaha yaha yoMkA ghAta mahIM karanA caahiye| samajhakara ki usakI kisI vastukA nAza va haraNa nahIM bhanyajIvoMko cAhiye ki vaha pramAda chor3a kara dUsare humA, sama bhAva banA rahatA hai| prANiyoMke sAtha bandhu samAna vyavahAra kreN| ___ yadi dhana dhAnyake Dhera lAza parvatake samAna uMce ahiMsA hI jagatakI rakSA karane vAlI maataa| mila jAveM to bhI tRpti nahIM hotI, joma AkAza samAna ahiMsA ho mAnandako bar3hAne vAlI paddhati hai, ahiMsA ananta hai aura dhana paramita hai, ata santoSa dhana ho hI uttama gati hai, mahimA hI sadA rahane vAlI mahAna dhana hai|| bacamI hai| sabhI jIva jInA cAhate haiM, maranA koI nahIM cAhatA isIlie sAdhu jana kabhI kisI prANIkA pAta nahIM karate. zramaNa saMskRtika parva bhora dharmakI prabhAvanA 'prANoMkA ghAta mahApApa hai| ye yogIjana pratyeka dina samdhyA samaya arthAta-pAtaprANiyoMkA dhAta cAhe devI devatAoMke liye kiyA madhyAnha aura sAyaMkAlameM sAmAyika karate the| pratyeka jAve, cAhe atithi sevA va guru bhakSike liye kiyA jAve papake parvake dinoM meM parthAta paMcamI, aSTamI, caturdazI, cAhe udarapUrti athavA manovinodake liye kiyA jAve parNamAsI evaM pramAvAsyAko ye posaha (upavAsa) karate the, usakA phala sadA azubha hai, isIliye hiMsAko pApa aura tathAAna va ajJAna vaza kiye haye doSoMkI nivRttike artha dayAko dharma mAnA gayA hai12| prAyazcita karaneke liye pratikramaNa pATha athavA pratimopha dharmakA mUla dayA hai, dayAkA mUla ahiMsA hai aura pATha par3hate the aura eka sthAnameM ekatra ho sarvasAdhAraNaahiMsAkA mUla jIvana - sAmyatA hai, isaliye jo sabhI ko dharmopadeza dete the| ina pArikapoMke atirika hara jIvoMko apane samAna priya samajhatA hai, zreya samajhatA hai mAsa varSARtuke caturmAsameM bhaSAda sudi ekamase kArtika vahI dharmAtmA hai| badI pamdarama taka mAdhu santoMke ekajagaha Thaharaneke kAraNa samajhAneke liye to pApako pA~ca prakArakA batalAyA logoMmeM khUba masmaMga rahatA thA ina canumAsameM dharma-sAdhanA jAtA hai-hiMsA, mUTha, corI. kuzIna aura parigraha, parantu proSadha-upavAsa, bandanA-stavana, pratikramaNAdi dhArmika vAstavame ye saba hiMsA rUpa hI hai kyoMki ye saba pAemAkI mAdhanAyeM savizeSa karaneke liye upAsaka jana sAdhuoMke sAmyadRSTi aura sAmyavRttikA ghAta karane vAle haiN| samAgamameM eka sthAnameM ekatra hote the| ina meloMkI eka uttarAdhyayana sUtra vizeSatA yaha hotI thI ki isa avasara para ekatrita hue jana eka dUsarese apane doSoMkI pamA mAMgA karate the| inake atirikta pratyeka varSa eka sAmbassarika sammelana E-18 14 prAcArya amRtacandra-puruSArthasikyupAya // 4 // 15 vaTTakera prAcArya kRta mUlAdhAra // 21 // 12 kArtikeyAnumezA " zubhacandrakRta jJAnArNava", 13 prAcArya amRtacandra-puruSArthasiddhayupAya // 2 // . " " // 12 // 6-14 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [kiraNa 3 bhI hotA thA, isa avasara para kaI dezoMka sAdhu saMgha eka kiyA hai| Ayurvedika granthoMmeM 'apAna' kA artha hai vaha sthAna para ekatra hokara pratikramaNake atirika tatva sambaMdhI gandI vAyu, jo zvAsa zrAdi dvArA zarIrase bAhara bhAtI tathA prAcAra - vicAra-sambandhI tathA loka kalyANakI hai| ina sAta apAnAMmeM pahale tIna apAna kAlasUcaka haiM samasyAoM para vicAra kiyA karate the| aura zeSa antima cAra apAna caryA sUcaka hai| isa sUktaisa tathyakI ora saMketa karate hue vinayapiTakameM / kA buddhigamya artha yahI hai ki-paurNamAsI, aSTamI aura kA likhA hai, ki eka samaya buddha bhagavAna rAjagRhake gRddha kUTa amAvAzyA vAle dina vrAtya logoM meM parva: dina mAne jAte parvata para rahate the usa samaya dUsare matavAle parivAjaka the aura ve ina dinoMmeM zraddhA (dharmopadeza) dIkSA (dharmadIkSA) caturdazI, pUrNamAsI, aura aSTamIko ikaTThA hokara dharmo. yajJa (vata, upavAsa, pratikramaNa vandanA-stavana) aura padeza kiyA karate the| ina avasaroM para nagara aura prAmAke (dakSiNAdAna dakSiNA) dvArA dharmakI vizeSa mAdhanA kara strI puruSa dharma sunaneke lie unake pAsa jAyA karate the| pAtma zuddhi kiyA karate the| bRha upa 1.5.14me amAjisase ki ve dUsare matavAle parivAjoMke prati prema aura vasyAke dina saba prakArakA hiMsA karma varjita banalAyA zraddhA karane laga jAte the aura dUsara matavAle parivAjaka gayA hai| apane liye anuyAyI pAte the| yaha dekha buddha bhagavAnane isI prakAra mahAbhArata anuzAsana parva abhyAya 106 bhI apane bhintu mAMkAM aSTamI, caturdazI aura pUrNamAsIko aura 107 meM parvaka dinAma sAdhugrI va gRhasthIjana dvArA ekatra hone, dharmopadeza dene, upomaha karane aura pratimokSa- kiye jAne vAle vrata upavAmAMkI mahimA bhISma yudhiSThira pratikramaNapATha-karanekI anumati de dI thI / saMvAda dvArA yo varNana kI gaI hai-bhIma yudhiSTirako ina prAtya logoMkI (vratadhArI zramaNa loga) kahate haiM ki-upavAyAMkI jo vidhi maine tapasvI aMgirAsaM' uparyata jIvanacaryA ko hI dRpTimeM rakha kara brAhmaNa sunI hai vahI meM tujhe batAtA hU~-jo manuSya jitendraya bhUSiyoMne atharvaveda-vAsyakANDa 15 sUkta 16 meN| hokara paMcamI aSTamI aura pUrNimAkA kevala eka bAra bAyoMke nimna sAta apAnAMkA varNana kiyA hai bhojana karatA hai vaha samAyukta, rUpavAna aura zAstrajJa ho 1. pUrNamAsI, 2. aSTamI, 3. zramAvazyA, 4 zraddhA, 5. jAtA hai| jo manuSya aSTamI aura kRSNapakSakI caturdazIko dIkSA, 6..yajJa... dakSiNA isa saktameM RSivarako upavAsa karatA hai vaha niroga aura balavAna hotA hai| vAsyoMke una sAdhanAMkA varNana karanA abhISTa mAlUma hotA adhyAya 106 zloka 4-20) hai jinake dvArA ve apane bhItarI doSoMkI nivRti kiyA karate punaH adhyAya 106 zloka 16 se lekara zloka 30 the| isIliye RSivarane ina doSa nivRttimUlaka sAdhanoko taka agahana, pauSa mAgha phAguna,caitra zrAdi dvAdaza mahInoMsarvasAdhAraNakI paribhASAmeM 'bhapAna' saMjJAya udbAdhita ke kramame upavApAMkA phala varNana kiyA gayA hai ina - - - ---- upayukta upavAmAMme loka surava aura svarga sumba milane 1 vyAkhyA prajJapti 12.1.13.6 // uttarAdhyayana sUtra haiN| punaH adhyAya 106 zloka 10se adhyAyake anta taka 5.67. 22 tathA adhyAya 107 meM vividha prakArake upavAmoMkA phala aMgapatti -prakIrNaka zloka 28 batalAte hue kahA hai ki ina upavAsoMko yadi mAMsa, indranandI kRta-zrutAvanAra // 87 madirA, madhu tyAga kara brahmacarya ahiMmA satyavAditA jinasena kRta-zrAdipurANa parva 38 zloka 25-34 aora sarvabhUta hitakI bhAvanAme kiyA jAve to manupyako trilokmaar-||76 // agniSToma, vAjapeya, azvamedha gomedha, vizvajita ati rAtra, dvAdazAra, bahusuvarNa, sarvamedha, devasatra, rAjasUya pAzAdhara kRta-sAgAra dharmAmRta 2.26 - ---- - ------- ---- - jayasenakRta-pratiSThApATha // 55-58 // 2. vinaya piTaka-uposatha skandhaka / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] bhArata deza yogiyoMkA deza hai somapadA Adi vividha yajJoMke sampAdana dvArA jo aihika saba prakAra ke karmoMmeM birata hokara vizrAma kiyA thA, aura svargika sukha milate haiM, unase bhI saikar3oM aura hajAroM IsAI loga isa sAtava dina (ravivAra ) ko Sabbath guNa sumba ina upavAsoMke karanese milatA hai / jaise vedama dina mAnate hai aura sAMsArika kAryoMse viruddha hokara dharma zreSTha kAI zAstra nahIM haiM, mAtAme zreSTha koI guru nahIM hai, sAdhanA meM lagAte hai| sabbatu aura upomaya ke zabda sAmpa dharmame zreSTha kAI lAbha nahIM hai vaise hI upavAmAsa zreSTha aura bhAvasAmpako dekhakara anumAnita hotA hai ki koI tapa nahIM hai| upavAsake prabhAvasaM hI devatA svargaka kisI dUra kAlameM bhAratIya saMskRtike ho madhya aiziyA meM adhikArI hue haiM aura upavAsake prabhAvase hI RSayoMne phailakara vahAMka bhagavAnakA uddhAra kiyA thaa| piddhi hAsila kI hai| maharSi vizvAmitra ne sahasra brahmavarSoM taka eka bAra bhojana kiyA thA ipIke prabhAvase vaha upasaMhAra brAhmaNa hue haiN| mahaSi cyavana jamadagni, vasiSTha gautama isa taraha prAcIna bhAratameM ye parva (tyauhAra ) bhoga aura bhRgu ina kSamAzIla mahAtmAzrAne upavAyake hI prabhAva upabhogakI vRddhi ke lie nahIM balki janatAke sadAcAra se svargaloka prApta kiyA hai / jo manuSya dRmageko upa aura saMyamako unake jJAna aura tyAga balako bar3hAne ke vAsa banakI zikSA detA hai use kabhI koI dugya nahI liye kAma pAte the| pAtmajJAna, ahiMsA saMyama, milatA hai| he yudhiSThira! jo manuSya aMgirAkI batalAyI napa, tyAga, mUlaka bhAratIya saMskRtiko kAyama rakhane huI isa upavAma vidhiko par3atA yA munatA hai usake maba aura deza videzAMmeM jagaha jagaha bhramaNa kara usakA pApa naSTa ho jAte haiN| prasAra karanekA ekamAtra zreya inhIM syAgI tapasvI ___uparokta parvake dinoM meM vrata upavAsa rakhane, dAna dIkSA pramaNa logoMkA hai yaha unhIMkI bhUta anukampA, sabhAdene aura kSamA va prAyazcita karanekI prathA Ajataka bhI vanA, sahanazIlatA. dharmadezanA aura khoka kalyANArtha jaina sAdhuoM aura gRhasthoMmeM to pracalita hai hI, parantu satat paribhramaNakA phala hai ki bhArata itane rASTra vistavoMsarvasAdhAraNa hindU janatAme bhI kisI na kisI rUpame masa gujarane ke bAda bhI, itane vijAtIya aura sAMskRtika jArI hai| ye parva aura inase kiye jAne vAle saghaSoM ke bAda bhI. bhASA bhUSA, prAcAra-vyavahArakI raho. dhArmika anuSThAna nissandeha bhAratIya saMskRti ke bahumUlya badalake bAvajUda bhI, adhyAtmavAdI aura dharmaparAyaNa banA aMga haiN| huzrA hai| ye mahAtmA jana hI sadA yahA~ rAjazAsakoMke bhI uparokna parvake dinoM meM upAMmatha rakhaneko prazA prAcIna zAzaka rahe haiN| samaya samaya para dharma anurUpa unake rAjabebIloniyA (IrAka dazaka lAgoM meM bhI pracalita thii| kAma kartavyAMkA nirdeza karate rahe haiN| ye sadA unheM vimbAbulake samrATa amuravanIpAla (651 se 626 I. hanA, niSkriyatA, viSayalAlasA aura svArthatAka adhama pUrva) ke pustakAlayama eka legya milA hai, jisameM liyA mAgoMye haTA kara dharmamArga para lagAte rahe haiN| bhAratakA hai ki hara candramAsakI mAnavIM caudahavI, ikkIsavIM aura koI maphala rAjavaMza aisA nahIM hai jisake Upara kimI aTThAIsavIM tithiyAMka dina bAvalaka lo| sAmArika kAmA- mahAn yogIkA varada hAtha na rahA ho-jisane unakI maMtraNA se haTa kara, deva ArAdhanAmeM lage rahate the / ina dinAMko ora vicAraNAma prAnmabala na pAyA ho / prAjaka svatantra ve sabbatu (Sabbath) divasa kahate the| 'sambanu kA bhAratakA nanRtya bhI hama yugake mahAyogI maha"mAgAMdhAMke artha bAbalI bhASAme hRdaya vizrAmakA dina hai| hAtha meM rahA hai. tabhI hanane varSakI khoI huI svatantratA IsAI dharmakI anuti anusAra jo bAIbala-jenepima punaH vApisa pAnama bhArana maphala ho pAyA hai| vAstava meM adhyAya 1 meM surakSita hai, prajApati paramezvarane apaloka bhAratIya saMskRtiko bamAne vAle aura apane tapa, tyAga (saMstara ) kI tama avasthA ( ajJAna dazA ) meM maha tathA mahana bala unma kAyama rakhane vAle ye yogI jana dina taka visRSTi vijJAna kA uddhAra karake sAtaveM dina hI hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kora) bhAratake ajAyabagharoM aura kalA-bhavanoMkI sUcI bhArata sarakArane hAla meM 'iNDiyA TUrisTa inphArmezana 16. prAyolAjikala myujiyama gvAliyara / nAmakI eka pustikA prakAzita kI hai jo bhAratakA dUra 7. haidarAbAda myujiyama, haidarAbAda / (parizramaNa) karane vAloMko kitanI hI mAvazyaka sUcanAe~ 18. indaura myujiyama, indaura / detI hai| usameM yaha sUcita karate hue ki bhAratavarSa myU- 16. alabarTa myujiyama, jypur| jimoM (ajAyabagharoM-adbhutAlayoM) aura pArTagelerIja (kalA- 20. saradAra myujiyama, jodhapura bhavanoM bhAdi) kI dRSTise samRddha hai, una sabakI eka sUcI 21. jaraDAIna myujiyama, khajarAho, chatarapura (viMdhyadI hai, jise anekAntake pAThakaoNkI jAnakArIke liye yahA~ pradeza) prakAzita kiyA jAtA hai : 22. padukohAi myujiyama padadukoTTAi (madarAsa) (ka) bhArata sarakAra dvArA palita poSita (Maint- 23. baiTasana myujiyama propha eNTIkyuTIja rAjakoTa ained) (kAThiyAvAr3a) 1. nezanala pAracija propha iNDiyA, nyU dehlii| 24. myujiyama propha prAyolAjI, sAMcI bhopAla, 2.dehalI phorTa myujiyama propha pAkyolAjI, dehlii| 25. *TeTa myujiyama tricura (kocIna) 3. senTrala eziyana enTIkyuTIja myujiyama nyU dehalI 26. gavarnameMTa (nepiyarsa) myujiyama, trivendram (dAvana 1. prAyolAjikala myujiyama, nAlandA / 1. prAyolAjikala myujiyama, sAranAtha / 27. vikToriyA haoNla myujiyama, udayapura rAjapUtAnA) 1. bAyolAjikala myujiyama, nagarajUnI kobaDA 8. jUnAgar3ha myujiyama jUnAgar3ha saurATa) .. phorTa seMTa jArja myujiyama, madarAsa / 26. navAnagara myujiyama, navAnagara (saurASTha) 8. rAjapUtAnA myujiyama, ajamera / (ga) TrasToM dvArA paalit-possit| 1. inDiyana myujiyama, kalakattA / 1. prisa maoNpha velsa myujiyama zraoNpha sTarna iNDiyA, 10. vikToriyA memoriyalahaoNla, kalakattA / bambaI / (kha) riyAsatI sarakAroM dvArA pAlita poSita 2. bArDarie mahArASTa inDasTrIyala myujiyama, puunaa| 1. sTeTa myujiyama, bhuvanezvara (ur3IsA) (gha) prAiveTa rUpase pAlita poSita / 2. sTeTa myujiyama, lkhnuu| 1. bhAratakalA-bhavana, banArasa yU0pI0) 3. gavarnameMTa myujiyama madarAsa / 2. sainTa brevIyarsa kAlela myujiyama, bambaI / 4. karjana myujiyama propha prAyolAjI mathurA / 3. myujiyama propha vaMgIya sAhityapariSada, klkttaa| 5. senTraya myujiyama, nAgapura / 4. AzutoSa myujiyama, kalakzA yUnivarsiTI, 6. paTanA myujiyama, pttnaa| klkttaa| 7. sTeTa myujiyama gohATI zrAsAma) 1. bhArata itihAsa saMzodhaka maMDala pUnA / 8. pailesa koleksana, cauMdha / __(6) myunispilaTI dvArA pAlita poSita / 1. maisUra gavarnameMTa myujiyama, baiMgalora / 1. ilAhAbAda myunisipala myujiyama, ilAhAbAda / 10. bar3IpAda myujiyama, mayUragaMja (ur3IsA) 2. vikToriyA jubilI myujiyama bejavAhA / 11. khiviga myujiyama, mayUragaMja riyAsata 3. prAyolAjikala myujiyama, bIjApura (bambaI) 12. bar3audA raTeTa myujiyama, eNDa pikcara gailerI 4. vikToriyA eNDa alabarTa myujiyama, bambaI bar3audA / 5. rAyapura myujiyama, rAyapura (madhyapradeza) 16. barTana myujiyama, bhAvanagara (kAThiyA) mAzA hai purAtatva tathA itahAsAdike vidvAna isa 11. bhUrIsiMha myujiyama. cambA (himAcala pradeza) sUcI se lAbha utthaaeNge| 15. prAyolAjikala myujiyama himmatanagara (IDara) pakhAlAlajana agravAla Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMgIya jaina purAvRtta (zrI bAbU choTekhAlajI jaina kalakattA) (gata kiraNase Age) vibhinna jAtiyA~ racanA isI samaya huI thii| brAhmaNoMne vedavirodhI jAtiyoMkI mahAbhArata, manusmRti devamasmRti, brahmavaivartapurANa, utpattike sambandha meM kalpanAsammana nAnA kathAe~ racakara viSNupurANa Adi thAmeM prakSipta zloka lagAkara yA unheM granthoM meM prakSipta kara dI / gupta nRpati bauddha aura jainadharmake parivanita yA parivadita kara brAhmaNAMne jai..aura boDoMke vidveSI nahIM the| isI samaya vajrayAna, mahajayAna, mantrayAna prati apanA vidveSa khUba sAdhana kiyA hai aura jo jo prabhRti tAMtrika bauddhadharmakA pravartana huA aura vaMgadezake jAtiyoM jaina aura bauddhadharmakI anuyAyI thIM unako vRSatva janamAdhAraNameM inakA vizeSa pracAra hushraa| yaha tAMtrika aura zUdabhAvApanna ghoSita kara diyA hai isa sabhI itihAsa bauddhadharmakA abhyudaya, baud aura hindUdharmake samanvayakA lekhaka svIkAra kara cuke haiN| bhAratavarSa meM kitanI hI phala mAluma hotA hai| jAtiyAM aisI hai jinakA atIta mauravAnvita hai aura hIna mahAmahopAdhyAya harapramAda zAmbIne likhA hai ki na hote hue bhI ve apane ko hIna samajhane lagI haiM kintu bhAratavarSa pUrvAGgAmeM hI bodharmane sApekSA adhika jyoM 2 purAnanya prakAza meM prAtA jAtA hai ye jAniyA~ apanI prAdhAnya lAbha kiyA thaa| huyenatmAMgane saptama zatAbdIke mahAnanAko jJAnakara apane vilupta ucca sthAnako prApta prathamArddha meM vaMgadezameM 8-7 saMghArAmoM meM .150.. bhikSu dembe the| etadbhina jainadharmake bhikSu bhI the| bhinuprAMke ___ + mahAmA buddhake bahuta pahale baMgAla meM vedavirodhI liye niyama thA ki tIna gharoM meM jAneke bAda caturthagRha meM jainadharma kA prabhAva bahuta bar3ha cukA thaa| 23veM tIrthakara nahIM jA sakate haiN| aura eka bAra jima gharameM bhikSA pA pAzvanAtha I. pU. 57. abdameM janme the / inhoMne vaidika cuka ha usama phira eka mAma taka nahIM jA sakate hai| karmakArA aura paMcAgni-sAdhana prabhRti kI nindA kI thii| sutarA eka sutarAM eka batikA pratipAlana karaneke liye antataH 10. kAzIma mAnabhUma paryata suvistRta pradezameM aneka loga ghara gRhasthAka hAnA cAhiye / isa himAcama nankAlIna unake dharmopadezamaM vimugdha ho unake vazIbhUta ho gaye the| paMga dezavaH / nagarI meM hI eka koTi bauddha maMgyA ho pAva nAthI pUrvavartI 22 tIrthakarAMne rAjagRha, campA rAnakI jAna jAtI hai naba mAre kaMgadezameM nA aura bhI adhika hoge rAjadhAnI bihapura aura sammedazimbarama yAjJakoke viruddha imama manda hamameM mandeha nahIM hai| ana inakI pradhAnatA isase mpara jainadharma kA pracAra kiyA thaa| aMtima tIrtha ra zrImahAvIra- ho jAtI hai| mvAmI yuddhadavakaM prAyaH mamamArmAyaka yA alpa pUrvavartI baMgalAra purAvRtta (pRSTha 16 meM limbA hai ki the| inhoMne 12 varSa rAdadazameM rahakara asabhya jaGgalI 'IsvI catudaMza zatAbdImeM bhI raMgadezamai bauddha aura jainoMkA jAniyAmeM dharmopadeza pradAna kiyA thaa| usa samaya veda atyanta prabhAva thaa|' virodhI jaina aura bauddhamatAne pauMDadazameM aura tarapAva vartI yahI kAraNa hai ki aMga baMga, kaliga saurASTra aura dezAmeM vizeSa pratiSThA prApta kI thii| samrATa vimbaramArake magardizamaM tIrthayAtrA vyatIna anya uddezyase gamana karane mamayame mauryavaMzaka zeSa rAjA bRhadathake samaya paryaMta sAr3he para punaH saMmkAra arthAt prAzcitta kartavya manusaMhitA + tInamau varSoM taka magadha pauDabaMgAdi janapada samUha bauddha meM ligvA gyaa| isI prakAra zUlapANi aura devajammRtiyoM jaina prabhAvAnvi ho rahe the| tatpazcAt guptAka DINonery ol Living Buldhi-in m prabhAva-kAlameM hindU dharmakA punarabhyudaya humA / aitihAsika Bengal. gaNoMne thira kiyA hai ki aSTAdaza pugaNoMmeM anekoMkI ___ + aMga vaMgaligepu saura STra magadhepu ca . +vaMge kSatriya puNDajAti-zrI murArImohana sarakAra pR0|| tIrthayAtrA vinA gacchan-punaH saMskAramahati // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100] anekAnta [kiraNa - meM bhI yahI mAzA dI hai| ina smRtiyoMke uddharaNoMse pulida gaNoMko rAjyame sthApita karegA (vi. pu. 4 rtha spaSTa ho jAtA hai ki anyAnya dezoM meM hindugaNa dIrghakAla- aMza, 24 adhyAya) bAhmaNadharma virodhI yA bhinnadharmI- . se jaina bauddha plAvita deza samRhake saMsparzameM pAnekA muyoga janamamUhako brAhmaNa zAstroMme dasyu, mleccha, ityAdi pAkara kahIM una dharmoko grahaNa na kara leN| pAThaka dekheM ki vizeSaNoMse abhihita kiyA hai| bauddha aura jainagaNa hinduoMkI AMgyoM meM kisa prakAra heya ataeva brAhmaNoMne jina prAcIna nAtiyoMko bhraSTa, dasyu, ho gae / yahA~ taka ki jaina aura bauddha dharmAnugaga pradarzanake anArya vagairaha sambodhana karake ghRNA prakaTa kI hai, unakA aparAdhase baMgAlako brAhmaNetara tAvat-hindu jAti mAtra patA lagAyA jAya to uname sarva nahIM tA aneka avazya zataparyAyAntargata ghoSita ho gaI thii| yaha uzanasaMhitAke jainadharmAvalambI thIM aisA pragaTa honaa| nimnalikhita zlokase spaSTa pratIyamAna hotA hai: baGgAla meM isa samaya kaI jAtiyA~ aisI hai jo eka buddhazrAvanigUDhAH paJcagavAvidojanAH samaya jJAnaguNa zikSA aura karmase sabhyatAka uccatama kApAlikAH pAzupatAH pApaMDAzcava-tadvidhA sopAnapara adhiruda thIM kintu Aja ve hI brAhmaNoMke yazcaznanti haviSyete durAtmAnanna tAmasAH 1.425 vidveSake kAraNa apane atIta gauravame vimmRna ho dIna arthAt-bauddha zrAvaka, nigUr3ha (digambara jaina) paMcarA- hIna avasthAmeM haiN| ina jAtiyAmame aba yahA~ puruDU, trivita, kApAlika, pAzupata ityAdi jitane pAkhaNDa haiM pulinda, sAtazatI sarApha yAdi katipaya jAtiyoM para ve saba durAtmA nAmama vyaki. jisake zrAddhameM bhojana vicAra karanA hai| karate haiM unakA zrAra prasiddha hai| baGgAla meM tIna prakArake jaino hai-eka to ve jo yahA~ke paha vidveSa aura svArtha yahIM taka bar3hA ki baMgAlI zrAdi adhivAsI haiM aura jinameM kitanAMkA to brAhmaNa brAhmaNa samAja, brAhmaNa bhinna kSatriya, aura vaizya dvijA- vidveSake kAraNa apanA dharma parivartana karanA par3A, kitane tivyakA Astitva baMgAla meM svAkAra hI nahIM karate hI dadharmI zUda-saMjJA-bhukta hue aura kitane hI atyAhaiM-sabhIko zUddha paryAyama Dhakala diyA hai aura unakA cArAse pisate hue antama musalamAna ho gae / dUsara ve jo utpatti bhI nAnArUpa zaMkarAsa kalpitaralI hai aura na- prAcIna-pravAsI-pazcAt nivAsI hai jaise sraak| aura tIsare prAdhAnyakAlama yaha saba nidhAramA zlokAralI prasiddha kI vajo nRtana pravAsI prathAt ji kA yahIM gata tIna cArasau gaI hai| bA~se pravAsa hai| veda meM likhA hai-annAna vaH prajA bhAmyati / ta saptazatI (brAhmaNa) eta andhrAmuNDAH zavarA: pulindAHgunivA' inyudantA prAcyavidyA-mahArNava, vizvakoSaraNenA, zrI nagendranAtha bahavo bhavanti / ye vaizvAmitrA dasyunA bhRciSThAH ratoya trA dasyunA mAcaSThA ratasya vasune apane baMgera jAnIya itihAsa (prathama bhAgameM liyA 7|18-arthaat-andhr, puNDa, zabara, pulinda, mughi kiprabhRti jAtiyA~ vizvAmitrakI santAna hai evaM yaM damyu ntAna hai eva ya damyu 'baMgAlake nAnA myAnAma saptazatI nAmaka eka zreNI arthAt mleccha hai| manune damyu zabdakI yaha saMjJA nirdeza brAhmaNa vAsa karate hai| unameM adhikAMza vaMgavAsI zrAdi kI hai-prAhmaNa, kSatriya vaizyAdi jo jAtiyA~ bAhya jAtike brahmaNAMke vaMzadhara haiN| jisa prakAra mAnavakA zaizava yauvana bhAvako prApta ho gaI hai, ve mlecchabhASI vA zraAryabhASI jo aura vArddhakya yathAkramamaM pAkara svasthAna adhikAra karatA haiM bhI ho saba dasyu hai (manu-10-45) isI prakAra viSNu- usthAna, patana, vikAza athavA vinAza jisa prakAra pratyeka purANa meM 'bhaviSya-magadharAjavaMza prasaGga meM likhA hai ki jIvanakA avazyambhAvI phala I, pratyeka samAjakA bhI usI vizvamphATika nAmaka eka rAjA hogA, vaha anya varNa prakAra kramika pariNAma paridRSTa hotA hai / saptazatI samAja pravartita karegA aura brAhmaNa dharmake virodhI kaivarta kaha aura bhI kAlacake bhAvartanameM yathAkramase zaizava, yauvana, sindhu-sauvIra-saurASTrAMstathA pratyAntivAsinaH atikrama kara jarAjIrNa vAkyame upanIta huA hai isIse aMga vaMga-kaligauDAn gatvA saMskAramarhati // yaha prAcIna samAja pAja nistabdha nizcala aura muhyamAna Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa vaMgIya jaina purAvRtta / 101 %3 hai anekoM dharmasaMbhaSama kitIhI vibhinna mAdAyaka prabala ina saba mahAsmAnAMke prayAsase sahanoM loga jainadharmame AkramaNAMme bahasamAja dhAnAMna hamA hai, aura kitane dIkSita hue the| aura inhIMke prabhAvame yahA~ka grAhmaNAMke viSama zekhAsaM isakA valasthala ghAyala huA hai| Aja hRdayame karmakAMDoMke prati bhAsthA kama honI gaI / karmakAMDoM yaha kauna jAnatA hai| kA pAdara kama hone para mAhANetara vidharmAgama karmakAMDakA vanamAna aitahAmiAgaNa ghoSaNA kareMge ki isa samAja anAdara aura nidA karane lge| utsAhake prabhAvameM aura nirvAtasthAnameM agnikI taraha sAgnika brAhmaNagaNa nirA: kA jo adha: tAhu usakA bhUla hai bauddha viplava / sintu bama gika kevala bauDaoNya ima samAjakA vizeSa gnika ho gaye / imI mamaya una bAkSaNAMkI raya-sAmAjika aniSTa mAdhina mA hAnA hai| jisa prakAra bahu sahamavoM aura dharmanaitika bhavatikA sUtrapAta humA / usake bAda pUrva : isa samAjakA abhyugthAna umA thA usI prakAra samrATa azokakI anuzAmana lipima 'ahiMsAkA mAhA-mya bAvadharma pracAraka pahala hI inakA patanArambha humA / / yA sarvatra pracArita huzrA aura janasAdhAraNakA mana usame pahale ye brahmaNa vedamArga pagbhriSTa nahIM the aura vedavid . vilina huA / yahA~ke adhikAMza brAhmaNoMne vaidikAcArakA aura yAgnika mAhANa kahe jAte the| kintu yahA~ (baMga) parityAga kiyaa| jinhoMne pahale brAhmaNadharma parityAga kI jalavAyukA aisA guNa hai ki maya kAI nityanUtanake nahIM kiyA ve vaidikI pUjA visarjana kara paurANika devapakSapa nI hai yaura pugatanake sAtha nananako milAne ke lie pUjAmeM anurakta ho gaye / paurANika deva pUjAkA prabhAva taspara rahate hai / isa AvahavAme purAtana vaidika mArgake baMga vAmiyoM para huaa| jisa samaya baMgAlameM paurANika Upara bhI abhinaya mAmmadaHyikAphI bhISaNa maTikA pravAhita devapUjAkA prasAra ho rahA thA usa samaya dhIre dhIre usake huI thI / unIka phana gauDa (vaMga) dezameM jainadharmAdikA abhyantarame bauddhamAna praveza kara rahA thaa| paurANika aura bauddhagaNAMke saMgharSa meM baudharmane jaya lAbha kiyaa| jaina abhyudaya huaaa| jaba bhagavAn zAkya buddhane jamma grahaNa nahIM kiyA thA usake pahale hI gauvaMzamai zava, komAra, aura prabhRti anya prabala mata bhI kramame usake anuvartI hone jainamana pravartita the| jainAMke dharma-natika itihAsamaM patA lge| isI samaya gauDa maMDala meM tAMtrikatAkI sUcanA prArambha calanA hai ki zAvayabuddhama bahuta pahala baMgAlameM jaina prabhAva huii| vaidikoMkA prabhAva tI pahilI tirohita ho cukA thaa| aba paurANika bhI natamastaka ho gye| vistata ho gapA thaa| jainAMka caubIsA tIrthaMkara zAkyayuddhake pUrva pIM haiM aura inameM 21 tIrthakarAMka mAtha gAlakA svRSTIya ( isabI) aSTama zatAbdimeM goDameM phira saMvAya i. 12vanI ra vamupajAne bhAgalapuraka bATANadharma punarabhyudaga huA / imI samaya gauzvaranaM niTI mArgamA kiyA aura mAMca lAbha kAnyakubja paMca sAgnika brAhmaNAMkA AmantraNa kara kiyA aura dvitIya va 21 aura 21veM bulAya / isI samaya gAMDIya brAhmaNAMna 'saptazatI' prAkhyA zrI pANvanAba huna 20 nAgane mAnabhUma jilAstha mammaMda- praaptkii| usa samaya gautama 7.. ghara una prAcIna zivagatamAna pavanAtha parvata ra mukta hue ' pArzvanAthakA pAhANAMka the jinakA vaMdAdhikAra nahIM thA / kamnAMjAgana paMca ni.ga 777 pUrvAlane hayA thA / inhoMne daidika brAhmaNAMsa 7.. grAhakAMke. pArthakya yA bhivatA rakhanake karmakAhAra paMcanimApana nikI vizeSa nidA kI liye saptazatI' prANyAkI muSTi huI dUsarA abhimata thii| usa samaya ma bAra bhAra paMcAgnimAdhanAdi aneka yaha hai ki maramyatI nadIka nIravAsI sArasvata brAhmaNa hI kamakANDa pracalana / pAzvanAthakI jIvanIsaM inakA sarvaprathama goDadezameM pAye the aura rAr3ha dazake pUrvAzameM aneka prAbhAra milanA hai / nIrthakaragaNa karmakANDa saptazatikA ( vartamAna sAtasaikA ) nAmaka janapadameM vAsa vipI hone para bhI grAhmaNa vipI koI na the| sabhI karake kAraNa saptazatI yA mAtAtI nAma kaI jAna brAhmaNAMkA yAMcA 6. zraddhA karateya aba bhI jaina lge| isa maptazatikA janapadakA kitanA hI aMza aba barddhasamAjama usakA pAlana / mAna jilamaM mAtazatakAyA sAtamahakA paraganAmeM pariNata hI Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] anekAnta [kiraNa 3 gayA hai| isakI vartamAna sImA uttarameM brAhmaNI nadI, kSatriya kahakara ullekha kiyA hai | isa jAtimeM abhI dakSiNa-pUrva sImA bhAgIrathI ( maMgA) aura pazcimame taka jainadharmake saMskArake phalasvarUpa madyamAMsAdikakA zAhabAda paraganA hai| pracalana bilkula nahIM hai aura prAcAravicAra nhuta zuddha haiN| uparokta vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki prAcIna yadi ye loga bauddha matAvalambI hote to inama bhI mAMsakA kAlameM ye saptazatI brAhmaNa bhI jainadharmAnuyAyI the| pracalana avazya rahanA, phara mara-yAnna bhanI pradhAna gadezapahAipurake guptakAlIna tAmrazAsanameM bhI nAthazarmA aura meM aura khAsakara tAMtrika yugameMse nikalakara bhI abataka unakI bhAryA rAmIkA ullekha huA hai jisase yaha nirAmiSa-bhojI rahanA inake jainatva ko aura bhI puSTa siddha ho jAtA hai ki paMcama zatAbdi taka baMgAlana karatA hai| kintu aba ye loga vaiSNavadharmAvalambI haiN| jaina brAhmaNa the| yavasAya vANijya prAdi karane se aba inakI vaizyavRtti ho gaI hai| uparokta cAroM jiloMmeM isa puNDo ( punndduu| puNDojAti jAtike adhikAMza jana rahate haiN| madhya baMgake nadiyA, baMgAlake uttara pazcimAMzameM mAladA, rAjazAhI, vIra- dakSiNa vaMgake yazohara aura pUrva baMgake pavanA jiloMmeM bhI bhUma, murzidAbAda, jilAma puDA-puNDA pADA-puyaDarI, alpa saMkhyAmeM ye pAye jAte haiN| bihAra jileke sathAna puNDarIka, nAmase paricita eka jAti vAsa karatI hai| ye paramanake pAkUra aMcala meM bhI inakA vAsa hai ur3IsAke apaneko patriya puNDragaNoMke vaMzadhara batAte haiN| zAstrAmeM bAuda sTeTameM bhI isa jAtike loga pAye jAte haiM aura (puNDU) zabda deza aura jAtivAcaka rUpase vyavahRta humA hai| vahIM puNDarI nAmase sat zUdra zreNIka antargata hai| puNDradezameM rahane ke kAraNa ye loga puNDU kahe jAne lage rAjyAdhikAracyuta ho jAneke kAraNa puNDrA jAtike aura puera yA pauNDU zabdake apabhraSTa uccAraNase puNDo, loga kRSi aura zilpa kauzalase jIvikArjana karate A rahe puNDarI bhAdi zabda bana gaye haiN| prasiddha mAladaha nagarase haiN| inameM sagotra vivAha niSiddha hai / puNDa jAtimeM vizvA do koza uttarapUrva aura gauDa nagarase 8 koza uttarameM vivAha bhI pracalita nahIM hai / inameM 3. gotra haiM jaise phirojAbAda nAmaka eka ati prAcIna sthAna hai| sthAnIya kAzyapa, agni vaizva, kanca kaNaM, avaTa vida cAndramAsa, loga isa sthAnako pAMDovA yA puDAvA kahate haiN| isa mAmAyana, maudagalya, mAdhUya tANDi mudagala, vaiyAghrapada sthAnase / koza uttara-pazcimameM aura mAladahase 23 kosa tauDi, zAlimana, cikita, kuzika, veNu, zrAlampAyana uttarameM vAradAvArI-purakhova ke bhagnAvazeSa hai| zAlAkSa, loka, bArakya, momya, bhalandana kAMsalAyana isa puNDrajAtine kamase kama chaH hajAra varSa zANDilya, mojAyana, parAzara lohAyana, aura zaMgna inameM pahale vartamAna baMgadazake uttara pazcima bhAga arthAt- kaccI (siddhAma) aura pakkI (pakvAnna ) prathAphI kaTTaratA . paueDradeza yA purAideza meM apane nAmAnusAra upaniveza aura jAti-pAMtikA pracalana hai paugadazama pahale jainoMkA sthApanakara gajya kiyA aura ye moma jaina dharmAnuyAyI hI prabhAva thA / ataH vidvapake kAraNa isa jainpunnddjaatithe| ata evaM isa kSatriya puNDrajAtiko bhI bAhmaNoMne ko bAhmaNoMne zUddha saMjJA de dI hai| vaiSNavadharmako apanA krodhake kAraNa zAstroM meM pravepaNa dArA vadhana yA aSTa leneke kAraNa ina para itanI kRpA kara dI ki inheM ------- sat-zuddhImeM garbhita kara liyA hai| (r) jaina dharmapravartaka pArzvanAtha aura mahAvIrasvAmI evaM xmokalA, drAviDA, lATA, pauNDrA korAva zirastathA, 'ahiMsA paramo dharma' mantrake RSi aura dharmake saMsthApaka zaoNDikA daradA darvA-zcorAHzavarA vrgraa| bhagavAna buddhane eka samaya apanI padajisaM pauraDU. kirAtA pavanA zvastathA kSatriya jAtayaH barDanako pavitra kiyA thaa| vRSalasvamanuprAptA brAhmaNAnAmarSaNAt // mahAbhArata anuzAsana parva adhyAya 35 (dekhA baMge triya puNDrajAti-zrI murArI mohana / yaha Upara likhA jA cukA hai ki baMgAla meM mAtra do hI sarakAra ) gati yA varNa haiN| brAhmaNa aura shuddh| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] vaMgIya jaina purAvRtta podajAni lita haiN| inameM vidhavA vivAha varjita hai aura talAka bho nahIM hai| inake gotra hai-AMgirasa, pAlavyAla, dhAnedhI, baMgAlake uttara pazcimAMza jiloM meM purADonAtike sAMDilya, kAzyapa, bharadvAja kauzika, maudagalya, madhukUla sambandhameM Upara likhA jA cukA hai| unhIM jilA meM se / aura hamana ityAdi / vaivAhika niyama bhI inameM uccajAmAladA, rAjazAhI. murzidAbAda aura vIra mameM eka poda tiyoM kI taraha ke haiN| kuzarikA, vyatIta vivAdake paba nAmaka jAti bho nivAsa karatI hai pAda aura puNDo aMga ye pAlana karate hai para sampradAnako vivAdakA pradhAna (punarose ) donoM hI kI mUla jAti eka hai| kintu aMga ye mAnate haiN| aba inakI gaNanA sat zudAmeM kI nivAsa sthAnakI dUroke kAraNa unakA paraspara sambandha bhaMga ho nahI ho gayA kintu ne eka dUpareko apanase hIna jAtI hai| poda jAtI khAMTI kRSaka jAti hai| samjhane lage haiN| prophesara paMcA sana mitra, ema. e. pI. Ara. kulataMtra vizvakoSa aura marduma sumArI Censur esa meM likhA hai ki "yaha sambhava hai ki baMgAla ke liepint se patA lagatA hai ki pauMDa kSatriyoMke cAra pAda mUlataH jainI honeke kAraNa ti prasta hue haiN| vibhAga hai-jinameM punarAM to uttara rADhIya aMra dakSiNa poda (punaro) jAti pakSA aura parAgakI mAnoMse rADhoya isa prakAra do rADhA vibhAgAMko aura poda baMgaja dhana saMcaya kara cuke haiN| dakkhanakA 'padira' nAmaka sthAna aura poija (uDiyA vibhAgAMkA pradarzita karate haiN| inhIM pAMdagaNoMka nAmase prasiddha humA mAluma hotA hai| pannA pamarAja khanija ranoMke nAmAMse bho isa jAti ke nAma pazcima baMga adhikAMza bhAgameM aura khAsakara caubIsa milate julate haiN| prAcIna kAla meM paha zabdasa sanake vastra paraganA, khulA aura midanApura jilA meM inakA nivAsa hai| samajhe jAte the| vizvakoza meM puNDa aura paTTa vastra ke samAnA. aura havaDA, hugalI, nadiyA aura jemAra (yazAhara) jiloM meM bhI ye alpasaMkhyAme pAye jAte hai| baMgApasAgarake thavAcI zabda hai| isase mAlUma hotA hai ki puDo aura sannihita pradeza samUhameM isa jAtike adhikAMza loga vAsa pAMda jAti bhI vastra vyavasAyI tho| eka bhAra pauMhAdi jAtiyAMke Upara brAhmaNAMkA atyAcAra bar3hA aura dUsarI karate haiN| ye pAMda, pAdarAja, padmarAja padyarAja ina saba nAmAMme paricita haiN| ye loga apanekAM prAcIna purAga ke aura musalamAnAMne bhI inheM tA karanA prArambha kiyA isameM ina jAtiyAMka lAkhA manuSya isalAma dharmAnuyAyI vaMzadhara banAne hai| bana gy| pAMda jAnika kucha loga hugalI jile ke mahAmahopAdhyAya paM. harapramAda zAstrIke matAnusAra 4 pANDAke pAsa pAma bhI pAye jAte haiM aura ve madhupa mahAbhArata purANa aura veda prabhRti zAmbroma jipa pulida dhAvara, hai kintu anya pAda gaNAMsa inakA kimI prakArakA nAmaka anArya anikA ullegva huA hai usIma samutpata sambandha nahIM hai| yaha pAda jAti hai / amarakAzama puliMdAko mleccha saMjJA dI gaI hai| kavi kaMkaNa ne apane caMDI kAgyame / san 1577) kAyasthajAti tadAnIntana vaMgadezavAsI jAniyoMke sAtha pulidagokA gauicaMgake sAmAjika, rAjanaitika, dharmamAmprAdAyika kirAta, kAjAdi mlecchAma rakhA hai "pulinda kirAta, itihAsa meM kAyastha jAnine sarvapradhAna sthAna prAdhikAra kolAdi hATene vAjA caDhIna / ' kiyA thaa| jJAna-guNa dayA dAkSiNya,zakti-yAmadhya dharma karma kintu pulida zabdakA apabhraMza pAda kisI bhI sabhI viSayAMnA yahA~kA kAyastha samAja eka dina utikI niyamake anusAra bana nahIM sakatA hai / parAkASThA para pahuMca cukA thA isose gaura - vagakA vartamAnameM inakI hInAvasthA hai aura prAcAra yavahAra prakRta itihAsakA pradhAna aMza hI kAyastha samAjakA bhI nikRSTa hai / to bhI inameM karNavedha, annaprAzana, + The Cultuvating Pods by Mahendi zocAcAra Adi ucca mAtiyAke dhArmika anuSThAna praca- Nath Karan x History of Indian by H.P. Shastri WHistory of Grour by t.K. Chakrap. 32. varty. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] anekAnta [104 itihAsa hai| akavarake pradhAna sabhAsad aura enahAsika hI manameM mAMcatA hai ki dhAtrI mere zizuko bhalI prakAra abulaphaz2alane likhA hai ki musalamAna zrAgamanaye pUrva rakhegI, maiM bhI usI prakAra jAnapadagaNake maMgala aura sukhake 1933 varSoMse yaha vanabhUmi bhinna 2 svAdhIna rAjavaMzoke liye rAjakAsa kArya karavAtA haiN| nirmalatAme evaM zAntizAsanAdhIna thii| arthAt eka dina gaur3a baGga kAyastha bAMdha kara vimana na hokara ve apane kAmako kara skeNge| pradhAna sthAna thA / isI lie maine puraskAra aura daNDavidhAna meM rAjUkagaNoMko rAjakIya lekhyavibhAgameM jo puruSAnukramase niyojita sampUrNa svAdhInatA pradAna kI hai| merA abhiprAya kyA hai? hote rahe haiM. samaya pAkara unhoMne hI 'kAyasthAkhyA' vaha yaha hai ki rAjakIya kArya meM ve samatA dikhAvaMge, daNDaprApta kI yI / sAmAnya nAlanabIsI kiganI : Clerk) vidhAna meM bhI samatA dikhaavege|" ke kArya se lagAkara rAjAdhikaraNakA rAja mabhAke saMbi rAjUkagaNAMkA kisa prakAra prabhAva thA, azoka lipime vigrahamAdikA kArya puruSAnukramameM jinako ekAna vRtti umakA spaSTa pAbhAsa milajAtA hai / cUlhara mAhabane rAjaho gaI thI ve hI kAyastha kahalAne lage gaNAMko "kAyastha" mAnA hai| medinIpura yAmI eka zreNIke prAcIna lekhamAlAmeM yaha jAti lAjU kayA rAjUka, zrI kAyastha pAja bhI "rAjU" nAmase kahe jAte haiN| karaNa, kaNika, kAyastha Thakura aura zrI karINa Thakura prophesara jakobIke jaina prAkRtameM lAjUka yA rAjUrU ityAdi maMjJApe abhihita huI / mauryasamrATa azokakI sUcaka rajjU zabda kalpasUkSame milA hai jisakA artha hai dinjI alAhAbAda radhiyA, mathiyA, aura rAmapura ityAdi lekhaka kirANI (Clerk)| rAjUka bhaura kAyastha donoM h| sthAnAse prApta prazokamtamlIme utkIrNa dharma lipima zabda prAcIna zAstrAmeM ekArthavAcI haiN| mubhAMsaddha cUlhara rAjUkaoNkA paricaya hai-upakA anuvAda nimnalikhita hai: sAhabane likhA hai ki azokako uparokta stambha lipi " devagaNoMke priya priyadazirAjA isa prakAra kahate jaba pracArita huI thI usa samaya priyadarzIne bauddha-dharma hai-mere abhiSekake SaDviMzati varSa pazcAt yaha dharmalipI grahaNa nahIM kiyA thaa| aura taba ve brAhmaNa, bauddha, aura (mere Adezase) lipibaddha huii| mere rAjUkagaNa bahu jainAMkA samabhAvase dekhate the| aisI avasthAmeM rAjUkalogoMke madhyameM zatamahantra gANagaNoMke madhyameM zAsana ___ gaNAko jo sammAna aura adhikAra pradAna kiyA thA vaha kartRrUpase pratiSThita hue haiN| unako puraskAra aura daDa pUrva prathAkA hI anuvartana thaa| vidhAna karanekI pUrNa svAdhInatA maiMne dI hai| kyoM? jisameM parvata para khodita azokake tRtIya anuza sanase jAnA rAjUkagaNa nivighnatA aura nirbhayatAse apanA kArya kara / jAtA hai ki rAjUkagaNa kevala zAsana vA rAjasva vibhAgameM make, janapadake prajA sAdhAraNAke hita aura sukha vidhAna ho marvesarvA nahIM the kintu dharmavibhAgameM bhI unakA vizeSa kara sakeM evaM anugraha kara skeN| kisa prakAra prajAgaNa hAtha pA gayA thA (jaba azoka bauddha dharmAnuyAyI ho gayA sugbI evaM dumbI hogI yaha ve jAnate hai| vajana aura thA) aura ve samrATa azokavArA dharma mahAmAtyapadame janapadakI dharmAnusAra upadeza kareMge kyoM ? isa kAryame adhiSThita ho gaye the| adhika sambhava hai ki jisa dinase ve isa loka aura paraloka parana sugba lAma kara skeNge| rAjakagaNa karAdhyakSa dharmAdhyakSa hue usI dinase brAhmaNa rAjUkasarvadA hI marI sevA karaneke abhilASI hai mere apara zAmbakAragaNAMkI viSaSTi meM par3a gaye aura isI kAraNa (anya) karmacArIgaNa bhI. jo mere abhiprAyako jAnate sAre purANameM (adhyAya 19) rAjopasaMyaka dharmAcArya hai. mere kArya kareMge aura ve bhI prajAgako isa prakAra kAyasthagaNa apAta ya banA diye gaye (adhyAya 16 prAdaza daMge ki jisameM rAjUkamaNa mere anugraha lAbhameM vidvAnAMke matama mauryasamrATa azoka vRddhAvasthAmeM samartha ho ske| jisa prakAra koI vyakti upayukta dhAttIke AttAka yadyapi kahara dharmAnuyAyI the to bhI saba dharmaki prati hAthameM zizuko nyarata kara zAnti bodha karatA hai aura mana samabhAvasaM sammAna pradarzana karate the aura prajAko dharmasamba* baMgera jAtIya itihAma-zrI nagendranAtha vasu dhame pUrNa svAdhInatA thii| sAdhAraNa prajAvarga azokake (vizvakoSa saMkalayitA prAcya vidyA mahArNava-siddhAnta myavahArasaM santuSTa hone para bhI brAhmaNa dharmake netA brAhmaNavAridhi praNIta-rAjanyakANDa, kAyasthakApaDa. prathamAMza / gaNa kabhI santuSTa nahIM ho sakate the| kAraNa smaraNAtIta Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3) gIya jaina purAvRtta [105 - - kAlase jo avisamyAdita zreSThatA va bhoga karate mArahe punaH samAjake, tharmake, evaM pApAra-vyavahArake netA ho gaye the, usake mUla meM kuThArAghAta hayA-saba jAtiyAM samAna aura rAjyako upadeza dekara calAne lge| svAdhInatA pAkara kauna aba una brAhmaNoMko pahalekI taraha jaba zugavaMza vaidika kriyA-kANDa pracAra dvArA sanmAna aura bhaddhA kreNge| isa prakArako dhAraNAta unake ahiMsAdharmakA mUloccheda karane meM agresara huzrA saba ahiMsAmanameM dAruNa vidveSakA saMcAra ho gyaa| isake bAda maurya- dharma pRSThagaSaka baudva aura jainAcAryagaNa bhI nizcinta, samrATa ne nava daNDa-samatA aura vyavahAra samatAkI rakSAke aura nizceSTa mahIM the| bauddhadharmAnurakta yavana narapati lie vidhi-vyavasthA cArita karane lage taba usa vidveSA- miliMdane zugAdhikAra para AkramaNa kiyA para ve saphala gnimeM upayuka anila maMcAra hA gayA / brahmaNa varmake na ho sake / jainadharmI kaliMgAdhipati khAravelane (I pUrva0. prAdhAnya kAlameM aparAdhake sambandha meM brAhmaNoko eka prakAra 171) magara para AkramaNa kiyA aura puSyamitrako svatantratA thI-brAhmayA cAhe jitanA garhita aparAdha kara parAjita kara punaH janadharmakI pratiSThA kii| to bhI unako kabhI prANa daNDa nahIM milatA thA, na unaka prAyaH 235 I0pU0 se 78 ImvI pUrvAnda paryaMta prAryAliye kisI prakArakA zArIrika daNDa thaa| mAkSI (gavAhI) vartameM zuga aura kAnva vaza ke adhikAra kAla meM brAhmaNoMkA deneke lie unako dharmAdhikaraName upasthita honeke liye prAdhAnya pratihata thaa| isake pahale cauda aura janAdhikAraka bAdhya nahIM kiyA jA sakatA thaa| saakssN| dene para unako samaya jo prabala the,isa samaya usako pUrva prati-pattikA bahuta jiraha nahIM kara sakate the| kintu vyavahAra samatAkI kucha hAsa hA gayA thaa| usIke sAtha mAnUma hotA hai ki pratiSThA kara azAMkane unako ina saba cirantana adhika- rAjUkagaNa (kAyastha) bhI pUrva sanmAnacyuta aura brAhmaNoMke raoNse vaMcita kara diyaa| aba to unako bhI ghRNita, aspR. vidveSa bhAjana ho gye| zya, anArya evaM zUdra prabhRtoke sAtha samAna bhAvasaM zUlA- yaha pahale likhA jA cukA hai ki jainoMke prAcIna rohaNa aura kArAvAsAdi kleza sahya karane pdd'ge| bama pranyAMse yaha mAlUma hotA hai ki khuSTa janmake 600 varSa ina saba bAgame azAMkaDA vaMza brAhmaNAMkA catu yUla ho pUrva 21 ve tIrthakara pArzvanAtha svAmIne puNDa, rAta, aura gayA / aura upake dhaMsake lie ve baddhaparikA hA gye| tAmralipta pradezameM vaidika-karmakANDake pratikUla "cAturyAma azokakI mRtyu ke bAda bhAryarAjAke pradhAna maMgApani puSya- dharmakA" pracAra kiyA thA aura unake pahale zrI kRSNake mitra ko rAjasvakA lAbha dilAkara gajAke viruddha brAhmaNAnaM kuTumbI 02 tIrthakara neminAthane aMma baMgameM bhidharma uttejita kara diyA / pulamitra parama brAhmaNa bhakta thA / eka pracAra kiyA thaa| bura aura zrItama nIrthaMkara mahAvIrabAra grIka jAgAna jaba pazcima prAnta para zrAkramamA kiyA svAmIne bhI yathAkrama aMga aura rAda deza meM apane 2 dhamana thA taba puSyamitra unako parAjita kara jaba pATakSIputra pracAra kiye the| ye sabhI vaidika Aryadharma virodhI the lauTA, taya mauryAdhipa vRhadrathane usake abhyarthanArtha aura inake prabhAvamArabhAratakA aneka aMza caidikA. nagarake bAhara eka virATa sainya-pradarzanI kI vyavasthA kii| cAravihIna thA- isa kAraNasaM yahA~ ati-pUrvakAla meM brAhmaNa utsavaka bIcameM hI kisa prakAra kisIkA eka tIra prabhAva nahIM thaa| yaha kahanA agyuki nahIM hogA ki mahArAjake lalATameM lagA aura usI jagaha unakA vidhagaNa aMga baMgake prati ati ghRNAme dRSTipAta kara cuke dehAnta ho gyaa| hai| isI kAraNasaM grAhmaNAMka granyA meM aMga baMgako suprAcIna brAhmaNadharmake bhakta - saMvaka puSyamitrane isa prakAra vArtAko sthAna nahIM milA aura jo jaina bauddhAdikAna maurya vaMzakA dhyaMma sAdhana kara bhAratake siMhAsana para upaviSTa likhA thA yaha maba sambhavataH brAhmaNAbhyudakaM mamA prayatnAhue aura tatkAla hI pUrvabrAhmaNa-dharmako pratikriyA prArambha bhAvakai kAraNa vilupta ho gayA hai| usI atItakAlakI duI jahA~se ahiyAdharma ghoSita huA thA usI pATalI- vINammRti pracalina eka do bauddha aura jaina prathoM meM putrake vakSasthala para baiThakara puSyamitrane eka virATa azvamedha upalabdha hotI hai| unameM mAlUma hotA hai kiyajJakA anuSThAna kara ahisAdharmake viruddha ghoSaNA kI mahAvIra svAmIne aMga dezake campA nagarI meM eka kAyasthake aura puSyamitrake Adhipatya vistArake sAtha 2 brAhmaNagaNa gRhameM eka bAra pAraNA kiyA thaa| bimbamArake putra Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106] bhanekAnta [kiraNa 3 "rAjakAnA ajAtazatrume jaba campAko rAjadhAnI banAyA thA usa mAditya, candra, deva, datta, mitra, ghoSa, sena, kuNDa, samaya vahA~ bauddha prabhAva thA kintu aladinoM bAda pAlita, bhoga, bhuji nandI, nAga prabhRti upAdhi prAcIna gaNadhara sudharmasvAmIne jambUsvAmIke sAtha campAmeM pAkara kAnase baMgAlake kAyastha samAjameM pracalita haiN| inake jainadharma pracAra kiyA thA / isake bAda jambUmbAmIke pUrva puruSa pazcima bhAratase uparAMta jisa 1 padavIyukta hokara ziSya varasagotra sambhUta svayaMbhava yahA~ pAye aura unake pAye the. unake vaMzadhara bhI usI usI padavIko vyavahAra nikaTa jainadharmakA upadeza zravaNa kara aneka loga jainadharmameM karate rahe haiM aura Aja bhI ve upAdhi yahAM pracalita haiN| dIpita hue the| isake bAda aMnima zrutakevallI bhadrabAhukA aMtameM vasu mahAzayane likhA hai ki ati-pUrvAgata kAyasthaabhyudaya humaa| samasta bhAratameM isake ziSya praziSya the| gayA isa dezakI jalavAyu aura sAmpradAyika dharmaprabhAbake inake kAzyapa gotrIya cAra pradhAna ziSya the unameM pradhAna gurase adhikAMza jaina, bauddha vA zaivasamAja muka ho gae ziSya godAsa ve ina godAsase cAra zAkhAoMkI sRSTi the| ataH yaha siddha ho jAtA hai ki vartamAna kAyasthoM meM huI, inakA mAma thA tAmraliptikA koTIvarSIyA puNDa- aneka prAcIna prAcIna jaina dharmAvalambI hai| varddhanIvA aura daasiikttiiyaa| atiprAcIna kAla meM ina cIna kAla meM ina dharmazarmAbhyudayake kartA mahAkavi harizcandra na cAra zAkhAAMke nAmase yaha pratipakSa hotA hai ki dakSiNa, ... doSaNa, kAyastha the| unhoMne apane vaMzaparicayameM apaneko" uttara, pUrva aura pazcima samasta vaMgameM jainAMkI zAstrA prazAkhA vistRta huI thii| isase spaSTa hotA hai ki prati jAgara nomakoMke vaMzameM kAyasthakula kA likhA hai / "nomakAnAM prAcInakAla rAda, baMgameM vizeSatAse jaina prabhAva aura vaMzaH" pATha azuddha mAlUma hotA hai isakI jagaha usake sAtha bauddha saMbhava thaa| . "rAjakAnAM vaMzaH" pATha honA caahie| uttara aura pazcima baMgameM guptAdhikAra vistArake harizcandrane kAvyakI prazaMsA karate hue.."likhA sAtha vaidika aura paurANika mata pracalita hone para bhI hai ki "mahAharizcandrasya gadya banyo nRpAvane" inakI pUrva aura dakSiNa baMgameM bahuta samaya taka jaina nimrantha dUsarI kRti 'jIva'dhara campU" hai| jo gadya padyameM likhA aura bauddha zramaNoMkI lIlAsthalI kahI jAtI thii| humA sundara kAvya grantha hai| jaina aura bauddha pranthoM meM brahmadatta nRpatikA nAma milatA yazodhAcarita athavA 'dayAsundara vidhAna kAvya' haiN| abula phajalakI kathAkA vizvAsa karanese unako nAmaka grandhake kartA kavi padmanAma kAyastha bhI jainadharmake kAyastha nRpati mAnanA pdd'egaa| aMga aura pazcima baMga pratipAlaka the| inhoMne gvAliyarake taMbaravaMzI rAjA vIramaunake adhikArase nikalakara zreNika rAjAke mAdhIna ho devake rAjyakAlameM (san 1401 se 1425 ke madhyavartI jAne para brahmadattane pUrva vaMga aura dakSiNa rAr3hako prAdhita samaya) bhaTTAraka - guNakInike upadaMzase vIramadevake kiyaa| uma suprAcInakAlase lagAkara guptazAsanake pUrva mantrI kuzarAja jaisavAlake anurodhase "yazodharacaritrakI" paryanta yahA~ ke kAyasthagaNa yA to jaina yA bauda-dharmake racanA kI thii| pakSapAtI the| bahazata varSoMme jisa dharmakA prabhAva jisa samAjapara prAdhipatya vistAra kara cukA thA, vaha mUladharma vijayanAtha mAthura roDe (takSakapura ke nivAsI the| vilupta honepara bhI samAjake stara starama prastararekhAvata- unhAna jayapuraka dAvAna zrI jayacandajIka suputra kRpAra usakA apanA cinha avazya raha jaayegaa| imo kArabase aMra zrI jJAnajIkI icchAnusAra saM. 1661 meM ma. yahA~kI usa pUrvatana kAyastha samAjake anantara jAla sakalakItika "vara mAnapurANa' kA dindImeM pacAnavAda vartamAna samAjameM bhI usakI kSINa smRtikA atyantA- kiyA thaa| bhAva nahIM huaa| mazaH Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirake surucipUrNa prakAzana . (1) purAtana-jainavAkya-sUcI-prAkRtake prAcIna 64 mUla-pranyAMkI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranthoM meM uData dUsare padyoMkI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 padya-cAkyoMkI suucii| saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajI kI gaveSaNApUrNa mahasvakI 70 pRSThakI prastAvanAse alaMkRta, DA0kAlIdAsa ' nAga ema. e., DI.liTa ke prAkthana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhyAya ema. e.DI.liTa kI / bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, zodha-mojake vidvAnoM ke liye atIva upayogI, bar3A sAija, sajilda (jisakI prastAvanAdikA mukhya alagase pAMca rupaye hai) (2) Apta-parIkSA-zrIvidyAnandAcAyakI svAMpajJa saTIka apUrvakRti prAptAMkI parIkSA dvArA, Izvara-viSayake sundara sarasa aura majIva vivecanakA lie hue, nyAyAcArya paM. darayArIlAlajI ke hindI anuvAda tathA prastAvamAdise yukta, sajilda / (3) nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI sundara pAthI. nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajIke saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSTose alaMkRta, mjil| . (4) svayambhUtAtra-samantabhadrabhAratIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda kandapAra caya, mamantabhadra-paricaya aura bhaktiyAMga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahatvakI gaveSaNApUrNa prastAvanAme suzobhita / (5) stutividyA-svAmI samantabhadrakI anAvI kRti, pApoMke jItanekI kalA, saTIka, mAnuvAdaM aura zrIjugalakizora mukhtArakI mahatvakI prastAvanAme alaMkRta sundara jilda-sahita / (6) adhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamallakI sundara prAdhyAtmika racamA, hindIanuvAda-mahita aura mukhtAra zrIjugalakizorakI khojapUrNa vistRta prastAvanAma bhUpita / " (7) yuktyanuzAsana-tattvajJAna paripUrNa samantabhadrakI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM huzrA thA / mukhtArazrIke viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdima alaMkRta, mjind| ... ) (8) zrIpurapArzvanAthastotra-prAcArya vidyAnandacita, mahatvakI snuni, hindI anuvAdAdi mhit| ... ) (E) zAsanacanutrizikA-(tIrthaparicaya)-muni madanakInikI 13 vIM zatAbdIkI sundara racanA, hindI anuvaadaadi-mhit| ... (10) satsAdha-smaraNa-magalapATha-zrIvIra barddhamAna aura unake bAda ke 21 mahAn prAcAryoM ke 137 puNya-smaraNAMkA mahatvapUrNa saMgraha, mukhtArazrIka hindI anuvAdAdi-mahita / (11) vivAha-samuddezya mukhtAradhIkA likhA huA vivAhakA sapramANa mArmika aura tAtvika vivecana ... ) (12) anekAnta-rasa-laharI-anekAnta jaise gada gambhIra viSayako atIva maralatAsaM samajhane-samajhAnekI kujI. mukhtAra zrIjugalakizora-limvita / (13) anityabhAvanA-prA. padmanandI kI mahatvakI racanA, mukhtArazrIke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita ) (14) tattvArthasRtra-(prabhAbandrIya) mukhtArazrIke hindI anuvAda tathA vyAkhyAma yukt| " ) (15, zravaNabelagola aura dakSiNa anya jainatIrtha kSetralA . rAjakRSNa jainakI sundara racanA bhAratIya purAtatva vibhAgake DipTI DAyarekTara janarala DA. TI. ena. rAmacandranakI mahatva pUrNa prastAvanAse alaMkRta ) noTa-the saba grantha ekamAtha lenevAloMko 38 // ) kI jagaha 31) meM mileNge| vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' bIrasevAmandira, 5. dariyAgaMja, dehalI Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No.D. 211 __ anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 1500)pA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA * 251) yA0 choTelAlajI jaina sarAvagI , 251) vA0 sohanalAlajI jana lamecU , 251) lA0 gulajArImala RSabhadAsajI , - 251) bA0 RSabhacanda (B.R.C. jaina , 251) vA0dInAnAthajI sarAvagI 251) mA0 ratanalAlajI jhAMjharI 251) vA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI , 1.251) seTha gajarAjajI gaMgavAna 251) seTha suzrAlAlajI jaina 251) bA0 mizrIlAla dharmacandajI , ) seTha mAMgolAlajI ) seTha zAntiprasAdajI jaina 251) vA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 251) lA0 kapUracandra dhUpacandajI jaina, kAnapura 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI,dehalo 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehajI 251) vA0 manoharalAla nanheMmalajI, dehalI 251) nA0trilokacandajI sahAranapura 251) seTha chadAmIzAlajo jaina phorojAbAda V251) lA0 raghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI dehalI 251) rAyayahAdura seTha harakhacandajI jaina rAMcI 251) seTha vadhIcandajI gaMgavAna jayapura sahAyaka 101) vA. rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101)lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI dehalI 101) bA0 sAmacandajI bo0 seThI, umjaina 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA 101) vA0 lAlacandajI jaina sarAvagI , 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 101) bA0 kedAranAtha badrIprasAdajI sarAvagI,, 101) bA0 kAzInAthajI, 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 101) bA0 dhanaMjaya kumArajo 101) bA. jItamalajI jaina 101) bA0 ciraMjIlAlajI sarAvagI 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, raoNcI 101) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 101) zrI phatehapura sthita jaina samAja, kalakattA 101) guptasahAyaka sadara bAjAra meraTha 101) zrImatI zrImAlAdevI dharmapatnI DA. zrIcandrajI jaina 'saMgala' eTA 101) lA0 makkhanalAlajI motIlAlajI ThekedAra, dehalIk 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina kalakattA 101) bA0 surendranAtha narendranAthanI jaina, kalakattA 101) bA0vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA 101) bA0 badrIdAsajI zraAtmArAmajI sarAvagI, mArUphagaja paTanA siTI 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 101) bA. mahAvIraprasAdajI eDavokeTa hisAra 101) lA0 balavantasiMhajo hAMsI 101) ku~vara yazavantasihajI hAMsI adhiSThAtA 'vIra sevAmandira' sarasAvA, ji. sahAranapura prakAzaka-paramAnandajI jaina zAstrI, dariyAgaMjahabI manaka-kama-dhAvI priTiMga hAUsa 25, dariyAgaMja, devakI Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakA sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' - | viSaya-sUcI jJAnIkA vicAra-[kavivara dyAnatarAya 2 dazalAmANika dharmasvarUpa-[kayivara raidhU ... ...108 3 'vItarAga-stavana' ke racayitA amara kavi-[zrI agaracanda nAhaTA 13 4 dazadharma aura unakA mAnava jIvanase sambandha |paM. vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya... 11 5 uttama kSamA-[paM0 paramAnanda jaina zAstrI ... 11 6 dasa lakSaNa dharma-parva-[zrI daulatarAma 'mitra'... ... 122 7 uttama mArdava-[zrI 105 pUjya mulaka gaNezaprasAdajI varNI... 123 = satya dharma-[ ... 126 hai zauca dharma-[la0 paM0 darabArIlAla kIThiyA, nyAyAcArya ... 26 . Arjava-[ajitakumAra jaina ... ... . uttama tapa-[pI. ena. zAstrI ..... 13. 12 maMgrahakI vRtti aura tyAga dharma [le. zrI paM0 cainamugbadAmajI nyAyatIrtha .... 13 navAM-mUtrakA mahasva-[57 vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya 14 saMyama dharma-zrI rAjakRSNa jI jaina 15 kicanya dharma-[paramAnanda zAstrI 16 brahmacaya' para zrIkAnajI svAmIke kucha vicAra ... 142 17 mAmA, caMdanA yA jIvana-bA0anantaprasAdajI B.S.Eng. 143 mitambara yara 11 ... 140 bahana anakAntaka prAra, bananA yAra banAnA pratyaka mAdhamA mAIkA kartavya hai - - Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtA aura putrakA duHsaha-viyoga !! anekAnta-pAThakoMko yaha jAnakara duHmva tathA aphasosa hae binA nahIM rahegA ki unake cirapiricita evaM sevaka paM. paramAnanda jI zAstrIko hAla meM do duHsaha viyogoMkA sAmanA karanA par3A hai ! unakI pUjya mAtAjI kA tA. 28 agamtako zAhagada (sAgara) meM svargavAsa ho gayA aura usake tIna dina bAda (tA. 31 agstko)| unakA majhalA putra rAjakumArabhI cala basA !! dAnAMkI mRtyuka samaya paMDitajI pahuMca bhI nahIM paae| isa prAkasmika viyogame paMDitajIko jo kaSTa pahu~cA hai use kauna kaha sakatA hai ? unakI patnI ke viyogako abhI do varSa hI ho pAe the ki itane meM ye do naye AghAta unako aura pahuMca gaye ! vidhikI gani bahI vicitra hai, use koI bhI jAna nahIM paataa| eka samyagjJAna athavA sadvivekaka binA dusarA koI bhI se kaThina avasaroM para apanA sahAyaka aura saMrakSaka nahIM hotA : paMDitajIke isa duHkhameM vIramevAmandira parivArakI pUrI sahAnubhUti hai aura hAdika bhAvanA hai ki donoM prANiyoMko paralokameM sadargAtakI prApti hove / mAthahI paMDitajIkA viveka savizeSa rUpase jAgRta hokara unheM pUrNa dhairya evaM dilAsA dilAne meM samartha hove / zrobAhabali-jinapUjA chapakara tayyAra !! zrI gommaTezvara bAhubalijI kI jisa pUjAko uttamatAke sAtha chapAnekA vicAra gata maI mAsakI kiraNameM prakaTa kiyA gayA thA vaha aba saMzodhanAdike mAtha uttama ArTapepara para moTe ToipameM phoTo brAuna raGgIna syAhIse chapakara taiyAra ho gaI hai / sAthameM zrIbAhubalI jIkA phoTo citra bho apUrva zobhA de rahA hai / pracAra kI dRSTise mUlya lAgata se bhI kama rakhA gayA hai| jinheM apane tathA pracArake liye AvazyakatA ho ve zIghra hI maMgAleveM; kyoM ki kApiyA~ thor3I hI chapI haiM, 100 kApI eka sAtha lene para 12) ru. meM mileMgI / do kApI taka eka AnA poSTeja lagatA hai| 10 se kama kisIko vI. pI. se nahIM bhejI jaaeNgii| mainejara-vIrasevAmandira' dariyAgaMja, dillii| anekAntakI sahAyatAke sAta mArga (.)anekAntake 'saMrakSaka' tathA 'sahAyaka' bananA aura bnaanaa| (2) svayaM anekAntaka grAhaka bananA tathA dRsako bnaanaa| (3) vivAha-zAdI Adi dAnake avasaroM para anekAntako acchI mahAyatA bhejanA tathA bhijvaanaa| (4) apanI ora se dUsarAko anekAnta bhaMTa-svara athavA phrI bhijavAnA; jaise vidyA-saMsthAnA lAyana riyA, sabhA-sosAiTiyAM aura jaina-ajaina vidvaanoko| (5) vidyArthiyoM Adiko anekAnta ardha mUlyame denake liye 25),50) zrAdikI sahAyatA bhejnaa| 25 kI sahAyatAmeM 10 ko anekAnta a"bhRkyame bhejA jA skegaa| (6) anekAntake grAhakoMko acche grantha upahArame danA tathA dilAnA / (7) lokahitakI sAdhanAmeM mahAyaka acche sundara lekha likhakara bhejanA tathA citrAdi sAmagrIko prakAzanArtha juttaanaa| noTa-dasa grAhaka banAnevAle sahAyakoMkI / sahAyanAdi bhejane tathA patravyavahArakA patAH'anekAnta' eka varSa taka bheTa mainejara 'anekAnta' svarUpa bhejA jaaygaa| ! vIrasevAmandira, 1, dariyAgaMja, dehlii| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM ahama svatatvaprA vArSika mUlya 5) eka kiraNa kA mUlya / ) PAR nItivirodhaNasAlokavyavahAravartaka sampadA mAgamasya bIja bhuvanegururjayatyanemAntaH / / varSa 12 kiraNa sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI bhAdrapada vIrani0 saMvata 2476, vi. saMvata 2010 sitambara jJAnI kA vicAra (kavivara pAnatarAya) jJAnI aiso jJAna vicaar| rAja sampadA bhoga bhogake, baMdI khAnA dhAra // 1 // dhana yauvana parivAra Apate, procho aura nihaare| dAna zIla tapabhAva Apate, U~ce mAhi citArai // 2 // dukha Ae pai dhIra dharai mana, sukha vairAga samhAre / Atama-doSa dekha nita bhUrai, guna lakhi garaba viDArai / / 3 / / Apa bar3AI parakI nindA, mukha nAhi ucaarai| Apa doSa paraguna mukha bhASa, manata zalya nivaar||4|| paramAratha vidhi tIna yogasauM, hirade haraSa vithaa| aura kAma na karai ju kare to, yoga eka dohArai // 5 // gaI vastu ko soce nAhI. Agama cintA jaar| vartamAna varte vivekasauM, mamatA-buddhi visArai // 6 // bAlapane vidyA abhyAsa, jAvana tapa vistAra / vRddhapane saMnyAsa leyaka, prAtama kAja saMbhAra // 7 // chahoM daraba nava tazva mAhite, cetana sAra nihaar| 'dhAnata' magana sadA nija mAnI. zrApa tara para tAra // // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazalAkSaNika dharmasvarUpa (kavivara raha) [terahavIM zatAbdIke vidvAna kavivara rahane jinakI saMjAdA aivisamA iya maNiviNo khamA cttaa||10 banAI huI dazabaSaya pUjAkI jamamAla dazalakSaNa parvameM jaiji paromaha-saMgAra-kasAya-suhaDeNa tAhamANeNa / prAyaH sarvatra par3hI aura vyAkhyAna kI jAtI hai, 'vRttasAra' jai khamadugga chaMDasi tA khayajAmIha kayaNiccha 11 // (cAritrasAra) nAmakA eka sundara anya prAyaHprAkRta bhASAmeM micchAiTThI mUDhA jai so pIDei tA ji Navi daaso| gAthAvara racA hai. jisake racane meM hAla sAhU agravAlake putra jahAM viveya-jutto kohaM gacchami taMpiNo nnaao||12|| mAda sAha khAsa taurase preraka hue haiM aura isaliye jo jai duvvayaNaM jApavi majjha suhI hAi dujjaNo dosii| unhIMke nAmAnita kiyA gayA hai| yaha grantha abhI taka tA mahu jIviyayatva sahalaM bhavadoha loryAmma // 13 // prakAzameM nahIM pAyA hai| isameM dazalakSaNa dharmake svarUpa- kammodae pavaraNe bhavvu viyArai ema Nicitte / varNana-viSayakA eka sarga aMka) hI alaga hai, jo prakRta ehu viNo aNNAzro kiyakamma ja phalaM dei // 14 // viSaya para acchA prakAza DAlatA hai aura kAphI sarala ja maI ciravi vihida suhAsuhaM kamma taji suhadakkhaM / tathA subodha hai / ataH isa zubha avamara para ise yahA~ uddhata deiji NiyamAdo iha Nimittamatta puNo apaNo ||14|| kiyA jAtA hai| pUre granthako vIrasevAmandirase sAnuvAda mahu utamakhama NisuriNAMva vairiyaNA chey-bheynnaaiihiN| prakAzanakA bhI vicAra cala rahA hai| ta pekkhu raNatthi AyA khaNu vima chaMDehi sA dhIrA // 16 -sampAdaka] hauM mahavaya-bhara-kusa na vikya-jutto vi pAvaNA saMtA / uttama-kSamA NimmamA vi NiyakAe kohaM gacchaMtu lajjemi // 17 // asamattheNa ji vihida uvasaggajai saheisa smtho| jaha jaha kuvi uvasaggI karei savaNassa taha taha cava / tA hoi uttamA sA khamA ji sggaalaarnnspenni||1|| uttamakhamA suvaraNa ahiyayaraM gimmalaM hoi||18|| cikiyakammeM suhu-duha lambhai cittammi evmennNto| jaM puNakAraNajAde khamAguNaM hoi ta ja kayAsaMsaM / No rajadi No kuddhAda uttamakhama bhAvade NiccaM // 2 NikkAraNeNa kAI atthi khamA-gjido logo // 16 // NIyajahiM avagaNido utta musAhUvi mANa sAmatha / tava-sajama-sIlANaM jagaNI kohggi-naav-ghnn-citthtthii| yo kuddhadi tamsovari sakamma-vilayaM viyANato / / 3 / / sivagai bahuhi sahillI uttama khama pAvaNA kiccaa|20 tava-saMjama-ArAma cirakAleNAvi pAlidaM phld| nA guruyaNANadAsaM lajjA-bhaya-gArava-vasAdo ch| taM kohaggiudieNA pajAlayaddIha lIleva / / 4 / / sahaiNa mA uttamakhamA tIja khamANAmamatta ya // 21 // kohaMdhu DahA paDhamaM appANaM etthu mNjmaavaarN| hau kosido Na NihadA Nihadovi yA mArido ya dayacatta aNNassa Dahadi No vA idi maNivi taMNa kAyavvaM // 5 maraNa pattu va tahavi huNa kAhayAmIdi me buddhI // 22 // uktaMca-dasaNaNANacarittahiM aNaggharayaNehi pUriyaM sadadaM uttama-mAdava maNakAsa laTijaja kasAyacohi kANaccha // 6 // mArapakasAeM chaDivikijjA pariNAma komalaM jtth| viha lAyassa viruddhaM duggai gamaNassa sahayara vicc| samvahaM hiu citijjai maddavaguNabhAsido tatstha // 2 // taM koI muNiNAhe uttama khamayAe jeyabbaM // 7 // saMjama-va-sava-mUla pasattha-dhammassa kAraNaM paDhamaM / jo uvasaggu vibhivi kamma-gadaM majha pheDaI vivih| cittavisuddhAhedA mahavaMbhago ya kAyabvo // 24 // so NikkAraNamitto tassa rusaMto Na lajjemi // kAiya vAiya taha puNu mANasiya hoi viNau tihubhee| mahu kaya-kammaMNAsai appANa viNAsaedi paraloyaM / maddavajuttaraNarANaM taMceva ji pAyarDa hodi 25 josaI duggai NivaDA tahu rUsaMtANa sAhei // 6 // ukta'ca-kittI mittI mANassa bhaMjaNaM guruyaNe yabahumAraNaM sivarmAgga gammamANe majbhu parikkhA kAraNa vigyaa| titthayarANaM mANA guNa-gahaNaM mahavaM hoi||26|| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] dazalAkSaNika dharmasvarUpa uttama-Arjava uttama-zauca ajjavaNAmeNa guNa mAyAsallassa hoinnirnnaase| paravatthuloharahido citto bhavvassa hoi puNa jaayaa| paravatyulAharAhadA maNa-pariNAma-visuddhI teNa viraNANeva saMbhava // 27 taiyA soca NeyaM eH tisthajala-khAlaNe sAcaM // 4 // jaM kiciji riNayamANasi ciMtadibhavvoya taMni vayaNa micchattamalavilitto visayakasAehi mubhido jiivo| loyahaM aggai akvA tamajjavaNAma dhammaMgaM // 8 // tisthajaleNa virahANe kaha soco hodi bho shraaduu||5 riju pariNAma ajjava suhagai gamaNamsa kAraNaM taM ni| paradhAparabahusaMge jaM jicchihA tAhi cAe ta dhammo / maNakUra pAvaM duggai-paha saMbalaM ta ca // 26 // pAvassa mUluloho tamhA loho Na kAyavyo // 46 // jiha sisu riNayagharavatthU pucchatANaM-NarANa mahiyANaM / jo puNu vaya-nava-suddho dahAiya davya-NimmamA sto| gharamammu saccu akkhaDa tiha ajava dhammasaMjutto // 30 so raya-maligu vi dehe paramasuI Nimmalo siTTA // 3 // iha para lohi yara mAyA ca hi ajjavaM dhamma / daho bahumalAkaNNo janabhAre hAvidA Na sujmei / taM pAlijjai bhavve siva paya-gamaNAureNeva // 31 // majjapaoriu kubho bAhirapakkhAlidopi saaasuh||. ajjava dhammahu mUlaM sajmANasiddhIyaraM hi nvmaarN| kesa gaha-daMta AI ceyaNasaMgeNa te va supavittA / taNa viNA guNavaMtu vi samAiu buccade lAe // 3 // kappUrAivi davyA bhavi mAliNAya dehassa // 4 // ceyaNarUvamagvaMDaM vigaviyappaM shaavsNsiddh| uttama-sayama NANamau appANaM ajjavabhAvaNa vipphuradi / / 3 // tasa-thAvara-ja vANaM maNavayakAraNa rakkhaNaM jattha / pANAsaMjamaNAmaM havai dhuzrA pAvaNA tatstha // 50 // uttama-satya pacidiyamaNuchaTThau saga saga-visAmu Nica dhaavto| aliyAlA vayaNIha adaMturA mammacheyaNe nnicc| vivijahi dhArijahi-idiyasaMjama hoi // 51 // loheNa kalusidA jA Na havadi jIhAya sA chrinn||4 samAyikacchedopasthApanAparihAra vizuddhi jasu vayaNAdA vayaNaM aliyaM Niggamai ta jiu vayaNa sUkSmasAMparAyayathA'syAsabhedana saMyama: paMcavidhobhavati vivarasamANa NeyaM jIhA ahiNI NivAsatthe // 25 sAvaja kariyaryAvaramaNalakhaNapariNAmazuddhiyaraNaM hiN| hI ho aliyapabhAsI parasaMtAvIya pidyaagy| cAritta bhAradharaNa sAmAiya NAma taM gaya // 52 // savihANe tasseva jiNAmaggahaNaM Na kAyavvaM // 36 // Appasajhavi citA jaMThAvijjai khaNe khaNe khlido| jo puNa bhaNadi saccaNAdi taraseva saMjamaM sNlN| chedovaTTavAyaM caraNa taMbaNAyabvaM // 53 // paramaahiMsAdhamma havai Na taM bhavya motsavvaM // 3 // paDi diNa gAA mattaM viharadi mohakkhaeNa siildo| gau bhAsijjai aliya bhAsA vijjaiNa aNNu NarumaDi kAraNu kiMci laheppiNu tiTraI chammAsa ekkapAraNa bhAsijja tu sacitte aNumaNaNaM Neva kAyavvaM // 38 // pariNAma suddhihadA NivasaMto ayaNu mANu so svnno| jai hui putaviprovo bhAmiriNa ghara lA~ccha jaja vihai pArvAda kaMvalaNANaM pahacAraNariddhivAsA hu|||| NiyapANavi jaI gacchahi tahAvi No bhAsadesacaM // 36 // idi parihAravizuddhI ca rayaM suhamati saMparAyahiM / saccaNa garo lAhi devasamANo vi maravAde esthu| uvasamiyakasAyakhaeNa dudahame guNaThANituriyahi // mANAjhayaNaM taM taM mataM suttaM pavipphurade // 40 // ttimohapayaDI khIyAMta muNIsarassa sajmANe / paradAsaM jo payaDahariNayaguNa aNahAMta loesthirte| jahiM riddhi laddhi tAja jahakhAyaM saMjama hAdi // 24 // gidai samiriNayaraM tapi asaccaM mahAdAsaM 4zA chaThThama guNasu paDhamaM chaha saga basu parvAma vidiya putidiyaM jaM parasavaNaI sulaM hisAmUlaM hi aMji paavddddhN| dahama guNaThANa turiya saMsaThANe jahAkhAyaM // 5 // paramammAcceDaNayaM saccamavIdaM asaccaM taM // 42 // uttama-tapa sacca taM bAklijjai uvAsajjeha taji phuDu scc| parabhau pAvivi dulaha kulaM vizuddha lahevi vrbuddhii| prAyaNijjaM sacca teNa judaM samvu sakriya // 4 // gharamAI melleppiNu tavaM pAMva hi kAyavva // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] anekAnta [kiraNa'4 banmaLabhatarabhee tavaM tavaMtIha bhavya gimmohaa| tiha kammadehamilido appA maliNo Na kaiyA vi||3|| appANaM mAtiya lahati Niru sAsarya sukkha || ceyaNa aceyaNaM gaNu muvi vi uvAdeya heya jo bhvvo| varisAle tarumale sisare cahATa gimhi girisihre| bhAvadi hAyasaruvaM tamakiMcaNa bhAsiyaM dhammaM // 4 // mANe ThaMtA bhavyA tavaM tavaMtIha sattIe // 61 // uttama-brahmacarya veNa ji desaNu sohahaNANaM sohe| teNa suysyl| jiha kaNaya kaDaya lago rathaNa aNagyo ya saaheh||6|| paramA babhA jAvA sarArAvasAha vAjjadA yacca / uttama-tyAga tasmAyaraNaM puNu puNu taM dhamma daMbhacerakkhaM ||75 // juvaI saMga jattha ji maNavayakAraNa Nicca cayaNijjaM / dhammatarussa jibIyaM guNagaNadhAmaMjassassa vitthrnnN| tatttheva baMbhavaja bhAMti sUrI judA teNa // 76|| cAyaM kAyavvaM iha bhabveNa ji jammabhIdeNa / / / / taba-Niyama-saMjamANi ya kAlakilesANi bhUribheyANi / dullahayare jiNaravi siviNasabhANeci jiividevitte| babhaMvaeNa vihUNA vIliyarANIha savvANi // 7 // jo Na vi karei cAeM so muDho baMcio vihiNA // 6 // siddhaMtasatthANiNAIyamaMdA haveha kAmirasa / jaM bhAyaNeNa pAdraputtakalattAi posaNAttheNa / / viSayAyArAdiya taha NAsaMti ababhacArissa // 8 // jaM viSaM taMNa thakka thiru pattakayadANaM // 4 // jai baMbhavayassa kahAvi siviNe mate vi ei aiyaaro| asama kilesahi jaMdhaNu sajjiyaM rakkhiye pi jayaNeNa paNa pAryAcchata bhavvA tAvadu sohaMti appANaM ll tassa phalaM muNicAeM hoi phuDaM teNa viNu vihalaM 6zA je tava-vaya-majjAyaM ullaMdhi vi sevadIha tiya-sukkhaM / mokvasma hedubhUdaM tavaM pavittaM samApaNANaMca / lAha samANA ahamA No aNNA bhatthi tilloe // sijamA kAe hA~ti tassa ThidI aee do siTTA // 6 // maNasaMbhUdaM mayaNaM maNavikkheveNa tassa vithaaro| gehatya bhanva sAvaya pattatti bheesu cAravaradANaM / taM ThAvidaM saruve jaibara videhi kema vayabhaMgo in jacchati Nikaca suhadaM taM cAeM' bhAsivaMsute // 67|| jehivasIkau citto mitto veraggu tacca bhaaso| dhammakkhANaM bhavvahaM sirasANaM pAThaNaM ca uvaesa / tAha ciha baMbhavya u kayAi viyalei No lAe / 2 // maggapavaTTaNa karaNaM aNayArANaM hitaM cAeM // 6 // maNavikkhevaNayArI mahilA tahi saMgi kema vysuddhii| ahavA duTTa viyapa upaja tANa jaM ji pricaao| vayabhaMgeNa varAtrI bhamadi bhave caugaI dugge // 3 // taM puNa paramaM cAeM kAyavvaM appasiddhIe // 6 // ukta'ca-jUkAdhAmakacAH kapAlamajinAcchAdamukhayoSitA~ uttama-zrAkiMcanya tacchindranayane kucau palabharI bAha tate kiikse|'84 sayalANaM saMgANaM jattha mahAvo havei vihANaM tudaM mUtramalAdisamajaghanaM praspaMdivoM gRh| Niyadagve suviratto AkiMcaNu dhammu tNnneshro||7|| pAdasthUNamidaM kimatra mahatAM rAgAya saMbhAvyate // 5 // sayala-viyappa-virahido arnntnnaannaadhmmsNpussnno| rAyaMdho jaNaNiyaro mahilAmuhalAlapAna Asatto / saddho ceyaNarUvo jIvo AIcaNo NDa'No ||1 // caMdamahI idi mariNavi payAsae tAhi guNavaM // 6 // davvANa payasthANaM taccANaM bheyalakkhaNaM jaao| te Na kaI yo savaNA va buhaannaannmaannghraanno| ceyaNarUpaM giNhadi tamakiMcaNa dhammamavi sitttth||7|| je puNa sarAya bhAveM mahilAruvaM pavaNNaMti // 8 // jiha kiTriyammi milido kaNau asuddho Na hoi- sAhINa-suha chaDiviparAsidasukkhe karai joraayo| picchydo| amiyarasa melliSi so pidi visaM paannkhyyaaro|| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaktiyoga-rahasya jainadharmake anusAra, saba jIva dravyadRSTise avikasina, apavikasita, bahuvikasita aura pUrNaathavA zuddhanizcayanayakI apelA paraspara samAna hai- vikasita aise cAra bhAgoMmeM bhI unheM bAMTA jA sakatA koI bheda nahIM-mabakA vAstavika guNa-svabhAva eka hai| aura imalie jo adhikAdhika vikasita haiM ve hI hai| pratyeka jIva svabhAvase hI ananta darzana, anaMta svarUpase hI unake pUjya evaM ArAdhya haiM jo avikajJAna, ananta sukha aura ananta vIyAdi ananta sita yA alpavikasita haiM; kyoMki AtmaguNoMkA zaktiyoMkA prAdhA-piNDa ho vikAma mabake liye iSTa hai| kAlase jIvoM ke sAtha kamamala lagA huA hai, jisakI aisI sthiti hote hue yaha spaSTa hai ki saMsArI mUla prakRtiyAM pATha, uttara prakRtiyAM ekasau ar3atAlIsa jIvoMkA hita isImeM hai ki ve apanI vibhAva pariNa aura uttarottara prakRtiyA~ asaMkhya hai / isa karma malake tiko chor3akara svabhAvameM sthira hone arthAta siddhiko kAraNa jIvoMkA asalI svabhAva Acchadita hai, unakI prApta karane kA yatna kreN| isake lie Ana-guNoMkA ve zaktiyA~ Avakasita haiM aura ve paratantra hue nAnA paricaya cAhiye, guNoMmeM barddhamAna anurAga cAhiye prakArakI paryAya dhAraNa karate hue najara Ate hai| aura vikAsa-mArgakI dRDha zraddhA caahiye| vinA anuaneka avasthAoMko liye hue saMsArakA jitanA bhI gagake kisI bhI guNakI prApti nahIM hotI-ananurAgI prANivarga hai vaha saba usI karmamalakA pariNAma hai- athavA abhakta hRdaya guNagrahayakA pAtra hI nahIM, vinA usIke bhedase yaha saba jIva-jagata bhedarUpa hai; aura paricayake anurAga bar3hA nahIM jA sakatA aura vinA jIvakI isa avasthAko vibhAva-pariNati' kahate haiN| vikAsa-mArgako dRDha zraddhAke guNoMke vikAsakI ora jaba taka kisI jAva kI yaha vibhava pariNati banI rht| yatheSTa pravRtti hI nahIM bana sktii| aura ima liye hai, taba taka vaha 'saMsArI' kahalAtA hai aura tabhI taka apanA hina evaM vikAra cAhanevAloMko una pUjya mahA use saMsArameM kamAMnusAra nAnA prakAraka rUpa dhAraNa purupoM athavA siddhAtmAoMkI zaraNa meM jAnA cAhiyekarake paribhramaNa karanA tathA duHkha uThAnA hotA hai; unakI upAsanA karanI cAhiye, unake guNoM meM anurAga jaba yogya sAdhanoMke balapara yaha vibhA0-pariNati bar3hAnA cAhiye aura unheM apanA mAga-pradarzaka mAnamiTa jAtI hai-AtmAmeM karma-malakA sambandha nahIM kara unake nakze kadama para calanA cAhiye athavA rahatA-aura usakA nija svabhAva sarvADagarUpase unakI zikSAoM para amala karanA cAhiye, jinameM athavA parNatayA vikasita ho jAtA hai, taba vaha AtmAke guNoMkA adhikAdhika rUpameM athavA jIvAtmA saMsAraparibhramaNase kUTakara muktiko prApta ho pUrNarUpase vikAma huA ho; hI unake liye kalyAjAtA hai aura mukta, siddha athavA paramAtmA kahalAtA hai, ekA sumama mAga hai / vAstavameM aise mahAn AtmAoM ke jisakI do avasthAe~ haiM-eka jIvanmukta aura dUsarI vikasita prAnmasvarUpakA bhajana aura kItena hI hama videhamukta / isa prakAra paryAyadRSTise jIyoMke 'saMsArI' saMsArI jIvoMke lie AtmAkA anubhavana aura manana aura 'siddha' aise mukhya do bheda kahe jAte haiM, athavA hai, hama 'so'haM ' kI bhAvanAdvArA use apane jIvanameM Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 112] anekAnta [kiraNa 4 utAra sakate haiM aura unhoMke-athavA paramAtmasva- kASTha bhasma ho jAtA hai| idhara saMcita karmoMke nAzase rUpake- Adarzako sAmane rakhakara apane caritrakA athavA unakI zaktike zamanase guNAvarodhaka koMkI gaThana karate hue apane AtmIya guNakA vikAsa siddha nijarA hAtI yA unakA bala kSaya hotA hai to udhara karake tadrUpa ho sakate haiM / isa saba anuSThAnameM unakI una abhilaSita guNAMkA udaya hotA hai, jisase AtmAkucha bhI garaja nahIM hotI aura na isapara unakI koI kA vikAsa sadhatA hai| isIse svAmI samantabhadra jaise prasannatA hI nirbhara hai-yaha sava sAdhanA apane hI mahAn AcAryoM ne paramAtmAkI stutirUpameM isa bhaktiutthAnake lie kI jAtI hai| isIse middhike sAdha- ko kuzala pariNAmakI hetu batalAkara isake dvArA noMmeM 'bhakti-yoga' ko eka mukhya sthAna prApta hai. jase zreyomArgako gulabha aura svAdhIna batalAyA hai aura 'bhArata-mArga' bhI kahate hai| apana tajamvI tathA sukRtI Adi hone kA kAraNa bhI siddhikA prApta hue zuddhAtmAoMkI bhaktidvArA isIkA nidipTa kiyA hai aura isI liye stuti AtmotkarSa sAdhanekA nAma hI 'bhakti-yoga' athavA vandanAdike rUpamaM yaha bhakti anaka namittika kriyA'bhakti mArga' hai aura bhakti' unake guNoMmeM anu- oMmeM hI nahIM, kintu nityakI SaTa Avazyaka kiyArAgako, tadanukUla vattaMnako athavA unake prati guNA- zrAma bhI zAmila kI gaI hai, jo ki saba AdhyAtmika nurAgapUrvaka Adara-satkArarUpa pra.ttiko kahate haiM, jo kriyAeM hai aura antahaTa puruSoM (muniyoM tathA ki zuddhAtmavRttikI utpati evaM rakSAkA sAdhana hai| zrAvako , ke dvArA AtmaguNaka vikAsako lakSyameM stuti, prAthanA, vandanA. pA. nA, pUjA, sevA, zraddhA rakhakara hI nitya kI jAtI haiM zrAra tabhI ve AtmA aura ArAdhanA ye maba bhakti ke hI rUpa athavA nAmA- skarSakI sAdhaka hotI haiN| anyathA, laukika lAbha, ntara haiM stuti-pUjA-vandanAdi rUpase ima bhaktikri- pUjA pratiSThA, yaza, bhaya, rUr3hi AdikaM vaza hokara yAko 'samyaktvavarddhinI kriyA' batalAyA hai. zubhopa- karanase unake dvArA prazasta adhyavasAya nahIM bana sakatA yogi cAritra' likhA hai aura sAtha hI 'kRtikarma' bhI aura na prazasta adhyavasAyake vinA saMcita pApoM (khA hai jisakA abhiprAya hai * pApakama-chedanakA thavA karmoM kA nAza hAkara AtmIya guNoMkA vikAsa anusstthaan'| sadbhaktike dvArA zroddhatya tathA ahaMkArake hI siddha kiyA jA sakatA hai / ataH isa viSayameM tyAga pUrvaka guNAnurAga bar3hanese prazasta adhyavasAyakA lakSvaddhi eva bhAvaddhi para dRSTi rakhanekI khAsa kuzala pariNamakI- upalabdhi hotI hai aura prazasta jarUrata hai, jisakA samlandha vivekase hai| vinA adhyavasAya athavA pariNAmoMkI vizuddhise saMcita vivekake koI bhI kriyA yatheSTa phaladAyaka nahI hotI, karma usI taraha nAzako prApta hotA hai jisa taraha aura na vinA vivekakI bhAkta sadbhakti hI kaha kASThaka eka siremeM agnike laganese yaha sArA hI lAtI hai| zrI paNDita jugalakizorajI mukhtAra Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'votarAga-stavana' ke racayitA amara kavi (zrI agaracanda nAhaTA) anekAnta varSa 12 kiraNa 3 ke prathama pRSTa para amara- kavi amaracandrakA samakAlIna prandhakAroM meM sabase kavi-racita 'vItarAga-stavanam prakAzita huA hai / mahAvIra- pahalA ullekha saM. 1135 meM racita prabhAcavasarike jI atizaya kSetra ke zAstra-bhaMDArakI saM0 1827 kI likhita prabhAvakacaritrameM pAyA jAtA hai| isa pranyake jIvadevasahipratise nakala karake ise prakAzita kiyA gayA hai / sampAda- prabandhake anta meM kahA gayA hai jinake vaMzameM bhAja bhI kIya noTa meM isake racayitAke sambandhameM likhA hai ki- amara se tejasvI prabhAvaka hai" zloka isa prakAra hai'isake kartA amarakavi, jinake liye puSpikAmeM 'vezI "adyApi tastrabhAveNa tasya vaMze kalAnidhiH bhave prabhAvakA kRpANa' vizeSaNa lagAyA gayA hai, kaba hue hai aura unakI sUriramarAbha svatebasA ||200||'is ullekhase muni kalyAdUmaro racanAyeM kauna-kauna haiM yaha abhI ajJAta hai| pranya vijayajIne prAtmAnanda jainasabhA bhAvanagarasa prakAzita prati saM0 1827 kI likhI huI hai ataH yaha stavana isake isa granthakI gujarAtI bhanuvAdake paryAlocanameM yaha sUcita pUrvakI racanA hai itanA to spaSTa hI hai, parantu kitane kiyA hai ki saM0 1334 taka jabaki yaha prabhAvakacaritra pUrvakI hai yaha anveSaNIya hai|" banA kavi amaracanda vidyamAna the| isIliye 'macApi' isa sampAdakIya TippaNIko par3hate hI 'veNIkRpANa' zabda vyavahRta humA hai| isa ullekhase isa kavikIvizeSaNa vAle zvetAmbara bAyar3agacchIya jinadattasUrike ziSya prasiddhi va mahatvakA bhalI bhAMti patA laga jAtA hai| samakavi cakravartI amaracandakA smaraNa ho paayaa| yaha strotra kAlIna vidvAna usa vaMzake mahatvako batalAneke liye usa bhI sambhava hai kisI zvetAmbara jainastotrasaMgrahameM prakAzita vaMzake tejasvI nakSatrake rUpameM kavi amaracandrakA nAmollekha ho cukA ho-isa vicArase 'jainastotramaMdAha' prathama bhAgake karatA hai yaha unake liye kama gauravakI bAta nhiiN| aMtame prakAzina jainastAtroMkI sUcI chapI hai use dekhane saM01405 meM racita prabandhakoza' aparanAma 'catupara vidita huA ki yaha stotra bhrAtR candra granthamAlA viMzatiprabandha' meM to isa kavikA paricAyaka svataMtra prabaMdha ahamadAbAdase prakAzina jinendranamaskArAdi saMgrahameM prakA- (13) hI pAyA jAtA hai / usa prabandhake anusAra vAyabazina hone ke sAtha-sAtha prastuta jainastotrasaMdoha prathama bhAga- gacchake parakAyapraveza vidyAsampanna jIvadevasUri (jinakA meM bhI chapA hai| ina donoM granthoMmeM yaha 'sarvajinastava' ke prabandha bhI iso graMthame hai ) ke satAMnIya jinadarArike nAmase ajJAta racayitA (nirmANakAra) ke ullekhasaha chapA buddhimAnAma cUDAmaNi Apa suziSya the / kavirAja prisihhai| parantu isa jainastAMtrasaMdoha granthama prakAzita stAnAkI se inheM sisArasvata' maMtra milA, jisako bhArAdhanA 21 anukrarmANa kAkA dakhane para vahA~ racayitAkA nAma 'amara- dina taka prAcAmna tapake sAtha nidrAjaya,prAsanajaya, kaSAyacandrasUri' likhA huA milaa| isase vidita hotA hai ki jaya karate hue ekAgra cittase kI thii| svagacchake mahAisa granthake pR0 26 meM jaba isa stotrakA mudraNa hubhA taba bhakta vivekake bhaMDAra rUpa koSTAgArika padmazrAvaka bhavanaisake racayitAkA nAma jJAta na ho sakA thA, parantu isake ke ekAnta bhAgameM sAdhanA karate hue bhApa para sarasvatIdevI sampAdaka catuvijayajIko isa prathakI anukramaNikA prasanna huI aura 21veM dina pratyakSa pragaTa hokara apane taiyAra honeke samaya isake racayitAke nAmakA mAdhAra mila kamaMDalukA jala pilAte hue inheM varadAna diyA ki 'tU gyaa| isIliye prastAvanAmeM stotrakArokA paricaya dete hue siddha kavi aura rAjamAnya hogaa| humA bhI vaisA hii| amaracandrasUrikA paricaya bhI diyA gayA hai / anekAntake Apane kAsyakalpalatA (kaviziSA), caMdoratnAvalI, sampAdaka aura pAThakoMkI jAnakArIke liye isa stotrake sUktAvalI, kalAkalApa evaM bAlabhArata nAmaka granthoMkI racayitA amaracandra kavikA saMkSipta paricaya yahA~ prakAzita racanA kI / bAlabhAratake sarga" loka meM prabhAta kara rahA huuN| vizeSa jAnaneke liye Apake jo tIna anya samayakA varNana karate hue Apane isa bhAvako darzAyA hai prakAzita ho cuke hai unakI prastAvanA dekhanA caahiye| mahAdevakI tapaHsAdhanAse kAmadeva hataprabhAva ho cukA Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114] bhanekAnta [kiraNa 4 thA, para dakSI vilotI huI striyAMkI veNIkA idhara udhara zrI amaracandramUrtiH paNDitamahendra ziSya-madanacandrAkhyena ghUmatI huI dekhakara mAlUma hotA hai ki madana punaH apanA kAritA zivamastu / ' prabhAva vistAra karatA humA mAno talavAra calA rahA hai| (prAcIna jaina lekha saMgraha dvitIya vibhAge ghekhAMka 523) veNI kRpANake dRSTAnta rUpa anokhI sUjhako dekhakara prastuta mUrtise pApakA svargavAsa saM. 1347 ke pUrva hI kaviyoM ne inakA viruddha 'veNIkRpANa' ke nAmase prasiddha ho cukA, siDa hotA hai| kara diyaa| Apake racita pranthoMmeMse 'bAlabhArata' prasiddha prantha hai, mahArASTra meM bhApa rAjAoMse pUjita hue aura mahA- jise nirNayasAgara presase prakAzita kAgyamAnAmeM prakAzita kavirUpameM khyAti prApta kI, jise sunakara vidyApremI kiyA jA cukA hai| padmAnaMda kAgya ApakI kavipratimAgUrjarezvara bIsaladevane apane pradhAna jalAko bhejakara kA anupama paricaya detA hai| yaha kAmya gAyakavAda apanI rAjadhAnI dhavalaka meM bulaayaa| jisa dina Apa pIriyanTala sirIjase prakAzita ho cukA hai| 'kAvyasabhAmeM upasthita hupa rAjakaviyoMne vividha vicitra samasyAyeM kalpalatA' nAmaka kAvyazikSAkA mahatvapUrNa prabha caukhambA dekara ApakI kavipratimAkI parIkSA lI / prabaMdhakoSameM sirIja, banArasasaM prakAzita ho cukA hai| inake atirikta kahA gayA hai ki isa vidyAbinodame rAjasabhA ke loga 'syAdizabdasamuracaya' nAmaka cauthaM graMthakA paNDita jAlaitanA kAvya-rasAnubhava karane lage ki sabhAsado aura rAjA. canda bhagavAnadAsa gAMdhAne bahuta varSapUrva prakAzita kiyA hai| ne usadinakA bhojana bhI nahIM kiyaa| kavi amarake kAvya- ApakA 'chaMdoratnAvalI pranya kaI zvetAmbara jJAnabhaMDAroMmeM rasake prAsvAdase mAnoM unakA udara labAlaba bhara gyaa| prApta hai, parantu abhItaka prakAzita nahIM huA hai / prabaMdha. 108 samasyAmoMkI pUrti karake Apane maMDalI aura rAjA- koSame ullekhita Apake kalAkalApa aura sUkkAvalI graMthoM ko camatkRta kara diyaa| phira to rAjasabhAmeM ApakA bar3A kI pratikA abhI kisI jJAnabhaMDAroMmeM patA nahIM claa| sammAna hone lagA aura inake vizeSa prabhAva evaM samAgama ataH anveSaNIya hai| sUktAvalI nAmaka graMthoM kI kaI pratiyeM saMvIsaladeva jainadharmakA premI bana gayA / prabandhakozake jJAna bhaMDArase prApta hotI hai / saMbhava hai, bhalI bhAMti jAMca anusAra nRpati jaina maMdiroMmeM nitya pUjA karane lagA thA karane para unamese koI prati Apake racita sUktAvalIkI eka bAra rAjA ne Apase inake kalAguNa sambandha bhI mila jAya / prabandhakozameM ApakI kI huI 108 samameM pUchA to Apane parisiha kA nAma liyaa| nRpatine syAnAMkI pUrtikA nirdeza karate hue eka do samasyApUti use bar3e sarakArake sAtha bulAyA aura usakI kAvyapratibhA vAle zloka uddhata kiye haiN| rAjasabhAmeM vidyAvinoda se prasanna hokara grAma Adi bheMTa kiye / vIsa devakA samaya karate hue samaya-samayapara Apane aise prAsAMgika phuTakara saM0 13.0 se 1320 taka kA hai| kaI prabaMdhoMmeM saM0 zloka aura bhI race hAMge jo prApta hone para prApakI kavi 1295 se 1318 taka kA bhI likhA hai| isaliye kavi pratibhA kA acchA paricaya upasthita kara sakate haiN| sUktAamaracandakA samaya bhI yahI siddha hotA hai| jisa pama- valI meM sambhava hai ki Apake samasyApUrti aura phuTakara zrAva ke yahA~ rahakara apane 'siddhasArasvata' maMtrakI zlokokA saMgraha huA ho isaliye isa granthakA mahatva pArAdhanAkI usake kathanase Apane 'padmAnaMda mahAkAvya' aura bhI bar3ha jAtA hai| vidvAnoM kA dhyAna kavi amrcndbnaayaa| upadezataraMgiNIke anusAra mahAmaMtro vastupAla ke ina donoM anupalabdha graMthoMkI zodhake liye prAkRSTa koasminnasAra saMsAra sAraM sAraMgalocanA / yaskuSi- kiyA jAtA hai| prabhavA ete vastupAlA bhvaarshH|' isa zlokako sunAkara isa prakAra 'vItarAgastavanam' ke racayitA 'vezIkRpANa' camatkRta karane vAle kavi amaracanda hI the / pATaNake vizeSaNa vibhUSita mahAkavi amaracandrasUrikA saMkSipta rogadiyAvAdAke jaina maMdirameM bhApakI mUrti aba bhI vidya- paricaya yahA~ upasthita kiyA gayA hai| kavikA 'padmAnaMda mAna hai| jisakA lekha isa prakAra hai -"saMvat 1346 caitra kAvya' isa samaya mere sammukha nahIM hai| saMbhava hai usakI vadI 6 zanI vAyaTIya gacche zrI jinadattasUri ziSya paNDita prastAvanAse aura bhI kucha vizeSa jJAtamyakA patA cale / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazadharma aura unakA mAnava jIvanase sambandha (paM.vaMzIvarajI mbAkaravAcArya) dharmakI sAmAnya paribhASA (4) satya-kisIke sAtha kabhI aprAmANika aura dharmake bAremeM yaha batalAyA gayA hai ki vaha jIvoM ko ahitakara vartAva nahIM krnaa| sukhI banAnekA acUka sAdhana hai aura yaha bAta ThIka bhI hai (1) zauca bhogasaMgraha aura bhogavilAsakI bAkhaataH dharma aura sukhake bIca avinAbhAvI sambandha sthA sAbhoMkA vazavartI nahIM honaa| pita hotA hai arthAt jo jIva dharmAtmA hogA, yaha sukhI (6) saMyama - jIvana nirvAhaka paririkta bhogasAmagrIavazya hogA aura yadi koI jIva sukhI nahIM hai yA kA saMgraha aura upabhoga nahIM krnaa| duHkhI to isakA sIdhA matalaba yahI hai ki vaha dharmAramA (7) tapa-jIvana nirvAhakI AvazyakatAoMko kama karane ke lie bhAsmAkI svAvalambana zaktiko vikasita bahutase logoMko yaha kahate sunA jAtA hai ki 'amuka karanekA prayatna krnaa| vyaktibar3A dharmAtmA hai phira bhI vaha duranvI hai' isa viSaya- (E) tyAga-mAtmAkI svAlambana zaktike anurUpa meM do hI vikalpa ho sakate haiM ki yadi vaha vyakti vAstava- jIvana nirvAhakI AvazyakatAmoMko kama karake jIvana meM dharmAtmA hai to bhale hI use hama dukhI samajha rahe ho nirvAha ke lie upayogameM bhAne vAlI bhoga sAmagrIke saMgraha parantu vaha vAstavameM dukhI nahIM hogA aura yadi yaha roga kI maataa| vAstavameM duHkhI ho rahA hai to bhale hI vaha apaneko dharmA (6) pAkiJcanya-prAtmAkI svAvalambana zaktikA smA mAna rahA ho yA dUsare loga use dharmAtmA samajha rahe adhika vikAsa ho jAne para jIvana nirvAha ke liye upayogaho, parantu vAstavameM vaha dharmAtmA nahIM hai| meM Ane vAlI bhoga sAmagrIke saMgrahako samApta karake tRpa isa sacAIko dhyAnameM rakhakara yadi dharmakA lakSaNa mAtrakA bhI parigraha apane pAsa na rakhate hue nagna digambara sthira kiyA jAya, to yahI hogA ki jIvakI una bhAva- madrAko dhAraNa karanA aura ma.sma kalyANake gazyase nAoM aura una pravRttiyoMkA nAma dharma hai jinasaM vaha sukhI kevala ayAcita bhojanake dvArA hI zarIrakI rakSA karanekA ho sakatA hai zeSa jIvakI ve saba bhAvanAyeM aura pravRttiyAM prayatna karanA tathA vidhipUrvaka bhojana na milane para zarIraadharma mAnI jAyagI, jinase vaha dukhI ho rahA hai| kA utsarga karaneke liye bhI utsAhapUrvaka taiyAra rhnaa| dazadharmo ke nAma aura unake lakSaNa (1. prAcarya-pAramAkI pUrNa svAlambana zaktikA vikAsa ho jAne para apaneko pUrNa pAtmanirbhara banA lenA, jIvakI dhArmika bhAvanAoM evaM pravRttiyoM ko jaina jahA~ para bhUmba, pyAsa bhAdikI bAdhAkA sarvathA nAza ho saMskRtike anusAra nimnalikhita davA bhedoM meM saMkalita kara jAne ke kAraNa zarIra rakSAke liye bhojanAdikI pAvazyadiyA gayA hai katA hI nahIM raha jAtI hai| samA, mArdava, mArjava, satya, zauca, saMyama, tapa. tyAga pAkimcanya aura brahmacarya / / camA Adi chaha dharma aura mAnava jIvana ()mA- kisI bhI avasthAmeM kisI bhI jIvako ina dasa dharmoM meM se prAdika namA, mAIka, bhAga, kaSTa pahu~cAnekI durbhAvanA manameM nahIM laanaa| satya, zauca aura saMyama ina dhokI mAnava jIvanake (2) mArdava-kisI bhI jIvako kabhI bhI apamAnita liye anivArya AvazyakatA hai isakA kAraNa yaha hai ki karaneko durbhAvanA manameM nahIM laanaa| vizva meM jIvoMkI saMkhyA itanI pracura mAtrA hai ki unakI (3) bhAva-kabhI bhI kisI jIvako dhokhA denekI gaNanA nahIM kI jA sakatI hai isaliye jaina saMsatika durbhAvanA manameM nahIM lAnA / anusAra jIvoMkI saMkhyA anantAnanta batalA dI gaI hai| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] anekAnta kiraNa 3 ye saba jIva eka dUsare jIvake yathAyogya upakArI mAne gaye anivArya AvazyakatA hai / prAmANika vartAvakA artha yaha haiN| yahI kAraNa hai ki jaina-pranthoM meM sabase pahale hameM hai ki hama kabhI bhI kisIko dhokhemeM na DAleM aura hita"satveSu maitrIm" arthAt vizvake samasta jIvoMke prati kArI vartAvakA artha yaha hai ki hama kabhI bhI kisIko mitratA rakhanekA upadeza milatA hai / vAstava meM jo jIva kaSTa na pahuMcA aura na kisI prakArase kabhI use apa hamArA upakAraka hai usakI rakSA karanA hamArA parama kartavya mAnita hI kreN| isa prAmANika aura hitakArI vartAva karane ho jAtA hai| yadi hama usakI rakSA nahIM karate haiM to kA nAma hI satyadharma batalAyA gayA hai| hama dUsarAMke sAtha isase hamAre hI ahita honekI saMbhAvanA bar3ha jAtI hai aisA vartAva tabhI kara sakate haiM jabaki hamArA anta:karamA isaliye yadi hama apanA hI ahita nahIM karanA cAhate haiM pavitra ho arthAt hamArA antaHkaraNa sarvadA dUsaroMko dhokhA - to hamArA yaha kartavya ho jAtA hai ki hama apane upa- dene, kaSTa pahu~cAne aura apamAnita karanekI durbhAvanAoM kAraka dUsare jIvoMkI rakSAkA pUrA pUrA dhyAna rakheM, unheM se alipta rahe aura hama pahale batalA pAye haiM ki apane apanA mitra smmeN| antaHkaraNa meM dUsaroko kaSTa pahu~cAnekI durbhAvanA utpanna thor3I derake lie hama ekendriya, dvIndriya, trIndriya, na hone denakA nAma ghamA dharma, kisI bhI prakArase apacaturindriya aura pahandriya pazu mAdikI bAta chor3a bhI mAnita karane kI durbhAvanA utpanna na hone denekA nAma deM kevala manuSyoMko hI leM, to bhI yaha mAnI huI bAta hai mAdava dharma tathA kisI bhI prakArasa dhokhemeM na DAlanekI ki sAmAnya taura para kisI bhI manuSyakA jIvana dasare durbhAvanA utpanna na hone denekA nAma Arjava dharma hai| anii mahAyatA jilA nibha nahIM sakatA hai| prAya: ina cAroM samA, mAdava, Arjava aura satya dhoMka ra sabhI vidvAna yaha kahate Aye haiM ki manuSya eka sAmAjika abhAvameM hama purAtana kAlase cale A rahe kuTumba, grAma prANI hai arthAt saMgaThita samAja hI manuSyake sukhapUrvaka Adi magaThanAkA surAkSata nahI rakha pA rahe haiM isaliye na jindA rahanekA uttama sAdhana hai ataH sukhapUrvaka jindA to hamAre jIvaname sukha hI najara A rahA hai aura na hama sa monA hI hogA figati apaneko sabhya nAgarika kahalAneke hI adhikArI ho samAja kaise kAyama raha sakatA hai| sakate haiN| itanA hI nahIM, aisA kahanA bhI anucita nahIM hamAre pUrvaja bahuta anubhavI the, unhoMne kuTumbake rUpameM, hogA, ki jisame ukta cAroM bAta nahIM pAyI jAtI haiM, vaha manuSya apanekA manuSya kahalAnekA bhI adhikArI prAmake rUpa meM, dezake rUpa meM aura nAnA dezAmeM sandhi Adi ke rUpa meM, mAnava jAtike saMgaThana kAyama kiye, jo aba taka nahIM mAnA jA sakatA hai| ataH kahanA cAhiye ki dUsaroMke prati dUSita bhAvanA aura dUSita vAva na karake hama apanI cale bhA rahe haiM parantu hamAre antaHkaraNamaM saMgaThanakI manupyatAko hI rakSA karate haiN| bhAvanA nahIM raha jAne aura eka manuSyakA dUsare manubyake pratyeka manuSya ko apanA jIvana dIrghAyu, svastha aura prati aprAmANika aura ahitakara vyavahAra cAlU ho jAne sukhI banAneke liye yaha bhI socanA hai ki vaha antaHkaraNake kAraNa ye saba saMgaThana mRtaprAya ho cuke haiM isaliye meM utpasa agaNita lAlasA ke vazIbhUta hokara nAnA pratyeka manuSyako yadi asamayameM hI jIvana samApta ho jAne kA bhaya banA rahe yA jindA rahate hue bhI usakA jIvana prakArake prakRti viruddha asImita bhaugopabhAgoMkA jo saMgraha aura upabhoga kiyA karatA hai isameM se pahale to vaha duHkhI banA rahe to isameM AzcaryakI bAta hI kyA hai| bhogIpabhogoMke lie hI kAphI parezAna hotA hai aura bAdasamA, mArdava, prArjava aura satya ye cAra dharma hame ina meM unakA anargala upabhoga karake apane zarIrako hI rugyA saMgaThanoMko kAyama rakhane meM madada pahu~cAte haiM arthAt jindA banA letA hai jisake kAraNa yA to usakA jIvana aparahane aura apane jIvanako sukhI banAneke liye hameM dUsare kAlameM hI samApta ho jAtA hai athavA auSadhiyoMke cakaramanuSyoMke sAtha prAmANika aura hitakArI dhAva karanekI meM par3akara kaSTapUrNa jindagI vyatIta karaneke lie use -parasparopagraho jIvAnAm / (tasvArtha sUtra a5 bAdhya ho jAnA par3atA hai ataH jIvanase ina burAiyoMko su.20) dUra karane aura use dIrghAyu, svastha aura sukhI banAneke Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] dazadharma aura unakA mAnava jIvanase sambandha [117 lie pratyeka manuSyakA yaha bhAvazyaka kartavya hai ki ana- karane para jaise jaise usakI svAvalambana zaktikA dhIregela upabhogameM kAraNabhUta antaHkaraNa meM vidyamAna bhogI- dhIre vikAsa hotA jAtA hai vaise vaise hI vaha apane jIvana pabhoga sambandhI lAlasAoMko samUla naSTa kara deM aura nirvAhake sAdhanoM meM bhI kamI karatA jAtA hai jise tyAga aise bhogopabhogAMkA saMgraha aura upabhoga jarUratake mAnika dharma batalAyA gayA hai| isa taraha vaha samyagASTi manuSya karane laga jAya jo bhogopabhoga jitanI mAtrAmeM usakI apane jIvana nirvAhakI bhAvazyakatAoMko kama karake prakRtike viruddha na hokara usake jIvanako dIrghAyu, svastha pAsmAkI svAvalambana zaktikA adhikAdhika vikAsa karatA aura sukhI banAne meM samartha ho| humA aura usIke anumAra jIvana nirvAhakI sAmagrIkA hama yaha bhI pahale kaha pAye haiM ki upayukta lAla tyAga karatA huzrA antameM aisI avasthAko prApta kara letA hai jisa avasthAmeM upake tRNamAna bhI pariprapta nahIM raha sAmoMko samUla naSTa kara dene kA nAma zaucadharma aura jarUratake mAphika prakRtike anukUla bhoga sAmagrIkA saMgraha - jAtA hai tathA barasAtameM, zImeM aura garmi sarvadA apanI aura upabhoga karane kA nAma saMyama dharma hai| isa prakAra jo nagna digambara mudrA meM hI vaha binA kisI Thaurake sarvatra manuSya pUrvoka cAra dharmoke sAtha sAtha zauca aura saMyama vicaraNa karatA rahatA hai| samyagdRSTi manuSyakA isa sthiti ina donoM dharmoM ko apane jIvanakA aMga banA letA hai vaha jaina saMskRtike anusAra samyagdRSTi arthAn vivekI kahA pamyagdRSTi manuSyako pUrvokta prakArase tapa aura tyAga jAne lagatA hai| dhoke aMgIkAra kara lene para, jaina saMskRtike anusAra samyagdRSTi manuSyakA sarvadA yahI khayAla rahatA hai loga zrAvaka, dezavirata yA aNuvratI kahane lagate haiM aura ki kauna vastu kahA~ taka usake jIvana ke lie upayogI hai prayanna karate karate antama ukta prakArakA prAkijanya dharma aura kevala isa khayAlake AdhAra para hI vaha apane jIvana svIkAra kara lene para use sAdhu, muni, RSi yA mahAvratI nirvAhake sAdhanoMko juTAtA evaM unakA upabhoga kriyA kahane lagate hai| karatA hai| vaha jAnatA hai ki bhojana, vastra, makAna mAdi pAkiJcanya dharmakA dRr3hatAke sAtha pAlana karane vAlA padArthoM kI usake jIvana ke liye kyA upayogitA hai? kahane vahI samyagdRSTi manuSya vividha prakAra ke ghora tapazcaraNoM kA matalaba yaha hai ki samyagdRSTi manupyake antaHkaraNameM dvArA apanI svAvalambana zaktikA vikAsa karate hue usa bhoga vilAsakI bhAvanA samApta ho jAtI hai kevala jIvana sthiti taka pahuMca jAtA hai jahA~ use na kabhI bhUkha jagatI nirvAhakI bhora hI usakA lakSya raha jAtA hai| hai aura na pyAsa laganekI hI jahA~ para guMjAiza hai| vaha pUrNa rUpame prAtma-nirbhara ho jAtA hai| manuSya dvArA isa tapa Adi dharmacatuSka aura mukti prakArako sthitiko prApta kara lenekA nAma hI brahmacayadharma isa prakAra samyagdRSTi manuSya hamA, mArdava, satya, haipramacarya zabdakA artha pUrNa rUpase prAtma-nirbhara ho jAnA zauca aura saMyama dvArA apane jIvanako dIrghAyu, svastha hai aura jo manuSya pUrNataH zrAnma nirbhara ho jAtA hai use aura sugbI banAtA huzrA jaba yaha socatA hai ki usake jaina saMskRti ke anusAra, 'ahamna' yA 'jina'kahA jAtA jIvanakA uddezya prAmAko parAdhInatAse chur3Akara nirvikAra hai aura ise hI puruSottama arthAt saMpUrNa manuSyoM meM zreSTha aura zuddha banAnA hI hai to vaha isake liye sAdhanabhUta mAnA gayA hai kAraNa ki manuSyakA sarvotkRSTa jIvana yahI tapa, syAga, bhakijanya aura brahmacarya ina cAra dharmoM kI ora hai ki bhojanAdi para vastuoMke avalambanake binA hI vaha apanA dhyAna daur3AtA hai vaha jAnatA hai ki prApamA parA- jindA rahane laga jAya / jaina bhAgama pranyoM meM yaha bhI dhInatAse chuTakArA tabhI pA sakatA hai jabaki usakI batalAyA gayA hai ki jo manuSya pUrNarUpase prArama-nirbhara svAvalambana zaktikA pUrNa vikAsa ho jAve, ataH vaha isake hokara ahanta aura puruSottama bana jAtA hai vaha pUrNa vIta. liye apane jIvana nirvAhakI AvazyakatAmAko kramazaH rAgI aura sarvajJa hotA hai aura yahI kAraNa hai ki usameM kama karanekA prayatna karane lagatA hai usake isa prayatnakA vizva-kalyANamArgaka sahI upadeza denekI sAmarthya udita nAma hI tapadharma hai tathA apane usa prayatnameM saphalatA prApta ho jAtI hai| isa prakAra vizvako kalyANa margakA upadeza Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [kiraNa dete hue antameM jaba vaha apanA zarIra chor3atA hai to vaha apane jIvana nirvAhake sAdhanAMko kama karanekI zakti punaH zarIra dhAraNa nahIM karatA hai, kevala ekAkI prAramarUpa pragaTa ho jaave| apanI zattiko na taula kara aura apanI hokara sarvadAke lie ajara aura amara ho jAtA hai aise kamajoriyoMko chupA kara jo bhI vyakti zrAvaka yA sAdhu bhAsmAko hI jaina mAnyatAke anusAra mukta, siddha yA bananekA prayatna karatA hai vaha apameko patanake garbha meM hI paramabrahma kahA jAtA hai| girAtA hai| isaliye zrAvaka aura sAdhu bananekA prazna manuSyakA kartavya hamAre liye mahatvakA nahIM hai hamAre lie sabase adhika mahatvakA yadi koI prazna hai to yaha samyagdRSTi (vivekI) ye daza dharma kisI sampradAya vizeSakI bapautI nahIM bananekA hI hai jisase ki hama apanI jIvana praavshyhai| dharmakA rUpa hI aisA hotA hai ki vaha sampradAya katAmoko ThIka ThIka tarahase samajha sakeM aura unakI pUrti vizeSake bandhanase alipta rahatA hai jIvanako sukhI sahI tarIkese kara skeN| kAraNa ki hamAre jIvana nirvAhabanAnekI abhilASA rakhane vAle tathA prAtmakalyANaka ko jitanI samasyAyeM haiM unako hI yadi hamane apanI dadhiicchuka pratyeka manuSyakA yaha adhikAra hai ki vaha apanI se momala kara diyA to phira hamArA jIvana hI khataremeM zakti aura sAdhanoMke anusAra uka prakArasaM dharma pAlanameM pada sakatA hai isaliye bhale hI hama apanI jIvana nirvAhaagrasara ho / kI AvazyakatAoMko kama na kara sake, to cintAkI bAta isa prakAra kSamA, mArdava, Arjava aura satya ye cAra nahIM hai parantu asImita bAlasAoMke vazIbhUta hokara hama dharma yadi hamAre jIvana meM utara jAya to hama sabhya nAgarika anargala rUpase anAvazyaka pravRttiyA~ karate raheM, to yaha rUpameM camaka sakate haiM aura ina cAroM dharmoke sAtha sAtha avazya hI cintanIya samasyA mAnI jaaygii| gauca evaM saMyama dharma bhI hamAre jIvanameM yadi pA jAte haiM mAjakala pratyeka manuSya jaba cAroM ora ghebhavake to hamArA jIvana anAyAsa hI dIrghAyu, svastha aura sukhI namaskAroMko dekhatA hai to unakI cakAcauMdhameM usakA mana bana sakatA hai| navIna navIna aura jaTila rogAMkI vRddhi gAvAMDola ho jAtA hai aura taba vaha unake AkarSaNase baca jo Ajakala dekhane meM pA rahI hai usakA kAraNa hamArI nahIM sakatA hai aura usakI lAlasAyeM vaibhavake una camaanargala aura hAnikara mAhAra-vihAra-sambandhI pravRttiyA~ skArAMkA upabhoga karane ke lie umar3a par3atI haiM aura taba hI to haiN| saba duSpravRttiyoMke zikAra hote hue bhI hama vaha socatA hai ki jIvanakA saba kucha aAnanda inhIMke apaneko sabhya nAgarika tathA vivekI aura samyagdRSTi mAnate upabhogameM samAyA huA hai| Ajakala pratyeka vyakti ga yA , haiM yaha prAtmavaMcanA nahIM hai to phira kyA hai? cAhatA hai ki usake pApa aisA AlIzAna makAna ho hamAra zAstra hame batalAte haiM ki Ajakala manuSya jimameM vaibhavakI sabhI kalAyeM chiTaka rahI hoM, usakA bhojana itanA pIya zakti ho gayA hai ki usakA mukti kA yA aura usake vastra azrata pUrva aura abhUtapUrva, bar3hiyAse pUrNa bhAsmanirbhara bananekA svapna pUrA nahIM ho sakatA hai bar3hiyA moTarakAra ho, reDiyo ho aura na mAlUma kyA kyA parantu zrAvaka aura mAdhu banane ke liye bhI tapa, tyAga aura ho, vizvameM chAyI huI viSamatAne manuSyakI lAlasAoMko bhAkimanya dharma sambandhI jo maryAdAyeM nizcita kI I ubhAr3ane meM kitanI adhika sahAyatA kI hai yaha bAta jAna hai unake dAyaremeM raha kara hI hama zrAvakoM aura sAdhuoMkI kAra logoMse chipI huI nahIM hai| jinake pAsa ye saba zreNIma pahuMca sakate haiN| vastrakA tyAga karake nagna diga- sAdhana maujUda hai ve to unake bhogameM hI alamasta haiM lekina mbara vezakA dhAraka sAdhu ThaMDa bhAdikI bacatake liye yadi jinake pAsa ina saba sAdhanoMkI kamI hai yA viskula nahIM payAla mAdikA upayoga karatA hai to usameM sAdhutA kahA~ hai bhI kevala IrSA aura bAhakI ho jindagI vyatIta raha jAtI hai ataH sAdhukA veza hameM tabhI svIkAra karanA kara rahe haiM ve bhI nahIM soca pAte ki bhalA ina vaibhavake cAhiye jabaki vastrAdike abhAva meM zItAdikI bAdhA sahana camakAroMse hamAre jIvana-nirvAhakA kyA sambandha hai? karamekI sAmarthya hamAre andara udita ho jAve isI taraha . hama mAnate hai ki jinake pAsa samayakI kamI hai aura bhASaka bhI hameM tabhI bananA cAhie jabaki hamAre andara kAma adhika hai unheM moTarakI jarUrata hai parantu saira sapATe Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMgIya jana purAvRtta - %3 ke liye usa moTarakA kyA upayoga ho sakatA hai? yaha taraha loga rupayA paisAke dAnako tathA bhAramAkI svArabhI hama mAnate haiM ki deza aura videzoMko paristhitiyoMkI jambana zaktike vikAsako avahelanA karake prakrama aura jAnakArI ke liye reDiyokA upayoga Avazyaka hai parantu avyavasthita DhaMgase kiye gaye bhogAdike tyAgako tyAga anupayogI aura azlIla gAnoM dvArA kAnIkA tarpaNa dharmameM garmita kara lete hai| parantu ve yaha nahIM socate ki aura manoraMjanake lie usakA kyA upayoga ho sakatA rupayA paisAkA dAna mAdike cAra dhamoM meM hI yathA yogya hai? yahI bAta vaibhavakI cakAcauMdhase paripUrNa mahaloM, cama- gabhita hotA hai aura jisameM prAramazaktike vikAsako kIle bhadakIle vastroM aura duSpAcya gariSTha bhojanoMke bAremeM avahelanA kI gayI hai aise akrama aura amyavasthita hagase bhI samajhanA caahiye| kiyA gayA tyAga to dharmakI maryAdAmeM hI nahIM pA sakatA antima nivedana hai ataH pratyeka manuSya aura kamase kama vicAraka vidvAnoMkA aise andhakArapUrNa vAtAvaraNameM ukta daza dhokA to yaha kartavya hai ki ve daza dharmoke svarUpa aura unake arthaprakAza hI mAnavako sadbuddhi pradAna kara sakatA hai paranta pUrNa kramako samajhanekA prayatna kareM tathA svayaM usI taMgase ina dhamaki svarUpa aura maryAdAoMke viSaya meM bhI loga unake pAlana karane kA prayatna kareM aura sAdhAraNa janako anabhijJa ho rahe haiN| prAyaH logokA yaha khayAla hai ki bhI samajhAnekA prayatna kareM tAki manuSyamAtra meM mAnavatAkA vIyakI rA karanA hI brahmacarya hai parantu vIrya rakSAkI saMcAra ho aura samastajana apane jIvanako sukhI banAnekA maryAdA saMyama aura tyAga dharma meM hI pUrNa ho jAtI hai isI mArga prApta kara skeN| tA.17-8-20 uttama kSamA (paramAnanda jaina zAstrI) yena kenApi duSTena pIr3itenApi kutracit / cittako prazAnta nahIM hone detA, una vibhASa bhAvoMko kSamA tyAjyAna bhavyena svgNmokssaabhilaapinn| // anAtmabhAva athavA prAmaguNoMkA ghAtaka samajhakara una jisa kisI duSTa vyaktike dvArA pIvita hone para bhI pacA detA hai-unake ubharanekI mAmayako akrodha guNakI svarga aura ma.kSakI abhilASA vAle vyaktiko mA nahIM nirmala agnimeM janA detA hai aura apaneko baha nirmala chor3anA caahiye| kyoki samA yAtmAkA dharma hai, svabhAva guNAMkI uma vimala saritAmeM sarAbora rakhatA hai jahA~ tathA guNa hai, vaha pAramA hI rahatA hai| bAgha vikRtika asAdhupanakI usa durbhAvanAkA pahu~canA bhI saMbhava nahIM kAraNa prAramAkA vaha guNa bhale hI tirohita yA mAcchA hotA / moha kSobhase hone vAle rAgadveSa rUpa vikArAtmaka dita ho jAya, athavA dhAtmA usa vikArake kAraNa apane pariNAma jahAM Thahara hI nahIM sakate; kintu pAramAkI sthiti svabhAvase cyuta hokara rAma-dveSAdi rUpa vibhAvabhAvoMma zAnta aura samatA rasase mota-prAna rahatI hai| kaMcana, pariNata ho jAya, parantu usake kSamA guNarUpa nija svabhAvakA kAMca nindA stuti pUjA, anAdara, maNi-boSTa sukha dukha, prabhAva nahIM ho sktaa| anyathA vaha AmAkA svabhAva jIvana maraNa, saMpat vipat bhAdi kAryoM meM samatA banI nahIM bana sktaa| kSamA vIrasya bhUSaNam' vAkya ke anusAra rahatI hai, vahI vyakti vIra tathA dhIra aura prArama kSamAko vIra vyaktikA AbhUSaNa mAnA gayA hai| bAmnavamaM mvAtadhyatAkA adhikArI hotA hai| use hI svAsmopabandhi camA usa vIra vyaktimeM hI hotI hai jo pratikArakI sAmarthya apanA svAmI banAtI hai| rakhatA humA bhI kisI asamartha vyakti dvArA hone vAle apa- kintu jo vyakti saraSTi nahIM, kAyara aura mahAnI hai rAdhako kSamA kara detA hai-use dagaha nahIM detA, aura na vastutatvako ThIka rUpase nahIM samajhatA, vaha jarAse usake prati kisI bhI prakArakA asaMtoSa athavA badakhA nimitta milane para kodhakI bhAgameM jalane lagatA hai, lenekI bhAvanAko hRdayameM sthAna hI detA hai| kintu mana pratIkArakI sAmarthaka abhAva meM bhI pAI huI mApadAkA sthinike vikRta honeke kAraNa samupasthita hone para bhI pratikAra karanA cAhatA hai kintu usakA pratIkAra na Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12.] anekAnta [kiraNa honese kheda khiza rahatA hai| dUsaroMko burA bhalA bacana bolanA, gAlI denA, kisIkI sampattikA paraharaNa kahatA hai| apane svArthakI lipsAmeM dUsareke hita karanA, kisIko mAnasika pIr3A pahu~cAnA athavA aisA ahita honekI paravAha nahIM karatA, aura na khuda upAya karanA jisame dUsareko nukasAna uThAnA par3e, tathA apanA hI hita sAdhana kara sakatA hai, aise vyakti- lokame nindA vA apayazakA pAtra bananA par3e, bhAdi meM kSamA rUpa dhAsmaguNakA vikAsa nahIM ho pAtA, aura koI manuSya kisI manuSyako apazabda kahatA hai gAlI na usakI mahattAkA use prAbhAsa hI ho pAtA hai| detA hai jisase dUsarA manuSya utpIr3ita hotA hai apane krodhAgni jisa vyakkimeM udina hotI hai vaha sabase pahale ahaMkArakI bhAvanA para prAghAta huaA anubhava karatA hai, usa vyaktike dhairyAdi guNoMkA vinAza karatI hai-unheM apane apamAnako mahasUsa karatA huzrA krodhAgnise uddIpita jakhAtI hai-aura use prANa rahita nizceSTa banA detI hai| ho jAnA hai. aura umase apane apamAnakA badalA leneke krodhI vyakti pahale apanA apakAra karatA hai, bAdameM liye utArU ho jAtA hai| una donoM meM paraspara itanA adhika dUsarekA apakAra ho yA nahIM, yaha usake bhavitavyakI jhagar3A bar3ha jAtA hai ki donoMko eka dUsareke jIvanase bAta hai| jaise kisI vyakkine krodha vaza aparAdhIko bhI hAtha dhonA par3atA hai, krodhase hone vAlI yaha saba sajA dene ke liye bhAgakA aMgArA uThAkara pheMkane kI kriyAeM kitanA anartha karatI haiM yaha ajJAnI nahIM samajhatA koziza kii| pAgakA aMgArA uThAte hI usa vyaktikA aura na kArya kAryakA kucha vicAra hI karatA hai| pahale svayaM jala jAtA hai| bAdameM jisa vyaktiko parantu jJAnI (sahiSTa) krodha aura usase hone vAle avaaparAdhI samajhakara use jalAne ke liye agni pheMkI gaI hai zyambhAvI vinAza pariNAmase paricita hai. vaha 'krodho mUlavaha usase jale yA na jalaM yaha usake bhavitavyake prAdhIna mananAM' kI uktimaM bhI anabhijJa nahIM hai| vaha socatA hai| parantu bhAga pheMkane vAlA vyakti to pahale svayaM jala hai ki jisa gAlI yA apazabdake uccAraNase krodhakA yaha hI jAtA hai| isI taraha krodhI pahale apanA apakAra tANDava natya hotA hai yA zAna ra karatA hai, bAda meM dasareke apakArameM nimitta bane athavA jI , na baneM isakA koI niyama nahIM hai| paudagalika hai,-pudgala ( Matter) se niSpanna huzrA krodha pAramAkA svAbhAvika pariNAma nahIM, vaha parake hai, vaha mere prAramaguNoMko hAnI nahIM pahu~cA sktaa| nimitta se hone vAlA vibhAva hai| usake hone para viveka gAlI dene vAlene yadi tujhe gAlI dI hai-apazabda kahA calA jAtA hai aura aviveka apanA prabhAva jamAne lagatA hai, to tujhe usakA uttara gAlImeM nahIM denA cAhiye, hai| isIse usakA vinAza hotA hai| krodha utpanna hote hI kintu cupa ho jAnA caahiye| kyoMkiusa vyaktikI zArIrika prAkRtimeM vivRti yA jAtI hai, 'gAlI Avata eka hai jAvata hota aneka / mAMkheM lAla ho jAtI haiM, zarIra kAMpane lagatA hai, mumbakI jo gAlIke phere nahIM to rahe ekako eka / / prAkRti vigaha jAtI hai, muMhase yadvA tadvA zabda kadAcit yadi gAlIkA jabAba gAlI meM diyA jAtA nikalane lagate haiM, jisa kAryako pahane burA samajhanA haiM to jhagar3A aura bhI bar3ha jAtA hai-usase zAnti nahIM thA krodha Ane para use hI vaha acch| samajhane lagatA milatI aura na aisA karanA buddhimattA hI hai| hai| usa samaya krodhI puruSakI dazA pizAcase abhibhUta vyaktike samAna hotI hai-jisa taraha pizAca manuSyake kisI kavi ne kahA hai :zarIrameM praveza karane para vaha vyakti prApese bAhara hokara dadatu dadatu gAloM gAlimanto bhavantA, prakAryoM ko karatA hai kabhI ucita kiyA bhI kara detA hai, vayamApa tadabhAvAt gAlidAne'samarthAH / para vaha usa avasthAmeM apanA thor3A sA bhI hita sAdhana nahIM jagad vidita metad dIyate vidyamAnaM, kara sktaa| isI taraha krodhI manuSya bhI apanA ahita nahi zazaka vipAraNaM ko'pi kasmai dadAti / / sAdhana karatA humA lokameM nindAkA pAtra hotA hai| krodho- dUsare yadi gAlI dene vAleke pAsa aneka gAliyAM tpatti ke aneka nimitta hai, jhUTha bolanA, corI karanA, kaTuka hai, to vaha gAliyAM degA hI, kyoMki yaha loka meM vidita Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] utcama kSamA [121 hai ki jisake pAsa jo cIja hotI hai vaha vahI cIja use svArthasiddhi kiyA karatA thA, parantu vikake jAgRta hote hI detA hai| mere pAsa gAliyAM nahIM haiM prata. maiM unheM nahIM de vaha merI mithyA dRSTi vilIna ho gaI aura mujhe apanI usa sakatA, loka meM kharagozake sIMga nahIM hote to unheM koI pAlatIkA bhAna ho gyaa| aba merA nizcaya ki kisIko detA bhI nahIM hai| para padArtha merA kucha bhI bigAra-sudhAra nahIM kara sktaa| phira bhI jJAnI socatA hai ki gAlI dene vAlene jo vigAva-sudhAra svayaM mere paraNAmoM para hI nirbhara hai| merI gAliyAM dI hai usakA koI na koI kAraNa avazya honA antarbAhya pariNatihI mere kAryako sAdhaka-bAdhaka hai| ataH caahiye| yadi mere kisI bhI vyavahArase use kA pahuMcA mujhe prAtma-zodhana dvArA apanI pariNatiko hI sudhAranekA ho athavA dukha huA ho to usane usakA dalA gAlI yasna karanA caahiye| jJAnI aura ajJAnIkI vicAra-dhArAmeM badA bhArI bheda hai| jahAM jJAnI vastutatvakA marma aura dekara diyA hai, so ThIka hai, merA asad myavahAra hI uma gAlIkA kAraNa hai| phira vicAratA hai, ki yadi maiMne vivekI hotA hai vahAM ajJAnI avivekI aura hitAhitake vicArase zUnya hotA hai| isake sAtha koI jAnabUjha kara burA vyavahAra nahIM kiyA, usane galatIse hI aisA kiyA hai| to usane asad yadi vastutatvakA gaharA vicAra kiyA jAya, aura usase vyavahAra karake merA upakAra hI kiyA hai, merI parIkSA samutpana viveka para raSTi dI jAya to yaha spaSTa ho jAtA ho gaI, merA prAramA vibhAvarUpa nahIM pariNamA, hai ki krodhAdika pariNAma vibhAva hai panimittase hone yahI mere liye hitakara hai| aura usa becAre vyakkine vAle zrIdayika pariNAma hai| yahI mere jIvanake zatra hai, to apanA apakAra hI kiyA hai, vaha becArA dIna inako mujhe prakrodhabhAvase jItanA cAhiye aura ahaMkAra hai; mere dvArA samAkA pAtra hI hai / usane mujhe gAlI mamakArake kAraNa hone vAle aniSTa pariNAmase sadA bacane kA yasna karanA cAhiye / manuSyakA prAramA jitanA niyana dekara jo mere azubha karmakI nirjarA karAI I zrataH hogA, hita ahitake vicArakI zakti utanI hI manda hogI vaha merA bandhu hI hai, zat nahIM / kyoM ki zatrutAkA aura vaha krodhAdi vibhAvoMke prabhAva meM prAkara apane svarUpase vyavahAra apakAra karane vAleke prati hotA hai, mo vaha to pyuna ho jAtA hai, usakI buddhi acche kAryoM meM na jAkara merA upakArI hI hai, ataH vaha merA zatrU nahIM ho sktaa| burAIkI ora hI jAtI hai, vaha dhAsmanirIkSaNa karane meM merA zava to mera meM udita hone vAlA krodhAdirUpa vibhAva bhI asamartha hotA hai, isIme use apanI mirSalatAkA pariNAma hai jo merI Atma nidhika vikAsameM bAdhaka hai| bhAna nahIM ho pAtA, yahI usake puruSArthakI kamI hai jisase ataH mujhe uma krodharUpI vairIkA vinAza karanA cAhiye vaha prAramahita baMcita rahatA hai| mahApuruSAMne ajJAnIkI jisase merI prAtma nidhikA saMrakSaNa ho ske| isa purupArtha kamIko dUra karanekA upadeza diyA hai jisase merA krodha usa aparAdhI para hI hai,jo merA zanna hai, yadi vaha apanI nirbalatAko dUra karake apanI zaknikA yathArtha aisA hai to bhAgmAkA aparAdhI to kAMdha hai; kyoMki krodhane anubhava kara make aura krodhAdi zApara vijaya prApta hI merA aparAdha kiyA hai-mere zrAtma-guNoMko naSTa karanekA karanekA upakrama kara sake, tathA kSamA nAmaka guNakI mahattAprayatna kiyA hai, isaliye krodhahI merA zatra hai| ataeva sabhI paricita ho ske| kAyaratA aura manobalakI kamamujhe usI para krodha karanA caahiye| anya vyakiyoM para jArI dUra hote hI usameM sahanazIlatA Ane lagatI hai aura krodha karanese kyA lAbha; dUsare vyaki to apane apane phira umameM vacana mahiSNunA bhI udita hone lagatI hai| upArjita karmoM ke zrAdhIna haiN| ve merA koI bigAi-sudhAra usakI vRddhi hone para vaha bacana sambandhi asahiSNutAke nahIM kara sakate, kintu vigAha sudhAra hone para ve nimitta pariNAma vaca jAtA hai| avazya bana jAte haiN| ataH maiM apaneko karma bandhanameM eka sAdhu kahIM jaMgala meM se gujara rahA thA, acAnaka DAlakara dUsaroMke upakAra apakArameM nimitta kyoM bnuuN| sAkayA gae unameM se eka hAkUne sAdhUko eka cAMTA mArA maiM mohavaza ajJAnase parako kartA mAne hue thaa| isI aura usakA kamaMDalu chIna liyA, sAdhu vivekI aura kAraNa dUsaremeM zava mitrakI kalpanA kara apanI aihika sahiSNu thA, usane DAkase kahA ki Apake isa hAthameM coTa Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] anekAnta [kiraNa 3 jAna gaI lAiye maiM ise davA jisase usakI pIr3A gRhastha apanI maryAdAke anusAra mAkA apane kama ho jAya / yaha kaha kara sAdhu kUke hAthako davAne jIvana meM prAcaraNa kara lokameM sukhI ho sakatA hai-jo lgaa| bAkU sAdhuke zAnta svabhAva aura usake sahanazIla saraSTI puruSa, vivekI aura kartavyanika vaha saMsArake vyavahArako dekhakara usake caraNoM meM gira par3A aura bolA kisI bhI prANIkA burA na cAhate hue apane dayAlu svabhAvamahArAja! maine pApakA bar3A aparAdha kiyA hai, jo maiMne se bhAsmarakSA karatA humA sareko prayatna pUrvaka kaSTa na binA kucha kahe pApako cAMTA mArA aura kamaMDalu chiinaa| pahu~cA kara mAMsArika vyavahAra karate hue bhI dhamAkA bhApa merA aparAdhamA kIjiye aura apanA yaha kamaMDalu pAtra bana sakatA hai| bIjiye / itanA kaha kara DAvahAMse cale gae kintu una sAdhu ca ki prAtma-sAdhanAmeM niSTha hai sAMsArika saMgharSase para sAdhukI usa sahiSNutAkA amiTa prabhAva pdd'aa| dUra rahatA hai kyoMki vaha saMgharSake kAraNa parigrahakA moha ___yadi AmAko prAramAkA svabhAva yA dharma na mAnA jAya chor3a cukA hai / yahAM taka ki vaha apane zarArase bhI nispRha to jo krodhI vyakti hai usakA krodha sadA banA rahanA ho cukA hai| ataeva vaha dUsaroMko pIdA dene yA pahuMcAne cAhiye / para aisA nahIM hotA, krodha udita hotA aura kI bhAvanAse kosoM dUra hai, ataH usakA kisIse vaira-virodha calA jAtA hai, isase yaha spaSTa samajhameM bhA jAtA hai ki bhI nahIM hai, vaha sadaSTi aura vivekI tapasvI hai| ataeva krodha bAramAkA svabhAva nahIM hai pudgalakamake nimittase hone vaha uttama kSamAkA dhAraka hai| usake yadi pUrva karmakRta vAlA audAyika pariNAma hai / krodhIkA saMsArameM koI mitra azubhakA udaya zrA jAtA hai aura manuSya tiryaMcAdike dvArA nahIM banatA aura samAzIla vyaktikA koI zatru nahIM banatA; koI upasarga parISaha bhI sahanA par3e to unheM khuzIse saha kyoMki vaha svapnameM bhI kisIkA burA cintavana nahIM karavA letA hai-vaha kabhI dilagIra nahIM hotA aura zarIrake vinaSTa aura na kisIkA purA karanekI ceSTA hI karatA hai| usakA ho jAnepara bhI vikRtiko koI sthAna nahIM detaa| vaha to saMsArake samasta jIvAsa maitrI bhAva rahatA hai| tapasvI kSamAkA pUrNa adhikArI hai| pamA zIlahI ahiMsaka samAdharmake do svAmI hai gRhastha aura sAdhu / ye donoM hai, jo krodhI hai vaha hiMsaka hai| ataH hameM krodharUpa vibhAvahI prANI apane 2 padAnusAra kaSAyoke upazama, laya aura bhAvakA parityAga karane, use dabAne yA kSaya kara kSamA zIla hayopazamake anusAra samA guNake adhikArI hote haiN| bananekA prayatna karanA caahiye| dasa lakSaNa dharma-parva (zrI daulatarAma 'mitra') saMvara nirjarA kAraka prAtmAkI bItarAga paratiko ye AtmAkI ahita (pAzrava bandha ) kAraka sarAga paradharma kahate hai, jo ki muktikA mArga hai| Nati hai| ataeva sadA sAvadhAna rahakara isase bacate rahanA uttama mAdi dasa lakSaNa dharma, ratnamaya dharma / samyaka hai| sva. paM0 daulatarAmajIne yahI bAta kyA hI acche darzana jJAna cAritra) se bhinna nahIM hai, kintu eka hai! zabdoMmeM kahI hai uttama mA, mAdava prArjava, zauca, satya ye pAMca "Atamake ahita vipaya kapAya / samaya samyak darzana zAna svarUpa hai, tathA saMyama, tapa, inameM merI paraNati na jAya // " syAga bhAkiMcana prakSacarya ye pAMca lakSaNa samyak-cAritra parantu Azcarya hai ki Ajakala hama logoMne viSaya svarUpa hai| kapAya zodhaka dasa lakSaNa dharma parvako adhikAMza meM viSaya eka mithyAtva aura cAra anantAnuyandhI kaSAya inake kaSAya poSaka tyauhAra sarIkhA banA rakhA hai| isameM saMzo. anudayase pUrvArdhake pA~ca lakSaNa (athavA sa. darzana jJAna) dhana honA Avazyaka hai, anyathA hama mukti mArgase haTa vaidA hote hai, tathA zeSa kaSAyoMka anudayase uttarArdhake jaayeNge| kisIne saca kahA haipAMca lakSaNa athavA-samyak cAritra) paidA hote haiN| "parva (pora ) khAne (bhoganekI) baratu nahIM, kiMtu mithyAtva (=viSayeSu sukha prAnti aura kaSAya bone (tyAganekI) vastu hai " Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttama mArdava (zrI. pUjya pulaka gaNezaprasAdajI varNI) mAtra mArdava dharma hai, samAdharma vidA ho rahA hai, vidA gurukA itamA pAkarSaNa rahatA hai ki vaha use eka sAtha to hotA hI hai usakA eka dRSTAMta bhApako sunAtA huuN| maiM saba kucha batalAneko taiyAra rahatA hai| eka sthAna para eka madiyAmeM dulAramAke pAsa nyAya par3hatA thA, ve nyAya paNDitajI rahate the pahale gurubhoMke ghara para sneha adhika zAstrake bar3e bhArI vidvAna the| unhoMne apane jIvana meM 25 thaa| papiDatAnI unako bAra kahatIM ki sabhI sabake to varSa nyAya hI nyAya par3hA thA / ve vyAkaraNa prAyaH nahIM mApakI vigya karate haiM pApako mAnate hai phira bhApa isI jAnate the, eka dina unhoMne kisI prakaraNa meM apane gurUjI- eka kI kyoM prazaMsA karate haiM ? paNDitajIne kahA ki isa se kahA ki jaisA "bAkI" hotA hai vaisA "vIti" kyoM jaisA koI mujhe nahIM caahtaa| yadi tuma isakI parIkSA hI nahIM hotA? unake gurU unakI mUrkhatA para bahuta Rddha hue karanI cAhatI ho to mere pAsa baiTha jAmo mAmakA sIz2ana aura bole baila bhAga jA yahA~ se dulAkAko thA, gurune apane hAtha para eka paTTIke bhItara pAma bA~dha bahuta burA lagA usakA eka sAthI thA, jo vyAkaraNa liyA aura duHvI jaisI mUrata banAkara karAhane lge| acchA jAnatA thA aura nyAya par3hatA thaa| dulArajhAne kahA tamAma chAtra gurUjIke pAsa daude pAye, gurUne kahA durbhAki yahA~ kyA par3hate ho calAM ghara para hama tumheM nyAya bar3hiyA gyavaza bhArI phor3A ho gayA hai| kAnoMne kahA maiM abhI se bar3hiyA par3hA deMge, sAthI inake sAtha gA~vako calA gayA- vaidya jAtA hU~ / ThIka ho jAyagA / gurUne kahA beTo! yaha vahA~ unhoMne usase eka sAlameM tamAma vyAkaraNa par3ha DAlA vecase acchA nahIM hotA-eka bAra pahale bhI mujhe humA aura eka sAla bAda apane gurUke pAsa jAkara krodhame kahA thA taba mere pitAne ise cUmakara acchA kiyA thA yaha ki tumhAre pApako dhUla dI, pUcha le vyAkaraNa, kahA~ pUchatA cUsanese hI acchA ho sakatA hai| mavAdase bharA phokA kauna hai| gurUne haMsakara kahA pAtro beTA maiM yahI to cAhatA cUse ? saba ThiThakakara raha gaye / itane meM vaha yAtrA gayA thA ki tuma isI taraha nirbhIka bano / maiM tumhArI nirbhI. jimakI ki gurU bahuta prazaMsA kiyA karate the| bhAkara para merI bAta yAda rakkhI- bolA gurUjI kyA kaSTa hai ? beTA phodA hai, cUmanese acchA apagadhini cetkrodhaH krodhe krAMdhaH kathaM nahi / hogaa| gurUke kahanekI dara thI ki usa chAtrane use apane dharmArtha-kAma-mokSAyAM caturyA paripanthini // muMha meM le liyaa| phorA to thA hI nahIM pAma thA pagiDadulArajhA apane gurukI samAko dekhakara natamastaka raha tAnIko apane patike vacanoM para vizvAsa huaa| gaye / kSamAma kyA nahIM hotA / zraccha acche manuSyAMkA kyA kaheM prAjakI bAta ! mAtra to vinaya raha hI nahI mAna naSTa ho jAtA hai| . gyaa| sabhI apane Apako bar3e se bar3A anubhava karate haiN| ___ mArdavakA nAma komalanA hai, komalatAmeM aneka guNa merA mana nahIM calA jAya isakI phikara meM saba par3e hai para vRddhi pAte haiN| yadi kaThora jamInameM bIja DAlA jAya to isa taraha kiMmakA mAna rahA hai| Apa kisIko hAtha jora vyartha calA jAyegA / pAnIkI bArizama jI jamIna kAma na kara yA sira jhukAkara usakA upakAra nahIM karate yakSika ho jAtI hai usameM bIja jamanA hai| bacce ko prArambhameM apane hRdayame mAnarUpI zatrako haTAkara apane pApakA upapar3hAyA jAtA hai kAra karate haiN| kimIne kisIkI bAta mAnakSI, use hAya "vidyA padAti vinayaM vinayAdyAti pAtranAm / joDa liye mira mukA diyA, itanese hI vaha khuza ho jAtA pAtratvAdanamApnoti dhanAddhamaiM nataH mumbam // " hai aura kahanA hai isane hamArA mAna rakha liyA-mAna vidyA vinayako denI, vinaya pAtratA AtI hai| ragba kyA liyA. mAna kho diyaa| apane hRdaya meM jo mahaMpAtratAse dhana milatAI dhanase dharma aura dharma sukha prApta kAra thA usane use Apake zarIrako kriyAse dUra kara diyaa| hotA hai| jisane apane hRdayame vinaya dhAraNa nahIM kiyA kela Apane mamyagdarzanakA prakaraNa sunA thaa| jisa prakAra vaha dharmakA adhikArI kaise ho sakatA hai| vinayI chAtra para anya logoMka yahA~ Izvara yA khudAkA mahAtmya hai vaisA hI Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124] anekAnta [kiraNa 4 jainadharmameM sampradarzanakA mAhAtmya hai, samyagdarzanakA bartha- samyagdarzanake addhAna guNakA phala hai| prAcAryoMne sabase bhArama labdhi hai, pAramAke svarUpakA ThIka ThIka bodha ho pahale yahI kahA haijAnA prAramalabdhi kahalAtI hai| prAramajandhike sAmane saba "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga:" samyasukha bhUla haiN| samyagdarzanase prAramAkA mahAnaguNa jAgRta gdarzana, samyajJAna aura samyakcAritra mopakA mArga hai| hotA hai, vivekazakti jAgRta hotI hai Aja kala loga hara AcAryakI karuNA buddhiko to dekho-mokSa taba ho jabaki eka bAtameM kyoM? kyoM karane lagate haiM, isakA abhiprAya pahale bandha ho yahA~ pahale bandhakA mArga batalAnA thA phira yahI hai ki unameM zraddhA nahIM hai| zraddhAke na honese hara mokSakA parantu unhoMne moghamArgakA pahale varNana isaliye eka bAta meM kutarka uThA karate haiN| kiyA hai ki ye prANI anAdikAlase bandhajanita duHkhakA eka bhAdamIko kyoMkA roga ho gayA, usase becArA anubhava karate karate ghabar3A gaye hai, ataH pahale inheM mokSabadA parezAna humA, pUchane para salAha dI ki tU ise kisI- kA mArga batalAnA cAhie / jaise koI kArAgArameM par3akara ko beca DAla, bhale hI sau pacAsa laga jAya / bImAra dukhI hotA hai vaha yaha nahIM jAnanA cAhatA ki maiM kArAbhAdamI isa vicArameM par3A ki yaha roga kise becA jAya, gArameM kyoM par3A? vaha to yaha jAnanA cAhatA hai ki maiM kisIne salAha dI skUlake lar3ake bar3e cAlAka hote haiN| isa kArAgAra se chuTU kaise / yahI socakara prAcAryane pahale 10) rupaye dekara kisI lar3akeko beca de. usane aisA hI mokSakA mAgaM batalAyA hai / samyagdarzanake rahanese viveka kiyA-eka bar3akene 10) lekara usakA vaha roga le liyA ki sadA jAgRta rahatI hai vaha vipatti meM par3ane para bhI saba lar3akAne milakara 50, kI miThAI khAI, jaba labakA kabhI anyAyako nyAya nahIM samajhatA / rAmacandrajI sItAmAsTarake sAmane gayA aura mAsTarane pUchA ki kalakA ko chur3Ane ke lie laMkA gaye the, khaMkAke cAroM bhora unakA sabaka dikhalAo, lar3akA bolA kyoM? mAsTarane kAna pakar3a kaTaka par3hA thA, hanumAna Adine rAmacandrajIko khabara dI kara lar3akeko bAhara nikAla diyA / lar3akA samajhA ki ki rAvaNa jina maMdirameM bahurUpiNI vidyA siddha kara rahA kyoMkA roga to bar3A kharAba hai-vaha usako vApisa kara hai yadi use yaha vidyA siddha ho gaI to phira vaha ajeya paayaa| abakI bAra usane socA calo aspatAlake kisI jAgAzA dIjiye jisase ki loga isakI marIjako beca diyA jAya to acchA hai, ye loga to palaMga vidyAsi meM vighna kareM, rAmacandrajIne kahA ki hama kSatriya para par3e par3e bhAnanda karate hI haiM / aisA hI kiyA, eka hai koI dharma kare aura hama usameM vighna DAleM yaha hamArA marIjako beca pAyA dUsare dina DAkTara pAye pUchA tumhArA kartavya nahIM hai| sItA phira durlabha ho jAyagI."hanumAnakyA hAla hai? marIjane kahA kyA ? zakTarane use aspa ne kahA / rAmacandrajIne joradAra zabdoMmeM uttara diyA, ho tAnase bAhara kara diyaa| usane bhI samajhA daraasala meM jAya eka sautA nahIM dazoM sItAe~ durlabha ho jAveM para maiM yaha roga to bar3A kharAba hai, vaha bhI vApasa kara pAyA, abakI bAra usane socA adAlatI AdamI bar3e raMca hote anyAya karaneko zrAjJA nahIM de sktaa| haiM unhIMko becA jAya, nidAna usane eka bhAdamIko beca rAmacandrajIme itanA viveka thA usakA kAraNa kyA diyA, vaha majisTreTa ke sAmame gayA majisTreTane kahA tumhArI thA ? kAraNa thA unakA vizuddha pAyaka samya. nAlizakA ThIka ThIka matalaba kyA hai, pAdamIne kahA kyoM? gdarzana / sItAko tIrthayAtrAke bahAne kRtAMtavaka senApati majisTreTane mukadamA khArijakara kahA ki gharakI rAha lo, jaMgala meM chor3ane gayA-usakA hRdaya vaisA karanA cAhatA thA vicArakara dekhA jAya to ina hara eka bAtoMmeM kutarkase kyA? vaha svAmIkI paratantratAse gayA thA / usa vakta kAma nahIM cltaa| yuktike balase sabhI bAtoMkA nirNaya kRtAMtavakako apanI parAdhInatA kAkrI khalI thii| jaba vaha nahIM kiyA jA sktaa| yadi pApako dharmameM zraddhA na hotI nirdoSa sItAko jaMgalame ko apane aparAdhakI kSamA mAMgato yahAM hajArako saMkhyAmeM kyoM Ate ! yaha kAMtilAla kara vApisa Ane lagatA hai taba sItA usase kahatI haijI jo eka mAhakA upavAsa kiye huye haiM kyoM karate? senApati ! merA eka saMdeza unase kaha denA, vaha yaha ki bhApakA yahA~ mAnA aura inakA upavAsa karanA yaha saba jisa prakAra lokApavAdake bhayase mApane mujhe tyAgA isa Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] u.ma mArdava [ 125 prakAra lokApavAdake bhavase jinadharmako nahIM chor3a denaa| samayakI bhora dekho, yadi vaha bhI aparAdhI ho to apane usa nirAzrita apamAnita strIko itanA viveka banA rhaa| baccoM lava-kuzakI bhora dekho aura eka bAra punaH gharameM isakA kAraNa kyA thA usakA samyagdarzana / Aja kabakI praveza karo, para sItA apanI datAse vyuta nahIM huI, usane strI hotI to pacAsa gAliyA~ punAtI aura apane samAnatA- usI vakta keza ukhAr3akara rAmacandrajIke sAmane pheMka diye ke adhikAra batalAtI / itanA hI nahIM sItA jaba nArada aura jAla meM jAkara prAryA ho gii| yaha saba kAma sambajIke prAyojana-dvArA lava-kuzake sAtha ayodhyA vApisa gdarzakA hai| yadi use apane karma para bhAgya para vizvAsa na pAtI haiM eka vIratApUrNa yuddha ke bAda pitA putrakA milApa hotA to vaha kyA yaha saba kArya kara sakatI thii| hotA hai, sItAjI lajjAse bharI haI rAjadarabArameM pahu~catI aba rAmacandrajIkA viveka dekhiye, jo rAmacanma haiM use dekhakara rAmacandra kaha uThane haiM-'duSTA! tU binA sItAke pIche pAgala ho rahe the vRkSoMse pUchate the ki kyA tumane zapatha diye-binA parIkSA diye yahA~ kahA~ ? tujhe lajjA merI sItA dekhI hai| vahI jaba tapazcaryA meM lIna the sIvanahIM pAI / ' sItAne vika aura dhairya ke sAtha uttara diyA ke jIva pratIndrane kitane upasarga kiye para vaha apane dhyAnaki maiM samajho dhI mApakA hRdaya komala hai, para kyA se vicalita nahIM hue / zukladhyAna dhAraNakara kevalikahU~? Apa merI jisa prakAra cAheM zapatha leM / rAmacandrajI avasthAko prApta hue / ne uttejanAtmaka zabdoMmeM kaha diyA ki agnimeM kRdakara samyagdarzanase pAramA prazama saMvega anukampA aura apanI saccAIkI parIkSA do| bar3e bhArI jalate hue agni- Astikya guNa pragaTa hote hai jo samyagdarzanake avinAbhAvI kuNDa meM sItA kRdaneko taiyAra huI / rAmacandrajI laghamaName haiN| yadi ApameM yaha guNa prakaTa hue haiM to samajha lo ki kahate haiM ki sItA jala na jAya / lacamaNane kucha roSapUrNa hama samyagdRSTi hai| koI kyA batalAyegA ki tuma samyazabdoM meM uttara diyA, yaha AjJA dete samaya nahIM socaa| daSTi ho yA mithyAdRSTi / anansAnubandhIkI kaSAya kaH vaha satI hai. nirdoSa hai, bhAjapApa usake avaraDazIlakI mAhase jyAdA nahIM calatI, yadi thApakI kisIse saphAI mahimA dekhiye usI samaya do deva kevalIko vandanAsa lauTa hone para chaH mAha taka badalA lenekI bhAvanA rahatI hai to rahe the, unakA dhyAna sItAke upasarga dUra karanekI bhora samajha lo abhI hama mithyAvAdI haiN| pAyake asaMkhyAta gayA, sItA agnikuNDa meM kUda par3I aura kRr3hate hI sAtha lokapramANa sthAna hai unameM manakA svarUpa yoM hI zithila jo atizaya humA so saba jAnate ho / sItAke cittameM ho jAnA prazamaguNa hai| mithyAdRSTi avasthAke samaya isa rAmacandra jIke kaThora vacana munakara saMsArase vairAgya ho jIvakI viSaya kaSAyameM jaimI svachada pravRtti hotI hai cukA thaa| para "niHzalyo vratI" vratIko niHzakSya honA vaisI samyagdarzana hone para nahIM hotI hai| yaha dUsarI bAta cAhie, yadi binA parIkSA die maiM vrata letI hU~ to yaha hai ki cAritramohake udayase vaha use chor3a nahIM sakatA zalya nirantara banI rahegI, isaliye usane dIkSA lenese ho, para pravRttimeM zaithilya avazya AjAtA hai| zamakA pahile parIkSA denA Avazyaka samajhA thA / parIkSAmeM vaha eka artha yaha bhI hai jo pUrvakI apekSA adhika grAma haipAsa ho gaI, rAmacandrajI usase kahane haiM devI ! ghara calo sadyaH kRtAparAdhI jIvoM para bhI roSa utpanna nahIM honA aba taka hamArA mneha hRdayameM thA para lokalAjake kAraNa prazama kahalAtA hai / bahurUpiNI vidyA siddha karate samaya AMkhoM meM AgayA hai| sItAne nIrasa svarameM kahA- rAmacandrajIne rAvaNa para jo roSa nahIM kiyA thA vaha isakA "kahi sItA suna rAmacandra, saMsAra mahAduHkha vRkSa kaMda" uttama udAharaNa hai| prazamaguNa taba taka nahIM ho sakatA jaba taka anantAnubandhI sambandhI krodha vidyamAna hai, usake tuma jAnata para kachu karata nAhi.........." chaTate hI prazamaguNa pragaTa ho jAtA hai| krodha hI kyoM rAmacandrajI! yaha saMsAra duHkharUpI vRkSa kI madahai anantAnubandhI sambandhI mAna mAyA-lobha sabhI kaSAya aba maiM isameM na rahU~gI / saccA sukha isake tyAgameM hI hai| prazama guNake ghAtaka hai| rAmacandra jIne bahuta kucha kahA, yadi maiM aparAdhI haiM to (sAgara bhAdrapada ) Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya dharma (zrI 101 pUjya ukSaka gaNezapramAdajI varNI) mAja satyadharma hai satyase AtmAkA kalyANa hotA hai| dasareke marmako chedane vAle ho jAte hai| pare, aisI hasI isakA svarUpa amRtacandrAcAryane isa prakAra kahA hai ki- kyA kAmakI jisameM tumhArA to vinoda ho aura dUsarA yadidaM pramAdayogAisamidhAna vidhIyate kimpi| mamAtaka pIr3A paave| koI koI loga itane kaThora vacana tadanRtamapi vijJeyaM tadu-bhedAH santi catvAraH // 11 bojate hai-itanA rUkhApana dikhalAte hai jisase ki pramAdake vaza jo kucha anyathA kahA jAtA hai use samabhAvIkA dhairya bho TUTane laga jAtA hai kitane hI asatya jAnanA cAhiye / usake cAra bheda haiM yahA~ prAcAryane asambaddha aura amAvazyaka bote haiN| unakA yaha caturtha pramAdayoga vizeSaNa diyA hai, pramAdakA artha hotA hai prakArakA asatya hai| ye cAroM hI asatya prANImAtrake kaSAyakA tIva udaya, kaSAyase jo jhUTha bolA jAtA hai vaha duHkhake kAraNa haiN| yadi satya bolA jAya to usase apanI atyanta burA hai| asatyakA pahalA bheda 'sadapalApa' hai jo hAni hI kaunasI hotI hai so samajha meM nahIM pAtA / satya vastu apane dravyase, kSetrase, kAlase aura bhAvase vidyamAna vacanase dUsare ke prANoMkI rakSA hotI hai, apane Apako hai use kaha denA ki nahIM hai, jaise prAsmA hai para koI kaha sukhakA anubhava hotA hai| hamAre gA~vakI bAta hai| maDAvaremeM ki mAramA nahIM hai vaha 'sadapalApa' kahalAtA hai| dUsarA maiM rahatA thA merA eka mitra thA harisiMha / hama donoM sAthabheda 'asAvana' hai jisakA artha hotA hai amad avi- par3hate the bar3I mitratA thii| isake pitAkA nAma maujIlAla camAma padArthakA sadbhAva batalAnA / jaise ghaTa na hone para thA aura kAkAkA nAma kuNjiilaal| donoMmeM nyArapana bhI kaha denA ki yahA~ ghaTa hai| tIsarA bheda vaha hai jahA~ huA to kujIlAnako kucha kama hissA milA jisase vastuko dUsare rUpa kaha diyA jAtA hai jaise gAyako vaha nirantara lAtA rahatA thaa| eka dina maujIlAlane ghodA kaha denA / gahita pApasaMyukta aura apraya jo vacana kuMjIlAlako khUba mArA aura antameM apanA aMgUThA apane hai vaha cauthe prakArakA zramasya hai| cugalakhorI tathA hAsyase hI dA~tAme kATa kara pulisameM riporTa kara dI, ulTA kujImizrita jo kaThora vacana hai vaha garhita kahalAte haiN| bAje lAla para mukadamA calA diyaa| hamArA mitra harisiMha bAje bhAdamI apanI pizuma vRttisaM saMsAramai kalaha utpana hamase bolA ki tuma adAlatamai kaha denA ki mai luharrA karA dete haiN| kaho, mUla meM bAta kucha bhI na ho parantu gA~va meM apane cAcA yahA~ jA rahA thA bIcame maine dekhA cugalakhora idhara udharakI lagAkara bAtako itanA bar3hA dete ki kuMjIlAla aura mojIlAlane khUba jhagar3A ho rahA thA hai ki kucha kahA nahIM jA sktaa| paM. baladevadApajAmeM tathA kuMjIlAla maujIlAlakA aMgUThA dAtAse dabAe hue eka bar3I acchI bAta thii|vh zrApa sabakA bhI mAnya thaa| maiMne bahuta manA kiyA para vaha na maanaa| mitrakA hogii| unake samakSa koI jAkara yadi kahatA ki amuka aAgraha dekhakara mujhe adAlatameM jAnA par3A, jaba merA prAdamI mApakI isa taraha nindA karatA thA ve phaurana nambara aAyA aura adAlatane mujhase pUchA ki kyA jAnate Toka dete the bhAI vaha purAI karatA ho isakA to vizvAsa ho maine kaha diyA ki maiM apane cAcAke yahA~ laharI nahIM, para zrApa hamAre hI muMha para burAI kara rahe hoM- jA rahA thA rAstemeM inakA ghara par3atA thA maiMne dekhA ki gAliyA~ de rahe hoN| mujhe sunanake liye avakAza nhiiN| kuMjIlAla aura maujIlAlameM khUba jar3AI ho rahI thI aura maiM to taba mAnUMgA jaba vaha svayaM zrAkara hamAre sAmane kuMjIlAla maujIlAlakA aMgUThA dA~toMse dabAye hue thaa| aisI bAta karegA aura tabhI dekhA sunA jAyegA / yadi adAlatane pUchA aura kyA jAnate ho? maiMne kahA aura yaha aisA abhiprAya saba loga karaleM to tamAma duniyAke TeTe jAnatA hU~ ki hArasiMhane kahA thA ki aisA kaha denaa| TUTa jAya / ye cugala jisa prakAra ApakI burAI sunAne adAlatako bAta jama gaI ki yaha maujInAjane mUThA mAte hai vaisI ApakI prazaMsA nahIM sunaate| mAmalA khar3A kiyA hai isaliye usI vakta khArija kara kitane hI bhAdamI haMsI meM aise zabda kaha dete haiM jo diyA aura maujIlAlako jo hissA usane jyAdA rakha Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] satya dhama [127 liyA thA vaha bhI denA pdaa| yadi maiM vahA~ satya na bolatA eka gA~va meM eka seTha seThAnI rahate the unake pAsa eka ho vyartha hI niraparAdhI kuMjIlAnako kaSTa hotaa| aba mAdamI kAmakI talAzameM pahu~cA saMThane pUchA, kyA kyA eka asatya bolanekA udAraraNa suno-maiM to apano bItI kara sakate hoN| usane kahA jo bhI mApa batalAyo saba bAta hI adhikatara sunAtA hU~ kara sakatA hai| tana kyA lAMge / kucha nahIM sirpha sAbameM maiM mathurAmeM par3hatA thA merA mana kucha ucATa huzrA so eka bAra Apase aura eka bAra seThAnIse jhUTha boluugaa| socA ki bAIjIke pAsa ho paauuN| vidyAlayake mantrI saMThane socA aisA bevakUpha kA phaMsegA, muphtakA maukara 4. gopAladAsajI baraiyA the| maiMne eka jhUThA kArDa likhA milatA hai lagA lenA acchA hai. yaha soca kara unhoMne use ki bhaiyA! merI tabIyata kharAba hai tuma 15 dinakI chuTTI rakha liyaa| sAla bhara kAma kara cukaneke bAda jaba vaha lekara cale pAyo / nIce dastakhata banA diye bAIjIke jAne lagA taba bolA seThajI aba maiM jAU~gA kala mUla aura mathurAka hI leTara vaksameM chor3a diyaa| jaba vaha bolUgA, seThane kucha dhyAna nahIM diyaa| zAmake vaka hamAre pAsa pAyA taba maiMne karAMdIlAla munImako chuTTIkI jAkara seThajI se bolA ki mujhe ApakA ghara acchA lagA arjI likhI aura sAthama vaha kArDa bhI natthI kara diyaa| para kyA batAUMbhApakI seThAnI yadi badacalana na hoto munImane vaha donoM paM0 gopAladAsa jIke pAsa prAgarA bheje to duniyA meM pApakA ghara eka hI hotaa| Aja vaha apane dive / paM0 jIne likha diyA ki chuTTI de do aura usase na likha diyA ki chuTTI de do aura usase jArake kahanese rAtako pApakA kAma tamAla karegI isalie kaha do jaba vApisa zrAveM taba hamase milatA jAya / maiM pApa satarka rheN| naukarane yaha bAta isa DhaMgase kahI ki pAra // dina bAda noTa kara pAyA saMThako bilakula saca jama gaI / bhaya vaha seThAnIke pAsa to paNDitajIke likhe anusAra unase milane ke liye gyaa| pahu~cA aura bolA ki tumhArIsI devI to duniyAmeM nahIM unhoMne pUchA ki kaho bAIjIko tabIyata ThIka ho hai yadi seThajI vaizyAoMke yahA~ na jAte to tumhAre kyA gaI ? maina kahA 'hA~', unhoMne bhojana karAyA jaba mathurAko santAna na hotI / saMThAnIko bAta jama gaI, usane upAya jAne lagA taba bole yaha zloka yAda kara lo pUchA taba kahane lagA Aja rAtako jaba seThajI so jAya upAdhyAya naTaM dhUna kuhinyA ca tathaiva c| naba ustarAma unake eka tarephako dAr3hI mUkanADAlanA mAyA tatra na kartavyA mAyA taireva nimitA| jisase unakI sarata zakaja kharAba dikhane lagemI aura zloka to bilkula sIdhA sAdhA thA yAda ho gyaa| taba vazyAyeM unheM apane pAsa nahIM Ane deNgii| seThAnIne merA vicAra huthA ki maiMne jo patra bAIjIke nAma likhA aisA hI kiyaa| seThajI pAja nau bajese hI kRtrima khurrATe thA-vaha mathurAma hI to choDA thA usa para muMhara mathurA lene lage. saMThAnIne dekhA ki saMThajI gAdI nidrAmeM masta kI hI thI TIkamagar3hakI nahIM thI, saMbhava hai paNDitajIko hai. aba inakI zAdI mUcha banAnA ThIka hogaa| ustarA yahI hamArI galata cAlAkI pakar3ameM AgaI hai| maiMne mApha nikAlA usa sillI para ghisa kara khUba nA kiyA bAloM kaha diyA paNDitajI ! maiM pahata asatya bolA bAIjIkI para pAnI jagAyA aura banAne ko taiya ra huI ki seThajI tabIyata kharAba nahIM thI maiMne vaise hI mUTha ciTTI uTha khar3e hue aura bole dule ! yadi Aja vaha naukara mujhe likha dI thii| unhoMne kahA basa ho gayA, kucha bAta nahIM saceta na kara detA to tU jAna hI le letI: vaha bhI bolI aura munImako ciTThI likha dI ki yaha kucha kamajora hai bilakula ThIka hai numa bhAja taka vezyAoMke yahA~ jA jA ataH ise 3) tIna rupayA mAha dUdha liye de diyA kraaN| kara hamako duHkhI karate rahe umana ThIka kahA thA mujhase / mujhe apanI asatyatA para bahuta zarmindA honA pdd'aa| donoMme khUba madI. itane meM naukara pAyA aura bolA seThajI para yaha bhI lagA ki maiMne antameM unase saca saca bAta mAta karo aba maiM jAtA hai, jo maiMne kahA thA ki eka eka kaha dI isIliye hI ve prasanna hue hai. bAra meM mUTha bolUgA sI bola jiyaa| khAsI dillagI jIvana bhara satya bolA aura eka bAra prasasya vo raho / are! jarA moco to eka bArakI mUlane kitanA tamAma jIvana kI pratiSThA para pAnI phira jAtA hai| upadrava macA diyA para jo jidagI bhara jhUTha bolate haiM ekabArakA jhUTha bhI logoMko bar3e saMkaTa meM DAla detA hai| unakA ThikAnA hI kyaa| yaha pAMcauM satyadharma hai| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1281 anekAnta [kiraNa 4 yadi isakI rakSA cAhate ho to krodha, lobha, bhaya paNDitajo dharmake prabhAvakA anubhava karate hue cale aura aura hAsyako choyo / yahI mUTha bobaneke kAraNa hai| ina una corone inake una sAthiyoMko jo Age cale gaye the para vijaya prApta karo aura sAtha meM isa bAtakA bhI khayAla burI taraha pITA tathA saba sAmAna chur3A liyA / samatA rakho ki kabhI mere muMhase utsUtra-Agamake viruddha vacana na pariNAma kabhI vyartha nahIM jAte / tatvArtha japa, tapa aura nikleN| apane vacanoMkI kImata apane mApa banAI jA usake phalameM vizvAsa honA bhAstikya kahalAtA hai yadi sakatI hai| ina kAryoM meM vizvAsa na ho to phokaTameM kaSTa sahana kauna aba yaha 'paMcAdhyAyI' hai isameM samyagdarzanakA prakaraNa kare? dAna karanese puNya hotA hai| bhAgAmI paryAyameM usakA cala rahA hai| vAstava meM pUcho to samyagdarzana hI saMsArakI acchA phala milatA hai| isI vizvAsa para hI dAna karate jada kATanevAlA hai, jisane samyagdarzana prApta kara liyA ho nahIM to 5) dAna kara dene para 100)ke ) to abhI usakA saMmAra naSTa hudhA hI samajho Aja samyagdarmanake hI raha jAte haiN| dAna bhAdise hI prabhAvanA hotI hai| anukampA aura bhAstikya guNakA varNana hai / para duHkha amRtacandra svAmIne likhA hai kiprahANecchAko (dUsaroke duHkha nAza karanekI abhilASAko) AtmA prabhAvanIyo ratnatrayatejasA satatameva / amukampA kahate haiN| samyagdRSTi apane sAmane kisIko dAnanapArajanapUjAvidyAtizayaizca jindhrmH|| duHkhI nahIM dekha sktaa| usake hRdayamai saccI samatA pA jAtI hai, kaMcana aura kA~cameM unakI samatA ho jAtI hai, ina dinoMmeM samyagdarzanAdi Apake hRdayameM utpanna hue samatAkA artha yaha nahIM ki use ina donoMkA jJAna nahIM hI hoMge, tapa kara ho rahe ho, pUjA khUba karate ho, yadi kucha dAna karane lagI to usame jainadharmakI kyA prabhAvanA nahIM rahatA yadi jJAna na rahe to hama logoMse bhI adhika prajJAnI hogii| Apa caturdazIke dina upavAsa karoge yadi usa ho jAya, para jJAna rahate hue bhI vaha harSa-viSAdakA kAraNa dinakA bacA huzrA anna garIboMko khilA doge to tumhArI nahIM hotA / saccI samatA jise prApta ho gaI use koI kyA hAni ho jaayegii| saba tumhArA yaza gAyeMge aura kaSTa nahIM de sktaa| 5. devIdAsajIke jIvanako eka kaheMge ki jainiyoMke vrata lage hue haiM inameM yaha garIboMkA ghaTanA hai| unake sAmAyikakA niyama thA ye rAmtA cala bhI dhyAna rakhate haiN| Apa loga cupa raha gaye isase mAlUma rahe hoM jaMgala ho cAhe pahAr3a, yadi sAmAyikakA samaya ho hotA hai ki prApako hamArI bAta iSTa hai| jAya to ve vahIM baiTha jAte the| eka bAra ve kucha sAthiyoMke sAtha ghodApara sAmAna lAde hue jA rahe the bhayaMkara jaMgala eka bAra eka rAjAne apanI sabhAke logoMse kahA thA, zAmakA samaya ho gayA, ve vahIM Thahara gaye saba gaTharI ki do zabdAma mokSakA mArga batalAzrI, nahIM to kaThora utArakara rakha dI aura ghor3eko pAsa hI chor3a diyaa| daNDa pAvoge / saba cupa raha gaye kisIke mukhase eka bhI sAthiyoMne bahuta rokA ki yahA~ coroMkA Dara hai bhAge cala- zabda nahIM nikala sakA / eka vRddha bolA, mahArAja Apake kara rukeMge para yaha nahIM mAne / inhoMne sApha kaha diyA cora praznakA uttara ho cukA / rAjAne kahA koI bolA hai hI saba kucha le jAyeM. para sAmAyikakA vakhta nahIM TAla nahIM uttara kaise ho gayA ? buDhane kahA pApa prazna karanA sakate / ye sAmAyikameM nizcala hAMgaye, cora Aye aura jAnate haiM para uttara samajhanA nahIM jAnate / dekho, saba inakI gaDariyAM le gye| ve apanI sAmAyikameM hI masta zAnta haiM aura zAnti hI mokSakA mArga hai| yaha saba loga rhe| kucha dUra jAne para corAke manameM pAyA ki hamane apanI cepTAse batA rahe haiN| usakI corI vyartha kI, vaha bar3A zAMta AdamI haiM usane isI prakAra Apa loga bhI cupa baiThe haiM mAlUma hotA eka zabda bhI nahIM khaa| saba lauTe aura unakI gaThariyA~ hai bhApa avazya isa bAta kA khayAla rkkheNge| yahA~ pA~ca vApisa de gaye, aba taka inakA sAmAyika pUrA ho cukA sau sAta sau ghara jainiyoM ke haiM yadi pratidina AdhA AdhA thA, coroM ne kahA ki ApakI zAMtavRtti dekhakara hama loga kI sera aba hara ekake gharase nikale to eka hajAra prAdamiyoMhimmata bhApakI gaThariyAM le jAnekI nahIM huI / Apa kA pAlana anAyAsa hojAya / para usa ora dhyAna nAya khuzIse jAmo kahakara unhoMne unakA ghor3A lAda diyaa| taba na / eka-eka aurata apane pAsa pacAsoM kapar3e AnA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] zauca-dharma [126 zyaka roke hue haiM yadi meM apanI AvazyakatAke kapar3e loga kahate haiM jiyo aura jIne do, para jainadharma bacAkara dUsaroMko de deMge vastrakA akAla Aja hI dUra kahatA hai ki na jibho aura na jIne do| saMsArameM na svayaM hojAya / are tuma do sau kI sAr3I pahinakara nikalo aura janma dhAraNa karI aura na dUsareko karane do / donoMko dUsareke pAsa sAdhAraNasA vastra bhI na ho taba dekhakara unheM mora ho jAya aisI icchA kro| DAha na ho to kyA ho? (sAgara cAturmAsameM diye hue pravacana se) zauca-dharma (le0 paM0 darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya) zaucakA sAmAnya aura sIdhA artha pavitratA hai| apane vizAla pANDityakAbhI vicAra kiyA thaa| vezyAyaha pavitratA prAtmAmeM lobha-kapAyake abhAvameM prakaTa ke lobhameM phaMsakara apanA sarvanAza kiyA thaa| eka hotI hai| yoM to AtmAkI pavitratAka rodhaka sabhI pAt sAdhu sAdhu hokara bhI lobha-pizAcake vazIbhUta kapAya aura kama hai, kintu lobha-kapAya AtmAkI usa hokara jIvanakI tapomaya sAdhanAko bhI kho baiThA thaa| pavitratAko rokatI hai jo AtmAko muktitaka pahu~cAtI ataH AtmAko zauca-dharmake pAlana dvArA hI U~ce hai aura mukti meM ananta kAla taka vidyamAna rahatI hai| uThAyA jA sakatA hai|| yahI kAraNa hai ki yathAkhyAtacAritra bhI, jo prAyaH Aja saMmArake vyaktiyoM meM santoSa zrA jAya, ukta pavitratArUpa hI hai, lobhaka abhAva meM hI Avi- lobhakI mAtrA kama ho jAya,nyUnAdhikarUpameM yaha zauca. bhata hotA hai| isaliye pavitratAvizepako zaucadharma guNa samA jAya to saMsAra taNAkI bhaTTImeM jalanekahanA ucita hI hai| bAta yaha hai ki lobha AtmAke se baca sakatA hai aura sukha zAMtiko prApta kara anya tamAma guNAM para apanA duSprabhAva DAla kara unheM sakatA hai| malina banA datA hai| saba pApA aura duguNAkA bhI vicAranekI bAta hai ki loka padArtha to sImita vaha janaka hai| lobhase mana, vANI tathA kAya tInoM / haiM parantu logoMkI icchAe~ asImita hai| yadi padArthoMdaSita ho jAte haiM aura una tInoM kA sambandha prAtmA kA baTavArA kiyA jAya to mabako unakI icchAnusAra ke sAtha hAna se AtmA bhI dUpita bana jAtA hai| milanA sambhava nahIM hai| isaliye santopa athavA zauca spataH mana vANI aura kAyako daSita na hone deneke guNahI eka aisa. vastu hai jo AtmAko sukha va zAMti liye yaha Avazyaka hai ki lobha kapAyase bacA jaay| pradAna kara makatI hai| isI prAzayase eka vidvAnane arthAt zauca-dharma kA pAlana kiyA jAya / zauca dharma kahA haiAtmAkA eka svAbhAvika guNa hai jo prakaTa hote mAzAgataH pratiprANi yasmin vizvamaNUpamam / hI AtmAke anya guNoM para bhI apanA camatkArapUrNa kamya kiM kiyadAyAti vRSya vo vissyessitaa|| asara DAlatA hai| mana, vANI aura zarIra tInoM usake sadbhAvameM zuddha ho jAte haiN| kitanA hI jJAna arthAta pratyeka prANAkI icchAoMkA gar3A itanA aura kitanA hI cAritra kyoM na ho, isa guNake abhAva hai ki isameM samapra vizva paramANuke barAbara hai| aisI meM ve malina bane rahate hai / / sthiti meM kisako kyA aura kisanA mila sakatA hai| pAThakoMkI usa brAhmaNa vidvAnakI kahAnIjAta ataH viSayoMkI icchA karanA vyartha hai| hogI, jisane lobhameM Akara apanA patana kiyA thaa| jIvanako sthira aura svastha rakhane ke liye jitanI na usane apane jAti-kulakA khyAla rakhA thA aura na bhAvazyakatA ho utanI vastuoMko rkho| zeSako dasaroM Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] anekAnta [kiraNa 4 ke upabhogake liye chor3a do| isa manovRttise na jana santoSa banAma zauca guNako apanA leM vo bhraSTA kevala manuSya sukhI hI hogA, apitu yazasvI bhI banegA cAra, prasantopa, vastuoMkI dulabhatA Adi doSa, bo zaucagaNaka abhivyakta karane meM bhI vaha agrasara hogaa| bhAjadekhane meM A rahe haiM, dezameM nahIM raheMge aura dhIre-dhIre aisI sthiti bhI prApta ho sakatI hai, jaba janatA musIbatoM, kaSToM, parezAniyoM aura duHkhoMmeM antara aura bAhya donoM prakArake pariprahako chor3ane meM nahIM phaMsegI / samartha ho sakatA hai aura 'parameko muniH sukhI isa nirlobhavRttise jo acche AcAra tathA vicAroMkA avasthAko prAptakara sakatA hai| aeva isa zauca dharma- aMkara ugegA vaha samayapara itane pracura phaloM evaM kA pAlana gRhastha aura muni donoM hI apane 2pariNAmoM vipala chAbAme sampanna vRkSa hogA, jisake nIce baiTha evaM paristhitiyoMke anusAra kara sakate haiN| kara pratyeka mAnava-jana Ananda aura parama zAstikA __ janadharmameM zaucadharmako bahuta U~cA sthAna diyA anubhava kara sakatA hai| gayA hai| gaMgA yamunA Adi nadiyoM yA samudrAdimeM snAna karanase yaha dharma prApta nahIM hotaa| yaha to zrI samantabhadravidyAlaya, dehalI nirlobha vRttise prApta hotA hai| yadi hamAre bhAratIya 26 agasta, 1653 Arjava [ajitakumAra jaina dayavicAroM ke anusAra vANI aura zArIrika kokilakaNTha vANIse anya vyaktiko apane paMjeme vyApArako yadi eka zabda-dvArA kahanA ho to vaha zabda phaMsAkara vaha nara-bher3iyA apane usa hRdayameM bhare vipa"Arjava" hai, RjutA yA saralatA bhI usI ke apara- kI bauchAra karake usa vyaktikA aceta-kriyAzUnya kara nAma haiN| detA hai| apane svArtha sAdhanake liye vaha anya vyaktikA caritrabalase hIna vyakti jisa taraha apanI niba- sarvanAza karate bhI nahIM cuuktaa| latA para AvaraNa DAlane ke liye hisA, asatya-bhASaNa, apane kapaTAcArase vaha apane Apako mulammese sayabhicAra Adi pApAcaraNa ko apanAtA hai usI taraha bhI adhika camakIlA banAtA hai, jisase janasAdhAraNa vaha prAtma-nibalatAke kAraNa hI chala, phareba, dhokhA- use kharA sonA samajhakara sonekA mukhya use deDAlatA dhar3Iko kAmameM letA hai| kapaTAcAra manuSyako banA hai, kintu usako usa mUlyakI hArdika vastu usa kapaTIvaTI rUpameM badala detA hai| vaha janatAke liye bhayAnaka se nahIM mila pAtI, isa taraha vaha janatAko bahata kSati vanya pazase bhI adhika bhayAnaka bana jAtA hai| pahu~cAtA hai| usa kapaTIkI Adata yahA~ taka bigar3a bheDiyA yadi bAhara me bher3iyA he to antaraGgAse bhI jAtI hai ki sA~pa yadi bAhara Ter3hA calatA hai to kama bheDiyA hI hai| usako dekhakara pratyeka antu usake se kama apane bila meM ghusate samaya to sIdhA hI calatA bhayAnaka AkramaNase surakSita rahanekA yatna kara sakatA hai| apane parivArake vyaktiyoMko bhI dhokhA dete hue hai. parantu kapaTI manuSya aisA bhayAnaka bher3iyA hai ki nahIM claa| usake AkramaNase koI bhI jantu apane bApako nahIM kintu mulammA apanI camaka Akhira kaba taka bacA sktaa| . sthira rakha sakatA hai, sAdhAraNasA vAtAvaraNa hA baha dIkhane meM bahuta sAdhu najara AtA hai, vANI usakI camakako kAlA kara datA hai, usa dazAmeM samasta usakI minAse bhI adhika mIThI hotA hai parantuhulya jagata usakA jaghanya mUlya turanta bAMkaletA hai aura bhayAnaka viSase bharA humA ghar3A hotA hai| apanI phira usakI bhora bhA~kha paThAkara bhI nahIM dekhatA / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D kiraNa 4 ] uttama tapa / 11 Thaka aisA hI hAla kapaTI manuSyakA hotA hai, kapaTI madase unheM ghRNA hotI hai, ve kisAko prasanna karane ke manuSyakA kRtrima mAyAjAla jaba chinna bhinna ho jAtA liye kucha kArya nahIM karate balki Atma-saMtoSake lie hai naba usakA bhayAnaka naMgA rUpa janatAke sAmane Ate hI saba kucha karate haiN| hue dera nahIM lgtii| usa samaya janatAkI dRSTi se bhaya no inake hRdayameM kabhI utpanna hI nahIM vaha eka dama gira jAtA hai aura usakI pratiSThA tathA hotaa| unheM apane bacana para pUrNa vizvAsa aura acala vizvAsa sadAke liye samApta ho jAte haiN| parameM to radatA rahatI hai, saMsara usake vacanako prAmANika usa para kisIkA vizvAsa rahatA hI nhiiN| samajhatA hai / dhArmika AcaraNaseM unakA saundarya nahIM jisa manuSyakA vizvAsa saMsArase uTha gayA, eka bar3hatA balki unake kAraNa uma dharmAcaraNakA svacchatarahase vaha manuSya hI maMgArase uTha gayA / kyoMki rUpa ho jAtA hai / janatAmeM usakA sammAna svayaM bar3hatA vizvAsapAtratA hI jIvanakA pradhAna cinha hai|| calA jAtA hai| kapaTIkA hRdaya to nibhIka ho hI nahIM sakatA, nizchala vyakti saMsArako nirbhayatA aura mUlabhUta kyoMki sadA usako apanI banAvaTa-kalaI khula jAne dhArmikatAkA pATha par3hAtA hai| usakA pratyeka zabda kA bhaya banA rahatA hai| usakA dharmAcaraNa bhI ni:sAra, nisteja evaM upa- usake hRdayase nikalatA hai ataH dUsare vyaktike hRdayahAmajanaka hotA hai janatA usake dhArmika bhAcaraNa- ko turanta prabhAvita karatA hai, isI kAraNa usakA ko 'bagalAbhakti' kA rUpa dekara anya dhArmika vyaktiyoM vacana tejasvI, prabhAvazAlI hotA hai / usakI karanI liye bhI apanI baMsI hI dhAraNA banA letI hai| anya sajjana vyaktiyoka laye anukaraNIya bana isa prakAra chalI-kapaTI manuSya dhArmika jagatamaM mahala jAbI hai| tabhI to kahA gayA haipApAcArI mAnA gayA hai| manamyanyad bacasyanyata karmaNyanyaddhi pApinAm / jo manuSya kapaTAcAra se dUra rahate haiM apane mano- manasyekaM vacasyeka kameNyaMkaM mahAtmanAm // vicAroMke anusAra hI bolate haiM tathA karate haiM, ve arthAt-kapaTI manuSya pApI hote hai aura saralavyakti sadA banAvaTase dUra rahate haiM, cApalUsI, khuzA- citta vyakti mahAtmA hAte haiN| uttama tapa (pI. ena. zAtrI) icchAmakA rokanA tapa hai| tapa jIvana-zudike yaha mAnava anAdi kAlase mohI honeke kAraNa amita liye atyanta Avazyaka hai| binA kisI tapazcaraNakaM ijAtrAkA kendra bana rahA hai| eka abhilASA athavA Amma-zuddhikA hAnA ninAnta kaThina hI nahIM kinnu ama- icchA pUrI nahIM ho pAtI, taba taka dUsarI A dhamakatI hai| mbhava hai| jisa taraha khAnase nikalane vAle suvarNa pASANa- isa taraha jIvanake sAtha inakA pratisamaya tAMtA lagA se prApta soneko zuddha banAneke liye agnimaMnApanAdi rahanA hai eka samayako bhI inase chuTTI nahIM ho paatii| prayogoM dvArA suvarNakAra use zuddha banAtA hai| ukta prakriyAke icchAe~ ananta hai aura mAnava jIvana sImita avasthAko vinA monekA vaha zuddha rUpa prApta nahIM ho sakA, jise liye hae hai ataH una ananta icchAnoMkI pUrti se ho 'kaMcana' yA mauTaMcakA mAMgA kahA jAtA hai| ThIka umo sakatI hai? yadi kadAcit kimI abhilaSita icchAkI prakAra anAdi kAlase mithyAtva, virati, pramAda, kapAya pUrti bhI ho jAya to tatkAla anya aneka imApa utpana aura yoga rUpa parivatise honevAle karmabandhanase bhAramA ho jAtI hai, aisI sthitimeM icchAoMkI ApUrti sadA banI malina ho rahA hai-usakI azuddhatAko dUra karaneke lie hI rahatI hai, icchAkA nAma hI duHkha hai| jisakI jitanI tapazcaraNa karanA atyanta jarUrI hai| binA usa prayatnake icchAe~ parI ho jAtI hai vaha utanA hI adhika lokameM prArama-zuddhi karanA sambhava nahIM jaMcatA sukhI mAnA jAtA hai| para vAntavameM icchA pUrtise sukha 'icchAnirodhastapaH'-tasvArthasUtre gRpicchaacaaryH| nahIM milatA, vaha korA sukhAbhAsa hai-mUThA sukha hai| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132] anakAnta [kiraNa 4 kyoMki icchA hI duHkha hai, icchA hI parigraha hai, moha aura kleza, mAyazcita, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga ajJAnakA pariNAma hai| jisake jitanI adhika icchAeM aura dhyAna / inameMse zrAdike chaha tapa bAhya haiM, inakA haiM vaha utanA hI adhika parigrahI athavA mohI hai, aura AcaraNa bAhya jIvana meM dikhatA hai isIse inheM bAhya koTi ananta dukhoMkA pAtra hai| yaha ajJa prANI bAhya icchApUrti meM rakhA gayA hai| inakA mAdhana antastapakI vRddhi ke liye mAtrako sukha samajhatA hai isIse rAtadina unhIM kI pUrtimeM kiyA jAtA hai| parantu antastapa prAramAsAdhanAmeM vizeSa lagA rahatA hai, aura usake lie aneka prayatna karatA hai| upayogI haiN| unhIMse karmabalAkA jAla karatA hai| corI, dagAbAjI, vizvAsaghAta,aura chala-kapaTa Adi aneka ina antaraMga tapoMmeM svAdhyAya aura dhyAna ye donoM hI tapa dUSita vRttiyoMke dvArA icchAkI pUrti ke liye daur3a dhUpa karatA mumuca yogIke liye vizeSa mahatva hai| yogIko dhyAna rahatA hai| usIke liye samudrI aura parvata tathA kandarA evaM svAdhyAyase usa pAramabalakI prApti hotI hai jo karmakI saira karatA hai.aneka kaSTa bhogatA hai aura kArya siddhike kI kSapaNA athavA kSaya karanekI sAmarthyako liye hue hai| abhAva meM vikana humA mAnasika santApase utpAdita rahatA hai yahI kAraNa hai ki jaba yogI Atma-samAdhimeM sthita ho hajArapatise lekara lakhapati yA karor3a pati athavA arabapati jAtA hai taba usake bAhma aura pAbhyantara icchAoMkA bana jAne para bhI sukhI nahIM dekhA jAtA vaha duHkhI hI pUrNatayA nirodha ho jAtA hai| icchAaMki nigedha honese pAyA jAtA hai| prAcArya guNabhadra ne kahA hai ki- tajanya saMkalpa vikalpoMkA bhI prabhAva ho jAtA hai| aura AzAgataHprativANi yasminvizvamaNUpamama / dhAramA apane samyagdarzanajJAnacaritrAdi guNoMmeM ekaniSTha kikadA kiyadAyAti vRthA yA vissyaapnaa| hote hI mohakamakI usa sudRr3ha sAMkalako khaMDita kara detA 'isa jIvakA mAzArUpI khAdA itanA gaharA hai ki usameM hai jisake TUTate hI koMke sabhI bandhana azakta bana jAte vizvakI samasta sampadA maNuke samAna hai| taba kisake hissameM haiM-phaladAna kI sAmarthyasa rikta ho jAte haiN| aura prAtmA kitanI bhAvegI! ataH isa viSayeSaNAko dhikkAra hai|' kSaNamAtrameM unake bhArase mukta hokara apanI akSaya sampadA jisa taraha sahastroM nadiyoMke jalase samudrakI tRpti kA svAmI bana jAtA hai / tapakI apUrva sAmarthya hai jo nahIM hotI usI taraha paMcendriyoMke viSayoMkA anAdikAlase jIvako duHkhaparamparAse chur3Akara trailokyaka jIvoMke dvArA sevana karate hue bhI jIvakI tRpti nahIM hotii| bhoga upa- abhivaMdya evaM upAsya banA detI hai| bhogakI pAkAMcAe~ saMsAravRddhikI kAraNa haiM unase tApakI ataH hama sabakA kartavya hai ki hama bhI apane jIvanazAnti nahIM ho sktii| unase ulTI tRSNAkI abhi- ko saMyata banAnkA yatna kreN| apanI icchAko sImita vRddhi hI hotI hai| ataeva hameM cAhiye ki karmodayase kara svastha, sukhI baneM aura bhAramayalako unnata kareM, tathA prApta bhoga upabhogakI sAmagrI meM santoSa rakhate hue apanI duHkhAse chUTanekA pyanna kare / zrAja hama loga asImita icchAbhoMkI pravRttiko sImita banAnekA yatna kareM / yama ikchAoMke kAraNa arthasaMcaya aura vividha bhogAMke aura niyamakA sAvadhAnIse pAlana kareM, kyoMki ye donoM upabhogakI lAlamAmeM lage hue haiN| apanI svArthaparatAse hI guNa icchAke nirodhameM kAraNa hai| jIvaname yama aura eka dUsarekA burA socate haiM, dUsaroMkI sampatti aura unake niyama rUpa pravRttise saMyamakA vaha chipA huA rUpa sAmane bhogoMkI pravRttise asantASa evaM DAha karate hai| svayaM pApAtA hai. aura phira lokameM prazAntikI vaha bhISaNa parigrahakA saMcaya karate haiM, asatya bolate haiM, dUsarekI bAdhA bhI dUra hone lagatI hai| cugalI karate haiM, aura apane asahiSNu vyavahArase apanI upara batalAyA gayA hai ki icchAyAMkA nirodha tapase prAtmavaMcanA karate hue jagatako Thagane athavA dhokhA denekA hotA hai| vaha tapa do prakArakA hai| bAhA aura antrNg| yatna karate haiM, yaha kitanI ajJAnatA hai| ataH hameM cAhie donIhI tapa apane chaha chaha bhedoko liye hue haiM-isa ki hama bhI apanI icchAmoM para niyantraNa kara tapakI taraha tapake kula bAraha bheda haiM, anazana, unodara, vRtti- mahattAkA mUlyAMkana karate hue santoSI, sukhI baneM, tathA parisaMkhyAna, rasaparityAga, vivika zayyAsana aura kAya- eka deza taparavI bana kara apanA hita sAdhana kreN| " Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgrahakI vRtti aura tyAga dharma (le. zrI paM0 cainasukhadAsajI, nyAyatIrtha) dharma mAmAkI usa vRtti athavA pravRttikA nAma hai liye vaha ucita anucita saba prakArake prayatna karatA hai| jo manuSyake prAdhyAsmika evaM vauyaktika abhyudayakA kAraNa nyAya aura anyAyakA bheda vaha usa samaya bhUla jAtA hai ho / dharmakA yaha lakSaNa manuH paraka hai / sAre saMsArake jaba dhana saMgrahakA avasara hotA hai / syAgake prakaraNa meM pANiyAmeM manuSyAko saMkhyA rahuta kama hai| pazu-pakSI aura saMgrahakA artha yapi kevala dhanasaMgraha hI nahIM hai, kintu deva-nArakAmaM bhI dharmavRtti jAgRta hotI hai aura ve bhI saMsArake sAre saMgraha dhanase kharIde jA sakate hai isaliye apane prAdhyAmmika utthAnakI ora pravRtta ho sakate hai- saMgraha zabdase mukhyataH dhanasaMgraha hI kiyA jAtA hai| isalie dharmakA lakSaNa aisA bhI hai jo manuSyAtirikta- duniyAMke pratizata ninyAnaveM pApoMkA kAraNa saMgraha hI hai| prANiyoM meM bhI mila sNk| jo zrA'mAko duHbase unmukta jaba se manuSyameM saMgrahakI bhAvanA utpanna huI hai tabhIse kare vahI dharma hai, aura vaha dharma maccI zraddhA, saccA jJAna mAnava samAjameM dugyoM aura pApoMkI sRSTi bhI dekhI jAtI aura sacce caritrake rUpame prasphuTina honA hai| isake hai| maMgraha pApa aura duHkha ina sabakI eka paramparA hai| viparIta jo kucha hai vaha adharma hai| yaha dharmakA sAmAnya saMgrahama pApa paidA hote haiM aura ve hI duH9.kA kAraNa hai| lakSaNa hai| jainazAstroMkI bhogabhUmi meM koI manuSya duHkhI nahIM thA, caritrake rUpame jo dharma prasphuTita hotA hai usakI nAnA isakA kAraNa kevala yahI thA ki usa samaya ke manuSyameM saMgrahakI pravRtti nahIM thii| taba manuSyakI icchAe~ bhI kama zAvAga haiN| syAga bhI usakA eka rUpa hai| syAga dharma bhI thIM / aAja to manuSyakI aparimita icchAe~ haiM aura inakA manuSya-paraka hai, kyoMki manuSyaka atirikta dUsare gaNiyoM sArA uttaradAyitva saMgraha para hai| kavine ThIka hI kahA hai meM saMgrahakI pravRtti nahIM dekhI jAtI / manuSya saMmArakA ki-'manuSyakI tRSNAkA gahA itanA gaharA ho gayA hai sarvazreSTha prANI hai, isalie koI bhI vivecana usIko mukhyatAma kiyA jAtA hai / saMgraha aura tyAga, pAtra aura ki use. bharane ke lie yaha samUcA vizva bhI eka aNuke samAna hai / ' taba eka eka manuSya ke itane gahare gaDako kaise apAtra, saMsAra aura muki, puNya aura pApake mAre vivecana bharA jAya ! yaha eka bhayaMkA samasyA hai, aura yaha samasyA manuSyakA lakSya karake kiye gaye hai| sambhava hai kimI kimI vala vaiyaktika nahIM apitu rASTrAmeM bhI yaha roga pazu athavA pakSome bhI saMgrahakI bhAvanA hA, para aise apa phaila gayA hai| mAre choTe aura bar3e yuddha, prAkramaNa, vAda nagaNya samajha jAte hai manuSyane tA saMgrahakI pravRtti atyAcAra aura pAnatAvipana isI samasyA bhayaMkara janmajAta hai| baccA bhI aura nahIM to apane khelokA pariNAma hai| saMgraha to karane hI lagatA hai| jyA jyA manuSya baDA hotA isa saMgrahatRSNAkI samasyAkA eka mAtra hala tyAga jAtA hai usake saMgrahako bhAvanAmeM vRddhi haM.nI jAnI hai| dharma kI hai / jabase duniyA saMgrahakA pApa mAyA bhIse vaha jIvanake anta taka bhI isa saMgrahake abhyAsase virakta tyAga dharmakI bhI utpatti huI / andhakAra aura prakAza, honA nahIM cAhatA / dukha kI bAta to yaha hai ki isa maMgraha bandhana aura mukti, jJAna aura prajJAnakI taraha dharma aura kI pravRtti meM jo jinanA adhika saphala honA hai isa saMsAra pApa mAtha mAtha janmate hai / saMgrahakaM pApake sAtha agara meM vaha utanA hI AdaraNIya satkRta aura puraskRta mAnA syAgadharma na pAtA to duniyAkI jo avasthA hotI jAtA hai| rAjAbhoM, samrATI aura dhanikAMke sAre yazogAnakA usakI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI / syAgadharma kAraNa unakA apAra saMgraha hI hai| saMghahaka pApako dho DAlatA hai / phira bhI hameM yaha samajaya manuSya devatA hai ki saMgrahazIla arthAt dhanasaMca manA hai ki pratyeka syAga dharma nahIM hotaa| tyAgako yakAriyoMkA hara jagaha sammAna hotA hai to vaha bhI unakA dharma banAnake lie hameM vivekakI jarUrata hotI hai| anukaraNa karatA hai aura apane hama manorathama saphala honeke jisa syAgameM ahaMkAra ho, jokaipaNakI bhAvanA ho yA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134] anekAnta [kiraNa 4 anya koI vyaktigata svArtha ho, deza-kAlakA vicAra ke rUpameM parivartita karane ke lie dAna-saMsthAkA janma huA na ho vaha lAga dharmakI koTimeM nahIM paataa| hamArA pratyeka hai aura yaha saca hai ki isa saMsthAne dAnArthI aura dAnI syAya dharma kI koTimeM samAviSTa ho isake lie hameM apane sabakA samAma rUpase upakAra kiyA hai| aba taka dAna pUre viveka kA upayoga karanA caahie| dhanika samAjakaM lie varadAna svarUpa siddha hubhA hai| tyAmadharma jainAcAra athavA sadAcArakI eka bar3I zAkhA dAnAthiyAmeM taba taka utpAnako bhAvanA paidA nahIM hotI hai| vyAma kA artha chor3anA hai| kobanake bhI do rUpa hai| jaba taka dhaniyoMke dvArA diye gaye dAnase kisI na kisI koI cIja kisI ko dekara bhI chor3I jA sakatI hai aura rUpameM unakI zrAvazyakatAeM pUrI hotI jAtI haiN| dAnI ko vinA diye bhI, kisIko koI cIja deneke lie jaba hama apane manameM kabhI yaha thahaMkAra lAnekI jarUrata nahIM hai ki chor3ate haiM to vaha tyAga dAnabahalAtA hai se pAhAradAna, maiM dAna dekara dukhI, daridra aura garIboMkA bhalA karatA hU~ auSadhadAna bhAdi / kintu dAna zabdakA prayoga jJAna aura balki usako yaha socanA cAhie ki inako dAna denA hI jIvanake sAtha bhI hotA hai jJAnadAna, jIvanadAna / koI / merI rakSAkA kavaca haiN| kisIko jJAna detA hai to isakA yaha artha nahIM hai ki vizva-prakRti svayaM saMgraha athavA atisaMgrahake viruddha vaha jJAna ko isa taraha chor3a detA hai jaise mAhAradAnake hai| samudra, meSa, vRkSa aura svayaM pRthvI saMgrahake viruddha samaya mAhArako koSa diyA jAtA hai| jJAnako to kisI krAnti paidA kara dete haiM aura dAnakI mahattA ko prakaTa karate bhI taraha kodanA sambhava nahIM hai| jaise eka dIpase dUsarA hai| dAnake viSayameM eka kavine kitanA acchA kahA haidIpaka jalA diyA jAtA hai isI taraha eka bhAsmAke jJAna- Rtu vasanta jAcaka bhayo, hapa diye duma pAta / se dUsare bhAsmAma zAna utpanna kiyA jAtA hai| abhaya tAmeM nava pallava bhaye, diyo dUra nahIM nAta / / dAnameM to apane pAsase sacamuca kucha bhI nahIM diyA jaataa| vasanta Rtu AI, usane pAkara vRkSoM se kahA-maiM usameM to vaha prApiracAkA praparana hI kiyA jAtA hai| tumhArI yAcaka hai. mujhe dAna do, vRkSa yaha sunakara bar3e usa prayatnakI saphalatA hI abhayadAna hai|| khuza hue aura apane sAre patte Rtuko dAna svarUpa de ___ jo cIja kisIko kimI rUpameM binA diye chor3I jAtI diye / vRttoMkA yaha dAna niSphala nahIM gayA; kyoki hai vaha bhI tyAgakA eka rUpa hai / jaba manuSya kaSAya satkAla hI una pattoMke sthAnameM naye patte pA gae / yaha athavA bAsanAoMkA parityAga karatA hai to vaha uskRSTa saca hai ki diyA huzrA kabhI vyartha nahIM hotaa| kATikA tyAgI kahalAtA hai| isa tyAgakA dAnake prakaraNa kintu yaha bAta bhI bhUlanako nahIM hai ki koI bhI se koI sambandha nahIM hai| sampUrNa bAhya parigrahako borakara manuSya kucha na kucha to dAna danako kSamatA rakhatA hI hai| jaba koI saMsAra-viraka hotA hai taba usakA vaha bAhya pari- eka karor3a rupayekA dAna aura eka paisekA dAna donoM hI graha-syAga kisIko dene ke lie nahI hotA. vaha tA use dAnakI koTi meM Ate haiM aura kSamatAkI dRSTise donoMkA heya samajhakara chor3atA hai| isa sAre vivecanakA yaha artha barAbara mahatva hai| yadi bhAvAmeM viSamatA na ho to donoM hai ki tyAga zabdakA prayoga dAnArthame bhI hotA hai aura kA samAnaphala bhI ho sakatA hai| jaba yaha bAta hai taba isase bhinna marthameM bhii| spaSTa hai ki dAnI kevala dhanI hI nahIM bana sakatA nirdhana ___ saMgrahase doSa paidA hote haiM isalie sabase acchI bAta bhI bana sakatA hai| isalie dhaniyoMkI taraha nirdhana bhI yaha hai ki saMgraha na kiyA jAya; para manuSyakI yaha pravRtti apanI zaktikA vinA chipAya aura zaktikA atikramaNa yoM hI chUTanevAlI nahIM hai isalie viveka-pUrvaka saMgrahake kiye vinA tyAga dharmakI bhora acchI taraha pravRta ho sakate vitarabakI vyavasthA karanA manuSyakA anivArya kartavya hai / jaba manuSyake manameM ThIka artha meM-sahAnubhUtike bhAva isa kartabyakA jo pAvana nahIM karatA vaha mAnava-samAjameM utpanna hote haiM taba usame dayAkI vRtti jAgRta hotI hai azAnti utpanna karaneke doSakA hissedAra hai| atisaMgraha- aura tabhI vaha dene kI preraNA bhI pAtA hai| mahAn vicAse jo viSamatA AtI hai usa viSamatAko bhozika samatA- raka zrI vinobA bhAve ke zabdoMmeM denekI preraNAko hI dayA Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha sUtrakA mahatva [135 aura karanekI preraNAko hI karuNA kahate haiN| agara hRdayameM tyAga dharma hamAre pAsmAko pavitra banAtA hai| vaha hamArI dene aura karanekI vAstavika preraNava na ho taba to dayA jIvana zuddhikA kAraNa hai| jo jitanA tyAnI hai vaha utanA athavA karuNAkA pAkhaNDa ho sAmaye / hI mahAna aura bandanIya hai| mahAsaMgrahazIla cakravartI tyAga dharma athavA koI bhI dharma kevala vyAkhyAkI samrATa mahAsyAmI tIrthakarakI caraNarajako pAkara apane vastu nahIM hai. hameM svataH siddha tatvako utanA samajhAne kI mApako dhanya samajhatA hai| sacamuca jIvanakI saphalatA jarUrata nahIM hai jitanI jIvana meM utAranakI hai| sacamuca tyAgase hI hai| / mahatva (paM. vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya) mahatva aura usakA kAraNa sahI uttara yahI hai ki isa sUtra granthake andara samUcI isameM saMdaha nahIM, ki tatvArtha mUtrake mahatvako zvetAmbara jainasaMskRtikA atyanta kuzalatAke sAtha samAveza kara aura digambara donoM mampradAyoMne samAnarUpase svIkAra diyA gayA hai| kiyA hai, yahI sabara hai ki dAnA sampradAyAMka vidvAna saMskRti-nirmANakA uddezya prAcAryoMne isa para TIkAyeM likhakara apanako sAMbhAgyazAno saMskRti nirmANakA uddezya loka-jIvanako sukhI mAnA hai| sarvasAdhAraNake mana para bha tatvArthasUtrake banAnA to sabhI saMskRti nirmAtAoMne mAnA hai| kAraNa ki mahatvakI amiTa chApa jamI huI hai| uddezyake vinA kisI bhI saMskRtike nirmAbakA kucha bhI dazA-yAye paricchinne tatva theM paThita sati / mahatva nahIM raha jAtA hai parantu bahuta sI saMskRtiyA~ isase phalaM syAdapacAsamya bhApitaM munipunggvH|| . bhI bhAye apanA kucha uddezya rakhatI haiM aura unakA vaha isa padyane sarvasAdhAraNako hameM isakA mahatva bar3hAne- uddezya prAramakalyANakA bAbha mAnA gayA hai| jaisaMskRti meM madada dI hai| yahI kAraNa 6 ki kamase kama digambara eso saskRtiyAma se eka hai / tAparya yaha hai ki jana samAjako apaDa mahilAyeM bhI dUsaroke dvArA sUtra pATha suna saMskRtikA nirmANa jokajIvanako sukho banAne ke sAtha-sAtha kara apaneko dhanya samajhane lagatI hai| digambara mamA nameM AtmakalyANakI prApti (mukti) kA dhyAna meM rakhakarake hI yaha prathA prarcAlana hai ki pappaNaparvake dinoM meM tatvArtha- kiyA jaataa| sUtrako gvAmatomsa mAmUhika pUjA kI jAtI hai aura strI saMskRtiyoMke AdhyAtmika aura bhautika evaM puruSa donoM varga bar3I bhaktipUrvaka isakA pATha kiyA yA sunA karate haiN| nityapUjAma bhI tatvArthasUtrake nAmasa pUjA pahaluki prakAra karane vAle loga prati dina argha car3hAyA karate hai aura vizvakI sabhI saMskRtiyoMko thAdhyAsmika saMskRtiyA~ vartamAnameM jaba digambara samAjameM vidvAna dRSTigocara hone mAnanameM kisIkI bhI vivAda nahIM honA cAhie, kyoMki bage, tabase papaNaparvameM isake arthakA pravacana bhI hone prAvira pratyeka saMskRtikA uddezya lokajIvana meM sukhamyalagA hai| arthapravacanake lie to vividha sthAnoMkI di. jaina vasthApana to hai hI. bhale hI koI saMskRti mAramatatvako janatA paSaNa parvame bAhara bhI vidvAnoMkA vulAnakA svIkAra karatI ho yA nahIM karanI ho / jaise cArvAkakI prabandha kiyA karatI hai| tatvArthasUtrakI mahattAka kAraNa hI saMskRtima bAgmatambako nahIM svIkAra kiyA gayA hai phira zvetAmbara aura digambara dono sampradAyA~ke bIca kartA-viSa- bhI bAkajIvanakA sugbI banAne ke lie 'mahAjano yena gataH yaka matabheda paidA huyA jAna par3atA hai| sa panthA" hama vAkyake dvArA upane lokake liye sukhakI yahA~ para prazna yaha paidA hotA hai ki tatvArthasUtrakA sAdhanAbhUta eka jIvana vyavasthAkA nirdeza to kiyA hI itanA mahatva kyoM hai? mere vicArase isakA sIdhA evaM hai| sukhakA vyavasthApana aura duHkhakA vimocana hI Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136) anekAnta [kiraNa 4 %3 saMskRtiko prAdhyAtmika mAna ke liye prAdhAra hai| yahA~ hai jisameM prAtmA yA jokake lAbhAlAbhakA kucha bhI saka ki jitanA bhI bhautika vikAsa hai usake andara bhI dhyAna nahIM rakhakara kevala vastusthiti para hI dhyAna rakhA vikAsakartAkA uddezya lokajIvanako lAbha pahuMcAnA hI jAtA hai| isa vikalpameM jahA~ taka vastusthitikA tAlluka rahatA hai athavA rahanA cAhiye ataH samasta bhautika hai usameM vijJAnakA sahArA to apekSaNIya hai hI. parantu vikAsa bhI AdhyAtmikanAke dAyarese pRthak nahIM hai| lekina vijJAna kevala vastusthiti para to prakAza DAlatA hai usakA aisI sthitimeM mAdhyAtmikatA aura bhautiktAke bhedako AtmA yA lokake lAbhAlAbhase koI sambandha nahIM rahatA samajhanekA eka hI bhAdhAra ho sakatA hai ki jisa kAryake hai-tAtparya yaha hai ki vijJAna kevala vastuke svarUpa aura andara bhAramAke lokake lAbhakI dRSTi apanAyI jAtI hai vikAza para hI najara rakhatA hai, bhale hI usase prAsmAko vaha kArya prAdhyAtmika aura jisa kArya meM isa tarahake lAbha- yA lokako lAbha pahu~ce yA hAni pahu~ce / lekina bhAramakI dRSTi nahIM apanAyI jAtI hai. yA jo kArya niruddiSTa kalyANa yA lokakalyANakI dRSTise kiyA gayA pratipAdana kiyA jAtA hai vaha bhautika mAnA jaaygaa| yA kArya vAravika hI hogA, yaha niyama nahIM hai vaha yadyapi yaha saMbhava hai ki grAmA yA lokake jAbhakI kadAcit avAstavika bhI ho sakatA hai, kAraNa ki avAraSTi rahate hue bhI kAmeM jJAnakI kamIke kAraNa usake stavika pratipAdana bhI kadAcit kisI kisIke liye lAbhadvArA kiyA gayA kArya unheM alAbhakara bhI ho sakatA hai kara bhI ho sakatA hai / jaise sinemAyAka citraNa, upanyAsa parantu isa tarahase usakI lAbha sambandhI dRSTimeM koI aMtara yA galpa vagairaha avAstavika hote hue bhI logoMkI cittanahIM hone ke kAraNa umake usa kAryakI zrAdhyAtmikatA vRtti para asara to DAlate hI haiN| tAtparya yaha hai ki citraNa madhuNNa banI rahatI hai ataH prAramatatvako nahIM svIkAra prAdi vAstavika na hote hue yadi unase acchA zikSaNa prApta karane vAlI cArvAka jaisI saMskRtiyoMko prAdhyAtmika saMskR- kiyA jA sakatA hai to phira unakI vAstavikatAkA koI tiyA~ mAnanA ayukta nahIM hai| mahatva nahIM raha jAtA hai| jaina saMskRtika stutigranthoMme yaha kathana to maiMne eka pTise kiyA hai, isa viSayameM jo kahIM kahIM Izvaraka svakI jhalaka dikhAI detI hai isarI dRSTi yaha hai ki kucha loga zrAdhyAmikatA aura vaha isI dRSTikA pariNAma hai jabaki vijJAnakI kasauTI bhautikatA ina donoMke antarakA isa taraha pratipAdana karate para kharA na utara sakane ke kAraNa IzvarakatR'svavAdakA jaima he ki jo saMskRti prAramatatyakI svIkAra karake usake da.zanika pranyome joradAra svaNDana milatA hai aura isI kalyANakA mArga batalAtI hai vaha AdhyAtmika saMskRti hai dRSTi se hI jaina saMskRtima ajJAnI aura 'alpajJAnI rahate aura jima saMskRti prAgmatanyako hI nahIM svIkAra kiyA hue bhI samyagdRSTiko jJAnI mAnA gayA hai| jabaki vAstagayA hai vaha bhautika saMskRti hai| isa taraha Atmatatvako vikatAke nAte jAva bArahaveM guNasthAna taka ajJAnI yA mAnakara usake kalyANa kA mArga batalAna vAlI jitanI alpajJAnI banA rahatA hai| saMskRtiyAM ve saba zrAdhyAtmika aura vAtmatatvako nahIM isa vikalpake aAdhAra para jaina saMskRtiko do bhAgoM. mAnane vAlI jitanI saMskRtiyA~ hai ve saba bhautika saMkR meM vibhakta kiyA jA sakatA hai / eka prAdhyAsmika aura tiyA~ ThaharatI hai| isa vicAradhArAsa bhI merA koI matabheda dUsarA bhaitika / nahIM hai, kAraNa ki yaha kathana kevala dRSTibhedakA hI sUcaka na saMskRtike ukta prakArase zrAdhya tmika aura bhautika hai AdhyAtmikatA aura bhautikatAke mUla aAdhArame isase ye do bhAga to haiM hI parantu sabhI saMskRtiyoM ke samAna koI pharka nahIM par3atA hai| isakA eka tIsarA bhAga prAcAra yA kattabhya sambandhI bhI prAdhyAtmikatA aura bhautikatAke antarako batalAne haiM isa taraha samUcI jaina saMskRtiko yadi vibhakta karanA vAlA eka tIsarA vikalpa isa prakAra hai-eka hI saMskRti- cAhaM to vaha ukta tIna bhAgoMma vibhakta kI jA sakatI hai| ke AdhyAtmika aura bhaunika donoM pahalU ho sakate haiN| inameme prAdhyAmika viSayakA pratipAdaka karaNAnuyAMga, saMskRtikA mAdhyAtmika pahalU vaha hai jo mAtmA yA jokake bhautika viSayakA pratipAdaka myAnuyAMga aura mAcAra yA lAbhAlAbhase sambandha rakhatA hai aura bhautika pahalU vaha kartavya viSayakA pratipAdaka caraNAnuyoga isa taraha tInoM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] tatvAthasUtrakA mahatva [137 bhAgoMkA alaga alaga pratipAdana karanevAle tIna anuyogA- aura kAla i. iyoM ke rUpameM hamArI jAnakArImeM meM jaina bhAgamako bhI vibhakta kara diyA gayA hai| thAyagA aura jaba hama AdhyAtmika dRpiTase arthAt prAtmatasvArtha sUtra mukhyataH prAdhyAmika viSayakA pratipAdana kalyANa kI bhAvanAsa vastutatvakI jAnakArI prAna karanA karane vAlA prantha hai, kAraNa ki isameM jo kucha likhA gayA cAheMge to usa samaya vastu tasva jIva, ajIva, pAzraya, hai vaha saba prAtmakalyANakI dRSTise hI likhA gayA hai vandha, svara. nirjarA aura mAMsa ina sAta tatvoMke rUpameM athavA vahI likhA gayA hai jo prAtmakalyANakI dRSTise hamArI jAnakArI praaygaa| arthAta jaba hama "vizva kyA prayojana bhana hai. phira bhI yadi vibhAjita karanA cAha to hai? isa praznakA samAdhAna karanA cAhege to usa samaya kahA jA sakatA hai ki isa prayake pahile, dUsare, tIsare, hama isa niSkarSa para pahacage ki jIva pudagala, dharma, adharma cauthe, chaThe, mAThaveM aura dazaveM adhyAyAma mukhyataH thAdhyA zrAkAza aura kAla ina cha. dravyAMkA samudAya hI vizva hai sika dRSTi hI apanAyI gayI hai isI taraha pAMca adhyAya aura jaba ma apane kalyANa arthAt muktikI bhAra agrasara meM mautika dRSTikA upayoga kiyA gayA hai aura sAtaveM honA cAhege to usa samaya hamAre sAmane ye sAta prazna khar3e tathA navama adhyAyoM meM vizeSakara prAcAra yA kartavya sambandhI ho jAveMge-(1) maiM kAna hai?, (2) kyA maiM baddha haiM, upadeza diyA gayA hai| (3) yadi cha hU~ tAkimame baddha hai ?.(4)kina kAraNoMse tanvArthamantra zrAdhyAtmika dRSTile hI likhA gayA hai yA meM usase banda ho rahA hU~ ?, (5) bamdhake ke kAraNa kaise yAya dUra kiye jA sakate hai ? (ka) vartamAna bandhAko kaise dUra yaha niSkarSa isa prandhakI lagbanapadatisaM jAnA jA sakatA kiyA jA sakatA hai| aura (7) mukti kyA hai? aura taba hai| isa granthakA 'sabhyaradazanajJAnacaritrANi mokSamArga:ina praznAke samAdhAnaka rUpameM jIva. jisase jIvadhA mana mA huzrA hai aisA karma nokarUpa pudgala, jIvakA ukta donoM samyakcaritrako mokSakA mArga batalAyA gayA hai / tadanantara prakArake pudgalake sAtha saMyogarUpabandha, isa bandhake 'tatvArtha- zraddhAnaM samyagdarzanam' ima sUtradvArA tayAthoMke kAraNIbhUna mithyAtva, avirati, pramAda, pAya aura yoga zraddhAnako samyakadarzanakA svarUpa batalAte hue 'jIvAjIvA- rUpa prAzrava ina mithyAnva bhAdikI samAptirUpa saMvara zravabandhasaMvaranirjarAmAkSAstatvam'isa mUtradvArA jIva,ajIva, tapazcaraNAdike dvArA vartamAna bandhanako DhIlA karanerUpa zrAzrava, yantra, saMghara, nirjarA aura mokSa spamaM una tatvAyoM nirjarA aura ukta karma nokarmarUpa pudgalake sAtha sarvathA kI sAta saMkhyA nirdhArita karadI gayI hai aura phira vinAya sambandha vicchena karane mpa muki ye mAnatAva hamAre niSkarSa meM graaveNge| tRtIya caturtha-adhyAmi jIvanAvakA, paccama adhyAyama ajIvanasvakA iMTe aura mAtava adhyAyAMne zrAzraya tamba kA. bhautika dRrima vasnutanya vyApameM grahIta hotA hai pAThaveM adhyAyame bandhatatvakA navama adhyAya meM saMvara aura aura zrAdhyAmika giM vaha tanvarUpa meM grahIta hAtA hai| nirjarA ina dono tasvIkA aura daza adhyAya meM mAnava- isakA kAraNa yaha hai ki bhaunika dRSTi vastuke astitva, kA isa taraha kramazaH vivecana karaka granthakA samApta kara svarUpa aura bhedAbhedaka kathana sambandha rambatI hai aura diyA gayA hai| mAdhyAtmika dRSTi zrAnmAke patana aura usake kAraNoMkA pratipAdana karate hue usake sthAna aura utthAnake kAraNoMjaina AgamameM vastuvivecana ke prakAra kA hI manipAlana krtii| tAtparya yaha hai ki jaba hama jaina bhAgamameM vastunavakA vivecana hameM do prakArale devaneko milatA hai-kh| to dravyoMke rUpa meM aura kahIM 1.ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudagalAdaNyANi, jIvAraca, tatvAMke rUpa meN| vastu-tasva vivecanake ina do prakArakA kAjazca / (tasvArtha sUtra adhyAya 1 sUtra naMbara prAzaya yaha hai ki jaba hama bhautika dRSTima arthAt sirpha vastu kramazaH 1, 2 33 / / sthitike rUpa meM vastutasvakI jAnakArI prApta karanA cAheMge 2. jIvAjIvAzravabandhasaMvaranirAmokSAtatvam / to usa samaya vastutatva jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza (tasvArtha mUtraadhyAya 1, stra) Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138] bhanekAnta [kiraNa 4 vastuke astitvakI ora dRSTi DAlate haiM to usakA vaha karaNAnuyoga aura bhautikavAdako vyAnuyoga nAmoMse astitva kisI na kimI prAkRtike rUpameM hI hameM dekhaneko pukAga gayA hai| milatA hai| jaina saMskRtimeM vastukI yaha prAkRti hI draSya- isa prakAra samUcA tatvArthasUtra AdhyAtmika dRSTise pada-vAcya hai isa tarahase vizva meM jitanI alaga alaga likhA jAneke kAraNa AdhyAtmika yA karaNAnuyogakA nya prAkRtiyAM haiM utane hI dravya samajhanA cAhiye, jaina hote hue bhI usake bhinna bhinna adhyAya yA prakaraNa saMskRtike anusAra vizva anantAnanta zrAkRtiyAM vidyamAna mautika arthAt dravyAnuyoga aura cAritrika arthAt caraNAhaiM ata dravya bhI anantAnanta hI siddha ho jAte hai parantu nuyogakI chApa apane Upara lagAye hue haiM, jaise pAMcave ina sabhI dravyoMko apanI apanI prakRtiyoM arthAt guNoM adhyAya para dravyAnuyogakI aura sAtaveM tayA navama aura pariNamanoM arthAn paryAyoMkI samAnatA aura adhyAyoM para caraNAnuyoga kI chApa lagI huI hai| viSamatAke AdhAra para chaha vargoM meM sakalita kara diyA tattvArthasUtrake pratipAdya viSaya gayA hai arthAt 'cetanAguNaviziSTa anantAnanta AkRtiyoM ko jIvamAmaka vargameM, rUpa, rasa, gandha aura sparza guNa "tatvArtha sUtra meM jina mahatvapUrNa viSayoM para prakAza viziSTa aNu aura skamdhake bhedarUpa anantAnanta prAka- DAlA gayA hai ve nimbalikhita ho sakate haiMtiyoMko pudgala-nAmaka vargameM, vartanA lakSaNa viziSTa , 'samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra tathA asaMkhyAta pAkRtiyoM ko kAla-nAmaka vargameM, jIvoM aura inakI mokSa mArganA, tatvoMkA svarUpa, ve jodhAdi sAta pudaloMkI kriyAmeM sahAyaka hone vAlI eka prAkRtiko dharma hI kyo ? pramANa aura naya tathA inake bheda, nAma, nAmaka vargame, unhIM jIvoM aura pudgalAke Thaharane meM sahAyaka sthApanA, dravya aura bhAva tathA dravya, kSetra, kAma aura hoge vAlI eka prAkRti ko adharma-nAmaka varga meM tathA bhAva, jIvakI svAdhIna aura parAdhIna avasthAyeM, vizvake samasta dravyoMke avagAhanameM sahAyaka hone vAlI eka samasta padArthoMkA chaha hamyoMmeM samAveza, dvanyoMkI saMkhyA prAkRti ko prAkAza-mAmaka vargameM saMkalita kiyA gayA hai| iha hI kyoM. pratyeka vyakA vaijJAnika svarUpa, dharma yahI sababa hai ki dravyoMkI saMkhyA jaina saMskRtimeM chaha aura adharma dravyoMkI mAnyatA, dharma aura adharma ye donoM hI nirdhArina karadI gaI hai| dravya eka eka kyoM ? tathA lokAzake barAbara inakA isI prakAra pAtmakalyANake liye hameM umhIM bAtoM vistAra kyoM prakAza dravyakA ekatva aura vyApakatva, kI ora dhyAna deneko mAvazyakatA hai jo ki isameM kAla damya kI aNurUpatA aura nAnArUpattA, jIvakI prayojanabhUta ho sakatI haiN| jaina saMskRti meM isI prayojana- parAdhIna aura svAdhIna avasthAoMke kAraNa, karma aura bhUna vAtako hI tatva nAmase pukArA gayA hai, ye tatva bhI mokarma, mora maadi| pUrvoka prakArase sAta hI hote haiN|| ina saba viSayoM para yadi isa lekhameM prakAza DAlA isa kathanale eka niSkarSa yaha bhI nikala pAtA hai jAya to yaha lekha eka mahAna granthakA AkAra dhAraNa kara ki jo loga mAramatatvake vivecana ko adhyAtmavAda aura legA aura taba vaha anya tatvArthasUtrake mahattvakA pratipAdaka prAsmAse bhina dUsare anya tatvoMke vivecana ko bhautika na hokara jaina saMskRtike hI mahattvakA pratipAdakaho jAyagA, vAda mAna lete haiM unakI yaha mAnyatA galata hai kyoMki isalie tatvArthasUtra meM nirdiSTa uka viSayoM tathA sAdhAraNa ukta prakArase, jahAM para prAtmAke kevala aritasva, svarUpa dUsare viSayoM para isa lekha meM prakAsa nahIM DAlate hue itanA yA bheda prabhedoMkA hI vivecana kiyA jAtA hai vahAM para use hI kahanA praryApta hai ki isa sUtra prathameM sampUrNa jaina bhI mautikavAdameM hI garbhita karanA cAhiye aura jahAM para saMskRtiko sUtroke rUpame bahuta hI myavasthita baMgase gUdha anAtmatatvoMkA bhI vivecana prAtmakalyANakI dRdhise diyA gayA hai| sUtra anya likhanekA kAma bar3A hI kaThina kiyA jAtA hai vahAM para use bhI adhyAtmavAdakI kATimeM kyoMki usameM eka to saMkSepase sabhI viSayoMkA vyavasthita hI samajhanA cAhiye / yaha bAta to hama pahile gase samAveza ho jAnA cAhie, bamare usameM punaruktikA hI likha pAye hai ki jaina saMskRtimeM adhyAtmavAda ko choTese choTA doSa nahIM honA cAhiye / andhakAra tatvAryasUtra Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] saMgama dharma ko isI saMgase khinbane meM samarabaha bAta nimitvanta bhAvapaka, bA vikarAla sArava kiye bAda kahI jA sakatI hai| hue| ina saba samasyAboMko purakA jaina sati pUrNarUpase sacamatvAsA-se mahAna anyoMkA yoga upasaMhAra saubhAgyase hameM milA humA hai aura ina anyoMkA paThanabar3e bar3e vidvAnoMke sAmane vizva svayaM eka pahelI bana kara pAThana bhI hama boga satata kiyA karate hai, parantu hamArI khar3A huA hai| saMsArakI duHkhapUrNa ajIba majIva ghaTanA- zAmavRddhi aura hamArA jIvanavikAsa nahIM ho rahA hai yaha oMse udvigna prAsmonniISu logoMke sAmane prAtmakalyANakI bAta hamAre khibe gambhIratApUrvaka socanekI padi hamAre bhI eka samasyA hai| isake atirika mAnavamAtra- vidvAnoMkA dhyAna isa mora jAye to ina saba samasyAmA kI jIvana-samasyA to, jisakA hala honA pahale aura hala ho jAnA asambhava bAta nahIM hai saMyama dharma (zrI rAjakRSNa jana) daza dharmoM meM saMyamakA baThA sthAna hai| isalie japa karatA hai| gRhastha ke liye devapUjA, guruupAsanA, svAdhyAya manuSya uttamamamA, mAdava, mArjava, zauca aura satya guNoM saMyama, tapa aura dAna ye kApAvazyaka batalAye hai, inameM saM vibhUSita hotA hai, taba vaha ThIka artha meM saMyama grahaNa saMyamako ipalie garbhita kiyA gayA hai ki saMyama maryAda karanekA pAtra hotA hai| saM-samyak prakArase yama (jIvana indriyanigrahake binA usakA jIvana vyavasthita yA ConparyaMta cAritra) grahaNa karaneko saMyama kahate hai| isase kore trolled life nahIM hotI / yahA~se vaha apane samba dravya-cAritrakA nirAkaraNa ho jAtA hai| adA aura jJAnako prAvaraNAke rUpameM upayoga karatA pUjyapAdAcAyane 'samitiSu pravartamAnasya prANendriya bhora pahIse vaha dazA prArambha hotI hai jo saMsArakI parihAraH' yaha saMyamakA lakSaNa batalAyA hai| yahI bAta nivRtti arthAt mocake lie mAvazyaka hai| pagranandi prAcAryake nimna zlokase vidita hai: tatvArthasUtra meM 'pramattayogAtmANamyaropaNaM' yaha hiMsAkA jantu-kRpArdita-manasaH samitaSu sAdhoH pavartamAnasya / ApaNa batalAyA hai / jaba manuSya pAMca indriya, cAra kapAya cAra vikathA, rAga-dveSa aura nidrA, 5 prakArake pramAda ina prANendriparihAraH saMyamamAhu mahAmunayaH // para niyaMtraNa karake pravRtti karatA hai, taba vaha hisAkA tyAgI isameM pUrNa hisAkA tyAga hai, kyoMki pUrNa dayAlutA hotA hai| pramAdakI upasthitimeM sarvaprathama bhAvahiMsAke vItarAga dazAma 73 apramatta guNasthAnameM hI hotI hai| dvArA apane bhAsmapariNAmoMkA ghAta karatA hai aura apane kintu jaba sampUrNa vItarAgatA na ho taba rAgakI vRttike samatva (Equilibrium) ko kho baiThatA hai| isameM lie pAMca vratoMkA dhAraNa karanA, pAMca samitiyoMkA yaha bhAvazyaka nahIM ki anya prANI ma yA jIve, pAjana karanA, krodhAdi kaSAyoMkA nigraha karanA, mana vaha hiMsaka kahalAyegA / puruSArthasidbupAvake nimna do vacana-kAyarUpa tIna daNDoMkA tyAga karanA aura pAMca rakhoka isa viSayameM bar3e mahatva ke hai:indriyoMke viSayoMko jItanA saMyama hai| yaha do prakArakA bhyutthAnAvasthAyAM rAgAdInAM vazapravRkSAyAM / hai prANasaMyama aura indriya saMyama / sAdhu (muni) dAnoM prakArake saMyamako pUrNa pAkhatA hai, vaha apane niyatAM jovo mAravA dhAvatyame dhra hiNsaa| bhAbameM prayatna karatA hai ki pRthvI, jala, agni, yasmAtkaSAyaH san hantyAtmA prathamamAtmanAtmAnaM / bAyu aura banaspatikAya jaise sthAvara jIvoMkI bhI pazcAtjAyeta na vA hiMsA praannyntraannaaNtu|| ho / gRhastha, prANa saMyamameM, sa jIvoMke vidhAtako hiMsaka aura ahiMsakako vyAkhyA nimma udAharabase svAgatAna aura sthAvara jIvoMkI bhI yathAsAdhya ra spA ho jAtI hai| kabhI kabhI dekhA jAtA hai ki mArane sAkA syAga 6, hotI hai| dvArA apana Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14.] kI bhAvanAse diyA gayA viSa bhI kisI manuSyako amRtakA vacanakI zuddhatA bhASAsamiti hai, bhojanakI zuddhatA kAyaratA aura zAbara kisI manunyakI jAna bacAnaka eSaNAsamiti hai, dekhakara uThAne aura dharanekI suddhatA liye bAparezanasA hai aura manuSya mara jAtA hai| cAhe bhAdAna-nikSepaNAsamiti hai, svaccha nirjantu sthAna para mRtyu ho yAma ho mAranekI bhAvanAse viSa dene pAkhA malamUtra visarjana karanA pratiSThApanAsamiti hai| hiMsaka hai aura prAparezana karanevAlA sAkTara ahiNsk| saMyamakI mahattA para zrIpamanandinAcAryakA nimna maga, tvacA, jilhA mAsikA, netra aura kAna ina para kaMTrola bharamA yahI indri-saMvama hai| kauna nahIM jAnatA ki zloka mahatvapUrNa haiindriyoMse utpanna hue sukha sukhAbhAsa hai, vinAzaka hai mAnuSyaM kila durlabhaM bhavabhRtastatrApi jAtyAvayaH, aura kauke pAdhIna hai| sparzana inipakA viSaya kAmAMca teSvevAptavacaH zratiH sthitiratastasyAzca dRgbodhane / hAthIko phaMsA detA hai, jihA indriyake kAraNa machalI kAMTe prApte te api nirmale api para syAtAM na yenAmite, meM phaMsakara apane prANa gaMvA detI hai| mAsikA indriyake kAraNa kamalake parAgameM usakI sugandha sUMghatA saMpatA svarmo kaphalapradaH sa ca kathaM nazlAdhyane saMyamaH // bhaMvarA apanI jAna detA hai| netra indriyake vazIbhUta isameM batalAyA hai ki saMsArarUpI gahana banameM hokara pataMga dIpaka yA vijanIkI baumeM svAhA ho bhramaNa karate hue jIvako manuSyajanma mahAdurlabha hai / AtA hai| kyoMndriya ke vazIbhUta capala mRga bhI rAga manuSya paryAyameM bhI uttama jAtikA milanA kaThina sunaneke kAraNa zikArIke dvArA dAruNa kArako bhogatA hai| hai| yadi utsama jAti bhI mile to bhagavAnake vacana jaba eka eka indriyake viSayake kAraNa jIva nAnAprakArake sunanekA suyoga durlabha hai| yadi bhagavad-vacana bhI iskhoMko bhogatA hai to manuSya pAMcoM indriyake viSayameM sunA to una vacanoMmeM zraddhA sAnA aura jJAnase usakA phaMsakara kyA kyA kaSTa sahana nahIM karatA / indriyoMkI nirNaya karanA kaThina hai| yadi ye saba bAtaM hoM to bhI isa anargala pravRttiko rokanA hI saMyama hai| gRhasthake saMyamake binA na svarga mila sakatA hai aura na moca / bie bhI yathAsAdhya samitiyoMkA pAlana nityake vyavahArake yaha jAnakara manuSyako yathAzakti saMyama avazya dhAraNa lie pAvazyaka hai| gamanakI zuddhatA IryA samiti hai, karanA cAhie / prAcinya dharma (paramAnanda zAstrI) mamedamityupAtteSu zarIrAdiSu keSucit / bhAvanAse ota prota hai, yadi usameM se dhanako mamatAkA abhisandhinivRttiyoM sadAkiMcanyamucyate / sarvathA prabhAva ho jAtA hai taba use bhI pAkicanya dharmakA dhArI mAnA jA sakatA hai anyathA nhiiN| pAkisaMsArameM aihika padArthoM meM aura apane zarIrAdikameM bhI camya dharmakA dhArI dhanI, nirdhanI, dukhI, sukhI mAdi mamatAkA abhAva honA bhAkiMcaya hai| acinyakA sabhI vyaktiyoM para samAnabhAva rahatA hai / vaha bokameM martha hotA haingntaa| kevala pAma magnatA bhAkiMcamya kisoko bhI dukhI nahIM dekhanA cAhatA nahIM hai, kintu aMtarvAsa parigrahase mamatvakA prabhAva honA mAkiMcAya;bokameM jisake pAsa kucha bhI nahIM hai, bhAjakhoko pariprahakI bhAsadhi, parthasaMcayakI kholujisakA vana maMgA hai aura mana bhI maMgA hai, jise patA aura vividhi bhogoMke moganekI pAvasAne mAnavaapaye zarIrakA mI lezamAtra mohanahIM hai, vahI vAstavameM jIvamake naitika svarako bhI nIce girA diyA hai| parigrahaprAcina hai| kevala nidhana honA akiMcana nahIM kahA kI anantatRyA mAnavatAke rahasyako khokhalA kara rahI jA sakatA, kyoMki panAmAva, dhanAgamakI bAkAMcApa hai| loga parigrahako hI bhAja saba kucha apanA mAne ? Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] [41 hai| usIkI bhIr3a meM apaneko sukhI babubhava karate hai| sAkhatA hai, vahI sancA mAnava parivaha-saMcaya usake saMcayase hI apanI mAna pratiSThAko U~cA uThA dudhA bAlasA nahIM rakhatA, aura na pAhA pratise se samajha rahe haiN| jo jitanA adhika parigrahI hai vaha lokameM bar3hAnA hI cAhatA hai jise mogoMkI anuvavidha cintA utanA hI adhika pratiSThita mAnA jAtA hai aura paiseke nahIM hotI, aura isI dina bAhahI hotI hai| kAraNa loga usakI ijjata karate haiN| mAno dhanAgama usakI jisakI parameM bhAtmakalpavAkA amAvabahasadA saMtoSI mAnapratihAkA mAja kendrasA banA dupA hai| aura apane bAlusvabhAvase mAAMkArI sahANase kanI jo nidhana hai, garIba hai, becArA khAneke liye nahIM TakarAtA jo mAnava jIvanake patabameM kAraNa hai| muhatAja rahatA hai, tana Dhakaneko bhI jisake pAsa jinakI dhanAdi baibhavameM mamatA vahIM use apanA nahIM vastra nahIM hai, bharapeTa manakA bhI prabandha nahIM hai, mAnatA, kintu kodavakA phala samajhakara usameM aura mAMgakara udarapUrti karanA jise saMtApakA kAraNa hai. viSAda nahIM karatA, sAtA parivatimeM elI aura asAvA jo mAMgakara khAnese bhUkhoM mara jAnA kahIM acchA samajha duHkhI athavA divagIra nahIM hotA ki vivekI aura rahA hai, aise vyaktikA bokameM koI bhAdara nahIM hai| jise mAdhyastha bhAvanAmeM tatpara rahatA hai|haakicn dharmA saMsArakA vaibhava duHkhada pratIta hotA hai, jo pAsa phUsakI eka eka deza adhikArI hai| choTIsI jhopar3I meM sukhapUrvaka raha rahA hai, para daridratA jo sAdhu hai pAsma-sAdhanAke durgamamArma meM vicaraNa usake liye abhizApa bana rahI hai jo apane pUrvavata kara rahA, jisane sAdhuvatti aMgIkAra karavese pahale hI kokA phala bhogatA humA bhI kabhI dilagIra nahIM hotA, saMsArake vaibhavase hone vAlI viSamatAkA manama kiyaa| mAnavatAkA ubhAra jisake roma romameM bhida rahA hai, jo aura apane viveka balase usameM hone vAlI prAvarikamamatA apamese bhI asahAya evaM duHkhI prANiyoMke duHkha meM sahAnu- pavanA mohakA sarvathA tyAga kiyA hai| jisane mogoMge bhUti rakhatA hai, unheM sAntvanA aura bala pradAna karatA hai- nissAra samajha kara bolA hai aura apaye kharUpameM nika bhale hI vaha nidhana ho, bar3e bar3e mahaloM meM na rahakara phUsakI honekA prayatna kiyA hai| jo pAra bhItara eka sA namna, mopar3I meM rahatA ho, to bhI khokameM bar3A honeke yogya hai| jisake pAsa saMyama aura jJAnArjanake upakaraNake sivAya kyoMki usakI pAramA nirmala hai. vicAroMmeM uccatA hai koI anya paramANumAtra bhI padArtha nahIM hai, jo paramANuvaha kartavya patha para prArUka hai, isIse vAstavamaM vaha mAtrako bhI apanA nahIM mAnatA baha vAstavameM sAdhu mAnava hai| aura prAcinya dharmakA sarvathA adhikArI hai| isa prAcinya dharmake do adhikArI hote haiM, eka kyoMki para padArthakI mAkAMkSA hIrAna hai, parigraha parigrahakI bhIdameM rahane vAlA vivekI gRhastha, aura dUsarA hai| jahA~ padAryakA saMgraha nahIM hai aura na bAboMbopoMkI bhAramasAdhanA karane vAlA tapastrI sAdhu / sampadA hI hai kintu eka mamatA, unameM apanepanakI jo gRhasya sAMsArika kAryoM meM laga rahA hai, nyAya aura bhAvanA hai, vahA~ bhAkicambadhA prabhAva isase nItise dhanArjana karatA humA mAnavatAke naitika starase spaSTa ho jAtA ki para padArtha Ahe he mAna rahe usameM nahIM girA hai, jo sadA isa bAtakA dhyAna rakhatA hai ki maiM mamatA athavA kA abhAva hue binA prAcinyakA mAnava hU~ aura dUsare bhI lokameM mAnava bhI mere hI sajAva nahIM ho sakatA, kyoMki usameM vilpAhAbo samAna haiM, mujhe unake prati ghRNA athavA tiraskArakI raSTi nahIM hai| ataeva jo sAdhu ratnApakA sAdhanAdeza rakhanA bhayukta hai| ho, yadi unameM kucha kamI hai athavA bhogAMse sarvathA nispRha hai, saMbama aura hAyaka upakaraNa puruSArthakI kamajorI hai, to ve use dUra karanekA yatva kreN| pIchI, kamaNDalu, zAstrAdimeM bhI mamatA nahIM jo bhAna parantu dhanAdikake madameM apanekona mulAveM, vivekase kAma svAtantryakA amitApIkarmabandhanamAlemeM DAlaka meM viveka hI mAnava jIvanako U~cA uThAne vAlA hai, hai, vAstava meM bahIbAkiMcammacarmakA svaamii| sAhasa aura dhairya usake sahAyaka hai / vaha sadaSTi hai- uttama pAkiMcana guNa jAno, parimaharSitA dukhI mAno vastutatvameM aDola bhaddhA rakhatA hai, hRdayameM komalatA aura phA~sa tanikasI tanameM sAle,vAha maMgoTIkI dukha bhAla / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142] bhanekAnta [kiraNa 4 bhAkiMcama pAramAkA dharma hai,guSa hai, usakI sabase samatArasase sarAbora usa munimudrAko dhAraNa karanA baDhI mahattA dukhAkA abhAva hai| dussase chUTaneke liye hameM bhAvazyaka hai jisameM bhAzA, tRSNAko koI sthAna hI usa pAkiMcamma dharmakI zaraNa meM jAnA par3atA hai| vinA nahIM hai| kisI kavine ThIka kahA haiusakI zaraNa khiye vAstavika sukha minA nitAnta kaThina bhAlaina mamata ta kAThana bhAle na samatA-sukha kabhI nara, vinA munimudrA dhre| haipcoMki jisa taraha zarIra meM jarAsI phAMsa laga jAtI hai / hai dhana nagana para tana nagana ThAr3e, sura asura pAni pre| to vaha banA dukha detI hai, manuSya usase becaina ho jAtA ataH hamArA kartavya hai ki hama vastutatvakA yathArtha usI taraha dhana, sampadA, mahala, aura vividha bhogoMke svarUpa samajhanekA prayatna kareM aura apane prAtmakatammako saMgrahakI bAta jAne dIjiye yadi eka laMgoTIkI cAha hai, bhale. sajaga aura vivekI bane raheM, gharameM rahate hue gharababa taka vaha nahIM mila jAtI hai taba taka tadviSayaka kAma unmaka rahanekA yatna kareM. sAMsArika bhogoMkI bhAikhatAbanI hI rahatI hai| usakI cAha meM vaha mAnava mAnava abhilASAko kama kareM / aura isa lAlasAkA bhI parityAga ananta puloMkA pAtra hotA hai / tattvaraSTise vicAra kiyA yA kareM ki bahuta dhana saMcaya karake hama use paropakArameM lagA meM bAya do laMgoTI koI mahatvapUrNa padArtha nahIM hai aura na deNge| aisA karanese pAramA apane kartavyase vyuta ho jAtA vaha kisIko dukha hI karatI hai| vaha sukhadukhakI janaka hai aura usase vaha apane tathA parake upakArase bhI vaMcita bhI nahIM hai| kintu usa laMgoTImeM jo mamatA hai, rAga hai, raha jAtA hai| kyoMki lobhase lobhakI vRddhi hotI hai| baha rAga hI jIvako becaina kara rahA hai dukhI aura saMsArI antatogatvA pAramA apAra tRSNAkI kIcar3a meM phaMsa jAtA banAye hue hai| ataH usase chUTaneke liye usa laMgoTIse hai| dUsare, dhanasaMcayase apanA aura dUsarekA upakAra ho bhI mohaboranA par3atA hai, binA jaMgoTIse moha chor3e hI nahIM sktaa| upakAra apakAra to apanI bhAvanA aura vAstavika nagnatA nahIM pA sktii| khaMgoTI kora kara kartabyase ho sakatA hai| ataH pahale saraSTi bana kara eka sAdhu bana jAne para bhI yadi usase mamatA nahIM chUTatI hai deza AkiMcanya dharmakA adhikArI bananA cAhiye / aura to baha nagnatA bhI arthasAdhaka nahIM ho sakatI / ataH gharameM rahate hue tRSNAko ghaTAne tathA deha-bhogoMse adhi laMgoTIse bhI mamatA kobanA atyanta Avazyaka hai aura bar3hAnekA yatna karanA hI zreyaskara hai| brahmacarya para zrIkAnajI svAmIke kucha vicAra "kA martha hai bhAsmAkA svabhAva; usameM vicaranA, buddhi hai usake vAstavameM viSayoMkI ruci dUra nahIM huii| pariNamana karanA, lIna honA so brahmacarya hai vikAra aura zubha athavA azubha vikAra pariNAmoM meM ekatA buddhi hI parake saMgase rahita prAtmasvabhAva kaisA hai-yaha jAne binA abrahmapariNati hai, aura vikAra-rahita zaramAtmAmeM pariuttama mahAcarya nahIM hotaa| baukika brahmacarya zubha rAga hai, NAmakI ekatA hI brahma pariNati hai| yahI paramArtha dharma nahIM hai aura uttama pramacarya dharma hai rAga nahIM hai| brahmacarya dharma hai|" paramAtmasvabhAvakI rubike binA viSayoMkI ruci dUra nahIM "mAsma svabhAvako pratItike binA strIko chor3a kara hotii| merI sukhadazA mere hI svabhAvameMse pragaTa hotI haiM, yadi brahmacarya pAye to vaha puNyakA kAraNa hai, kintu, vaha usake pragaTa hone meM mujhe kisIkI apekSA nahIM hai-aisI uttama brahmacarya dharma nahIM hai, aura usase kalyANa nahIM parase bhiDa svabhAvakI lie binA viSayoMkI ruci nahIM hotA / viSayoMmeM sukhabuddhi athavA nimittakI apekSAkA ghaTatIbAbameM viSayoMkA tyAga karade, kintu aMtaraMgase utsAha saMsArakA kAraNa hai| yahA~ para jisa prakAra viSayoMkI ruciranakare to vaha mahAcarya nahIM hai| strI, puruSake lie strIko saMsArakA kAraNa rUpa kahA hai, gharabAra borakara svAgI ho jAye, pazuma bhAva koSa kara usI prakAra striyoMko bhI puruSakI ruci so saMsArakA dhamAkare, kintu usa ema bhAvameM jise ici evaM dharma- kAraNa" Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA, cetanA yA jIvana (le. anantaprasAdajI B. Sc. Eng. 'lojapAla') (gava karaNase mAge) kucha pazcimIya vidvAna yaha mAnate hai ki mAnava yA vahA~ hotI hai jahA~ vaha pAramAkI koI rUparekhA virdhArita jIvadhAriyoMkI cetanA aura jIvanIkA prAdhAra 'bhAramA' ma karake marUpI aura pudgala-rahita (Matterlles) jaisI koI vastu nahIM hai, ye to yoM hI svAbhAvika rUpase batalAtA hai| bauddhoMne imIliye 'zUnya' kaha diyA hai| janma lete aura mara jAte haiN| marane para kucha nahIM rahanA aisI bAtoM yA vicAroMkI dhAraNA banAnA manuNyake lie saba kucha khatama ho jAtA hai| jaisA prAcInakAla meM cArvAka kaThina ho jAtA hai aura yahIM se zaGkA, virodha, amAmyatA ne bhI kahA thaa| kucha loga kucha khAsa taurakA Spirit vagairaha utpanna hotI aura bar3hatI hai| para sacamuca tarkamAnate hai| kucha IzvarakI sRSTimeM vizvAsa karate haiM ki dvArA prAsmAkA guNake anurUpa koI pudgala rUpI zarIra Izvara aisA banAtA bigAvatA hai ityAdi / isa viSaya para sambhava hI nahIM hotaa| kucha logoMne bhAsmAke rUpa aura bar3e prAcInakAlase vAda-vivAda aura khaNDana-maNDana hote prAkArako nirdhArita karaneko ceSTA ko hai para tarkase unakA cale pA rahe haiM jo hara dharmoM ke zAstroMmeM bhare par3e haiM, mujhe pUrNarUpeNa khaNDana ho jAtA hai| mAtA-pitAke raja-vIryase unako yahA~ duharAnA nahIM hai| utpanna 'bIja' to bar3A choTA yA sUkSma hotA hai, vahI bar3hate cetanAmaya vastuoM (jIvadhAriyo) kA janma eka khAsa bar3hate mAnavAkRti ho jAtA hai| pAramA bhArambhase hI prakArase hI hotA hai| prAyaH nara-mAdAke saMyogase bIja bIjameM rhtaa|biiry aura rajakA saMyoga homa jo hokara janma hotA hai aura jimakA bIja hotA hai 'bIjANu' (Spermetazoon) banatA hai unameM usI rUpAkArameM usa bIjase janma lene vAlekA rUpA- bhAnmA yA jIvakA saMcAra hotA hai| jIvakA saMcAra hone ke kAra hotA hai| kucha samaya taka jIvana rahane ke bAda bAda hI usa 'bIjANu' kI vRddhi honA prArambha hotI hai jIvana jaba lusa ho jAtA hai taba kevala bAhya zarIra anyathA jo 'bIjANu' sajIva nahIM ho pAte ve naSTa ho jAte mAtra jyA kA tyo raha jAtA hai| yaha bAta sabhI sajIva pIjAya bhI mAyA prApta hote haiM pA jIvadhAriyoMke sAtha hai cAhe ve mAnava ho, pazu pakSI donAma bheda hai| jaina darzanane bhAramAko bhAkAzake samAna hAM, magaramaccha ho, kITa pataMge hoM yA per3a paudhe hoN| marUpI mAnate hue use umI bhAkArakA honA svIkAra aisI bAta nirjIva vastugrAme nahI pAI jaatii| isase kiyA hai jisa pAkArake zarIra meM vaha ho / zarIrakI vRddhi ke bhI mija hotA kinirjIva vastuoMkI tulanAmeM aura masAlA bhI gati : sAtha usa prAkAra yA phaijAvako bhI vRddhi svayaM hotI sajIvoMmeM koI khAsa vizeSatA' hai| jAtI hai| keMcurvaka mastiSka nahIM hotA para yadi usake kucha pazcimIya vidvAnAMne kahA hai ki sajIvatA yA zarIrake kisI bhAgameM bhI bedana bhedana ho to usakA sArA sacetanatA kevala mastiSkake kAraNa hai| para aise bhI jIva hai kA sArA zarIra pIr3Ame meMTane agatA hai sparza-samA jinake mastiSka hotA hI nahIM / jaise-miTTI ke barmAtI usake sAre zarIrameM hai| mAramA yadi eka jagaha rahatA to kIr3e (keMcumA Earth Ho ms) phira bhI unameM yaha cetanA mAre zarIrameM nahIM hotii| pAramA sAre zarIrameM jIvana hotA hai aura thodI cetanA bhI hotI hai| cetanAkA vyApaka hai aura cetanA bhI sAre zarorameM hai, kisI eka pradhAna baraNa pIyAkA anubhava kahA jA sakatA hai| jaba jagaha sImita nahIM isa viSayakI jaina zAstroM meM vizava ina bAtI reMgane vAle khambe patale kIr3oM keMcubhoMko kisI vivecanAtmaka samIkSAe~ milNgii| cIbase khodA yA bedhA jAtA hai to unheM pIyA hotI hai bhAramA sAMsArika avasthA meM pudgava matter) jise hama pratyakSa dekhate haiN| vA jadavastu ke sAtha hI saMyukta rUpase pAyA jAtA sAMsArika rapTise jaina darzanakI sabase bar3I kamajorI aura taba taka usakA mApa.. havAIjAtaka mAramA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144] anekAnta [kiraNa 4 - pUrva jJAna prApta karake pugavAjA zarorale ekadama apanI jAtikI vizeSatA bAra binA sikhakhAe apane muTakArA pA mukti (moca)na pA jAya / eka bAra Apa apane karma karane lagatA hai| yaha bAta kevala kArmANa paramavizuddha rUpa prApta kara lene para pAramA kA sambandha zarIrako avasthiti-dvArA hI sambhava hai| isa viSayakI yA sAtha punaH jaDake sAtha nahIM ho sktaa| prajJAna vizada vyAkhyA jaina zAstroMmeM milegii| jIvadhAriyoMke matAke kAraNa hai aura jar3akA saMyoga majJAnake kAraNa hai| apane bhApa apanA karma karanekI vicitratAko samamAneke zAnakI vRddhi pudgalake bandhana yA cApako TIlA banAtI lie auroMne bhI apane sujhAva die hai-para ve jarA bhI hai| jJAnakI kamI yA ajJAnakI vRddhi jastAko rada karatI santoSajanaka nhiiN| pAsmAse yukta kArmANa zarIra-jaisA hai yA pudgalake saMyogako adhika suddha banAtI hai| jJAna jaina zAstroMmeM pratipAdita hai vaisA hI svIkAra karanese prAsmAkA apanA guNa hai| jaba chAramA pUrNapane apane guNa isa samasyAkA samAdhAna ThIka ThIka hotA hai| ko vikasita kara letA hai to usakA sambandha pudgalase isa viSayameM maiM eka lekha anekAntake gata aMkoM apane bhApa Ta jAtA hai| para jaba taka yaha pUrNatA nahIM "kauMkA rasAyanika sammizraNa" zarSakase, bikha pukA hotI bhAramA to kisI na kisI zarIrake sAtha hI raha hai| mere "jIvana aura vizvake parivartanoMkA rahasya" tathA sakatA hai-tabataka bagaira zarIrake akelA ho hI nahIM "zarIrakA rUpa aura kA" nAmaka do khekhoMmeM bhI ina sakatA / mana aura budi-yukta mAnava zarIrake dvArA hI viSayoM para bahuta kucha prakAza DAlA gayA hai-unheM par3hane se prAsmAkA pUrNa jJAna vikasita ho sakatA hai, anyathA to eka vaijJAnika dRSTikoNa aura kAphI jAnakArI prApta ho yaha sambhava hI nahIM hai| isIlie mAnava ammakI itanI sakatI hai| bar3I mahattA mAnI gaI hai| isa zarIrake bhI kaI bhAga ha prAsmAkI cetanA rahane hI kAraNa jIvanI zakibhI rahatI jinameM kArmANa zarIra aura tejasa zarIra to sarvadA mAramA zarAra tA sabadA bhAtmA hai aura jIvanI zaki dvArA zarIrake AdhArasaM hI karma hone ke sAtha hate haiM aura hAimAMsamaya gharaya audArika zarIra ra haiM aura phalasvarUpa dukha sukha ityAdi bhI cetanA dvArA hI mRtyuke bAda yahIM raha jAtA hai, jabaki kArmANa aura tejasa / anubhUta kiye jAte haiM isIlie prAtmAko kartA aura mokkA zarIra mRtyuke bAda bhAsmAke sAtha sAtha dUsare zarIroMmeM bhI kahA gayA hai| zarIra kA to karmoMkA AdhAra mAnA bhAramAko le jAte haiN| yaha karmANa zarIra hI kisI bhI hai| anubhUti yA anubhava karane vAlA to prAtmA hai / mana jIvadhArIke janma, jIvana aura maraNakA AdhAra yA kAraNa mastiSka aura hRdaya ityAdi bhI zarIrake hI bhAga hai aura hai| daza prANoM ke dvArA yaha zarIrameM sthira rahatA hai| jaba pudgalakRta (Made of Matter) haiM tathA anubhUtiyoMina prANoMkA ghAta yA cya hotA hai to karmANa zarIra prAramA ko adhika sApha aura unakA vidhivat gyorevAra vizeSa ke sAtha nikala jAtA hai, jise mRtyu kahA jAtA hai| jJAna karAne meM sahAyaka kAraNa hai / ye mastiSka vagarA bhI bAharI zarIrameM bhI aura kArmANa zarIrameM bhI sarvadA bhAtmA yA prAsmAkI cetanAkI maujUdagImeM hI kAryazIla parivartana hubhA karatA hai| yaha parivartana hI jIvanako cAlU rahate haiM-anyathA nahIM / bIjANu (Spermetazoon) rakhatA hai yA yoM bhI kaha sakate haiM ki jIvana jaba taka meM pahale jIva (bhAramA) kA bAgamana hotA hai phira dhore 2 rahatA hai parivartana hotA rahatA hai| parivartana hote rahanA zarIra, mastiSka, mana ityAdikA nirmANa hotA hai / isase hI jIvana hai| jabataka bAharI zarIra aura kArmANa zarIroM yaha nizcita hai ki jIvadhArIkI cetanA yA jJAnake mUla kA parivartana saha-samAna eka dUsareke anukUla aura sAtha kAraNa yA srota mastiSka, mana ityAdi nahIM hai-ye kevala sAtha hotA hai jIvana rahatA hai| jaba donoMmeM bheda hotA hai mAdhAra yA sahAyaka mAtra haiN| bahutase jIvoMko mana aura to bImArI aura mRtyu ho jAtI hai| hamAre karmoM aura mastiska ityAdi hote hI nahIM, phira bhI unameM jIvana aura bhAvanAoMke anusAra hI hamAre kArmANa zarIrameM tabadI cetanA rahatI hai| jIvana aura cetanA bhAsmAke hI bacna liyA~ hotI rahatI hai| karmAya zarIra hI hamAre karmoko hai aura ho sakate haiN| karAne aura bhAmmako nizcita karane vAlA hai| hama pAte haiM mAsmAkA honA kevala tarkadvArA hI siddha hotA hai, kisa paDa pasI, kIpA makokA janma hogake bAda hI pyoMki ise hama dekha nahIM sakate mahAtriyoM dvArA anubhava Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtmA, cetanA yA jIvana [145 hI kara sakate hai| pAsmAko kevala bhAsmA-dvArA hI kI ekAgratA jisa viSabakI bhI ho usa viSayameM samatAko anubhUta kiyA jA sakatA hai| prArambhameM manakI ekAgratA bar3hAtI hai| yadi dhyAnakA viSaya rAdhamAtmA hI svayaM isameM sahAyaka hotI hai| manako bhAtmAke vadha nirmala ho taba to pUcanA hI kyA / jvAnake varIkoMkA aura svarUpake dhyAnameM jagAnese sAdhanA aura dhyAnakI zuddhatAke abhyAsa bar3hAneke daMgoMkA vizada-varNana jaina zAstrose mAtra anusAra dhIre dhIre dhyAna svayaM adhikAdhika gaMbhIra hogA / jaisA hama dhyAna kareMge vaisA hI hama ho jAyaMgeaura rAkha hotA jAtA hai| zAstroMke mananase jJAnako yaha bilakula sahI bAta hai| tIrthakara bhagavAnakI rAdha vRddhi aura zuddhi hotI hai| ina donoMkI madavase svayaM dhyAnastha-mUrtikA varzana aura dhyAna karanese hamAre andara tarka aura buddhikA upayoga karake pAramAke zarIrasthiA bhI vaisI hI bhAvanAeM utpana aura puSTa hotI haiN| bhayaMkara svarUpakI dhAraNA aura usake guNoMkA vizuddha jJAna matiyoMke yA rUpoMke darzana aura dhyAnase hamArI bhAvanAeM prApta hotA hai| yahI jJAna aura dhAraNA suddha ho bhI tadanurUpa hI ho jAtI hai / paddha, prakAzamaba jAne para dhyAnakI gaharAI svayaM prAsmAko prAramA mAmAkA dhyAna hameM uttarottara upatta aura zuddha banAtA jIna karane bagatI hai aura taba kabhI na kabhI svayaM hai| pAtmAkI arcagati isI prakAra saMbhava hai| mAtmaprakAza udaya ho jAtA hai| yahI vaha avasthA hai jahA~ pUrNajJAnakI upalabdhi hokara prAtmA nirAbAdha, nirvikalpa saMsArameM bhI hama pAte hai ki jo cAsmAmeM vizvAsa nirdvanda, nirbandha ho jAtA hai aura taba pudgalase chUTakara karate haiM ve adhika gaMbhIra aura bhAcaraNa pakke hote hai| apanI paramazuddha pUrNajJAnamaya avasthAmeM sthira ho jAtA jo prAmAmeM vizvAsa nahIM karate ve nadI hI vibhina hai| ise hI moSa kahate haiN| vyasanoMke zikAra hokara amsa meM apanA saba kucha gaMvAkara nirAza aura dumbI hI hote haiN| jabaki bhAramA vizvAsa mokSa jJAnako vRddhi dvArA hI saMbhava hai| jJAna bhI zuddha, karane vAlA dukhameM bhI dhIra gaMbhIra rahatA hai aura ThIka, sahI jJAna hAnA cAhie / galata jJAnakI vRddhise umakA dukha bhI subameM pariNata hojAtA hai| prAtmAmeM moca nahIM ho sakatA hai ulaTA jar3a-pudgala (Matter) vizvAsa karanese manuSyako apane jIvanake sthAyitva meM kA sambandha yA bandhana aura adhika kar3A hogaa| pAramA vizvAsa hotA hai| vaha isa janma meM jo kucha karatA ko pudgalase sarvathA bhitra samamanA aura jJAna cetanAmaya usakA cacchA phala use agale janma meM acche vAtAvaraNa zuddha dekhanA hI saccA jJAna hai / bhAramAke guNa alaga haiM aura paristhitiyoM meM le jAtA aura rakhatA hai yA paidA aura pudgalake guNa alaga / donoMkA jaba taka saMyoga rahatA hai donoMke guNoMke sammilanake phalasvarUpa hama jIvadhAriyAme vibhinna guNoMko pAte haiN| zarIrakA halana calana pApmAmeM to anaMtaguNa, zakti aura mAnanda hai| inakA vikAza karaneke lie zuddha-jJAna-pUrvaka, dhyAna, pudgalakA guNa hai aura cetanA prAramAke kAraNa hai| cetanA abhyAma, adhyavasAya aura caTAkA satata honA bhAvazyaka hI cetanAke vikAzakA kAraNa, AdhAra aura jariyA hai| haiN| aise haTa lagana yukta bala dvArA bhI yadi saphalatA jara to cetanAko kama hI karane vAlA hai| jitanA jitanA na mile to usameM kahIM doSa yA kabhokA honA hI kAraNa cetanA (jJAna) kA vikAsa hotA jAtA hai use hI sAMsArika ho sakatA hai| doSa yA kamIko Ida kara use dUra karanA bhASAmeM prAtmavikAza kahate haiN| prAramavikAzake liye cAhie / bAra bAra lagAtAra koziza aura abhyAsameacchA svastha zarIra upayukta vAtAvaraNa meM jamma, samucita se hI kucha ucita phalakI upalabdhi ho sakatI haiN| paristhitiyoMkA honA aura pAvazyaka zikSA saMskRti zarIrika avasthAme yA gAImadhyameM mana hI dhyAnakA jarUrI hai| dhyAnake lie bhI inakI jarUrata hai| jJAna zuddha prAdhAra hai| mana banA hI caMcala hai| isakA sthira honA hone se hI dhyeya bhI rAkha ho sakatA hai| dhyeya jaba taka - - rAba na ho to dhyAna bhI bekAra hI hai| dekho, merA lekha "zarIra kA rUpa aura karma, jo sAdhAraNa gRhastha mAnava bhI zuddha mAramAkA dhyAna akhiba vizva jaina mizanase TraikTarUpameM amUlya prApta karake apane guNo aura pamatAnoM ko bar3hA sakatA hai / dhyAna ho sakatA hai| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146] anekAnta [kiraNa 4 nA karanA mAsAna kAma nhiiN| yadi bhArambhameM saphalatA na anusAra hI ho sakatI haiN| zArIrika zaktiyoMkA vikAza mile ho usase nirAza honekI jarUrata nhiiN| peTA abhyAsa aura upayukta pAcAra-vyavahArAdise par3atA hai| satata jArI rakhanA hI bAbamIya hai| yahI sArI saphalatAoM- roga zaktiyoMkA hAsamIkaratA hai| japa, tapa, dhyAna, kojI pakSAcarya mAdi guNa bhI sAdhanA kI pUrNatA bharma jJAnakI vRddhi ityAdi sabhI kucha zarIra dvArA hI hote aura pUrva saphalamake lie cAvazyaka hai| vartamAna kAlameM haiN| bagera upayukta aura suyogya zarIrake kucha bhI brAhmacarya aura saMyama Adi kI bar3I kamI hai isa kAraNa sambhava nahIM hai| pArama-sAdhana bhI zarIrake mAdhyamase baba boma saphala nahIM hote to apanA doSa na dekhate hue hI sambhava hai, isalie zarIrako svastha aura sAdhanake aura usa kamIko dUra karate hue pAramA aura mArama- yogya banAe rakhanA hamArA kartavya hai / zarIrako naSTa galiyoM meM hI vizvAsa karane lagate hai| yaha galatI hai| karane yA kamajora karane vA aMga-bhaMga karanese sivA isakA sudhAra Avazyaka hai| bAramA kI zaktiyoM meM hAnike lAbha nahIM hai| vizvAsa honese hI vyAka apamarma vizvAsa rakhatA se taraha tarahake vijanIke yantra aura mazIna taraha aura tAse kArya karate hue saphala bhAra ujata mI ho kArya kevala banAvaToM kI vibhiSamAke kAraNa hI karate hai-yadyapi vidyu tAki unameM eka hI yA eka eka vyakti jo apaneko kisI parvatakI U~cI coTI samAna hI hotI hai| usI taraha pAramA sabhI zarIroMmeM para par3a sakane yogya nahIM samajhatA vaha bahanekI ceharA hI samAna guNa vAlA hotA huA bhI vibhinna zarIroM yA zarIra nahIM karegA, car3hanA to dUra hI rhaa| dUsarA jo apaneko dhAriboMke karma yA kArya una zarIroMkI banAvaToMke anusAra isa yogya samajhatA hai prayatna karegA aura vaha jaaygaa|x hI hote haiN| para ye kArya bhI jaba taka bhAtmA una zarIroMisI taraha bhAramA kI banava zakiyoMmeM vizvAsa karane vAsa karanA meM (vijanIke yantroMmeM bijalIkI zaktike samAna) vartamAna bAbA apanI zaktiyoMko ucarottara bar3hAne meM prayatnazIba, rahatA hai tabhI taka hote haiM-bAsmAke nikalate hI sAre bhI hogA aura bar3hA bhI skegaa| mAramA ko paramathara kArya banda ho jAte haiN| kisI jIvadhArIke zarIrameM aura samajhakara hI pUrNa vizvAsake sAtha upayukta ceSTA aura kisI viyata yantrameM yaha bheda hai ki yantra jara hai aura kozizase paramaguDatA bhI prApta ho sakatI hai| jisa jIvadhArI cetanAmaya hai, vidyuta zakti bhI svayaM punala yatikA dhyeya dasamIna kahI jAnekA hogA vaha Age ( Matter yA ara) nirmita hai jaba ki prAramazakti nahIM jAyagA para jisakA dhyeya sau mIla jAnekA hogA jJAna cetanA-maya hai| yantroM meM bijalI yantroMkA nirmANa yaha dasamIja to jAyagA hI aura bhAge bhI jaaygaa| usa hone para bAharame pravAha kI jAtI hai jaba ki zarIradhAriyoM dhyeya rakhanA hI uSatAko pahu~cA sakatA hai| hAM, pAramA kA zarIra prAtmAke sAtha hI utpanna hotA aura bar3hatA haikI ananta zaktiyAM zarIrakI sImita zakiyoke kAraNa isIse vijanIko hama dekhate aura mAnate hai para mAmAhI sImita hai isase pUrNatA ekAeka nahIM prApta ho ko nahIM dekha pAte-kevala jJAna-cetanA honese hI aisA sakatI / kevala yahI samajhakara ki mAlmA ananta zakti mAnate hai ki prAtmA hai| bijalIkA pravAha yantromeM vidyamAma hai isIkhie yaha samajhanA aura mAna benA ki manuSya mAna rahane para jaise yantra apane pApa kArya karate haiM para bhI ananta zakti vAlA hai aura vaisA vyavahAra karane kahA jAtA hai ki vidyuta-zaki sAre kAma kara rahI hai baganA mUrkhatA, zrama aura pAgalapana kahA jaaygaa| manuSya usI taraha bhAramAke zarIrameM vidyamAna rahane para AmAko kI pAktiyoM ( yA kisI bhI jIvadhArI zarIra-cArIkI kartA kahate hai| para vijalIko mazIna hI kArya karatI hai, zakipA) usake zarIrako banAvaTa, gaThana aura yogyatAke bagaira yantroMke bijalIse svayaM koI kArya honA saMbhava hAmameM hI saMsArakI sabase UMcI parvata coTI iva nahIM thA-sI taraha jIvadhAriyoMke zarIra hI kArya karate resa para par3ane pADoMke vivaraNa akhabAroM meM nikala rahe haiM bagaira zarIrake bAramAse bhI kucha honA saMbhava nahIM haiM-apane ko usa kArya yogya samamakara beTA karanese hI thaa| mAnavakA zarIra mAnavocita karma karatAta.dekA bekhoga panta samAe hai| zarIra codeke karma, kisI paDIkA zarIra usa palIke Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA, cetanA yA jIvana karma yA kisI kIdekA zarIra usa kIdeke karma karatA yA indriyoM ko banAvaToM aura yogyatAmoM para nirbhara hai / ityAdi / __ karatI hai| karmoke anusAra kArmANa zarIrameM parivartana hotA rahatA ___saba kucha hote hue aura pudgata zarIrake sAtha rahakara hai| anAdikAlasaM abataka parivartana hote hote hI kisI anAdi kAlasaM kama karate hue bhI prApamA pAramA hI jAvadhArIkA kArmANa zarIra usa vizeSa prAramAko lie rahanA hai aura jaDa jaDa hI rahanA hai, evaM bhAramAke guNa hue usa jIvadhArIka usa zarIrake vizeSa rUpama saMgaThita jJAna-cenanA prAtmAmeM hI rahate haiM aura jyoMke syoM rahate haiM aura nirmita hue rahanekA mUla kAraNa hai / vibhinna tathA pudgalake guNa-jaDatva athavA halana-cAna ityAdikI vyakkiyAkI vibhinna pravRttiyo aura yogyatAmAMkI vibhi yogyatA pugalame ho rahate haiM aura jyoke tyoM rahate haiM / ma nnatAmAkA bhI yahI mUla kAraNa hai| anAdikAlaya aba dhAramAke guNa pudgala meM jAte haiM na pudgalake guNa zrAgmAmeM / taka saMgaThita na jAna kima karmapujake prabhAva meM kAI ki bhAramA sarvadA zuddha jJAna cetanA-maya hI rahatA hai| koI karma karatA hai| vibhinna karma pugauMkA sammilita saMgaThita zarIra hI kArmANa zarIra hai| kArmANa zarIra bhI yadi pAramA pudgalake sAtha anAdikAlase nahIM rahatA pudgala-nimita hI hai / (kArmANa zarIrako banAvaTa aura to use alaga karane yA honekI jarUrata nahIM hotii| usameM parivartanAdikI jAnakArIke liye jaina zAstrIkA dAnAka guNa bhAra svabhAva bhitra bhitaha isasa dAnA alaga manana kareM aura marA lekha 'karmoMkA rAmAyanika sammizraNa' alaga ho sakata ha Ara / alaga ho sakate hai aura hAte haiN| prAramAkA pudgalase dakheM jo 'anakArata" ko gata kiraNameM prakAzita ho chuTakArA yA mukti yA mokSa ho jAnA hI yA pA jAnA hI cukA hai|) mAtmAkA 'sva bhAva' aura kisI jIvadhArIkA parama laya ___ kahanekA tAtparya yaha ki karma jo bhI hote hai ve yA eka mAtra antima // hai| mAMsapA jAne para pAramApudagala-dvArA hI hote haiN| prAramA svayaM karma nahIM krtaa| ko kyA dazA hAtI hai yA vaha kyA anubhava karatA hai isa prAsmAkA guNa karma karanA nahIM hai| prApmAkA gue to para zAstrAMma bahuta kucha kahA gayA hai yahA~ use duharAnA 'jJAna' hai / jJAnakA artha hai jAnanA / prAramAkA yaha guNa isa choTa legvameM sambhava nahIM hai| prAnmA pudgalase chuTa sarvadA zrAtmAmeM hI rahatA hai aura isI kAraNa hI jIva kArA pAkara hI apane zuddha sva-bhAvamaM sthira hotA hai; yahI dhAriyoM meM jJAna yA cetanA rahatI yA hotI hai / jalavastu vaha avasthA hai jise pUrNajJAnamaya-nirvikAra-paramAnanda 'jaDa' hai aura yaha jaratva jJAna zUnyatA, yA cetanA avasthA kahate hai| yahA~ kucha bhI dumba klezAdi rUpa sAmA hitatA guNa sarvadA jaDa yA pudagala (Matter ) rika anubhava nahIM raha jAtaM / pAramA mvayaM apane meM lIna mvAmeM hI rahatA hai| halana calana yA karmokA prAdhAra bhI jaDa dhIna sva sumbakA zAzvata anubhava karatA hai / yaha vA pUrNatA hI hai| saMjJAna karma yA sajJAna hajana calana yA sacetana hai jahA~ koI kamI, koI bAdhA, koI icchA, koI cintA, kriyAkalApa mAsmA aura jaDake saMyukta honeke kAraNa hI koI saMzaya, kAI zaMkA, kAI bhaya, kAI bandhanAdi ekadama nahI raha jAte / mAramA parNa nirvikalpa mata-cin prAnanda hote haiN| anyathA kevala mAtra jaDa vastuoke karma yA paramAtmA ho jAtA hai| halana-calana ityAdi cetananA-rahita hI ho sakate hai yA hote haiN| TelIphona yA reDiyo yantrame zabda nikalate haiM mAtmAko pudgalase chuTakArA dilA kara isI paramAtmA para ve svayaM kucha samajha nahIM sakate-unameM yaha zakti yA padakI prApti ke lie ho vizva yA saMsArako sArI sRSTi hai guNa hI nahIM hai| isI taraha phoTo ilekTrika mela yA aura isa sRSTikA saba kucha hotA yA calatA rahatA hai| TelI vijana taraha tarahako rUpAkRtiyoMkA sAkSAta dRzya sRSTikA eka mAtra dhyeya hI yahI hai, anyathA sRSTikA koI upasthita karate hai para svayaM kucha bhI nahI jAna, samajha artha hI nahIM hotA / sRSTi yA vizva yA vizva meM vidyamAna dekha, yA anubhava kara sakate / anubhava to vahI kara sakatA saba kuchakA honA matya, zAzvata aura sAdhAra hai aura isI hai jisameM cetanA ho| anubhava yA jJAnakI kamI vezI lie mArthaka hai| ise asatya, kSaNabhaMgura yA korA nATaka cetanA karAne vAle AdhAroM yA mAdhyama svarUpa zarIroM samajhanA galato. mithyA, aura bhrama hai| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148] anekAnta [kiraNa 4. pAramA aura pudgala svayaMbhU. svayaM avasthita haiN|n se buddhipUrNa sutarka dvArA 'mAtmA' ke astitva aura usakI inheM kisIne utpanna kiyA na koI unheM naSTa kara sakatA mahAnatAkA pratipAdana kareM aura logoMme isa dhAraNAkA hai| ye sarvadAse hai aura sarvadA raheMge / na kabhI inakI pUrA vizvAsa baiThAdeM ki hara eka vyaktima ananta zaktiyoMsaMkhyA kamI hogI na bddh'tii| pAramA-pudralake anAdi- kA dhArI pUrNa jJAna vAlA zuddha pAramA antarhita hai| sambandhase jaba chuTakArA pAtA hai to apane sva-svabhAvameM vyaktiyoMke bheda yA bhinnatAeM kaMvala zarIraoNkI vibhinnatAsthira hotA hai, anyathA pAtmA sarvadA pugalake sAtha hI ke hI kAraNa haiN| sabameM samAna cetanA hai| sabake dukharahatA hai| bhAramAkA-pugalase chuTakArA kevala 'pUrNatA' hone sukha samAna haiM ityAdi / evaM sabhI isa akhila vizvaka para hI ho sakatA hai / jJAnakI pUrNatA hI vaha pUrNatA hai prANI aura eka hI pRthvI para paidA hone tathA rahane ke kAraNa jahAM kucha jAnaneko bAkI nahIM raha jaataa| eka dUsaresa ghaniSTa rUpase sambandhita eka hI bar3e kuTumbake hama saMsArameM raha kara sArI sRSTikI madadase hI samyak sadasya hai| sabakA hita sabake hitameM sannihita hai| darzana, samyak jJAna aura samyak caritra ke dvArA pUrNatAko AtmAeM to alaga alaga haiM para pudgala zarIroM yA prApta kara sakate haiM aura vaha pUrNatA ho mota hai| yahI pudgatakA sambandha paramANu rUpame bhI aura saMgha rUpameM bhI mAnava-janma lene yA pAnekA bhI ekamAtra prAdarza dhyeya sAre saMsAra aura sAra vizvase akSuNNa, aTUTa aura avicala aura carama lakSya hai| jo vyakti isa dhdheyako yA lacyako hai| saMsAra meM sthAyI zAnti, sarva sAdhAraNakI samRddhi aura sammukha rakha kara saMsArameM 'saMcaraNa' karatA hai vahI satata sacce sumbakI sthApanA sArvabhaumarUpame hI ho sakatI prayarana-dvArA uttarottara Upara uThatA uThatA eka dina isa hai| vyaktigata yA alaga alaga deza bhautika ( Mite'pUrNatA' ko prApta kara mora pA jAtA hai| mal) umati bhale hI karaleM para vaha na saccI unnati saMsArakI sArI viDambanAeM, duHkha zoka, ragar3e jhagar3e haina unakA sukha hI saccA sukha hai| saccA sugva, saccI ugahAI, yuddha, rattapAta, hisAdi kevala isI kAraNa hote haiM unnati aura saccI evaM sthAyI zAnti to tabhI hogI jaba ki manuSya aba taka 'pAramA' kI mahattA yA mahAnatAko sabhI mAnavAre samAna prAsmAkI avasthiti samajha kara ThIka ThIka nahIM jAna yA samajha skaa| Adhunika vijJAnane sabako ucita evaM samAna suvidhAeM dI jAye aura mAmAitanI bar3I unnati kI para vaijJAnika svayaM nahIM jika, rAjanaitika tathA prAdhika samAnatAeM adhikase adhika jAnate ki:-ve kyA hai? kauna hai? unake jIvanakA sabhI jagaha sabhI dezAme sabhI bhedabhAvake vicAra dUra karake antima lakSya kyA hai ? ityAdi / vibhinna dharmoM aura saMsthApita, pravartita aura prabaMdhita ko jAya / yahI mAnava darzana-paddhatiyoMne eka dUsareke virodhI vicAra saMsArameM dharma hai. yahI jaina dharma hai, yahI vaiSNava dharma hai, yahI hiMdU pracArita karake bar3A hI golamAla aura gar3abar3a phailA dharma I, yaho IsAI dharma hai--yaho saruvA hai, cAhe ise rakhA hai| ina vibhedoMke kAraNa loga eka sIdhA saccA jisa nAmase sambodhita kiyA jAya yA pukArA jAya / mArga nirdiSTa nahIM kara pAte aura bhramameM bhaTakate hI raha dharmaguruoM aura saMrake vidvAnAMkA yaha kartavya hai jAte haiN| aba AvazyakatA hai ki vicAraka loga aAdhu-kisa vijJAna satya-buddhiaura tarkaka yugameM rUr3higata nika vijJAnake AviSkAroM aura prApta phaloMkI sahAyatA galata mAnyatAmoko chor3akara ApasI virodhAko haTAbeM aura saMkSepameM yahI jaina zAsana' hai| yahI jaina zAsana mAnava mAtra ko sacce hitakArI bhavirodhI prAramadharmakI kA dhyeya, yA sArAMza hai aura yahI 'jaina zAsana' ke prati- zikSA dekara saMsArako Age bar3hAyeM aura akhila mAnavapAdana yA pravartanakA artha hai| tAkA sacamuca saccA kalyANa kreN| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasaMvAmandirake surucipUrNa prakAzana (1) purAnana-jainavAkya-sacI-prAkRnake prAcIna 64 mUla-granthAko padyAnukramaNI. jisake sAtha 48 TIkAdigranyAme uddhana dasara padyAMkI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 padya-vAkyoko mUcI / saMyojaka aura sampAdaka mumnAra zrIjugalakizorajI kI gavaMSaNApUrNa mahatvako 70 pRSThakI prastAvanAma alaMkRna, DA0 kAlIdAsa nAga ema. e., DI. liTa ke prAkkathana (Fortwol) aura DA. e. ena. upAdhyAya ema. e. DI. liTa kI bhUmikA (Intuinduction) me bhapita hai. zodha-bAMjaka vidvAnoM ke liye anAva upayogI, baDA mAija, majinda ( jimakI prastAvanAdikA mUlya alagaye pAMca rupaye hai ) (** Apna-parIkSA-zrIvidyAnandAcAyakI myApaja maTIka aparvakRti yAptAko parIkSA dvArA Izvara viSayaka sundara parama aura majIva vivaMcanako lie hue nyAyAcArya paM. darabAgalAna jo ke hindI anuvAda nazA pramtAvanAdima yuna, jilda / (3) nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI mundara pAMgI, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajIka saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pargizaSTrIya alakana, jilda / ... 4) svayambhumnAtra-mamannabhadrabhAranAkA apUrva grantha, mumtAra zrIjugalakizorajIka viziSTa hindI anuvAda tundapAra caya. samantabhadra-paricaya aura niyAMga jJAnayoga nathA karmayogakA vizlapaNa karatI huI mahatvako gaveSaNApUrNa 106 pRSThakI pramnAvanAma muzAbhina / (7) mnutividyA-gvAmI samantabhadrakA anAgyI kRti, pApAMka jInanakI kalA, maTIka, mAnuvAda aura zrIjugalakizora mugnArakI mahatvakA prastAvanAdig alaMkana sundara jilda-hina / (6) adhyAtmakamalamAnagar3ha-paMcAdhyAyAMkAra kavi gajamalakI mundara prAdhyAmika ginA. hindIanuvAda-hita ____ aura mumnAra zrIjugalakizorakI gvAjapUrNa pRSThakI vimnna pramnAyanAma pit| " A) (7) yukanyanuzAsana-tatvajJAna paripUrNa samantabhadrakI asAdhAragA kRti. jisakA pratI naka himdI anuvAda nahIM huyA thA / mukhtArazrIka viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdisa alaMkRta, jilTa / ... ) (8) zrIpurapAzvanAthamtotra-grAcArya vidyAnandargacana, mahatvakA mnuni, hindI anuvAdAdi hin| .. // ) (E zAmanacantriAMgakA-( nAparicaya )-muni madanakInikI 13 vI zatAbdIko gundara gcanA, hindI ___ anupAdAdi-hina / (1: manmAna-maraNa magalapATa-zrAvIra barddhamAna aura unaka bAda ke 20 mahAna zrAcAyoM ke 137 pugya-mmaraNAMkA mahanvA magrA. muglAradhIka hindI anuvAdAdi-hita / (11) vivAha-samazya mugnAgdhIkA limbA huA vivAhakA sapramANa mAmika aura nAvika. vivecana ... // 11. ' anakAnna-gma laharI-anakAnta jaMgaM ga gambhIra viSayako atIva maralanAma samajhane-samajhAnakI jI, mukhnAra zrIjugalakizora-ligvina / (13) aninyabhAvanA-grA. padamanandI kI mahatvakI racanA, mukhtAradhIka hindI padyAnuvAda aura bhAvA mahina / ) (1.) tattvAthamatra-(prabhAcandrIya)-mugnAgdhIka hindI anuvAda nathA vyAyAma yun| .. ) (15 zravaNavalgAla aura dakSiNa anya jainanortha kSatra-nA. rAjakRSNa janakI sundara macitra racanA bhAratIya pugatanya vibhAga DipTI DAyarekTara janarala DAnTI0ena0 gamacandranakI mahantra pUrNa pramnAvanAmya alaMkRta 1) noTa- maya pranya ekasAtha lanavAlAkA 38 // ) kI jagaha 3.) meM milNge| vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' vIrasavAmandira, 1 dariyAgaMja, dahalI Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No.D. 211 __ anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 181) bAla motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 1500) bA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 101) bA0 baDhI sAdajI sarAvagI, 251) bA0 choTelAlajI jaina sarAvagI , 101) bA0 kAzInAthajI. 251) bA. sohanalAlajI jaina lamecU , 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 251) lA gulajArImala RpabhadAsajI , 101) bA0 dhanaMjayakumArajI 251) bA0 RSabhacanda (B.R.C. jaina 101) bAjItamalajI jaina 251) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 101) bA. ciraMjIlAlajI sarAvagI 251) bA0 ratanalAlajI jhAMjharI 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, rAMcA 251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI , 501) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 251) seTha muAlAlajI jaina 101) zrI phatahapura jaina samAna, kalakattA 251) bA mizrIlAla dharmacandajI 10.) guNasahAyaka, sadara bAjAra, maTha 251) seTha mAMgolAlajI 101) zrI zolamAlAdevI patnI DA0 zrIcandrajI, eTA 251) seTha zAntiprasAdI jana 101) lA makkhanalAla mArna lAlajI ThakadAra, dehalI 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puliyA 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina, kalattA 251) lA0 kapuracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jena, kalakattA 251) bA jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jena, kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 501) bA. badrIdAma AtmArAnajI marAvago, paTanA 251) bA0 manoharalAla nanhamalajI, dehalI 185) lA. udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 251) lA0 trilokacandajI, sahAranapura 101) bA. mahAvIraprasAdajI eDavokaTa, hi pAra 25.) seTha chaTAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 201) lA balavantasiMhajI, hAMsI ji0 hisAra 251) lA0 raghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI, dehalI nA, dahalA 181) kuvara yazavantasihaja', hAsI jiH himAra 251) rAmavahAdura seTha haravacandajI jaina, rAMcI 181) meTha jokhArAma baijanAtha sarAvagI, kalakattA 251) seTha varSI pandajI gaMgavAla, jayapura mahAyaka * 101) bA0 rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI, dahalI 101) bA lAlacandajI bI0 seThI, ujjaina * 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira' 101) bA lAlacandajI jaina sarAvagI , sarasAvA, ji. sahAranapura prakAzaka-paramAnandajI jaina zAstrI, dariyAgaMja dehlii| mudraka-rUpa-vANI miTiga hAUsa 23, dariyAgaMja, dehalI Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manakAnta sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' HT akTavara mana 53 - bharataka asmika manna mahAmanA pUjya gaNezapramAdajI varNI kI 80vI janma jayantI gayAma prAnanda sampanna hogii| pUjya vargIjIne 0ve varSa meM praveza kiyA hai| hamArI hAdika kAmanA hai ki pApa zana varSa jIvI ho| pUjya vargIjIka mahanIya jIvaname samAjako yatheSTa sAbha uThAnA caahiye| ApakA pAbhyAtmika mahatvapUrNa pravacana peja 173 para pdie| anakAntakaH prAhaka bananA aura banAnA pratyeka mAdhamI mAIkA kartavya hai Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI labadravyasaMgraha - sampAdaka . ... 14. . hamArI nIrthayAtrAMka mammaraNa2 mamannanada-vacanAmRta-[yugavIra ... 19 [paramAnanda jaina zAmyA 3 rAjasthAna ke gaina zAstra bhagaDAgama upalabdha 6 kuralakA mahatva aura jainAva zrIvidyAbhUpaNa mahatvapUrNa grantha -[le. kamtara canda . govindarAya jaina zAstrI ... 168 jana kApalIvAna ema0 e0 ... 155 7 yAhinya paricaya aura samAlocana [paramAnandajana 171 5 hindI jana-mAhityako vizeSatA 8 mAdhu kauna hai ? (eka pravacana)-[zrI 105 pUjya zrIkumArI kiraNa vAlA jaina ... 11 ghulaka gaNezaprasAda jI vaNI .. 173 zrIvAhubali-jinapUjA chapakara tayyAra !! zrI gomTezvara bAhubalinI kI jisa pUjAko uttamatAke mAtha chapAnekA vicAra gata maI mAmakI kiraNa meM prakaTa kiyA gayA thA vaha aba saMzodhanAdike mAtha uttama prATa pepara para moTe TAipameM phoTo brAuna raGgIna myAhIse chapakara tayAra ho gaI hai| mAthameM zrIbAhubalIjIkA phATI citra bhI apUrva zobhA de rahA hai| pracArakI dRSTise mUlya lAgatase mI kama rakhA gayA hai| jinheM pUjA tathA pracArake liye AvazyakatA ho ve zAna ho maMgAneveM; kAMki kApiyA~ thor3I hI chapI hai, 100 kApI eka sAtha lene para 12, ru. meM milegii| do kApA taka eka AnA pApTeja lagatA hai 10 se kama kisIko vo pI0 se nahIM bhejI jaaeNgii| mainejA- vAg saMvAmandira' dariyAgaMja, dillii| anekAntakI sahAyatAke sAta mArga (1) anekAntaka marataka'-;. 11' bananA yAra banAnA / (2) bhvayaM anekAntaka grAhaka bananA nazA daparAko banAnA / (3) vivAha-zAdI Adi dAnake zrAya para anekAnnako acchI yahAyatA bhejanA nayA bhijAnA / (4) apanI pAra me damagaMko anekAnta bheTa-mbara athavA phrI bhijavAnA; jaise vimA saMmyAzrI, lAyariyA, mabhA-mAMsAiTiyAM aura jaina-ajaina vidvAnAko / (5) vidyArthiyoM Adiko anekAnta ardha malyama dene ke liye 25), ..) AdikI sahAyatA bhNjn|| kI mahAyanAmeM 10 ko anekAnta amRtyame bhejA jA skegaa| (6) anekAntake grAhakoMko acche grantha upahAra danA tathA dilAnA / (7) lokahitakI mAdhanAma sahAyaka acche mundara laba likhakara bhejanA nayA citrAdi mAmagrIko prakAzanArtha juttaanaa| noTa-dama grAhaka banAnevAle mahAsakAMko mahAyatAdi bhejane tathA patravyavahArakA panA:'anakAnna' eka varSa naka bheTa. mainejara 'anekAnta' svarUpa bhejA jaaygaa| vIrasevAmandira, 1, dariyAgaMja, dehlii| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OMmahama vizvatattva-prakAzaka bASika mulya 5) eka kiraNa kA mUlma // ) nItiviroSavasIlokavyavahAravartakasamyak / | paramAgamasyabIja bhuvanekagururjayatyanekAnta - - sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' varSa 12 vIramevAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI kiraNa 5 Azvina vIrani0 saMvata 2476, vi. saMvata 2010 zrInemicandrAcArya-viracita laghu dravyasaMgraha vyasaMgraha nAmakA eka prAkRta grandha jaina samAja meM prasiddha aura pracalita hai. jisake aneka anavAbA~ke mAtha kitane hIkaraNa evaM prakAzana ho cuke haiN| vaha vRhad dravyasaMgraha' kahalAtA hai| kyoMki usakI saMskRta TIkAmeM TIkAkAra brahmadevane yaha mUcita kiyA hai ki 'isa vyasaMgrahake pUrva pradhakAra zrInemicandra sidAntidevane eka dUsarAba vyasaMgraha momaSThike nimitta racA thA, jisakI gAthA saMdhyA 26 thI; pazcAt vizeSatattvake parijJAnArtha isa vRhada dravya saMgrahakI racanA kI gaI hai, jisakI gAthA saMkhyA 58 hai| vaha madhu dravyasaMgraha prabhI taka upalabdha nahIM ho rahA thA aura isaliye Ama taura para yaha samajhA jAtA thA ki usa laghu dravyasaMgrahameM kucha gAthAkI vRddhi karake prAcArya mahAdayane usa hI bar3A rUpa de diyA hai- vaha alagase pracArameM nahIM pAyA hai| parantu gata bIra-zAsanayantIke avasarapara zrImahAvIrajIma, bA~ke zAstrabhavahArakA nirIkSaNa karate hue, vaha maghu saMgraha eka saMgraha pragyameM mila gayA hai, jise makAnta pAThakokI jAnakArIke liye yahA~ prakAzita kiyA jAtA hai| isakI gAthA-saMkhyA saMgraha pratiya 25 do haiM aura una gAthAoMko sApha taura para 'sAmacchaleNa rayA' padAMka dvArA 'soma mAmake kisI vyaktika nimitta racI gaI sUcita kiyA hai| sAtha hI racayitAkA nAma bhI antima gAthAmeM nemicandragayI' diyA hai| ho sakatA hai eka gAthA isa prasthapratimeM juTa gaI ho aura vaha saMbhavataH1.vI.vI gAthAcoMke madhyakI vaha gAthA jAna pAnI jo bRhada imyasaMgrahameM 'dhammAzramamA kAlo' ityAdirUpase naM020 para dI huI hai aura jisameM bokAkAya yA manokAkAzakA svarUpa vavita hai| kyoMki dharma, adharma aura prAkAza dravyoMkI saraparaka tIna gAthAe~ .,.,.aura kAkha-lasaNa-pratipAdikA gAthA naM. "kA pUrvAdha, jo vyavahArakAsa sambandha rakhatA hai. isamayasaMgrahameM hI hai jo ki bRhad dragyasaMgraha meM naM0 1., 15, bA 20 (parma) para pAI jAtI hai| inake atirikavI aura Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta kiraNa 14vI gAthAe bhI ve hI jo vR. dravyasaMgrahame naM0 22, 27 para pAI jAtI haiN| zeSa saba gAthAe~ pU gya saMgrahame bhinna haiM aura isameM yaha kalita hotA hai ki laghugyasaMgrahama kucha gAthAoMkI vRddhi karake use hI vRhada rUpa nahIM diyA gayA hai ki donoM ko svatantra rUpase hI racA gayA hai aura isose donoM maMgala paca taNa upasaMhArAtmaka pacabhA bhitra bhitra hai yahAM eka bAta nATa kiye jAneke yogya hai aura vaha yaha ki laghu vanyasaMgrahake mUla meM graMthakA nAma 'davyasaMgraha' nahIM diyA, pakki 'payAyanakaraNakarAmro gAhAmo padAMke dvAra use padArthokA lakSaNa karane vAlI gAmAoMkA eka samUha sUcita kiyA hai| jabaki bRhad dravyasaMgrahameM 'dabyasaMgahAmaNaM' vAkyake dvArA prayakA nAma spaSTa rUpase 'dabyasaMha' diyA hai| aura isase aimA mAlUma honA hai ki 'danyasaMgraha' nAmakI kalpanA granthakArako apanI pUrvaracanA ke bAda utpanna huI hai aura usa anya saMgraha ke bAda hI isa pUrvaracanAko andhakAra athavA dUparIka dvArA labudra vyasaMgraha kahA gayA hai canAMce isa pranyakI antima puSpikAmeM bhI 'laghudragyasaMgraha' isa nAmakA ullekha pAyA jAtA hai| sArA graMtha acchA sarala aura mahajabodha-gamya hai| yadi koI sajjana cAheMge to isakA sundara anuvAda prastuta karAkara vIrasevAmandirase prakAzita kara diyA jaaygaa| _ -sampAdaka] (mUla grantha) babva paMca bhatthI satta vi taccANi Nava payatthA y| sakhAdAsaMkhAdA mutti padesAu saMti No kAle // 13 // bhaMgappAya-dhuvazANivA jeNa so jiNA jyu||1|| jAvAdiyaM zrAyAsaM vibhAgI pugglaaguvttttddh| jIyo puggala dhammA'yammAgAso taheva kAlo y| taMbu padasa jANe savvANuhANadANa rahaM / / / / davANi kAlarahiyA padeza-hulladozra (tthakAyA ya. jIvA pANI pugAla-dhammA'dhammAyAsA taheva kAlo ya / jIvAjIvAsavabaMdha saMvarga NijjagatahA maamkho| ajjIvA jiNagi oNa humaNNai jo huso micchaa| taccANi saca ede puNNa-pAvA payattthA ya / / 3 / / miccha hisAI kasAya-jogA ya Asavo bNdhii| jIco hAi amutto madahamitto saceyaNA kttaa| sakasAI jaM jIvI parigirAhA poggalaM viviha // 16 // bhottA mo puNa duSiho siddho saMsArio gANA // 4|| micchacAIcAo saMvara jiNa bhaNai nnijjraadse| aramamarUvamagadhaM zravatta ceynnaagunnmmdN| kammANa kho so puNa ahilasiopahilasio y|| jANa atigaggahaNaM jIva diTTha-saMhANaM // 2 // kamma badhaNa-baddhassa smbhuudssNtrppnno| varuNa rasa gadha-phAmA vijjate jassa jivhivaa| samvakamma-viNimmukko mokkho hoi jiNeDido // 18 // muttA puggalakAoDhavI pahuMdA hu so saaddhaa||6|| sAdA''u-NAmagodANaM payahIo suhA hv| paDhavI jala ca chAyA caridiyavisaya kamma prmaannuu| puNNa tityayarAdI eNaM pAva tu bhAgame // 6 // vibheyaM bhaNiya puggaladagvaM jiNidakSiNA NAsahara pakajAzrI uppajjai davapajjo tasya / maha pariNa]yANa dhammI puggala jIvANagamaNa-sahayArI jAvo sa eva savvassabhaMguSpAya dhuvA evaM // 20 // toyaM jahamakahANaM acchatA va soNeI / / / / uppAdapaddhaMsA vatthUNaM hAMti pajjaya-NAgaNa / ThANajuya Na brahammo puggalajAvANa tthaann-shyaaro| dahieNa NiccA bodhavvA sajivuttA // 21 // chAyA jaha pahiyANaM gacchatA va so dharaI / / eva agiyasutto saTThANajudA maNo nnimittaa| bhavagAsadANajoga jIvAdANaM viyANa baayaasN| chaMDau rAya rosaM jai icchaha kammaNo NAsa / 2 / jeNDaM logAgAsaM malo (lo) gAgAsAmoda vihaM 10|| visaesu pavadataM citta dhArettu appayo appA / izvapArayaTTajAdo jo so kAlo havai vvhaaro| jhAyai appANeNa jA so pAvei khalu seyaM // 3 // kogAgasapaeso ekkekANU ya paramaThThA // 11 // samma jIvAdIyANaccA samma sukittidA jehiM / moyAyAsapadese ekake jeTThiyA hu eka kaa| mohagayakemarINa emo NamoThaNa sAhUNaM // 2 // rayaNANaM rAsImiva te kAlANU asaMkhadampANi // 1 // somacchaleNa raiyA payasya-lakkhaNakarAu gaahaaro| saMkhAtIdA jAve dhammA'dhamme praNata paayaase| bhannuvayANimittaM gANaNA siriNemicaMdeNa zA iti nemicaMdrasarikRta laghudravyasaMgrahamidaM pUrNam / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vacanAmRta [11] mvAmI samantabhadra ne apane samovIna dhamazAstra meM mamyadarzanake viSayabhUta paramArtha, prApta, mAgama aura tapasvIke lakSagAdikA nirdeza karate hae jisa amRtakI varSA kI hai jamakA kucha rasAsvAdana mAja anekAnta. pAThakoMko ukta dharmazAstrake aprakAzita hindI bhASyase karAyA jAtA hai| -sampAdaka / paramArtha prApta-lakSaNa) bhAcArya ne apanI prAptaparIkSA aura usakI svopajJa TIkAmeM Aptenotsanna-doSeNa mrvjnyenaa''gmeshinaa| kiyA hai. jisama Izvara-viSayakI bhI pUrI jAnakArI sAmane A jAtI hai aura jisakA hindI anuvAda vIrasevAbhavitavyaM niyogena nA'nyathA hyAptatA bhvet||5| mandirase prakAzita ho cukA hai| ataH prAptakaM ina lapaNA_ 'jo utsanna dopa hai-rAga-dvaSa moha aura kAma-kro- maka guNoMkA pUrA paricaya ukta pranyase prApta karanA dhAdi doSoMko naSTa kara cukA hai-, mavejJa hai-samasta caahie| sAtha hI, svAmI samantabhadrakI prAptamImAMsA' davya kSetra-kAla-bhAvakA jAtA hai- aura bAgamezI hai.. ko bhI dekhanA cAhiye. jisa para akalaMkadevane 'aSTazatI' heyopAdeyarUpa anekAnta nava vivekapUrvaka zrAmahitameM aura vidyAnandAcAryane 'aSTamahanA' nAmako mahatvapUrNa pravRtti karanavAla abAdhita siddhAnta-zAstrakA svAmI samkRta TIkA likhI hai| athavA mokSamArgakA praNetA hai-vaha niyamame paramANu yahA~ para itanI bAna aura bhI jAna lene kI hai ki ina prApta hotA hai. anyathA pAramArthika prAptatA banatI tIna guNome bhinna aura jo guNa prAptake haiM ve saba svarUpahI nahIM-ina tIna guNAmame ekake bhI na hone para koI viSayaka hai-lakSaNAtmaka nahIM / lakSaNakA samAveza inhIM paramArtha prApta nahIM ho sakatA aisA niyama hai|' tIna guNoM meM hotA hai| inamase jo eka bhI guNase hIna hai vyAkhyA-pUrvakArikAmaM jisa paramArtha prAptake zraddhAnako vaha prAptake rUpameM lakSita nahIM hotaa| mukhyatAse samyagdarzana meM parigaNita kiyA hai usake lakSaNa . (utsannadoSa prAptasvarUpa) kA nirdeza karate hue yahAM tIna khAsa guNoM kA ullekha kiyA kSutpipAsA-jarAtaGka-janmA'ntaka-bhaya-mmayA: gayA hai, jinake ekatra astitva prAptako pahacAnA jA sakatA hai aura ve hainirdopatA, 2 sarvajJatA, 3 bhAgame na rAgadvapamAhAzca yamyAptaH sapakAtyata(padopamuka) zitA / ina tInoM viziSTa guNagekA yahA~ ThIka kramase 'jimake sudhA, tRSA, jarA, roga, janma, maraNa, nirdeza huA hai-nirdozatAke binA sarvajJatA nahIM banatI bhaya, mada, rAga, dvepa, mAMha nathA ('ca' zabdame) cinnA, aura sarvajJatAke binA pAgamezitA asambhava hai / nirdoSatA ati, nidrA. vismaya, vipAda, svaMda aura mbada ye tabhI banatI hai jaba doSoMke kAraNIbhUta jJAnAvaraNa, darzanA. doSa nahIM hone hai vaha (doSamukta) Apna rUpameM varaNa, mohanIya aura antarAya nAmake cAroM ghAtiyA karma prakIrtita hotA hai| samUla naSTa ho jAte haiN| ye kama bar3e bar3e bhUbhRtA (parvatoM)- vyAkhyA-yahAM dopahita bhAptakA athavA usakI kI upamAko liye hue haiM, unheM bhedana karake hI koI isa nirdoSatAkA svarUpa batalAna hue jina doSAkA nAmollekha nirdoSatAko prApta hotA hai| isIse tatvArthasUtrake maMgalA- kiyA gayA hai ve usa vagake haiM jo aSTAdaza dopakA varga caraNama isa guNaviziSTa prAptako bhettara karmabhabhRtAM kahalAtA hai aura digambara mAnyatAke anurUpa hai| una jaise padake dvArA ukhakhita kiyA hai| sAtha hI, sarvajJako doSAMmase yahAM gyArahake to spaSTa nAma diye hai, zeSa sAta vizvatattvAnAM jJAtA' aura bhAgamezIko 'mokSamArgasya doSI cintA, ati nidrA, vismaya, riSAda, sveda aura netA' padoMke dvArA ullekhita kiyA hai| prAkSake ina tInoM khedakA 'ca' zabdameM samuccaya athavA saMgraha kiyA gayA hai| guNAMkAbadAhI yuki purassara evaM rocaka varNana zrIvidyAnaMda ina doSAkI maujUdagI (upasthiti meM koI bhI manuSya Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152] anekAnta kiraNa 5 paramArtha mAyake rUpameM khyAtiko prApta nahIM hoNA-vizeSa nilimArtha-sAlAskArI), anAdimadhyAnta (Adi madhya khyAti athavA prakIrtanake yogya vahIM hotA hai jo ina aura antase zUnya), mArya (sarvake hitarUpa), aura zAstA doSoMse rahita hotA hai| sambhavataH isI dRSTiko lekara (yathArtha tatvopadezaka) ina nAmoM se upalakSita hotA hai| yahA~ 'prakIrvate' padakA prayoga humA jAna par3atA hai| prathAt ye nAma ukta svarUpa prAptake bodhaka haiM.' anyathA isake sthAna para 'pradoSamuka' pada jyAdaha mamA vyAkhyA-prAptadevake guNoMkI apekSA bahuta nAma mAlUma devaa| hai-aneka sahasranAmoM dvArA unake hajAroM nAmoMkA kIrtana zvetAmbara mAnyatA ke anusAra aSTAvaza doSoke nAma kiyA jAtA hai| yahA~ graMthakAramahodayane atisakSepase apanI isa prakAra hai ruci tathA prAvazyakatAke anusAra pATha nAmoMkA ullekha vIryAnsarAya, 2 bhogAsarAya, 3 upabhogAmtarAya, kiyA hai, jinameM prAptake ukta tInoM bakSavAramaka guNoMkA dAnAntarApa, lAbhAntarAba nidrA, . bhaya, 8 samAveza hai-kisI nAmameM guNakI koI Ti pradhAna hai, prajJAna, guptA 1.hAsva. rati, 2 bharati, 3 kimI meM dUsarI aura koI sayukta raSTiko khiye hue haiN| rAga, 14 dveSa, 1 avirati, kAma, " zoka, 18 jaise 'parameSThI' aura 'kRtI' ye saMyukta iSTiko nira hue mithyaatv| nAma haiM, 'paraMjyoti' aura 'sarvajJa' ye nAma sarvajJasvakI inameMse koI bhI doSa aisA nahIM hai jisakA digambara dRSTiko pradhAna kira hue haiN| isI taraha 'virAga' aura samAja prAptameM sadbhAva mAnatA ho| samAna doSoM ko chor3a- 'nimala' ye nAma utsannadoSatvakI dRSTiko aura 'sArva' nathA kara zeSakA prabhAva usake dUsare vargoM meM zAmila hai jaise aMta- zAstA' ye nAma bhAgamezitvakI dRSTiko mukhya kie hue rAba karmaka prabhAva pA~cI patarAya doSoMkA, jJAnAvaraNa haiN| isa prakArako nAmamAlA denekI prAcIna kAlame kucha karmaka prabhAvameM ajJAna doSakA aura darzanamoha tathA cAritra paddhati rahI jAna par3atI hai, jisakA eka udAharaNa pranthakAramohake abhAva meM zeSa mithyAtva, zoka, kAma avirati rati, mahodayase pUrvavartI prAcArya kundakundake mokkhapAhuda' meM hAsya,aura zugupsA doSoMkA prabhAva zAmila hai| zvetAMbara aura dUsarA uttaravartI prAcArya pUjyapAda (devanandI) ke mAnya doSoMmeM puSA tRSA, tathA rogAdika kitane hI digaMbara 'samAdhitaMtra' meM pAyA jAtA hai| ina donoM pranyAMmeM paramA. mAnya doSoMkA samAveza nahIM hotA-zvetAMbara bhAI bhAptameM mAkA svarUpa deneke anantara usako nAmamAlAkA ullekha una doSoMkA sadabhAva mAnate hai aura yaha saba antara unake kiyA gayA haix / TIkAkAra prabhAcandrane 'AptasyaprApA sidAnta-medoMpara avalambita hai| sambhava isa bheda- vAcikA nAmamAlA prarUpayannAha isa vAyake dvArA ise dRSTi tathA utsannadoSa prAptake viSayameM apanI mAnyatA prAptako nAmamAlA to likhA hai parantu sAtha hI prAptakA ko smatha karane ke lie hI isa kArikAkA avatAra humA eka vizeSaNa 'uktadopairvivarjitasya' bhI diyA hai, jisakA ho| isa kArikAke sambandha meM vizeSavicAra ke liya granthakI kArakha pUrvameM utsannadoSakI dRSTise prAptake lakSaNAtmaka prastAvanAko dekhanA caahie| padyakA honA kahA jAsakatA hai; anyathA yaha nAmamAlA eka (mApta-nAmAvalI) mAtra utsamnadoSa prAptakI dRsi.ko khie hue nahIM kahI parameSThI paraMjyotirvirAgo vimalaH kRtii| jA sakatI, jaisA ki Upara raSTike kucha spaSTIkaraNase jAnA sarvajJo'nAdimadhyAntaH sArvaH zAstopalAlyate !!7 // jAtA hai / _ 'chaka svarUpako liye hue jo prApta hai vaha parameSThI x ullekha kramazaH isa prakAra hai:(parama padameM sthita ), paraMjyoti (paramAtizaya- "marahimo kalacatto pANidino kevalo visudppaa| prApta jJANadhArI), virAga (rAgAdi bhAvakamarahita), parameTThI parajiyo sivaMkaro sAsamo siddho // 6 // " vimala (jJAnAvaraNAdi byakarmavarjita), kRtI (heyopAdeya (moksapAhu) samva-viveka-sampanna athavA kRtakRtya), sarvajJa (yathAvat ' nikhaH kevala eDo viviktaH prabhumyaH / dekho, vivekavilAsa aura jainatatvAdarza maadi| paramekI parAsmeti paramAtmezvaro jinH| (samAdhitaMtra) Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] samantabhadra-vacanAmRta [153 yahA~ 'anAdimadhyAntaH padameM usakI rapTike spaSTa 'jA prAptApajJa ho-mAnake dvArA prathamataH jJAta honekI jarUrata hai| sirasenAcAryane apanI svayaMbhUstuti hokara upadiSTa mA ho, anullaMghya ho-ullaMghanIya nAmakI dvAtrizikAneM bhI bhAtake liye isa vizeSaNakA athavA svayahanIya na hokara grAma ho, dRSTa (prasvara) prayoga kiyA hai aura anyatra bhI zuddhAmAke liye isakA aura iSTa (bhanumAnAdi-viSayaka svasammata siddhAnta) prayoga pAyA jAtA hai| ukta TIkAkArane 'pravAhApekSA' kA virodhaka na hA, pratyajJAdi pramAboMse jisameM koI bhAtako anAdimadhyAnta batalAyA hai parantu pravAhakI apekSA- bAdhA na pAtI ho aura na pUrvAparakA virodha hI pAyA jAtA se to aura bhI kitanI ho vastueM mAdi madhya tathA antase ho, tattvopadezakA kartA ho-vastuke yathArtha svarUpA rahita hai taba isa vizeSaNase pAsa kaise upalakSita hotA hai pratipAdaka ho, sabake liye hitarUpa ho aura kumAgakA yaha bhale prakAra spaSTa kiye jAneke yogya hai| nirAkaraNa karanevAlA hA, ume zAstra-paramArtha bhAgama vItarAga hote hue prApta bhAgamezI (hitopadezI) kahate haiN| kaise ho sakatA hai athavA usake hitopadezakA kyA koI vyAkhyA-yahA~ pAgama-zAstrake yaha vizeSaNa diye ma.ma-prayojana hotA hai ? isakA spaSTIkaraNa - gaye hai, jinameM prAptIpajJa' vizeSaNa sopari muruSa / anAtmArtha vinA rAgaiH zAstA zAsti satohitam / aura imapAtako sUcita karatA hai ki nAgama bAmapuruSale dvArA prathamataH jAta hokara upadiSTa hotA hai| pAptapuruSa dhvanana zilpi-kara-spAnmurajaH kimapecate ||8 // sarvajJa honeme pAgama viSayakA pUrNa prAmANika jJAna rakhatA ___ 'zAstA-Apta vinA rAgoMke-mohake pariNAma- hai aura rAga-dUMpAdimAparNa doSoMse rahita honeke kAraNa svarUpa snehAdike vazavartI hue vinA athavA khyAti-lAbha- usake dvArA satyatA evaM yathArthatAke viruddha koI prabayana pUnAdikI icchA moMke binA hI-aura vinA prAtmaprayo- nahIM bana sakatA / sAtha hI praNayanakI zaktise vA mampA ja ke bhavya-jAvoMko hita kI zikSA detA hai| (isameM hotA hai| inhIM saba bAtoMko lekara pUrvakArikA (1)meM bhApatti vA vipratipattikI koI bAta nahIM .) zilpIke use pAgamezI' kahA gayA hai-pahI arthataH bhAgamaka kara- zako Nakara zabda karatA huzrA mRdaMga kyA rAga- praNayanakA adhikArI hotA hai| aisI sthiti meM yaha prathama bhAvoMkI tathA prAtmaprayojanakI kucha apakSA rakhatA hai| vizeSaNa hI paryApta ho sakatA thA aura isI (Tiko lekara nahIM rkhtaa| anyatra 'bhAgamA bApnavacanama' jaise vAkyoMki mA vyAkhyA-jisa prakAra mRdaMga zilpIke hAthake sparza bhAgamaka svarUpakA nirdeza kiyA bhI gayA hai taba yahAM pAMca rUpa bAhya nimittako pAkara zabda karatA hai aura usa za- vizeSaNa aura sAthameM kyA jode gae hai? yaha ekama ke karaneme usakA koI rAgabhAva nahIM honA aura maapanA paidA hotA hai| isake uttAne meM isa samaya sirpha itanA koI nijI prayojana hI hotA hai-usakI vaha saba pravRtti hI kahanA cAhatA hai ki loka meM anekoMne apaneko svayaM svabhAvataH paropakArArtha honI I-usI prakAra vItarAga athavA unake bhoMne unheM 'prApta' ghoSita kiyA aura prAptake hita.padeza evaM pAgama praNayanakA rahasya hai- unake bhAgamagameM parampara virodha pAyA jAtA hai, jaka usameM vaise kisI rAgabhAva yA prAramaprayojanakI bhAvazya- matyArtha prAptI athavA nirdoSa marvajJa ke prAgamA virodha katA nahIM, vaha 'tIrthaMkaraprakRti' nAmakarmake udayarUpa nimitta- liye koI sthAna nahIM hai, anyathAvAdI nahIM hote| isake ko pAkara tathA bhavya jIvoMke puNyodaya evaM praznAnurodhake sivA kitane hI zAstra vanako masyArtha prAptoMke nAma para vaza svataH pravRtta hotA hai| race gaye haiM aura kinane hI satya zAstroM meM bAdako jJAtAbhAge samyagdarzanake viSayabhUta paramArtha 'bhAgama' kA jJAnabhAvame milAvareM bhI huI haiN| aisI hAlatameM kisa baraNa pratipAdana karate haiM zAstra athavA kathanako prAptIpajJa samajhA jAya aura kimako (bhAgama-zAstra-bacara) nahIM, yaha samasyA khar3I hotI hai| usI samasyAko hala karane ke lie yahAM uttaravartI pAMca vizeSaNoMkI yojanA haI prAptopajJamanunlaMdhyamadRSTeSTa-virodhakam / / jAna par3atI hai| bhalopajJakI jA~ca sAdhana hai athavA tatvopadezakRt sArva zAstraM kApathaghaTTanam / / 6 / yo kahie ki prAptIpaza-viSayako spaSTa karanevAle hai Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154] bhanekAnta [kiraNa yaha batalAte haiM ki prAptopajJa vahI hotA hai jo ina vize- kI vaha sArI dRSTi sAmane A jAtI hai jo use zraddhAkA pose viziSTa hotA hai jo zAstra ina vizeSaNAMse viziSTa viSaya banAtI hai| ina vizeSaNoMkA krama bhI mahatvapUrNa hai| nahIM haiM ve prAptopa athavA bhAgama kahe jAneke yogya nahIM sabase pahale tapasvI ke liye viSaya tRSNAkI vazavartitAse haiN| udAharaNa ke liye zAstrakA koI kayana yadi pratyakSAdi- rahita honA paramAvazyaka hai| jo indriya-viSayoMkI tRSNAke ke viruddha jAtA hai to samajhanA cAhiye ki vaha prAptApajJa jAla : meM rahate haiM ve nirArambho nahIM ho pAte, jo (nirdoSa evaM sarvajJadevake dvArA upadiSTa ) nahIM hai aura prArambhoMse mumba na moda kara unameM sadA saMlagna rahate haiM isaliye Agamake rUpameM mAnya kiye jAneke yogya nhiiN| ve aparigrahI nahIM bana pAte, aura jo aparigrahI na banakara (tapasvi-lakSaNa) sadA parigrahoMkI cintA evaM mamatAse ghire rahate haiM ve ratna viSayAzAvazAtIto nigrmbho'prigrhH| kahalAne yogya uttama jJAna dhyAna evaM tapake svAmI nahIM bana sakate athavA unakI sAdhanAmeM lIna nahIM ho sakate, jJAna-dhyAna-taporatna (kta) stapasvI sa prazasyate / 10 aura isataraha ve matzraddhAke pAtra hI nahIM rahate - una para __'jA viSayAzAkI adhInatAse rahita hai-indriyoM- vizvAsa karake dharmakA koI bhI anuSThAna samIcInarItise ke viSayoM meM mAsakta nahIM aura na pAzA-tRSNAke cakkarameM athavA bhale prakAra nahIM kiyA jA sakatA / ina guNoMse ho par3A huA hai athavA viSayoMkI vAMchA takake vazavartI nahIM vihIna jo tapasvI kahalAte haiM ve pattharakI usa naukAke hai-nirArambha hai-kRSi vANijyAdirUpa sAvadyakarmake samAna hai jo Apa batI haiM aura sAthame AzritoMko bhI vyApAra meM pravRtta nahIM hotA- aparigrahI hai-dhana-dhAnyAdi le DUbatI hai| bAgha parigraha nahIM rakhatA aura na mithyAdarzana, rAga-dveSa, dhyAna yadyapi antaraMga tapakA hI eka bheda hai phira bhI moha tathA kAma-krodhAdirUpa antaraMga parigrahase abhibhUta hI usa alagasaM jo yahAM grahaNa kiyA gayA hai vaha usakI hotA hai-aura jJAnaratna-dhyAnaratna tathA taparatnakA pradhAnatAko batalAneke liye hai| isI taraha svAdhyAya nAmake dhAraka hai athavA jJAna, dhyAna aura tapameM lIna rahatA hai antaraMga tapameM jJAnakA samAveza ho jAtA hai, usakI bhI samyaka jJAnakA pArAdhana, prazasta dhyAnakA sAdhana aura pradhAnatAko batalAneke liye usakA alagase nirdeza kiyA anazanAdi samIcIna tapoMkA anuSThAna bar3e bhanurAgake gayA hai| ina donoMkI acchI sAdhanAke binA koI sassAdhu sAtha karatA hai-vaha ( paramArtha) tapasvI prazaMsanIya zramaNa yA paramArtha tapasvI banatA hI nahIM-sArI tapahotA hai| syAkA carama bacaya prazasta dhyAna aura jJAnako sAdhanA vyAkhyA-yahAM tapamvIke 'viSayAzAvazAtIta' Adi hI hotA hai| jo cAra vizeSaNa diye gaye haiM ve bar3e hI mahatvako jiye rahai aura unase samyagdarzanake viSayabhUta paramArtha tapasvI -yugavIra Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnake jaina zAstra bhaNDAroM meM upalabdha mahatvapUrNa grantha lAlekha prApta hulAse jainiyoMkA sahA hai| sAhitya prakA (le0 kastaracanda kAsalIvAla ema. e. jayapura) bhAratake anya prAntoMkI taraha rAjasthA-kI mahattA karane evaM use zIghra prakAzita karanekA prayatna bhI kiyA jA lokameM prasiddha hai| vahA~ bhAratIya purAtatvake sAtha jaina- rahA hai| sAhitya prakAzanakI mahatI bhAvazyakatAko samajhate purAtastrakI kamI nahIM hai| badAlIse jainiyoMkA sabase huye zrI digambara jaina prakSetra ke prabandhakAMne sAhilyAMdvAraprAcIna linAlekha prApta hamA hai jo vI. ni. saMvat 84 kA kucha kArya apane hAthameM liyA aura isake antargata kA hai ToMka sTeTameM abhI hAla hI me 6 jaina mUrtiyA~ prApta prAcIna sAhityake prakAzanakA kArya bhI prArambha kiyA, jo huI hai| jo saMvat 1470kI hai ajamera aura jayapurAdimeM 4-5 varSoMse cala rahA hai| zrI bhAmera zAstrabhaNDAra pracura sAmagrI prAja bhI upalabdhahI hai rAjapUtAneke kalApUrNa evaM zrI mahAvIrajIke zAstra bhaNDArakI pranya-sUcI prakAmandira bhI prasiddha hai| unameM sAMgA nerake saMgahoke maMdirakI zita ho cukI hai tathA aba rAjasthAnake prAyaH sabhI pranya kallA khAsa taura se darzanIya hai| ina saba ullekhoMse rAja- bhayahAroMkI sUcI prakAzita karavAnekA kArya cAla hai| sthAnakA gaurava jaina sAhityameM uddIpita hai| rAjasthAnake prArambhame jayapurake zAstrabharADAroMkI sUcI prakAzanakA di0 zvetAmbara zAstra bhaNDAra akSuNNa jJAnakI nidhi hai| kArya hAthame liyA gayA hai| abhI taka jayapurake tIna rAjasthAnake una jaina mandiro evaM upAzrayoM meM sthita zAstra mandiroM meM sthita zAstrabhaNDArIkI sUcI taiyAra huI hai tathA bhaNDAromeM hajAroMkI tAdAda meM hastalikhita grantha vidyamAna use prakAzanArtha presa meM bhI de diyA gayA hai| prAzA hai ki haiN| jainAMke ina jJAna bhaNDAromeM jaina evaM janetara sAhityake vaha sUcI 2-3 mahinAke bAda prakAzita ho jaavegii| sabhI aMgoM para pranyAMkA saMgraha milatA hai, kyoMki jainAcAryoM ___ grantha sUcI banAneke avasara para mujhe kitane hI aise meM sAmpradAyikatAse dUra raha kara uttama sAhityake saMgraha prantha mile haiM jinake viSaya meM anyatra kahIM bhI ullekha karanekI abhiruci thI aura isIke phalasvarUpa hameM bhAja taka nahIM milA, tathA kitane hI grantha lembaka prazastiyoM prAyaH sabhI nagaroM evaM grAmoma zAstrabhaNDAra evaM inameM pAdike kAraNa bahuta hI mahatvapUrNa jAna par3e haiM isaliye sabhI viSayoM para zAstra milate haiN| da. jaina sAhityakI una sabhI upalabdha granthAkA paricaya deneke liye eka choTI sI legbamAlA prArambha kI jArahI hai jisameM una sabhI pracura racanA rAjasthAnameM huI hai| jisake sambandha meM svataMtra mahatvapUrNa granthoMkA sakSipta paricaya diyA jaavegaa| bhAzA lekha dvArA paricaya karAnekI AvazyakatA hai| rAjasthAnake ina bhaNDArImeM upalabdha granyAkI koI aimI sUcI yA I pAThaka isama lAbha uThAyeMge / sabase pahile apanaza tAlikA, jo apane viSayame pRNa hI abhI taka prakAzita sAhityako hI liyA jAtA hai :huI hI aisA dekhane meM nahIM pAyA, jisameM yaha patA cala paumacariya ( rAmAyaNa ) TippaNa sake ki amuka amuka sthAna para kima kisa viSayakA mahAkavi svayambhU tribhuvanamvayambhU kRta paDhamacariya kitanA aura kaisA sAhitya upalabdha hai ? jisase pAvazya- (pacaritra) apabhraMza bhASAkI upalabdha racanAoM meM katA hone para usakA yatheSTa upayoga kiyA jA sake mere sabase prAcIna evaM uttama racanA hai| yaha eka mahAkAvya hai anumAnase rAjasthAnaka kevala digambara jaina zAstrabhaMDArAma jise jaina rAmAyaNa kahA jAtA hai| apabhraMza bhASAse hI 5.60hajArase adhika hastalikhita ganya hoge| jisake saMskRtame TippaNa athavA TIkA isI mahAkAvya para bar3e viSayame abhI taka koI prakAza nahIM DAlA gayA hai| mandirake zAstrabhaNDAmeM upalabdha huI hai| paumacariya para zvetAmbarIya jJAna bhaNDArIko sUciyAM bana gaI hai rAja- milane vAle isa TippaNa granthakA abhI kimI bhI vidvAnne sthAnIya patrikA , unameMse adhikAMzakA paricaya bhI nikala zAyada hI kahIM unlekha kiyA ho, isalie yaha TIkA cukA hai rAjasthAnake ina bhaeDa rAme sthita granthoM kI sUcI, sarvathA eka navIna khoja hai| bar3hI Avazyaka hai jisakI kamIkA bahuta varSoMse anubhava paumacariya para yaha TippaNa kisa vidvAna athavA kiyA jA rahA hai| digambara vidvAnoM dvArA sUcI taiyAra prAcAryane likhA hai isake sambandhameM isa TippaNameM kahIM Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ] anekAnta [kiraNa koI ullekha nahIM miltaa| kinta yaha prati bahuta prAcIna pAdA parvate / varasattara uttamaca / merau kaarnaam| hai isaliye isakA TIkAkAra bhI koI prAcIna bhAvArya iti rAmAyaNe navati saMdhiH smaasH| evaM vidvAn honA cAhie aisA anumAva kiyA jA sakatA gemiNAha cariu (kavi dAmodara) hai TIkAkArane paumacarivameMse apazake kaThina zabdoMko yaha grantha apabhraMza bhASAmeM racA gayA hai isake kartA lekara unakI saMskRta bhASAmeM TIkA athavA paryAyavAcI mahAkavi dAmodara hai| yaha graMtha prApti bhI jayapurake bar3e zamma likha diye haiN| TIkA vizeSa vistRna nhiiN| uma mandirajIke zAstrabhaMDAra meM upalabdha huI hai| isakI cariyakI 10 samdhiyoMkI TIkA deva patroMmeM hI samAna racanA mahAmuni kamala bhadrake sammukha evaM paMDita rAmacaMdrake kara dI gaI hai| pAzIrvAdase samApta huI thI aisA prantha pratika puSpikA prati bahuta prAcIna hai tathA vara atyadhika jIrNa ho vAkyase spaSTa hai / prati apUrNa hai thA jIrNa avasthAmeM hai| cukI hai isalie isakI pratilipi honA Avazyaka hai| racanAkAnake viSayameM isase koI sahAyatA nahIM miltii| isake bIcake kitane ho patra phaTa gaye haiM tathA zeSa patra bhI yadyapi yaha tha kamase kama 4-5saMdhiyAma vibhakta hogA usI avasthAmeM hote jA rahe haiN| yaha prati zAstrabharadvAra- lekina upalabdha pratike kaDavakoMkI saMkhyA saMdhike anusAra na kI boriyoM meM baMdhe huye tathA bekAra samajhe jAne vAle sphuTa calakara eka sAtha calatI hai| 45 para117kaDadhaka haiN| RTita evaM jIrNa-zIrtha patroM meM bikharI huI thii| tathA ina isa pratimeM tIna saMdhiyAM prApta hai cUMki graMtha prati apUrNa hai patroMko dekhaneke samaya yaha prati milI thii| yaha TIkA isalie graMtha meM anya saMdhiyA~ bhI honI cAhie / prathama saMdhimeM paumacariyake sampAdanake samaya bahuta upayogI siddha hogI mukhyatAneminAtha svAmIkI janmopatti, dvitIya saMdhimeM jarAsaMdha aisA merA anumAna hai| aura kRSNakA saMgrAma tathA tRtIya saMdhimeM bhagavAn neminAthaTippaNakArane TIkA prArambha karaneke pUrva nimna prakAra ke vivAhakA varNana diyA hunA hai| isa prakAra graMthameM do maMgalAcaraNa kiyA hai saMdhiyoM aura hoMgI jinameM neminAtha svAmIke vairAgya evaM svayaMbhuvaM mahAvIraM praNipatya jgdguruuN| mora gamana bhAdikA varNana hogaa| prathama saMdhikI samApti rAmAyaNasya vayAmi TippaNaM mAtazaktitaH // puSpikA isa prakAra hai-iha mizAhacarie mahAmuNa kambanamA parakkhe mahAkai kaNiTTa dAmoyara virahae pauDaya isa saMskRta TippaNakA eka udAharaNa dekhiye rAmacaMdrAesie mahasu avagAeu AyaMriNae bammupatti nRtIya maMbikA prathama kahavaka NAmA paDhamo saMdhi pariccheno smmtto| gayasaMto-gatazramo athavA gate jJAne khAMtamano yasya sa graMthatikA zeSa bhAga anveSaNIya hai| yaha saMbhavataH gata khAMtaH / mahu madhUkaH / mAhavI ati muktakalatA / kura- patra TUTa jAne yA dImaka prAdhike dvArA khaNDita huA hai| gehiM kedaaraiH| prasastho pipplH| khajUri- pikhjuurii|maaluur| ataH isakI dUsarI pratike liye anveSaNa karanekI bar3I kapityA siri vilva / bhUya vibhItakaH / avarahimi jAIhi- jarUrata hai| apara puSpa jAti / vaNavaNiyahiM vanastriyaH / morara bArahakhar3I dohA piccha chatraM // // apabhraMza bhASAmeM bArahakhaDIke rUpameM prAdhyAtmika evaM antima sandhi subhASita dohokI racanA hai| dohe acche evaM paThanIya jAna jae jagati / mehaliyae bhaaryyaa| giraNAsiya siya pAte haiN| isa graMthake kartA mahAcaMda kavi haiN| pApa kaba aura bacamI ni zitaH / duimuNipatinAmA muni bivahAlaya kahA~ huye, isakA racanAmeM koI ullekha nahIM milatA samUhasthAnaH / paba messsiNhH| harimAMika / mahalaha mahat lekina itanA avazya hai ki kavi saMvat ke pUrvavartI puSA / saTisayataNu krozatraya-zarIra prmaannN| hari- haiM kyoMki bar3e mandirake zAstramaNDArameM upalabdha prati khise bhogabhUmi surapurihi ho saMti indra bhvissyti| isI samayakI hai| prati pUrNa hai evaM dohoMkI saMkhyA bAmeM indarAbhojaratha nAmanI / sumaNu devaH pAyamohaya 335 hai| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 rAjasthAnake jena zAstra bhaNDAroM meM upalabdha mahatvapUrNa prantha [ 157 - yaha prati saMvata 1561 pauSa sudI 13 haspatavArakI jo pranya-sUcI bhAjakala taiyAra kI jA rahI hai usake likhI huI hai| zrI cAhaDa saugANIne karmakSaya nimitta sambandhame mujhe nAgaura jAkara grantha bhaNDAra evaM sUcIke isakI pratilipi kI thii| mahAraka paramparAmeM lipikArane kArya ko dekhanakA suavasara milA thaa| usI samaya yaha mahAka janadhandra evaM unake ziSya ratnakonikA ullekha racanA bhI dekhane meM praayii| kiyA hai| zAtinAthacaritrake racayitA zrI zubhakIrti deva haiN| kavine nimna doise bArahavaDI prArambha kI I kavine apane nAmake pUrva ubhaya bhASA cakkATi bharthAt ubhayabhASA cakavati yaha vizeSaNa lagAyA hai isaliye sambhava bAraha viuyA jiNa yAvammi kiya vArahambarakAku / hai ki zubhakIti saMskRta evaM apabhraMza bhASAke vidvAna mahiyaMdaNa bhaviyayaNa hI NisuNa hu thiru maNu lakku // ho| inhone apanI racanAko mahAkAvya likhA hai| aura bhava dubaha niviSaNaeNa 'vIracanda' sissaMNa / bahuta kucha aMzAmeM yaha satya bhI jAnapar3atA hai| zAMtinAthabhaviyaha paDibohaNa kathA dohA kakkamisaMNa // caritra kI racanA rUpacandake anurodha para kI gayI hai jaisA ekaju zrAkharUsAra duija jagA tigiNa vi mikli / ki kavike nimna ullekha spaSTa hai|| cauvIsaggala tiriNasaya virahae dohA villi // isa mahAkAvyame 16 saMdhiyAM haiM jinameM zAMtinAthake so dohau appANayahu dAhA jANa muNei / jIvana para vistRta prakAza DAlA gayA hai| prathama aura magi mahayaMdiNa bhAmiyau suNi Niya citta dharei // antima puSpikA isa prakAra haiaba bArahampaTIke kucha dohe pAThakoke alokanArtha prathama saMdhiupasthita kiye jAte hai jisamma va racanAkI bhASA. zanIya ubhayabhAsA cakkaTa siri sukittideva virahae evaM usame varNita viSayake sambandha meM kucha adhika jAna- mahAbhabya miriruvacaMdra mAraNae mahAkamve siri vijaya kArI prApta kara sakeM baMbhaNI NAma paDhamA saMdhi sammatto kAyaho sArau puya jiya paMcamahANu vayAi / antima saMdhi iAya ubhayabhASA cakkaTa siri suhakittideva virahae aliu kalevara bhAra tahurjAha Na riyai taai|| mahAbha da siriruvacaMda mariyAga mahAkave siri sAMtiNAhakhaNi mbaNi khijjai zrAvatasu NiyaDau hAI kayaMtu / cacakkAuha kumAra zivANa gamaNaM NAma iguNIsamo saMdhi smto| tahi vaNa thakkA mAhiyau me me jIu bhaNaMtu // nAgaura zAstra bhaNDArakI yaha prati sambat 155 // gIlai guDi jima mAchAha pAsi paDi vi maraMti / jyeSTha sudI 10 budhavArakI ligbI huI hai| isakI prati nima bhuvi mahadiNa kahiya je tiya saMgu karIta // vipi maharaka jinacandra devake ziSya ba. dhIru tathA prama lAlAne apane par3hane ke liye karavAyI thI pratipUrNa aura mAmAnya avasthA meM hai| taM ki de ki gurUNA dhammaNa ya ki teNa / appAe cira hariNammalau paMcara hohaNa jaNa // yAgasAra ( zranakIrti) me pariyaNu me dhaNNu dhaNu me suva me daaraaii| ___ bha0 zrutakanikI nIna racanAyokA-dharmaparIkSA, hari vaMzapurANa aura parama pThaprAzasAra kA-dAhAralA jI iu citaMtaha jIva tuhu gaya bhava-koDimayAI // jana zrI. nAgapura vizvavidyAlayana anekAnta varSa " sAMtiNAhacArau (zubhakArti) kiraNa * meM uliba kiyA thaa| yaMgasAra' ke sambandhameM DAkTara mAhabane koI ullekha nahIM kiyA, isalie yaha ukta racanA nAgaura (rAjasthAna) ke prasiddha bhaTTArakIya zrutakati kI cauthI racanA hai jisakA hama abhI abhI zAstra bhaMDArameM upalabdha huI hai| nAgaura zAmba bhaMDArakI poracaya milA ha yaha racanA naI hai| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [kiraNa - racanAkA nAma yogazAstra hai| isameM do sandhiyA~ hai| kavine apanI tIna anya racanAoMkA ullekha kiyA hai| prathama sandhi 61 kaDavaka aura dvitIya sandhimeM 72 kA- andha prazastise hameM nimna bAtoMkAzana hotA haivaka hai isa prakAra yaha kAmya 136 karavakameM samApta hotA (1) zratakIrti bha. devendrakIrtike ziSya evaM tribhuhai| racanAkI kevala eka hI prati bar3e mandirameM milI hai| vana kIrtike ziSya the| isake 17 patra haiN| pratikA antima patra jisa para graMtha (2)zatakItika yogazAstrakI racanA jerahaTa nagagmeM prazasti vAlA bhAga jIrNa hokara phaTa gayA hai isase sabase neminAtha svAmIke mandirameM saM0 15...."maMgasira sudI bar3I hAni to yaha huI ki racanAkAla vAjA aMza bhI khiiN| phaTakara gira gayA hai| ke dina samApta huI thii| zAstra bhaNDArameM prApta yogazAstrakI pratilipi saM. anyameM yogadharmakA varNana kiyA gayA hai maMgalAcaraNake 1552 mAgha sudo 1 somavArakI likhI huI hai| lekhaka pazcAt hI kavine yogakI prazaMsA khikhA hai| ki yoga prazastike mAdhAra para yaha zaMkA utpanna hotI hai ki jaba hI bhavya jIvoMko bhavodadhise pAra karane ke lie eka mAtra harivaMzapurANakI racanA saMvat 1952 mAgha kRSNA 5 enaM sahArA hai| parameSThiprakAzamArakI saMvat 1953 zrAvaNa sudI ke samvaha dhamma-jou jagisArau, jo bhanvayaNa bhavovahitArau dina samApta kI thI to yogazAstrakI racanA isase pUrva kaise prANAyAma bhAdi kriyAkA varNana karaneke pazcAt samApta ho sakatI hai, kyoMki prazastimeM donoM racanAmoMkA kavine yogAvasthAmeM lokakA cintana karaneke liye kahA hai nAmollekha milatA hai jisase yaha jha katA hai ki donoM aura apanI isa racanAke 50 se adhika kaDavakoMme vIna racanAyeM isa racanAse pUrva hI ho gayI thii| yaha prazna lokoMke svarUpakA varNana kiyA hai| avazya vicAraNIya hai| merI dRSTi se to yaha sambhava hai ki dUsarI sandhimeM dharmakA varNana kiyA gayA hai| isameM zrutakInine yogazAstrako prArambha karanese pUrva harivaMza SoDazakAraNabhAvanA, dasa dharma, caudaha mArgaNA tathA 14 purANa tathA parameSThiprakAzasArakI racanA prArambha kara dI guNasthAnoMkA varNana hai| 60veM karavakase Age kavine hI aura vaha yogazAstrake samApta honeke pazcAta samApta bhagavAna mahAvIrake pazcAt hone vAle kevalI zrutakavalI huI ho / yogazAstrama to kevala isI AdhAra para donoM bhAdike nAmoMkA ullekha kiyA hai isake pazcAt bhagavAha racanAoMkA ullekha kara diyA gayA ho; kyoMki ye racanAyeM svAmIkA dakSiNa vihAra zvetAmbara sampadAyakI utpatti yogazAsrake prArambha hone ke pUrva prArambha kara dI gaI thiiN| Adi para saMkSipta prakAza DAlA gayA hai| kundakunda- isa prakAra aba taka prApta graMtha ke prAcAra para yaha kahA jA bhUtabani puSpadaMta, micandra umAsvAmi,-vasunandi, sakatA hai ki zrutikIrtine apane jIvanakAla meM dharmaparIkSA, jinasena, padmanandi, zubhacandra Adi prAcAryoMkA nAma harivaMzapurANa, parameSThiprakAzasAra tathA yogazAstra huna unakI racanAoMke nAmoM sahita ullekhita kiyA hai| yahI cAroM pranyoMkI racanA kI thii| nahIM kintu zvetAmbara sampradAyaka utpanna honeke pazcAt digambara prAcAryAne kisa prakAra dina rAta parizrama karake yogasArake sAThase prAgeke ve saba kaDavaka, jo siddhAnta pranyoMkI racanA kI tathA kisa prakAra viga bara aitihAsika bAtoMse sambandhita haiM unheM zIghra prakaTa samAja cAra saMghoMmeM vibhAjita huyA AdikA bhI karine honA caahie| ullekha kiyA hai| isa prakAra 60 se prAgeke kaDavaka sampAdakaaitahAsika dRSTi se bahuta hI mahatvapUrNa haiN||| zrI di. jaina a. kSetra zrImahAvIrajIke anusandhAna yogazAstrakI anya prazasti bhI mahatvapUrNa hai / isameM vibhAgakI aura se / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI-jaina-sAhityakI vizeSatA [ zrIkumArI kiraNabAlA jaina ] sAhitya mAnava jAtike sthUla aura sUkSma vicAro pranyoM para TIkAe~ likhI aura pramANa saMgraha-siddhivinizcaya, aura anubhavoMkA suramya zAbdika rUpa hai| vaha jIvita nyAyavinizcaryAvaraNa aura laghIyastraya jaise karkaza tarka aura cira upayogI hai| vaha mAnava-jAtike prArama-vikAsa- pranyoko unaka svopakSa bhASyoMke sAtha banAyA / jo bhAja meM sahAyaka hai| bhI unakI prakANDa pratibhAke saMghotaka haiM / madhyayugameM yadyapi sAhityameM koI sAsadAyika sImAyeM nahIM haiM nyAya zAstra para vizeSa rUpase kArya kiyA gayA hai, jo tathApi vibhila jAtiyA~ aura sAmpradAyoMne sAhityakA jo 'madhyakAlIna nyAyadarzanake nAmase prAsada hai| yaha kevala rUpa apanAyA hai usIke mAdhAra para sAhityoMko jaina, jaina aura kaura naiyAyikoM' kA hI kartavya thaa| bauddha athavA vaiSNava sAhityake nAmase pukArA gayA hai| vediyana aura karnATaka bhASAmeM hI jaina sAhitya paryApta pratyeka sAhityakI kucha apanI vizeSatAyeM haiM aura jaina- mAtrA meM upalabdha hotA hai| karnATaka bhASAke 'cAmuNDarAya' sAhityakI bhI apanI vizeSatA hai| purANa nAmaka gadya pranyake lekhaka vIra cAmuNDarAya jaina-sAhitya vyaktiko svayaM usake bhAgyakA nirNaya jaina hI the jo rAcamalla tRtIyake mantrI aura pradhAna karane meM sahAyaka hai| usakA sandeza svatantra rahanekA I senApati the / prAdipaMpa, kavi cakravartI ranna, abhinava paMpa paramukhApekSI aura parAvalambI bananekA nahIM hai| maina- bhAdi ucca koTi ke jainAcArya hogaye hai| kanAdI bhASAsAhityake anusAra prANI kArya karane aura usakA phala kA jaina sAhitya prAyaH sabhI viSayoM para likhA gayA hai| bhogane meM bhI svatantra hai| jainadharmakA mukhya siddhAnta hai- isI taraha tAmila aura telagU bhASAmeM jainAcAryoMne aneka svayaM jino aura dUsaroMko jIne do| mahatvapUrNa prantha likhe haiN| tAmila bhASAke janmadAtA jaina prArambhameM jaina-sAhityame dhAmika pravRttiko pradhAnatA hI kahe jAte haiN| thii| parantu samayake parivartanase usane na kevala dhArmika jena-sAhitya meM aitihAsika puruSoMke caritra varNanakI vibhAgameM hI unnati kI varana pramya vibhAgoMmeM bhI pAzcarya- bhI vizeSa paddhati rahI hai| 'riDaNemicariu' 'paumacariya' janaka umati kI / nyAya aura adhyAtmavidyAke vibhAgameM Adi granyAke nAma ullekhanIya haiN| riTamicarita' meM isa sAhityane bar3e hI U~ce vikAsa-kramako dhAraNa kiyaa| kaurava pADavoMkA varNana hai aura paumacariyameM zrIrAmacandravikramakI prathama zatAbdIke prakANDa viddhana prAcArya kunda- jIkA varNana hai| isa prakAra yaha donoM prantha kramazaH 'jaina kunda jo adhyAtmazAstrake mahAvidvAna the aura dvitIya mahAbhArata' aura 'jaina rAmAyaba' kahe jA sakate haiN| caritra. zatAbdIke darzanAcArya bhAratIya gagana maNDalake yazasvI granthoM meM jaTAsiMhanandi varacita 'parAMga caritra' eka sundara candra prAcArya samantabhadane bhaneka dArzanika stuti-pranyAMkI kAmya grantha hai| 'vasudevahiNDI' bhI prAkRta bhASAkA eka racanA kI, jo racanAe~ saMskRta sAhitya meM bejor3a aura dArza- sundara purANa hai| vAdIbhasiMha praNIta 'patracUr3AmaNi' -nika sAhityameM mukhya rasnake rUpa meM khyAtiko prApta huii| nAmakA grantha bhI apanA vizeSa mahatva rakhatA hai| lekhakane isake bAda anumase aneka prAcArya mahAna granthakArake isameM jisa pAtrakA varNana kiyA hai vaha mahAvIra kAlIna rUpameM prasiddhiko prApta hote gae aneka sUtrakAra, vAdI hai| manuSTup chandoMmeM ardha bhAgameM caritra aura zeSa ardha aura adhyAtma vidyAke marmajJa vidvAnoMne bhAratameM janma bhAgameM vizada nItikA varNana hai| liyA, IsAkI chaThI aura vikramakI vIM zatAbdI vyAkaraNa-sAhitya meM devanandi kRta 'jainendra vyAkaraNa' akalaMkadeva jaise maiyAyika isa bhArata bhUmi para adhika nahIM 'middha hemazabdAnuzAsana' atyanta ucca koTike pranya hai| huye / akalaMkadeva bauddha vidvAna dharmakIrtike samAna hI pAkhinIyakI 'aSTAdhyAyI' meM jisa prakAra sAsa adhyAya pratibhA sampana granthakAra aura rIkAkAra the| inhoMne kevala saMskRta bhASAke aura eka adhyAya vaivika prakriyAkA hai jaina sAhitya meM hI nahIM, parantu bhAratIya sAhityameM nyAya usI prakAra hemacandrAcAryajI ne sAta adhyAya saMskRta Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] bhanekAnta [kiraNa 5 bhASAmeM aura eka prAkRta bhASAme racA thaa| jaimendra mahA- lAkSaNaka-graMthoM meM hemacandrAcAryakRta 'kAmyAnuzAsana' vRtti 'jenendra prakriyA', 'kAtantra rUpamAlA' aura 'zAkaTA- ullekhanIya hai| kathA sAhityame prAcArya hariSeNaviracita pana vyAkaraNa' mAdi sundara vyAkaraNa grantha hai| zAkaTAyana 'kathAkoSa' atyanta prAcIna hai| 'bhArAdhanAkathAkoSa' myAkaraNa pANinIse pUrvakA hai| pANinInaM apane vyAkaraNa- 'puNyAzrava kathAkoSa' udyotana sUri viracita 'kuvalayamAlA' meM zakaTAyanake sUtrakA svayaM ullekha kiyA hai| haribhadra kRta, samarAcya kahA, aura pAdaliptasUrikRta alaMkArame 'alaMkAra cintAmaNi' aura vAgabhaTTa kRta 'taraMgavatI kahA' Adi sundara kathA pranya haiN| kuvalaya. 'bAgamahAlaMkAra' hai| koSoM meM 'abhidhAna cintAmaNi', mAlA, prAkRta bhASAkA ucca koTikA grantha hai| prastuta 'bhanekArtha saMgraha', nAmamAjA', 'nighaMTazeSa', 'abhidhAna pranthakA jaina-sa hisya meM vahI sthAna hai. jo sthAna bhArarAjendra', 'pAiyasahamaharANava' tathA 'vizvalocana-koSa' tIya sAhityameM upamitibhavaprapaMca kathA' kA hai| mAdinupama pranya hai| pAda-pati kAvyoMkI racanA bhI prabandhoMmeM candraprabhasUrikRta prabhAvakArita, merutuMgajaina-sAhityakI pramukha vizeSatA hai| kRta, prabandha cintAmaNI, rAjazegvakRta, pravandhakoSa, tathA jinaprabha sUrikRta vividhatIrthakalla, daSTavya hai| jaina-sAhityameM stotroMkI bhI racanA kI gaI / mahAkavi dhanaMjaya viracita 'viSApahArastotra aura kumudacadrapraNIta' vizeSata. jaina-sAhitya do bhAgoMmeM vibhakta kiyA jA sakatA hai-laukika aura dhArmika sAhitya / laukikase kalyANamandirastotra Adi grantha sAhityakI dRSTi se ucca sAtparya usa sAhityase hai jisameM sAmpradAyikatA bandhanoMse koTike haiN| svataMtra hokara grantha racanA kI jAtI hai / dhArmika sAhitya jaina-sAhityameM campU kAyoMkI bhI pradhAnatA rhii| vaha hai jisameM isa lokake atirikta paralokakI aura bhI yaha jaina sAhityakI eka pramukha vizeSatA hai / jenA- saMketa rahatA hai| cAryoMne isa kSetra meM prazaMsanIya kArya kiyA hai| somadevakRta jaina sAhityameM aise aneka grantha hai jinheM dekhakara 'pastilakacampU', 'haricanda viracita', 'jAvadhaMracampU' saralatApUrvaka koI jainAcAryoMkI kRti nahIM kaha sakatA hai| 'ahahAsa praNota' 'purudevacampU' Adi grantha saMskRta bhASA somadeva-kRta 'nItivAkyAmRta' isakA pratyakSa udAharaNa hai| sundara grantha haiN| yaha eka 'nItiviSayaka grantha' hai| isameM eka adhyAya arthasaiddhAntika tathA nItiviSayaka andhA nimnAMkita zAstrakA bhI hai| dUsarA grantha hai 'dohaapaahub'| yaha rahagranthoMkI pradhAnatA rahI myavAdakA eka suna-ra apabhrazabhASAkA grantha hai| paTakhaNDAgama, kaSAyapAhuba, 'tatvArthamUtra , 'sarvArtha- gaNita jyotipameM bhI jaina sAhitya paryApta mAtrAmeM siddhi', 'rAjavArtika , 'gommaTasAra' 'pravacanasAra' upalabdha hotA hai| usameM jainAcAryona aneka anokhe 'paMcAstikAya',yAdi saiddhAntika pranya haiM, tathA amitagAMta niyamoM dvArA jyotiSa vibhAgakA sampanna kiyA hai| kRta 'subhASita rasnadoha', pAnandiprAcArya kRta 'padmanandi isake liye 'tiloyaparagatI', 'trilokamAra', 'jaMbUdIva paMcavizItakA' aura mahArAja amoghavarSakRta 'praznottara paNattI', 'mUryapaNNattI', Adi ucca ko Take graMtha ratnamAlA' Adi nItiviSayaka grantha hai| hai| mahAvIrAcArya dvArA racita 'gaNinamArasaMgraha' bhI apane paca pranyoMke sAtha sAtha jaina sAhityameM gadya granthoMkI samayakI eka apUrva kRti hai| yaha eka advitIya grantha hai| bho pradhAnatA rhii| bAdAmasiMhakRta 'gacitAmaNa' aura gaNita viSaya kI 1-2 upayogitA para dRSTi DAlate hue dhanapAlakata 'tilakamaMjarI' jaise ucca kATike gaya grantha jaina gaNata sAhitya para prophesara dattamahAzayake saMskRta bhASAmeM race gye| vicAra nimnalikhita hai| nATakoM meM 'madanaparAjaya', 'jJAnasUryodaya' vikrAnta- "What is more important for the kaurava, maithalI kalyANa. aMjanApavanaMjaya. najovalAya, general history of mathematics certain rAghavAmyudaya, nirbhayanyAyoga, aura harimardana mAdi methods of findingsolutions of raitional islekha yogya hai| triangles, the credit for the discovery Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] hindI-jaina-sAhityakI vizeSatA [161 zrI mahAvIrAcAyane apane 'gaNitasAra' saMgrahama batalAyA aura kalpa ina dasa bhedo dvArA samasta vyavahArika prAva zyakatAoMkI pUrti ke liye jainAcAryoMne prayatna kiyA hai| 'laukikai dikai zcApi tathA sAmAyika'pi yH| jaina gaNitameM nadIkA vistAra, pahAr3akI UMcAI trikANa, vyApAstatra sarvatra saMkhyAnamupajAyate / / caukona kSetroMke parimANa ityAdi bhaneka vyavahArika bAtoMkA kAmatantrarthazAstre ca gAMdharve nATaka'pi vaa| gaNita aura trikoNamitike siddhAntoM dvArA patA calatA sUpazAstra tathA vaidya vAstuvidyAdivastuSu / / hai| isa prakAra samasta jaina jyotiSa vyavahArikatAse parisUyAdigrahacAreSu grahaNe prahasaMyute / triprazne candravRttau ca marvatrAMgA kRtaM hi nata (?) // jainAcAryone phalita jyotiSa granthakI bhI racanA bahu bharvilApaiH kiM trailokye sacarAcare / kii| "riSTasamucyaya', 'kevalajJAnapraznacudANa' jyotiSa yAtkaJcidvastu tatsarva gaNitena vinA nahi // zAstrake apUrva grantha hai| jaina jyotiSakI vyavahArikatA isase spaSTa hai ki gaNitakA vyavahArika rUpa prAyaH vaNita karate huye zrInemicandra jyotiSAcAryajI kahate hai samasta bhAratIya vAGamayameM vyApta hai| esA koI bhI ki 'itihAsa evaM vikAsakramako dRSTisa jainajyotiSakAzAstra nahIM jisakI upayogitA gaNita, rAzi-gaNita, jitanA mahatva hai usase kahIM adhika mahatva vyavahArika kalAsarvagaNita, jAva-tAva gaNita, varga dhana, varga-varga dRSTise bhI hai| jaina jyotiSake raciyatA prAcAryoMne bhAratIya jyotiSako aneka samasyAoMko bar3I hI of which should very nightly go to Ma saralatAse sulajhAyA I2 / havir are attubuted by modern hustorians, by inistake to writers posterious prAkRta bhASA apane sampUrNa madhumaya sauMdaryako niye to him". huye jaina-sAhitya meM prayukta huii| yadi kahA jAya ki prAkRta kA mAgadhIrUpa aura usake pazcAt apabhraMza prArambhasaM hI Bullition Cal. Math. Sec. XXI P. 116. jainAcAryoM kI bhASA raho to pratyukti na hogii| 2 isI prakAra DAkTara hIrAlAla kApaDiyAne bhAra baina kaviyAna kevala eka hI bhASAkA zrAzraya na lekara tIya gaNitazAstra para vicAra karate hue 'gaNitilaka' kI vibhinna bhASAbhAMma bhI mAhinya rvnaaykii| tAmila bhASAbhUmikA meM likhA hai kA 'kurala-kAvya' aura 'nAladiyara' jaina sAhityake do "In this connection it may be added svapUNa grantha hai / inameM sAmpradAyikatAkA nikabhI aMza that the Indians in general and the nahIM hai| hama prathakA dekhakara koI imaM jana kavikI kRti Jains in particular havo not been beh- nahIM kaha sktaa| tAmila bhApAke ucca koTi ke tAna und any nation in paimng due attention mahAkAvya nAcAryoM dvArA hI race gaye-cintAmaNi' tos subject. This is beine out by silapyADakArama' aura 'valaM taapti'| Ganita Sara Sangrah V.1.15) of Mahavi kannaDa sAhitya bhI jainAcAyoM dvArA racita upalabdha racharya (650 A.D.) ol the Southern hAtA hai| vIM zanAbdI taka kannar3a bhASAme jitanA School of Mathematics. There in the sAhitya upalabdha hotA hai vaha adhikAMza mAtrAme jainAcAryo points out the usr-fulness of Mathe dvArA racita hI hai 'paMpa bhArata' aura 'zabdamaNidarpaNa' Adi matics or 'the Science of Cal-culation' ucca koTike graMtha hai| regarding the study of various subjects like music, logie,drama, medicine, * zrImahAvIrasmRti grantha pR. 202 architecture, cookery, prosody, Gram- 2 zrImahAvIrasmRti grantha pR. 186 mare poetics, economics, erotics etc.". 3 tAmina aura kannaDa sAhityakI vizeSatA ra pramI abhinandana graMtha pR.173. karate huye zrI ramAsvAmI prAyaMgara kahate hai| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162] anekAnta kiraNa 5 'karnATaka kavicarita' ke mUla lekhaka bhAra narasiMghA bhale hI par3a gaI ho lekina abhI taka apekSAkRta nirdoSa cArya jaina kaviyoMke sambandhameM apane udgAra prakaTa karate pAI jAtI hai| nirdiSTa samayake hamAre hindI jaina lekhakA hae kahate haiM-'jainI hI kannaDa bhASAke Adi kavi haiN| tathA kaviyoM ne bhI ukta dhAraNAkA pUrNarUpase apanAyA hai aAja taka upalabdha sabhI prAcIna aura uttama kRtiyAM jaina aura kucha bhI likhate samaya unhoMne isa bAtakA pUrA kaviyoMkI hI hai| prAcIna jaina kavi ho kamnaDa bhASAke dhyAna rakhA hai ki paramparAgata siddhAMtoMkA kahIM virodha na saundarya evaM kAntike vizeSatayA kAraNa haiN| paMpa, rasa, aura ho jAya / likhA sabave una siddhAMtoMko apanI bhASA ponnako mahA kaviyoMmeM gaNanA karanA ucita hI hai| anya zailI meM hI hai| unakI bhASAmeM ukti vaicitrya bhale hI ho, kaviyoMne bhI 14vIM zatAbdIke anta taka sarvazlAdhya bAta karanekA DhaMga nirAlA bhale hI ho lekina siddhAMta vahI / caMpU kAvyoMkI racanA kI hai| kAnada bhASAke sahAyaka chaMda, rhegaa| alaMkAra, vyAkaraNa, koSa mAdi anya adhikatayA jainiyAMke hindI jaina-sAhityameM pAramacaritrako racanAkI gaI jo dvArA hI racita haiN|| isakI sarvapramukha vizeSatA hai| Ajasa lagabhaga 300 varSa nibandhake pUrva saMskRta, prAkRta tathA anya jaina-sAhitya- pUrva jaba ki prAtmacaritra likhanekI paripATI pracalita nahIM kA itanA paricaya denekI AvazyakatA kevala isIliye bhI thI aise samayameM 675 dohe aura caupAiyona kavivara banApadI ki jainAcAryoM aura lekhakoMkI yaha badatara bhAvanA rahI ramIdAsajIne apane 55 varSakA prAtmacaritra likhaa| isameM ki prAcIna prAcAryoka siddhAMtoMse bilkula vicalita na vaha saMjIvanI zakti vidyamAna haiM jo isakI sadeva jIvita hamA jAya / jainAcArya aura jaina lekhaka paramparAgata rakha sakatI hai| yaha apane samayakI aneka aitahAsika siddhAMtoMko pUrNa prAmANika aura samAdarakI zise dekhate ghaTanAmoMse prota-prota hai| musalamAnI rAjyake kaThora prAye haiN| yahI kAraNa hai ki jaina-sAhityakI dhArA choTI vyavahAroMkA isameM yathAtathya citraNa hai| satyapriyatA aura "The Jain contribution to Tamil spaSTavAditAke isameM sundara dRSTAnta milate haiN| literature form the must precious pos- hindI jaina sAhityame paMcataMtrAkhyAnaTIkA aura siMghASessions of the Tamilians. The largest sana battIsI Adi grantha ullekhanIya haiN| nAraka granthoM meM portion of Sanskrit deraiviations found kavivara banArasIdAsajIkA racA humA nATaka samayasAra in the 'Tamil language was introclu- apane samayako eka apUrva racanA hai / yaha prAdhyAtmikatAced by the Jains they altered the Sans- se ota-prota eka sundara kRti hai| nimnAMkita dohemeM unakI kirt, which they berrowed in order 10 AdhyAtmikatAkA spaSTa paricaya milatA hai| bung it in accordance with Tamil bhedajJAna sAbU bhayo, samarasa nimala nIra / euphonic rules. 'The Kanalese Imera dhobI antara pAramA, dhove nijaguNa cIra // tuie also owes a great deap to the prastuta grantha parama bhaTTAraka zrImadamRtacandrAyajIke Jains. Infact they were the origina- saMskRtakalazAMkA padyAnuvAda hai / anuvAda atyanta sarala aura sundara hai| arthAta tAmila sAhitya, jo ki jaina vidvAnokI dena hindI jaina-mAhityameM ToDaramala, jayacanda, dIpacanda, hai| tAmila bhASAAMke liye atyanta mUlyavAna hai tAmila- Tekacanda, daulatarAma, tathA sadAsukhadAsa Adi uccakoTibhASAke jo bahuta zabda pAye jAte haiN| yaha kArya jainiyoM ke gaya lekhaka aura TIkAkAra ho gaye hai| dvArA sampanna kiyA gayA thA unake dvArA grahaNa kie gae caritra graMthoM meM 'varAMga caritra 'jIvandharacaritra' saMskRta bhASAke zabdoMmeM esA parivartana kiyA gayA hai ki 'pApurANa' aura 'bamAna purAyA' mAdi haiN| betAmina bhASAkI dhvanike anurUpa ho jaaveN| iMda-zAstrakI unnatimeM bhI hindI jaina-sAhityake -jaina zAsana-156-360 kaviyoMne vizeSa sahayoga pradAna kiyaa| kavivara vRndAvana150 kaivAzacandra zAstrI kRta jainadharma pR0 261-263 dAsa kRta 'chaMda zAstra' piMgalakI eka sundara racanA hai| turs of it." Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] hindI-jaina-sAhityakI vizeSatA 163 hindI jaina-sA hatyameM zubhASita anyoMkA bhI paricaya milatA hai kavivara bhUdharadAsa viracita jainazataka, budhajana kRta, budhajana satasaI aura chatrapati viracita, madanamAhana- paMcazatI Adi mahatvapUrNa kAmya-prantha hai| jaina sAhityakI mahattA vaNita karate hue zrI puranacaMda nAhara aura zrIkRSNAcandra ghoSa apanI kRti 'On Epitone of Jainism' meM isa prakAra likhate haiN| ber of other works both in prakrit and Sanskrit, on plulosophy, Logic, Astronomy, Grammar, Rhetone, Lives o] Saints etc. Both in prose and poetry ....................................Inshort the Jain literature c mprising as it does all the branches of ancient Indin literature holds no Dsignificant a niche in the gallary of that literature, and as it truly said by Prof. Her to. Vith respect to its narrature part, it holds it prominent position not only in the Indian literature but in the literature of mankind." -Pp. 694-95. "It is bevond doubt that the Jain writers hold a prominent position in the literary activity of the country. Besides the Jain Sudhanta and its commentaries there are a great num hamArI tIrthayAtrAke saMsmaraNa (gata kiraNa tInase bhAge) kezariyAjIse sabere daza baje calakara hama loga 4 vAmbare vAmbare deze vAgvarairvidite titau / baje ke karIba DUMgarapura aaye| isa nagarakA purAtana nAma candanAcaritaM cakre zubhacandro giraupure // 20. 'giripura' granthoM meM ullikhita milatA hai / usa samaya giri- ina mamukhlekhoMse giripurakI mahattAkA spaSTa pAbhAsa pura digambara samAjake vidvAnoMko dha racanA sthAna milatA hai| parantu ima giripura nagarakA 'haMgarapura' nAma rahA hai jisake do udAharaNa nIce diye jAte haiN| yaryApa kaba par3A, yaha kucha jJAta nahIM hotA, sabhava hai kisI inake atirikta talAza karane para aneka udAharaNa mila 'igara' nAmake vyaktike kAraNa ima nagarakA nAma sakate haiN| mAthurasaMghIya bhaTTAraka udayacandra ke praziSya aura iMgarapura lokameM vizva tiko prApta huA ho athavA bha0 bAlacandra ke ziSya vinayacandrane, jinakA samaya vikrama iMgara yA igara' zabda parvatake arthame prayukta hotA kI 11 vIM zatAbdI hai, apanA apabhraMzabhASAkA 'cUndI' hai| ata. sambhava hai ki pahADI pradeza honeke kAraNA nAmakA prantha jo 33 padyoMkI saMkhyAke liye hue haiM, giri- usakA nAma DUMgarapura par3A ho / DUgarapura rAjyakA purake ajaya narezake rAjavihAra meM baiThakara banAyA hai| prAcIna nAma bAgar3a' hai, jo gujarAtI bhASAke 'bagahA' vikramakI 14vIM aura 10vIM zatAbdIke pUrvAdhake zabdase bahuta kucha sAhazya rakhatA hai mAja kala vidvAna bhaTTAraka zubhacandra ne apanA 'candanAcaritra' vAravara lagabhI isa 'vAgar3hiyA' kaha dete haiN| vAgada' zabdakA dezaka 'giripura' nAmake nagarameM banAkara samApta kiyA hai| saMskRta rUpAntara bhI vAgvara, vAgara aura veyAgar3ha aneka jaisA ki 'candanA caritra' ke nimna padyase spaSTa hai:- jikhAlekhA, prazastiyoM aura mUrtilekhoMmeM aMkita milatA x tihuyazi giripuru jagi vikkhAyaDa hai| isase spaSTa hai kihUMgarapurakA sambandha vAgaDase rahA samga khaNDa riyani prAyaDa hai vAgaDa dezameM daMgarapura, bAMsavAhA aura udayapurake kucha tahiM NivasaMteM muzivareNa dakSiNI bhAgakA samAveza kiyA jAtA thA arthAt vAgaDha ajaya parivahAM rAya-vihArahiM / .dekho, raMgarapurakA itihAsa pR02 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] anekAnta [kiraNa dezameM chappana dezoMkA samAveza nihita thaa| kintu jabase 5-6 ghara meM niyoke haiM jinakI Arthika sthiti sAdhAraNa hai, umaM pUrvI ra pazcimI do vibhAgAMma vibhAjita kara daMga rahana sahana bhI ucca nahIM hai / zAha kacarUlAla eka pura rAjya aura bAMsavADA rAjyakI alaga alaga sthApanAkI sAdharmI sajjana haiM. jo prakRtise bhara jAna par3ate haiN| unhoMne gaI / usI samayase DUMgarapura rAjya bhI bAgar3a kahA hI rAtrimeM hama logoMke ThaharanekI vyavasthA kraaii| jAne lagA hai| yahAM eka jaina mandira adhavanA par3A hai-kahA jAtA hai ki kaI di. jaina seTha isa mandirakA nirmANa hUMgarapura rAjyameM jainiyokI acchI saMkhyA pAI jAtI karA rahA thA / parantu kAraNavaza kisI navAbane use hai jo digambara aura zvetAmbara do bhAgoMmeM vibhAjita hai, golIse maravA diyA jisase yaha madira usa samayase uname dUMgarapura sTeTameM digambara sampradAyake jainiyoMkI adhUrA hI par3A hai| saMkhyA adhika hai jo dazA humar3a, vIsAhUmaha, narasiMhapurA vImA, tathA nAgadAbIsA Adi upajAtiyAMme vibhAjita zAlAthAnAse 4 baje sabere calakara hama loga ratanapura hote hue 'sAMvalA' jI pahu~ce / rAstA bIhar3a aura haiM / ina jAniyoMke loga rAjapUtAnA, bAgar3ha prAnta aura gujarAta prAntameM hI pAye jAte haiM / yaha hamar3a bhayAnaka hai bar3I sAvadhAnI se jAnA hotA hai, jarA cUke ki jIvanakI AzA nirAzAmeM badala jAnekI zakA rahatI jAti kimI samaya bar3I samRddha aura vaibhavazAlI rahI hai, hai| zAlAthAnAmeM DUMgarapurake eka saiyyada DrAivara ne hamAre yaha jaina dharmake zraddhAlu rahe haiM, inakA rAjyakAryake saMcAlanameM bhI hAtha rahA hai| khAsa DUMgarapura meM digambara DrAivarako rAste kI usa viSamatAko batalA diyA thA, sAtha jainiyoMkI saMkhyA sau gharase Upara hai| eka bhaTTAratIya hI gAdIkI raphtAra bhAdike sambandha meM bhI spaSTa sUcanA gaddI bhI hai aura usa gaddI para vartamAna bhaTTAraka bhI kara dI thI, hama kAraNa hameM rAstemeM koI vizeSa parezAnI maujUda hai, para ve vidvAna nahIM hai |kntu sAdhAraNa nahIM uThAnI par3I / zyAmalAjI mandira nahIM thA dharmazAlA thI, ataH tyAgiyoMko sAmAyika karAkara par3he likhe hai / parantu mujhe isa samaya unakA nAma vismaraNa ho gayA hai| DUgarapurameM 4 zikharavanda ma.ndara haiM saMgha 'muhAsA' phuNcaa| mandigeme mUrtiyoMkA magraha adhika hai| bhaTTArakIya mandirameM muhAsAme hama loga 'paTela' boDiMga hAUsameM Thahare, aneka halimvita pranya maujUda haiN| jinameM kaI tApapatroM snAnAdisaM nivRtta hokara bhojana kiyaa| yaha nagara bhI para bhI aMkita hai| dUMgarapurake Asa pAsake gAMvoM meM bhI nadIke kinAre vasA huA hai / yaha kisI samaya acchA bhaneka jaina mandira haiM, jahAM pahale unameM digambara janiyoM zahara rahA hai Aja bhI yaha sampanna hai, aura vyApArakA kI AbAdI thI kintu baMda hai ki aba vahAM eka bhI ghara sthala banane jA rahA hai / yaha vahI sthAna hai jahAM para bhaTTA raka jinacandrane saMvat 1948 meM sahastroM mUtiyAM zAha janiyAMkA nahIM hai, kevala mandira hI avasthita hai| jovarAja pApaDIvAla dvArA pratiSThita karAI thI, usa sAgavADA bhI DUgarapurarAjyameM sthita hai| vikramakI samaya muvAmA kisI rAvalakA rAjya zAsana calA rahA 15vI, 16vIM aura 17vIM zatAbdI meM jainadharmakA mahatvapUrNa thA, jisakA nAma aba mUti lekhoMmeM aspaSTa ho jAnese sthAna rahA hai| sAgavADekI bhaTTArakIya gaddI bhI prAsaddha rahI par3hA nahIM jAtA hai| kheda hai ki Aja vahAM koI bhI hai| isa gaddI para aneka bhaTTa raka ho cuke haiM jiname kaI digambara jaina mandira nahIM hai| hAM zvetAmbara mandira bhadhAraka bar3e bhArI vidvAna aura andhakAra hue haiN| maujata hai| yahAM se hama loga ahamadAbAdakI kI hUMgarapurase thor3I dUra 5.6 mIla calakara eka choTI pora cale / 10-15 mIna taka ho sabaka acchI nadI pArakara hama loga 'zAlAthAnA' pahu~ce / yaha eka choTA milI. bAdameM sar3aka atyanta kharAba Ubar3a khAbar3a thI, sA gAMva hai aura hUMgarapurameM hI zAmila hai| yahAM seTha marammatakI jA rahI thI rAdhikA samaya honese hama logoMko badAmobAjajIko kArakI kImeM chidra ho jAneke kAraNa bar3I parezAnI uThAnI par3I / phira bhI hama nAga dhairya rAta bhara ThaharanA par3A / zAlAthAnAmeM eka digambara jaina dhAraNakara kanToko paravAha na karate hue rAtriko 12 // baje mandira hai, mandirameM eka zilAlekha bhI aMkita hai| isa gA~vameM ahamadAbAdameM salApasa roDa para seTha premacandra motIcandra Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] hamArI tIrthayAtrA saMsmaraNa digambara jaina boDiMga hAusameM jA phuNce| vahA~ vedI pratihA sAbameM yaha bhI vicAra mAyA ki pratyeka mandira meM isI mahotsavakA kArya sampanna honese sthAna khAlI na vA paM0 prakArakI citAkarSaka matiyA~ honI cAhiye aura mandira siddhasAgarajIkA 5..mAdamiyoMkA eka saMgha pahalese ThaharA isI taraha sAdA tathA dharmasAdhanakI aba muvidhAko humA thaa| phira bhI yoSA sA sthAna mala gayA usImeM liye hone caahiye| rAjakoTakA yaha mandira do gaI bAsa rAta vitaaii| aura kAba uThakara sAmayika kriyAmoMse rupayA kharca karake gujarAtake saMta zrIkAnajIsvAmI pa. nivRtta hokara darzana kiye / yahA~kI janatAne 'prIti bhoja' dezase abhI banakara taiyAra hubhA hai| mandira sAdA, svA. mI diyA aura mukhtAra sAhamake dIrghAyu hone kI kAmanA havAdAra aura dharmasAdhanake liye upayukta, zrImambara bhI kii| bhahAraka yazakIrti aura paM. rAmacandrajI zarmAse svAmIko ukta mUrtikA citra bhI liyA gyaa|mcaarii bhI paricaya huaa| . mUlazaMkarajIke yahAM hama logoMne bhojana kiyaa| usa samaya sabere ahamadAbAdase hama loga rAjakoTake liye ravAnA brahmacArIjoke kuTumbakA paricaya pAkara dI prasanatAI hue aura vIramagA~va pahu~ca gae / vIramagAMvase vaDamAnakI mUlazaMkarajIne apane hare-bhare evaM sukha samara parivAroMko bhora cale, parantu bIca meM hI rAstA bhUla gae jisase bA. bopakara pAtmakalyANakI rahise apaneko prosesara rAjakRSNAjI aura seTha chadAmIbAkhAjIse hamArA sambandha kiyaa| unake donoM lapake pote aura potI sAdharmapallI viccheda ho gayA, ve pIche raha gae aura hama mAge nikala sabhA zAnta aura dharmazradAlu Ana pdd'e| unake samasta pAye / rAstA pagaliyoMke rUpameM thA, paMcane para loga parivArakA saMyukta citrabhI liyA gayA hai| vAmAnako do gaU yA cAra go batalAte the, parantu kaI rAjakoTa gujarAtakA eka acchA zahara hai, yahA~samo prakAramola cakhaneke bAda bhI vahamAnakA kahIM patA nahIM calatA kI cIjeM milatI haiM nagara samRddha hai, ahamadAbAdakI apekSA thaa| isa kAraNa bar3I parezAnI uThAI / jaba 5-6 mIla adhika sApha-sutharA hai| yahAM jainiyoM para kAnajIsvAmIcalakara khogoMse rAstA pUchate to ve upara vAlA hI uttara ke upadezoMkA acchA prasara hai| dupahara bAda hama loga dete| Akhira kaI mIlakA cakkara kATate hue hama boga rAjakoTase ravAnA hokara godharA hote hue sUnAgar3ha pahuMce bajeke karIba vaDamAna pahu~ce / parantu vahA~kA pAnI aura vahAMse giranArajIkI talahaTImeM sthita dharmazAkhAmeM atyanta khArI thA / mAkhira eka zvetAmbara mandirameM pahu~ce, ge| vahAM dekhA to digambara dharmazAlA yAtriyoMse usAThasa unase pUchA, ThaharanekI anumati mila gaI, hama logoMne bharI huI thii| usameM sthAna na milane para hama loga khetA nahA dhokara darzana sAmAyikAdise nivRtta hokara sAtha meM rakhe mAra dharmazAna meM tthhre| prAtaHkAsabajeke karIba dainika hue bhojanase apanI chudhA zAnta kii| vahAMke saMghane mIThe kRtyoMse nipaTakara hama loga yAtrAko gae aura hama khogoMne pAnIkI saba vyavasthA ko| ce sAdharmI sajjana bar3e bhadra pahAva para car3hakara sAmanda yAtrAeM kii|paatraameN badAhI prakRtike jAna par3ate the| vahA~se hama loga calakara rAnimeM mAnanda bhaavaa| mArgajanya kaSTakA kiMcida bhI anubhava bajeke karIba'rAjakoTa' pahu~ce aura kAnajI svAmIke nahIM hucA / girinagara yA girinArakA prAcIna nAma upadezase nirmita navana maMdirake bahAve meM sthita kamaroM meM 'ujjayaMta' 'jaMyanta' giri hai| raivatakagiri aura giriuhre| nagara nAmoMkA kA pracalana humA isakA ThIka nirdeza pramI rAjakoTa nivAsI mUlazaMkarajIke sAtha honese taka nahIM milA, kintu itanA kivikramakIvI hama logoMko Thaharane meM kisI prakArakI asuvidhA nahIM zatAbdIka bhASAyeM vIrasenane apanI pavATIkAmeM 'soraTaprAta:kAla denika kriyAnoMse nivRtta hokara maMdirajImeM bhI viSaya-giricayara-paTTaNa-baMdaguhA-Thieva' vAkyake dvArA maMdharasvAmoko bhavya mUrtike darzana kiye / mRtipadIhI saurASTra dezameM sthita girinagara kA ullekha kiyA hai jisase manoja aura cittAkarSaka hai, mUrtikA avalokana kara hama para dhvanita hotA hai ki usa samaya tathA usase pUrva khoga mArgajanya khedako bhUla gaye, dayakama likha gaye. "girinagara' zabdakA pracAra ho cukA thaa| ukta mUrtiyoM ke darzanase bhabhUta pUrva bhAmada humA / vAstavameM girinagara saurASTradezakI baha pavitra bhUmi jisa mUrti kalAkAra manobhAvoMkA mUrtimAna vijy| para bainiyoMke 29 vIryakara bhagavAna neminAthane vaparyA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] bhanekAnta dvArA karmazatruoMko vinaSTa kara kevalajJAna dvArA jagatake isa kSetrakA yAtrAse sAtizaya puNyakA saMcaya hotA hai| jIvoMko saMsArake duHkhoMse chUTanekA sarala upAya batalAyA prAcInakAlameM aneka tIrtha yAtrA saMgha isa parvata para thA, sAtha hI loka meM dayAkI vaha mandAkino bahAI jimase apUrva utsAhake sAtha pAte aura pUjA vaMdanAkara lauTa ananta jIvoMkA uddhAra humA thA, mAMsabhakSaNakI lolupatA. jAte the| mAja yaha kevala jainiyoMkA hI tIrtha nahIM rahA ke liye baMdI kiye gaye una pazuoMko rihAI milo thI hai kintu hinduoM aura musalamAnoMkA bhI tIrtha banA humA jo bhagavAna neminAyake vivAha meM sammikhita yaduvaMzI rAjAoM hai / hindu lAga pAMcavI ToMka para neminAthake caraNoMko kI dhApUrtika liye eka bADe meM ikaTTha kiye gaye the| isa dattAtrayake caraNa batalAkara pUjate haiM aura dUsarI tIsarI parvata para sahastroM vyaktiyoMne tRSNAke aparimita tArAko ToMka para unhoMne apane tIrthasthAnakI bhI kalpanA kI khopakara aura dehase bhI neha koSakara bhAramasAdhanA kara huI hai| ataH hindU samAja bhI isa kSetrakA samAdara karatA paramAtmapada prApta kiyA thaa| ataeva yaha nirvANa bhUmi hai| musalamAna bhI madArasA nAmaka pIrakI kA batalAkara atyanta pavitra hai| yahAMke bhUmaNDalake kaNa kaNa meM sAdhanA ibAdata karane Ate haiN| kIbaha pavitra bhAvanA tapazraryAkI mahatA, tathA svapara-dayA- jainiyoMke mandira prathama TaoNka para hI pAye jAte haiN| kA utkarSa sarvatra vyApta hai| bhagavAna neminAthako jayake bhAgekI ToMkoM para kevala caraNa-cinha hI aMkita haiN| yaha nAre asamartha vRddhAmoM evaM anya dubela vyaktiyAka jovanama mandira do bhAgoM vibhAjita 3 digambara aura zvetAmbara / mI utsAha aura dhairyakI lahara utpanna kara dete haiN| digambara mandiroMkI saMkhyA sirpha tIna he aura zvetAmbarAke neminAtha bhagavAnake gaNadhara varadattakI aura agaNita maMdiroMko saMkhyA 22 hai| mujhe to aisA lagatA hai ki prAcIna muniyoMkI yaha nirvANabhUmi rahA hai / ataH isako mahattAkA kAla meM isa kSetrapara digambara zvetAmbarakA koI bheda nahIM kathana hama se alpajJoMse nahIM ho sakatA / thA, sabhI yAtrI samAna bhAvase bhAte aura yAtrA karake cale isI saurASTra dezake ukta girinagarakI 'candagapha jAte the| parantu 10vIM 11vIM sadIke bAdase sAmpradAyika meM pAjase do hajAra varSa pahale aSTAMga mahAnimitta jJAnI vyAmohako mAtrA adhika bar3hI tabhIsa ukta kalpanA rUr3ha huI pravacana vatsala, mahAtapasvI zIzakAyayogI aMgapUrvake eka hai / isame sandaha nahIM ki ubhaya samAja ke zrImAno aura dezapAThI dharasenAcArya ne dakSiNa dezavAsI mahimA nagarIka vidvAnI tathA sAdhu samaya samaya para yAtrA saMgha pAte utsavase bhAgata puSpadanta bhUtabajinAmaka sAdhunoMko siddhAMta rahe haiN| Aja hama vahAM girinagarameM vikramakI 12vIM 13vIM prantha par3hAyA thaa| zatAbdAke bana hue zvetAmbara mandira dekhate hai kintu purA isake sivAya, vikramakI dvitIya zatAbdIke prAcArya tana digambara mandirAkA koI avazeSa dekhane meM nahIM paataa| samantabhadra svAmIke svayambhU stAnake anusAra usa samaya vartamAnameM jo digambara mandira vidyamAna haiM ve 17 vIM zatAbdI ke jAna par3ate haiM. ya pa ye usI jagaha bane hue yaha pahAba bhaktise ullasitacitta RSiyoM dvArA nirantara abhisevita thA aura pahArakI zikhareM vidyAdharoMkI striyAMse kahe jAte haiN| isameM sandeha nahIM ki giranagarameM digambara samalaMkRta thiiN| isase spaSTa hai ki Ajase 1600 varSa purAtana madira na bane ho, kyoMki purAtana mandira aura pUrva yaha pAvana tArthabhUmi jaina sAdhuoke dvArA abhivaMda caraNavandanAke ullekha bhI upalabdha haiM jinase spaSTa jAna nIya tathA tapazcaraNa bhUmi banI huI thii| usake bAda aba par3atA hai ki girinagara para .i. mandira vidyamAna the| sakataka yaha bhUmi barAbara tIrthabhUmike rUpame jagata meM mAnI kamase kama 12 vI 13 vIM zatAbdIke mandira to avazyahI evaM pUjI jAtI rahI hai| aneka sAdhu, zrAvaka, prAvikAoM bane hue the| para unakA kyA huzrA yaha kucha samajhameM nahIM aura vidvAnoM dvArA samaya'nIya hai| isI kAraNa jaina pAtA, ho sakatA hai ki kucha purAtana mandira ke mUrtiyAM samAjameM isa kSetrakI nirvANakSetrAMmeM gaNanAkI gaI hai| jI ho gaI hoM, yA upadravAdike kAraNa vinaSTa kara dI gaI kucha bhI humA ho para u.ke astitvase iMkAra girinagarakI yaha guphA Ajakala 'bAbA pyArA ke nahIM kiyA jA sktaa| parannu kheda hai ki sampradAyake vyAmaha' ke pAsa vAlI jAna par3atI hai| mohase digambaroMkocapanI prAcIna sampattise bhI hAtha dhonA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 hamArI tIrthayAtrA saMsmaraNa [167 par3A hai| yaha pahAr3a pahale digambara sampradAyake kabje meM hI tImarI Tokase Age calanepara eka bama utAra pAnA hai| thA aura vahI isakA prabandha karate the| inakI asta vyastatA nIce pahu~cane para jahA~ kucha samabhAga bhAjAtA hai, vahAMse aura asAvadhAnIhI usameM nimitta kAraNa hai| inakI bAI bhora cauthI ToMka para jAnekA pagaDaMDI mArga pAtA hai| prAcIna sAmagrI vidvezavaza naSTa-bhraSTa kara dI gaI haiN| isa Tokapara car3hane ke liye sIr3hiyA~ nahIM hai. isa kAraNa giranArajIke tIrthayAtrA sthala car3hane meM bar3I kaThinAI hotI hai, badI satarkatA evaM sAvadhAnI se car3hanA hotA hai jarA cuke ki jIvanakA anta smmie| talahaTIse do mIlakI dUrI para eka bar3A daravAjA isIsa kinanehI loga gaitho rokI nIcese paMdanA karate bhAtA hai usase kahIM 40 kadama para dAhinI ora eka haiN| ToMkake upara kAle pASANa para nemimAyakI pratimA sarakArI bagalA hai, hamameM eka dukAnadAra rahatA hai isake tathA dUsarI zivApara caraNa aMkita haiM, jisa para saMvat vAjameM digambara jaina dharmazAlA / jisameM eka pujArI 1244 kA eka lekhabhI utkIrNa kiyA huA hai| parvatakI aura eka saphAI karane vAlA rahatA hai pAsameM zvetAmbara yaha zikhara atyanta U~cI hai, isa parase cAroM bhorakA dharmazAlA hai| yahAM se sIdhI sar3aka calane dRzya bar3AhI sundara pratIta hotA hai| parantu jaba para dAhinI ora eka choTA sA daravAjA milanA hai nIcekI ora avalokana karate haiM taba bhayase zarIra usame karIba 120 pIr3hI car3hane para dAhinI ora eka kAMpa jAtA hai| kampAbandake andara tIna digambara mAndara haiM bAI pAra nIce zvetAmbara maMdira hai aura inhIM digambara mandirAke usa sama bhUbhAgase bhAge calane para kucha par3hAI nIce rAjunakI guphA hai| astu, mandiroMse 105 sIr3hI pAtI hai use taya kara yAtrI pAMcavIM ToMka para pahu~catA car3hane para 'gomugvIkurA milatA hai| yahAM kampAunDake hai| isa ToMka para bhagavAna neminAthake caraNa haiM, eka andA nara kuNDake upara tAkameM caubIma tIrthaMkara bhagavAnake pASANakI mRti bhI hai jo kucha dhisa gaI hai| yahIM para caraNa haiN| yaha kuNDa hindU bhAiyoMkA hai| isa kampAunDameM neminAtha ke gaNadhara varadattakA nirvANa humA hai| hinda mahAdeva mandira haiN| yaha mama sthAna pahalo Toka kahA bhAI neminAthake caraNoMko dattAtrayake carayA kaha kara pUjA jAtA hai| isa gomukhIkuNDake pAsasaM uttarako ora haiM aura musalamAna madArazA pIrako takiyA kahate haiN| sahasAmravanake jAnekA mArga bhI pAnA hai| pacavIM Tokape 5-7 sIdI nIce utarane para saMvat 1100 prathama TAphase Age calane para giranAra parvatakI coTI kA eka lekha milatA hai jainI yAtrI isI ToMkase nIce para bAI bhorako ambAdevIkA eka bar3A mandira banA huyA utara kara vApisa dUsarA ToMka para jAte haiM aura vahAM se ve hai| isake pIcha cabUtarA para aniruddha kumArake caraNa haiN| sahasAmravana hote hue talahaTIkI dharmazAlA mA jAte haiN| hindu bhAI ise ambAmAtAko roka kahate haiN| hama loga yahAM para dina Thahare, tIna yAtraeM kii| eka yahAMse bhAge calane para eka tIsarI pAtI hai| dina madhyameM mUnAgar3ha zahara bhI dekhA aura mandiroMke darzana isa para zambhUkumArake caraNa haiN| hinda loga isaMga rakha. kie, ajAyaba ghara bhI dekhaa| nAthako ToMka batalAte haiN| yahAMsa hama loga punaH rAjakoTa hote hue sonagar3ha phuNce| anekAnta samAjakA lokapriya aitihAsika aura sAhityika patra hai usakA pratyeka sAdharmIko grAhaka bananA ora banAnA parama kartavya hai| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuralakA mahatva aura jainakartRtva [zrIvidyAbhUSaNa paM. govindarAya jaina zAstrI] [isa lekha mekhaka jaina samAjale eka prasiddha prajJAca vidvAna hai jinhoMne kurala kAvyakA gaharA adhyayama hI nahIM kiyA balki use saMskRta, hindI gadya tathA hindI poM meM anuvAdita bhI kiyA hai, jina sabake svataMtra prakAzanakA prAyojana ho rahA hai| pApa kitane parizramazIla lekhaka aura vicAraka haiM yaha bAta pAThakoMko isa lekha parase sahaja hI jAna pdd'egaa| Apane aba bhanekAntameM likhanekA saMkalpa kiyA hai yaha bar3I hI prasanatAkA viSaya hai aura isaliye aba Apake kitane hI mahatvake lekha pAThakako par3hane ko mileMge, aisI -sampAdaka paricaya aura mahatva ise adhika mahatva isa kAraNa dete haiM ki isakI viSaya'rasa' vAmila bhASAkA eka antarrASTrIya khyAti- vivecana-zajI bar3I hI sundara, sUpama aura prabhAvotpAdaka prApta kAvya grantha hai / yaha itanA mohaka aura kalApUrNa hai / viSaya-nirvAcana bhI isakA bar3A pAMDityapUrNa hai| ki saMsAra do hajAra varSase isapara mugdha hai yUropakI prAyaH mAnavajIvanako zuddha aura sundara banAneke lie jitanI saba bhASAmoMmeM isake anuvAda ho cuke haiN| aMgrejI meM isake vizAlamAtrAmeM isameM upadeza diyA gayA hai utanA anyatra devareNDa jI. yU. popakavi, po. vI. esa. ayyara milanA durlabha hai| isake adhyayanase santapta-hadayako bahuta aura mAnanIya rAjagoNatAcArya-dvArA likhita tana manu- zAMti aura bala milatA hai, yaha hamArA nijakA bhI anubAda vidyamAna hai| bhava hai| eka hI ganimeM donoM netra cale jAneke pazcAt tAmikha bhASA-bhASI se zAmila veda' 'paMcama veda hamAre hRdayako praphullita rakhanekA zreya karajako hI prApta 'IzvarISa pranya' 'mahAna sasya sarvadezIya beda' jaise nAmAM hai| hamArI rAyame yaha kAmya saMsArake lie varadAna svarUpa se pukArate haiN| isase hama yaha bAta sahajameM hI jAna sakate jo bhI isakA adhyayana karegA vahI isapara nichAvara ho hai ki unakI pTimeM kuralakA kitanA pAdara aura mahatva jaavgaa| hama apanI isa dhAraNAke samA jAvegA / hama apanI isa dhAraNAke samarthaname tIna anuvaahai| 'nAdiyAra' aura 'kuraba' ve donoM jaina kAvya tAmila kAMke abhimata yahAM uddhata karate haiM:bhASAke 'kaustubha' aura 'sImantaka maNi haiN| tAmina 1.DA. popakA abhimata-'mujhe pratIta hotA hai ki bhASAkA eka svataMtra sAhitya hai, jo maulikatA nayA ina padyoMmeM naitika kRtajJatAkA prabanabhAva, satyakI lIvazodha, vizAkhatAmeM vizvavikhyAt saMskRta sAhityase kisI bhI __ svArtharahita tathA hArdika dAnazIlatA evaM sAdhAraNatayA bhAMti apaneko kama nahIM samajhatA / ujjavala uddezya adhika prabhAvaka haiN| mujhe kabhI kabhI rakhakA nAmakaraNa pranthame prayukta kuralagavA' aisA anubhava huA hai ki mAnA isameM aise manuSyoM ke nAmaka bandavizeSake kAraNa humA hai jisakA artha dohA lie bhaNDArarUpameM pAzIrvAda bharA huA hai jo isa vizeSa hai| isa nIti kAmbameM 133 adhyAya hai, jo ki prakArakI racanAoMse adhika prAnandita hote haiM aura hama dharma(parama) artha (porana) aura kAma inavama, ina tIna taraha satyake prati pudhA aura vipAsAkI vizeSatAko vibhAgoM meM vibhakta hai aura ye tInoM viSaya vistArake sAtha ghoSita karate hai, ve loga bhArata-varSake logoMme zreSTha hai isa prakAra samajhAye gaye hai jisase ye mUlabhUta ahiMsA tathA kurata evaM nAladIne unheM isa prakAra banAne meM sahAyatA dI hai| siddhAntake sAtha sambaddha rheN| pArakhI tathA dhArmika vidvAna 2. zrI vI.vI. esa. ayyarakA abhimata-'kuraja. paha yaha kAvya hai jise atakevalI bhadrabAhuke saMghameM kAne bhAcAra-dharmakI mahattA aura zaktikA jo varNana kiyA daSiNa dezameM gaye huye pATha hajAra muniyoMne milakara hai usase saMsArake kisI bhI dharma saMsthApakakA upadeza banAyA thaa| adhika prabhAvayukta yA zaktiprada nahIM hai| jo vAsane - Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] kuralakA mahatva aura jainakartRtva batalAye hai unase adhika sUcamavAta bhISma yA kauTilya ki 'isameM saMdeha nahIM ki IsAI dharmakA kurakhakartA para sabase kAmandaka yA rAmadAsa viSNuzarmA yA mAI.ke. velIne adhika prabhAva paayaa|kurkhkii racanA itanI uskRTa nahIM bhI nahIM kahI hai| vyavahArakA jo cAturya isane batalAyA ho sakatI thI padi unhoMne senTaTAmasase malayapurameM IsAke hai aura premIkA hRdaya aura usakI nAnAvidhiniyoM para upadezoMko na sunA hotaa|' isa prakAra bhinna bhinna samprajo prakAza isane DAlA hai usase adhika pavA kAlidAsa dAya vAle kuranako apanA apanA banAneke lie paraspara yA zeksapiyarako bhI nahIM thaa|' hoba lagA rahe haiN| zrIrAjagopAlAcAryakA a.bhamata-'tAmila jAti ina sabake bIca jaina kahate hai ki 'yaha to jaina grantha kI antarAtmA aura usake saMskAroMka' ThIka tarahase sama hai, sArA anya "ahiMsA paramodharmaH"ko vyAkhyA aura kaneke liye 'nikkurala kA par3hanA Avazyaka hai| itanA isake kartA zrI enAcArya haiM, jinakA ki aparanAma kun| hI nahIM yadi koI cAhe ka bhAratake samasta sAhityakA kundAcArya hai| mujhe pUrNarU.se jJAna ho jAya to trikuranako binA par3he zaiva aura vaiSyavadharmakI sAdhAraNa janatAmeM yaha bhI hue usakA abhISTa siddha nahIM ho sktaa| lokamata pracalita hai ki karalake kartA achUta jAtike eka vikkurala, viveka zubhasaMskAra aura mAnava prakRtike julAhe the| jaina khoga isa para Apatti karate hai ki nahIM, vyavahArika jJAnakI khAna hai| isa adbhuta granthakI sabase ve kSatrI aura rAjavaMzaja hai| jainAMke isa kathanase vartamAna bar3I vizeSatA aura camatkAra yaha hai ki isameM mAnavacaritra yugake niSpakSa tathA adhikArI zAmila-bhASA vizeSajJa sahaaura usako durbalatAoMkI taha taka vicAra karake ucca mata hai| zrIyut rAjAjI rAjagopAlAcArya tAmikSavedakI prAdhyAtmikatAkA pratipAdana kiyA gayA hai / vicArake prastAvanAmeM bikhate hai ki kucha logoMkA kathana hai ki saceta aura saMyata bhaudAryake lie trikaralakA bhAva eka kuralake karmA achUta the, para pranyake kisI bhI maMzase yA aisA udAharaNa hai ki jo bahuta kAla taka abupama banA usake udAharaNa dene vAle anya anya lekhakoMke sekhoMse rahegA / kalAkI dRSTise bhI saMsAraka sAhityame isakA isakA kucha bhI prAbhAsa nahIM miltaa| aura hamArI rAya. meM buddhi kahatI haiM kisI sthAna U~cA hai, kyoMki yaha dhvani kAmya hai, upamAe~ aura eka vAmila bhASAkA jJAtA makRta kurajako nahIM banA sakatA, kAraNa kurakhameM vAmina dRSTAnta bahuta hI samucita rakkhe gae hai aura isakI zailI prAMtIya vicAroMkA hI samAveza nahIM hai kintu sAre bhAratIya vicArAMkA dohana hai| isakA arthazAstra-sambandhI jJAnakuralakA kattva kauTilIya arthazAstrakI koTikA hai| isa pranyakA racayitA bhAratIya prAcInatama padatike anusAra yahA~ prastha niHsandaha bahuzrata aura bahubhASA-vijJa honA cAhie. kA pranthameM kahIM bhI apanA nAma nahIM likhate the / kAraNa, jaise elAcArya the| unake hRdaya meM kItilAlasA nahIM thI kintu lokahitako tAmila bhASAMka kucha samartha majaina khelakoMkI yaha bhI bhAvanA hI kAma karatI thii| isa paddhati ke anusAra likhe rAya hai ki 'kuralake kartAkA vAstavika paricaya aba taka lAye graMthoMke kartRtva-viSayama kabhI kabhI kitanA hI matabheda hama logoMko ajJAta hai, usake kartA vivarajavarakA yaha vimA ho jAtA hai aura usakA pratyakSa eka udAharaNa kalpita nAma bhI saMdigdha hai| unako jIvana ghaDanA aitikuralakAmya hai| kucha loga kahate haiM ki isake kartA hAsika tathA vaijJAnika tathyoMse aparipUrNa hai| "timavallavara' the aura kucha loga yaha kahate hai kisake anta:sAcIkA elAcArya the| ataH hama ina kalpita dantakathAoMkA mAdhAra borakara isI prakAra kurajakartAka dharma sambandhame bhI matabheda andhakI ataH sAkSI aura prAsa aitihAsika udAharaNoMko hai zaiva loga kahate hai ki yaha zaivadharmakA grantha hai aura lekara vicAra kareMge, jisase yathArthasatyakI khoja ho ske| vaiSNava loga hama vaisavadharmakA grantha batalAte haiN| isake jo bhI niSpA vidvAna isa maMthakA mamatAke sAtha parIaMgrejI anuvAdaka DA. popane to yahA~ taka likha diyA hai paNa karegA use yaha bAta pUrNata: spaTa hue binA nahIM Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170] anekAnta kiraNa. % 3D rahegI ki yaha pramba zukha ahiMsAdharmase paripUrNa hai aura Izvarastuti nAmaka prathama adhyAyake prathama pacameM isaliye yaha jaina mastiSkakI upaja honA cAhie / zrIyut 'Adipakavana' zabda pAyA hai jisakA artha hotA hai'Adi subrahmaNa pragyara apane aMgrejI anuvAdakI prastAvanAmeM bhagavAna'. jo ki isa yugake prathama prarahamta bhagavAna likhate haiM ki 'kuralakAvyakA maMgalAcaraNa vAlA prathama AdIzvara RSabhadevakA nAma hai| dUsare padyameM unakI sarvajJatA adhyAya jainadharmase adhika milatA hai|' kA varNana kara pUjAke lie upadeza diyA gayA hai| tIsare phala bhale hI yaha na kahe ki maiM pramaka vanakA hai. phira padya meM 'malimize' arthAt kamalagAmI kahakara unako mI usakI sugandhi usake utpAdaka vRkSako kahe binA nahIM arahanna avasthAke eka atizayakA varNana hai| cauthe padya meM rahatI ThIka isI prakAra kisI bhI graMthake kartAkA dharma hameM unakI vItarAganAkA vyAkhyAna kara, pAMcaveM padyameM guNagAna bhale hI jJAta na ho para usake bhItarI vicAra use dharma karaneme pApakarmokA kSaya kahA gayA hai, chaThe padyameM unase vizeSakA ghoSita kiye binA na rheNge| lekina ina vicAroM upadiSTa dharma tathA usake pAlanakA upadeza diyA gayA hai kA pArakhI honA cAhie / yadi ajaina vidvAn jainavAr3a aura sAtaveMmeM upayukta devakI zaraNa meM mAnase hI manuSyako mayake jJAtA hote to unheM kuralako jainAcAryakRta mAnane meM sukha zAMti mila sakatI hai aisA kahA hai| jainadharma siddha , kabhI derIma lagatI / granthakarttAne jaina bhAva ima kAvyameM parameoke pAThaguNa mAne gaye haiM isalie siddhastuti kalApUrNa DhaMgase likhe haiM unako ve loga jainadharmase ThIka karate hue pAThaveM padya unake pATha guNoMkA nirdeza paricita na hone ke kAraNa nahIM samajha sake hai karalakI kiyA gayA hai / sArI racanA jaina-mAnyatAoMse paripUrNa hai| itanA hI nahIM jainadharma meM pRthvI vAtavalayase veSTita batalAI kintu usakA nirmANa bhI jainapaddhatiko liye hae hai| isakA gaI hai kurannameM bhI paccIsaveM adhyAyake pAMcaveM pathameM kucha digdarzana hama yahAM karAte haiM dayAke prakaraNa meM kahA gayA hai-kleza dayAlu puruSake isameM kisI vaidika devatAko stamina kara jaina ke lie nahIM hai, bharI pUrI vAyu veSTita pRthvI hasa pAtakI anusAra maMgalakAmanA kI gaI hai| jainiyA meM maMgala kAmanA sAdhA hai| karanekI eka prAcIna paddhati hai, jisakA mUla yaha sUtra haiM ki satyakA lakSaNa kuralameM vahI kahA gayA hai jA jainadharma 'cattAri maMgalaM, parahaMtA maMgalaM, siddhA maMgalaM, gaha maMgalaM, ko mAnya hai-jyAko tyoM bAta kahanA sAya nahIM hai kiMtu kevalipaNNatto dhammo maMgalaM / " arthAt cAra hamAre liye samIcIna arthAt lokahitakArI bAtakA kahanAhI satya hai, maMgalamaya haiM-arahanta siddha, sAdhu aura sarvajJaNIta bhale hI vaha jyo kI tyo na ho - bhala ho vA dharma / dekhie 'Izvarastuti' nAmaka prathama adhyAyame prathama nahIM kisI bhI jIvako jisase pIr3A kaary| padyase lekara sAtaveM taka arahanta stuti hai aura prAva meM satya bacana usako kaheM, pUjya RSIzvara Arya // 1 // siddhastuti hai| navameM aura daza meM sAdhuke vizeSa bheda vaidika paddhati meM jaba varNavyavasthA janmamUlaka hai taba prAcArya aura upAdhyAyakI stuti hai| jaina paddhatime vaha guNamUlaka hai| kurl| bhI guNamUlaka samrATa maurya candraguptake samaya uttara bhAratameM 12 varNavyavasthAkA varNana hai-'sAdhu prakRti-puruSoMko hI brAhmaNa varSakA eka bar3A durbhikSa par3A thA, jisake kAraNa sAdhucaryA kahanA cAhie, kAraNa ve hI loga saba prANiyoM para dayA kaThina ho gaI thii| ataH zrutakevI bhadrabAhake netRtva meM rakhate haiN| pATha hajAra muniyoMkA saMgha uttara bhAratase dakSiNa bhArata vaidika varNavyavasthAmeM kRSi zUdrakA ho karma hai taba calA gayA thaa| meghavarSAke binA sAdhucaryA nahIM raha sakatI kurala apane kRSa adhyAya meM use sabase uttama pAjIvikA yaha bhAva usa samaya sArI janatAmeM chAyA thA, isalie batAtA hai kyoki anya loga parAzrita tathA parapiNDopajIvI kuranake kartAne usI bhAvase prabhAvita hokara 'muni stuti' haiN| jena zAstrAnusAra pratyeka varSa vAlA vyakti kRSi kara nAmaka tRtIya adhyAyake pahale 'megha mahimA' nAmaka dvitIya sakatA hai| adhyAyako likhA hai| sAdhustutike pazcAt cauthe adhyAyameM unakA jIvana satya jo, karate kRSi udyog| maMgalamaya dharmakI stuti kI gii| aura kamAI anyakI, khAte bAkI loga // natA Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] [ 171 kuralakA mahatva aura jainakatRtva jaina zAstroM meM narakoMko 'vivara' arthAta bitarUpameM paca uddhaNameMmeM dekara use pAdaraNIya janagrantha mAnA hai| tathA moSa sthAnako svargalokake Upara mAnA hai| kuranameM 2. nIlakezI-yaha tAmilabhASAmeM janadarzanakA aisA hI varNana hai; jaisAki usake padyoMke nimna anuvAdase prasiddha prAcIna zAstra hai| isake jaina TIkAkAra apane prakaTa hai pakSake samarthana meM aneka uddharaNa bar3e bhAdarake sAtha dete hai, jIvanameM hI pUrvase kahe svayaM ajnyaan| jaise ki 'hammATTU' arthAt hamAre pavitra dharmagrantha kurajameM bhaho narakakA chavila, merA agalA sthAna // kahA hai| 'merA' maiM ? ke bhAva to, svArtha garvake thoka / 3. prabodhacandrodaya-yaha tAmilabhASAmeM eka na Taka jAtA tyAgI hai vahA~, svagopari jo loka // hai, jo ki saskRta prabodhacandrodayake mAdhAra para zaMkAca ryamAmRtaka eka padyama pa0aAzAdhAjAna prAcIna ke eka ziSya dvArA likhA gayA hai| isameM pratyeka dharmake jaina paramparAse prApta aise caudaha guNoMkA ullekha kiyA hai pratinidhi apane apane dharmagranthakA pATha karate hue raMgamaMca jo gRhastha dharma meM praveza karane vAle nara-nAriyoMmeM parilakSita para lAye gaye hai| jaba eka nigraMtha jaina muna sTeja para hone cAhiye, vaha padya isa prakAra hai pAte haiM taba vaha kuralake usa viziSTa padyako par3hate hue nyAyopAttadhano yajana guNaguruna sadgastrivarga bhajana, praviSTa hote haiM jinameM ahiMsA siddhAntakA guNagAna isa anyo'nyAnuguNaM tadahagRhiNI sthAnAlayo hriimyH| rUpameM kiyA gayA hai:yuktAhAravihAraAryasamitiHprAkSaH kRtajJo vazI, sunate haiM balidAnase, milatIM kaI vibhUti / zRNvan dharmAvadhi dayAlu raghabhIH sAgaradharma caret / / ve bhavyoMkI dRSTi meM, tucchaghRNA kI mUrti // hama dekhate haiM ki ina caudaha guNAMko vyAkhyAhI sArA yahA~ yaha sUcita karanA anucita nahIM hai ki nATikakurala kAvya hai| kArakI dRSTime kurala vizeSatayA jaimagrantha thA, anyathA vaha aitihAsika bAharI sAkSI isa padyako jaina saMbhyAmIke mukhama nahIM khlaataa| 1. zilappadikarama-yaha eka tAmila bhASAkA isa antaraMga aura bahiraGga sAkSIse isa viSayameM ati sundara prAcIna janakavya hai| isakI racanA IsAkI sandahaka lie prayaH koI sthAna nahIM rahanA ki yaha anya dvitIya zatAbdIme huI thI / yaha kAvya, kAvyakalA- eka jaina kRti hai / niHsandeha isa nItike pranyakI kI dRSTisa to mahatvapUrNa hai hI, sAtha hI tAmila jAti racanA mahAn jaina vidvAna ke dvArA vikramakI prathama kI samRddhi, sAmAjika vyavasthAoM zrAdike parijJAnake zatAbda ke lagabhaga isa dhyeyako lekara huI hai ki lie bhI baDhA upayogI hai; aura pracalita bhI paryApta hai ahiMsA siddhAntakA usaka sampUrNa vivadharUpoM meM pratipAdana isake racayitA cezvazake laghu yuvarAja rAjarSi kahalAne kiyA jaaye| lage the| inhoMne apana zilappadikaramne kuralake aneka (apUrNa) sAhitya paricaya aura samAlocana puruSAthamiddhayapAyaTIkA bhUnakartA ghAcArya sampajJAna auH samyaka cAritra rUpa ratnatrayake svarUpAdikA amRtacandra TIkAkAra, paM. gAthUrAmajI premI, bambaI vivecana kiyA hai isa pranthapara eka prazAda kartRka prakAzaka paramazrata prabhAvaka maNDala jauharI bAjAra, bambaI saMskRta TIkA jayapurake zAstra bhaNDAramaiM pAI jAtI hai aura naM.2 / pRSTha saMkhyA 120 / mUlya do rupyaa| do tIna hindI TIkAeM bhI ho cukI hai parantu premIjIne isa prastuta granthameM prAcArya amRtacandrane puruSArtha siddhi ke TIkA ko bAlakopayogI banAnekA prayatna kiyA hai| TIkAmeM upAya svarUpa bhAvaka dharmakA kathana karate hue samyagdarzana anvayArtha aura bhAvArya diyA gayA hai aura yathAsthAna Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] anekAnta kiraNa phuTanoToMmeM usake viSaya ke spaSTI karabakI sUcanA bhI dUsare siMha kavine apanI racanA, bhayavADa (sirohI) dI gii| isa kAraNa TIkA sarala aura vidyAthiyoMke meM vahAMke guhila vaMzIya rAjA mulaNake rAjyaka bameM,' liye sugama hogaI hai-usakI sahAyatAse ke prayake jo mAlava nareza ballAlakA moDalika sAmanta thA aura viSayako sahaja hI samajha sakate hai| yaha saMskAya apane jisakA rAjyakAla vikrama saMvata 12..ke pAsa pAsa pichale saMskaraNoM kI apekSA saMzodhana dike kAraNa khAsa pAyA jAtA hai| apanI vizeSatA rakhatA hai| bAsnAlakI mRtyukA ullekha aneka prazastiyoM meM prastAvanAmeM prAcArya amRtacandrakA paricaya dete hue milatA hai| bar3anagarase prApta kumArapAla prazastike 15 unheM vikramakI 12vIM zatAbdIkA vidvAna sUcita kiyA rakhokoMmeM ballAla aura kumArapAlakI vijayakA ullekha gayA hai, jo aitihAnika dRSTise vicAraNIya hai / kiyA mayA hai aura likhA hai ki kumArapAlane lAlakA jabaki pahAvalI meM prAcArya amRtacandrako vikramakI 10vIM mastaka mahalake dvAra para laTakA diyA thaa| cuki zatAbdIkA vidvAna batalAyA gayA hai| sAtha hI, premIjIne kumArapAlakA rAjyakAla vi.saM. 1 se vi.saM. anya kati sambandha narA prakAza DAlate hue, pazuNNa 1226 taka pAyA jAtA hai aura isa bar3anagara prazastikA caritake kartA siMhakaSike guru manadhArI mAdhavacandrake kAla man // (vi.saM. 1208) hai / aMtaH ziSya bhami yA amRtacandrako puruSArthasikhayupAyake kartA baranAla kI mRtyu A. D. (vi0 saM0 208) hone kI saMbhAvanA bhI vyakta kI hai| se pUrva huI hai| parantu aitihAsika raSTise premIjIkI uka dhAraNA ___ kumArapAla, yazodhavala. ballAla aura cauhAna rAjA paryorAja ye saba rAjA samakAlAna haiM / ataH pranthaathavA kalpanA saMgata pratIta nahIM hotI kyoMki prathama to prazastigata kathanako dRSTimeM rakhate hue yaha pratIta hotA amRtacanakA samaya vikrama saMvat 1015 se bAdakA nahIM hai ki uka pradyumnacarita kI racanA vi.saM. 12.8 se homalatA / kAraNa ki 'dharmaratnAkara' ke kartA jayasenane jo pAla bArasaMgha vidvAna bhAvasenake ziSya the| jayasanane pUrva ho cukI thii| anya prazastimeM ullikhita amRtacandra. mAdhavacandra ke apanA umaMga vi.saMvat 1015 meM banAkara samApta kiyA ziSya the jo 'maladhArI' upAdhise alaMkRta the| bhaTTAraka hai| usa prathameM prAcArya amRtacannake puruSArthasiddhayupAya ke paca pAye jAte haiN| sAtha hI, somadevAcAryake amRtacandra tapa teja rUpI divAkara, vrata niyama tathA zIlake yazastilakacampUke bhI... se upara padya uddhata haiN| ratnAkara (mamudra) the| tarka rUpI laharoMse jinhone paramatako maMkolita kara diyA thA-DagamagA diyA thA jo uttama ataH amRtacandrakA samaya vi0 saM0 1055 saMvAdakA vyAkaraNarUpa padoMke prasAraka the / aura jinake brahmacarya ke nahIM ho sakatA x / tejake pAge kAmadeva dUrase hI vaMkita (khaMDita) honekI aba rahI, 'pazupaNacaritake kartA siMhakavike guru prAzaMkAse mAnoM chipa gayA thA-kAmadeva ukta munike amRtacandra ke sAtha ekatvakA bAta / sA dAnA amRtacana pracaNDajake amRtacandra bhAge yA nahIM sakatA thaa| bhivyakti hai / puruSArthasiddhayupAyake kartAko paM0 arthAt muni pUrNa brahmacArI the| bhAzAdhara jIne 'upakuropyAha' vAkyake sAtha ullekhita prAcArya amRtacaMdrake gurukA abhI taka koI nAma jJAta liyA jisase ve ThAkura-patriya rAjapUta jJAta hote haiN| nahIM huaa| ve adhyAtmavAdake acche jJAtA aura prAcArya jaba ki 'paJcavakSacariuko prazastime aisI koI bAta kundakundake prabhRtatrayake acche marmajJa the| nyAyazAstra bhI vidvAna the| parantu ve pradyumna paritake kartAse bahuta dekho, anekAnta varSa - kiraNa meM 'dharmaratnAkara pahale ho gae haiN| unakA samama vikramakI 1.vI aura jayasena nAmake prAcArya nAmakA lekh| zatAbdIse bAda nahIM ho sktaa| x dekho bhanekAnta varSa 8 ki....11 meM prakAzita paramAnanda jaina zAstrI 'mahAkavisiMha aura prayumnacarita' nAmakAla .dekho, san kIdanagara prazasti / - Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahatvapUrNa pravacana (zrI 108 pUjya pustaka gaNezaprasAdajI varNI) sAdhu kauna hai ? taba sAdhune pAzIrvAda diyA 'mArjAro bhava' isase baha rahI visAva ho gyaa| eka dina par3A kuttA prAyA, vaha vivAda jinhoMne bAmAmyantara "parigrahakA tyAga kara diyA hara gayA aura sAdhuse bokhA prabho! 'suno vibhemi' parvAda vaha saadhuhai| sacamuca meM dekhA jAya tI zAMtikA strota maiM ise baratA hU~ / sAdhu mahArAmane bhAzIrvAda diyA kevala eka ninya avasthAmeM hI hai| yadi tyAgI varga 'zvA bhava', aba vaha mArjAra kuttA ho gyaa| eka dina hoM to bhApa bogIko ThIka rAha para kauna jagAve / banameM mahArAjake sAtha kulAbA rahA thA acAmaka mArgame byAna mila gayA / kuttA mahArAjase pAkhA-'pyAvAda ajJAnatimirIndhAnAM jJAnAmjana shlaakyaa| vibhemi' arthAt maiM dhyAnase DaratA hU~ tara mahArAjane caturunmIlitaM yena tasmai zrI guruvenmH|| bhAzIrvAda diyA. ki'yAno bhava aba vaha jyAna ho gyaa| samasta saMsArI prANI ajJAnarUpI timira (aMdhakAra) jaba myAna usa tapovanake saba hariNa mAda pazuoMko khA se vyAsa hai| jJAnarUpI aMjanakI zakhAkAse jinhoMne hamAre pukA taba eka dina sAdhu mahArAjake ho Upara mapaTane lgaa| netroMko khola diyA hai aise zrI guruvarako namaskAra hai| sAdhu mahArAjane punaH pAzIrvAda de diyA ki 'punarapi mUSako jo prAsmAkA sAdhana karatA hai, svarUpa meM magna ho karma- bhava' arthAt phirase cahA ho jaa| tAtparya yaha ki hamAre malako jana.nekI ceSTA karatA hai vaha sAdhu hai| samantabhadra puNyodayase yaha mAnava paryAya prApta ho gaI, uttama kula svAmIne batalAyA ki vahI tapasvI prazaMsAke yogya hai aura uttama dharma bhI mila gayA aba cAhiye pahayA ki jo viSayAzAse rahita hai, nirAmbhI hai aparigrahI hai, ki kisI nirjana sthAnameM jAkara apanA prAtmakalyANa karate, aura jJAna-dhyAna-tapameM pAsaka haiN| vaha sva samaya parantu yahAM kucha vicAra nahIM hai / tanika saMsArakI havA maura para samayakI mahattAse paricita hai| prAcArya kunda- lagI ki phirase viSaya-vAsanAmoMko kIcabameM jA phNse| kundane svasamaya aura para samayakA svarUpa isa prakAra aba to ina vAsanAmoMse manako mukta karake prAtmahitakI batalAyA hai : mora jgaayo| 'guNaparyayavadnya m' pAsmAkI guNa jIvo carita daMpaNa NANitaM hi sasamaya jaann| paryAyako jAno syAhAda dvArA padArthoke svarUpako jAna puggala sammapadesaDhiyaMca jANa parasamayam // lenA pratyeka prANi-mAtrakA kartavya hai| jo prAtmA darzana, jJAna, tayA cAritrameM sthita hai vahI saMsArakA sApekSavyavahAra 'sva samaya hai aura jo pudgakSAdi para padArtho sthita aba dekho, vaktRtva vyavahAra bhI zrotRtvakI apevAsa hai unako 'para samaya' kahate hai / tathA 'padvAramAzritaH hotA hai| hama vaktA haiM mApa saba zrotAmoM kI apekSAse isI rakhasamayo mithyAtva rAgAdivibhAvapariNAmAzritaH parasamaya taraha motApana bhI vaktApanekI apekSA vyavahArameM jaataa| iti / arthAt jo zuddhAmAke mAzrita hai vaha svasamaya hai inya anaMta dharmAramaka hai| eka padArtha svasattAse prasti aura aura jo mithyAtva rAgAdivibhAvapariNArmoke mAzrita parasattAkI apekSA mAsti hai| dekhA jAya to usa padAryane hai use hI parasamaya kahate haiN| parasamayase haTakara asti nAsti donoM dharma usI samaya vidyamAna hai| svasamayameM sthira honA cAhiye / parantu hama kyA kaheM mApa "sthaparopAdAnApohanavyavasthA mAtra hi babu vastuno logoMkI baat| basturavaM" bastukA vastutva bhI yahI hai ki svalpA mA eka sAdhuke pAsa eka cUhA thaa| eka dina eka pillI dAna aura paraspakA apohana ho| yaha patita pAvana AI aura vaha cUhA Darakara sAdhu mahArAjase volA-bhaga- zabda hai| pAvana vyavahAra bhI hogA jaba koI patitake ban ! 'mArjArAda vibhemi' aryAta mai bissIse brvaa| pativadIna hotA pAvana kauna kahalAyegA! Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174] anekAnta [kiraNa isa bhA~ti vastu sAmAnya vizeSAtmaka hai| sAmanyA- para virutAko mAmAsa nahIM hotA kintu virodha ekAntapecAse vastumeM abheda aura vizeSApekSAse usameM bheda siddha Tike apanAnese hI hotA hai| ekAntatA hI prasAdhutA hai hotA hai| sarveSAM jIvanAM samAH" arthAt saba jIva usase bhAsmA saMsArakA hI pAtra banA rahatA hai| samAna meM yaha kahanekA tAtparya jIvasvaguNakI apekSAse hai| jIva aura pudgala ke saMsargase yaha saMsArAvasthA huI hai| pahI jIvasva siddhAvasthAmeM bhI hai aura saMsArIjIvIke jIva apane vibhAvarUpa pariNamana kara rAgI-dveSI huA hai saMsArAvasthA meM bhI hai parantu jahA~ saba siddha anaMtasukhake aura pudgala, apane vibhAvarUpa aura isa taraha ina donoM pArI haiM vahA~ hama saMsArI jIva to nahIM haiN| hama duHkhI hai| kA bandha eka kSetrAvagAhI ho gayA hai| isa avasthAmeM yaha saba naya vibhAgakA kathana hai| jaba hama vicAra karate haiM mAlUma par3atA hai ki yaha ekamAtAko pApa jisa pTise dekhate haiM to kyA prAramA baddhaspRSTa bhI hai aura aba spRSTa bhI / karmasambandha apanI strIko mI usI raSTise dekheMge aura kadA kI STise vicAra karate hai to yaha badaspRSTa bhUtArtha he, cit bhASa muni ho jAye to kyA phira bhI pApa usI taraha isameM sandeha nahIM. aura jaba kevala svabhAvakI STise dekhate se kaTArA kareMge mahArAja haiM (prAcArya sUryasAgara jI hai to yaha abhUtArtha bhI hai| sarovarameM kamalinIkA jisako kI ora saMketa kara) kisI gRAsthI ke yahA~ jaba ye paryA- jalasparza ho gayA hai isa dRSTise vicAra karate haiM to vaha ke nimitta jAte haiM to zrAvaka kisa buddhise inheM mAhAra patra janameM lipta hai yaha bhUtArtha hai parantu jalasparza chU nahIM dAna detA hai| aura vahA zrAvaka kisI dullaka ( ekAdaza makatA hai jisako aise kamalinIke patrako svabhAvakI dRSTise pratimA-pArI bhAvaka) ko kima buddhise detA hai aura avalokana karate haiM to yaha prabhUtArtha hai kyoMki vaha jalase kadAcita-vaha zrAvaka kisI kAlako AhAra deve to alipta hai| ataH anekAMtako apanAe binA vastu-svarUpabaha kisa khise degaa| munikA vaha zrAvaka pUjya buddhise ko samajhanA duzvAra hai| nAnApekSAse prAtma-jJAna karanA mAhAradAnadeyegA aura usakAleko baha karuNAkhise, yA badI bAta hai 'samAvitantra' meM zrIpUjyapAdasvAmI kAlA yadi usase yaha kahe ki maiM isa tarahase thAhAra nahIM likhate haiMletA / mai to usI taraha navadhA bhaktipUrvaka lUgA, jisa yanmayA dazyate rUpaM tanna jAnAti marvathA / - taraha tumane muniko niyA hai to aba hama Apase pUchate hai jAnamna dRzyata rUpa tataH kena avaabhym|| kyA hama usI taraha pAhAra de deveMge? nhiiN| usase yahIM arthAt indriyAMke dvArA jo yaha zarIrAdika padArtha kareMge ki bhAI! agara tU bhI-muni bana jAya bhora dikhAI dete haiM vaha acetana honese jAnate nahIM hai / aura jo patha zodhara calane lage to tujhe bhI de sakate haiN| padArthoko jAnane vAlA caitanyarUpa prAramA hai vaha indriyoMke, tijakane gItA-rahasya" meM likhA hai ki 'gau-vAkSaNa- dvArA dikhAI nahIM detA, isalie maiM kisake sAtha bAta kI rakSA karanI caahiye| gau aura brAhmaNa donoM jIva haiM karUM / yaha paNDitajI haiM, inase hama bAta karate haiM to tokyA isakA matalaba yaha huA ki gaukA cArA brAhmaNako jisame hama bAta kara rahe haiM vaha to dikhanA nahIM hai aura dekheM aura brAhmaNakA halumA gAyako DAla deveMdranyakA jisase hama bAta kara rahe haiM vaha acetana honese samajhatA sadeva apekSAse kathana kiyA jAtA hai| koI vastu kisa nahIM hai| isalie saba jhaMjhaToMse chUTakAra vibhAvabhAvoMkA prapecAse kahI gaI hai yaha hama samamaleveM to saMsArameM kabhI parityAgana kara svabhAva meM sthira rahanekA yaha kyA hI uttama visaMvAda hI paidA na ho| upAya hai| vahI svAmIjI bhAge likhate haiMyaha badakA kisakA hai| kyA yaha akelI strI kA hI yatparaH pratipAyo'haM yatparAn prtipaadye| nahIM to kyA kevala puruSa kA hai nahIM! donoM (mbI unmattaceSTitaM tanme yadaha nirvikalpakaH / / pakSa) ke sayogAvasthAse bar3akA utpanna humA hai| jisa / jo pratipAdana karatA hai vaha to pratipAdaka kahalAtA hai varaha yaha saba kathana sApekSa hai usI taraha sAdhutA aura aura jisako pratipAdana karanA cAhate haiM vaha pratipAya kahaprasAdhutAkA kathana bhI sApekSa hai| kyoMki vastukA svabhAva lAtA hai| vo kahate hai ki yaha saba mohI manuSyoMkI ananta dharmAtmaka hai unakA sApeparaSTise vyavahAra karane pAgaloM jaisI ceSTA hai| yadi aisA hI hai to hama inhIMsa Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] mahatvapUNa pravacana [ 175 par3hate-mahArAja! phira pApa hI yaha upadeza, racanA rAgadveSAdimaya batalAte haiM kintu ye to pudgalake sambandhase cAturI bhAdi kArya kyoM karate hai to isase mAluma paratA utpana vibhAvamAva hai| bhavaHjo jo bhAva parake sambandhase hai ki mohake sadbhAvameM saba vyavahAra khalate hai yaha asatya hoMge ve kadApi jIvake nahIM kahalAye jA sakate kyoMki yahA~ nahIM, satya hai| to jIvake zukha svarUpako batalAnAna / mAthe para tela yaha loka paddhavyatmaka hai jisameM saba damya paraspara potalo to vaha cikanAI telako hI kahalAI jaayegii| mile hue eka dUsare kA cumbana karate rahate haiN| itanA hone isI taraha samasta rAga-dveSa mohAvikakI kallolamAlAe~ para bhI saba apane apane svarUpa meM samaya hai| koI dravya pudgala prakRtiyoM se utpana hue vibhAva bhAva haiN| isase yaha kisI dravyase milatA julatA nahIM hai para phira bhI eka siddha huA ki vaha (jIva) citsvarUpa ciktimAtra dhAraNa paryAyase dUsarI paryAya utpanna hotI hai aura saMsArakA vyava. karatA humA zuddha TaMkotkIrNa eka vijJAnaghanasvabhAva pa.lA hai hAra calatA rahatA hai| saba prANiyoM meM eka samAna pAI jAne vAlI cIja hai| yahA~ jainadharmameM tyAgakA krama kisI kA bheda-bhAva nahIM hai| vastusthitikA jJAna sabake liye paramAvazyaka hai| jainadharmameM sahava krama-pramase hI kathana kiyA gayA hai| sohI thii| vahA~ do acche dhanA-manA pahale upadeza diyA jAtA hai ki azubhopayogako choro aura zubhopayogame vartana karo aura jo prANI zubhopayogameM AdamI pAsa-pAsa agala-bagala meM baiThe hue the aura bIca meM eka sAdhAraNa sthitikA manuSya mA baiThA thA aba vaha paro sthira hai usase kahate haiM, bhAI yaha bhAva bhI saMpAra baMdhana sane vAlA vyakti idhara-udhara pUdiyoMko dikhAkara una seThImeM DAlane vAlA hai| ataeva isako bhI tyAgakara zuddho se bolA-dekho! kyA bar3hiyA pUr3I hai| bar3I komala aura payogameM vartana kara / kundakundAcArya eka jagaha kahate haiM ki mulAyama hai| eka to pApako avazya khenI caahiye| paraMtu pratikramaNa bhI viSa hai| ataH jahA~ pratikramaNako hI viSa usa bIcavAle manuSyase kucha khaa| bhaninchAse vaha rUpa kaha diyA vahA~ apratikramaNa-pratikramaNa nahIM karaneko - amRtarUpa kese kahA jA sakatA hai| zuddhopayoga prApta kahatA bhI to turanta hI vahA~se haTakara unako phira dikhAne karanA prANI mAnAkA dhyeya honA cAhiye / yaha avasthA lagatA / vaha manuSya dekhatA hI raha jAtA isa taraha do jaba taka prApta nahIM huI taba taka zubhopayAMgameM pravartana bAra hunA, tIna bAra humaa| jaba cauthI bAra pAyA to usane uThakara eka cA~TA rasIva kiyA aura bolA-bevakUpha, karanA uttama hai| ataeva kama kramame car3hanekA upadaMza hai| sonopajodhAra bAra inako dikhAkara parosatA tAtparya yahI hai ki yadi manuSya apane bhAvoM para dRSTipAta yoDIko AtAkyA maiM yahA~ khAne nahIM kare to saMsAra bandhanase chuTanA koI bar3I bAta nahIM hai| / / mAyA mujhe kyoM nahIM parosatA itanA jaba usase kahA eka bAra bhI yaha prANI apano ajJAnatAko meTa nave to usakI akla ThikAne para aaii| to kahanekA vaha parama sukhI ho sakatA hai|- prajJAna kyA hai? jJAnA- pAyahI ki vaha vastu-svarUpa sabakA hai| apane varaNI karmake yopazamameM jahA~ mithyAtva lagA huyA hai sapanA bodha sabako ho sakatA hai usameM kisI vahI ajJAna hai| usa prajJa nakA zarIra mohamaM puSTa honA prakArakA bheda-bhAva nahIM hai| hai| aura usake prasAdame hI yaha vicitra lIlA dekhane meM aba yahA~ jIva aura ajIvakA meda dikhatAte haiM 1parapA rahI haiN| ataH prArama-jJAnakI bar3I mAvazyakatA hai| ko hI prAtmA mAnane vAle koI mUDha kahate hai 'madhyavasAna jimane prApta kara liyA vahI manuSya dhanya hai aura usIkA hI jIva hai|' anya koI no karmako jIpa mAnate haiN| koI jIvana sArthaka evaM saphala hai| kahate hai ki sAtA aura amAtAke udayase jo sukha dukha jIva aura ajIvakA bheda-vijJAna hotA hai vaha jIva hai| koIkA mata hai ki jo saMsArameM ___ yaha jIvAjIvAdhikAra hai| isa adhikAra meM jIva aura bhramaNa karatA hai usake atirika aura koI jIva nahIM hai| majIva donAMke alaga alaga lakSaNoM ko kahakara jIvake zuddha- koI kahate haiM ki pATha kAThIkI jaise khATa hotI isake svarUpako dikhAnA kartAko abhISTa hai| koI jIvako kevala alAvA aura khATa koI cIja nahIM hai usI terAmA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174] anekAnta [kiraNa kA~kA saMyoga hI jIva aura jIva koI jIva tisa para bhI yaha atyaMta bar3hA humA mahAmoha majJAniyoMko nahIM hai| isa prakArake tathA anya prakArake basase vyartha hI aneka prakArase nAca nacAtA humA unheM yajAmAmata jIvako mAnyatA viSayameM hai parantu inameMse nubhUvise vaMcita rakhatA hai| bhAcArya kahate haiM ki he bhavya ! koI bhI mata satya nahIM hai| saba bhramameM haiM kyoMki dUvyartha kolAhalAse virakta hokara caitanyamAna vastuko dekha, ye saba jIva nahIM hai| jo abhyavasAnAdi bhAvoMko daya-sarovarameM niraMtara vihAra karanevAlA aisA vaha bhagahI jIva banAte hai unake prAMtAcArSakahate haiM ki sabhI vAn mAramA usakA yadi SaNmAsa paryaMta bhI anubhava kare bhAva paudgalika haiN| ye kadApi svabhAvamaya jIva dravya nahIM to mujhe pArama-tasvakI avazya upalabdhi hue binA na rhe| ho sakate,ina rAgAdi bhAvoko jo jIva bhAgamameM batalAyA sukhake lie tU anantakAlase nirantara bhaTaka rahA hai para hai vaha vyavahAranayase hai kintu ve vastutaH jIva nahIM hai| saccA vAstavika) sukha tujhe abhI taka prApta nahIM thaa| isI prakAra jo yaha pralApa karate haiM kisAtA aura asamatAse isakA kAraNa kyA hai? yaha khojanekA prayAsa bhI nahIM kiyaa| utpanna sukha duHkhAdi haiM vaha jIva hai unako kahate hai, kAma kaise bane kisIne kahA mare, verA kAna kaumA legayA bhAI ! sukha dukhAdikA jisako anubhava hotA hai vaha jIva kiMtu mUrakhane apanA hAtha uThAkara kAma para nahIM dekhaa| . hai| jo saMsArameM bhramaNa karatA hai vaha jIva haiM aisI jisakI kAna kahA~ calA gyaa| isI taraha koI yaha kahe ki hamAre mAnyatA hai unake lie kahate haiM ki isa bhramaNake atirikta to pITha hI nahIM hai parantu tanika hAtha pIche mor3akara dekhA jo sadA zAbatA rahane vAlA hai vaha jIva hai| jaise pATha hotaa| kahIM nahIM gaI hai| apane hI pAsa hai| kevala usa kAThIke saMbogase jo khATa kahalAtI hai vaise ki pATha kauke tarapha lakSya karane kI bhAvazyakatA hai| saMyogase utpanna jIva nahIM hai kintu jisa prakAra pATha- prAtmAkA prazAnta svabhAva kAThIse banI huI khATa usa para zayana karanevAlA vyakti eka 'jJAnasUryodaya' nATaka hai--usameM likhA hai, bhaiyA jina usI taraha pAThakoMke atirikta jo kaI vastu eka sabhAbhavana meM naTa aura naTI paaye| naTane naTIse kahA ki hai vaha jIva hai| Aja ina zrotAzrIko koI eka apUrva nATaka sunaayo| jaba yaha siddha ho cukA ki vodika yA rAgAdika apUrva aisA jo kabhI unhoMne sanA nahInaTI bolI prArtha! bhAva jIva nahIM hai taba sahaja hI yaha prazna hotA hai ki ye saMsArI prANI rAtri-divasa viSayoM meM lIna parigrahokI jIva kauna hai? aisA prazna hone para prAcArya kahate hai-- citAmme bhArAma.ta tathA cAhakI dAhase dagdha inako aisI anAthanaMtamacalaM svasavedyamidaM sphuTam / avasthAmeM sukha kahA~ ? taba nara kahane lagA priye| aisI jIvaH svayaM tu caitanyamuccaika cakAyate // bAta nahIM hai| 'mAmAsvabhAvo'stu zAMta: kenApi karmamatA bahajIva bAnAyata hai aura svasaMvetha hai kevala apane kalakArayona prAMto jAtA' arthAt AtmA svabhAvase se hI apane dvArA jAnane yogya hai| jisameM caita yakA zAnta kintu kinhIM karmamana kalaGkakArayoMse baha prazAMta bibAsAho rahA aisA svAbhAvika zuddha jJAna-darzana rUpa ho jAtA hai| batAina upadravoMko haTAkara zAMta banajAmo jIva hai jo svayaM prakAzamaya bodharUpa hai| kyoMki zAMtatA (sukha) umaka sahaja svabhAva hai| pratyeka ataH jIvameM rUpa, rasa, gandha, sparza nahIM hai| zarIra mya apane svabhAvameM rahakara hI zobhA pAtA hai| kiMtu hama 'saM thAna' saMhanana bhAdi bhI nahIM hai| rAga,Sa, moha, evaM logoMkI pravRtti hobAjha viSayoM meM lIna ho rahI hai| unhIM karma mokarma bhAva bhI nahIM hai| sukhakI prAptimeM sArI zakti nagA rahe hai|kyaa hamameM sahA yogasthAna, baMdhasthAna, udayasthAna hI hai aura na sukha hai| yahI mohakI mahimA hai| para vastuoM meM sukhakI mAyayANa, sthitibandhAsthAna, saMklezasthAna hI kyoki kalpanAkA mRgatRSNAse apanI pipAsA zAMta karanA cAhate ye sabhI puganita kriyAe~ haiM ataH ve kadApi jIvake haiN| sacamucameM dekhA jAya to sukha prAtmAkI eka nirmaca nahIM hogaa| paryAya hai| vaha kahIM parameMse nahIM pAtI, kyoMki aisA isa prakAra yaha jIva aura ajIvakA bheda sarvamA bhitra siddhAMta hai ki jisakI jo bIja hotI hai vaha usIke pAsa inakozAnIja svayaM spaSTatayA anubhava karate hai kintu rahatI hai| (phirojAbAda mele meM kiyA gayA eka pravacana) . . Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirake surucipUrNa prakAzana (1) pugatana-jainavAkya-mI-prAkRtake prAcIna 64 mRla-pranyAMkI padyAnukramaNI, jisake mAtha 48 TIkAdinAma uddhata dRmare padyoMkI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 padma-vAkyoko sUcI / saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajI kI gavaMpaNApUrNa mahanyakI 170 pRSThako prastAvanAye alaMkRta, DA. kAlIdAsa nAga ema. e, DI. liT ke prAkthana (Firmword) aura DA. e ena. upAdhyAya ema. e. DI liTa kI bhUmikA (Inuoduction) me bhUSita hai, zodha-khojake vidvAnoM ke liye atIva upayogI, bar3A mAija, jilda (jimakI prastAvanAdikA mRtya alagame pAMca rupaye hai) (2) Apna-parIkSA-zrIvidyAnandAcAryakI svopaja sIka apUrvakRti prAptAMkI parIkSA dvArA Izvara-viSayake sudara mamsa aura majIva vivecanako lie hue, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdise yuka, mjild| (3) nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI sundara pAthI, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajIke saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vismRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSTAne alaMkRta, mjind| " (5) svayambhUstAMtra-mamannabhadrabhAratIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda chandapari caya. samantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahatvakI gaveSaNApUrNa 1.6 pRSThakI prastAvanAma sushobhiaa| ... (5) stutividyA-mvAmI mamantabhadrakI anogbo kRti, pApAMka jItanekI kalA, saTIka, mAnuvAda aura zrIjugalakizora mugnArakI mahatvakI prastAvanAdisa alaMkRta sundara jilda-pahita / (6. adhyAtmakamalamArtaNTu-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamalakI sundara zrAdhyAtmika racanA, hindIanuvAda-hita aura mukhtAra zrIjugalakizorakI bAjapUrNa 78 pRSThakI vistRta prastAvanAme bhuussit| (5) yuktyanuzAsana-tattvajJAnasaM paripUrNa mamantabhadrakI amAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka himdI anuvAda nahIM huaA thA / mukhtArazrIke viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdisa alaMkRta, majilda / " ) (8) zrIpurapAzvanAthastotra-prAcArya vidyAnandaracita, mahatvakI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / " u) (E) zAsanacatustrizikA-(nIrthaparicaya)-muni madanakItikI 13 vIM zatAbdIkI sundara racanA, hindI anuvAdAdi-mahita / ... (10) matsAdha-smaragaNa-maMgalapATha-zrIvIra varddhamAna aura unake bAda ke 21 mahAnU prAcAryoM ke 137 puNya-smaraNoMkA mahatvapUrNa saMgraha, mukhtArIka hindI anuvaadaadi-shit| (11) vivAha-samuhazya-mukhtArazrIkA limbA huA vivAhakA mapramANa mArmika aura nAvika vivaMcana ... .) / 50) anekAnta-rasa laharI-anekAnta jase gRDha gambhIra viSayako atIva saralatAse samajhane-samajhAnekI kujI, mugnAra zrIjugalakizora-nimvita / (13) anityabhAvanA~prA. padamanandI kI mahandhakI racanA, mukhtAra zrIke hindI padyAnuvAda aura bhAvArya sahita / ) (1.) tattvArthamRtra-(prabhAbandrIya)-mukhtArazrIka hindI anuvAda tathA vyAkhyAsa yukt| " ) (15, zravaNabelgola aura dakSiNaka anya jainatIrtha kSetralA . rAjakRSNa jainako sundara macitra racanA bhAratIya purAnava vibhAgake DipTI DAyarekTara janarala DAlTInarAmacandranakI mahatva pUrNa prastAvanAme alaMkRta 1) naM.Ta-the saba grantha ekamAtha lenevAloMko 381) kI jagaha 30) meM mileNge| vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' vIrasevAmandira, 1dariyAgaMja, dehalI Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. D. 211 anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka ya 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 1500)bA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 101) bA0 badrIprasAdajI sarAvagI, 251)bAloTelAlajI jaina sarAvagI, 101) bA0 kAzInAthajI, ... 251)bA sohanalAlajI jana lamecU , 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI *251) lA0 gulajArImala RSabhadAsajI , 101) bA0 dhanaMjayakumArajI 51) bA0 RSabhacanda (B.R.C. jaina 101) bA. jItamala jo jaina | 2. 1) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 101) bA0 ciraMjIlAlajo sarAvagI , 251) vA0 ratanalAlajI jhAMjharI 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, raoNcI 251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI , 101) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI . 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpurayA. dehalI ) seTha suAlAlajI jaina 101) zrI phatahapura jana samAja. kalakattA 51) bA0mizrIlAla dharmacandajI 100) guptasahAyaka, sadara bAjAra, meraTha ) seTha mAMgIlAlajI 101) zrI sAlamAlAdevI patnI DA0 zrIcandrajI, eTA 1) seTha zAntiprasAdajI jana 101) lA0makkhanalAla motIlAlajI ThekaMdAra, dehalI 251) bA0vizanadayAla rAmajIvanajI, paraliyA 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina, kalakattA 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jena, kalakattA 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalo 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA ) lA0 rAjakRSNa premacandajI Daina, dehalI 101) bA0 badrIdAsa zraAtmArAmajI sarAvagA, paTanA 251) bA0 manoharalAla nanhamalajI, dehalI 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 251) lA0 trilokacandajI, sahAranapura 101) bA0 mahAvIraprasAdajI eDavAkaTa, hisAra 5 251) seTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 101) lA0 balavantasiMhajo, hAMsI ji. hisAra 251) lA0 raghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI, dehalI 101)ku~vara yazavantasihajI, hAMsI jiH hisAra 251) rAyabahAdura seTha harakhacandajI jaina, rAMcI 101) seTha jokhArAma baijanAtha sarAvagI, kalakattA 251) seTha vadhIcandajI gaMgavAla, jayapura sahAyaka * 101) bA. rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI *101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI, dehalI 101) bA0 lAlacandajI bo0 seThI, ujjaina 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira' 101) bA lAlacandajI jaina sarAvagI sarasAvA, ji. sahAranapura prakAzaka-paramAnandajI jaina zAstrI, dariyAgaMja dehalI / mudraka-rUpa-cANI priTiMga hAUsa 23, dariyAgaMja, dehalI Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manakAnta sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' 0 anekAna KOLAN 44 K NAT BAR O : --14 mmsvA ---- H TTA -1-didat: ti-RAHapnihistar 8 ekan NaamRATION M yogezvara ziva Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1 samaprasArakI cI gAthA aura zrIkAnajI svAmI- 5 kuralakA mahatva aura jainakatta sva-[zrIvidyAbhUSaNa [sampAdaka ... 177 5 0 govindarAya jaina zAstrI " 200 2 RSabadeva aura zibajI 6 'vasunandi-zrAvakAcAra' kA saMzodhana[le. bAbU kAmatAprasAda jaina .. 185 [paM. dIpacanda pANDyA aura ratanalAla 3 hamArI tIrthayAtrA saMsmaraNa kaTAriyA, kekar3I .. 2.. [ paramAnanda jaina zAstrI ." 188 . jinazAsana (pravacana) [kAnajI svAmI ... " 4 hindI-jaina-sAhityameM tatvajJAna duHsaha bhAtR-viyoga-jugalakizora mukhtAra TAi.2 peja [zrIkumArI kiraNavAlA jaina ... 19 zrI bAhubalijina pUjAkA abhinandana TAiTila 3 peja dusaha bhrAta-viyoga !! zrImAn bAbU choTelAlajI aura kAbu nandalAlajI kalakattAke patroMse yaha mAlUma karake ki unake sabase choTe bhAI lAlacandajIkA gata 22 akTUbara ko dehAnta hogayA hai, bar3A hI duHkha tathA aphasosa huA !! bhAdoM kI anantacaturdazI taka lAlacandajI acche rAjI khuzI the aura usa dina unhoMne saba mandiroM ke darzana bhI kiye the! pUrNimAse unheM kucha jvara hA jo bar3hatA gayA aura ATha dina usIkI cikitsA hotI raho; bAdako peTameM jorase dade prArambha huA jo kisI upAyase zAnta na honeke kAraNa peTako cIranekI naubata AI aura kalakatteke chaha sabase bar3e nAmI DAkTaroM tathA sivina marjanoMkI dekha rekhameM peTakA Aparezana kArya sampanna huA aura usase yaha jAna par3A ki agnikI thelI meM chidra hogaye hai jinakA honA eka bahuta hI khataranAka vastu hai / saba DAkTaroMne milakara bar3I sAvadhAnIke sAtha jo kucha cikitsA kI jA sakatI thI vaha kI aura jaise taise 16 dina taka use mRtyu mugvameM jAnese roke rakkhA parantu antako kAlakI bhayaGkara jhapeTase vaha na baca sakA aura saba sAkTarAdi dekhateke dekhate raha gaye !!! isa duHsaha bhrAtR viyogase donoM bhAiyoM ko jo sadamA pahu~cA hai ume kauna kaha sakatA hai! abhI Apake bar3e bhAI bAbU dInAnAthajIke viyogako eka hI varSa hone pAyA thA aura usase pahale unakI mAtAjI tathA dUsare bar3e bhAI gulajArIlAlajIkA bhI viyoga hogayA thaa| isa taraha do tIna varSake bhItara Apako tIna bhAiyoM aura eka mAtAjIkA viyoga sahana karaneke liye bAdhya honA par3A hai, yaha var3A hI kaSTakara hai ! lAlacandajIke pahalI strIse eka lar3akA aura eka lar3akI (donoM vivAhita) aura dUsarI strIse ATha bacce haiM. jinakI bar3I samasyA evaM cintA donoM bhAiyoMke sAmane khar3I hogaI hai| idhara bAbU choTelAlajI kaI varSoMse bImAra cale jAte haiM, ye sadame aura cintAe~ unake svAsthyako aura bhI ubharane nahIM detIdasa dinako khar3e hote hai to phira gira jAte hai aura mahInoMke liye rogazayyA para savAra ho jAte haiN| isIse jaina sAhitya aura itihAsakI sevAke jo unake bar3e mansUbe haiM ve yoM hI Talate jAte haiM aura kucha bhI kArya ho nahIM pAtA, yaha unake hI nahIM kintu samAjake bhI durbhAgyakA vipaya hai jo aise sevAbhAvI sajjanoM para saMkaTa para saMkaTa upasthita hote cale jAte haiN| Apake isa tAjA saMkaTameM vIrasevAmandira-parivAra apanI saMvedanA vyakta karatA huA mRtAtmAke liye paralokameM sukha-zAntikI bhAvanA karatA hai aura hRdayase kAmanA karatA hai ki donoM bhAiyoM aura unake tathA mRtAtmAke sAre kuTumba-parivArako dhairyakI prApti hove / jugalakizora, mukhtAra Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / tti pavatatva-prakara vASika mUlya 5) eka kiraNa kA mUlya ) niitivirossdhvNsiilokvyvhaarvrtkHsmpaa| paramAgamasyabIja bhuvnekraarurjytynekaantH| sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' varSa vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI navambara kiraNa 6 kArtika vIrani0 saMvat 2400, vi. saMvata 2010 1953 samayasArakI 15vIM gAyA aura zrIkAnajI svAmI [sampAdakIya] prAstAvika-- pratyakSa bhI carcA calAI gaI para saphala manoratha nahIM ho zrIkundakundAcAryakI kRtiyoM meM 'samayasAra' eka skaa| aura isaliye maiMne isa gAthAkI myAsyAke liye napAnakA 100) rupaeke puraskArakI eka yojanA kI aura use apane viSaya banA huA hai| isakI 15vIM gAthA apane pra lata 100).ke puraskAroMkI usa vijJaptimeM maprasthAna diyA jo gatavarSake anekAntakI saMyuka kiraNa naM.-meM rUpameM isa prakAra hai prakAzita huI hai| gAthAkI vyAkhyAmeM jina pAThoMkA spaSTIjo passadi appANaM abaddhapuDhe annnnnnmvisesN| karaNa cAhA gayA ve isa prakAra hai:apadesasaMtamajha passadi jiNasAsaNaM savvaM // 15 // () mAramAko abaspRSTa, anamya aura avizeSarUpase isameM batalAyA gayA hai ki 'jopAsmAko prabaddhaspRSTa dekhane para sAjinazAsanako serelA . ananya aura avizeSa jaise rUpameM dekhatA hai vaha sAre jina- (8) usa jinazAsanakA kyA rUpa hai jise usa draSTAkedvArA zAsanako dekhatA hai| isa sAmAnya kathana para mujhe kucha pUrNataH dekhA jAtA hai? zaMkAeM utpanna huI aura maiMne unheM kucha prAdhyAtmika (3) vaha jinazAsana zrIkundakunda, samantabhadra, umAsvAti vidvAnoM evaM samayasAra-rasikoMka pAsa bhejakara gnakA samA- aura prakalaMka jaise mahAn prAcAryA dvArA pratipAdita dhAna cAhA athavA isa gAthAkA TIkAdike rUpameM aisA athavA saMsUcita jinazAsanase kyA mitra hai| spaSTIkaraNa mAMgA jisase una zaMkAcoMkA pUrA samAdhAna (7) yadi mitra nahIM hai vo ina sabake dvArA pratipAdita evaM hokara gAthAkA viSaya spaSTa aura vizada ho jAe / parantu saMsUcita jinazAsanake sAtha usakI saMgati meM kahIMse koI uttara prApta nahIM humaa| do eka vidvAnoMse baiThatI hai? Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta kiraNa 6 - (2) isa gAthAmeM 'padesasaMtamajma' nAmaka jo para pAyA pUrvAdhako jyoMkA tyoM rakha dene para bhI zeSa do vize jAtA hai aura jise kucha vidvAn 'apadesasuttamajjha' paNoMko upakhapaNake dvArA prahaNa kiyA jA sakatA rUpase bhI uslekhita karate haiM.jase jiNazAsa padakA thaa| parantu aisA nahIM kiyA gayA; saba kyA isameM vizeSa batalAyA jAtA hai aura usase draSyata tayA koI rahasya hai, jisake spaSTa hunekI jarUrata hai| bhAvanavakA bhI artha lagAyA jAtA hai, yaha saba kahA~ athavA isa gAthAke artha meM una do vizeSaNoMko grahaNa taka saMgata hai athavA padakA ThIka rUpa, artha aura kAnA yukta nahIM hai| sambandha kyA honA cAhie? vijJaplike anusAra kisI bhI bihAnane ukagAthAkI () zrImatacandrAcArya isa padake artha viSayameM mauna hai jyAjhyAke rUpameM apanA nibandha bhejanekI kRpA nahIM kI, aura jayasenAcAryane jo artha kiyA hai vaha padameM yaha khedakA viSaya hai| hAlAMki vijJaptimeM yaha bhI nivedana prayuka hue zabdoMko dekhate hue kaba khaTakatA huA kiyA gayA thA ki 'jo sajjana puraskAra lenekI sthiti meM bhAna par3atA hai, yaha kyA DIkaM hai athavA usa artha meM na hoM athavA use lenA cAheMge unake prati dUsare prakArase khaTakane jaisI koI bAta nahIM hai| sammAna vyakta kiyA jaaygaa| unheM apane apane iSTa evaM . (6) eka sujhAva yaha bhI hai ki yaha pada 'apavesasaMta- adhikRta viSaya para khokahitakI raSTise bekha likhanekA mama' (apravezasAntamadhyaM hai, jisakA artha anAdi- prayatna jarUra karanA caahiye| isa nivedanakA pradhAna saMketa madhyAnta hotA hai aura yaha 'appANaM (mAtmAnaM, una tyAgI mahAnubhAvoM-rulakoM, ailakoM, muniyoM, padakA vizeSaNa hai, na ki "jiNasAsaNaM' pdkaa| pAramArthijanoM tathA niHsvArtha-sevAparAyoMkI bhora thA jo zuddhAmAke liye svAmI samantabhadane rahanakaraNDa (0) adhyAtmaviSayake rasika haiM aura sadA samayasArake anumeM aura siddhasenAcAryane svayambhUstuti (prathamadvAtriM- cintana evaM paThana pAThanameM lage rahate haiN| parantu kisI bhI zikA 'anAdimadhyAnta' padakA prayoga kiyA mahAnabhAvako ukta nivedanase koI preraNA nahIM milI hai| samayasArake eka kalazameM amRtacandrAcAryane bhI athavA minI ho to unakI jokahitakI dRSTi isa viSaya meM 'madhyAntavibhAgamukta' jaise zabdoM dvArA isI bAtakA caritArya nahIM ho sakI aura isa taraha prAyaH chaha mahInekA ullekha kiyA hai| ina saba bAtoMko bhI dhyAnameM samaya yoM hI bIta gyaa| ise merA tathA samAjakA eka lenA cAhiye aura taba yaha nirNaya karanA cAhiye ki prakArase durbhAgya hI samajhanA caahiye| yA ukta sujhAva ThIka hai| yadi ThIka nahIM haiM to gata mAgha mAsa (janavarI san 1953 meM merA vicAra kyoN| vIrasevAmandirake vidvAnoM sahita zrI gommaTezvara bAhu(8) 14vI gAthAmeM zuddhanayake viSayabhUta prAtmAke lie banIjIke mastakAbhiSekake avasara para dakSiNakI yAtrAkA pA~ca vizeSaNoMkA prayoga kiyA gayA hai, jinameMse hayA aura usake progrAmameM khAsataurase jAte vakta sonagar3hakula tIna vizeSaNoMkA hI prayoga 15 vI gAthAmeM kA nAma rakkhA gayA aura vahA~ kaI dina ThaharanekA vicAra hamA hai, jisakA artha karate hue zeSa do vizeSaNoM- sthira kiyA gayA kyoMki sonagar3ha zrIkAnajIsvAmImahA'niyata' aura 'asaMyukta'ko bhI upalakSaNake rUpameM rAjakI kRpAse prAdhyAtmika pravRttiyoMkA gar3ha banA humA grahaNa kiyA jAtA hai, taba yaha prazna paidA hotA hai aura samayasArake adhyayana-adhyApanakA vidyApITha samamA ki yadi mUlakArakA aisA hI prAzaya thA to phira jAtA hai| vahA~ svAmIjIse milane tathA aneka viSayoMke isa12 vI gAvAmeM una vizeSaNoMko ka bhaMga karake zaMkA-samAdhAnakI icchA bahuta dinoMse calI jAtI thI, rakhaneko kyA karata thii| vI gAthA *ke jinameM samayasArakA ukta viSaya bhI thA, aura isIliye ..ka vI gAthA isa prakAra hai- kaI dina ThaharanekA vicAra kiyA gayA thaa| jo passadi appA avarapuTumaNaNNaya libdN| mujhe bar3I prasannatA huI jabaki 11 pharIko puNDa avise saMmasaMju muraNayaM viyANIhi svAmIjIkA apane logoMke sammula prathama pravacana prArambha Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArakI 1.vI gAthA aura zrIkAnajI svAmI [178 - honese pahale hI sabhAmavanameM yaha sUcanA milI ki abhISTa vyAkhyAtmaka nibandha bikhane ke lie apanI bhAmA'bhAjakA pravacana samayasArakI kI gAthA para mukhtAra dagI 15 jUna taka bAhira kareMge to usa viSaya puraskArakI sAhabakI zaMkAmoM ko lekara unake samAdhAna rUpama hogaa|' punarAvRtti karadI jAegI arthAt nibandhake liye bathocita aura isaliye maine usa pravacanako bar3I utsukatA ke sAtha samaya nirdhArita karake patroMmeM usake puraskArakI pamaH gaurase sunA jo ghaMTA bharase kucha apara samaya taka hotA ghoSaNA nikAla dI jaaegii| itane para bhI kisI vidvAnane rahA hai| sunane para mujhe tathA mere sAthiyoMko aisA jagA ukta gAthAkI vyAkhyA likhaneke lie apanI mAmAdagI ki isameM merI zaMkAoMkA to sparza bhI nahIM kiyA gayA jAhira nahIM kI aura na sonagar3hase hI koI pAbAja paaii| hai-yoM hI idhara-udharakI bahuvasI bAteM gAthA tathA gAthe- aura isaliye mujhe pravaziSTa viSayoMke puraskAroMkI yojanA tara-sambandhI kahI gaI hai| cunAva sabhAko samAptike ko raha karake dUsare naye puraskAroMkI hI pojanA karanI bAda maine usakI spaSTa vijJapti bhI kara dI aura kaha diyA par3I, jo isI varSa bhanekAnta kiraNa.2 meM prakAzita ki bhAjake pravacanase merI zaMkAmoMkA to koI samAdhAna ho cukI hai| aura isa taraha ukta gAyAkI carcAko samAsa mA nhiiN| isake bAda eka dina maiMne alahadagImeM zrI kara denA par3A thaa| kAnajIsvAmIse kahA ki bhApa merI zaMkAoMkA samAdhAna hAlameM kAnajIsvAmIke 'pAramadharma patrakA nayA sikhA dIjie-aura nahIM to apane kisI ziSyako hI bhArivanakA aMka naM..devayogase . mere hastagata imA, bolakara likhA diijie| isake uttarameM svAmIjIne kahA jisameM 'jinazAsana' zIrSakake sAtha kAnajosvAmIkA eka ki 'na to maiM svayaM likhatA hU~ aura na kisIko bolakara pravacana diyA huA hai aura usake anta meM likhA hai-"mI likhAtA hU~, jo kucha kahanA hotA hai use pravacanameM hI kaha samayasAra gAthA 15para pUjya svAmIjIke pravacanase isa detA hai| isa uttarase mujhe bahuta bar3I nirAzA huI, aura pravacanakI koI tithi-tArIkha sAtha sUcita nahIM kI gaI, isIliye yAtrAse vApisa pAneke bAda, bhanekAntakI 12vIM jisase yaha mAlUma hotA ki kyA yaha pravacana vahI jo kirayake sampAdakIyameM, 'samayasArakA adhyayana aura apane khogoMke sAmane tA. pharavarIko diyA gayA thA pravacana' nAmase mujhe eka noTa likhane ke liye bAdhya honA devayogase likhanekA abhiprAya itanA hI hai ki par3A, jo isa viSayake apane pUrva tathA vartamAna anubhavoM 'mAtmadharma apane pAsa yA vIrasevAmandira meM mAtA nahIM ko lekara likhA gayA hai aura jisake antameM yaha bhI hai, pahale vaha 'anekAnta' ke parivartanameM pAtA thA, abase prakaTa kiyA gayA hai ki nyAyacArya paM. mahendrakumArajI jaisoMke kucha bekha svAmIjI'niHsandeha samayasAra-jaisA prantha bahuta gahare adhyayana ke mAtamyoMke viruva anekAntameM prakAzita hue tabase tathA mananakI apekSA rakhatA hai aura tabhI bhArama-vikAsa prAtmadharma bhanekAmtase ruSTa ho gayA aura usane darzana denA jaise yatheSTa phalako phala sakatA hai| hara ekakA vaha viSaya hI banda kara diyaa| pIche kisI sajjanane eka varSake liye nahIM hai| gahare adhyayana tathA mananake abhAvameM korI use apanI borase bIrasevAmandira meM bhijavAyA thA, usakI bhAvukatAmeM bahane vAloMkI gati bahudhA 'naidharake rahe ma avadhi samApta hote hI pAkira usakA darzana denA banda udharake rahe' vAlI kahAvatakA caritArtha karatI hai athavA 3 hai| jabaki apanA 'bhanekAnta' patra kaI varSase barAbara usa ekAntakI bhora Dhala jAte haiM jise mAdhyAtmika ekAMta jisa pANyAtmika ekAta kAnajIsvAmIko sevAmeM bheMTasvarUpa jA rahA hai aura sakahate hai aura jo mithyAtvameM parigaNita kiyA gayA hai| lie yaha aMka apane pAsa sonagar3hake pAsmadharma-mAphisase isa viSayakI vizeSa carcAko phira kisI samaya upasthita bhejA nahIM gayA hai jabaki 15vIM gAyAkA viSaya honekiyA jaaygaa|' se bhejA jAnA cAhie thA ki dillI meM eka sajjanake sAtha hI raka kiraNake usI sampAdakIya meM eka noTa- yahA~se icakrAkiyA dekhaneko mikhA gayA hai yadi yaha aMka dvArA, 'puraskAroMkI yojanAkA navojA' vyakta karate hue, na milatA to isa lekhake biye jAnekA avasara hI prAya yaha icchA bhI vyakta kara dI gaI thI ki yadi kamase do na hotA / isa aMkakA milanA hI prastuta lekha likhane meM vidvAna aba bhI samayasArakI 15vI gAthAke sambandha meM pradhAna nimitta kaarnn| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] bhanekAnta [kiraNa 6 - - - athavA usake bAda diyA gayA koI dUsarA hI pravacana hai| kiyA gayA hai| bhAyA hai sahRdaya vidarajana donoM lekhoM para yadi yaha pravacana vahI hai jo 12 pharavarIko diyA gayA thA, gaMbhIratAke sAtha vicAra karanekI kRpA kareMge aura jahA~ jisakI sarvAdhika saMbhAvanA hai, to kahanA hogA ki vaha kahIM merI bhUta hogI use premake sAtha mujhe sujhAnekA bhI usa pravacanakA bahuta UMcasaMskArita rUpa hai| saMskArakA kaSTa uThAeMge, jisase maiM usako sudhAraneke liye samartha kArya svayaM svAmIjIke dvArA huA hai yA unake kisI ho skuu| ziSya athavA pradhAna ziSya zrIrAmajI mAnikacandajI dozI gAthAke eka padakA ThIka rUpa, artha aura saMbaMdha MT vaikolake dvArA, joki mAsmadharmake sampAdaka bhI hai; parantu baha kArya cAhe kisIke bhI dvArA sampanna kyoM na huA ho, ukta gApAkA eka pada 'padesasaMtamajha' isa rUpa meM itanA to sunizcita hai ki yaha bekhabaddha huA pravacana pracalita hai| pravacanalekha meM gAthAko saMskRtAnuvAdake rUpasvAmIjIko dikhalA-sunAkara aura unakI anumati prApta meM prastuta karate hue isa padakA saMskRta rUpa'apadezasAntakarake hI chApA gayA hai aura isalie isakI sArI jimme madhyaM diyA hai, jisase yaha jAnA jAtA hai ki zrIkAnajI dArI unhIMke upara hai| astu / svAmIko padakA yaha pracalita rUpa hI iSTa tathA mAnya hai, jayasenAcAryane saMta (sAnta) ke sthAna para jo 'susa' (stra) isa lekhabaddha saMskArita pravacanase bhI merI zaMkAmoM zabda rakkhA hai vaha pApako svIkAra nahIM hai| prastu, isa kA koI samAdhAna nahIM hotaa| bhAThameMse sAta zaMkAmoMko padake rUpa artha aura sambandhake viSaya meM jo vivAda hai use to isameM prAyaH kSudhA taka bhI nahIM gayA hai sirpha dUsarI zaMkA naM.1 meM nibada kiyA gayA hai| baThI zaMkA isa padake zaMkAkA aparA-UparI sparza karate hue jinazAsanake rUpa usa arthase sambandha rakhatI hai jise jayasenAcAryane 'bhapadesaviSayameM jo kucha kahA gayA hai vaha bar3A hI vicitra tayA suttamam' pada mAnakara apanI TIkAmeM prastuta kiyaa| avicAritaramya jAna par3atA hai| sArA pravacana mAdhyAsmika aura jo isa prakAra haiekAntakI bhora banA dubhA hai, prAyaH ekAnta mithyAtvako puSTa karatA hai aura jinazAsanake svarUpa-viSayameM logoMko "apademasuttamamaM apadezasUtramadhyaM, apadizyate'rtho yena gumarAha karane vAlA hai| isake sivA jinazAsanake kucha sa bhavasyapadezazabde dravyazcataMmiti yAvat sUtraparicchittimahAn staMbhoMko bhI isameM "laukikajana" tathA anyamatI" rUpaM bhAvataM jJAnasamaya iti, tena zamdasamabena bAdhya jaise zabdoMse yAda kiyA hai aura prakArAntarase yahA~ taka sAla .. jJAnasamayena paricchedamapadezasUtramaya bhaeyate iti / ' kaha DAlA hai ki unhoMne jinazAsanako ThIka samajhA nahIM; isameM 'apadesa' kA artha jo gyazrata' aura 'sutaM' yaha saba satya jAna paataa| aisI sthitimeM samayAbhAva- kA artha 'bhAvabhuta' kiyA gayA hai vaha zabda-marthakI dRSTike hote hue bhI mere lie yaha Avazyaka ho gayA hai ki se eka khaTakane vAlI vastu hai, jisakI vaha khaTakana ora maiM isa pravacanalekha para apane vicAra vyakta karUM, jisase bhI bar3ha jAtI hai jaba yaha dekhane meM mAtA hai ki 'madhya' sarvasAdhAraNa para yaha spaSTa ho jAya ki prastuta pravacana zabdakA koI artha nahIM kiyA gayA-use vaise hI artha samayasArakI 15 vI gAthA para kI jAne vAlI ukta samuccayake sAthameM lapeTa diyA gayA hai| saMkAyoM kA samAdhAna karane meM kahA~ taka samartha hai aura jina- kAnajI svAmIne yadyapi 'sutta' zabdakI jagaha 'saMta zAsanakA jo rUpa isameM nirdhArita kiyA gayA haiyaha (sAnta) zabda svIkAra kiyA hai phira bhI isa padakA artha kitanA saMgata athavA sAravAn hai| usake liye prastuta vahI dravyazrata-bhAzratake rUpameM apanAyA hai jise jayasenAlekhakA yaha saba prayatna hai aura isose kAnajIsvAmIkA cAyane prastuta kiyA hai, cunAMce bhApake yahasi samayasArakA ukta pravacanabekha bhI anekAntakI isa kiraNa manyatra jo gujarAtI anuvAda prakAzita hucA hai usameM 'sAnta' kA jyoMkAyoM uddhata kiyA jAtA hai jisase saba sAmagrI praya'jJAnarUpIbhAvata' diyA hai, jo aura bhI khaTakane vicAra ke liye pAThakoMke sAmane rahe aura itanA to pravacana- vAlI vastu bana gayA hai| kha para ra khate hI sahaja anubhava meM pA jAe ki sAtavIM zaMkA isa prabata padake sthAna para jo dUsarA usameM ukta mA zaMkAyoMmeMse kinake samAdhAnakAcyA prayatna pada sujhAyA gayA hai usase sambandha rakhatI hai| vaha padaI Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6] samayAsArakI 1 vI gAthA aura bIkAnajosvAmI [11 'apavesasaMtamajha' / isa saMscita tathA dUsare pracalita pada- gAthAke arthameM atirikta vizeSaNameM paraspara bahuta hI thopA sirpha eka avarakA antara hai prastuta gAthAkA artha karate hue usameM cAlmAke khibe isameM ''bhara hai to usameM de', zeSa saba jyoMkA tyoM hai| pUrva gAthA-prayukta niyata' aura 'masaMyukta vizeSaNoMko lekhakoMkI kRpAse 'be kA dekhikhA jAnA athavA pannoMke upalakSaNa grahaNa kiyA jAtA hai, jo ki isa gApAmeM cipaka jAne bhAdike kAraNa 've' kA kucha praza bakara prayukta nahIM hue haiN| inhIM prayukta evaM atirika vizeusakA de' bana jAnA tathA par3A jAnA bahuta kucha svAbhA. poMke grahaNase zaMkA naM.8 kA sambandha hai aura usameM yaha vika hai| isa saMsUcita padakA artha 'anAdimadhyA-ta' hotA jijJAsA prakaTa kI gaI hai ki ina vizeSaNoMkA grahaNa kyA hai aura yaha vizeSaNa zudAmAke liye maka sthAnoM para mUlakArake bhAzayAmusAra hai| yadi hai to phira vIM prayukta hucA hai, jisake kucha udAharaNa zaMkA noTa kiye gAthAmeM prayukta hue pA~ca vizeSaNoMko isa gAthAmeM kramabhaMga gaye haiM aura phira pUchA gayA hai ki yadi padakA yaha sujhAva karake kyoM rakhA gayA hai jabakivI gAthAke pUrvArdhako ThIka nahIM hai vo kyoM? aisI sthitimeM calita pada aura jyoMkA syoM rakha dene para bhI kAma cala sakatA thA arthAt tadviSayaka yaha sujhAva vicAraNIya jarUra ho jAtA hai| isa zeSa do vizeSaNoM 'bhavizeSa' aura 'masaMyukta' ko upalakSaNa tarahatIna zaMkAeM pracalita padake rUpAdi-viSayase sambandha dvArA prahaNa kiyA jA sakatA thA aura yadi nahIM hai to rakhatI haiM, jinheM pravacanalekhameM vicArake liye chumA taka bhI phira artha meM inakA grahaNa karanA hI prayukta hai| isa zaMkAnahIM gayA-samAdhAnakI to bAta hI dUra hai yaha usa ko bhI svAmIjIne apane pravacana meM zumA taka nahIM hai, aura lekhako par3hakara pAThaka svayaM jAna sakate haiN| ho sakatA hai isalie isake viSayameM bhI vahI bAta kahI jA sakatI hai, ki svAmIjIke pAsa ina zaMkAmoMke samAdhAna-viSayameM kucha jo pichalI tIna zaMkA viSayameM kahI gaI hai arthAt kahaneko na ho aura isIse unhoMne apane usa vAkya isa zaMkAke viSayameM bhI unheM kucha kahane ke lie nahIM hogA ('jo kucha kahanA hotA haiM use pravacanameM hI kaha detA aura isIse kucha nahIM kahA gayA / hU~')ke anusAra kucha na kahA ho / kucha bhI ho, vahA~ para eka bAta aura prakaTa kara denekI hai aura vaha para isase samayasArake adhyayanakI gaharAIko Thepa jarUra yaha kisAimA make eka patra rohataka (paMjAba) pahu~catI hai| se DAka-dvArA prApta huA thA jisa para sthAna ke sAtha patra yahA~ para maiM itanA aura bhI prakaTa kara denA cAhatA likhane kI tArIkha to hai parantu bAhara bhItara kahIMse bhI ki gata varSa sAgarameM varNIjayantIke avasara para aura patra bhejane vAle sajanakA koI nAma upalabdha nahIM hotaa| isa varSa khAsa indorameM vAtrAke avasara para merI isa pada saMbhavatA ve sajjana bAbU nAnakacandajI eDavokeTa jAna ke rUpAdi-viSayameM paM.vaMzIdharajI nyAyasaMkArase bhI' par3ate hai, jo ki samayasArakI svAdhyAyake premI haiM aura jo ki jainasiddhAntake eka bahuta bar3e jJAtA hai, carcA usa premI honeke nAte hI patra meM kucha likhaneke prayAsakA bhAI thI, unhoMne ukta sujhAvako ThIka batalAte hue kahA ullekha bhI kiyA jAtA hai| isa patra pAThavIM zaMkAke ki hama pahalese isa padako 'appANaM' padakA vizeSaNa viSayameM jo likhA hai use upayogI samajha kara yahA~ mAnate bhAe haiM, aura taba isake 'bhapadesasuttamajma' (bhapra- udhata kiyA jAtA haidezasUtramadhyaM ) rUpako lekara eka dUsare hI DhaMgase isake "gAthA maM0 1 ke pahale caraNa meM jo kama bhaMga hai vaha 'anAdimadhyAnta' arthakI kalpanA karate the (jo ki eka bahata hI rahasyamaya hai| yadi gAyA maM. 15 meM gAthA naM. visaSTa kalpanA thii| aba isake prasgavita rUpase artha bahuta kA pUrvAdha de diyA jAtA to do vizeSa avizeSa hI spAra tathA sarakha (sahaja bodhagamya) ho gayA hai| sAtha hI aura 'masaMkaTa jaate| ye vizeSa kisI dUsare vize. yaha bhI batAyA ki zrI jayasenajIne isa padakA jo pabake upalabamahIM ho skte| kramabhaMga karane para do artha kiyA aura usake dvArA ise 'vikhasAsA' padakA vizeSaNa 'mivana' aura 'saMyuka' rahe haiM so inameMse vizeSana banAyA hai vaha DIka yA saMgata nahIM hai| 'niyata' vizeSaNa to 'ananya upkhaavhai| jo vastu Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] bhanekAnta kiraNa 6 ananya hotI hai vaha "niyata' avazya hotI hai isa kAraNa thA vaha kahA gayA hai| aba mAge usIpara vicAra ananya kaha denese nivasapanA mA hI gyaa| isa hI taraha kiyA jAtA hai| bhavizeSa kahamese asaMyuktapamA pA hI gayA ! saMyoga vize- zrIkAnajI svAmI mahArAjakA kahanA hai ki 'jo rASa poM meM hI ho sakatA hai sAmAnyameM nahIM-sAmAnya to do mAmA vaha jinazAsana hai| yaha Apake pravacanakA mUla dravyoMkA sadA hI zudA judA rahatA hai| saMyuktapanA kisI sUtra hai jise pravacanallekha meM agrasthAna diyA gayA hai aura dravya. eka vizeSakA dUsare dravya vizeSase ekatva ho isake dvArA yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki zuddhAramA nAnA hai| zrIkundakundane kama bhaMga karake apanI (nirmANa) aura jina zAsanameM abheda hai-arthAt zuddha prAtmA kaho sAkA pradarzana kiyA hai aura gAthA naM. 15 meM bhI zuddha- yA jinazAsana donoM eka hI hai, nAmakA antara hai, jinamayake pUrNasvarUpako surakSita rakhA hai| vizeSa aura zAsana ekhAsmAkA dUsarA nAma hai| parantu zuvAmA tI asaMyuktakA isa prakArakA sambandha anya tIna vizeSaNoMse jinazAsanakA eka viSaya prasiddha hai vaha svayaM jinazAsana nahIM hai jisa prakArakA niyatakA anamyase asaMyuktakA athavA samama jinazAsana se ho sakatA hai jinazAsanake avizeSase hai| aura bhI anekAneka viSaya hai, azuddhAmA bhI usakA zuddhAtmadarzI bhaura jinazAsana viSaya hai, pudgala dharma adharma prakAza aura kAkha mAmake zeSa pA~ca dravya bhI usake viSaya hai. kAlacake avasarpiNI * prastuta gAthAmeM mAtmAko prabadaspRSTAdi rUpase dekhane pAle dAsmadIko sampUrNa jinazAsanakA dekhanevAlA utsarpiNI bhAdi bheda-prabhedoMkA tathA tIna lokakI racanA batalAyA hai| isIse prathamAdi cAra zaMkAbhoMkA sambandha kA vistRta varNana bhI usake antargata hai| vaha saptatatvoM hai|phnii zaMkA sAre jinazAsanako dekhaneke prakAra tarIke navapadArtho, caudaha guNAsthAnoM, caturdazAdi jIvasamAsoM, athavA raMga (pati)mAdise sambandha rakhatI hai, dUsarImeM paTpakSiyoM, dasa prANoM, cAra saMjJAnoM, caudaha mArgaNAmoM usa iTAdvArA dekhe jAnevAle jinazAsanakA rUpa pUchA gayA vividha caturvidhyAdi upayogoM aura nayoM tathA pramANoMkI hai, tosarImeM usa rUpaviziSTa zAsanakA kucha mahAn mA mArI carcAmoM evaM prarUpaNAoMko prAtmasAt kiye athavA bhAcAyA-dvArA pratipAdita athavA saMsUcita jinazAsanake apane aMka (goda) meM lie hura sthita hai| sAtha hI sAya bheda-abhedakA prazna hai, aura cauthIme bheda na honekI modhamArgakI dezanA karatA humA ratnatrayAdi dharma-vidhAnoM, hAlavameM yaha savAla kiyA gayA hai ki taba ina pracAryo- kumAgamaya kamArgamayanoM aura karmaprakRtiyoMke kathanopakathanase bharapUra dvArA pratipAdita evaM saMsUcita jinazAsanake sAtha usakI hai| sapama . hai| saMkSepameM jinazAsana jinavAyIkA rUpa hai. jisake zaMgati kaise baiThatI hai| inameM se pahalI, tIsarI aura cauthI MAA dvAdaza bhaMga aura caudaha pUrva apAra vistArako lie hue ina tIna zaMkAnoMke viSayameM pravacana prAya: mauna hai| usameM prasiddha haiN| aisI hAlata meM jaba ki bAlmA jinazAsanakA bAra-bAra isa bAvako to aneka prakArase doharAyA gayA hai ekamAtra viSaya bhI nahIM hai taba usakA jinazAsanake sAtha ekatva kaise sthApita kiyA jA sktaa| usameM ho jinazAsanako dekhatA-jAnatA hai athavA usane use dekha guNasthAnoM tathA mArgaNAmoM mAdike sthAna taka bhI nahIM hai jAna liyA; parantu una viSeSaNoMke rUpameM edAmAko jaisA ki svayaM kundakundAcAryane samayasArameM pratipAdana dekhane jAnane mAtrase sAre jinazAsanako kaise dekhatA kiyA hai| yahA~ viSayako TIkAdayAma karane ke lie jAnatA hai yA dekhane-jAnane meM samartha hotA hai athavA isamA aura bhI jAna lenA cAhie ki jinazAsanako jinakisa prakArase usane use dekha-Ana biyA hai, isakA bAbI kI paraha jinapravacana jinAgama zAstra, jinamata. kI bhI koI spIkaraNa nahIM hai aura na bhedAbhedakI jinadaba, jinatIrtha, bimadharma aura jinopadeza bhI kahA nagarako uThAkara usake viSayameM hI kucha kahA gayA jAtA hai-jainazAsana, bainadarzana aura jainadharma bhI usIke hai siI dUsarI zaMkAke viSayabhUta nimazAsanake rUpa- nAmAntara hai, jinakA prayoga bhI svAmIjIne apane pravacana viSayako lekara usake sambandhameM jo kucha nA dekho, samayasAra gAthA 13 se 55 / zAsanakA rUpa pUchA gayA bhArI carcAmA eka sthita hai| sAtha Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kiraNa 6 samayasArakI zvI gAthA aura zrIkAmajI svAmI [13 - - 3 meM jinaNasanake sthAna para usI taraha kiyA hai jisa taraha pAUdayeva jIvida jIvo evaM bhavaMti savvaeha 251 vijinavAdI' aura 'bhagavAnakI vANI' jaise zabdoMkA amarasidevapo so mAreDa mA va maare| kiyA hai| isase jina bhagavAnane apanI divya vANI meM jo eso baMdhasamAso jIvANaM zivaNayassa 212 kucha kahA hai aura jo tamanukUla bane huye sUtroM zAstroM meM bada samidI guttImo sIkhatavaM jiNavarehi paepataM / nibaddha hai vaha saba jinazAsanakA aMga hai ise khUba dhyAna meM kuvaMto vi amano bhaNNANI michaviTThI du||20|| rakhanA caahiye| evaM vavahAramsa du vattazca darimarNa samAmeNa / aba maiM zrI kandakandAcArya praNIta samayapArake zabdoM suNa micchAmsa bayaNaM pariNAmadhyaM tujaM hoI // // meM hI yaha batalA denA cAhatA hai ki zrIjinabhagavAnane vavahArimo puNaNo dopiyavi liMgAmi bhaNahamoksapaha apanI vANI meM una saba viSayoMkI dezanA (zAsti) kI NicchayaNo va icchaha mokkhapahe samvaliMgANi // 4 // hai jinakI upara kucha sUcanA dI gaI hai| ve zabda gAthAke ina saba udaraNoMse tathA zrI kundakundAcAryane apane mambara sahita isa prakAra haiM: pravacanasArameM jinazAsanake sArarUpameM jina jina bAtoMkA vavahArasma darIsaNamuvaeso vaNNado jinnvrehi| ullekha athavA saMsUcana kiyA hai una sabako dekhane jIvA ere sacce amavasANAdo mAvA // 46 // se yaha bAta bilkula spaSTa ho jAtI hai ki ekamAtra gudAemeva ya vavahAropapatrasANAdiparaNabhAvANaM / smA jina zAsana nahIM hai. jinazAmana miracaya aura vyava. jIvo tti kado sutte....................."||5| hAra donoM nayoM tathA upanayoMke kathanako sAtha sAtha liye vavahAreNa du ede jIvassa havaMti vaeNamAdIyA / hue jJAna, jJeya aura caritarUpa sAre artha samUhako usakI guNaThANaMtA bhAvA Na du keI NicchayaNapassa // 16 // saba avasthAoM sahita apanA viSaya kiye hue haiN| taha jIve kammANaM gokammANaM ca pssidvgennN| yadi zubhAramAko hI jinazAsana kahA jAya to jIvassa esavaNNo jiNehi vavahArado utto // 26 // zuddhAsmAke jo pA~ca vizeSaNa-prabaddha spRSTa. ananya, niyata, evaM gaMdharasaphAsarUvA deho saMThANamAiyA je ya / avizeSa aura asaMyukta-kahe jAte hai ve jinazAmanako bhI samve babahArassa va NicchayadaehU vavadisanti // 6 // prApta hoNge| parantu jinazAsanako prabadampRSTAvika rUpameM pajjattA'pajatA je suhamA bAdarA ya je ceva / kaise kahA jA sakatA hai| jinazAsana jinakA zAsana dehassa jIvasaraNA sutaM vavahArado uttaa|| 67 // athavA jinase samuddhata zAmana hone ke kAraNa jisake mAtha jIvasmevaM baMbo maNido khalusacadaramIhiM / / 70 // mambandha hai jisa partha samUhakI prarUpaNAko baha liye uppAdedi karedi ya baMdhadi pariNAmaedi giyadi ya / hue hai upake sAtha bhI vaha sambandha hai, jina zanoM dvArA mAdA puggaladagvaM vavahAraNyasma vattavyaM // 17 // artha mamUhako prarUpaNA kI jAtI hai unake sAtha bhI usakA jAve kammaM baddhaM puTTa cedi vvhaarnnymnnidN| sambandha hai| isa taraha zabda samaya, arthasamaya aura jJAna sudaNayasa du jIve apaddhapuTuMhavaha jIvo .. // samaya tInoMke sAtha jaba jinazAsanakA sambandha taba use sammattapaDimina micchataM jithaparehi prihiye| apadaspRSTa kaise kahA jA sakatA hai| nahIM kahA jA tassodayeNa ja bo micchAdiTTi ti NAyanvo // 11 // sakatA / aura kauke bandhanAdi kI taM' unake sAtha koI yAssa paDiNibaddha bhayaNAyaM jiNavarehiM prikhiy| karapanA hI nahIM banatI jisase usa dRSTike dvArA use abaddhatassodayeNa jIvo aNNANI hodi pAyagvo // 12 // spaSTa kahA jAya / 'ananya' vizeSaNa bhI usake sAtha vATata cAsti paDiNibaddharaNANaM jiNavarehi prikdd'iy| nahIM hotA kyoMki vaha zudvAtmAko bopakara zavAmAnoM sassodaeNa jIvo apaNANI hodi NAyavo // 13 // tathA anAramAoMko bhI apanA viSaya kiye hue hai athavA tesiM heU maNidA majbhavasANANi smbdrsiihiN| yo kahie ki vaha anyazAsanoM mithyAdarzanoM ko bhI apane meM miNa bhayavANaM bhavizyamAvo va jogotha // 17 // sthAna diye hue haiN| zrI sirasenAcArSaka zamdoMmeM toha udavivAgo viviho kammANaM vrinnmojinnvrehi| jina pravacana 'mithyAdarzanIkA samUbamaba, itane para bhI pArakhayeva maraNa jIvANaM jiNavarehi paraNasaM // 248 / / bhagavatparako prApta hai, amRtakA sAra aura vilAdhi Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] anekAnta [kiraNa - gamya hai. jaisAki sammatisUtrake anta meM usakI maMgalakAmanA tIsare, vividha nayabhaMgoMko pAzraya dene aura syAvAdake liye prayukta kiye gaye nimna vAkyase prakaTa hai- nyAyake apanAne ke kAraNa jinazAsana sarvathA eka rUpameM bhaI micchAdasaNa samUhamaiyassa amiysaarss| sthira nahIM rahavA-vaha eka hI bAtako kahIM kabhI nizcaya jiyAvayaNassa bhavano saMviggasuhAhigammassa // 30 // bhayakI raSTise kathana karatA hai to usIko anyatra vyavahAra nayakI dRSTise kathana karane meM pravRtta hotA hai aura eka hI isa taraha jinazAsanakA 'ananya' vizeSaNa nahIM banatA / 'nipata' vizeSaNa bhI usake sAtha ghaTita nahIM hotA, viSayako kahIM gauNa rakhatA hai to dUsarI jagaha usIko mukhya bamAkara bhAge le AtA hai| eka hI vastu jo eka kyoMki prathama to saba jinoM-tIrthaMkaroMkA zAsana phonogrApha nayadRSTise vidhirUpa hai vahI usameM dUsarI nayadRSTise niSedha ke rikArDakI taraha eka hI athavA eka hI prakArakA nahIM rUpa bhI hai, isI taraha jo nityarUpa hai vahI aMnatyarUpa hai arthAt aisA nahIM ki jo bacanavargaNA eka tIrthakarake bhI hai aura jo eka rUpa hai vahI anekarUpa bhI haiM isI ase khirI vahI jaMcI-tulI dUsare tIrthakarake muMhase nikalI * ho-pakki apane apane samayakI paristhiti mAvazyakatA sApekSa nayavAdameM usakI samIcInatA saMnihita aura sura pita rahatI haiN| kyoMki vastutava anekAntAtmaka haiN| isIse aura pratipAyoMke anurodhavaza kathanazetIko vimitratAke usakA vyavahAranaya sarvathA abhUtArtha yA asatyArtha nahIM sAtha rahA kuba kucha dUsare bhedako bhI vaha liye hue rahA hai hotA yadi vyavahAranaya sarvathA asatyArya hotA to zrI jisakA eka udA. raNa mUlAcArako nimna gApAse jAnA jinendradeva use apanAkara usake dvArA mithyA upadeza kyoM jAvA -. dete? jisa vyavahAranayake upadeza athavA vaktavyase sAre vAvIsa titthayarA sAmAiyaM saMjama uvadisati / jainazAstra athavA jinAgamake aMga bhare par3e haiN| vaha to dovadyAvaNiya puNa bhayava usaho ya vIro ya 117-32 // nizvanayakI dRSTi meM abhUtArtha hai, ja ki vyavahAranayako batalAyA hai ki 'majisase lekara pArzvanAtha dRSTimeM vaha zubanaya yA nizcaya bhI abhUtArtha-asatyArtha patAbAIsa tIrthakaroMne 'sAmAyika' samayakA aura RSabha- 6 joki vartamAnameM aneka prakArake sukha karma bandhanoMse deva tathA vIra bhagavAnane 'chedopasthApanA' saMyamakA upadeza paMdhe hue, nAnA prakArakI paratantratAoM ko dhAraNa kiye huye, diyA hai| agalI gAthAoM meM upadezakI isa vibhinnatAke bhavabhramaNa karate aura durava uThAte hue saMpArI jIvAtmAoMko kAravako tAtkAlika paristhitiyoMkA kucha ullekha karate sarvathA karmabandhanase rahita prabadaSTAhilepameM se vimitratAmoM karatA hai aura unheM pUrNajJAna tathA prAnandamaya batalAtA hai, kA sakAraNa sUcana kiyA gayA hai| isa viSayakA vizeSa jo ki pratyakSa ke viruddha hI nahIM kinta bhAgamabhIvita paricaya prApta karaneke liye 'jainatIrthaMkaroMkA zAsanabheda' pAgamameM cAsmAke sAtha karmabandhanakA bahuta vistArake sAtha mAmaka vaha lekha dekhanA cAhie jo prathamataH agasta san varNana hai| jisakA kucha sUcana kundakundake samayasArake ke 'jaina hitaiSI' patrameM aura bAdako 'jenAcAryoMkA pranyoM meM bhI pAyA jAtA hai| yahA~ prasaMgavaza itanA aura zAsana nAmaka granthake pariziSTameM 'kakha' meM parivardha- prakaTa kiyA jAtA hai ki zuddha yA nizcayanayako dravyArthika mAdike sAtha prakAzita huA hai aura jisame digambara tathA aura vyavahAranayako paryArSikanaya kahate hai| ye donoM mUkhamaya pRthaka raha kara eka dUsareke vaktavyako kisa zvetAmbara donoM sampradAyoMke aneka pramANoMkA sakalana hai rapTise dekhate haiM aura usaSTise dekhate hue samyagdRdhi hai yA sAtha hI, yaha bhI pradarzita kiyA gayA hai ki una bhedoMke mithyaraSTi, isakA acchA vivecana zrI siddhasenAcArthane kAraNA muniyoMke mUlaguNoMmeM bhI antara rahA hai| apane sanmatisUtrakI nimna gAthAcA meM kiyA haidUsare jinavANIke jo dvAdaza aMga hai unameM batA karaNa, anuttaropapAdikadaya, prazna vyAkaraNa aura raSTivAda davaviya vattanvaM bhavatthu NiyameNa pjjvnnyss| me kuna aMga aise hai jo saba tIrthaMkaroMkI bAthImeM eka vaha pajjavattha apatthumeva dambaTiyaNayassa // 10 // hI rUpako sibe hue nahIM ho skte| sajjati vitiya bhASA panjavaNayassa / samayapadhAramA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RSabhadeva aura zivajI (le0 zrIyuta vA kAmatAprasAda jaina ema mAra0e0DI0 ela) ityaM prabhAva RSabho'vatAra rA karasya me| ataH unake caritrameM aisI bAta to nahIM pA sakatI jise satAM gatirdInabandhurnavamaH kathitastavanaH // 7 // sAdhAraNataH mAnava samAjameM durAcAra mAnA jAtA hai| -zivapurANa ziva deva haiM-bhArAdhya haiM, to vaha eka sAmAnya lampaTI 'zivapurANa ke raciyatA kahate hai ki isa prakAra RSamA puruSakI taraha kAmI nahIM ho sakate; itane upra kAmarata ki vatAra hogA, jo mere lie zaMkara ziva haiN| vaha stpurussoNke| / unake ziznako uttejanAko zAnta rakhaneke liye pUrNa kumbhaliye satyapatha rUpa navameM avatAra aura dInabandhu hoNge| , se zotala jala vindu hara samaya TapakatI rhe| isake sAtha isa ullebase spaSTa hai ki zivajIkA alaMkRtarUpa mUlataH koI bhI samajhadAra puruSa yaha nahIM mAna sakatA ki ziva RSabhadevajIke teja aura tapasyAkA kAmyamayI varNana hai| mathapAyI aura bhaMgaDI the| vaha itane krodhI the ki unhoMne vaidika RSiyoMne RSabhadevakI ugra tapasyAko mUrtimayI bhasmAsurako nagaroM sahita bhasma kara diyA aura pArvatIjIbanAneke lie evaM usa hI.amRtatva pA kA kAraNa jatAne ko saMga liye phire / na vaha itane bhayaMkara the ki viSa khA ke liye use 'ziva' ke nAmase pukArA hai| vedoMmeM 'ziva' / jAte ! unake devatvake samakSa ye bAteM azobhana dikhatI hai| nAmake devatAkA patA nhiiN| yaha prabhAva isIliye ki phira eka acammakI bAta hai ki reNukA marakara jIvita RSabha avAdaka bhamaNa paramparAke agraNI the| jabadika huI bhI unake prasaMgana kahI gaI hai! isa buddhivAdIyagameM andhanaddhAke liye koI sthAna nahIM hai| ataeva zivajIke vaidika paramparAmeM naye naye devatA bhI liye gaye / ziva, viSayamaM ukta bAteM jo kahI gaI haiM unako zabdArtha meM grahaNa brahmA aura viSNu pratIkavAdake dyotaka haiN| uparAnta satriyoM nahIM kiyA jA sktaa| unase zivajIkI mahattA bahA ke prabhAvameM avatAravAdako vaidikapurohitoMne apanAyA - bhAtA hai| ve alaGkAra haiM aura alakArakA ghaTa uThAkara jisase rAma aura kRSNakI pUjA pracalita huI / pratIkavAdameM hama unaka hameM unake mUla svarUpakA darzana karanA ucita hai| RSabhako zivakA rUpa diyA gyaa| yahA~ hameM yahI dekhanA lagabhaga do hajAra varSa pahalekA likhA humA eka abhISTa hai| patraka Letter of Aristias) vidvAnoMko milA hai| . bha. RSabhane kailAzaparvata para ugra tapa tapA thaa| usameM likhA hai prAcInakAlameM eka citra zailI (Symeka bAra deva pAnAmoMne unakI tapasyA bhaMga karaneke lie bolic) kI bhASA aura lipi ( PictographickAmadevake bANokA prayoga kiyA thA; kintu RSabhadeva language and script) kA pracalana thA / vidvAna acala rahe aura anta meM unhoMne kAmako hI naSTa kara liyaa| RSi loga usa zailIkA prAzraya lekara adhyAtmavAdakA usake sAtha hI mana-vacana kAya napaDa dvArA unhoMne trigra- nirUpaNa kiyA karate the, jise vaha apane ziSyoMko batA thiyoMkA pUrNanAza kara diyA ki vaha 'nirgrantha' ho gye| dete the| guru ziSya paramparAse yaha rahaspavAda maukhikapUrva saMcita kA jo zeSa rahe the, unako bhI unhoMne bhasma praNAlI dvArA dhArAvAhI calatA rhaa| kintu eka samaya kara diyA thaa| pariNAma svarUpa vaha kaivalyapati sacci- AyA jaba isa rahasyako loga bhUla gaye ! 'manakA hi dAnanda, jIvanmukta paramAtmA ziva hokara camake / unhoMne mantraH' kI bAta vaidika TIkAkAroMko baravasa kahanI padI! dharmatIrtha kI sthApanA kI-isalie 'vRSa' (baila) unakA bAibila meM vidvAnoMko isaliye cikkArA gayA ki unhoMne cinha mAnA gyaa| saMkSepameM RSabhadevajAkI tapasyAkI jJAnakI kuMjIko kho diyaa| (Woe into ye layaha vAlikA hai| wyers ye have lost the 'key of knowaba pAThaka, bhAiye zivajIke caritra citraNa para leodge) isa sArIse zivajIkA alaMkRta rUpa spaSTa raSTipAta kiijiye| vaha deva hai-prApta hai aura haiM puujy| bhASatA hai aura "zivapurANa' ke racayitA unheM aSamA Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186] anekAnta [kiraNa: batAra kahate haiN| vaha isaliye ki RSabha prAdikAnase DA. vAsudevazaraNajI apravAlane pArvatI' kA pratIka mAnaeka mahAna tapasvI rahe aura vaidika SayoMko unakI kara upake rahasyako spaSTa kiyA hai| unhoMne likhA ki tapasthAkA bambAna alaMkRtabhASAmeM karanA abhISTa rhaa| mAnavazarIrameM merudaNDakI racanA taitIsa parvo ke saMyogase kintu unake isa rahasyapUrNa svarUpako jAnane vAle logoMkA huI hai| 'parva' jisameM ho ummIko 'parvata' kahate haiN| 'parvAprabhAva eka bahuta pahale jamAnese ho gayA / mahA-kavi Ni saMti asmimiti parvataH / isIliye merudaNDa parvata kAlIdAsajI isa satyase paricita the| isaliye hI unhone hunA aura isake bhItara rahane vAlI zaktiko upacArase kahA ki 'zivako yathArtha rUpasaM jAnane vAle aura anubhava 'parvata rAjaputrI' yA 'pArvatI' kahA jAtA hai| isa pArvatIkarane vAle manuSya kama hai| (na saMti yAthArthavidaH pinA- kI svAbhAvika gati zivako aura hai| pArvatI zivako kinaH ) kumArasambhava 5/77) pratIkavAdako samajha lenA chor3akara aura kisIkA varaNa kara hI nahIM sktii| parantu hara ekakA kAma nahIM / pratIka athavA alaMkArakA sahArA pArvatIko zivakI samprApti tapake dvArA hI ho sakatI hai, isaliye liyA gayA pratIta hotA hai ki adhyAtmika sasya bhogake mArgasa nahIM / arthAt chadmasthAvasthAmeM jaba kI ora hara kisIkI ruci nahIM hotii| vaidika kriyAkAMDa- zivasva' pAneke lie unmukha the usa samaya kAyayogakI meM vyasta logoMme jinako pAtra pAyA unhIMko yaha rahasya sAdhanAke lie unhoMne tapakA Azraya liyA thA / kAyabatAyA gyaa| guptikA pAlana karake kAyAjanita kamajorIko jItakara jaina zAstrakAroMne spaSTa likhA hai ki RSabhadevane unhoMne parvatIya (merudaNDa meM supta) zakti ko jAgRta kiyA kailAza parvata para ghora tapasyA kI thii| jisa samaya vaha thaa| isIliye alaMkRta bhASAmeM kahA jAtA hai ki zivatapasyArata ho mAramadhyAmameM magna the usa samaya surAMga. pArvatIkA vivAha huA thA! vastutaH vaha ukta prakArakA nAmoMne unake zIlakI parIkSA lI thI; parantu RSabha to eka rahasyapUrNa pratIka ho hai| vAsanAko jIta cuke the aura samAdhimeM lIna the| kAmadevake zivakA mukhya karma saMhAra mAnA hai| nissandeza sAMsA. bedhaka vANa unheM samAdhise cyuta na kara saka-ulTe unheM rika pravRttikA saMhAra kiye binA nivRttimArgakA paryaTaka zarIra mandirameM sthita paramAtmatasvake darzana karAname vaha nahIM banAyA jA sakatA / RSabhadevane pravRttikA mArga sAdhaka bne| vaidika paramparAmeM spaSTa kahA gayA hai ki syAgA thA aura yogacaryAko apanAyA thaa| karma-prakRtiyoMzivane kAmadevako bhasma kara diyA thA / pAvatIne jaba rati kA sampUrNa saMhAra karake hI vaha zivasvako prApta hue the| vAllabhako yoM naSTa hote dekhA to unhoMne mAnA ki zivakA isaliye unheM ziva kahana. ThIka hai| pAneke liye sundaratA paryApta nahIM hai| ataeva unhoMne zivali M IRI sapa dvArA AtmasamAdhi lagAnA nizcita kiyA, kya ki lenA.kintu Aja koI bhI isa gUDhArthako nahIM samajhatA pramAdhikI pUrNatA hI zivataravako prApta karAtI 12 / viSayI jAga usameM vApanAko chAyA dekhate haiN| vastutaH citraM kimatra yadi te vidazAGganAbhi vaha amRta dhAnandakA bodhaka hai| prAcIna bhAratIya mAnyatAnItaM manAIpa mano na vikAramArgam / meM mastiSkako kalaza yA kumbha kahA gayA hai| mastiSkase kalpAMtakA jamarutA jitAcajena, nirantara amRtakA caraNa hotA rahatA hai, jise yogIjana ki maMdarAdizikhara calitaM kadAcit // 6 // pIkara adhyAtmikatAmeM nimagna ho jAte haiM aura viSa pI -bhakAmarastotra avApyate vA kathamanyathAdvayaM 2 tayA sama vahatA manobhavaM, pinAkinA bhagnamanorathA sati / tathAvidha prema patizca taadRshH|| niniMda rUpaM hatyena pArvatI, 3rA.sA. ne kalyANameM "zivakA svarUpa' zIrSaka lekha priyeSu saubhAgyaphalAdi cArutA / prakaTa karake ziva-pratIkakA rahasyodghATana kiyA hai| iyeSa sA kamavandhyarUpatA, unake isa lekha mAdhArase hI yaha vivecana kiyA jA pobhirAsthAya samAdhimAtmanaH / rahA hai, etadartha hama unake bhAbhArI haiN| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6 / RSabhadeva aura zivajI 187 D puruSa vAmanAmeM phaMsakara usakA durupayoga kara DAlate haiN| jinamUrtiyoMke bhAsanameM trizUla para hI dharmacakrakA citrAisa ullekhase brahmacaryamaya yoganiSThAko puSTi hotI hai| praNa kiyA gayA hai| pataH trizUla samyagdarzana. RSabha pUrNa brahmacArI rahakara amRsvako pAna karake hI jJAna, cAritrarUpa ratnatraya dharmakA pratIka hai, jisake dvArA zivarUpa bane the| reNu-vIrya ke duravasthita hone para usako saMsAra-dhyAnako cheda diyA jAtA hai| zivake rUpa meM sapA brahmacarya dvArA hI urjasvareta karake jovita banA diyA jAtA kA prayoga milatA hai| jaina paramparAmeM sarakA viziSa hai| RSabha manantavIryake bhoktA isI prakAra huye the| sthAna hai| prAcInakAla meM kucha loga use jJAnakA pratIka zukAke punarjIvana pAnekA rahasya yahI hai| mAnate the, jo ajJAnake liye kAlarUpa thaa| RSabhadeva zivake viSapAnakA rahasya bhI RSabhakI yogacaryA meM anamtajJAnake bhoktA the jisake phalasvarUpa jJAnagaMgA chipA hayA hai| nighaNTa meM jalake 11nAma die gae pravAhita huI thii| zivajIkI jaTAmeM gaMgAkA vAsa mAnA haiN| unameM viSa aura amRta bhI jalake paryAyavAcI zabda hI jAtA hai| RSabhamUtiyoM kI yaha eka vilakSaNatA he hai evaM vIrya yA reta bhI jalakA hI rUpa hai| ataH vIryase ki unake kandhoM para jaTAyeM utkIrNa kI jAtI haiN| zivadevI aura pAsurI arthAt amRta rUpa aura viSarUpa ki vAhana vRSa (paina) hI RSabhakA bhI ciddha hai| isa prakAra prakaTa hotI hai| AtmavinAzakI pravRtti prAsarazakti viSa- zivapurANa' ke ukta lokameM jo RSabhako ziva kahakara rUpakI ca taka hai zivane use jIta liyA thaa| puNya ullekhita kiyA hai vaha sArthaka hai| bhAratIya paramparAmeM bhora pApa rati aura parati saba para RSabhane vijaya pAyI yaha vizvAsa eka samaya prarcAlata rahA pratIta hotA hai ki thii| ataH zivakA viSapAnaprasaMga unakI samavRttikA RSabha hI ziva haiM. kyoMki sAhityake sAtha sAtha zivakI yotaka hai, jisameM prAsurI vRtti pachA dI gaI thii| aipI mUrtiyA~ bhI banAI gaI, jo viSkula aSabha mUrtise bhammAsurake nipara zarIrake bAhara nahIM the| vaha mAnava milatI-julatI haiN| indaura sagrahAlaya meM isa prakArakI eka kI manavacana kAyika yogakriyAe~ thI, jina para adhikAra mati hai| usakA citra yahA~ madhyabhArata purAtatva vibhAgake pAye binA koI bhI yogI jIvanmukta paramAtmadazAko saujanyase upasthita kiyA jAtA hai| pAThaka use dekhakara nahIM pA sktaa| RSabhadevane manadaNDa, vacanadaNDa aura yaha bhrama na kara ki vaha jaina mUrti hai| yaha zivakI mUrti kAyadaNDa dvArA ina vipariyoMko jIta liyA thA unakI hai, parantu usakA pariveSa jinamUrtike anurUpa hai| yaha yaayaa| isIliye unheM ziva honA kucha vicitra nahIM hai kyoMki RSabhako hI vAhAyoMkahakara yAda kiyA gayA hai| ziva aura jainoMne pahalA tIrthakara mAnA thaa| RSabhakI taraha hI ziva digambara kahe gaye haiN| ziva zuddhalezyArUpI trizUlase moharipuko naSTa kara diyA hai trizUladhArI the / bhAratIya purAtatvameM trizUla cihnakA prayoga 'khalezyAtrizUlena mohanIyariputiH / pahale pahale jainoMne kiyA thaa| IsvI pUrva dUsare zatAdike hAthIguphA lekhama vaha milatA hai aura kuzANakAlIna 2 baMgAla, bihAra, ur3IsAke jaina smAraka' aura zrI raviSezAcAryane jinendra ke lie likhA thA ki zrImahAvIrasmRtigrantha pRSTa 127-226 meM dekheN| __ anekAntako 251) rupayA pradAna karane vAle saMrakSakoM aura 101) rupayA dene vAle sthAyI sahAyakoM ko sadA bhanekAnta bheTa svarUpa diyA jAtA hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArI tIrthayAtrAke saMsmaraNa (gata kiraNa pA~ca se bhAge) sonagar3ha gujarAtameM eka choTAsA kasvA hai pahale kintu hindI bhASiyoMke mAne para pravacana hindIbhASAmeM sonagadako koI nahIM jAnatA thA / parantu aba sonagar3hake bhI hone lagatA hai| pravacana sarala aura vastutasyake nAmase bhAratakA prAyaH pratyeka jaina paricita hai| prastuta vivecanako liye hue hotA hai hama logAna pravacana sune, aura sonagar3ha gujarAtake saMta kAnajI svAmIke kAraNa jainadharmakA yaha anubhava bhI kiyA ki sonagar3hameM bhumunukA samaya vyartha eka kendrasA bana gayA hai| kAnajI svAmIke upadezoMse nahIM jAtA samayakI upayogitA sAtha adhyAtmapranyoMke prabhAvita hokara kAThiyAbAda gujarAtake 5 hajAra vyakti- adhyayana aura tatvacarcAke sunanakA bho yatheSTa avasara yone digambara dharmako apanAyA hai| isa prAntameM jo kArya milatA hai| mukhtAra bIjugalakizorajIke sAtha upAdAna kAnajI svAmIne kiyA aisA kArya bhanyane nahIM kiyaa| aura nimitta-sambandhI carcA bhI calI, tatsambandhI aneka sonagar3hameM digambara jainiyoMke 110 ghara vidyamAna hai jinako praznottara bhI hue| parantu antima nizcayAtmaka koI saMkhyA lagabhaga 400 ke karIba hai| ye sabhI kuTumba yahA~ niSkarSa nahIM niklaa| kevala itanA kahane mAtrase ki mUlapara apanA saMyamI jovana vitA kara kAnajI svAmIke upa- meM bhUla hai' kAma nahIM cala sakatA, kyoMki vastutattvakI dezoMse lAbha uThA rahe haiN| unakA rahana-sahana sAdA aura utpattime upAdAna pAra nimitta donoM hI kAraNa haiN| pAhArAdi sAvika hai| sAmAyika, svAdhyAya pravacana, bhakti inake vinA kisI vastuko niSpatti nahIM hotii| prAcArtha aura zaMkAsamAdhAna jaise satkAryoM meM samaya vyatIta hotA samantabhadne 'nimittamabhyantaramUlehetoH' vAkyameM vastukI hai| ukta svAmIjIke upadezoMme vahA~kI janatA prarita utpatimeM donoMko mUlahetu mAnA hai| itanA hI nahIM hai| isa kAraNa unake hRdayameM jainadharmake pracArakI balavatI kintu upAdAna aura nimittako daNyagata svabhAva bhI bhAvanA jAgrata hai| vahA~se aneka prAdhyAtmika granthoMkA batalAyA hai| yaha saba hote hue bhI sonagar3hagujarAtI aura hindImeM prakAzana huA hai| unhIMkI meM adhyAtmacarcAkA pravAha barAbara cala rahA hai| praraNAke phalasvarUpa sonagar3ha jaise sthAnameM nimna upAdAna nimitta ke sambandha meM jijJAsubhAvase vastukA nirNaya 8 saMsthAe~ cala rahI haiN| 1 sImaMdharasvAmokA mandira / kara tadviSayaka gusthIkA sulajhA lenA cAhie / kAnajI 2 zrIsImaMdharasvAmIkA samosaraNa, samAMsaraNameM kunda- svAmI bhI donoMkI sattAko svIkAra to karate hI haiN| kumdAcArya hAtha jode khar3e hue haiN| svAdhyAyAndara, 4 ataH isa sambandha vizeSa UhApohake dvArA viSayakA kuMdakundamayapa,-jisameM alamAriyoMmeM jainasAhitya nirNaya karanemeM do buddhimattA hai| kyoki ekAnta hI bharA par3A hai| shraavikaashaalaa| atithigraha, jisa- vastutattvakI siddhi meM bAdhaka hai, ataH ekAnta .Tako chor3a meM bAharake bhAgantuka vyaktiyoMke lie bhojanAdikI vyava- kara anekAntako apanAnA hI zreyaskara hai| yahAM hama loga sthA hai| .goggIdevI di. jaina zrAvikA brahmacaryAzrama, do-tIna dina Thahare, samayabadA hI prAnandase vyatIta humaa| jisa seTha tulArAma baccharAjajI kalakattAne DeDhalAkha ru. sonagar3hase hama loga pAlItAnA (zatrajaya)kI yAtrAbagA kara banavAyA hai| isameM brahmacAriNI zAntAhina ko gye| adhyApanAdi kArya karAtI haiN| saMgamarmarakA eka sundara zatrajayakA dUsarA nAma puNDarIka kahA jAtA hai| mAnastambha,-jisakI pratiSThA abhI hAlama sampana huI hai| yaha pena digambara-zvetAmbara donoM hI sampradAyoMmeM mAnya svAdhyAya mandirameM kAnajI svAmIkA do bAra pravacana eka bAropAdhi samagnateyaM eka ghaMTe hotA hai| pravacanake samaya pravacana meM nirdiSTa grantha kAryeSu te iNyagataH svabhAvaH / motAmoMke sAmane hote hai jisase viSayako samajhane meM nevA'nyathA mokSa vidhizca pasAM muvidhA hotI hai| pravacanakI prAmabhASA gujarAtI hotI he tenA'bhivanyastvamRSidhAnAm // 60 // svayaMbhUstotra Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirA hamArI tIrthayAtrA saMsmaraNa [18 hai| yudhiSThira bhIma aura arjuna na tIna pADavoMne tathA loga sonagar3ha paae| aura vahA~se punaH ahamadAbAda bhaneka RSiyoMne zatra jayase muktinAbha kiyA hai| gujarA- bhAkara pUrgaka premacandra movocadadi jaina boji hAusatake rAjA kumArapAlake samapameM isa kSetra para lAkhoM rupae meM tthhre| agale dina saMgha relavese tAragAke liye ravAnA lagAkara mandiroMkA jIrNoddhAra kiyA gayA thA, tathA nUtana emaa| kyoMki tAraMgAkA rAstA retIlA adhika honese mandiroMkA nimAya bhI hamA hai| kucha mandira vikramakI bArIke phaMsa jAnekA khatarA thaa| jayapura vAloMko khAriyoM 11-12 vIM zatAbdIke bane hue hai aura zeSa mandira 15 dhaMsa gaI thIM, isa kAraNa unheM parezAnI uThAnI par3I thii| voM zatAbdIke gadameM banAe gae haiN| yahA~ zvetAmbara sampra- ata parezAnIse bacane ke liye relase jAnA hI ayaskara dAyake sahasra mandira haiN| ina mandiroM meM kaI mandira samajhA gayA / kalApUrNa haiN| inameM jo mUrtiyA~ virAjamAna haiM unakI usa isa kSetrakA tAraMgA nAma kA aura kaise par3A yaha kucha prazAnta mUrti kalAmeM sarAgatA evaM gRhI jIvana jaisA rUpa jJAta nahIM hotA / isako prAcInatAke yotaka aitihAsika najara pAne lagA hai-ve cAMdo-sone Adike pralaM pramANa bho mere dekhane meM nahIM pAe / mUrtiyA~ bhI vizeSa kAroM aura vastrAbhUSaNoMse alaMkRta haiM-netroM meM kAMca purAno nahIM hai| nirvANakAyahakI nimna prAkRta gAthAmeM jar3A huA hai| jisasaM darzakake hRdayameM vaha 'tArapraNayare' pATha pAyA jAtA hai jisakA artha 'sArAvikRta evaM alaMkRtarUpa bhayaMkara aura pAsma darzanameM pura' nAmakA nagara honA cAhiye / parantu usakA vAraMgArUpa bAdhaka to hai hI, sAthahI, mUtikalAke usa prAcIna udda. kaise bana gayA? yaha avazya vicAraNIya hai| zyake pratikUla bhI hai jisameM vItarAgatAke pUjana kA upadeza varadattoyavaragosAyararatto ya tAravaraNayare [NiyaDe] / pranthoMmeM nihita hai| jaina mUrtikalAkA yaha vikRta rUpa kisI pAhuTTa ya koDa A NivvANagayA Namo tesi / / taraha bhI upAdeya nahIM ho sakatA, yaha saba sampradAyake jyAmohakA pariNAma jAna par3atA hai| isa gAthAmeM tArApurake nikaTavartI sthAnase varAMga, sAgaradatta, varadattAdi sAr3he tona karoSa muniyoM kA nirvANa ukta zvetAmbara mandiroke madhya meM eka choTAsA diga honA batAyA gayA hai| isameM jo yahA~ barAMga varadatta aura mbara mandira vidyamAna hai. jo pugatana hote hue bhI usameM sAgaradattakA nirvANa batalAyA, vaha ThIka nahIM hai kyoMki nUtana saMskAra kiyA gayA pratIta hotA hai| parantu mUrtiyA~ varAMga mora nahIM gayA aura varadattakA nirvANa avazya 17vIM zatAbdoke madhyavartI samaya kI pratiSThita huI virA. humA hai para vaha prAnartapura (r) dezake maNimAna parvata para jamAna hai| mUlanAyakakI mUrti saM0 16, kI hai| eka hubhA hai tArApura yA tArapurameM nhiiN| tathA sAgaradattake mamti saM0 1661kI bhI hai aura pravaziSTa mUniyA~ saM0 10 nirvANakA koI uklekha anyatra mere dekhane meM nahIM paayaa| 65 kI vidyamAna haiN| mUla nAyakakI mUrti vizAla aura varAMgake svargameM jAnekA jo uslekha hai-vaha usI maNimAna cittAkarSaka hai| ye saba mUrtiyA~ hamavaMzI digambara jainoM parvatase zarIra chor3akara sarvArtha sidi gae / jaisAki jaTAsiMha ke dvArA pratiSThita huI haiN| mandirakA sthAna acchA hai| nandIke 31veM sargake varAMgacaritake nimna pacase prakaTa haiN| pUjanAdikI bhI vyavasthA hai| pahAr3a para car3haneke lie nUtana sIr3hiyoMkA nirmANa ho gayA hai jisase yAtrI vinA kRtvA kaSAyApazama kSaNena kisI kaTake yAtrA kara sakatA hai| dhyAnaM, tathAdya samavApya zuklam / pahArake nIce bhI darzanIya zvetAmbara mandira haiM una yathApazAntiprabhavaM mahAtmA sabameM sAgarAnanda sUri dvArA nirmita mAgama mandira hai. sthAna samaM prApa viyogakAle // 105 jisameM zvetAmbaroya bhAgama-sUtra saMgamarmarake pASANa . mahAbhArata aura bhAgavatameM bhAmata dezakA ullekha para utkIrNa kie gaye haiN| unameM aMga upAMga bhI khode gae kiyA gayA hai aura vahA~ dvArakAko bhAnata dezameM hai| pAkhIvAnAmeM Thaharaneke lie dharmazAlA banI huI batalAyA hai| hai| jisameM yAtriyoMko ThaharanekI suvidhA hai| dvArakA pAsavarvI dezako bhI mAnatadeza kahA gayA hai| zaharameM bhI digambara mandira hai| pAlItAnAse hama dekho padmacandra koSa 1.80 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16.] anekAnta karmAvazeSapratibaddhaheno, san 1.30 meM kRSNa jIne use apane adhikArame le liyaa| sani ti nApadano mhaatmaa| tathA san 1.61 athavA 1770 meM siMdhiyAne kabjA kara vimucya dehaM muni (suci) zuddhalezyaH liyaa| usake bAda san 187 [vi.saM.180.] meM prAradhiyanta (nAnta) bhagavAjagAma / aMgreja sarakArane use apane prAdhInakara liyA / isa yathaiva vIra pravihAya rAjyaM, pahAyake nIce uttara pUrvakI ora rAjazU cApAnerake tAzca masaMyama mAcacAra / khaNDahara dekhane yogya haiM aura dakSiNako bhora bhanaka tathaiva nirvANa phalAvasAnAM, (naM) guphA haiM jinameM kucha samaya pUrva hindu sAdhu rahA karate loka (ka) pratiSThAM (pratasthau) suralokamani // the| pahAe para tIna mIlakI car3hAI aura utanI ho vikramakI 5vIM zatAbdIke vidvAna bhaTTAraka uAya utarAI hai| kIrtine apanI 'nirvANabhaktimeM nirvANa sthAnoMkA varNana pAvAgar3hake nIce cAMpAnera nAmakA nagara basA huA thA kAte hue ukta nirvANabhUmiko tArApura hI batalAyA jise anahila bAr3Ake vanarAja ke rAjya meM (046-806 sAraMgA nahIM, jaisA ki usake nimna pacase spaSTa hai:- meM eka caMpA baniyene basAyA thaa| san 536 taka 'tArApura baMdau jiraNavareMdu, AhUTha koDikiu siddha mNgu| yaha gujarAtakI rAjadhAnI rahA hai| ina saba samullekhoM parase bhI mere usa abhimanakI' pahArake Upara kucha mandiroMke bhagnAvazeSa par3e hue haiN| puSTi hotI hai| aisI sthiti meM ukta 'tAra ura' yA tArApura chaTave phATakake bAharakI bhItameM Der3ha phITake karoSa UMcAItAraMgA nahIM kahA jA sakatA / nirvANakANDakI usa gAthA- ko liye hue eka padamAsana digambara jaina pratimA utkIrNa kA kyA mAdhAra hai aura usako puSTimeM kyA kucha aiti hai jisake nIce paM0 11 aMkita hai| Upara car3hane para hAsika tathya hai yaha kucha samajhameM nahIM aayaa| yahAM do rAstese bagajameM nIceko utarake do kamare bane hue haiN| digambara mandira hai. jinameM se eka sambat 1611kA banAyA usake bAda 83 sIr3hI nIce jAkara mAMcIkA daravAjA pAtA hunA hai aura dUsarA saM0 1123 kaa| isase pUrva vahAM hai vahA~ eka choTA sA makAna pahare vAloMke Thaharaneke lie kitane mandira the, yaha vRtta abhI ajJAta hai| banA huA pratIta hotA hai| apara jIrNa mandiroMke jo sAraMgAse ahamadAbAda vApisa pAkara hama loga 'pAvA- bhagnAvazeSa par3e haiM unhIMmese 3-4 mandiroMkA jIrNoddhAra gada' ke lie ravAnA hue / yahA~ pAkara dharmazAlAmeM Thaharane- kiyA gayA hai| mandiroM meM vizeSa prAcIna mUtiyoM mere pravako thodI sI jagaha mila gii| pAvAgar3hakI anya dharma- jokanameM nahIM aaii| vikramakI 16 vI 17vIM zatAbdIse zAlAmA lalitapura zrAdi sthAnoMke yAtrI Thahare hue the| pUrvakI koI mUrti unameM nahIM haiN| eka mUrti bhagavAna pAvAgar3ha eka pahAdI sthAna hai| yahA~ eka vizAla kilA pArzvanAthakI saM0 1548 kI bhaTTAraka jinacanda aura jiivhai| aura yaha aitihAsika sthAna bhI rahA hai| dharmazAlAke rAja pApar3IvAla dvArA pratiSThita virAjamAna haiM upalabdha pAsa hI nIce mandira hai / zilAlekhoMmeM isakA 'pAvakagar3ha' mUrtiyoM meM prAyaH sabhI mUrtiyA~ mUlasaMgha balAtkAragaNake mAmase uklekha milatA hai| candakavine pRthvIrAjarAse meM mahAraka guNakIrtike paTTadhara lipya bha0 badibhUSaNa dvArA pAvakagar3hake rAjA rAmagoDa tubhAra yA tomarakA ullekha pratiSThita sa. 1643, 165 aura kI hai| kiyA hai / san 11.. meM usa para cauhAnarAjapUtoMkA adhi bhagavAna mahAvIrakI eka mUrti saM0 1666 kI bha. kAra ho gayA thA, jo mevArake raNathaMbhorase san 12 yA sumatikItike dvArA pratiSThita maujUda hai| 130. meM bhAga kara pAye the| san 1984 meM sulatAna Uparake isa saba vivecana parase yaha sthAna vikramakI mahamUda begahane car3hAI kI, taba jayasiMhane vIratA dikhAI, 1vIM zatAbdIse purAnA pratIta nahIM hotaa| ho mamtameM samdhi ho gii| usake bAda san 1955 meM mugala mugala sakatA hai ki vaha isase bhI purAtana rahA ho / yahA~ saMbhavataH bAdazAha humAyUne pAvakagar3ha para kabjA kara liyA phira phira Der3ha sau varSake karIbakA banA huA kAlIkA eka mandira deko akabara naamaa| bhI hai| sIdiyoMke donoM bhora kucha jaina mUrtiyAM lagI huI jAtA ho bhI purAtana rahA Der3ha sau varSa Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 kiraNa 6] hamArI tIrthayAtrA saMsmaraNa [161 haiM, jo jainiyoMke pramAda aura dhArmika zithilatAkI ghAtaka ke karIba kirAyA denA pgaa| vahAMse sAmAna moTara para haiN| kyA jaina samAja apanI gAr3ha nindrAko bhaMga kara purA- car3havA kara hama loga 3 bajeke karIbagaDavAnI baDiMgahAusameM tatvake saMrakSaNakI ora dhyAna degaa| tthhre| vahA~ paM. maMkarajI nyAyatIrtha yogya vidhAna tamA nirvANakA - isa pAvAgadakSetrase rAmacandra milanasAra vyakti haiN| unhoMne hama logoMke ThaharanekI DayasIke donoM puSa vaza tathA lAdezake rAjA aura pA~ca vasthA kI tth| gehU~ aura acche boko mI vyavasthA karA karoSa muniyoM ke nirvANakA pavitra sthAna batalAyA gayA dii| boDiMgahAusameM chAtra aMgrejo aura saskRtako zikSA hai isa sambandha bhI anveSaNako mAvazyakatA hai| mAta karate haiN| hama logoMne vahA~ 2.3 ghaNTe meM kucha khAne pInekA sAmAna barodA aura vidyArthI jJAnacandrAdiko sAtha pAvAgar3hase cala kara hama lAga taroDa hote hue dAhoda meM lekara cUla garikI yAtrArtha cala die| vahA dharmapahu~ce, aura di. jaina poDiMga hAusameM Thahare / vahIM pariData zAlAke pAsa bArIko svadAkara hama loga pahArako yAtrA harizcandajIne hama logIka ThaharanekI vyavasthA kI / karane ke lie cle| aura hamane tA. 20 pharavarI san naziyAMjIkA sthAna sundara hai vahAM bhagavAna mahAvIra 1913 ko zAmako sAta baje yAtrA prArambha kii| aura do svAmIkI eka manogya evaM vizAla mUrtika darzana kara cittameM tIna gharaTemeM sAnanda yAtrA sampanna kii| yAtrAmeM jitanA bar3hI nasabatA huI aura sapharake una sabhI kaSToko bhUla bhAnanda pAyA, vahA~ Thaharaneke liye samaya kama milanese gae jo saphara karate hue uThAne pdd'e| kaSTabhI pahuMcA; kyoMki vahA~ aneka purAnI mUrtiyA~ maujUda dAhoda san 1419 (vi. sa. 1476) taka bAha- hai| jo 10vI 11 vIM zatAbdIkI jAna pAtI haiN| riyA rAjapUtoMke prAdhIna rhaa| kintu sulatAna ahamadane kitanI hI aitihAsika sAmagrI vibhinna padI hai parantu rAjA iMgarako parAsta kara dAhoda para adhikAra kara kSetraka prabandhoMne use saMgRhIta karanekA prayatna hI nahIM liyA / san 1973 meM akabara bAdazAhake prAdhIna rhaa| kiyA, kevala paisA saMcita karane aura dharmazAlA vA mAnastasan 1616 meM zAhajahA~ne auraGgajebake janmake sammAnameM mbhAdika nirmANa meM use kharca kara denekA hI prayatna kiyA kAravA sarAya banavAI thii| bAdameM san 1750 vi0 sa0 gayA hai| parantu kSetrake itihAsako khoja nikAlane aura 1807 ma sidhiyAka kabjema pAyA aura san 1803 meM purAnI mUrtiyA~ tathA avazeSoMkA sagraha kara unake saMrakSaNa aMgreja sarakArane usapara kabjA kara liyA yaha pahale acchA karanekI ora dhyAna hI nahIM diyA gayA, jisakI pora badA nagara rahA hai| dAhAdase subaha cAra bajese hamaloga kSetrake manImakA dhyAna prAkarSita kiyA gyaa| bar3avAnI bAvanagajA ko yAtrAke lie cale / aura " cUjagirimeM sabase padhAnamUrti mAdinAthajI ko hai bajeke karISa hamaloga maravadA nadIka ghATa para pahuMca ge| jisaM bAvanagajAjIke nAmase bhI pukArA jAtA hai| aba yahA~sa lArIko pAra karaneme 55 ghanTekA vilamba huA, isa mUrtike upara chatarI honeke kAraNa madhumakkhiyAMkA bAyalAlajI jamAdArako zaharameM ijAjata leneke lie kuttA lagA huA hai| yaha mUti 84 kITakI U~cI batalAI bhejA gyaa| unake sarakArI bhAjJAlenese pUrva hama saba jAtI hai mUrti sundara hai, kalApUrNa bhI hai parantu vaha utanI bogAMne nahA dhokara bhojana banAnA prArambha kiyaa| bAlA- pAkarSaka nahIM hai jitanI zravaNabelagojakI mUrti hai| rAjakRSNajI aura meDa badAmIlAlajIkI kAre nadIke calagiri gAvAnIse dakSiNa dizAmeM hai| baDavAnI usa pAra pahu~ca gaI aura ve basavAnImeM di.jaina boTiMga choTIsI riyAsatako rAjadhAnI rahI hai| cUgirimeM apara hAusameM tthhre| bAbUlAla jIke mAne para bArIkA sAmAna Ma 2 maziniyAkA utAra kara pahale nAvadvArA sAmAna usa pAra bhejA gayA, // gayA, baDavAnIse dakSiNa dizAmeM cUkhagiri-zikharase indrajIta jiyAye . bAda meM bArIkA nAva para car3hA kara usapAra bhejaa| aura aura kumbhakarNAdi muniyoMke muka honekA uklekha hai| eka nAbameM hama saba loga pAra utre| isake lie hameM 10) jisase isa kSetrako bhI nirvANa kSetra kahA jAtA hai| * rAmasumA viriNa jayA bAdaridANa bhttttkosobho| digambara jaina nAyarekTarI meM likhA hai-kiparavAnI'purAnA pAvAe giri tihare sivAya gayA samo vesi // 2 // nAma nahIM hai bagabhaga 100 varSa pUrva isakA nAma 'sika Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] anekAnta [kiraNa 6 pA nagara' thA, pIche kisI samaya paDavAnI hunA hogA / vahA 3-saMvat 1380 varSe mAghasudi sanI zrInAMdaraMgArAkI bAvaDIke lekhase aisAhI mAlUma hotA hai| parantu saMdhe balAtkAragaNe sarasvatIgacche mUlasaMdhe kundakundA yaha kalpanA ThIka nahIM hai| baDavAnI yaha nAma kamase kama cAryAnvaye bhaTTAraka zrIzubha kortidevataziSya sanIti baha-sAtasau varSase kama purAnA pratIta nahIM hotA, kyoki " " eka mUrti para vi0 saM0 1212 kA bhI lekha aMkita vakramakI 9vIM zatAbdIke bhaTTAraka udayakIrtine apanI hai usameM zilpakArakA nAma kumArasiMha diyA huA hai| nirvANabhaktimeM isakA ullekha kiyA hai, aura nirvANa sambat 1916 meM kASThAsaMgha mAthuragaccha puSkaragaNake kANDakI vaha gAthA bhI ukta bhaksei purAnI jAna par3atI mahAraka zrIkamalakIrtike ziSya maMDalAcArya rasnakIrtine hai| bhattikA kA ullekha vAkya isa prakAra hai: mandirakA jIrNoddhAra kiyA, aura bar3e caityAlayaka pAzcameM 'vaDavANIrAvaNataNa uputta hauvadAmi indoja muNi pavittu daza jinavatikAoMkI bhAropaNA kii| tathA indrajItakI vinimakI me cUlagirike zikharasthita mandiroMkA jIrNoddhAra vikrama- pratimAkI pratiSThA bhI zrImaMdhake liye kI gii| isa taraha kI 13 vI 14 vIM aura 16 vIM zatAbdImeM kiyA gayA yaha cUlagirikSetrakA purAtana itivRtta 10vIM zatAbdIke hai| jinameM do. zilAlekha vi0 saM0 1223 ke haiM aura Asa pAsa taka jA sakatA hai| para yadi vahA~kI purAtana eka mUrti lekha saMvat 1380 kA hai| zeSa lekha samayakI sAmagrIkA saMcaya kara samasta zilAlekha aura mUrtilekhoMkA kamIse noTa karanese raha gae / dusare lekhase muni rAmacandra- saMkalana kara prakAzana kArya kiyA jaay| taba usake kI guruparamparAkA ullekha mila jAtA hai jo bokanandI- itihAsakA ThIka patA cala sakatA hai| munike praziSya aura devanandImunike ziSya the| muni baDavAnIse usI dina rAtriko 10 baje calakara hama rAmacandra ke ziSya zubhakItikA bhI ullekha anyatra pAyA loga 12 bajeke karIba Una (pAvAgiri) phuNce| jAtA hai| ve lekha pUrva aura dakSiNa dizAke nimna yaha kSetra kucha samaya pahale prakAzameM AyA hai| ise Una prakAra hai: athavA 'pAvAgiri' kahA jAtA hai| isa kSetrake 'pAvAgiri' 'yasya svakubjatuSArakunda vizadAkIrtigaNAnAM nidhiH honekA koI purAtana ullekha mere dekhane meM nahIM paayaa| zrImAna bhUpatindavanditapadaH pArAmacandro muniH| yahA~ eka purAnA jaina mandira vI 12vIM zatAbdIkA banA humA hai, jo isa samaya khaNDita hai, parantu usameM vizvamAd khabazekhara zikhA saJcAriNI hAriNI, eka do purAnI mUrtiyA~ bhI par3I huI haiN| jinakI tarapha isa uvyAMzatru jito jinasya bhavanavyAjena visphUti / / kSetra kameTIkA koI dhyAna nahIM hai| yahA~ do tIna nUtana rAmacandramuneH kIrti saGkIrNa bhuvanaM kila / mandiroMkA nirmANa avazya huA hai, jinameM 3 bhUtiyAM anekaloka saGgharSAd gatA saviturantikaM // parAnI haiN| ve tInoM mUtiyA~ eka hI tarahake pASANakI sambat 1223 varSa bhAdrapadadi 14 zukrabAra / banI huI hai| unameMse donoM bhorakI mUrtiyoMke lekha maiMne bhoMnamo vItarAgAya // utAra liye the, parantu tIsarI mUrtikA abhilekha kucha AsIdyaHkalikAlakalmaSakaridhvaMsaikakaMThIravo, aMdherA honese spaSTa nahIM par3hA jAtA thA isa kAraNa tAvanemApatimaulicumbitapadaH yo lokanando muniH|| ranese raha gayA thaa| ve donoM mUrtiyA~ saMbhavanAtha aura ziSyastasya sa sarvasaGghatilaka zrIdevanando muniH| kudhanAthakI hai unake mUrti lekha nimnaprakAra hai:dharmajJAnataponidhiyatiguNaprAmaH suvAcAM nidhiH // "sampan 1258 zrIvalAkAragaNapaNDita zrIdeza nandI guruvaryavarAnvaye sAdhu dhaNapaNDita tarizaSya sAdhusavaMze tasmin vipulatapasAM sammataH stvnissttho| leNa tasya bhAryA harSiNI tayoH suta sAdhugAsUna sAMteNa vRttipApAM vimalamanasA tyjyvidyaavivekH| praNamati nityam" ramyAM haye surapatijita: kAritaM yena vidyaa| 2 zrI sambat 1263 varSe jyeSThamAse 13 gurI sAdhu zeSAM kIrtibhoti bhuvane rAmacandraH sa essH||2|| paMDita sa nita sutasIkhahAreNa praNamati nityam" saMvat 125 varSe / tIsahI mUrti ajitanAthakI hai| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kiraNa 6 hamArI tIrthayAtrA saMsmaraNa - - vidvAnoMko cAhiye ki isa kSetrake sambandha anveSaNa 'mamA himavatyapi pratiSThe, kiyA jAya, jisase yaha mAlUma ho sake ki yaha sthAna daNDAtmaka gajapathe pRthusaaryo| kitanA purAnA hai aura nAma kyA thA, ise pAvAgiri ye sAdhavo hatamAH sugati prayAvA: nAma kaba aura kyoM diyA gyaa| yaha eka vicAratIya sthAnAni vANi jagati prathivAgmabhUvan // 10 // viSaya hai jisa para mamveSaka vidvAnoMka vicAra karanA pUjyapAdake kaI sau varSa bAda hone vAle prasaga kavine mAvazyaka hai| jo nAganadI prAcArya ke ziSya the| unhoMne apanA 'mahAunase calakara hama logadhaniyA pAe / yahA~ se lA. vIra carita' zaka saMvat 1. (vi.saM .1)meM rAjakuNyAjI aura seTha badAmolAlajI 'mAMgItugI' kI banA kara samApta kiyA thaa| asagane apane zAntinAtha yAbAke liye cale ge| hama loga niyAse sIdhe gaja- purANake mAtaveM sargake nimna pachameM gajapampa vA 'gajavana paMthA bhaaye| aura rAtrimeM eka bajeke karIba dharmazAlAmeM parvatakA uklekha kiyA hai| phuNce| vahA~ jAkara dekhA to dharmazAlA dillI aura apazyannAvaraM kiMcidajhopAyamadhAtmanaH / balitapura bhAvike yAtriyoMse ThasAThasa bharI huI thii| kisI zailaM gajavarja praapnnaasikyngraabhiH||18|| tarahase dahalAnameM bAhara sAmAna rakha kara do ghaMTe bhArAma vikramakI 16vIM zatAbdIke vidvAna brahmAbhavasAgarane, kiyA / aura prAta:kAla naimittika kriyAoMse phAriga hokara jo bha0vidyAnandake ziSya the| apane bodhapAhubakI TIkAmeM pAtrAko cle| 27 nambarakI gAthAkI TIkA karate hue-urjayanta-zatru yaha gamapanya tIrtha nUtana saMskArita hai| sambhava hai jaya-bATadeza pAvAgiri, bhAbhIradeza tuMgIgiri, nAsikyapurAnA gajapandha nAsikake bilakula pAsa hI rahA ho, nagarasamIpavartigajadhvaja-bhAjapanya siddhakUTa....."gabadhvaja jahA~ vaha vartamAnameM hai vahA~ na ho| para isameM sandeha nahIM yA gajapandhakA ullekha kiyA hai| itanAhI nahIM kintu ki gajapanya kSetra purAnA hai| mAma tasAgarame 'paJcavidhAnakathA' kI antima prazastimeM gajapanya nAmakA eka purAnA vIrya kSetra nAsika jise IDarake rAjA bhAnubhUpati, jo 'rAvamApajI' nAmase ke samIpa thA / jisakA ullekha sAkIvI aura vika- prasiddha the, yaha rAThaura rAjA rAvajAjIke prathama putra aura makI chaThI zatAbdIke vijJAna prAcArya pUjyapAda (devanandI) rAmanArAyaNadAsajIke bhAI the| saM01102 meM gujarAyake ne apanI nirvANabhaktike nimna pathameM kiyA hai|- bAdazAha muhammadazAha dvitIyane iMTara para car3hAI kI thI, taba unhoMne pahAdoMmeM bhAgakara apanI racAkI, aura bAdameM * nAsika purAnA zahara hai| yahA~ rAmacandrajIne bahuta subaha kara lI thii| inhoMne saM0 1502 se 1952 taka sA kAla vyatIta kiyA thA, kahA jAtA hai ki isI rAjya kiyA hai| inake maMtrI bhojarAja humaDabaMzI the, unakI sthAna para rAvaNakI bahina sUrpaNakhAkI nAsikA kATI pasnI vinayadevI thiiN| unake cAra putra ye aura eka putrii| gaI thI isIse ise nAsika kahA gayA hai| nAsikameM brahmAzrutasAgarane saMgha sahita inake sAtha gajapaMyakI yAtrA kI IsvI sanke do sau varSa bAda aMdhabhRtya, bauddha, thI aura sakalasaMghako dAna bhI diyA thA yathAcAlukya, rASTrakUTa caMDora yAdavavaMza aura usake yAtrA cakAra gajapanthagirau sa saMdhAbAda musalamAnoM, mahArASTroM aura aMgrejoMkA rAjya ghantapo vidadhatI suravratA sA zAsana rahA hai| yaha hinduoMkA purAtana tIrtha hai| samchAntikaM gavasamarthanamahaMdIza baha godAvarI nadIke bAyeM kinAre para basA humA hai nityAnaM sakalasaMghasadatvadA // 4 // paMcavaTIkA mandira bhAratameM prasiddha hI hai| digambara isase spaSTa patA calatA kivikramakI vI jaimagraMthoM meM bhI nAsikakA ullekha nihita hai| zatAbdImeM 'gajapanya kSetra vidyamAna thA aura usakI bAbA . prAcArya zivAryakI bhagavatI cArAdhanAko 115 kI sa gAthAmeM nAsikya yA nAsika nagarakA uslekha milatA x dekho, anekAnta varSa-kiraNa meM maataahai| bhagavatI bhArAdhanA anya bahuta prAcIna hai| jI premIkA khel| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194] anekAnta [kiraNa 6 saMgha jAte the| anveSaNa karane para gajapamya yAtrAke abhya- zradeya paM. mAthUrAmajI 'mI' mAlika hindI anya bhI samulekha prApta ho sakate haiN| parantu vicAranA to yaha ratnAkara hIrAbAga bambaIse bhI mile| unase carcA karake hai ki vartamAna gajapantha hI kyA parAtana gajapantha hai yA bar3I prasannatA huii| mukhtAra sAhaba kucha asvasthase cala aba paM. nAthUrAmajI premIke likhe anusAra vi.saM. rahe the, ve premIjIke yahA~hI Thahare / vahIM unheM sarva 1636 meM nAgaurake mahAraka kSemendrakIrti dvArA masarUna prakArakI suvidhA prApta huii| pUrNa pArAma milanese tabi. gA~va pATIlase jamIna lekara nUtana saMskArita gajapantha hai| yata ThIka ho gii| hama saba logAne haijeke TIke yahA~hI ho sakatA hai ki gajapanya vizAla pahAbana rahA ho, para vaha lagavA liye| kyoMki zravaNa belgolameM haijeke TIkeke isI sthAna para thA, yaha anveSaNakI vastu hai| ina saba usle- vinA praveza niSiddha thaa| khose gamapanthakI prAcInatA aura nAsikanagarake bAhira usakI bambaIse hama loga tA. 21 kI zAmako baje avasthiti nizcita thii| para vaha yahI vartamAna sthAna hai| pUnAke liye ravAnA hue / bambaIse pUnA jAnekA mArga isa sambandha meM kucha nahIM kahA jA sktaa| isa sambandhameM bar3A hI suhAvanA pratIta hotA hai| pahAvakI par3hAI aura bhanya pramAki anveSaNa karanekI bhAvazyakatA hai / pahAiko kATakara banAI huI guphAeM dekhakara cittameM gajapanyakI vartamAna pahAr3I para jo guphAeM aura mUtiyA~ thIM padI prasannatA huii| yaha pradeza itanA sundara aura manaunakA nUtana saMskAra kara deneke kAraNa vahA~kI prAcInatAkA mohaka hai ki usake dekhaneke liye cittameM bar3I utkaMThA spaSTa bhAna nahIM hotaa| vahA~kI prAcInatAko kAyama rakhate banI rahatI hai| hama loga rAtako 1 baje pUnA pahuMce hue jIrNoddhAra honA cAhiye thaa| pahAr3a para mUrtikA darzana . aura sTezanake pAsakI dharmazAlAmeM Thahare / yadyapi bhIdameM karanA bar3A kaThina hotA hai| aura pahAra para bhI pUnAmeM bhaneka sthala dekhanekI abhilASA thI / khAsakara sAvadhAnIse car3hanA hotA hai, kyoMki kitanI hI sIdiyA~ "bhayahAkara risarcainsTivya da" to dekhanA hI thA, adhika U~cAIko niye huye banAI gaI hai| hama logoMne parantu samaya kI kamoke kAraNa usakA bhI avalokana sAnanda yAtrA kii| nahIM kara ske| gajapanyase nAsika hote hue pahAdI pradezakI vaha pUnAse hama loga rAtrike 5 baje kolhApurake liye manorama baTA dekhate hue hama loga rAtriko baje tA. 22 ravAnA hue| aura satArA hote hue hama loga rAtri meM pharbarIko bambaI pahu~ce aura seTha sukhAnandajIkI dharma kuMbhoja (bAhubalI) phuNce| - zAnAmeM cothI maMjila para tthhre|| kumbhoja bar3hA hI ramaNIka sthAna hai| yahA~ acchI bambaI eka acchA bandaragAha hai aura zahara dekhane dharmazAlA banI huI hai| sAtha hI pAsameM eka gurukula hai| yogya bambaIko bhAvAdI dhanI hai / sambhavataH bambaIkI gurukula meM svayaM eka sundara mandira aura bhavya ratha maujUda bhAbAdI isa samaya paJcIsa tIsa lAkhake karIba hogii| hai| bAhubalIkI sundara mUrti virAjamAna hai darzana pUjana bambaI vyApArakA prasiddha kendra hai| yahA~se hI prAya saba kara darzakakA citta mAlhAdita hue binA nahIM rhtaa| vastue~ bhAratake pradezoM tathA anya dezoMmeM bhejI jAtI haiN| upara pahAr3a para bhI aneka mandira hai jinameM pArzvanAtha hama logoMne bambaI zaharake mandiroMke darzana kiye caupATImeM aura mahAvIrakI mUrtiyA~ virAjamAna haiM aura sAmane eka bane hue seTha mANikacandrajI aura sabapati seTha pUnamacanda bar3hA bhArI mAnastambha hai| bAhubalI svAmIkI mUrti bar3I bAsIlAbajIke caityAlayake darzana kiye| ye donoM hI hI sundara aura cittAkarSaka hai| darzana karake hRdayameM jo caMtyAlaya sundara hai| bhUlezvarake candraprabhu caityAlayake bhAnanda prApta huA vaha vacanAtIta hai| darzana pUjanAdise darzana kiye / rAnimeM vahA~ merA aura bAbUlAlajI jamAdArakA nipaTa kara muni zrIsamantabhadrajIke darzana kiye, unhoMne bhASaNa humA / eka TaiksI kirAyekI lekara bandaragAha bhI abhI kucha samaya hue muni avasthA dhAraNa kI thii| dekhaa| samayAbhAvake kAraNa anya jo sthAna dekhanA cAhate unhoMne kahA ki merA yaha niyama thA ki 60 varSakI nahIM dekha paaye| avasthA ho jAne para munimudrA dhAraNa kruuNgaa| muni ba je kodApAra hue| aura sata dharma Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ kiye 4 hindI jaina sAhityameM tatvajJAna [165 % 3D samantabhadra prakRtitaH bhA aura zAmba kartavya karmameM sAhabase kahA mApane samAjakI ba sevA kI hai| aura badehI sAvadhAna hai| ucca koTikA sAhitya bhI nirmANa kiyA hai| usake sAtha inhoMne apanI pusmaka avasthAmeM cainasamAjameM gurukula saMsthAko apanA dhama bhI de zAkhA hai| aba pApa apanI paddhati para zikSAkA pracAra kiyA aura kitane hI bI0e0 mora bhI dekhiye aura kucha bAtma sAdhanako ghora agrasara ema. e.zAstrI, nyAyatI yogya kAryakartA taiyAra kiye honekA prayatna kIjiye / mukhtAra sAhabane munijIse kahA haiN| kAraMjAkA prasiddha brahmacaryAzrama mApakI badaulata hI ki merA pAzmasAdhamakI bhora khaganekA svayaM vicAra itanI tarakkI karanemeM samartha ho sakA hai| aba bhI yahA~ rahA hai aura usameM yathAzakti prayatna bhI kruuNgaa| munijI do ghaNTA svayaM par3hAte haiN| gurukulakA sthAna sundara gurukulake eka sajjanane mukhtAra sAhabakA citra bhI hai| vyavasthA bhI acchI hai| prAzA hai gurukula apane ko liyA aura dUdhakA mAhAra bhI diyA hama loga yahAMse bora bhI samucata banAne meM samartha hogaa| unase prArama- 20 mIla cala kara kolhApurameM di. jaina boki kalyANa sambandhi carcA huii| munijIne zrImukhtAra hAusa meM, tthhre| kramazaH paramAnanda jaina zAstrI hindI jaina-sAhityameM tatvajJAna (mIkumArI kiraNavAlA jaina) kisI padArthake yathArtha svarUpako athavA sArako vasva podita hone para jaba vaha bacake samIpa jAtA hai saba paica kahate hai| unakI saMkhyA sAta hai| unameM jIva aura jIva rogIko parIkSA karaneke pazcAt batAtA hai ki vAstava meM jA aura cetana ye do tatva pradhAna hai| inhIM do tatvoMke to rogI nahIM hai, parantu nimnakArayoMse re yaha roga utpA sammizraNase anya tatvoMkI sRSTi hotI hai| saMsArakA sArA huA hai| terA roga ThIka ho sakatA hai parantu tujhe mere kaDe pariNAma athavA pariNamana inhIM do tatvoMkA vistRta rUpa anusAra prayatna karanA paDegA, to isa rogase verA chuTakArA ho hai| ina tatvoMko jaina siddhAntameM mAsmAkA hitakArI batAyA sakegA anyathA niiN| vaidha rogIko rogakA nidAna batakhAnegayA hai aura unhIM ko jainasiddhAntameM 'tasva saMjJA pradAna kI gaI ke bAda usase chuTakArA pAnekA upAya banAtA hai, usake hai| prAtmAkA vAstavika svabhAva zuda hai| parantu vartamAna bAda rogakI vRddhi na honeke liye upacAra karatA hai| saMsAra avasthA pApa puNya rUpI kA~se malina ho rahI hai| jisase rogI rogase mukta ho ske| jainatIrthakaroMke kathanAnusAra asmAkA pUrNa hita, svAdhInatA- isI prakAra malina bastrako svaccha karaneke pUrva vastra kA bAma hai jisameM pAramAke svAbhAvika sarvaguNa aura usakI malinatAke kAraNoM ko jAnanA mAvazyaka hai| vikasita ho jAyeM, tathA vaha sarva karmakI malinatAse muka vastra malina kaise humA aura kisa prakAra vastrakI makiho jAya-chUTa jAya / usa mantima avasthAko prApta honAhI natAko dUra kiyA jA sakatA hai jo vyakti bhaneka prayogoM muki hai| pAsmAke pUrNa mukta ho jAne para use paramAtmA dvArA usakI malinatAko dUra karanekA prayatna karatA hai vahI kahA jAtA hai| usIko siddha bhI kahate haiN| mukta avasthA- malina bastrako dhokara svaccha kara letA hai| vastukI madhimeM paramAtmA sadA apane svabhAvameM magna hokara cidAnandakA natAko dUra karanekA yahI krama hai aneka prayogoMke dvArA use bhoga karatA hai / jainAcAryoMke anusAra isI mukhya gazya- guda evaM svaccha banAyA jAsakatA hai| isI prakAra jegAkA niSpakSabhAvase vicAra hI tatvajJAna hai| ina tatvoM dvArA cAryone bhAtmAko zuddha karanekI prakriyA, jAnase nikAle batAyA gayA hai ki yaha mAmA vAstava meM to rAva hai, parantu gae suvarNapASANako gharSaNa vana vAna-vApanAdi prayogoM ke vaha samasta karmakAlimAke sarvathA viyogase hotA hai isakA dvArA antarvAsamavase rAva karaneke samAna banAI hai| jaimagranthoM meM vistRta vivecana kiyA gayA hai jaise rogI rogase usI taraha mAmAko bhI mantabadhimabase muka karane Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta biye vividha tapoM aura dhyAnAdike abhyAsa dvArA zuba prakRtivandha, pradezabandha, sthitibandha aura anubhAgabanAnekA upAya batalAyA gayA hai| prastu mAmAko baMdha / bandhake kAraNoMko bhAvabandha kahate haiN| koka baMdhanasada karane ke lie ina tatvoMkA jJAna prApta karanA bhI ko imyabandha kahate hai| jaba karma baMdhatA hai taba jaisI mana atyanta pAvaravaka hai| inake jAna bemese prAsmAdi kA pacana kAyakI pravRtti hotI hai usake anusAra karmapiNDoM jJAna prApta ho jAtA hai| ke baMdhanakA svabhAva para jAtA hai| isIko prakRtibaMdha kahate masiddhAntameM sAta tasvoMke nAma isa prakAra batalAye haiN| karmapiNDoMkI niyata saMkhyAko pradezabaMdha kahate hai| gaye :-, jIva, 2. ajIba, 3. mAnava.. baMdhayaha donoM prakRti aura pradezabaMdha yogoMse hote hai, karmapiMka 1. saMvara, 6. nirjarA aura * mora / inameM pApa aura jaba baMdhatA hai taba usameM kAlakI maryAdA par3atI hai isI purakhako jora denese / padArtha ho jAte hai| kAnakI maryAdAko sthitibaMdha kahate hai| kaSAyoMkI tIvratA jIva-jo apane caitanya lakSaNa rakhate huye zAzvata rahe yA mandatAke kAraNa kA~ko sthiti vIva yA manda hotI use jIvakI saMjJA dI jAtI hai| athavA jJAna, darzana hai| isI samaya una karmapiMDoMmeM tIna yA manda phala dAna kI zakti par3atI hai use anubhAmabaMdha kahate haiN| yaha baMdha aura cetanAmaya padArthako mAtmA yA jIva kahate hai, jo bhI kaSAyake anusAra tIva yA manda hotA hai| sthitibaMdha pratyeka prANImeM vidyamAna hai vaha sukha dukhakA anubhava anumatra aura anubhAgabaMdha kaSAyoMke kAraNa hote hai| karatA hai| ajIva-visameM jIvakA baha caitanya lapavano saMbara-mAnavakA virodhI saMvara hai| karmapiDoMke use ajIva yA jaba kahate haiN| ajIva pAMca prakAra ke hote pAnekA ruka jAnA saMvara hai| jina mArgoMse karma rukate hai-1.pudgala, 2. bhAkAza, 3. kAla, 1.dharmAstikAya hai unheM bhAvasaMbara aura karmoke haka jAneko danyasaMvara aura 1. adhrmaastikaav| mAnava-zubha yA azubha karma baMdhane yogya karma ___ jIvoMke bhAva tIna prakArake hote hai-azubhaupayoga, vargaNAoMke mAnake dvAra yA kAraNako tathA una karma- zubhaupayoga, bhari zuddhaupayoga / bhaebharapayogase pApakarma piNDoMke mAsmAkai nikaTa mAneko pAzrava kahate haiN| baMdhatA hai,aura zubha upayogase puNyakarma bandhatA hai, bapajo kamapiMDake pAneke dvAra yA kAraNa haiM unako bhAvA yogake lAbha hone para karmoM kA AvAgamana ruka jAtA sava kahate hai aura karmapiMDake bhaneko anya mAnava hai| pAtmAko mava karmabaMdhanase bacAnekA upAya zuddha kahate haiN| jaise naukAmeM vikha, jabake praviSTa honekA upayoga hai| nirjarA-karma apane samaya para phala dekara marate haiN| sonI isako savipAka nirjarA kahate haiN| prAtmadhyAnako lie sAhu ye tapa karane va icchAoMke nirodhase jaba bhAvoMmeM bItAkarate hai, bacanase vArtAlApa karate hai aura kAyAse kriyAdi gatA pAtI hai taba karma apane pakaneke samayase pUrva hI karate haiN| jIvake prati dayA, satyavacana, saMtoSabhAvamAdi phala dekara mara jAte hai| isako bhavipAka nirjarA zubha karma haiN| mithyAjJAna, asatyavacana, caurya, viSayoMkI kahate hai| samparatA Adi azubhakarma hai| sArAMza yaha hai ki svayaM moca-bAmAke sarva kA~se chaTa jAnekIva mAge navIna apane hI bhAvoMse karmapiMDako AkarSita karanA mAnava karma baMdha honeke dhArayoMke miTa jAmeko mola tapa tatva kahalAtA hai| kahate haiN| mokSa prApta kara lene para mAramA zuddha ho baMdha-karmapiMDoMko prAtmAke sAtha dUdha aura pAnIkI jAtI hai| isI zuddha mAsmAko siddhakI saMjJA pradAna hamilakara eka ho jAneko bandhakahate haiN| yahabaMdha kI gaI hai| vAstavameM koSa, mAna, mAyA, lobha, mohapAdi kaSAyoMkA puNya karmako puNya aura pApa karmako pApa kahate haiN| kAra / baMdhako cArabhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai- inhI sAta tasvoMke andara inakA svarUpa garmita hai| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhityameM tatvajJAna [167 mA jIvAtmA anAdi aura cananta padArtha hai| isakI sakatI hai, jo ki sabhI vidvAnoMkI abhivRddhi karatA avasthAyeM to parivartita hotI hI haiM aura guNa bhI tirohita hai| prAcArya amRtacandane use, 'paramAgamastha bIjam'aura vikasita hote rahate hai| jaba taka isakI yaha avasthA paramAgamakA prANa pratipAdana karake usake mahatvako carama rahatI hai taba taka vaha saMsArI kahalAtA hai| guNoM ke isa sImA taka pahuMcA diyA hai| 'bhanekAntavAda' eka manohara, kramika vRddhi hAsa-kA anta hokara jaba yaha jIva apane sarala evaM kalyANakAro zailI hai| jisase ekAnta rUpase guNoMkA pUrNa vikAsa kara letA hai taba yaha mukta kahe gaye siddhAntoMkA virodha dUra kara usameM abhUtapUrva kahalAtA hai| maitrIkA prAdurbhAva hotA hai| guNoMkI vRddhi aura hAsa kucha kAraNoMse hotI hai| ve 'ekanAkarSantI zlathayanto vstutttvmitrenn| kAraNa krodha, mAna mAyA lobha bhAdi kaSAyeM haiN| ina 'antena jayati jainI nItimanthAnanetramiva gopii| kAraNoMse jIva apane svarUpako bhUlajAtA hai| dUsare zabdoM meM yoM kahiye ki mohake kAraNa apane svarUpako bhUla jAnA -puruSArtha siddhayupAya 225 hI bandhakA kAraNa hai aura jaba yaha apane svarUpakI ora arthAt jisa prakAra dadhi maMdhanake samaya gvAlima jaba mukatA hai-usako pAneke prayatnameM lagatA hai taba isake bAhya mathAnIke eka chorako khIMcatI hai taba dUsare chorako chor3a padArthoMse moha manda ho jAtA hai aura maMda hote hote jaba nahIM detI paran TokhA kara detI hai aura isa prakAra dUdha dahIvaha bilakula naSTa ho jAtA hai taba vaha mukta yA siddha ho ke sAra makkhanako nikAlatI hai| usI prakAra jainI nIti jAtA hai| bhI vastuke svarUpakA pratipAdana karatI hai, arthAt pratyeka zraddhA, vijJAna aura supravRtti pAramAke svAbhAvika vastumeM cameka dharma rahate haiM unake saba guNoMkA eka sAtha guNa hai| yaha guNa kisI dUsare dravyameM nahIM hote / mukha pratipAdana karanA bhavasanIya hai| isI lie kisI guNakA avasthAmeM yaha guNa pUrNa vikasita ho jAte haiN| saMsArI eka samaya mukhya pratipAdana kiyA jAtA hai ki kisI dUsare avasthAmeM yaha guNa yA to vikRta rahate haiM yA inakI jyoti samaya usake dUsare dUsare guNoMkA pratipAdana kiyA jAtA manda rahatI hai| ina guNoMke atirikta kisI bhI padArthase aisI hAlatameM kisI eka guNakA pratipAdana karate anurAga rakhanA yahI baMdhakA kAraNa hai| kisIse anurAga samaya usa vastumeM dUsare guNa rahate hI nahIM yA nahIM, hogA to kisI dUsarese dveSa utpanna ho jAnA svAbhAvika aisA nahIM samajhanA cAhiye / 'isIkA nAma 'anekAntavAda' hai| ina rAga aura dveSoMkA kisa prakAra prabhAva ho aura jaise eka hI padArthameM bahutase prApekSika svabhAva pAye . mAtmAke svAbhAvika guNoMmeM kisa prakAra vRddhi ho, ina jAte haiM jinameM eka dUsarekA virodha dIkhatA hai svAdAda paranoMkA hala karanA hI jaina zAsana yA ina sAta tatvoMkA unako bhinna apecAse ThIka ThIka batA detA hai| sarvaviprayojana hai| rodha miTa jAtA hai| syAdvAdakA artha hai syAt-kisI ape'sthAvAda' jaina-tasva jJAnakA eka mukhya sAdhana hai| se vAda kahanA / kiptI apevAse kisI bAtako jo batAye anekAntavAda, saptamaMgI naya mAdi syAdvAdake paryAya- vaha 'syaadvaad| ekAtma padArthako hI le liyA jAya vAcI zabda hai yaha syAhAda hI hameM pUrNa satya taka vaha dravyakI apekSA sadA vidyamAna rahatA hai-usakA na le jAtA hai| nAza hotA hai na utpAda / kintu paryAyoMkI apekSA vaha ___ 'anekAntavAda' kA artha hai-bAbA dharmAtmaka vastukA parivartanazIla hai| jise hama DAkTara yA vakIla kahate haiM kathana / anekakA artha hai nAnA, antakA artha hai dhrm| usakA putra use 'pitA', usakA pitA, 'putra' matIjA aura bAdakA artha kahanA, yaha bhanekAntavAda' hI satyako 'cAcA', cAcA bhatIjA', bhAnajA 'mAmA', 'mAmA', 'bhAnaspaSTa kara sakatA hai, kyoMki satya eka mApeka vastu jA' kahate haiN| yaha saba dharma eka hI vyaktimeM eka hI hai, sApekSa satya dvArA hI asatyakA aMza nikAlA samaya vidyamAna rahate haiN| jaba hama eka sambandhako kahate jA sakatA hai aura isa prakAra pUrNa satya taka pahu~cA hue syAt zabda pahile lagA deMge to samamAne vAlA yaha jA sakatA hai| isI rItise zAna-koSakI zrIvRddhi ho jJAnaprApta kara legA ki isameM aura bhI sambandha hai| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197] bhanekAnta [kiraNa jaina-darzanakI eTise pratyeka vastu manyakI apekSA nitya bhAratIya sAhityake madhyayugameM tarka-jAva-saguphita aura paryAyakI apekSA anitya hotI hai| myaraSTikoNake ghanaghora zAstrArtha rUpa saMgharSakai samayameM jaina sAhityakAroMne bazva binduko raSTimeM rakhakara use nitya banAtI hai| inya isI siddhAntake sthAt asti, syAmAsti aura sthAdaanAzAtmaka haiN| paryAyaSTi paryAvAko anitya banAtI haiN| vatkaNya ina tIna zabdasamahaki sAdhArapara saptabhaMgIke paryAya utpAda aura vyaya svabhAva vAlI hotI haiN| sAtha rUpameM sthApita kiyA hai| vaha isa prakAra haihI utpAda vyayase vastumeM usakI sthitirUpa avatAkA bhI 1. upabhne vA vigaye vA dhuve vA nAmaka parihaMta pratyA anubhava hotA hai| yahI sthiratA vastumeM nitya dharma- pravacana / kA astitva siddha karatI hai| ataH pratyeka vastu utpAda. 2. siyA asthi, sivA sthi, siyA bhavitavya vyaya aura prauvya yukta huA karatI hai| jaisA ki prAcArya nAmaka bhAgam vAkya / umAsvAmi ne kahA hai-utpAdavyayadhaumyayuktaM sat / ' 3. 'utpAdadhyayadhaumyayuktaM sat' nAmaka sUtra / zrIratanalAlajI saMghavI apane, 'syAdvAda' nAmaka 1. syAdasti, syAcAsti, syAdavaktavyaM nAmaka lekhameM 'mamekAntabAda' kA svarUpa batAte hue kahate hai:- saMskRta kAvya, yaha saba syAdvAda siddhAMtake mUrtavAcaka rUpa 'dIrgha tapasvI bhagavAn mahAvIrane isa sidAntako, haiN| zabda rUpa kathAnaka hai aura bhASA rUpa zarIra hai| siyA asthi, siyA sasthi, siyA avattamya' ke rUpa meM syAdvAdakA yahI bAjha rUpa hai| jJAnodaya pR. 456-46. batAyA hai| jisakA yaha tAtparya hai ki pratyeka vastu. sArAMza yaha hai ki pratyeka dravyameM nitya aura anitya tasvakisI apekSA vartamAnarUpa hotA hai aura kisI dasarI rUpa svabhAvoMkA honA Avazyaka hai| yadi yaha donoM apecAse bahI nAza rUpa bhI ho jAtA hai isI prakAra kisI svAbhAva eka hI samayameM dravyameM na pAye jAve to dravya tIsarI apekSA vizeSase vahI tattva trikAla sattA rUpa hotA nirarthaka ho jAtA hai| isake lie suvarNakA dRSTAnta lenA humA bhI zabdoM dvArA pravAcya prayavA akathanIya rUpavAnA upayukta hogaa| yadi suvarNa nitya ho to usameM bhavasthAbhI ho sakatA hai| parivartana nahIM ho sktaa| vaha sadaiva ekasI sthitimeM jaina tIrthakarone aura pUjya bhagavAna arihantoMne isI rhegaa| use koI bhI vyakti mola na legaa| kyoMki usase sidAntako utpanne vA, vinaSTe vA, ghuve vA, ina tInoM zabda prAbhUSaNoMkI avasthA to banegI nhiiN| yadi suvaryako dvArA, tripadIke rUpameM saMgrathita kara diyA hai| isa tripadI anitya mAna liyA jAya taba bhI usakA koI mUlya nahIM kA jaina bhAgoM meM itanA adhika mahatva aura sarvocca kyoMki vaha paNabharameM naSTa ho jaaygaa| parantu suvarNa- . zIlatA patalAI hai ki inake apavamAnase hI gaNadharoMko kA svabhAva aisA nhiiN| suvarNa rUpa rahatA huA apanI caudahapUrvokA sampUrNa jJAna prApta ho jAyA karatA hai| avasthAoMmeM parivartita hotA rahatA hai| suvarNake eka Dele : dvAdazAMgI rUpa vItarAga-vANIkA yaha hRdaya sthAna kahA mAnase vAlI bana sakatI hai| vAjIko tor3akara aMgUThI jAtA hai| aura aMgUThIse anya kisI bhI prakAra prAbhUSaya bana sakatA hai| isI prakAra jIvameM bhI nitya aura anitya donoM : bhAratIya sAhityake sUtrayogameM nirmita mahAna anya svabhAva hai. tathA vaha saMsArIse siddha ho skegaa| aba tatvAryasUtrameM isI siddhAntakA 'utpAdanyayAdhaumpayukta sada' sthAnoM meM parivartana hotA hai jo saMsArI thA vahI siddha ho isa sUtrake rUpameM ullekha kiyA hai, jisakA tAtparya yaha hai ki jo sat pAnI dravya rUpa prayavA bhAvarUpa hai, usameM vastumeM anitya dharmakA pratipAdana nimna sAva prakAroMse pratyeka bamavIna paryAyoMkI utpatti hotI rahatI hai, evaM hotA hai| pUrNa paryAyoMkA nAza hotA rahatA hai parantu phira bhI mUla anyakI dravyatA, mUla satkI sattA paryAyoMke parivartana ..svAdasti-pacita hai| hogahane para bhI prauvya rUpase barAbara kAyama rahatI hai| ..syAvAsti-kathaMcit nahIM hai| vizvakA koI bhI padArtha isa sthitise vaMcita nahIM hai| 3. syAdastinAsti -kathaMcita hai aura nahIM hai| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6] hindI jaina sAhitya meMtatvA [16L 1. syAdavaktagya-kisI apekSAse padArtha vacanase eka 'jabase maine zaMkarAcArya dvArA jaina-sidAntakA khaMDana sAtha nahIM kahane yogya hai| par3A hai tabase mujhe vizvAsa humA ki isa siddhAntameM bahuta 1. sthAdasti pravaktavyaM ca-kisI apekSAle damya nahIM hai, jise vedAntake prAcAryone nahIM samajhA aura jo hai aura bhavAcya hai| kucha maiM aba taka jainadharmako jAna sakA hU~ usase merA sthAdasti nasti pravaktavyaM ca-kathaMcit nahIM vizvAsa hubhA hai ki yadi ve ( zaMkarAcArya ) jainadhamake hai aura bhavaktavya bhI hai| asalI pranthoM ko dekhanekA kaSTa uThAte to jainadharmake virodha .. syAdasti nAsti vaktavyaM ca-kathaMcita hai. nahIM karanekI koI bAta nahIM miltii|' hai aura pravaktavya bhI hai| pUnAke prasiddha DA. bhaMDArakara saptamaMgo prakriyAke ina sAta prakArake samUhoM ko 'saptabhaMgI naya' khte| viSayameM likhate haihai| kavivara banArasIdAsajIne nATaka samayasArameM sthAvA ina maMgoMke kahane kA matalaba yaha nahIM hai ki praznameM bakI mahattA varNita kI hai| nizcayapanA nahIM hai yA eka mAtra sambhava rUpa kalpanAyeM jathA joga karama kare mamatA na dharai, karate haiM jaisA kucha vidvAnoMne samajhA hai ina sabase yaha bhAva hai ki jo kucha kahA jAtA hai vaha saba kisI mya, rahe sAvadhAna jJAna-dhyAnakI tthlmeN| kSetra, kAlAdiko apekSAse satya hai| teI bhavasAgarake upara hai tare jIva, vizvabaMdha mahAtmA gAMdhIjIne isa sambandhameM nimna jinhako nivAsa syAdavAdake mahala meM / vicAra vyakta kiye hainATaka samayasAra pR0||5|| yaha satya hai ki maiM apaneko advaitavAdI mAnatA hai, 'tasvArtharAjavArtika' meM prAcArya akalaMkadevane batAyA parantu maiM apaneko dvaitavAdIkA bhI samarthana karatA huuN| hai ki vastukA vastusva isI meM hai ki vaha apane svarUpakA sRSTimeM pratipaya parivartana hote hai, isaliye sRSTi astitva grahaNa kare aura parakI apekSA prabhAva rUpa ho| ise vidhi rahita kahI jAtI hai, lekina parivartana hone para bhI usakA aura vividha rUpa asti aura nAsti nAmaka bhima dharmoM eka rUpa aisA hai jise svarUpa kaha sakate haiN| usa rUpase dvArA batAyA hai| vaha hai' yaha bhI hama dekha sakate haiM, isaliye vaha satya bhI / deza aura videzake vibhinna dArzanikoMne sthAdvAdako hai| use sasthAsatma kaho to mujhe koI ugra nhiiN| isalie yadi mujhe anekAntavAdI yA sthAvAdI mAnA jAya to maulikatA aura upAdeyatAkI muka kaMThase prazaMsA kI isameM merI koI hAni nahIM hogI / jisa prakAra svAdadvAda' hai| DA.bI. ena. pAtreya kAzI vizvavidyAlayake ko jAnatA hU~ usI prakAra maiM use mAnatA hU~."mujhe yaha kathanAnusAra anekAnta badA priya hai| 'jainiyoMkA anekAntavAda aura nayavAda eka aisA sArAMza yaha hai ki syAvAda nyAya padArthako jAnane mita ki satyako khAjama pakSapAta rAhata kAna liye eka nimitta sAdhana hai| isakA mahatva kevala jema kI preraNA karatA hai, jisakI AvazyakatA saba sampradAyake hetu hI nahIM varan jainetara sampradAyake liye bhI dharmoko hai| prayogameM bAnekA siddhAnta hai| svAmI samantabhavane isa mahAmahopAdhyAya 1. gaMgAnAtha jhA bhUtapUrva vAhacAMsa- satyakA adhika prayoga kiyaa| syAdvAda eka vaha yasto para prayAga vizvavidhAlayane isa siddhAntakI mahattA nimna jisake prayoga dvArA sAmrAjyameM kisI prakArakA upadrava rUpase varNita kI hai aura virodha nahIM upasthita ho sktaa| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuralakA mahatva aura jainadharma (zrI vidyAbhUSaNa paM0 govindarAya jaina zAstrI) (gata kiraNale mAge) (8) tAmila janatAmeM prAcIna paramparAse prApta jana- elenAzani ho gayA hai / yaha ekhelAzikana aura koI ati calI mAtI hai ki kuranakA sabase prathama pArAyaNa nahIM ebacArya hI haiN| kuMdakaMdAcArya ailasatriyoMke vaMzadhara pAMgharAja 'ugraveruvAdi' ke darabArameM madurAke 16 kavi the, isalie inakA nAma elAcArya thaa| yoMke samakSa humA thA / isa rAjAkA rAjyakAba zrIyuta ema ina paryApta pramANoMke prAdhAra para hamane kuranakAvyakA zrInivAsa ayyArane 125 IsvIke bagabhaga siddha racanAkAla IsAse pUrva prathama zatAgdI nizcita kiyA hai| kiyA hai| aura yahI samaya anya aitihAsika zodhoMse zrIailAcArya (2) jaina pranyoMse patA lagatA hai ki IsvIsanase kA Thoka baiThatA hai| mUlasaMghakI upalabdha do pahivAlayoM . pUrva prathama zatAbdImeM dakSiNa pATaliputra meM vidasaMghake meM tasvArthasatrake kartA umAsvAtike pahile zrIekhAcAryakA pramukha zrIkundakundAcArya apara nAma enAcArya the| isake nAma pAtA hai aura yaha bhI prasida ki unAsvAtike atirikta jina prAcIna pustakoMmeM kuralakA ullekha pAyA guru zrI elAcArya the| ataH kurakhakI racanA tavArthasUtrake hai unameM sabase prathama adhika prAcIna 'zivappadikaram' . pahale kI hai| yaha bAta svatA siddha ho jAtI hai| nAmakA jainakAmya aura 'maNimekhale' nAmaka bauddhakAnya hai| kuralakA kundakunda (elAcArya) ronoMkA kathA viSaya eka hI hai tathA donoMka karvA bhApasameM vikrama saM011. meM vidyamAna zrI devasenAcarya apane mitra the| batA donoM hI kAmya sama-sAmayika haiM aura darzanasAra nAmaka granthameM kundakundAcArya nAmake sAtha unake donoM meM rakha kAgyake baThe anyAyakA pAMcavAM paca uData anya cAra nAmoMkA ullekha karate haiM:kiyA gayA hai / isake atirikta donoMmeM kurakSake nAmake padmanandi, vakramIvAcAya, elAcArya, gRddhapimAraloka aura ut| "zivappadikaram" cchaacaary| vAmila bhASAke vidvAnoMkA itihAsakAla jAnane ke lie zrI kundakundake gurU dvitIya bhagavAha the aisA bodhasImA nirNAyakakA kAma karatA hai aura isakA racanA- prAmRtakI nimna likhita gAyAse jJAta hotA hai| kAra aitihAsika vidvAnoMne iMsAkI dvitIya zatAbdI sahaviyAro ho mAsAmuttesu jaM jiNe kahiyaM / mAnA hai| so taha kahiyaM NANaM sIseNa ya mahavAhussa // (1) yaha bhI janadhati hai ki tiruvalluvarakA eka mitra elelAziAna nAmakA eka vyApArI kaptAna thA / kahA ye bhadrabAhu dvitIya nAndasaMghakI prAkRta pahAvalIke jAvA hai ki yaha isI nAmaka colavaMzake rAjAkA chaThA anusAra vIra nirvANase 469 bAda hue haiN| vaMzaja thA, jo lagabhaga 2060 varSa pUrva rAjya karatA thA kuralakatoke anya grantha tathA unakA prabhAva aura sihaladvIpake mahAvaMzase mAlUma hotA hai ki IsAse kurajakA pratyeka adhyAya adhyAtma bhAvanAse prota1. varSa pUrva usane siMhaladvIpa para par3hAI kara use prota hai, isalie vijJapAThakake manameM yaha kalpanA sahaja vijaya kiyA aura vahA~ apanA rAjya sthApita kiyaa| ho uThatI hai ki isake kartA bane adhyAtmarasika mahAisa ziAna aura ukta pUrvajake bIca meM pAMca pIriyA~ smA hoNge| aura jaba hameM yaha jJAta ho jAtA hai ki isake bhAtI haiM aura pratyeka pIr3hI 50 varSakI mAne to hama isa racayitA ve enAcArya haiM jo ki maNyAtmacakravartI the jo niyaMba para pahuMcate haiM ki elekhAziAna IsAse pUrva prathama yaha kalpanA yathArthatAkA rUpa dhAraNa kara letI hai| kAraNa zatAbdI meM the| ekhAcArya jinakA ki apara nAma kundakunda hai aise hI bAva asalama yaha hai ki ekhAcAryakA apabhraMza advitIya anyoMki praNetA hai| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa kuramakA mahatva aura cainadharma (202 unake samayasArAdi pranyoMko pade binA koI yaha banyo vibhumbhuvi na kairiha kauNDakundaH nahIM kaha sakatA ki maiMne pUrA jaina tatvajJAna prayApacyA- kund-prmaa-prnnyikiirti-vibhuussitaashH| sma vacA jAna khii| jisa sUkSma tasvakI vivecanAzailIkA yazvAsa-cAra -karAmbujacarIka- , prAbhAsa unake muni jIvanase pahale race hue kurakhakAvyase akre zrutasya bharate prayatapratiSThAm // 3 // hotA hai vaha zainI ina granthoM meM bahuta hI adhika parisphuTa tapasyAke pramAvase zrIkRndakandAcAryako 'cAra hogaa|yeth jJAnaratnAkara hai, jiname prabhAvita ho- adi prApta ho gaI thI jisakA kiullekha avayavekhagokhale kara vividha vidvAnoMne yaha uti nizcata kI hai-hue aneka zilAlekhoMmeM pAyA jAtA hai| tInakA gvAba hoyeMge munIndra kundakundase / ' hama yahA~ dete haiM:pIcheke andhakArgane vA zilAlekha likhanevAoMne kunda- tasyAnvaye vidite babhUva yApayanandi prathamAmidhAnaH kumako mUjasaMyomendu' 'munIdra''municakravartI 'padoMse zrIkuNDakundAdimunIzvarAkhyaH satsaMyamAddtacAraNadira bhUSita kiyA hai| isase hama sahajameM hI yaha jAna sakate zrIpadmanandItyanavadhanAmAyAcAyyazabdocarakoyanakunaH hai ki unakA vyaktitva kitanA gauravapUrNa hai| digambara dvitIyamAsIdabhidhAnamudyaritrasaMjAtasucAraNaddhiH // jaimasaMghake sAdhujana apaneko kundakunda bhAmnAyakA ghoSita 'rajobhiraspRSTatamatvamanta- pisavyayitu ytiishaa| karane meM sanmAna samajhate hai| ve zAstra-vivecana karate samaya , raja padaM bhUmitalaM vihAya cacAra manye caturasaMgulaM sH| prArambhameM avazya par3hate haiM ki: ina saba vivaraNoMko par3hakara hakyako pUrNa vizvAsa 'magala bhagavAna vIro maMgalaM gautmo'prnnii| hotA hai ki aise hI mahAn pranyakArakI kalamase rakhAkI maMgalaM kundakundAryo jainadharmo'stu maMgalam / / racanA honI caahie| inake race hue ca rAsI prAmRta (zAstra sune jAte haiM para aba ve pUre nahIM milate, prAyaH nIce likhe prantha hI kuralakatAkA sthAna :milate haiM:-(.)samayasAra, (2) pravacanasAra, (.) isa vaktavyako par3hakara pAThakoMke mana meM yaha vicAra paMcAstikAya, (.) aSTapAhuka, () niyamasAra (6) utpanna avazya hogA ki kurava bhAdi mandhoMke raciyatA (.) dvAdazAnuprecA (8) rayaNasAra, ye saba grantha prAkRta zrIelAcAryakA dakSiNa meM baha kaunasA sthAna jahAM bhASAmeM hai aura prAyaH sabahI jaina zAstra bhayaDArAMme para baiThakara unhoMne ina andhokA adhikatara pravacana kiyA milate haiN| bhAH isa jijJAsAkI zAntike lie hameM nIce likhA aiyA bhI ullekha milatA hai ki unhoMne koha- mApa dekhanA caahie| kundapurameM rahakara SaT khaNDAgama para bAraha hajAra zloka dakSiNaze malaye hemanAme munimahAtmAsIt / parimita eka TIkA likhA thI jo aba dudhApya hai| samaya elAcAryoM nAmnA draviDagaNAdhIzvaro ghomAn / sAra pranyapara vividha bhASAoM meM aneka TIkAeM upalabdha hai| hindoke prAcIna mahAkavi paM. banArasIdAsajIne yaha zloka eka hastalikhita 'mantralapaNa' nAma isake viSayameM likhA hai ki "nATaka par3hata hiya phATaka pranyameM milatA hai, jisase jJAta hotA hai ki mahAtmA khujata hai" samayasAra 'pravacanasAra aura paMcAstikAya ye ejAcArya dakSiNa dezake malayaprAntameM hemagrAma nivAsI tInoM grantha vijJasamAjameM nATakavAyo nAmase prasiddha hai aura the, aura vidasaMbake adhipati the| yaha ImamAma ko tInoM hI anya niHsandeha bhAtmajJAnake pAkara hai| hai isakI khoja karate hue zrIyuta makkhinAtha pAvatI ina saba pranyoMke paThana pAThanakA baha prabhAva jamA ki ema.e.esa..ne apanI pravacanasArakI prastAvanAmeM dakSiNApathase uttarApatha taka prAcAryakI ujvala kIrti likhA hai ki-'madrAsa presIDensIke majAyA pradeza kAgaI aura bhAratavarSa meM ve eka mahAna bhAsmavidyA prasA- 'ponnUragA~va' ko hI prAcIna samayameM hemanAmakarade raka mAne jAne bage, jaisA ki aSaNabelagolake candra the aura sambhavataH yahI paDakundapura , isIke pAsa giristha nimnalikhita zilAlekhase prakaTa hotA hai:- nIlagiri pahAba para bIekhAcAryako caraNapAdukApanI Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 anekAnta [kiraNa 6 - aura barasAta ke dinoM meM mAtama saMlagna the| itihAsa unakI pUjAke lie vahA~ hai.jahA para baiThakara tapasyA karate the| pAsa pAsakI rasakI prAptimeM saMlagna the| itihAsase jJAta hotA hai ki usa janatA Aja bhI aisA hI mAnatI hai aura barasAta ke dinoM meM samaya jainadharma kaliGgakI taraha tAmila deza meM bhI rASTradharma thA unakI pUjAke lie vahA~ eka melA bhI prativarSa bharatA hai, usake prabhAvase rAjagharAnoM meM bhI zikSA aura sadAcAra zrIyuta sva. jainadharmabhUSaNa pa. zotamaprasAdajIne bhI pUrNarUpeNa vidyamAna thaa| adhyAtmavidyAke pAragAmI patrI isake darzana kara jainamitrameM aisA hI likhA thaa| rAjA banane meM utanI pratiSThA va sukha nahIM mAnate the jitanA dezakI tAtkAlika sthiti ki rAjaSi banane meM, jisake udAharaNa prAcArya samantabhana jaba hama kuralako racanAke samaya dezako tAtkAlika (pANDyarAjAkI rAjadhAnI uragapurake rAjaputra) zilapasthiti para raSTi DAlate hai to jJAta hotA hai ki sArA dikarake kartA yuvarAja rAjarSi (cera rAjaputra) aura 5lAdeza usa samaya Rddhi sidise bharapUra thaa| videziyoMkA praveza kA cArya haiN| usa samaya kSatrIyagaNa zAsaka aura zAstA donoM bahonese vaibhava apanI parAkASThAko pahu~cA humA thaa| the| svatantra va dhArmika bhArata usa samaya kaise divya vicAra baukika sukha sahaja hI prApta honesa loga unakI lAlasA rakhatA thA isakI bAnagA~ke lie kurana acchA kAma meM nahIM phase the| kintu isa lokameM maprApta nijAnanda detA hai| 'vasunandi-zrAvakAcAra' kA saMzodhana (paM0 dIpacanda pANDyA aura ratanalAla kaTAriyA, kekar3I) hamArA vizAla jaina vAGmaya prAkRta saMskRta evaM rahe haiN| dAnI mahAnubhAva yaha nahIM socate ki hama ina apabhraMza bhAdi vividha bhASAoM meM likhA gayA hai| azuddha, pAThoMko chapAkara aura pracAra meM jAkara kitanA anartha durbhAgyavaza usameMse bahuta-sA sAhitya to hamAre ajJAna karate haiM ? kyA pustaka vikretA aura dAno mahAnubhAva va pramAdase mandiroMmeM, zAstra bhaNDa rAmeM par3A par3A isa burAIko dUra karanekA yatna kareMge ? aura to paSTa ho gayA tathA bahuta sA naSTa hone ko hai aura aura, bahuzrata vidvAnoM dvArA sampAdita hue granthoMkIra bor3A bahuta jo mudrita hokara prakAza meM thA pAyA hai, bhI dazA acchI nahIM hai| ve bhI aneka azuddhiyose sakheda likhanA par3atA hai ki vaha bhI anekAneka paripUrNa haiN| prazadiyoM se bharA par3A hai| udAharaNa ke taura para 'yazasti- vadyapi mUla graMthakartA to apanI kRtiyAMko zuddharUpameM laka campU' granthako hI lIjiye, jisake vinA TIkA vAle hI prastuta karate hai parantu addha vidagdha pratilipikartAmobhAgameM parI eka hajArake karIba azuddhiyA~ haiN| yahI dazA kI kapAse unameM kaI prazAdiyAM bana jAtI haiN| likhita nityapUnA, dazabhakti aura bhAvaka pratikramaNa pATha AdikI pratiyoM meM to ve azuddhiyAM eka prati taka hI somita rahatI sI hai| pUjA pATha, jinavANI saMgraha aura bRhajinavANI haiM para mudrita pratiyoM meM yaha bAta nahIM hai vahIM to jo eka saMgraha tathA guTakAnoM pAdimeM chape hue azuddha pAThoMkI ora pratimaM azuddhi ho gaI vahI saba pratiyoM meM ho gaI smjhir| jaba hamArI dRSTi jAtI hai taba hameM bahuta hI duHkha hAtA isa taraha mudrita pratiyoM ke sahAre ina azuddhiyoMkI paramparA / par3hanevAle azuddhiyAkI tarapha kAI laSaya mahA data, pracArameM zrAkara baddhamUla ho jAtI haiM jo Age calakara kintu unheM usI rUpa meM par3hate jAte haiN| prakAzaka aura pustaka aneka prAnta dhAraNAmAko janma detI rahatI hai| jisake vikratA isa bAtakA dhyAna rakhanA ucita ho nahIM samajhate, tIna bar3e majedAra udAharaNa yahA~ diye jAte haiMisI kAraNa hamAre pUjA pATha bhI azuddhiyoMke pujabana - --- - 2 aise pranyoM meM mANikacandra pranyamAnAse prakAzita dekho 'bhanekAnta' varSa kiraNa 12 pRSTa 77 para 'varAMgacarita' aura kAraMjAse prakAzita sAdhaya dhamma hamArA dekha yastika kA sNshodhn'| dobA bhAdi haiN| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6] 'vasunandi-zrAvakAcAra'kA saMzodhana / 203 jAta yaunAdayaH sarvAstakriyA hivavidhAH jAtayonAdayaH sarvAstaskriyApi tathAvidhAH zruti. zAstrAntaraM vAstu pramANaM kA'naM naH patiH / zrutiH zAstrAntaraM vAstu pramANaM kAtra naH zitiH / -arthAt jAtakarma aura yauna (vivAha) Adi sArI yaha zloka mudrita prati meM ThIka isI rUpa meM pAyA jAtA tAskriyA-laukika kriyAetathAvidhA-mokAmaya hai hai| bAdako paM0 nAthUrAmajI premIne aura paM0 zrIlAlajo viSayameM zruti yA zAstrAntara pramANa ho to hamArI kyA pATanIne isa zlokameM thor3AsA pAThabheda aura kara DAlA hai hAni hai| jo isa prakAra haijAtayo'nAdayaH sarvAstakriyA'pi tathA vidhA dhavalA TIkA 'makkhavarADayAdayo asambhAvaTuvazrutiH zAstra ntaraM vAstu pramANaM kAna na kSatiH / NA maMgalaM' yaha vAkya hai jisakA artha pAle aura kauDI aura isa pacakA artha paM0 zrIlAlajIne ina zabdoM meM zataraMjakI goTe' bha.didayoko asadabhAvasthApanA maMgala kiyA jAtiya kiyA kahate haiM-kiyA gayA hai so saMgata nahIM hai| kyoMki vahA~ bhI anAdi hai| aMga zAstra yA aMga bAhya zAstra yAda asadbhAvasthApanA maMgalakA kathana hai| kevala yadi prasausake zAstra meM mileM to hamArI kyA kSati hai|" bhAvasthApanAkA hI kathana hotA to phira bhI koDI 'pAse paraka artha kimI taraha ThIka ho sakatA so to hai nahIM yahA~ vicAraNIya bAta yaha hai ki 'saba jAtiyA~ asadbhAvasthApanA maMgala' meM koDI pAsoMko mAMgalika anAdi haiM, to ve kauna 2 sI haiM aura unakI kriyA bhI dravyarUpameM grahaNa karanA jaina paramparAke hI nahIM vaidika anAdi hai to ve kauna 2 sI haiN| isakA uttara digambara paramparAke bhI viruddha hai| pratilipikAroMke dvArA 'ya' akSara sAhityase to kyA samana bhAratIya sAhitya-zvetAmbara, choDa denese yaha saba ghoTAlA huA hai| ataeva 'makhayavarAbauddha, evaM vaidika sAhityase bhI nahIM mila sktaa| tathA hayAdayAM' aimA pATha honA cAhie jisakA artha akSata 'aMga zAstra aura aMga bAhyazAstra yadi usake pramANa meM kamalagaTTe Adi padase supArI prabhRti mAMgalika dravya aimA mile to hamArI jainiyoMkI) kyA ti hai'-aimA ullekha honA prakaraNa saMgata hotA hai hamAre isa kayanako puSTi karanA bhI samucita pratIta nahIM hotA kyoMki dvArazAGgakA vasunaMdi prAvakAcArakI 384 vIM gAthAse bhI hotI hai| jJAna to kabhIkA lupta ho cukA, aMgavAjhazAstra jainoMko gAza isa prakAra hai:pramANa haiM hI aisI dazAmeM somadevasUri jaise vidvAna jainiyoM ke liye unheM pramANa mAnaneko ke likheM ki isameM 'akSayavarADo vA amugo esotti NiyayabuddhIe janAkI kyA iti hai| kucha buddhiko lagatA nahIM anaera saMkappaUNa bayaNaM esA viiyA asmbhaavaa|' paM. zrIlAlajIbAlA ukta artha campU yazastilakake pUrvApara prasaMgako dekhate hue saMgata nahIM ho sktaa| ataH hama pathake vasunandi x zrAvakAcArameM sampAdakane jo eka pATha pATha aura arthake viSaya meM to 'bhramanti paNDitA sarve' vAlI 'mirabahANughaTaNa"mAdi (gAthA 293 ko dekho) banA ukti ho rahI hai| diyA hai aura arthameM ziraHsnAnake atirikta anya snAnAMkA hamane isa glokakA pATha aura artha granthake sandarbhAnu- pra.pApavAsa bAlake liye vivAna kara diyA hai sAyA kUla yaha sthira kiyA hai| samA jaina paramparAke viruddha hai isaliye miragahANu' kI jagaha sirahANa (snAnArthaka pATha honA caahiye| (r) dekho nirNaprasAra presameM mudrita yazastilakacampU uttarAI pRSTha 373 * buddhIe samArovida maMgalapajjayapariNAda jIvaguNa sarUra x dekho mANikacandra pranthamAlAmeM prakAzita nIti vAkyA khavarADayAdayo asambhAva TuvayA maMgalaM / " yaha pUrA mRta (graMthAMka 22) kI prastAvanA 13. aura vijA- vAkya hai| (dekho SaT khaMDAgama dhavalArIkA pustakA- . tIya vivAha bhAgama aura pukti donoMke viruddha hai kAra saMtaparUpaNA pRSTha 20 paMkti) nAmakA TrekTa pRSTha 77 x yaha maMtha kAzI bhAratIya jJAnapIThase prakAzita huA hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ x 204] banekAnta isa taraha azuddha pAThoMke pracArameM mAnese pranyoMkA zrIne apane isa graMthakA nAma 'sAvaya camma (gAthA rame) mahatvathA mala khelakakI korti tomara hotI hI kaI aura uvAsayajmAyaNa-upAsakAcyavana (gAthA meM) mahApApakI kAraNIbhUta anyAnya viruva paramparAeM bhI prakaTa kiyA hai| pracalita ho jAtI hai| isa saMskaraNake sampAdaka paM.hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI di.jaina samAjake eka mAna hue vidvAn hai| jainAcAryone zabdAdi, arthazudipa zabdArtha gudina jinhoMne bhavasA TIkAke sampAdana kArya meM bhI apanA yoga pUrvaka prayAdhyayanako 'jJAnAcArake pATha aMgoM meM samAviSTa kiyA hai aura aisA adhyayana bhAratIya sNskRtimeN| sadAseTa rahA hai| yaha tabhI bana sakatA hai jabaki pAThya hamane ukta saMskaraNakA adhyayana kiyA to rasa anya pUrva rUpeNa zuddha hoN| abhI abhI bhAratIya jJAnapITha bAtase banA duskha humA ki sampAdakane mUlapAThake caya-meM phAzI dvArA prAvakAcArakA eka nayA saMskaraNa prakAzita 'kAphI lAparavAhIse kAma liyA hai jisase mulagAthAcoM meM hA hai| jisakA saMpAdana mAdhunika zailIse kalAtmaka prayApta bhayAvayA raha gh| prastuta lekhameM hama unakI huvA hai sAthameM prastAvanA pariziSTa prAdika khagA nese saMzodhita tAlikA nIce de rahe hai:pranthakI upAdeyatA kAphI bar3ha gaI hai para pranthameM yadipatra vasunandi zrAvakAcArakA pATha saMzodhana kAna honA kAphI khaTakatA hai| gAthA saMkhyA pratikA pATha zuddha pATha isa granthake mukhakartA prAcArya vasunandi haiM jo kuza- ka NAyAro bhaNayAro (1) bakavi the aura mulAcAra, bhagavatI mArAdhanA mAvi siddhAntaprAyoMke marmajJa the, ataeva ve saiddhAntika kahalAte the| attA atto mUlAcArakI vRtti+ inhIkI banAI huI pratIta hotI hai| ggAhaNa hai| bAyakatikramaNa' 'grantha' kI pAnAcanA bhaktike 22 kha maha maI antargata pAI jAnevAlI gAyAmoMse aura pratikramaNabhaktike 21 sanda gada saba ga antargata pAI jAnevAlI gyAraha pratimAoMke 'micchA me 26 pAhaba pAhANa epa pATha: parase spaSTa hai ki zrAvakapratikramaNa pAThakA .. mAuM gopI nUtana pratisaMskAra zAyada inhIMkA kiyA humA ho / 33 ka motta inakA samaya vikramakI 12 vIM zatAba hai| prAcArya ,, kha naM pariNayaMtaSparieI + dukhamA kojie basunandi bhAvakAcArako gAthA 21 se 14 14kha sattAbhUmo so tANaM saMtatabhUmo mo tANa (2) 18 taka mUlAcAra paravazyakAdhikArakI 48 vI 21ka phajabhoyo phalapabhoyatro (3) gAvAkI vRttise| kha moyA bhoyA bhoyA bhAvA.) gAMdhI haribhAI devakaraca jaina granthamAlA puSpa meM 3.. tANa paveso vANupaveso (1) se 35 taka kI taba vAyAoyamAvAsava... 46 lavaNavaM""sammatte pUyA bhavaraNaM mAdi gAthAke alAvA zeSa 27 gAthAe aura vAsunAda (pAThAntara) (1) dekho zrAvakAcArakI gAthA 7, 200 se 21, 4 apanazabhASAkA 'sAvayadhammadohA' graMthakA 2.1,272, 201, 200 aura 261 se 10 // nAmakaraNa bhI isI nAma parase kiyA gayA pratIta ko dekhiye| hotA hai| usI bhAvaka pratikramaba pR0 // se 6. para zikSA , amagAraH, svataMtrabhUtA, dekho, mUlAcAravRtti batoMke 'micchA me TukAI' se basunaMdi bhAvakAcAra kI pR. 125 AvazyakAdhikAra kI 58vIM gAthA 3 phalagAthA 21. se 21 aura 201-202 se tulanA prbhogtH| vaphalabhogAbhAvAt 5 na anupravezaH / pradhakArane bhagavatI mArAdhanAmeM,.karSita gupoMkA bhI Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasunandibhAvapacArakA pATha saMzodhana baNigasudA tuma miTTo esu sammA eesu samma 14 kiMcigaNaM kiMva (10) khissaMkAha pissaMkAI 1000 aharahane pazidhUyA 40 bAraM tujhara (17) 53 kahAvara rautae sUtrA vA rohavaM svAvazeSavaM (1) 55ka tAmalita tAmakhitti 16ka kukha majjAvaM visagAI basaNAI pacchiyAyo parizkAyo saMsiddhAI saMsiTThAI (.) 12.. hiMda hiMDapa 12.ka majmammi majyayAsamma mAyaraM mAyaraMNa 121 kha corassa corUba vujajAI purajAI () 121kha puSito mohita -- n bhakkhehi acchIhi (6) 6.kha hihaha va (11) 68ka diraNaM ti diyaha pi 137ka mahI bITe mahI pi? prAthaha paccara 153 rasthAya yaMgaNe ravAe.paMgaNeza (10) 147kha pajjanayammi pajjaniyammi miTThA (11) 148ka amAsarehi jmasehiM (200 hipyA piyA 111ka maMmA bhavarAI pravarAI vi 10. kaha diya mAeba kahapamAyaNa. 26kha taMpi vaNie tamhi viNi 9 (12) 115ka usiba jahA"vippA gayaNagAmiNo vi bhuvi vippA 152 kha bIha bhuvi x chuhiti pArasiyANa pArassiyAya dd ts chuIti 88kha bhakkheda bhakkhA kikavAya kikabATa 1.ka sAmI mottakha mAthi sAma mottaNa taMNa (13) puNyo puNNI puraNA puraNI eka pasAyamANo ziravarAho palAyamANe "zirAvarAhe* 118 chayaNa " kha. haNijjA haNijjA 168 kha baMtatto saMtaTola (11) 100sa sumarA vikaNa sumarA pelaya viSTha viDa bhaya viTo aya-batyo khala-viSTa (1) 1kha pabalekha pancebika (15) 185 koI 18. visa bhoSi vilamoda saMgraha diyA hai jo bhAgekI gAthAke 'iccAiguNA' zabdase " pUrvavatsa kRAvaMtassa saMbara hai| saMsRSTAni mAMkhoMse .rohaka magare / sa se deha sadahara surajAIpAracaryakarANi / dekho, pAipasamAyaNa ka sambahiyADa vAhiyAno (11) boddosh| nya 10 netrodAramA phoDI jAmA, 15 sUlI para 1. galiyoM meM yA caukameM mIThI maya 12 mAMsa bar3hAnA usI ko-bodeke goleko / 2.astra mAya meM ye donoM doSa pavA musvA mama manyAsvAmI vishessH| sava vizva vyaapse| 21 bAdhikAma saMbasvA 15 pratyuva / bdhaamoNko| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 1 bhanekAnta. [kiraNa 235 113kha javi kayaM devAggayaM kayaM deva duggaI 302 ka kaha giloe kahaNikhoe , kha kassa sAhAmi kassa va sAhemi 304 ka jAijjA jAeja 306 ka pAvijjA pAvijjA 3.7 kha jIvo parihareha iya jo iya jo pariharaha 21.ka. pattta ra pasaMtaha (1) 221 ka paNAma my 315 ka 225 paDigaha mucaTThANaM paDigahaNa muccaThANaM 31 kha 22. hiravajANu taha ucca hiravajjANu vaha 321 khaM duica (2) 324 ka 228 kha aivajja yiAvejja 23. ka khAima khAiya 327 ka roDANaM roINaM (3) 236. paripIDayaM paripIDiyaM 333 kha 242 ka kipi kiMci vi 337 ka jAyaha""jaharaNasu jAi"jahaNNAsu 338 ka 246 ka sudiTTI sudiTTI maNuyA 26.ka sahassuttugA sahasma tuMgA 16. ka sakkara samasAya sakkarAsAya 341 ka 261 kha 262 ka jovaNaM tehi jovaNatehiM (7) 311 kA 266 ka tasthANu tatthaNu vigaibhayA vigaisamayAicha (1) 353 va 266 ka bahiNa bahi 362 kha 28. sa. caussu causu 366 ka 26. kha gavara vari , kha NinvayaDI zibbiyaDI 372 kha 213 ka siragahANu sirAhA 265 ka tuya taya. 384 ka 261 kha 386 ka caya vapaNaM (6) uvayaraNeNa miDa uvayaraNeNa (7) cariyAya cariyAe patthe estheva (6) jAejja jAejjA (6) kAuMrisa gihammi kAuMrisi gohaNa mmi * (10) ziyamaNaM NiyameNa dara (r) (1) parabhavammi parabhavammi ya daMsamo daMsaNe vanjiUNa tavasINaM vajauM tava ssINaM 8 apharasa apharuma vahijae vahijjai jaNANaM jaNAzro (12) kilesa saMkilesa sirasAzaM maddaNa abhaMgaseva, sissANa maddaNabhaMgaseya uccarA uccArA saMvegAiya saMvegAi pUrvAdha AyaMbila thiciyaDeya ThANa baTTa mAi khavaNehiM pajA divyabhAe divyabhoe bhaTTammi pro aTTamIyo tahA epArama tayArasa suhamsa vi suhaM ca vi NAyabyA NAyaco barADa bho vA varADayAisu (13) uNa vihi vihI keI pujjA dekho, varAMgacarita jarinakRta mArga loka 27 // 6 'muNDanaM vapanaM triSu' itymrH| mRdu upakaraNa piMkI dekho, sAgAradharmAmRta TIkA adhyAya kA 45 vAM padya mAdise 8 vahAM hI-mere ghara para hI / / mAMge (yAcayet) 3 rogI purupAkA / yauvanaM bhaMte yeSAM te, teH| 5 viga- 10 RSi samudAye katuM mazakyet / " meDhaka (badura) anakAdi, bAdaloMkA naSTa honA Adi / 1 snAna 12gurujanAMse 13 akSata kamalAmAdimeM,dekho dhavalA Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kiraNa6 vasunandi bhAvakAcArakA pATha saMzodhana [287 - 412 ka kAle sajma 361 ka maMgaMgIjA aMgagijmA (1) 426 kha jaMNiya jigarUpa (8) Diliya paDaliya (2) tiriyamma tiriyae vIe tiriyammiya dirahe diyahe siriyayaM so 401 kha kaMdura 461 kha saMgha khaMdha vijjamayA gIvaM gevija gIvAe 408 kha karAvie karAvae 166 kha vivisiUda pisiuNa givisiUNa zivemiNa 466 kha tavijehiM tivileha (3) 472. NigvuDataM NibuDato vivihehi ca vivihehi 472 kha kiraNa kara uccAha uccAra 473 ka parigcho pariuDo gehassa gihassa 481 kha tisthayara tibvayara (10) 42. ka 453 ka ziyama NiyamA 422 ka tisahi tesaTi. 45 ka vayaNutarUNI vayaNa-taruNi khivejja 414 kha kAvaM 5.00 426 kha acchara sayAu adarasAmo paTTaya 43.ka succhaDiya (7) 5.1 kha vuDNa buhaya () 431-sArIkI sArI gAthA-. 108ka paMcasu paMcasuya aTTaguNe aTTaguNI kaNavIra-malliyAkaMcaNAramacakundakiMkirApahi / va suravaSNajUhiyA pArijAya-jAsavaNa-bArahiM // 127 ka borie va 435 ka thAli NAmA thAna gAma 436 ka pahohAmiya pahohubamiya (2) kavADa daNiyataNupamANaMca, kapaDadaMDa taNumAe turukka (6) 234 ke mAyae 438 kha parimalAyatti parimalApatta (7) tisu tIsu 441ka 541 kha koI 452 kha bhUyANAIvi () lIlA va tiraNolIlAra tirako 454 kha jAgaraNaM jAgaraM taraNa tarrANa ahava paraNasu parapAsu sattIe bhattIe pariziSTa-saMzodhana! TIkA pustakAkAra saMtaparupamA pRSTha 14 aMgaiH grAhyA jyAvara bhavanakI prAcInatama grantha pratiyoM parase spaSTa dekho dhavalA saMta. pRSTha 6 / 2 paTalitaH AcchAdita / hai ki graMthakArako dvitIya tRtIya Adi saMskRta zabdoMke trivila-tabalA vAdina / 4 supramArjita bhUsA sApha viDaya taiya Adi prAkRtarUpa-jo prAkRta vyAkaraNa kiyA huaa| prabhApujake dvArA sUrya tejakI upamAko niyamAnusAra vargake prathama tRtIya vyaMjanako loparake prAta / 6 gAthAmeM taMda pada haiM jisakA artha kapUra azruti aura pazrutiparaka hote haiM-iSTa the aura sampAdaka hotA hai ataH tujhaka-jobANa pada saMgata hai| sandhike jIne aise zabdoko jo mUla pAThameM sthAna na dekara unheM kAraNa cAroM ora prApta hue haiM bhramara jinake aisii| dekho guNabhUSaNa pA. kA vAkya TippaNImeM / ma pUjAke kharcake lie kheta jamInakA dAna aadi| 1. tIbatara / (naki tIrthakara) " majjana / sijmA vIrie Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - TippaNI meM diyA hai vaha DIka nahIM hai| hamane aise bheje jAne ke kAraNa sampati hamAre pAsa nahIM haiM so saka zabda parya meda na hone se isa vistRta tAlikA paNDitajI prakaTa kreN| . isa lekhake saMketa:- (saMzodhana tAlikA) azudipa '' aura 'ba'ko tathA 'pa' aura 'ya' kA jIkase nahIM par3ane ke kAraNa ho gaI hai jinameM ijA ai cinha vAle sanzodhana gAthAnoM para ripabayaNaM, rastyAvarSagayo, dvivAdi aura unakA zurUpa NameM bhI dakhie ka, kha se mavanaba gAyoke pUrva aura pujAI vaparNa, ratyArApaMga ciNaM Adi hotA hai jo uttarArdhame hai| tAlikA de diyA gayA hai| upasaMhAra prambakArako vyasana aura nivRtti zabdoMka prAkRtarUpa samAjameM nyoMkA eDa pracAra ho isa hetu yaha basaNa aura viyattI iSTa the naki visaNa, shibuttii| itane saMzodhAtmaka lekha likhA gayA hai, kisI durabhisaMdhivaza para bhI kucha sthala hameM aba bhI aspaSTa jaMcate haiM aura nahIM / yadi svAdhyAya jana isa lekhakA samucita upayoga sthala nirdeza pUrvaka nIce diye jAte hai karake jAma uThAyeMge aura hamArA utsAha bar3hAveMge to. 13. pamjattayo batti,"12 ka liijja", bhaviSya meM aise hI lekha phira prastuta kiye jaayeNge| 1.kI sArI gAthA / 343 ayato vi.19kha bhAratIya jJAnapITha kAzIka' cAhiye ki vaha vasunandi garehi tathA surakSaNaja" 3. mehiya"26 kha zrAvakAcAra' kI azuddhiyoMkI ora dhyAna hai aura unakA sazodhana granthameM lagA kara pAThakoMke lie suvidhA pradAna hamake spaTa pATha pahale hamAre saMgrahameM the jo paM. kare, tathA bhaviSyameM isa pora aura bhI adhika sAvadhAnI paramAnanda bIke pAsa unake upayoga ke lie bahuta pahale rakhanekA yatna kregii| aneka yAtrAbhoMkA sugama avamara ? gujaraneko gujara jAtI haiM umare zAdamAnImeM, magara yaha kama milA karate haiM, mauke jidagAnI // pAla iNDiyA candrakIrti jaina yAtrA saMgha dehalI (gavarnamenTa prApha iNDiyAse rajisTara ) / suvidhA pUrvaka, kama kharcameM, kama smy| bhArAmame dhArmika sAdhanoM ke sAtha prathama zrI sammedazikharajIkI orabhUmA, tIrthayAtrA, avakAza puNya saMcaya. isa catumukhI dhyeyako lekara hI anya varSoMkI bhAMti isa varSa bhI aneka snehI bandhugayoMke atIva bhAprase maMgazira mAsa meM navambara san 113 ke AkhirI saptAhameM jAnekA nizcaya kiyA hai| pumdelakhaNDa tathA uttara pUrvIya jaina tIrthakSetroMkI yAtrA jisameM mukhtayA pUjya vIjIke darzana va upadeza bAma, campApura, pAvApura, kuNDalapura, zrI sammeda zikharajI mAda usa prAntake sabhI pramukha tIrtha pena va kAnapura, bakhanaka, banArasa, ilAhAbAda mAdi vizAla zaharoMkA sundara bhApojana hai| samaya lagabhaga 1 mAha hogaa| vizeSa vivaraNava | jAnakArIko nimna pate para likheM-prasthAna 20 disambara san 1956 sITa sArca-1) sITa buka * disambara tk| heDa Aphima-bhAla iNDiyA candrakIti jaina yAtrA saMgha, ( rajisTarDa ) 2263 gharamapurA, dehlii| noTa-mArA dUsarA saMgha giranAra bAhubalI mAdi vizAla yAtrAmoMko samaya 2 mAsake lie isa varSa bhI janavarI san 1950 ke saptAhameM jAnA nizcita hai| isa varSa yAtrI saMkhyA bahuta thor3I le jAnA hai| ataH sITeM zIghra hI rijarvarA leveN| progrAmako bikheN| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArakI 15vI gAthA aura zrIkAnajI svAmI [2 // bavAdiyasma samvaM savA aguvayazcamavipada se hI yaha bhI pratipAdana kiyA hai ki jinakA svAda bacvaM-pajjava viDaya danva-vijuttA capajjavA basthi / zabda purassara kathanako khiye ye jo syAhAvI-bokApyAya-dvi-bhaMgA hodi paviyabasaNaM evaM 10 lAsmaka pravacana (zAsana) hai-patra (pratyAra) aura 15 puSa saMgahayo pavikkamalAla duveyara pii e (bhAgamAdika) kA avirodhaka honese amavaya (nidoSa) bamhA micchaviTThI patteyaM do vi mUlayA hai, jabaki dUsarA 'syA zabdapUrvaka kathanase rahisako ina gAthAnoM meM batAyA ki paryAvAniyakI sarvathA ekAntavAda hai yaha nidoSa pravacana (zAsana) nahIM radhimeM pyAthikanayakA pakavya (sAmAnya) niyamase hai, kyoMki tTa aura iSTa donoMka bodhako viSa avastAsI yAciMkanayI bhi (128) bhakarSakadevane vo syAdvAdako viSayAsakA pakamya vizeSa avasaroparyAyAti pramoghalapaya batalAyA hai jaisAki unake nimna suprasida saba padArtha niyamase utpanna hote hai aura nAzako prApta hote haiN| vApasa damyArthikamayakI rapTimeM koI padArtha kamI utpana hotaa| zrImatparamagambhIra syaadvaadaamodhnaaNchnm| hai aura manAzako prApta hotA hai| dravya paryAyake (pAva trIyAt trailokyanAthasya zAsana jinazAsanam / / vyayake binA aura paryAya dvagyake (dhaumyake) binA nahIM svAmI samantabhAne apane 'pustyanuzAsana meM zrISIrahote; kyoMki utpAdaNyaya aura dhaumya meM tInoM vya-satakA jinake zAsanako ekAdhipatitvarUpa bagmIkA svAmI ho avivIya baraNa hai| (utpAdAdi) vInoM eka dUsareke kI zakise sampatra batAte hue, jina vizeSoMkI viziratA sAtha milakara hI rahate hai, alaga avaga rUpameM eka se advitIya pratipAdita kiyA nimna kArikAse maje dUsarekI apekSA na rakhate hue-mibAraSTi hai| arthAta prakAra jAne jAte haiMdonoM mayoM meM se jaba koI bhInaya eka sarekI apekSA na dayA-dama-tyAga-samAdhiniSTha ny-prmaann-prkrtaasaary| rakhatA hubhA apane hI viSayako sat rUpa pratipAdana karane- adhRSyamanyairakhilaiH pravAdarjina ! tvadIyaM matamadvitIyam / kA pAtraharatA hai taba vaha apane dvArA prAdhavamtake eka isameM batAyA hai ki vIrajinakA zAsana pavA, pama, aMzameM pUrNatAkA mAnanevAlA honese mithyA hai aura jaba tyAga aura samAdhikI nihA-satparatAko liye hue hai,gayoM vaha apane pratipakSInayakI apekSA rakhatA hA pravartatA- kyA pramANoMke dvArA vastutasvako viSkuna spaSTa (sunikhita) usake viSayakA nirasana na karatA hamA taTastha rUpase karane vAlA hai aura anekAntavAdase minna sare samI apane viSaya (vaktavya)kA pratipAdana karatA hai-taba vaha pravAdoM (prakalpita ekAntavAdoM) se pravANya hai, (pahI apane dvArA prAza vastuke eka aMzako aMzarUpa meM hI (pUrva- saba usakI vizeSatA hai) aura isIbiye paramazivIvI rUpameM nahIM) mAnaneke kAraNa samyak vyapadezako prApta hotA sarvAdhinAyaka honekI chamatA rakhatA hai| hai-samyagdRSTi kahalAtA hai| aura mIsiddhasenAcAryane jina-pravacana (zAsana). aisI hAlatameM jinazAsanakA sarvathA niyata' vizeSaya lie 'mithyAdarzana samUhamaya' 'amRtasAra' jaise jina vizenahIM bntaa| cauthA 'vizeSa' viroSaNa bhI usake sAtha poMkA prayoga sanmatisUtrakI antima gAthAmeM kiyA saMgata nahIM baiThatA kyoMki jinazAsana aneka viSayoMke unakA uklekha Upara pA cukA hai, yahA~ uka sUtrakI pahalI prarUpavAdi sambandhI bhArI vizeSatAmoMko biyehae hai, gAthAko aura gdhata kiyA jAtA hai jisameM jinazAsanale itanA hI nahIM balki anekAntAramA sthAbAda usakI dUsare kaI mahatva vizeSayoMkA uklekhasavopari vizeSatA hai jo anya zAsanoMmeM nahIM pAI jaatii| siddha siddhatyA gaNamaNovamasuha uvgyaa| isIse svAmI samantabhadane svayaMbhUstotrameM likhA hai ki kusamaya-vimAsaNaM sAsaNaM jiNANaM bhavajiNArtha, 'syAcchabdastAvake nyAye mAnyeSAmAtmavidviSAma(102) isameM bhAvako jItane vAle jiloM-mahantoMkAsI barSAt 'spA' zabdakA prayoga bhApake hInyAyameM hai, dUsaroM cAra viroSayoMse vizina batalAyA hai-sida dipaka ke nyAyameM nahIM, jo ki apane kAra (dhana) ke pUrva use evaM pratiSThita sikhAyo sthAna (pramAvasida padAvoMkA ma apanAneke kAraNa apane rAtrabhApa bane hue haiN| sAva vipAvaka zirabAgoMke bibabupama sukhasvarUpa mora Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21.] suna sakakI prAti karA pAsI samayoMke zAsanakA bAki koI bhI sammAna aisA nahIM jo niyama yaddha nivAraka (sarvathA ekAntavAdakA mAmaba bekara zAsanasa jAtIca ho-apane hI parake sAtha pratibada ho / jaisA bane hue saba miyAdarzanoMke garvako cUra para bhanekI ki khiDasenAcArya ke nimna bAvacase prakaTa zaktile smpaa)| . damvahizrotisamhANAtmiNabho ziyama yuddha jaatiiyo| svAmI samantabhadra, zivaseka aura makarasaMkadeva jaise Na ya pajjabahino NAma koI bhayaNa viseso Holl mahAn cAcAyaka upayukta vAdoMse jinazAsanakI vize- jomaya apane hI pakSake sAtha pratibara do baha svAmoM kA usake savizeSarUpakA hI patA nahIM calatA samyAnaya na hokara mithyAmaya hai. prAcArya siddhasenane kisa zAsanakA bahuta kucha mUlasvarUpa mUrtimAna se dunikSipta eva (aparizuddhanaya) batalAyA hai hokara sAmane yA jAtA hai| parantu isa svarUpa kAnameM aura likhA hai ki vaha sva para donoM pakSoMkA vidhAyaka kahIM bhI zuhAramAko jinazAsana nahIM banAyA gayA, bahana dekhakara yadi koI samjana ukta mahAn bAcAboM, jo rahA pAMcavAM 'bhasaMyukta vizeSayA, vaha bhI jinazAsana ki jinazAsapo stammasvarUpa mAne jAte haiM, 'baukikajana' ke sAtha lAgU nahIM hotA, kyoMki jo zAsana aneka prakArake yA'maNyamanI' kahane me aura yaha bhI kahane lage ki ki vizeSoMse yukta hai.abheda bhedAtmaka arthatatvoMkI vividha - 'udoMne jinazAsanako jAnA yA samajhA taka nahIM to panIse saMgaThita hai, aura aMgoM mAdike aneka sambandhoMko vipAka se kyA kaheMge, kina mandoMse pukAreMge aura apane sAtha jode hue hai use sarvathA prasaMyukakaise kahA jA usake zAvakI kitanI sarAhanA kareMge yaha maiM nahIM jAnatA, sakatA hai nahIM kahA jA sktaa| vijJapAThaka isa viSayake svatantra adhikArI haiM aura isa isa taraha zudAmA aura jinazAsanako eka batalAnese liye isakA nirNaya maiM unhIM mkodd'taa| hA~ to mujhe sudAmA pA~ca vizeSaNa jinazAsanako prApta hote hai jivAsana sambandhI ina uslekhoM dvArA sirpha itanA hI usake sAtha saMgata nahIM baiThate / isake sivA zuddhAtmA kevalabanAnA pA dikhabAnA iSTa hai ki sarvathA 'vizeSa' jJAnasvarUpa hai, jaba ki jinazAsanake imyazrata aura bhAvaviSaya isake sAtha saMgata nahIM ho sktaa| aura zruta aise do mukhya bheda kiye jAte hai, jisameM bhAvAta usIke sAtha kyA kisIke mI sAya vaha pUrNarUpeva saMmata nahIM zratajJAnake sapameM hai, jisakA kevalajJAnake sAtha aura nahIM ho sakatA kyoMki aisA koI bhI vanya, padArtha yA vastu vo pratvA parokSakA bheda to hai hii| rahA dravyazcata, vaha vizeSa nahIM hai jo kisI bhI avasthAmeM parvAya bheda vikalpa sampAtmaka hobA bhayarAtmaka donoM hI avasthAnoM meM aba yA puSako liye hue na ho| ina avasthAvayA paryAyAdikA rUpa hai-jJAnarUpa nhiiN| cunAce zrI kundakundAcArya ne bhI nAma hI 'vizeSa' hai aura isaliye jo ina vizeSoMse satyaM NANaM Na havaha jamhA satthaM Na jAe kici| sarvathA zUnya hai vaha pravasta hai| paryAya binA samma aura tamhA bhae 'NANaM aeNa satyaM jigAviti / ' ityAdi ipake binA paryAya hote hI nahIM, donoMmeM paraspara vinA mAyAmoM meM aisA hI pratipAdana kiyA hai aura zAstra tathA bhAva sambandha hai| isa siddhAntako svayaM kundakundAcAryane zambako hAnase bhiDa banAyA hai| aisI hAlata meM rAyAmI apane paMcAstikAya pranyakI nimna gAthAmeM svIkAra smAke sAtha brambacatakA ekatva sthApita nahIM kiyA jA kiyA hai aura ise pramoMkA siddhAnta banAyA hai| sakatA aura yaha bhI zuddhAmA tathA jinazAsanako eka pajjava vijudaM davadanyavijuttAya psyvaanntthi| banAne meM bAdhaka doNha bharaNabhUdaM bhAvaM samaya pahaviti // 12 // aba maiM itamA aura patabA denA cAhatA ki svAmI aisI hAva rAmA bhI sama-siddhAntase jIke pravacana lekhamamA paregrAphameM jo yaha likhA hai kipavitra nahIM ho sakatA, use jo vizeSa kahA gayA hai "da mAramA jivAsana hai isaliye jo jIva hasi ciko bibe hue ise sagAImeM stara paramezavamAtmAko dekhatA hai vaha samasta jinazAsanako paramANIva hai| mAnabaha kaha dene kAma detA hai| yaha bAta bhI bAcArSadeva samayasArakI kI bAlikhanapaLI dise paisA kahA gayA hai, pahalI mAyA ko hai|" Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 jinazAsana [211 vaha sarvAza meM ThIka nahIM, kyoMki ukta gAthAmeM hai| kisa raSTise yA kima sAdhanoMse dekhatA hai, aura bhAramAzrIkundakundAcArya ne aisA kahIM bhI nahIM kahA ki jo zuddha ke ina vizeSaNoMkA jinazAsanako pUrNa rUpameM dekhane ke sAtha mAtmA vaha jinazAsana hai' aura na 'isaliye' arthakA kyA sambandha hai aura vaha kisa rIti-nItase kArya meM pariNata vAcaka koI zabda hI gAvAmeM prayukta hudhA hai| yaha saba kiyA jAtA hai yaha saba usameM kucha batalAyA nhiiN| inhIM svAmIjIkI nijI kalpanA hai| gAthAmeM jo kucha kahA saba bAtoMko spaSTa karake batalAnekI jarUrata thI aura gayA hai usakA phAlatArya itanA hI hai ki 'jo AtmAko inhIse pahalI zaMkAkA sambandha thA, jinheM na to spara abadasmRSTAdi vizeSaNoMke rUpa meM dekhatA hai vaha samasta kiyA gayA hai aura na zaMkAkA koI dUsarA samAdhAna hI jinazAsanako bhI dekhatA hai| parantu kaise dekhatA hai| prastuta kiyA gayA hai-dUsarI bahuta sI phAlatU bAtoMge yaddhAramA hokara dekhatA hai yA azuddhAmA raha kara dekhatA prazraya dekara pravacanako khambA kiyA gyaa| kramazaH na ....na....zA....sa jinazAsanako kaba yathArtha jAnA kahA jAtA hai ? [zrI kAnajIsvAmI sonagar3hakA vaha pravacana lekha jo Atmadharmake gata bhAzvina mAsa aGka 7 ke zurUmeM prakAzita huA hai, jisa para 'anekAnta' kI isI kiraNaka zurUmeM vicAra kiyA gayA hai|) zuddha pAramA vaha jinazAsana hai; isaliye jo jIva jinazAsanase bAhara hai| jo jIva mAmAko karmake samba apane zuddha AtmAko dekhatA hai vaha samasta jinazAsana- ndhayukta hI dekhatA hai usake vItarAgabhAvarUpa jainadharma ko dekhatA hai| yaha bAta zrI bhAvAryadeva samayasamarakI nahIM hotA / antaramvabhAvakI raSTi karake jo apane pandrahavIM gAthAmeM kahate haiM: mAtmAko zavarUpa jAnatA hai usIke vItarAgabhAva prakaTa yaH pazyati zrAsmAnaM, abadaspRSTamananyamavizeSam / hotA hai aura vahI jainadharma / imakhiye prAcAryadeva kahate hai apadezasAntamadhyaM, pazyati jinazAsanaM sarvam // 1 // ki jo jIva apane mAtmAko karmaka sambandharahita ekAkAra isa gAthAmeM prAcAryadevane jainadarzanakA marma kholakara vijJAnadharma svabhAvarUpa dekhatA hai vaha samasta jainazAsanako rakkhA hai| jo ina prabaddhaspaSTa, ananya, niyata, avizeSa dekhatA hai / mora prasaMyuka-aise pA~ca bhAvoMkapa pAsmAkI anubhUti dekho yaha jaina zAsana ! khoga bAjhameM jainazAsana mAna hai vaha nizcayase samasta jiyazAsanako anubhUti hai| hai hai parantu jainazAsana to mAramAke zuddhasvabhAvameM jisane aise zuddha pAramAko jAnA usane samasta jinazAsana hai| kaI logoM ko aisI bhramaNA hai ki jainadharma to kamako jAna liyA / samasta jinazAsanakA sAra kyA ! pradhAna dharma hai| lekina yahA~ to prAcAryadeva spaSTa kahate haiM -apane ghara pAsmAkA anubhava krnaa| zuddha prAsmAke ki mAtmAko karmake sambandhayukta dekhanA vaha vAstavameM anabhavase vItarAgatA hotI hai aura vahI jaina dharma hai jainazAsana nahIM hai parantu karma ke sambandhase rahita rAkha jisase rAgakI utpatti ho vaha janadharma nahIM hai| 'maiM dekhanA vaha nazAsana hai| jainazAsana karmapradhAna vo baMdhanavAnA azuddha hu~'-isa prakAra jo paryAyaSTise nahIM hai, parantu karmake nimittase jIvakI parvAyameM jo apane bhAtmAko prazuddha hI dekhatA hai usake rAgakI puNyapAparUpa vikAra hotA hai usa vikArako pradhAnatA bhI utpatti hotI hai aura rAga hai vaha jainazAsana nahIM hai, jainazAsanameM nahIM hai| jainadharma meM to praba-hAyaka pavitra isakhiye jo apane pAsmAko azuddharUpahI dekhatA hai parantu AtmasvabhAvakI hI pradhAnatA hai; usakI pradhAnatAmeM hI rAkha mAmAko nahIM dekhatA use jinazAsanakI khabara nahIM vItarAgatA hotI hai| vikArakI pA parakI pradhAnatAmeM hai| bhArabhAkA karmake sambandhayukta hI dekhane vAlA jIva nahIM hotI isaliye usakI pradhAnatA para jainadharma nahIM hai| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] anekAnta [kiraNa 6 -- - jo jIva svonmukha hokara apane jJAyaka paramAtmatatako samAveza zuddha prAtmAke anubhava ho jAtA hai, isaliye na samame usa jIvane jainadharma prApta nahIM kiyA hai aura zuddha prAramAkI anubhUti vaha samasta jinazAsanakI jisane apane zAyaka paramAtmatattrako jAnA hai vaha samasta anubhUti hai| nazAsanake rahasyako prApta kara cukA hai| apane zuddha . aho ! isa eka gAthAmeM zrIkuvAcAryadevane zAyaka paramAtmatattvakI anubhUti vaha nizcayase samagra jainadarzanakA alaukika rahasya bhara divA hai; aunazAsana jinazAsanakI anubhUti hai| koI jIva bhale hI jainadharma kA marma kyA hai-vaha isa gAthAmeM batalAyA hai| meM kathita navatatvoMko vyavahArase mAnatA ho, bhale hI AtmA jJAmadhanasvabhASI hai| vaha kamke sambandhase gyAraha aMgoMkA jJAtA ho aura bhale hI jainadharmameM rahita hai / aise prAramasvabhAvako dRSTi meM na lekara karmaka kathita vratAdikI kriyA karatA ho; parantu yadi vaha aMta- sambandhavAlI eSTise bhAsmAko lasa meM khenA so rAgavRddhi raMgameM paradanya aura parabhAvoMse rahita zuddha prAsmAko hai, usameM rAgakI-prazuddhatAkI utpatti hotI hai isaliye ma jAnatA ho nA baha jainazAsanase bAhara hai, usane vaha janazAsana nahIM hai| bhale hI zubha vikalpa ho aura vAstavameM jaina-zAsanako nahIM jAnA hai| puNya ba~dhe, parantu vaha jainazAsana nahIM hai| prAtmAko . ___ 'bhAvaprAsata meM ziSya pUchanA hai ki-jinadharmako uttama asayogI zuddha jJAnaghanasvabhAvarUpase dRSTimeM lenA so kahA, to usa dharmakA svarUpa kyA hai| usake uttarameM vItarAgaSTi hai aura usa STi meM vItarAgatAkI hI utpatti prAcAryadeva dharmakA svarUpa batalAte hue kahate haiM ki: hotI hai isaliye vahI jainazAsana hai| jisase rAgakI utpatti ho aura saMsAra paribhamaNa ho vaha jainazAsana nahIM pUyAdisu vayasahiyaM puNNaM hi jiNehiM sAsaNe bhaNiyaM / haiM, parantu jisake avalambanase vItarAgatAkI utpatti ho mohamakhohavihINI pariNAmI pappaNo dhammo // 3 // aura bhavabhramaNa miTe vaha jainazApana hai| jinazAsanake sambandhameM jinendradevane aisA kahA bhAsmAkI vartamAna parvAyameM azuddhatA tathA karmakA hai ki-pUjAdikameM tathA jo vratasahita ho usameM to sambandha hai; parantu usake trikAlI sahajasvabhAvameM azupuNya hai aura moha-poma rahita AtmAke pariNAma dvatA yA karmakA sambandha nahIM hai. nikAlI sahaja-svabhAva to vaha dharma hai| ekarUpa vijJAnaghana hai| isa prakAra prAtmAke donoM pakSoMko koI-koI laukikajana tathA anyamatI kahate hai ki jAnakara, trikAlI svabhAvakI mahimAkI ora unmukha pajAdika tathA vrata-kriyAsahita ho vaha jainadharma hai: hokara prAsmAkA zavarUpase anabhava kAnA , parantu aisA nahIM hai| dekho, jo jIva-vrata-pUjAdike amarAgako dharma mAnate haiM unheM 'laukikajana' aura prAsmAkI anubhUti hI samyagdarzana aura samyagjJAna haiN| 'anyamatI' kahA hai / janamatameM nimezvara bhagavAnane meM vikArI aura karmaka sambandhavAlA hU~ -isa prakAra bata-pUjAdika zabhabhAvako dharma nahIM kahA hai, parantu paryAyaSTise lakSameM lenA vaha to rAgakI utpattikA kAraNa mAtmAke vItarAgabhAvako hI dharma kahA hai| vaha vItarAga- hai aura yadi usake prAzrayase lAbha mAne to mithyAtvakI bhAva kaise hotA1-zuddha prAtmasvabhAvake avalambana utpatti hotI hai| isaliye prAtmAko karmake sambandhavAlA se hI vItarAgabhAva hotA hai; isaliye jo jIva zuddha aura vikArI dekhanA vaha jainazAsana nahIM hai| dUsare prakAra mAtmAko dekhatA hai vahI jinazAsanako dekhatA hai| se kahA jAye to pAsmAko paryAyabuddhise hI dekhanevAlA samyagdarzanazAna-cAritra bhI zuddha pAramAke avalambaname hI jIva mithyASTi hai| paryAyameM vikAra hone para bhI use pragaTa hote hai, isaliye samyagdarzana-jJAna-parivarUpa mokSa- mahatva na dekara dravyadRSTise zuddha prAsmAkA anubhava karanA mArgakA samAveza bhI zada pAramAke sevanameM ho jAtA vaha samyagdarzana aura jainazAsana hai| antarameM jJAnarUpa hai aura zuddha pAtmAke anubhava jo vItarAgabhAva mAvazrata aura bAjhameM bhagavAnakI vANIrUpa gyazratapragaTa humA usameM ahiMsAdharma bhI bhA gayA tathA uttama una sabakA sAra yaha hai ki jJAnako antarasvabhAvInmukha anAdi dasa prahArake dharma bhI usameM nA gye| isaprakAra karake AtmAkI zekha avahampRSTa dekhanA caahie| jo jina-jina prakAroM jainadharmakA kathana I una sarva prakAroMkA aise pAramAko dekhe usIne jainazAsanako jAnA hai aura Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinazAsana - - - usIne sarva bhAvabhatajJAnatAvaNyavatahAnako jAnA hai| vahIM hai| pAramA zava vijJAnayama hai,bahabAlA meM zarIrAvikI bhinna bhinna aneka zAstrAMma anekaprakArakI zailIme kathana kriyA nahIM karatA; pArIrakI kriyAse use dharma nahIM hotaa| kiyA ho; parantu una sarva zAstroMkA mUla tAtparya to paryAya karma use vikAra nahIM karatA aura ma zubha-azubha vikArI idi chupAkara aisA zuddha prAramAhI batalAnekA hai| bhagavAna bhAvoMse use dharma hotA hai| apane zukha vijJAmavana svabhAvake kI vANIke jitane kathana hai una sabakA sAra yahI hai ki bhAzrayase hI use vItarAgabhAvarUpa dharma hotA hai| jo jIva zuddha AmAko jAnakara usakA pAzraya kro| jo jIva aise zuddha prAramAko antarameM nahIM dekhatA aura karmaka aisa zuddha prAsmAko na jAne vaha anya cAhe jitane zAstra nimitta prAsmAkI avasthA meM honevAle zika vikAra jAnatA ho aura bAdikA pAlana karatA ho, tathApi usane jitanA hI bhAramAko dekhatA hai vaha bhI jainazAsanako nahIM jainazAsanako nahIM jAnA hai| dekhatA; kamake sAtha nimitta maimittika sambandha rahita jo jainazAsanameM kathita prAtmA jaba vikArarahita aura sahaja ekarUpa zuddha jJAnasvabhAvI dhAsmA hai use jIva karmake sambandha rahita hai, taba phira isa sthUla zarIrake zuddhanayase dekhatA hai usIne sarva zAstroMke sArako samajhA hai| bhAkAravAlA to vaha kahA~se ho sakatA hai? jo aise (1) jainazAsanameM karmake sAtha nimitta-mitika mAtmAko nahI jAnatA aura jar3a-zarIrake prAkArase zrAtmA sambandhakA jJAna karAte hai| parantu jIvako vahIM roka rakhaneko pahicAnatA hai usane jainazAsana ke prAramAko nahIM jAnA kA usakA prayojana nahIM hai vaha to usa nimitta naimittika hai| vAstavameM bhagavAnakI vANI kaisA mAramA batalAne meM sambandhakI raSTi chur3Akara asaMyogI prAtmasvamAkI ekTi nimitta hai ?-prabadampRSTa ekarUpa rAkha bhAsmAko bhagavAna karAtA hai| isaliye kahA hai ki jo jIva kake sambandha kI vANI batalAtI hai aura jo aise mAmAko samajhatA rahita mAmAko dekhatA hai vaha sarva jinazAsanako dekhatA hai| hai vahI jinavANIko yathArthatavA samajhA hai / jo aise (2) manuSya, deva, nArakI ityAdi paryAyoMse dekhane para abaskRSTa bhUtArtha prAramasvabhAvako na samajhe vaha jinavaNI anya anyapanA hone para bhI mAramAko usake jJApaka svamAko nahIM samajhA hai| koI aisA kahe ki maiMne bhagavAnakI vase ekAkAra svarUpa dekhanA hI jainazAsanakA sAra hai| vANIko samajha liyA hai parantu usameM kathitabhAvako paryAyaTise prAramA bhitra bhinnapanA hotA avazya hai aura (-aba-spRSTa zuddha prAtmasvabhAvako) nahIM samajha pAyA, zAstroM meM usakA jJAna karAte haiM parantu usa paryAya jitanA -to prAcAryadeva kahate haiM ki vAstavameM vaha jIva hI prAtmA batalAnekA janazAsanakA bhAzaya nahIM hai| kintu bhagavAnakI vANIko bhI nahIM samajhA hai aura bhagavAnakI ekarUpa jhAyaka vimba prAtmAko batalAnA hI zAstroMkA vANIke sAtha dharmakA nimitta naimittika sambandha usake sAra hai; tathA aise bhAramAke anubhavase hI samyagjJAna hotA pragaTa nahIM huA hai| svayaM apane pAramAmeM zuddha prAtmAke hai| jisane aise prAramAkA anubhava kiyA usane dravyazcata anubhavarUpa kaimittikabhAva pragaTa nahIM kiyA usako bhagavAna aura bhAvabhutarUpa jainazAsanako jAnA hai| kI vANI dharmakA nimitta bhI nahIM huI; isaliye vaha (8) mAmAkI avasthAmeM jJAna-darzana-vIrya ityAdi vAstavameM bhagavAnako vANIko samajhA hI nahIM hai| kI nyUnAdhikatA hotI hai, parantu dhruvasvabhAvase dekhane para bhagavAnakI vANIko samajha liyA-aimA kaba kahA jAtA mAramA hInAvikatArahita sadA ekarUpa nizcala hai| paryAhai-ki jaisA bhagavAnakI vANImeM kahA hai vaisA bhAva yakI hInAdhikatAke prakAroMkA zAstrane jJAna karAyA hai| apane meM pragaTa kare tabhI vaha bhAgavAnakI vANIko samamA parantu usI meM roka rakhanekA zAstrakA bhAzaya nahIM hai| hai aura vahI jinazAsanameM bA gayA hai| jo jIva aise kyoki paryAyako anekatAke AzrayameM hamanese ekarUpa zuddha mAtmAko na jAne yaha jainazAmanase bAhara hai| mAramAkA svarUpa anubhavameM nahIM bhAtA / zAstroMkA bhAzaya bAda meM jaba zarIrakI kriyAko prAtmA karatA hai aura to paryAyakA- vyavahArakA mAtraya chur3avAkara niyata-ekausakI kriyAse prAramAko dharma hotA hai-aisA jo dekhatA rUpa dhruva prAramasvabhAvakA avalambana karAnekA hai, usIke hai (mAmatA)use tA jainazAsanakI gaMdha bhI nahIM hai| avalambanale mokSa mArgakI sAdhanA hotI hai| aise cAramatathA karmake kAraNa prAtmAko vikAra hotA hai yA vikAra- bhAvakA avalambana kA anubhava karanA so jainazAsanakA bhAvase AtmAko dharma hotA hai-yaha bAta bhI jainazAsanameM anubhava hai| paryAyake aneka bhedoMko raSTi borakara ameda Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 // anekAnta [kiraNa - raTise rAkha pAlmAkA anubhava karanA-baha zAstroMkA dekho, yaha apUrva kalyANakI bAta hai! yaha koI sAdhAabhiprAya hai| raNabAta nahIM hai| yaha to aisI bAta hai ki jise samajhane (7) bhagavAna zAstroM meM zAna-parzana-cAritra ityAdi se anAdikAlIna bhavabhramaNakA panta mA jAtA hai guNa bhedase pAlmAkA kathana kiyA hai| parantu vahA~ una bhedoM- mAramAkI darakAra karake yaha bAta samajhane yogya hai prAkSa ke vikalpameM jIvako roka rakhanekA zAstroMkA bhAzaya nahIM kiyAse aura puNyabhAvase pAtmAko lAbha hotA hai-aisA hai; bhedakA avalambana khudA kara abheda mAtmasvabhAvako mAnane kI bAta to dUra rahI; yahA~ to kahate haiM ki he jIva ! batalAnA hI zastroMkA mAzaya hai| bhedake prAzrayase to usa bAhyakriyAko mata dekha, puNyako mata dekha, kintu rAgakI utpati hotI hai aura rAga vaha jainazAsana nahIM hai| apane antarameM jJAnamUrti prAsmAko dekha / 'puNya so maiM isalie jo jIva bhedake lAse hone vAle vikalpoMse nAma huuN|'-aisii raSTi chor3akara 'maiM zAyakabhAva -aisI mAnakara unake mAdhayameM ruke aura prAramAke abheda-svabhAvakA dRSTi kara / dehAdikI bAhyakriyAse aura puNyase bhI pAra prAzraya na kare vaha jenazAsanako nahIM jAnatA hai| ananta aise apane zAyaka-svabhAvI pAsmAkA antarameM avalokana guNoMseM abhedamAtmAmeM bhedakA vikalpa chor3akara, use abhe- karanA hI jainadarzana hai| isake protarikta boga vrata-pUjAdasvarUpase baca meM lekara usameM ekAgra honese nirvikalpatA dikako jainadarzana kahate haiM, parantu vAstava meM vaha jainadarzana hotI hai| yahI samasta tIrtha'karoMkI vANIkA sAra hai aura nahIM hai prata-pUjAdikameM to mAtra zubharAga hai aura jainadharma yahI jainazAsana hai| to vItarAgamA svarUpa hai| 5. bhAtmA caNika vikArase prasaMyukta hai; usakI prazna-kitanoMne aisA jainadharma kiyA hai| avasthAmeM paNika rAgAdibhAva hote haiN| una rAgAdibhAvoM uttara-are bhAI ! tujhe apanA karanA hai dUsaroMkA ? kA anubhava karanA vaha jainazAsana nahIM hai| svabhAva dRSTise pahale tU svayaM to apane mAtmAko samajhakara jaina ho; phira dekhane para prAsmAmeM vikAra hai hI nhiiN| kSaNika vikArase tujhe dUsarokI khabara par3hegI ! svayaM apane prAsmAko samajhaasaMyuka aise zuddha caitanyadhana svarUpase prAtmAkA anubhava kara apane prAsmAkA hita kara leneko yaha bAta hai| aise karanA hI ananta sarvajJa-arihanta paramAtmAbhoMkA hAI aura vItarAgI jainadharmakA sevana kara-karake hI pUrvakAlameM anaMta saMtoMkA hRdaya haibAraha aMga aura caudaha pUrvakI racanAmeM jIvoMne mukti prApta kI hai, vartamAnameM bhI duniyA meM jo kucha kahA hai usakA sAra yahI hai| nimitta, rAga yA asaMkhya jIva isa dharmakA sevana kara rahe haiN| mahAbhedake kathana bhale hoM, unakA jJAna bhI bhale ho, parantu videha kSetra meM to aise dharmakI per3hI jora-zorase cala rahI unheM jAmakara kyA kiyA jAye to kahate haiM ki apane hai| vahA~ sAhAt tIrthaMkara vicara rahe haiN| unakI dilyavAna mAtmAkA paradravyoM aura parabhAvoMse bhiSa abheda jJAnasva 1 meM aise dharmakA srota vahatA hai, gaNadhara use bhejate haiM, bhAvarUpase anubhava karo; aise bhAsmAke anubhavase hI paryAya indra usakA bhAdara karate hai, cakravartI usakA sevana karate meM zuddhatA hotI hai| jo jIva isa prakAra zuddha prAsmAko haiM aura bhaviSya meM bhI anaMta jIva aisA dharma pragaTa karake raSTi meM lekara usakA anubhava kare vahI sarva samtoM aura mukti prApta kreNge| lekina usase apaneko kyA! apanezAstroMka rahasyako samajhA hai| ko to apane pAsmAme dekhanA caahie| dUsare jIva mukti dekho yaha zuddha prAsmAke anubhavako vItarAgI kathA prApta kareM usase kahIM isa mAramAkA hita nahIM ho jAtA hai! vItarAgI deva-guru-zAstrake atirikta aisI kathA aura dUsare jIva saMsArameM bhaTakate phireM usame isa mAmAkauna sunA sakatA hai| jo jIva vItarAgI anubhavakI aisI ke kalyAyameM bAdhA nahIM paatii| jaba svayaM apane pAramAko kathA sunAneke liye premase khar3A hai use jaina zAsanake deva samame taba apanA hita hotA hai| isa prakAra apane mAtmAke guru zAstra para zraddhA hai aura unakI vinaya tathA bahumAnakA liye yaha bAta hai. yaha tatva to tInoM kAla durlabha hai aura zubharAga bhI hai; parantu vaha kahIM jainadarzanakA sAra nahIM ise samajhane vAle jIva bhI virale hI hote haiN| isaliye hai-bahano bahimukha rAgabhAva hai|antrmeN svasammukha svayaM samajhakara apanA kalyANa kara lenA cAhie hokara, deva-guru zAstrane jaisA kahA hai vaise mAsmAkA rAga (-zrI samayasAra gAthA 5 para pUjya svAmIjIke ravi padumaba karanA hI jaina-zAsanakA sAra hai| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIbAhubali-jinapUjAkA abhinandana mukhtAra jugalakizora dvArA navanirmita yaha pUjA, jo ki pUjA sAhityameM eka naI cIja hai, jabase pahalI bAra gata maI mAsakI anekAnta kiraNa nambara 12 meM sAmAnya rUpase prakAzita huI hai tabhIse isako acchA abhinandana prApta ho rahA hai| yahI kAraNa hai ki pustakake rUpameM chapanese pahale hI isakI prAyaH do hajAra pratiyoMke grAhaka darja rajisTara ho gaye the, jinameMse 1500 ke lagabhaga pratiyoMkA zreya zrI jayavantI devI aura usakI bunA guNamAlAdevIko prApta hai, jinhoMne kucha striyoMke paricayameM isa pUjAko lAkara unase itanI pratiyoMkI binA mUlya vitaraNake liye gvarIdArIkI svIkRti prApta kii| aba to kucha saMzodhanake sAtha acche sundara ArTa pepara para moTe akSaroM meM pustakAkAra chapa jAne aura mAthameM zrI gommaTezvara bAhubalI phoTocitra rahanese isakA prAkarSaNa aura bhI bar3ha gayA hai aura isaliye jo bhI ise dekha muna pAtA hai vahI isakI ora AkarSita ho jAtA hai| paM. zrIkailAzacandajI zAstrI banArasane to thima bAra sunakara hI kahA thA ki yadi jaina pUjAko isa prakArake saMskAroMse saMskArita kara diyA jAya to kitanA acchA ho|' astu, abhinandanaka kucha namUne noce diye jAte haiM: 1. AcArya namisAgarajoko 'yaha pUjA atyanta priya lagI hai| aura unhoMne hisArase 60 sUryapAlajIke patra dvArA apanA AzIrvAda bhI bhejA hai| 2. muni zrI samantabhadrajIne ise mAyanta par3hakara apanA bhArI mAnanda vyakta karate hue mukhtArajIke liye kucha maMgala bhAvanA bhI bhejI hai, jaisA ki bAhubali brahmacaryAzramake mantrIkI bhorase likhe gaye patrake nimna aMzase prakaTa hai 'vaha pUjya zrIne AdyopAMta par3hI / ApakA racA huzrA sundara sarasa kAnya, bhaktirasase bharA huA par3hakara unako bahuta aAnaMda huaaa| isa kavitva zanikI dana Apako prakRtine pradAna kI hai| aise hI jina bhakti baDhAneke kArya meM hI usakA adhikAdhika vikAsa va upayoga hotA rahe yaha maMgala bhAvanA sAtha bhejI hai|' 3. '60 amRtalAla jI darzana-sAhityAcArya banAramase likhate haiM-'yaha pustaka likhakara pUjAsAhityameM Apane eka naI cIja upasthita kI, isameM koI sandeha nhiiN| pustaka bahuta hI mamsa aura marala hai| pustaka prArambha karane para banda karanekI icchA nahIM hotii| yaha pustaka pratyeka jainako apane saMgrahameM rakhanI cAhiye / pumnakakI chapAI saphAI bahuta hI sundara I aura ( do pAne ) mRlya bhI bahuta kama hai / isake liye hama bhApakA abhinandana karate haiN| 4. sampAdaka 'jana sandeza' pustakakI samAlocanA karate hae limvata haiM-'nizcaya hI isa naye rUpameM pUjanako samAjake sAmane rakhaneme mAnanIya mukhtAra sAhabako bahuta saphalatA milI hai| pAThakAMse yaha pustaka maMgAkara pAnekA aura yaha pUjana karanekA anurodha kreNge|' 5. DA. zrIcandajI jaina saMgala eTA, jinhoMne pahile hI isa pUjAko pasanda karake phrI vitaraNake liye 500 kApIkA bArDara diyA thA, limvate haiM ki-'pustaka bahuta acchI chapI hai aura sundara hai / bhava bhApa mahAvIra svAmIkI bhI aisI eka pUjA banAkara chapavAiye , ..yA0 pradya mnakumArajI saMgalane jaba isa pUjAko par3hA to unheM vaha bahuta hI rucikara pratIta huI aura '- isaliye unhoMne apane iSTa mitrAdiko vitaraNa karaneke liye umakI 10. kApI barIdI paraMtu itanese hI unakI tRpti nahIM huI aura imaliye zrI mahAvIrajIkI yAtrAko jAte hue ve 100 kApI vitaraNako le gaye aura yAtrAse pArTI sahita vApisI para limbA ki-'zrI bAhubali jina pUjAko nisya hama loga karate the, usameM mujhe sabase adhika bhAnanda milatA thaa| sau pratiyA~ isa pUjAkI hama logAMne mathurA aura mahAvIrajImeM bA~Ta dI thI / zrImahAvIrajIko pUjA ApakI kaba pUrI hogI isakI mujhe bahuta pratIkSA hai / prathama aMza usakA bahuta uttama lgaa|' Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No.D.211 __ anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 1500) bA. nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 101) bATa badrIprasAdajI sarAvagI, ma 251) bA. choTelAlajI jaina sarAvagI , 181) bAla kAzInAthajI, 4 251) bA0 sohanalAlajI jana lameca , 101) bAla gopIcanda rUpacandajI 2251) lA gulajArImala RSabhadAsajI .. 101) bAla dhanaMjayakumArajI 51) bA0 RSabhacanda (B.R.C'. jaina , 101) bAjItamala jI jaina 251) bA0dInAnAthajI marAvagI 101) bA0ciraMjIlAlajI marAvagI 251) vA0 ratanalAlajI jhAMjharI 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina. rAMcI 251) bA. baldevadAmajI jaina sarAvagI 10.) lA8 mahAvIraprasAdajI ThekedAra. dahalI 1. 255) meTha gajarAjajI gaMgavAla 121) lAla ratanalAlajI mAThIpuriyA halI 251) meTha mubAlAlajI jaina 101) zrI phatahapura jaina mamAja kalakatA 251) bA0mizrIlAla dharmacandajI 10.) gumasahAyaka, madara bAjAra, maMgsa 251) meTha mAMgIlAlajI 11) zrI zIlamAlAdI dhamapatnI DA0zrIcandrajI, eTAra 11) seTha zAntiprasAdajI jana 101) lA makkhanalAla mAnIlAlajI ThekedAra, dahalI 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI. puliyA 101) bAphalacanda ratanalAlajI jaina kalakattA 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 105) bA0 murendranAtha nagendranAthajI jaina, klktt| * 251) bAla jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 181) bAla vaMzIdhara jugalakizorajI jena, kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 101) bA. badrIdAma AtmArAmajI margavagA, paTanA 251) bA. manoharalAla nanhamalajI, dehalI 101) lA. udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 251) lA0 trilokacandajI, mahAranapura 10) bA. mahAvIrapramAda jI eTavAkara, himAra * 251) seTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 185) lA balavantasiMhajA, hAMsI ji- hisAra 251) lA0 raghuvIra siMhajI, jainAvAca kampanI, dehalI 01) kuMvara yazavannasihajI, hAmI ji0 himAra *51) rAyabahAdura seTa harakhacandajI jaina, rAMcI 181) meTha jokhIrAma baijanAtha sarAvagI, kalakattA 2051) seTha vIcandajI gaMgavAla, jayapura 101) zrImatI jJAnavatIdevI jaina, dhamapannI sahAyaka 'vaidyaratna' AnandadAsa jaina, dharmapurA, dehalI * 11) bA0 rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI ___101) bAbU jinendrakumAra jaina, sahAranapura 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI, dehalA 101) bA lAlacandI bola seThI, ujjaina 102) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA adhiSThAtA 'vIra sevAmandira' 101) bATa lAlacandajI jaina sarAvI saramAvA. ji. sahAranapura prakAzaka-paramAnandajI jaina zAstrI, dariyAgaMja dehalI / mudraka kapa cAyI priTiMga hAusa 23, dariyAgaMja, dehalI Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 09. manakAnta mampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' OROORIOOOOOOOOOOO 5A ) A nimistant manakAmanA A 004BOORNOONIC.CEKOROMCOOMORROODOOT --ym www GOOGICOBA00000RRAOOR0000048ood . Em dowane ( zrI 108 prAcArya zrI namisAgarajI kA dIyA mahotsava tA. 20 disambara ravivArake dina DA. kAlIdAsajI nAga ema. e. DI. liTa membara kauMsila Apha sTeTa kI madhyapatAmeM sAnanda saMmpakSa humA / 80ROOPROOPROOFROCHROOO Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI sAdhu-stuti ( kavitA )-banArasIdAsa pRSTha 215 ahiMsA aura jaina saMskRtikA prasAravAmila pradezoM na dharmAvalambI [ananta prasAda jaina zrI pro. ema. esa. rAmasvAmo AyaMgara, ema0e0 216 saMzodhana hamArI tIrtha yAtrA saMsmaraNahindI ana-sAhityameM tattvajJAna [paramAnanda jaina zAstrI [ kumArI kiraNavAlA jaina sAhitya paricaya aura samAlocana-- samayasArake TIkAkAra vidvadvara rUpacandanI[ agaracandajI nAhaTA 220 [paramAnanda jaina zAstrI 223 dIkSA-samAroha tA 20 disambara zanivArake dina vIrasevA mandira bhASaNa atyanta prabhAvaka hanA aura unhoMne bauddhadharma aura ke tatvAvadhAna meM AcArya zrI 108 namisAgarajIkA vaidikadharmake sAtha jainadharmakI tulanA karate hue usakI doSA samAroha kalakattA vizvavidyAlayake itihAsajJa zrI mahacA para prakAza DAlA / adhyakSa mahodayane bhI apane nA. kAlIdAsa jI nAga ema. e. DI. liTa membara kaunsi- bhASaNameM jainadharmakI himAko vizva zAntikA la Apha sTeTa kI adhyakSatA meM ahiMsA maMdira * upAya batalAte hue vizvakA priya dharma batalAyA / DAkTara dariyAgaMja dehalI meM sampana huaa| dehalIkI sthAnIya sAhabane janatAkA dhyAna isa ora AkarSita kiyA ki janatA ke pratikti hAMsI, meraTha, mavAnA, rohataka, pAnIpata, isI prasiddha sthAna para rASTrapitA mahAtmA gAMdhIne svataMtratA Adi sthAnosa bhI bahuta bar3I saMkhyA meM sAdharmIjana dilaaii| aura maiM zrAzA karatA hU~ ki jainadhA ke siddhAMta padhAre the| va prAcArya zrI kA upadeza Atma-svataMtratAkA pratIka zrI mohana lAla jI kaThotibA paM. jugalakizorajI hogaa| prAcArya mahArAjane bhI apane bhASaNa meM jaina mukhtAra, paM0 darabArIlAla jI nyA. sukamAlacanda jI saMskRtikI rakSA aura jainaitihAsakI AvazyakatA para meraTha, paM. zIlacanda jI mavAnA Adine svayaM upasthita prakAza DAlA / aura unhoMne kahA ki saccA dIkSA samAroha hokara apanI zraddhAMjaliyA~ apita kii| lA. rAjakRSNa- sAhityAvAra se hI sArthaka ho sakatA hai| jI ne mahArAja zrI ke jIvanakA va adhyakSa DA kAlIdAsanAgakA paricaya kraayaa| paM. dharmadevajI jaitalIkA jaya kumAra jaina puraskaraNIya lekhoMkI samaya vaddhi anekAnta varSa 12 kiraNa 2 ke pRSTha 17 meM prakAzita usakI pUrti karate hue tadanukUna apane nivandhako likhanako 425) rupayeke do naye puraskAra nAmaka vijJaptiko 15 vIM kRpA kreN| ina nibandhoMko bhejanekI antima avadhi 31 paMktimeM 'aura' ke bhAge-'dUsarA lekha 60 pRSThA yA do disambara taka rakkhI gaI thii| vintu aba umameM do mahIne hajAra paMktiyoMse kamakA nahIM honA cAhiye', ye vAkya chapane kI vRddhi karadI gaI hai / ataH pharavarI san 1954 ke anta se chUTa gayA thA, jisakA abhI hAla meM patA calA hai| taka nibandha bhA jAnA caahiye| ataH vidvAna lekhaka ukta vAkya chUTA humA samama kara -prakAzaka 'bhanekAnta' Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM ahama tasva-saghAtaka titva-prakArAkA vASika mUlya 5) eka kiraNa kA mUlya ) BHIBITICISHMAHESHBHAmmmmmm ANS MINI UA niitikroidhvsiilokvyvhaarvrtk-smpaa| paramAgamasyabIja bhuvanekagururjayatyanekAnta varSa 12 sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI mArgazira vIrani0 saMvata 04.0, vi. saMvata 2010 disambara kiraNa . * zrI sAdhu-stuti * jJAnako ujAgara sahaja-sukha sAgara, suguna-ratnAkara virAga-rasa bharayo hai| saranakI rIti harai maranako bhai na kare, karanasoM pIThi de carana anusarayo hai / dharamako maMDana bharamako vihaMDana hai, parama narama hai ke karamasau larayo hai| / aiso munirAja bhuvilokameM virAjamAna, nirakhi banArasI namasakAra karayo hai|| . -banArasIdAsa Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAmila-pradezoMmeM jainadharmAvalambI (zrI pro. ema. esa. rAmasvAmI bhAyaMgara, ema0 e0) shriimtprmgmbhiir| syAdvAdAmodhanAcchanam / kevalI) ne yaha dekhakaraki injenameM bArahavarSakA ekabhayaMkA jIyAt-trailokyanAthasya zAsanaM jinazAsanam / / durbhita hone vAlA hai, apane 12... ziyoMke sAtha bhAratIya sabhyatA aneka prakArake tantubhose milakara dakSiyakI ora prayANa kiyA / mArgameM zratakevIko aisA banI hai| vaidikoMkI gambhIra aura nirbhIka buddhi, jainakI jAna par3A ki unakA antasamaya nikaTa hai aura isalie sarva pApI manuSyavA. ekhakA jJAnaprakAza, arabake paigambara unhoMne kaTavapu nAmaka dezake pahAr3a para vizrAma karanekI (muhammada sAhaba) kA vikaTa dhArmika joza aura saMgaThana mAjJA dii| yaha deza jana, dhana, suvarNa, mana, gAya, bhaisa, zaktikA virodhI vyApArika pratibhA aura samayAnusAra bakarI, Adise sampanna thaa| taba unhoMne vizAkha muniko parivartana zIlatA, inakA sabakA bhAratIya jIvana para anu- upadeza dekara apane ziSyoMko use saupa diyA aura unheM pama prabhAva pavA hai aura bhAjataka bhI sArAtayoMke vicAroM, cola aura pAravyadezoMmeM usake mAdhIna bhejA 'rAjAvAnakAryoM aura prAkAMtAmoMpara unakA prahazya prabhAva maujUda hai| kaye meM likhA hai ki vizAkhamuni tAmila pradeza meM gaye, naye naye rASTroMkA utthAna aura patana hotA hai, rAje mahArAje bahA~ para ana caityAlayoM meM upAsanA kI aura vahAMke nivAsI vijaya prApta karate haiM aura padajita hote haiM; rAjanaitika jainiyoko upadeza diyaa| isakA tAtparya yaha hai ki bhagavA aura sAmAjika mAndolanoM tathA saMsthAmAMkI unnatike dina huke maraNa (arthAt 297 I0pU0) ke pUrvabhI jainI sudUra mAte haiM aura bIta jAte haiN| dhArmika sAmpradAyoM aura dakSiNameM vidyamAna the| yadyapi isa bAtakA ullekha 'rAjAvidhAnoMkI kucha kAlataka anuyAyiyoMke hRdayAmeM visphUrti pAlathe ke atirika aura kahIM nahIM milatA aura na koI rahatI hai / parantu isa satata parivartanakI kiyAke antargata anya pramANahI isake nirNaya karaneka khiye upalabdha hotA katipaya cirasthAyI lakSaNa vidyamAna hai, jo hamAre aura haiM, parantu jaba hama isa bAtapara vicAra karate haiM ki pratyeka hamArI santAnoMkI sarvadA ke lie paitRka sampatti hai| prastuta dhArmika sampradAyameM vizeSataH unake janma kAlameM pracArakA lekhameM eka aisI jAtike itihAsako ekatra karanekA prayatna bhAva bahuta prabala hotA hai, to zAyada yaha anumAna anu kiyA jAyegA, jo apane samayame uccapada para virAjamAna cita na hogAka jainadharmake pUrvatara pracAraka pArzvanAthake thI, aura isa bAta para bhI vicAra kiyA jAyegA ki usa saMgha dakSiNakI aura avazya gaye hoMge / isake atirikta jAtine mahatI dakSiNa bhAratIya sabhyatAkI unnatima kitanA jainiyoMke hRdayoMmeM aise ekAMta vAsa karanekA bhAva sarvadAse bhAga khiyA hai| calA pAyA hai| jahA~ ve saMsArake maMjhaToMme dara prakRtikI jaina dharmakI dakSiNa yAtrA godameM paramAnandakI prApti kara sakeM / ataeva aise sthAnA yaha ThIka ThIka nizcaya nahIM kiyA jAsakatA ki vAmina sAnAmita kI khoja meM jainIlAMga avazya dakSiNakI ora nikala gaye pradezoMmeM kaba jainadharmakA pracAra prArambha humaa| sudarameM hoMge / mahAsa pratima jo abhI jainamandiroM, guphAoM aura dakSiNa bhArata meM jaina dharmakA itihAsa likhane ke liye yatheSTa vastiyAMke bhagnAvazeSa aura ghussa pAye jAte haiM vahIM unake sAmagrIkA prabhAva paraMtu digambaki dakSiNa kAnase isa sthAna se home / yaha kahAjAtA hai ki kisI dezakA sAhitya itihAsakA prArambha hotA hai| avaya belagolAke zilAlekha usake nivAsiyoMke jIvana aura vyavahAroMkA citra hai| isI aba pramANakoTImeM pariNita ho cuke haiM aura vIM zatI meM siddhAntake anusAra tAmila-sAhityakI pranthAvalIse hameM devacandra viracita 'rAjApalijathe meM varSiya haina-itihAsa- isa bAtakA patA lagatA hai ki jainiyoMne dakSiNa bhAratakI ko aba itihAsajJa vidvAna aMsasya nahIM ThaharAte / upayusAmAjika evaM dhArmika saMsthAnoMpara kitanA prabhAva donoM sUtroMse yaha jJAta hotA kisiba bhavavAha (bhUta- khaahai| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - [kirakha. tAmila pradezoM meM jainadharmAvalambI [217 kurata hai, jisakA racanAkAra IsAkI prathama zatI nizcaya sAhitya pramANa ho cukA hai| 'kurakha' ke racayitAke dhArmika vicAroM para samamta tAmila sAhityako hama tIna yugoMmeM vibhaka eka prasida siddhAntakA janma humA hai| katipaya vidvAnoza kara sakate hai maha hai ki racayitA jaina dharmAvalambI thA / andhakamAne (6) saMgha kaaj| prabhArambhameM kisIbhI vaidika devakI vaMdanA nahIM kI hai ki (2) zevanayanAra aura vaiSNava alavAra kaal| ' usameM 'kamalagAmI' aura mara guNa pukta' mAdi mokA (3) arvAcIna kAla / prayoga kiyA hai| ina donoM uklekhoMse yaha patA lagatA hai ina tIna yugAmeM racita graMthoMye tAmila-dezameM jainiyoM grantha kartA jaina dharmakA anuyAyI thaa| jainiyoMke matase Daka jIvana aura kAryakA acchA patA lagatA hai| grantha 'ela cariyAra' nAmaka eka jainAcArya kI racanA hai| saMgha-kAla aura tAmila kAvya 'nIlakezI' ko jainI bhASyakAra samayatAmila lekhakoMke anusAra tIna saMgha huye haiN| divAkara muni' 'kurakhe ko apanA pUjya anya kahatA hai| prathama saMgha, madhyamasaMgha, aura antima saMgha / vartamAna aiti- yadi yaha siddhAnta ThIka hai to isakA yahI pariNAma mikahAsika anusandhAnase yaha jJAta ho gayA hai kina kina mama- latA ki yadi pahale nahI to kamase kama sAkI pahalI yAMke antargata ye tInoM saMgha hue / antima saMghake 16 zatImeM jainI loga sadara dakSiNamaiM pahu~ce the aura vahA~kI kaviyomeMse 'ballikarAra' ne saMghakA varNana kiyA hai| usake deza bhASAmeM unhoMne apane dharmakA pracAra prArambha kara diyA anusAra prasiddha vaiyAkaraNa bolakapipara prathama aura dvitIya thaa| isa prakAra IsAke anantara prathama do zatiyAMsa tAmiva saMghoMkA sadasya thA / Antarika aura bhASA sambandhI pradezome eka naye manakA pracAra huA, jo bAdyADambaroMse pramANoke AdhAra para anumAna kiyA jAtA hai ki uka rahita aura naitika siddhAnta hone ke kAraNa drAviDiyoke bAhyaNa paMdyAkaraNa IsAsa 350 varSa pUrva vidyamAna hogaa| liye mano mugdhakArI hemA / bhAge calakara isa dharmane vidvAnoMne dvitIya saMghakA kAla IsAkI dUsarI zahI nizcaya dakSiNa bhArata para bahuta prabhAva DAlA / dezI bhASAoMkI kiyA hai| antima saMghake samayako bhAjakA itihAsa unnati karate hue jainiyoMne dAkSiNAtyo dhArya vicAroM loga 5vIM, hI zatImeM nizcaya karate hai| isa prakAra saba aura Arya-vidyAkA pUrva pracAra kiyA, jisakA pariNAma matabhedopara dhyAna rakhate hue IsAkI 5vIM zatIke pUrvase yaha humA kivAviDhI sAhityane uttara bhAratase prAsamadhIma lekara IsAke anantara ravIM zatI takake kAlako hama saMgha saMdezakI ghoSaNA kii| misTara phrejarame apane "bhAratake kAla kaha sakate haiN| pratha hameM isa bAta para vicAra karanA sAhityika itihAsa" ("A intenare History of hai ki isa kAlake racita kauna grantha jainiyoMke jIvana aura Intu")nAmaka pustakameM likhA ki 'yaha niyoMhI kAryoM para prakAza DAlate haiN| ke prayatnoMkA phala thA ki dakSiNameM naye prAdaNe nae sAhisabase prathama 'bolakapiyara' saMgha-kAlakA Adi lekhaka mAca la aura vaiyAkaraNa hai| yadi usake samayameM jenIloga kucha bhI kI upAsanA vidhAnoM para vicAra kAme yaha acchI tarahaprasiddha hote to vaha avazya unakA uklekha karatA, parantu samajhameM bhAjAyagA ki jainadharmane usa dezameM se usake graMthoMmeM jainiyokA koI varNana nahIM hai| zAyada usa jmaaii| dvAvizene anokhI samyavAkI utpattikI thii| samaya taka jainI usa dezameM sthAI rUpase na base hoMge svargIya zrI kanaka savAI pilleke anusAra, unake dharmamai athavA unakA pUrA jJAna use na hogaa| usI kAlameM race balidAna, bhaviSyavANI aura anandotpAdaka vRtya pradhAna gaye 'pathu pAha' aura 'pahuthogAI' nAmaka kAvyomeM bhI kArya the / jaba mAjhayoMke prathamavalane daSiyameM praveza kiyA unakA varNana nahIM hai, yadyapi upayuka granthoM meM prAmINa aura maduga yA anya nagaroMma vAsa kiyA to samhoMne ina jIvanakA varNana hai| bhAcArokA virodha kiyA aura apanI varNavyavasthA aura saMskAroMkA unameM pracAra karanA cAhA, parantu vahA~ke nivAM. dUsarA prasida prantha mahAtmA "trihavalluvara' raciva siyoMne isakA kAra virodha kiyaa| usa samaya varNavyava Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 218 anekAnta sthA pUrNarUpase paripuSTa aura saMgaThita nahIM ho pAI thii| nimnalikhita vivaraNa tAmiva deza sthita jaiviyoMkA parantu jainiyoMkI upAsanA, bhAdike vidhAna prAhmaNoMkI milatA hai| apekSA sIde sAdhe laMgake the aura unake katipaya siddhAnta (1) thosapiyarake samaya meM jo IsAke 150 varSa pUrva 'sarvocca aura sAskRSTa the| isa liye drAviDoMne unheM pasaMda vidhamAna thA, kadAcit janA sudUra dAsa vidyamAna thA, kadAcit jaino sudUra dakSiNa dezoMmeM na para kiyA aura unako apane maNyameM sthAna diyA yahA~ taka ki pArya apane dhArmika jIvana meM unheM atyanta bhAdara aura vizvAsa (2) jainiyoMne sudUra dakSiNameM IsAke anantara prathama kA sthAna pradAna kiyaa| zatI meM praveza kiyA ho| (3) IsAkI dUsarI aura tIsarI zatiyoMmeM, jise karalocarakAla tAmina-sAhityakA sarvottamakAna kahate haiM, jainiyoMne bhI karake anantara yugameM pradhAnataH jaimiyoMkI saMracanAmeM anupama samati kI thii| vAmina-sAhitya apane vikAsako caramasImA taka phuNcaa| IsAkI pAMcavIM aura chaTIM zatiyoM meM jaina dharma vAmila sAhityakI umatikA samaya vaha sarvazreSTha kAla itanA usata aura prabhAvayuka ho cukA thA ki vaha paayyaa| baha jainiyoMkI bhI vidyA tathA pratibhAkA samaya thA, rAjyakA rAjadharma ho gayA thaa| paryApa rAjanaitika-sAmayaMkA samaya abhI nahIM pAyA thaa| zaiva-nayanAra aura vaiSNava-alavAra kAlaisI samaya (dvitIya zatI) cira-smaraNIya zikSAdakAram' nAmaka kAmyakI racanA huii| isakA karttAcera rAjA isa kAlameM vaidikadharmako viziSTa uti honeke kAraNa seMguttavanakA bhAI 'ilaMgobadigAla' thA / isa granthameM bauddha aura jainadharmoM kA pAsana DagamagA gayA thaa| sambhava jaina siddhAntoM, upadezoM aura jainasamAjake vidyAlayo hai ki jainadharmake siddhAntoMkA dAvitI vicAroM ke sAtha aura bhAcAroM bhAdikA vistRta varNana hai| isase yaha niHsa- mizraNa hAnasa eka esA vicitra duragA mata bana / deha siddha ki usa samaya taka aneka dvAvihAMne jaina jisapara catura brAhmaNa prAcAryoMne apanI bANa-varSA kI hogii| dharmako svIkAra kara liyA thaa| kaTTara ajaina rAjAoMke AdezAnusAra, sambhava hai rAjakarmasAkI tIsarI aura cauthI zatiyoM meM tAmiladezameM jaina cAriyoMne dhArmika atyAcAra bhI kiye hoN| bharmakI dayA jAmaneke jive hamAre pAsa kAphI sAmagrI nahIM kisI matakA pracAra aura usakI umati vizeSataH hai| parantu isa bAtake yayeSTha pramANa prastuta haiM ki ravIM zAsakoMkI sahAyatA para nirbhara hai| jaba unakI sahAyatA rAtIke prArambhameM jainiyoMne apane dharmapracArake liye bar3AhI dvAra banda ho jAtA hai to aneka puruSa usa matase apanA utsAhapUrNa kArya kiyaa| sambandha tora lete haiN| pallava aura pANDya-samrAjyoM meM jena'digambara darzana' (darzana sAra) nAmaka eka jaina thameM hai dharmakI bhI ThIka yahI dazA huI thii| isa viSayakA eka upayogI pramANa milatA hai| ukta pranya isa kAla (zvoM zatoke uparAnta ke jainiyoMkA vRttAMta meM likhA hai ki sambat 12 vikramI (470 IsavIM meM sekkinalAra nAmaka lekhakake grantha 'periya purANam' meM pUjyapAdaka eka ziSya bajranandI dvArA dakSiNa madhurAmeM eka milatA hai| ukta pustakameM zaivanayanAra aura andAranambIke praviSa-saMghakI racanA huI aura yaha bhI likhA hai ki uka- jIvanakA varNana hai, jinhoMne zaiva gAna aura stotrAMkI saMgha digambara jainiyoMkA mA jo dakSiNa meM apanA dharmapracAra racanA kI hai| karane bhAye the| vijJAna-saMbhANDakI jIvanI par3ate hue eka upayogI yaha nizcaya ki pAyala rAjAvoMne unheM saba prakAra aitihAsika bAta jJAta hotI hai ki usane jainadharmAvalambI se apnaayaa| lagabhaga isI samaya prasiddha 'badiyAra' kun pAyaDako zaivamatAnuyAyI kiyaa| yaha bAta dhyAna dene bAmaka granthakI racanA huI aura ThIka isI samaya meM bAmaNoM yogya hai| kyoMki isa ghaTanAke pranamtara pApaDya nRpati aura niyoMmeM pratispardhAkI mAtrA utpanna huii| jainadharma anuyAyI nahIM rhe| isake atirika jainI isa prakAra isa saMghakAlameM racita pranyoM mApAra para logoMke prati aisI niSpuratA aura nirdayatAkA vyavahAra Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina-sAhityama tatvajJAna | 216 kiyA gayA, jaisA ki dakSiNa bhAratake itihAsameM aura kabhI kI zaraNa lI, jinhoMne unakAra tathA pAlana kiyA nahIM humA / sabhANDake ghRNAjanaka bhajanoMse, jinake pratyeka yadyapi praba jainiyoMkA rAjanItika prabhAva nahIM rahA, aura daza pathameM jainadharmakI bharsanA thI. yaha spaSTa ho jAtA unheM saba porase pallava pApA aura cola rAjyavAle taMga hai ki bamanasyakI mAtrA kitanI bar3hI huI thii| karate the, tathApi vidhAmeM unakI prabhutA nyUna nahIM huii| prataeva kuna-pAyayakA samaya aitihAsika raSTine cintArmANa' nAmaka prasiddha mahAkAyakI racanA ticyA dhyAna rakhane yogya hai, kyoMki usI samayasa dakSiNa bhAratameM kobara dvArA navIM zatI meM huI thii| prasiddha tAmila-baiyA jainadharmakI avanati prArambha hotI hai| mi0 Telarake anu- karaNa pavinAndajainane apane nannana' kI racanA 1125 / sAra kuna-pArakhyakA samaya 1320 IsavIke lagabhaga hai, I. meM kii| ina pranyAMke adhyayanase patA lagatA hai ki parantu DA. kAlDavela 1292 IsavI batAte haiN| parantu jainI loga vizeSataH mailApura, nidumbaI ( vipaMgudI zivAlekhAMse isa praznakA niraya ho gayA hai| svargIya (tiruvalurake nikaTa eka grAma ) aura TibaDIvanamameM nivAzrI veMkaTayAne yaha anusandhAna kiyA thA ki san 624 I. sa karate the meM pallavarAja narasiMha varmA prathamane 'vAtApI' kA vinAza antima prAcArya zrI mAdhavAcAryake jIvanakAlameM kiyA musalamAnAne dakSiNa para vijaya prApta ko, jisakA pariNAma zatIke madhyama nizcita kiyA jA sakatA hai| kyoMki yaha huA ki dakSiNa meM sAhityika, mAnasika aura dhArmika saMbhANDa eka dUsare jainAcArya tirunanakaramAra' athavA loka unnatikA bar3A dhakkA pahuMcA aura mUtividhyasakoMke pratyAprasiddha ayyArakA samakAlIna thA parantu saMbhANDa 'ayyara' cAroM meM anya matAlambiyoMke sAya jAniyoMko bhI para minA / usa samaya jainiyoMkI dazAkA varNana karate huye se kucha choTA thaa| aura ayyarane narasihavarmAke putrakA zrIyuta vArtha sA.likhate haiM ki 'musalamAna sAmrAjya taka jainIsa zaiva banAyA thaa| svaya ayyara pahale jainadharmakI zaraNameM pAyA thA aura usane apane jIvanakA pUrvabhAga janamatakA kucha kA pracAra rahA / kintu musajima sAmrAjya __kA prabhAva yaha par3A ki hindU-dharmakA pracAra ruka gayA, prasiddha janavidyAke tirupadiriyuniyArake vihArAMmeM jya aura yadyapi usake kAraNa samasta rASTrako zarmika, rAjatIta kiyA thA isa prakAra prasiddha bAhmaNa prAcArya saMmAera aura ayyArake prayatnoMse, jinhoMne kucha samaya pazcAt - maitika aura sAmAjika avasthA amtamyasta ho gyii| tathApi mAdhAraNa alpa saMsthAnoM. samAjoM aura matoMkI apane svAmI tinakAyako prasanna karaneke hetu zaivamatakI dIpA le lI thI pANDya aura pallava rAjyoMmeM jainadharmakI dakSiNa bhAratameM jainadharmakI umnati aura avanatika umatiko bar3A dhakkA phuNcaa| isa dhArmika saMgrAmameM zevA isa sAdhAraNa varNanakA yaha uheza ra dakSiNa bhAratameM ko vaiSNava alavArAMsa vizeSakara 'tikamajisappirana'-aura sAMpparana'-aura prasiddha jainadharmake itihAsakA varNana nahIM hai| aise hati na tirUmaMgaI' alavAramaM bahuta sahAyatA milI jinake jinaka hAla likhaneke lie yatheSTa sAmagrIkA abhAva hai| uttarakI bhajanI aura gItoM meM jainamata para ghora kaTAkSa hai| isa pratiniyA bhArata ke bhI sAhitya meM rAjanaitika tihAsakA prabAra tAmila dezoM meM nammalavArake samaya (10vIM zatI bahuta kama ullekha hai| I.) jainadharmakA mAstitva saGkaTamaya rhaa| hame jo kucha jJAna usa samayake jaina itihAsakA hai prAcIna kAla vaha adhikatara purAtatvavettAmoM aura yAtriyAke lekhoMse nammalavArake anantara hindU-dharmake unnAyaka prasiddha prApta hanA hai, jo prAyaH yUropiyana haiN| isake atirikta prAcAryoMkA samaya hai| sabase prathama zaMkarAcArya hue jina- vaidika granthoMse bhI jaina itihAsakA kucha patA lagatA hai. kA uttarakI ora dhyAna gyaa| isase yaha pragaTa hai ki parantu ve jainiyoMkA darzana sambhavataH pakSapAnake mAtha dakSiNa-bhAratameM unake samaya taka jainadharmakI pUrNa avanati ho ho cukI thii| tathA jaba unheM kaSTa milA to ve prasiddha isa lekhakA yaha deza nahIM hai ki jaina samAjake mAjainasthAnoM pravaNabelagola (maisUra ) TiriDavanam- cAra vicAroM aura prayAmoMkA varNana kiyA jAya aura na (dakSiNa arakATa) mAvimeM jA base / kuchane gaMga rAjAmoM- eka lekha meM jaina gRha-nigaNa-kasA, mAdikA hI varNana ho Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. ] anekAnta [kiraNa. sakatA hai parantu isa lekhameM isa prazna para vicAra karanekA eka do zabda kahanA ucita hogA / gata manuSya-gaNanA prayatna kiyA gayA hai ki jaina dharmake cira samparkase hinda anusAra saba milAkara 2000. gainI isa prAntameM the, samAja para kyA prabhAva pdd'aa| , jinameMse dakSiNa kanArA, uttara aura dakSiNa karnATaka nIbogaravina aura graMthoMka racayitA the|ve jiloMmeM 23...haiN| inameMse adhikatara idhara-udhara pheje sAhitya aura kalAke premI the| jainiyoMkI tAmila hue haiM aura garIba kisAna aura prazikSita haiN| unheM apane sevA tAmila deza vAsiyoMke liye amUlya hai / tAmila- pUrvajoke anupama itihAsakA nikabhI bodha nahIM hai| unake 'bhApAmeM saMskRta ke zabdoMkA upayoga. pahale pahala sabase uttara bhArata vAle bhAI jo mAdima jainadharmake avaziSTa adhika jainiyAMne hI kiyaa| unhoMne saMskRta zabdoMko cinha haiM unase apekSAkRta acchA jIvana vyatIta karate hai vAmi bhASAmeM uccAraNakI sugamatAko iSTise unameMse adhikAMza dhanavAn vyApArI aura mahAjana haiN| yatheSTa rUpameM badala DAlA / kamnara sAhityakI utpatimeM dakSiNa bhAratameM jainiyAko vinaSTa pratimAeM', parityakta jainiyoMkA uttama yoga hai| vAstava meM hI isake janmadAtA guphAeM aura bhagna mandira isa pAtake smAraka hai ki prAcIna the / 'bArahavIM zatIke madhya taka usameM jainiyoM dIkI saMpatti kAla meM jainasamAjakA vahAM kitanA vizAla vistAra thA thI aura usake anaMtara bahuta samaya taka jainiyoM hI kI aura kisa prakAra brAhmaNoMko spardhAne unako mRta prAya kara pradhAnatA rhii| sarva prAcIna aura bahutase prasiddha kara diyaa| jaina samAja vismRtike aMcala meM lupta ho gayA, granthImiyAhI ke race haiN| (luisa rAisa) zrImAm pAdarI usake siddhAnto para gaharI coTa lagI, paraMtu dakSiNameM jainaepha-kiTela kahate haiM ki jainiyoMne kevala dhAmika bhAva- dharma aura vaidikadharmake madhya jo karAla saMgrAma aura raktanAmoMse nahIM kintu sAhitya-pramake vicArase bhI kabara pAta hughA vaha mathurAmeM mInAkSo maMdirake svarNa kumuda sarobhASAkI bahuta sevA kI hai aura uka bhASA meM aneka saMskRta varake maNDapakI dIvAroM para aGkita hai tathA citroMke dekhanese zabdokA anuvAda kiyA hai| ababhI smaraNa hA AtA hai| ahiMsAke ucca prAdarzakA vaidika saMskAroM para prabhAva ina citroMmeM jainiyoMke vikarAla-zatru nirujJAna saMbhAyaDa par3A hai jaina upadezoMke kAraNa brAhmaNoMne jIva-bali-pradAna- ke dvArA jainiyoMke prati atyAcAroM aura romAMcakArI yAtako vikkula banda kara diyA aura yajJoMmeM jIvita pazuoMke nAoMkA citraNa hai| isa raudra kANDakA yahIM aMta nahIM hai| mayUrA maMdirake bAraha vArSika tyauhAroM se pAMca meM yaha hRdaya dakSiNa bhAratameM mUrtipUjA aura devamandira nirmANako vidAraka dRzya prativarSa dikhalAyA jAtA hai| yaha mocakara pracuratAkA bhI kAraNa jaina dharmakA prabhAva hai| zaiva-maMdiroM meM zoka hotA hai ki ekAMta aura janazUnya sthAnoM meM katipaya mahAmAbhoMkI pUjAkA vidhAna jainiyoM hI kA anukaraNa jaina mahAtmAtrI aura jainadharmakI vediyoM para balidAna hue hai| dvAvidoko naitika evaM mAnasika unnatikA mukhya mahApuruSoMkI mUrtiyoM aura jana pratiyoMke atirikta. dakSiNa mAra.. kAraNa pAThazAlAbhoMkA sthApana thA, jinakA uddezya jaina bhAratameM aba jainamatAvalambiyoMke ucca uddezyo, sarvAGgavidyAlayoMke pracAraka maNDaloMko rokanA thaa| gyApI utsAhI aura rAjanaitika prabhAvake pramANa svarUpa upasaMhAra koI anya cinha vidyamAna nahIM hai| madrAsa prAntameM jaina samAjakI vartamAna dazA para bhI (varNI abhinandana grantha se) Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzodhana mukhtAra zrI jugajakizora jI ko anupasthiti meM unakA ... praupyameM dhauvya ye "samayasArakI' 15vI gAthA zrIkAnajI svAmI" nAmaka , 16 rahate haiM rahate haiM, alaga alaga rUpameM khekha gata kiraNameM presAdiko asAvadhAnIke kAraNa kucha yeNya (sat-'ke koI khapaNa maNDa chapa gayA hai 'jipakA bhArI kheda hai| ataH virAma nahIM hote aura isakhiye donoM cinhoM, hAiphanoM tathA vindu visargAdiko aisI sAdhAraNa mUlanaya azuddhiyoMko chor3akara piAThaka mahajameM avagata kara , kA0 3. bodhako birodhako sakate haiN| dUsarI kula maryAlaya kA saMzodhana nIce diyA / , 25 mahitIsa hai pavitIya haijAtA hai| pAThakajana apanI-apanI anekAnta' pratiyoMme .., 36,37 akalpita evaM pratiSThita (akaspita evaM unheM ThIka kara lenekI kRpA kareM / sAtha hI, pRSTha 184ke pratiSThita) anta meM 'zeSa pRSTha 206 para' aura pRSTha 206ke prArambhameM , 3 mAMsa (maMca'pRSTha 184 se bhAge' aisA kiTake bhItara banA leva: vAlI vAlA pRSTha, paMkti ... . zAsana saha zAsanArUDha azuddha zuddha 178, 33 krabhaMga , avasthA kramabhaMga 24 avasthAmeM kamase kamase kama 210.kA02.18 pAMca jo pAMca 180 25 asatya asahya isI varaha zrIkAnajI svAmI 'jinazAsana nAmaka 181 33 kalpanA bhI kalpanA thI) pravacana lekhake chapanemeM bhI kucha azuddhiyoM ho gaI hai jinameM 185 28 . 1 141 se bindu visargAdikI baisI sAdhAraNa azuddhiyoMko bhI kaba kara zeSa pradiyoMkA saMzodhana nIce diyA jAtA hai| 183 37 jievarehiM jiyavarehiM 118 uma azuddhiyoMko bhI pAThaka apanI apanI pratiyoM meM Thoka ,kA.2, jIvida jIvadi kara lenakI kRpA kareM:,,, 23 jisake jinaka ,,25.25 sambandha jimajhAsana janazAsana 1854 bhavatrI bhagavazro " kA. 2, 4 jinazAsana ho jainazAsana ho jainadharma! jainadharma hai 13 sAtha rahA sAtha vijJAvadharma vijJAnadhana 16 samayakA saMyamakA vikArako vikArakI 28 pariziSTameM pariziSThoM pradhAvatAmeM pradhAnatAmeM , 33 antaH anta vItarAgatA kA.2,2 nyAyake nyAyako 212kA02, nimitta nimittase " nizcaya nizcayanaya usIne usIne jaina . anuvayapaNa anuppaNa zAsanako dekhA 4 paDikka pADhikka hai aura vahI , / vizeSa (vizeSa) paMkti ,, 18 jaki Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atizaya kSetra haleviDa ke - - V LS "NTALPNPATE -- s . N GE 23. zrIpAzvanAthajina isa mandirameM kasauTIke bahumUlya khambhe lage hue haiN| yaha mandira banA hI sundara banA huA hai| isakA vizeSa paricaya hamArI tIrtha yAtrA saMsmaraNa nAmaka lekhameM diyA jaavegaa| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina-sAhityameM tatvajJAna (lekhikA-kumArI kiraNavAlA jaina) pratyeka prANIke zarIrake sAtha prAtmA nAmako nisya karma-paramANubhoMmeMse prati samaya karmavargabAmoMkI nirjarA vastakA sambandha hai| paranta phira bhI mAmA aura zarIra hotI rahatI hai arthAta purAne karma apanA phala dekara mAra do bhinna-bhinna padArtha haiN| pAramA ananta guNoMkA puja, jAte haiM aura navIna karma rAgAdi bhAki kAraNa bandhanaprakAzamAna hai, tathA caitanya jyotirmaya hai, avinAzI hai rUpa hote haiN| aura ajara, amara hai zarIra acetana evaM jaba padArtha hai| nAmanAzavAna hai aura vaha paudalika karma-paramANuSoMse manamADa bheda batAye gaye hai-1.jJAnAvarabIya, 2. nirmita huA hai / galanA aura pUrNa hojAnA isakA darzanAvaraNoba. 3. vedanIya, .. mohanIya, 1. pAhu, svabhAva hai| 6. nAma, .. gotra aura 5. bhavarAva / vizva meM jo sugva-dukha, sampatti-vipatti mAdi ava jJAnAvaraNIya karma-jJAna bhAsmAkA nijaguNa hai| sthAyeM AtI haiM unakA kAraNa karma hai| zubhakarmoMkA phala prAsmA aura jJAnakA abheda sambandha hai| jJAnAvaraNIyakarma zubha aura azubhakarmoM kA pariNAma azubha hotA hai| prAramAke jJAnagukhako manda karatA hai use AcchAdita yA jIvAsmA jaise-jaise karma karatA hai usakA vaimA vaisA hI phala vikRta banAtA hai| isa kamake yopazamase mAnava meM jJAnakA mugatanA par3atA hai / jovAramAke sAtha karma-pudgalokA kramika vikAsa honAdhika rUpameM hotA rahatA hai| jIvAtmA. sambandha anAdikAbase hai / jIva-pradezAMke sAtha karma-pradezo meM jJAnazaktikA jo taratama rUpa dekhane meM AtA hai vaha saba kA eka kSetrAvagAha rUpa sambandha honA bandha kahalAtA hai| usake yoparAmakA hI phala hai| isa karmake yopazama meM yaha karmabandha hI sukha-dukha rUpa paramparAkA janaka hai| jyoM-jyoM nirmalatA bar3hatI jAtI haityoM-syoM jJAnakA vikAsa bandhana hI paratantratA hai| aura paratantra yA parAdhIna honA bhI nirmala rUpa meM hotA rahatA hai aura jaba usa bhAvaraNa hI duHkha hai| zrAja vizvameM hama jo kucha bhI parivartana yA karmakA sarvathA abhAva yA paya ho jAtA hai taba mAtmA sukha dukhAda rUpa avasthAmoko dekhate haiM yA una vividha pUrNa jJAnI bana jAtA hai| aura usa jJAnako anantajJAna avasthAoMmeM samutpanna jIvoMko una duHkhapUrNa avasthAoMkA yA kevalajJAna kahA jAtA hai| isa karmase muka hone para avalokana karate haiN| taba hameM yaha spaSTa anubhabameM prAtA AtmA ananta jJAnase yukta hotA hai| hai ki yaha saMsArake sabhI prANI svakIyopArjita karmabandhana- darzanAvaraNIyakarma-darzana bhI pAsmAkA guNa hai| se hI paratantra hokara dukhake pAtra bane haiN| darzanaguNakA bhAcchAdana karanevAlA karma darzanAvaraNIya vizvameM ananta karma-paramANu bhare hue hai| jaba kahalAtA hai| isa karmakA udaya bhAsmadarzanameM rukAvaTa mAtmAkI sakaSAya maya mana-vacana-kAya rUpa yoga pravRttiyAMse DAlatA hai, athavA darzana nahIM hone detA, jaise byaudI para mAtmapradeza sakampa evaM caMcala hote haiM taba mAramA apanI baiThA humA daravAna rAjAke darzana nahIM karane detaa| isI sarAga pariNatisaM karmabandha karatA hai yaha karmabandha navIna karmake sarvathA prabhAvase pAramA ananta darzanakA pAtra nahIM humA kintu anAdikAlase hai| jisa taraha khAnase banatA hai| nikale hue suvarNa pASANameM sonA kisIne bhAjataka nahIM vedanIyakarma-jo sukha-dukhakI sAmagrI milAkara sukharaskhA, kintu jabase khAnameM pASANa tabhIse usameM sonA dukha rUpa phala bhoganemeM athavA bedana (anubhava) meM nimitta bhI vidyamAna hai| isape suvarNa pASANakI anAditA svayaM hotA hai / anukUla sAmagrIkI prAptise sukha aura pratirakSA siddha hai| isI taraha pAtmA aura karma hare-gude the, bAdameM sAmagrIkI prAptise dulahotA hai| kisone prayatna karake inheM milAyA nahIM, kintu anAdise mohanIyakarma-pahakarmabhadA aura pArita guNakApAtaka jIvAsmAke sAtha karmakA sambandha bana rahA hai bampana yuka hai|yh jIvako madirAke samAna ummaca karavA avamA mama Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 ] anekAnta [kiraNa. DAlatA hai| rAga, dveSa krodha aura mAnAdi vibhAva utpala cakrI U~ca nIca dhare, bhUpa diyo mane kara, karatA hai| zAnta bhAva va sacce vizvAsase bhraSTa karatA hai| eI pATha karma harai soI hameM tAre hai| moha mAsmAkA prabala zatru hai| parapadArthoM meM mamatAkA honA yaha karmabandha cAra bhedoMme vibhakta hai prakRtivandha, moha hai| isakA jItanA sahaja nahIM hai / jo ise jIta sthitibandha, pradezabandha aura anubhAgabandha / kyoMki ina letA hai vahI saMsArameM mahAna evaM pUjya banatA hai| cAroM bhedoMkA mUla kAraNa kaSAya aura yoga hai| prakRti mAyukarma-karma jIvoMko sarIrake andara roka aura pradeza rUpa bhAgoMkA nirmANa yoga pravRttise hotA hai kara rakhatA hai| jaise avadhi samApta hone takabandIko aura sthiti tathA anubhAga rUpa aMzoMkA nirmANa kaSAyase kArAgRhameM rakkhA jAtA hai aura avadhi samApta honeke hotA hai| prakRtibandha-karma pudgaloMmeM jJAnako bhAvRta pazcAt use mukta kara diyA jAtA hai| karane athavA Dhakane, darzanako rokane, sukha dukhakA vedana mAmakarma-yaha karma jIvoMke zarIrakI citrakArakI karAne,mAtmasvabhAvako viparIta evaM ajJAnI banAne Adivaraha aneka tarahakI acchI burI racanA karatA hai| aura kA jo svabhAva banatA hai vaha saba prakRtise niSpanna honeke mAtmAke amUrtasva guNakA ghAta karatA hai| kAraNa prakRtibandha kahalAtA hai| sthitibandha -banane vAle upa svAbhAvameM amuka samaya taka vinaSTa na honekI gotraka-yaha karma prAsmAkA mAnanIya va nindanIya jo maryAdA pudgala paramANuoMmeM utpanna hotI hai use kula meM janma karAtA hai, tathA usake prabhAvame hama jagata meM kAlakI maryAdA athavA sthitibandha kahA jAtA hai| anuUMca va nIca kahe jAte haiN| vAstavameM hamArA acchA burA bhAvabandha-jisa samaya una pudgala paramANubhoMmeM ukta pAcAraNa hI U~catA nIcatAkA kAraNa hai| hama apane svabhAva nirmANa hotA hai usake sAtha hI unameM hInAdhika bhAvoMse jaisA AcaraNa kareMge, usIke paripAka strarUpa rUpameM phala dAna denekI vizeSatAoMkA bhI bandha hotA hai U~cA nIcA kula prApta karate haiN| unakA honA hI anubhAgabandha kahalAtA hai| pradezabaMdhaantarAyakarma-cAhe hue kisI bhI kArya meM vighna karmarUpa grahaNa kiye gaye pudgala paramANunAmeM bhinna bhina upasthita ho jAtA hai, isa karmake udayase hamAre kAmoM meM- nAnA svabhAva rUpa pariNata hone vAlI uma karmarAzikA dAna, bAma, bhoga, upabhoga aura vIrya bAdi kAryoya apane apane svabhAvAnusAra amuka amuka pari bAdhA pahu~cAtA hai| isake udayase jIvAtmA apane abhi- mANameM athavA pradeza rUpa meM baMTa jAnA pradezabandha po taSita kAryoM ko samaya para karane meM samartha nahIM hotA hai| kamAtA hai| ina koMke dvArA prAramA sadA paratantra aura baMdhana koMkI ina AThamula prakRtiyoMko do bhAgoM athavA yuta rahatA hai| aura ina karmoM ke sarvathA kSaya hA bhedoM meM bAMTA jAtA hai-1. ghAtiyA 2. avAtiyA / jAne para pAramA bhava-bandhanase mukta ho jAtA hai-parabrahma jAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya mohanIya, aura antarAya paramAtmA ho jAtA hai| aura anantakAla taka vaha apane kAmako dhAtiyAkarma kahate haiM, kyoMki ye cAroM hI karma ki mukhameM magna rahatA hai aura vahAMsa kabhI bhI phira prAramA nija svabhAvako vigAr3ate hai-ume pragaTa nahIM vApisa nahIM paataa| kavivara dyAnatarAyajIne praSTa kamauke hone dete| vedanIya, nAma, gotra, aura prAyu ina cAra svarUpakA kathana karate hue unake rahasyako pATha prAntoM karmIko adhAtiyA karma kahate haiM, kyoMki ye jIvake nija dvArA vyakta kiyA hai svabhAvako ghAtiyAkI taraha bigAite to nahIM haiM kintu devapa parayo hai paTa rUpako na jJAna hoga unameM vikRti honeke vAgha mAdhanoMko milAne meM nimitta jaise baravAna bhUpa dekhano nivAra hai| hote haiN| ina maSTakoM meM mohanIya karma atyanta prabala hai bahada bapeTI asi dhArA sukha dukkhakAra, aura bhAsmAkA zatru hai| isake dvArA anya dhAtiyA kAma madirAjyoM jIvanako mohanI vithAra hai| zaktikA saMcAra hotA hai| indriyA~ viSayoMkI aura vizeSa kAThameM diyo hai pAMva kare thiti ko subhAva, rUpase pravRtta hotI haiN| yaha jIva ina viSayoMse nirata raha citrakAra nAnA bhAMti cItake samhAra hai| kara bhramavaza dukhako bhI sukha mAnatA hai| kavivara banArasI Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNa hindI jaina-sAhitya meM tatvajJAna [225 dApajone apana nATasamayasArameM aise vyaktikI avasthA- kabahU~ phArai, kabahU~ joye, kabahU~ khose. kabahU~ nayA pahirAve kA varNana karate hue kahA hai ityAdi caritra kare / bahabADhalA tisakoM apane bAdhIna 'jaise kora kukara zudhita sUke hAda cAve, mAna vAkI parAdhIna kriyA ho khAte mahA kheda khila hoSa hAnikI kora cahu~ ora cubhai mukhmeN| taiseM isa jIvakoM karmodaya- zarIra sambandha karAyA / yaha gAva tAlu rasanA masUdaniko mAMsa phATe, jIva tisa zarIrakoM eka mA, sau zarIra karmaka bAdhIna, cATai nija rUdhira magana svAda-sukhameM / kabahU~ kRza hoya kabahU~ sthUla hoya, kabahU~ naSTa hoya, kaI tesaiM mUr3ha viSayI puruSa rati rIti ThAne, navIna nipajai ityAdi caritra hov| yaha jIva tisakoM tAmai citta sAne hita mAnai kheda duHkhameM / apane prAdhIna jAne vAkI parAdhIna kriyA hoya tAte mahA dekhe parataccha bala-hAni mala-mUta khAni, khaMda khinna hoya hai|' gahe na ginAni rahe rAga raMga rukhameM // 30 // isa mAha ke phandemeM phaMsA humA prabhAgA jIva apane paMDita dopacandajo zAhane bhI apane 'anubhavaprakAza / bhaviSyakA kucha bhI dhyAna na rakha indriyoMke AdezAnusAra pravaMtana karatA haimeM aise vyakkike liye isIse samatA rakhate hue bhAva prakaTa 'kAyAse vicAri prIti mAyAhImeM hAra jIta ___"jaise svAna hAdako cAvai, apana gAla, tAlu masUDhekA liye haTha, rIti jaise hArilakI lkrii| rakta utare, tAkauM jAnai bhalA svAda hai| aise mUr3ha bhApa caMgulake jAri jaise goha gahi rahe bhUmi, duHkhameM sukha kara hai / paraphaMdameM sukhakanda sukhamAne / syoM hI pAya gADe pai na chAMDe Teka pakarI // agnikI mAla zarIrameM lAgai, taba kahai hamArI jyotikA mohakI marorasoM bharamako na aura pAvai, praveza hoya hai| jo koI agni mAlaka bukAve tAmoM dhAvai cahu~ ora jyoM bar3hAvai jAna mkrii| jarai / aiseM paramaiM duHkha saMyoga, parakA bujhAvai, tAsau zatrakI aisI durabuddhi bhUli jhUThake jharokhe mUli, sI raSTi dekhai / kopa kreN| isa para-gogameM bhogu mAni phUlI phirai mamatA jaMjIranasoM jakarI // 37 // / bhUlyA, bhAvanA svarasakI yAda na karai / caurAsImeM paravastu vizeSataH baMdhake pAMca kAraNa haiM-1. mithyAtva, kau pApA mAne, tAte cora cirakAbakA bhyaa| janmAdi 2. avirati, 3. pramAda, 4. kaSAya, tathA 5. yoga / dukha-dabaha pAye tohU, coro paravastukI na chUTa hai| dekho! mithyAtva-apano pAsmAkA aura usase sambandhita dekhA bhUkhi tihu~ lokakA nAtha nIca parakai bhAdhIna bhayA / anya padArthoM kA bhI yathArtha rUpase pradAna na karane, yA apanI bhUlite apanI nidhi na pilAne / bhikhArI bhayA viparIta zradAna karaneko mithyAtva kahate haiN| usameM phaMse DAle hai nidhi cetanA hai so pApa hai|dri nAhI. dekhanA huye prANIko vastuka yathArtha svarUpakI prApti nahIM hotii| durlabha hai| dekheM sulabha hai // 40,4 // avirati-doSa rUpa pravRttiko avirati kahate haiN| 'mokSamArgaprakAzameM' paNDita ToDaramallajIne mohame athavA ho athavA SaT kAyaka jIvoMkI rakSA karanekA nAma avirati hai| aviratike 12 bheda hai| utpanna duHkhakA nimnalikhita rUpase varNana kiyA hai pramAda apanI anavadhAnatA yA asAvadhAnIko kahate 'bahuri mohakA udaya hai so duHkha rUpa hI hai| kaisaiM , hai| uttamakSamA, mArdava, mArjava, satya, zauca, saMyama, tapa, sokahiye hai: tyAga, pAkiMcana, aura brahmacarya pAlanameM cAritra, galiyAM, 'prathama to darzanamohake udayateM mithyAdarzana ho hai samitiyAM ityAdi pAdhyAtmika pravRttiyoMke samAcaraNa tAkari jaise yA mahAna hai taise to padArtha hai nAhIM jaise karane meM jo vastuyeM bAdhAyeM upasthita karatI hai ve pramAda padArtha hai taise yaha mAna nAhI, vAte yAke pAkulatA hI rhe| kahalAtI hai| pramAdake sAr3he tIsa hajAra bheda hai, para mUta jaise bAulAko kAhUne vastra pahirAyA, vaha pAulA tis| 15 bheda haiM, aura cAra kaSAva, cAra vikathA, pAMca vastrako apanA aMga jAni prApaI para zarIrakoM eka iMdriyAM, nidrA aura snehmaane| vaha vastra pahirAvane bAleke prAcIna , so vaha kavAya-jo mAmA ko kaSe athavA dukha deuse * anubhava prakAza pU.10-11 . nA. samayasAra pU. xmoca. prakAzakA 65-7. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 ] anekAnta [kiraNa -- - - kaSAya kahate hai yaha kaSAya hI pandha pariNatikA mUla bhinaveza rakSita jIvAdi tatvArthakA zraddhAna so samyagdarzanakA kaarbaahai| lakSaNa hai| jIva, bhajIva, mAdhava, baMdha, saMvara, nirjarA, yoga-yogake aneka dArzanikoMne mita-mitra artha mokSa yaha sAta tasvArtha hai inakA jo zraddhAna 'aise hI hai svIkAra kiye haiN| jaina-darzana unameMse ekase bhI sahamata anyathA nAhIM aisA pratIta bhAva sA tavAryazraddhAna hai nahIM hai| vaha mAnatA hai ki mana, vacana, kAyaka, nimitrase bahuri viparItAbhinavezakA nirAkaraNake arthi 'samyaka hone vAlI pAtma-pradezoMkI caMcalatAko yoga kahate haiN| pada kahA hai / jAte samyak' aisA zabda prazaMsA vAcaka isa raSTise jaina darzanameM yoga zabda apanI eka pRthaka pari hai| so zraddhAna viSaya viparItAbhinavezakA prabhAva bhaye bhASA rakhatA hai, bogake / / meda hai-cAra manoyoga, cAra hI prazaMsA saMbhava hai| aisA jAnanA"," bacanayoga aura sAsa kaayyog| samyagjJAna-padArthake svarUpakA yathArtha jJAna samyagjJAna ina kauke bandhanase sarvathA muka honA hI moSa hai| hai arthAt jo padArtha jaisA hai use vaisA hI jAnanA ina karmose mukta honeke tIna pramogha upAya hai-1. samya samyagjJAna kahalAtA hai| darzana, sammajJAna aura samyagcAritra / acArya zrI umA samyagdarzanake pazcAt jIvako samyagjJAna-kI utpatti svAmIne ina koMkI paratantratAse chUTanekA sarala upAya hotI hai| arthAt jIvAtmA upAdeya hai aura aura usase batalAte hue likhA hai ki-'samyagdarzana-jJAna-cAri bhita samasta padArtha heya hai| isa bheda-vijJAnakI bhAvanA prANi mocamArgaH' arthAt samyagdarzana jJAna cAritrakI utpanna ho jAne para hI prAsmAko jo sAmAnya yA vizeSa - ekatAhI mojakA mArga hai| athavA ina tInoMkI ekatAhI jJAna hotA hai vaha yathArtha hotA hai usIko samyagjJAna moSamArgakI niyAmaka hai| ina tInoMmeMse ekakA prabhAva ho kahate haiN| jAne para mocake mArga meM bAdhA par3atI hai| zrIyogIcandradeva samyagcAritra pApakI kAraNabhUta kriyAnoMse virakta likhate hai honA samyagcAritra hai| samyagjJAnake sAtha viveka pUrvaka 'saba bhUmi bAhirA jiya vayarukkhaNa hoti' arthAt vimAva pariNatise virakta honeke lie samyagcAritrakI samyagdarzana rUpI bhUmike binA he jIva vrata rUpI vRkSa mAtI HIT ganavayakI pANi nahIM hotaa| sambagdarzana-tatvoMke zraddhAnako athavA jIvAdi mopakA mArga hai-mAMtako prAptikA upAya hai usIkI prAptipadArthoka vizvAsako kahate haiN| prajJAna aMdhakArameM bIna kA hameM nirantara upAya karanA cAhie / samyagdarzana aura kA samyagjJAnake sAtha jIvAtmA bambanase mukta honeke liye hai unheM apane mAnatA hai| aura unase apanA sambandha yathArthapravRttiyA~ karane meM samartha aura prayatnazIla hotA hai| jor3atA hai parantu viveka utpana hone para vaha unako heya usakA vahA pravRttiyA sama usakI vahI pravRttiyA~ samyagcAritra kahalAtI hai| pAramAarthAt apanese pRthaka samajhane lagatA hai|sii bheda-vijJAna kI nirvikAra, nilepa, ajara, amara, cidAnandaghana, kaivarUpa pravRciko samyagdarzana kahate haiN| samIcInaSTi yA jyamaya, sarvathAnidoSa aura pavitra banAneke lie upayuka samyagdarzana ho jAneke bAda jIvakI vicAradhArAmeM khAsA tAna tasva rasnake samAna hai| isaliye janazAsanA parivartana ho jAtA hai| usakI saMkucita ekAntika raSTikA 'ratnatraya' ke mAmase sthAna-sthAna para nirdiSTa kiye gaye hai| prabhAva ho jAtA hai vicAroMmeM sarakhatA samudAratAbA darzana isIkA pallavita rUpa yaha hai-tIna gupti, pAMca samiti, hone lagatA hai .viparIta abhiniveza athavA male abhi-paza dharma, bAraha anumacA bAisa parISahoMkA jaya, pAMca prAyakema honese usakI raSTi sambaka ho jAtI hai, vaha cAratra, yA bAbata cAritra, chaha bAbatapa aura chaha mAbhyAmtara tapa, dharmadhyAna sahiSNa aura dayAlu hotA hai| usakI pravRtti meM prazama. aura zuklasyAna, inase baMdhe hue karma shnaiH| nijI hokara saMvega, bhAstikya aura anukampA rUpa cAra bhAvanAmoMkA jaba bAramAse sarvathA sambandha chor3a dete haiM usI avasthAko samAkeza rahatA hai| paMDita ToDaramalajI apane 'moDamArga mokSa kahate haiN| mukta jIva phira baMdhana meM kabhI nahIM ptaa| prakAzaka' nAmaka granthameM samyagdarzanakA bala tathA itake kyoMki bandhanake kAraNoMkA usake sarvathA jaya ho gayA hai| meva patAte hupe bikhate hai-- ataH zasake karmabandhanakA koI kAraNahI nahIM rhtaa| aba samyagdarzanakA sAcA bAyakahiye hai-viparItA- moca. prakAzaka pu.51. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArake TIkAkAra vidvadvara rUpacandajI (le0 zrI agaracanda nAhaTA) kavivara banArasIdAsajIke samayasAra mATakake bhASA samAjake rUpacanda nAmake dokavi evaM vidvAna ho bhI gaye TIkAkAra vidvadvara rUpacandajIke sambandhameM kaI varSose haiN| ataH nAma sAmpase unhIMkI bhora dhyAna jAnA sahaja nAma sAmyake kAraNa zrama cakhatA bhA rahA hai, isakA pradhAna thaa| mAnyavara nAthUrAmajI premIne bhardhakathAnakake pRSTha / kAraNa yaha hai ki isa bhASATIkAko saMvat 1133 me meM likhA thA ki samavasArakI yaha rUpacandakI TokA abhI bhImasI mANikane prakaraNa ratnAkarake dvitIya bhAgameM prakA- taka hamane nahIM dekhii| parantu hamArA anumAna hai ki zita kiyA / para mUla rUpameM nahIM, ataeva TIkAkArane banArasIdAsake sAthI rUpacandakI hogii| guru rUpacandakI anta meM apanI guru paramparA, TIkAkA racAnAkAba va sthAna nhiiN| patA nahIM, yahA~ smRtidoSase premIjIne yaha likha mAdikA uklekha kiyA hai, vaha aprakAzita hI rhaa| diyA hai yA kAmatAprasAdajIkA ullekha paravartI hai kyoMki bhImasI mANikake sAmane to janatA sugamatAse samajha sake kAmatAprasAdajIke hindI jaina sAhityake saMkSipta itihAsaaise DhaMgase anyoMko prakAzita kiyA jAya, yahI ekamAtra pRSTha (180) ke ullekhAnusAra premIjI isase pUrva apane ucya thA / mUla granthakI bhASAko surakSA evaM pranyakArake hindI jaina sAhityakA itihAsa pRSTha 18-1 meM isa bhAvoMko unhIMke zabdoM meM prakaTa karanekI mora unakA dhyAna anyake jikhaneke samaya isa TIkAko dekhI huI batAte hai| nahIM thaa| isIlie unhoMne prAcIna bhASA granthoMmeM vizeSataH kAmatAprasAdajIne likhA hai ki rUpacanda pAMDe (prastuta) gata bhASA TokAmoMmeM manamAnA parivartana karake vistRta rUpacandajIse bhinna hai| inakI racI huI banArasIdAsa kRta TIkAkA sAra (apane samayakI pracalita sugama bhASAmeM) samayasAra TIkA premIjIne eka sajjanake pAsa dekhI thii| hI prakAzita kiyA / udAharaNArtha zrImad bhAnandadhanajI- vaha bahuta sundara va vizada TIkA saMvat 1768 meM banI ko cauvIsI para mastayogI,jJAnasArajIkA bahuta hI sundara huI hai| kAmatAprasAdajIke ullekha meM TIkAkA racanAkAra evaM vistRta vivecana hai / use bhI mApane saMkSipta evaM saMvat 1768 likhA gayA hai para vaha sahI nahIM hai| TIkA apanI bhASAmeM parivartana karake prakAsita kiyA hai| isase ke antake prazasti patrameM 'sataraha se bIte pagbiANavAM varSa grandhakI maulika vizeSatAyeM prakAzita ho skii| TIkA- meM aisA paatth| ataH racanAkAla saMvat 1712 nizcita kArakI paricAyaka prazastiyA~ bhI unhoMne denA Avazyaka hotA hai| sambhava hai isa TIkAkI pratilipI karane vAkhenaM nahIM samajhA, kevala TIkAkArakA nAma avazya de diyA hai| yA usa pAThako par3hane bAyene bhramase bagaguvAMke sthAnameM yahI bAta samayasAra nATakakI rUpacandajI racita bhASA ThANAM rakha par3ha liyA ho| maiMne isa TokAkI prati karIba TIkAke liye parivArya hai| 23 varSa pUrva bIkAnerake jaina jJAnabhaMDAroM meM dekhI thii| para ___ banArasIdAsajI mUlataH zvetAmbara kharatara gacchoya usa para vizeSa prakAza DAlanekA saMyoga bhabhI taka nahIM zrImAlavaMzIya bhaavkthe| prAgaremeM mAne para digambara mikhA / muni kAMtisAgarajIne 'vizAkhabhAratake' mArca sampadAyakI bhAra unakA mukAba ho gyaa| mAdhyAtma 157 aMkameM 'kavivara banArasIdAsa va unake hastaunakA priya viSaya banA / yAvat usameM sarAbora ho gye| vikhita granthoMkI pratiyo' zIrSaka lekha meM isa TIkAkI eka kavitva pratimA unameM naisargika thii| jisakA camatkAra hama prati munijIke pAsa thI usakA paricaya isa lekha meM diyA unake nATaka samayasArameM bhalI bhAMti pA jAte haiN| mUlataH hai| isase pUrva maiMne san 1953 meM jaba premIjIne muke yaha racanA pAcArya kumdakundake prAkRta grantha amRtacandra apane sampAdita adhakathAnakakI prati bhejI, bhASA TIkAkAra kRta kalazaki hindI padyAnuvAdake rUpameM haiM para kaviko rUpacandajIke kharatara gacchIya hone bhAvikI sUcanA de dI pratibhAne use maukhika kRtikI taraha prasida kara dI / isa thI aisA smrnn| prantha para bhASA TIkA karane vAle bhI koI digambara vidvAba abhI kucha samaya pUrva premIbIkA patra milA kimarthabhI hoMge aisA manumAna karanA svAbhAvika hiithaa| digambara kathAnakakA nayA saMskaraNa nikala rahA haimatA samayasArake Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] anekAnta [kiraNa. - - TIkAkAra rUpacandajIkA vizeSa paricaya karAnA mAvazyaka rUpacadakA janma samaya vaMzavasthAnasamakA gyaa| gata kArtikameM rAjasthAna vizva vidyApITha lazkara maMdirake isa saMgrahameM mahopAdhyAya rUpacandajIke udayapurake mahAkavi sUryamala bhAsanake 'rAjasthAnI jaina maSTakako eka patrako pratiyeM prApta huii| isa maSTakase mAhitya' para bhASaNa deneke liye udayapura jAmekA prasaMga rUpacandajI sambandhita kucha jJAtamya aitihAsika bAteM milA, taba cittauba bhI jAnA humA / aura saMyogavaza vidita ho skii| tathA isake pAMcaveM padyameM rUpacandajIke prastuta rUpacandajIke ziSya paramparAke yativara zrIvAlacaMda vaMzakA paricaya isa prakAra diyA haijIke hastalikhita granthoMko dekhanekA suavasara milaa| Apake saMgraha meM rUpacandajI va unake guru evaM ziSyAdike 'vAgadevatA manujarUpa dharAmarIca, zrIzrosavaMzavara aMcalagotra shuddhaaH| hastalikhita va racita bhaneka pranyoMkI pratiyA~ avalokanameM zrI pAThakAMcamagugarjayati prasiddhAH 'mAI, isame bhApakA vizeSa paricaya prakAzita karane meM aura bhI preraNA milii| prastuta lekha usI preraNAkA saspaglikApuSkare bhahamale ca // pariNAma hai| aSTAdazeva zatake 'caturuttare ca, triMzatameva samaye gururUpacandrAH / mahopAdhyAya rUpacandajI apane samayake eka viziSTakA pArAdhanAM dhavanabhAvayutAM vidhAya, vidvAna evaM sukavi the| zrApakI racanAmAkA paricaya mujhe gata bhAyu sukhaM navati varSamitaM ca bhuktvA / 21 varSase bIkAnerake jaina jJAnabhaMDAroMkA avalokana karane para mila hI cukA thaa| para Apake janma sthAna, vaMza arthAt bhApakA vaMza bhosavAna va gotra AMcaliyA mAdi jIvanI sambandhI bAteM jAnane ke liye koI sAdhana thaa| saMvat 134 meM pArAdhanA sahita ApakA svargavAsa prApta nahIM thA / 16 vIM sadIke prasiddha vidvAna, upAdhyAya 10 varSakI umrameM pAlI meM humaa| samAkalyANajIne mahopAdhyAya rUpacandajIkA guNa varNanA- cittaurake yati bAlacandajIke saMgrahake eka guTake meM smaka-aSTaka banAyA / vaha avalokanameM pAyA para inakA janma saM0 1714 likhA hai aura svargavAsa saM. usakA kucha itivRtta nahIM milaa| gata varSa mere putra dharmacaMda- 18 / yadyapi ye donoM ullekha rUpacandajIke ziSya ke vivAhake upalakSya meM lazkara jAnA hubhA, tA vaivAhika paraMparA hI hai| para hameM aSTaka vAlA ullekha adhika kAryoM meM jitanA samaya nikala sakA, vahAMke zvetAmbara prAmANika pratIta hotA hai| aSTakakI racanA zivacandake mandirake pratimA lekhoMkI nakala karane evaM hastalikhita ziSya rAmacandra ne kI thii| sambat 1110 ke mArgazira sudI bhaMDArake avalokanameM lgaayaa| kyoMki hastalikhita granthoM pUnamako yaha aSTaka banAyA gayA hai| isameM rUpacandajIke kI khoja merA priya viSaya bana gayA hai| jahA~ kahIM bhI svargavAsa para jhAlarake pAsame jinakuzanasUrijIke rUpake unake honekI sUcanA milatI hai unheM dekha kara ajJAta dakSiNa dizAmeM rUpacandajIkI pAdukAyeM saMvat 185. meM sAmagrIko prakAza meM jAnekI prabala utkaMThA ho uThatI hai sthApita karanekA ullekha hai| cittaur3ake guTakeke anusAra isIke phalasvarUpa aba bhI merA kahIM jAnA hotA hai sarva rUpacandajokI mAyu 11 varSakI ho jAtI hai aura aSTakaprathama jaina mandiroMke darzanake sAtha vahAMkI mUrtiyoMke lekha meM spaSTarUpase 10 varSakI mAyumeM svargavAsa honeko likhA lene evaM hastalikhita jJAnabhaMDAroke avalokana ina do hai| merI rAyame vahI ullekha ThIka hai inake anusAra kAryoka liye apanA samaya nikAla hI letA huuN| apane rUpacandajIkA janma saMvat 1744 siddha hotA hai| cittaur3a putrake vivAhake upabaca meM jAne para bhI ina donoM kAmoMke vAle guTakemeM 1034 smRti koSase likhA gayA pratIta lie lazkarameM kucha samaya nikAlA gyaa| vahAMke zvetAmbara hotA hai inake gotrakA nAma caliyA hai| jisakI vastI jaina mandirakI dhAtu matiyAMke lekha liye gaye aura usa bIkAnerake dezanoka Adi kaI gAMvoM meM aba bhI pAI jAtI mandirameM hI stalikhita granthoMkA kharatara gamIya yatijI- hai| ataH rUpacandajIkA janma sthAna bIkAnerake hI kisI kA saMgraha thA, use bhI dekha liyA gayA ! prAmameM honA caahiye| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAkIrti (5) dharmasundara ) [kiraNa samayasArake TokAkAra vidvadvara rUpacandajI [226 maMvatAnukrama itivRtta lekhanakI praNAlI (1) jinakuzajasUri prAcAryapada sambat 11. se sambat 1388 meM svargavAsa / kharatara gamachameM vIM zatIse aitihAsika vRtAMta likhA jAtA rahA hai| phalata: jinadattasUrijIke ziSya maNidhArI (2) mahopAdhyAya vinayaprabha (gautamarAsake racayitA) bina candrasarise lagAkara jo mUrti va mandiroMkI pratiSThA, (9) vijaya tilaka (suprasiddha zatrumjaya stavanake dIkSA Adi mahatvapUrNakArya daphtara vahI meM likhe raciyatA) jAne lge| jinake AdhArase yugapradhAna guru vAvanIkA (1)mAkIrti (2) upAdhyAya taporana (1)vacaka prathama saMkalana jinapAna upAdhyAyane saMvat 1305 ke pAsa- muvanamoma (7) sAdhu rA (6) vA. dharmasundara (6)mA. pAsa kiyA thaa| jisake pazcAt unakI pUrti samaya samaya dAna vinaya (10) vA. guNavarddhana (11) zrIsoma (12) para isa gacchake anya vidvAna yatigaNa karate rahe / saMvat zAnti harSa (13) jinhrss| 135 takakI saMbatAtukramase likhita ghaTanAoMke saMgraha vAlI yugapradhAna gurvAvalikI prati bIkAnerake samA- . inameM kaI to ucca vidvAna graMzakAra ho gaye hai. kavivara kalyANajIke jJAna bhaMDArameM haiN| hameM vaha karIba 15 varSa jina-harSa to bahuta bar3e loka bhASAke kavi the| inakI racanAe~ khAdhika zloka parimANakI prApta hai| mUlataH rAjapUrva prApta huI thii| yaha apane DhaGgakA eka advitIya aiti sthAnake the| jasarAja inakA mUla nAma thaa| sambat 1704 hAsika grantha hai| isake mahatvake sambandha meM bhAratIya vidyAmeM hamane eka lekha bhI prakAzita kiyA thaa| siMdhI jaina / se sambat 1763 takakI bhApakI saikar3oM racanAyeM upalabdha hai ApakA prAthamika jIvana rAjasthAna meM bItA taba takakI pranthamAlAse karIba 10 varSa hue yaha kapI huI par3I hai| inakI racanAoMkI bhASA rAjasthAnI hI hai| pIchese ye gujapara muni jinavijayajIke prastAvanA Adike liye bhI usakA rAta va pATaNameM kisI kAraNavaza jAke jama gye| ataH prakAzana rukA huA hai| isake bAdakI gurvAvatI jaisalamera uttarakAlIna racanAmoMkI bhASAmeM gujarAtIkI pradhAnatA hai| ke bar3e jJAna bhaMDArameM honekA ullekha milA thA / para aba Apake sambandhameM rAjasthAna kSitija' nAmaka mAsika patra meM vaha prati vahA~ nahIM hai| paravartI kaI daphtara-vAhiye bhI aba sukavi jasarAja aura unakI racanAyeM zIrSaka merA lekha prApta nahIM haiM / saMvat 1700se phira yaha silasilA milatA hai| jisase vigata 300 vaSa ma kharataragacchakI prakAzita ho cukA hai| bhaTTAraka zAkhAmeM jitane bhI muni dIkSita hue unakA mUla mahopAdhyAya rUpacandajIne apanI racanAoMke camtameM nAma kyA Na dIkSA nAma kyA rakkhA gayA, kimakA ziSya - svaguru paramparAkA paricaya dete hue apane ko mazAkhAke banAyA gyaa| kisa sambat va mitImeM kahA~ para kisa zAntiharSake ziSya vAcaka sukhavardhanake ziSya vANArasa AcAvake pAma dIkSA lI gaI, isakI sUcI mila dayAsiMhakA ziSya batalAyA hai| mApakI likhita aneka jAtI hai| pratiyAM yati bAlacandajoke saMgrahameM dekhaneko milii| unase mApake bhAratamyApI vihAra evaM caturmAsa karane kA patA rUpacaMdajIkI dIkSA calatA hai| maiMne eka aisIhI dAtara vahIse dIkSA sUcIkI nakala grantha racanAprApta kI hai| usake anusAra rUpacandajI kI dIkSA samvat 1715 ke vaizAkha vadI 2 ko vilhAvAsa gAMvameM zrAcArya mApakI upalabdha racanAmoM meM prathama samudrapada vitta.. jinacandrasUrijIke hAthase huI thii| ye dayAsiMhajIke ziSya 17 meM viShAvAsameM racita prApta aura antima racanA the| aura inakI dIpAkA nAma rAmavijaya rakhA gyaa| saMvat 1826 kI hai| isase 16 varSa vAra sAhitya sevA karate rhe| jisase pApakI racanAoMse cApakI vidUtAguru paramparA kA bhalibhAti patA cala jAtA hai| saMskRta evaM rAjasthAnI meM ApakI racanA evaM anya sAdhanoMke anusAra inakI gadya evaM paba donoM prakArakIracanA mAyabApa sukavi guru paramparAkI nAmAvalI isa prakAra vidita huI hai| honeke sAtha 2 saphara TIkAkAra mI saMskRtabhASAke dIkSita hue ke ziSya vA Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2501 anekAnta to pApa prakAra pariData the| gautamIvakAgya evaM kaI hotA hai| gautamIya kAdhyakI prazastimeM rUpacandajIne svotrAdi Apake kAvya pratibhAke paricAyaka hai| siddhA- apaneko jodhapurake mahArAjA abhayasihase sammAna prApta mata-candrikAtti Apake vyAkaraNa jJAna evaM guNamAlA karane vAlA liyA hai| ina mahArAjAkA samaya 1781 prakaraNa mAdi jaina siddhAntoMke gaMbhIra jJAnako sUcanA dete se 1805 sakA hai| prazastikA ha vo isa hai| hemI mAmamAkhA, amarU zataka, bhatRhari. zatakatraya, prakAra hai| bApastavana bhaktAmara, kalyANamandira, zatazlokI, sakhipAta' rilaziSyo'bhayasiMha nAma napate baliyA mahA kakSikA mAdi saMkRta pranyoMkI bhASA TIkA mApane rAja- gAmbhIrArtha, maIzAstravatvarasiko'ham rUpacandrA hRdayAn sthAnI va hindobhASAmeM kii| prathama vAra bhASATIkA hindI prakhyAtApara nAma rAmavijayo, gshveshdttaashyaaH| gaya meM likhI gaI hai isase prAkRta saMskRta hindI va kAmye kAryamimaM kavitva kasayA zrIgautamIye zubham / rAjasthAnI isa cAroM bhASAoMke mApa jJAtA va lekhaka kAmya pratibhA prastuta kAvya maukA hai isakI TIkA pApakI vidyamAnatAmeM hI samAkalyANane banAnI prArambha kI bAkaraNa, koza, kAmya, vaiyaka aura jaina siddhAntake thI aura usakI pUrNAhuti Apake svargavAsa hone ke bAda vidvAna hone ke sAtha sAtha bhApakA jyotiSa sambandhi jJAna bhI huI / yaha grantha TIkA sahita bapa cukA hai| isa pranyakI malekhanIya haiN| muhUrta maNimAlA va vivAha paTala prApake prastAvanAmeM pati nArAyaNarAma prAcArya kAmyatIrthane isa yotiSa prantha hai| Apake praziSya rAmacandra ke racayitA racayitA kAvyakI prazaMsA karate hue likhA hai| pApake stuti aSTakameM prApako pazAsvavAdajayikA, prakRtamidaM kAmyamanenaivoddezyena jainasArasvatabhAMDAgAre aSTAvadhAna karane meM kuzana, icchAvipike mAviSkAraka, ratnamiva camakurute / jaina saMpradAya pratiprameyAnunmakhI katum sakara samasta vAGmaya pAraMgata, jIvanaparyanta, zIbadhAraka ahiMsAdayAvatAnugAminaM dAnaM dRDhIkatu meva ca kavi saumbata mAdi vizeSayoMse yukta banAyA hai| gaganacandreNa zrImatApArakena rUpacaMdraNa tadidaM kAvyaupAdhyAya pada mupAnibaddham / nAmatastadidaM kAmyam , kintu jainasaMpradAya pApakI vidvattAke kAraNa hI prAcArya jinasAmasUrine rahasyabodhane pramANa saMthA, vAdagraMtha mahAkAvyam siddhAntasaMvat 1810 se pUrva pApako upAdhyAya padase alaMkRta kiyA bodhane samyak prabhavati / thA: kharataragacchakI paramparA anusAra jisa samayameM jo kAmya gagana ravaiH zrI rUpacandra kadai kavitAni gumphana upANyAva sabase adhika dIcA paryAya meM vRddha hotA hai| use pATava tathA vidyate pena hi kliSTo'pi viSayonIrasopica mahopAdhyAya likhA jAtA hai| Apane laMbI Ayu pAI aura vayoM lokAnAM hRdayAvarjanacamo bhavati / Rtu upavanAdi boTI umra meM hI dIkSA leneke kAraNa cAritra paryAya bhI khUba varNane tu karmadharA racanAstyeva, paraM siddhAnta vvvodhnepaalaa| prataH pApa apane samayake mahopAdhyAya pada para prati. 'pi saiva vai zailI ekAntabhAvena pracaMDanItimahadeva Thita huye| goravaM kthyituH| bihAra rAjasthAnI bhASAke kAvyoMmeM bhApakI citrasena yamAvati pApakA vihAra pradhAnatayA bIkAnera, jodhapura, jaisala- rAsa (racanA sambat 1814 bIkAnera) neminAtharAso, mera rAjyameM humaa| bIkAnera jodhapura, pAlI, sojata, goDIkanda, mozavAbarAsa, phalodI stavana, mAvastavana, vilhAvAsa, kAsAkumtA bIdAsara mAdi sthAnoM meM pApake samudrabaMdha kavica Adi ullekhanIya hai| jina sukha sari race pranya upalabdha hai| majalaza hindIbhASAmeM tukAnta gadyakI viziSTa racanA jina sukhasUri majalasa saMvat 2008 meM mApane banavAI hai| pApakI jJAta samasta racanAmoMkI nAmAvalI bhAge dI jisameM ut' zabdoMkI pradhAnatA hai| 'bhakti sUrisiMhapa bAbA pada pAekI paMjAbI bhASAkI racanA hai| ina donoM eka .dezameM saMskRta paca aura garabA maNkha rUpameM hai nAmoMse pApakA bihAra, paMjAba aura siMghameM honA bhI sida se yahAM usI rUpameM diyA jA rahA hai| -prakAzaka Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samayasArake TIkAkAra vidvadvara rUpacandanI [211 ziSya paramparA-- 12 va asojabadi (svayaM likhita prati pati vAvacandrajIke saMgrahameM, samayasAra bakI bhI saMvat meM rUpacandra mahopAdhyAya rUpacandrajIkI ziSyaparaMparAmeM ziva jIkI likhita prati unake saMgrahameM hai) (1) bagustakaravajI bhAdi acche vidvAna ho gaye haiN| bhAja bhI kharataragaccha vA sambat 1768 (0) muhU samadhimAlA (patra anya ke bhaTTAraka bIkAnera gahIke zrIpUjya vijayendrasUrijI 1) sambat 10 migasarasudI / jozI rAmakizAvainakI hI vida ziSya paraMparA pratIka hai / cittaur3ake ke putra baccharAjake lie racita / ) (5) gautamIya kAvya, pati bAlacaMdajI bhI bane sajjana vyakti hai| gvAviparameM sambat 1500 jodhapura rAmasiMha rAjye racita / () rAmacandrajIkI ziSya papaMparA cala rahI hai| jinakA saMgraha bhaktAmara TabbA, sambat 1" (kAlAunAmeM, ziSya lazkarake zvetAmbara jaina mandirameM rakkhA humA hai| ziSya puNyazIla, vidyAzIlake bhAgrahase racita (10) kalyANaparaMparAkA saMkSipta paricaya isa prakAra hai-rUpacandajIne mandira TanyA sambat 1811 kaabaaunaameN| apane graMthoMmeMse kaI grantha svaziSya padamA aura vastAke liye banAye aisA ullekha kiyA hai| unake dIkSA nAma puNya (1) 'duriyara' bIrastotra vAlAvarodha, lekhana saMbaddha zIla vidyAzIla thaa| inameMse puNyazIla racita jJeya catu-19 yA 18 vIbADA 'patra' (12) citrasena padamAvatIviMzatimtavana muni vinayasAgarajI ne prakAzita kiye , caupAI sambat 1814 pauha sudI 14 bIkAnera (3 catuhai, jinako prastAvamA maiMne likhI hai| jJAnAnaMda prakAzana vizati jina stuti paMcAzikA, saMvat 141.maadhvdii| nAmaka bhApake anyakI apUrNa prati cittaur3ake yati vAsa bIkAnera (14) gubamAvA prakaraNa, saMvat 1510 jesasadajIke saMgraha meM abhI avalokanameM bAI jisakI pUrNa prati mera / (15) sAghusamAcArI sambat 1816 (yaha pasatra bAlApabodhake antaragata hI saMbhava hai| (16)bhAravIryaprApta karanA Avazyaka hai| yAtrA stavana saMvat 182 prAcArya jinasAmarike sAtha puNyazIlake ziSya samayasundara unake ziSya upAdhyAya 85 muniyoM ke sAtha yAtrA (10) hemInAmamAlA bhASADhIkA zivacaMdrabhI bar3e acche vidvAna ho gaye haiN| jinake racita (kAMDa) sambat 1822 pauha sudI 3 kAbAnA praya mnalIlAprakAzakI prati bhI apUrNa va bRTita avasthA (maNotasaratarAmake liye) (18) khodI pAravasvavana, meM prApta huI hai| isakI bhI pUrI prati prApta honI Avazyaka samvat 1825 migasara sudI (18) alpAbahutva stavana hai| Apake racita RSimaNDalapUnA Adi prakAzita ho samvat 182kAbAUnAmeM vilita ti (81) zata rakhokI cukI hai zivacaMdrajIke ziSya rUpacaMdrajI acche vidvAna the, TamyA 10 migasarasudI 1. pAkhI / (22) saSipAta jinake racita kaI graMtha prApta hai| rAmacaMdrajIke ziSya kalikA TabbA sambat 1" mASasudi 1, paanii| udayarAjake ziSya nemcNdrjiithe| jinake ziSya yati zyAma- (23) sidAmtacandrikA supoSikAvRtti (patra 124) lAlajIkA upAzraya jayapurameM hai| inake hI ziSya vijayendra sambat 1134 se pUrva (sambat hai para spahanahIM ho paayaa| sUrijI vartamAna bIkAnera zAkhAke zrI pUjya hai| ziSacaMdra pacana (24) kalpasUtravAkhAvabodha (22)vIra bhAyu 2 varSa bIke dUsare ziSya jJAna vizAbajIke ziSya pramobakacaMda aura ime spaSTIkaraNa, samvat 1814 se pUrva (21) nemi navarasA(20) unake ziSya vinayacandra hue| jo sambat 1141 taka gautI chaMda (gAthA 31) (28) bosavAbarAsa gA. " vidvAna ye cittaurake yati bAlacaMdrajI unhIMke prazighya (11) nayanikSepastavana gA032(30)sahakhakUTastavana / hoNge| aba mAhopAdhyAya rUpacandrajIkI racanAyoMkI sUcI ( vivAhapaDa (12) vIra paMcakalyAka stavana sammatAnukramase nIce dI jA rahI hai (13) stavanAvalI (17) perAgya sammAya(15sAdhvAcAra (1) samApada kavitta sambat ...vilhAvAsa meM paTatriMzikA (11) pArastavana saTIka (10vadezI racita (2) jinasukhasUri majalasa sambat 1771(3) stotra (sloka 16)(18) vijJapti dvAtriMzikA gA033 zatakatraya bAlApabodha, saMvat 1788 kArtika yadi (11)zaSabhadeva stotra (0) kuzalasari paTaka prAdisojat (7) amasthataka bAbAvabodha, sambat 1 aso-- abhI jayapurake yati svAmabAbajIkA saMgraha dekhanA jasavisojata (samayasArapAjAvayoSa sambat 1-- aura bAkI hai| tathA picaurabAle ti pAsacandrajIke (khokatavA sosAvAcAra "ka pdi| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 1 anekAnta guru bhAiyoMkA mI saMgraha dekhane meM pAyA to sambhava hai ki TIkAmeM apane nAmake bhAge 'jI' vizeSaNa kabhI mahopAdhyAya rUpacandajIke aura bhI graMtha upalabdha ho nahIM likhate aura TIkAkA spaSTIkaraNa bhI kucha bhitra jaay| tarahase krte| saMkSepameM jitanI jAnakArI prApta huI hai prakAzameM lAI prastuta saMskaraNameM mUla grantha ke samAptike bAda TIkAjA rahI hai| vistArase phira kabhI prakAza milA to upa ke racanA kAlakA sUcaka paca bhI kapA hai usa pacake 'satrahasthita kruuNgaa| sau bIte pari vAnujA' varSa meM jisa pATha para dhyAna na dekara (bhanupUrti) marSa karanemeM racanAkAla sambat 17.. satrahasause aura do mahIne hue abhI-abhI nAthUrAmajI premIse rUpacaMda chaMdamaya padya subodha anya likhake pUrNa kiyA likha diyA gayA jI racita samayasAra TIkAkA nayA saMskaraNa pra. nandalAla hai| jabaki pathameM vArtika vAta rUpa zabda pAte haiM jisakA digambara jainagranthamAlA bhiMDase prakAzita honekI sUcanA prartha 'bhASAmeM gaya TIkA' hotA hai| pArivAnuvA pAThakA milii| tA.1 agastako rojyo progrAmake prasAse dillI sandhi viccheda parivAnu aura 'pA' alaga chapanese unake mAnA hughA, to dikjI hindU kaoNlejake pro0 dazaratha zarmAke zabdoMkI mora dhyAna nahIM gayA pratIta hotA hai / TIkAkArake saMgrahIta pustakoMmeM isakI prati dekhane meM bhAI isa saMskaraNa paricAyaka prazasti patra bhI lekhana pustikAke bAda chApane meM bhI vahI prama duharAyA gayA hai| isake mukha pRSTha para ke kAraNa racayitAse sambandhita sArI bAteM spaSTa hone parabhI rUpacandajIko 'pAMDe' likhA hai| prastAvanAmeM paM0 jhammana- sampAdakakA usa mora dhyAna nahIM gayA una do savaiyA meM bAbajI tarkatIrthane inheM banArasIdAsajIke guru paMcamaMgala- TIkAkArane apaneko khema zAkhAke sukha vardhanake ziSya dayAke racayitA batalAyA hai| para isa bhASA TIkAke zabdoM siMhakA ziSya batalAyA hai| kharatara gacchake prAcArya jina evaM pantakI prazasti paryopara jarAbhI dhyAna dete to isake bhakti sUrike rAjyame sonagiripurameM gaMgAdhara gotrIya natharacayitA pAMDe rUpacandajIse mitra kharataragacchIya rUpacandajI malake putra phatecanda pRthvIrAjameM se phatecandake putra jasarUpa, hai, yaha spaSTa jAna lete / dekhiye pR.168,280 meM TIkA jaganAthamese jaganAthake samajhAneke liye yaha sugama vivakArane tAmbara honeke kAraNa hI ye zabda likhe hai 'sAdhuke raNa banAyA gayA likhA hai| 28 mUla guNa kahe so digambara sampradAya haiN| vAstavama pAMDe rUpacaMdajIkA svargavAsa to ardha kathA2.apramatta guNasthAnake kayanako 'ye kathana digambara nakake pAMka 135ke anusAra sambat 1662se ke bIca , sampradAyako hai' likhA hai| pR010-611 meM jisa pacameM ho gayA, siddha hotA hai| yaha TIkA unake sau varSake banArasIdAsajIne paNDita rUpacandakA ullekha kiyAhai usakI pazcAt kharataragacchake yati mahopAdhyAya rUpacandane banAI TIkA karate hue rUpacanda nAmake pAge 'jI' vizeSaNa diyA hai| bhaviSya meM isa bhramako koI na duharAye isIliye maiMne hai aura kevala mUla gata ullekha ko hI duharA diyA yaha vizeSa zodhapUrNa lekha prakAzita karanA prAvazyaka hai| yadi isake racayitA pAMDe rUpacandajI hote to samamA / 'samayasArakI 15 vIM gAthA aura zrIkAnajI svAmI nAmakA sampAdakIya lekha sampAdakajIke bAhara rahane Adika kAraNa, isa kiraNameM nahIM jA rahA hai| vaha agalI kiraNameM diyA jaavegaa| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA aura jaina saMskRtikA prasAra tathA eka cetAvanIbhAiyo aura bahano, kharaboM rupae kharca kara rahe haiN| unheM kyA kamI bIpara yuga aba badala gayA hai aura bar3I tejIse saMsAra- nahIM / sadbhAvanA, sadicchA aura vyApaka samarthana hI jIne kA saba kucha badala rahA hai| logoMkI vicAradhArAmeM badA (Life and living)kA tatva, amRta aura jI bhArI parivartana ho gayA aura hotA jArahA hai| samaya- hai| isIlie ve pracArameM apanI sArI zakti bagA kara kI jarUrata aura mAMgake anukata apanA ravaiyA aura rIti- bage hue haiN| jaimiyoMko bhI apane siddhAntakI vaijJAninIti banAnA aura vaisA hI pAcaraNa evaM vyavahAra vartanA katA, sasyatA, samIcInatA, vyAvahArikatA ityAdikA hI buddhimAnI kahI jA sakatI hai| dezA, jAtiyoM, samAjoM pracAra vyApaka rUpameM karanA hogaa| yadi ve nikaTa bhaviSya meM aura sampradAyoMke patana isI kAraNa hae ki ve samayakI pAne vAle samayameM, apanI saMskRtikI, apanI svayaMkI samAnatAma apaneko nahIM lA ske| saMkSepa meM jainiyoMkI aura apanI dhAmika saMsthAnoM vIvoM evaM pUjya pratimAoMvartamAna hAlata vaisI hI ho rahI hai| hamAre pUrvaja samayakI kI surakSA sacce dilase cAhate haiM aura yaha nahIM pasanda gati ke sAtha calanA jAnate the isIlie hama Aja bhI zeSa karate haiM ki mAge cala kara unakI niSkriyatA aura anyhaiN| parantu bauddhoMkA nAma bhAratameM na rahA / apane pUrvajoMkI manaskatAke kAraNa-unhIMke apane doSoMke kAraNa unake isa dIrgha dazitAko hama bhUla rahe hai yaha eka mahA apane nAma aura nizAna bhI khopa ho jAya, bAkI na raha bhayaMkara bAta hai jisakA pariNAma hama abhI nahIM soca, se soca jAya / jainiyoMki sAre sArvajanika kAleja, skUla, dharmArthasamajha aura jAna rahe haiN| yadi yahI hAlata banI rhii| cikitsAlaya, dharmazAlAe~, mandira ityAdi aura aba taka hamArI niSkriyatA nahIM chUTI evaM hama saMsArakI samasyAoM kI apAra dAnazIlatA ekadama vyartha jAyagI yadi abase aura paristhitiyAsa apaneko alaga, dara aura udAsIna bhI samayakI mAMgake anusAra vyApaka pracArako hAthameM nahIM hI rakhate rahe to isase bhAge cala kara bar3A bhArI aniSTa liyA gayA / cetanA jIvana hai aura niSkriyatA vinAza yA hogaa| bhale hI isa bAta aura cetAvanI (Warning) mRtyu / jAgaraNa aura jAgRti to kucha hamAremeM hai para kI mahattAko hama samameM yA na samameM, jAneM yA na jAne, hamArI zaktiyA~ ucita dizAmeM nahIM lagAI jA rahI hai| athavA jAna bUjha kara bhI anajAne bane raheM yaha dUsarI bAta yahI kharAbI hai| hai| anajAna bane rahanese to phalameM kamI nahIM pA sktii| vizvamyApI pracArakI eka aisI saMsthA banAI jAnI hama apane pairoM apane Apa kulhAdI mAra rahe haiN| ye bakSaNa cAhie jisameM zvetAmbara, digambarAdi sabhI binA kisI a hI -hAnikAraka hai vyaktike lie bhI aura samAja mata bhedake sammilita zakti lagA kara jora zorase kArya evaM deza aura mAnavatAke lie bhii| prArambha karadeM-tabhI kucha acchA phala nikala sakatA hai| yaha pracArakA yuga hai| deza aura vizvake janamatako kAphI dera ho cukI hai, yadi hama aba bhI nahIM cete to apane pakSa meM khAnA aura apanA prazaMsaka banAnA apane uddAra yA rakhAkA upAya bAdameM honA sambhava nahIM sa astitvakI sura aura virodha yA kaTuvArahita unnatike jaaygaa| lie bhAvanA tathA saMsArake dhanI aura zaktizAlI vizvakI janatAmeM mAnava-samAnatAkI bhAvanA aura deza bhI, jinhaM koI kamI nahIM aura jinheM bAharI sahA svAdhikAra prAptikI ceSTA dina dina bar3hatI jAtI hai| dayA yatAkI apekSA nahIM, saMsArakI janatAkA sauhArda, prazaMsA, humA varga saceta, sajaga, sajJAna ho gayA hai aura adhikAsahAnubhUti evaM sahayoga pAne ke lie apaneko evaM apanI dhika hotA jA rahA hai| sabhI mAnavoMkA sukha dukha aura nItiko sarvajanapriya banAneke lie hI pracArameM bharaSoM jIvanakI pAvazyakatAeM samAna evaM pRthvI aura prakRti Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234] bhanekAnta [kiraNa D para hara mAyakA, mAya spo bama beneke kAraNa rahane kura ho sakatA hai aura bhaviSya ujjvara evaM mAzApUrNa aura usatirakA samAna haka hai, aisI bhASA dina dina banAyA jA sakatA hai| prabala hotI jA rahI hai| jainadarzana, dharma aura siddhAnta zrI kAmatAprasAdajI samAjake prAcIna itihAsajJa bhI yahI zikSA dete haiM aura jainiyoMkA sArA dhArmika evaM aura eka sacce bagnazIla kAryakartA hai| unhoMne vizvasAmAjika nirmANa aura vyavasthAeM hasI mAdarsako lekara jaina mizana' nAmakI saMsthA sthApita aura cAla karake saMsthApita huI hai| kevala garma ho aisA dharma hai jo eka bar3I kamIko patiko hai| isa saMsthAne thoDe hI samaya'anuNyAkI pUryatAko sarvocca dhyeya yA bhAdarza mAnatA meM thode rupaye meM hI bar3A bhArI kAma kiyA hai| para samAja aura pratipAdita karatA hai| bAko dUsare loga 'devasva' ko kI udAsInatAke kAraNa ise jitanI prAdhika madada milanI hI mAdarza mAnate haiM jo saMsArako sabase bar3I gavatI cAhie thI usakA zatAMza bhI nahIM mila skaa| yaha rahI hai| tIrthakarako kAnakkI pUryatAkA sarvocca evaM saMsthA digambara, zvetAmbarake bheda bhAvoMse tathA dUsare sAgapUrNa ucama bAda mAnA gayA hai| isI prAdarzaka jhagar3oMse mukta hai| isake kAryako Age bar3hAnA hama sabhI bApaka vistAra, pracAra bora prasAbase hI mAnava mAtrakA niyoMkA kartavya tohI-hameM apanI rakSA aura apane saccA lyAva ho sakatA hai| ahiMsA aura satya to tIrthoM, saMsthAnoM aura saMskRtikI rakhAke lie isa vartamAna ilIkI do sAkSAeM, jinakA bhIera vikAsa jaina pracAra yugameM vo atyanta jarUrI aura bhanivArya sivAnboM meM hI paraspara virodhI rUpase pUrNatAko prApta ho gayA hai| hotA hai| mAnava-kavANakI kAmanAse bhI aura svakalyANa saMsArameM yuddhakI vibhISikAko samApta karanA, himA, kI amarahita bhAvanAse bhI hamArA yaha pahalA kartavya hai khUnakharAbIko dUra karanA aura sarvatra sukha zAnti sthApita kihama ina sabne vizva-kalyANakArI siddhAntoMkA vizva- karanA hamArA dhyeya aura kartavya hai isalie bhI hameM jyaka pracAra apanI pUrI zakti bagAkara kareM / anyathA isa kalyANakArI saMsthAkI hara prakArase tana mana dhanase isa miTa jAye aura hamArI sArI dUsarI sukRtiyoM miTTI- pUrNa zakti evaM khule dilase sahAyatA karanA aura kAryako meM mila jAyegI, bekAra ho jAyeMgI-kisI kAmameM nahIM Age bar3hAnA hamArA apanA pahalA kAma hai aura jarUrI paayeNgii| sAvadhAna / uTho, jAgo aura kAmameM laga hai| bhAzA hai ki hamAre jaina bhAI isa samayAnukUla cetaaamo| para adhika dera karanA athavA anizcitatAkI banI (Timely wrong ) aura isa prathama bhAva dIpasvIdazA vinAyakAraka hogii| aba jo galatI zyakatAkI bhora gambhIra dhyAna dege| yA divAI isa kAmameM ho gaI so ho gii| sabase bhI anantaprasAda jaina saMyojakayadi saccI baganase kAmameM bana jAya to abhI bhI bahuta avizva jaina mizana paTanA vivAha aura dAna / pIcandanI jaiva saMgata sarasAvA nivAsI hAla eTAke suputra ci. mahezacandabI.e. kA vivAhasaMskAra iTAvA nivAsI sAhakacanda pAcanda jI jaina suputI ci. rAdhA rAnIke sAtha gavatA.. disambarakA jaina vivAha vidhise sAnanda sampana humA |is vivAhakI khuzImeM DA0 sAhabane 361). vAmameM nikAle, jinameMse 11.). iTAvA mandiAko (mavAvA barAdi sAmAvo) diye gaye, zeSa 251).nimna jaina khaMsthAnoM tathA mantroM ko bheMTa kiye gaye: 2.1) vIrasevAmandira sarasAvA-dillI, jisameM 20) ru. 'bhanekAnta' kI sahAyatArtha zAmila hai| 31)sarI saMsthAeM-zrI mahAvIrajI atizayakSetra, syAhAda mahAvidyAlaya kAzI, RSabhanAcaryAzrama mathurA, 3.prA. di. gurukula hastinAgapura, bAhubali mAcaryAzrama bAhubalI (kolhApura), jaina kanyA pAThasAlA sarasAvA samantabhadra vidyAlaya jaina anAmamA dehalI, pratyeka ko2)rupye| 12)anekAnta bhisare patra-jaina mitra, jaina samdeza, pAhiMsAvAdI, prtyekko)rupye| bIrasevAmandirako jo 201 rupayAkI sahAyatA prApta huI hai usake liye DAkTara sAhaba dhanyavAda ke pAtra haiN| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArI tIrtha yAtrAke saMsmaraNa (gata kiraNa kase bhAge] kolha pura dakSiNa mahArASTrakA eka zaktizAlI nagara kaI zilAlekha pAye jAte hai.jo jainiyoMki gata gauravake rahA hai isa nagarakA dUsarA nAma sunakapura zilAlekhoM meM paricAyaka hai| unase unakI dhArmika bhAvanAkA bhI saMketa ravivakhita milatA hai| kolhApurakA pratIta gaurava kitanA milatA hai| ye zivAlekha, mUrtilekha mandira aura prazasamRha evaM zakti sampada rahA hai isakI kalpanA bhI prAja stiyA~ prAdi saba purAtana sAmagrI jainiyoMke patIsa gauravakI eka pahelI banA huA hai| kolhApura eka acchI riyAsata smRti svarUpa hai| para yaha baDe mveda ke sAtha likhanA par3atA thI jo aba bambaI prAntameM zAmila kara dI gaI hai| yaha hai ki kolhApura rAjyake kitane ho mandiroM aura dhArmika nagara paMcagaMgA nadI ke kinAre para basA huA hai| aura sthAnoM para vaiSNava-sampradAyakA kabjA hai aneka bhAja bhI samRra-sA bagatA hai| parantu kolhApura sTeTake mandiroMmeM zivakI pigaDI rakha dI gaI hai| aisA upadrava kama mUrti aura mandiroMke ve purAtana khaNDaharAta tathA sAmpradA- humA isakA koI itivRtta mujhe abhItaka hAta nahIM ho yika uthala puthalla rUpa parivartana hRdayameM eka TIsa utpana sakA / kolhApurase 1 mIla palaTAke pAsa pUrvI bhora eka kiye vinA nahIM rahate, jo samaya-samaya para vidyArthiyoM dvArA prAcIna jaina kAjija ( Jain College) thA jisa para utpAtAdike virodha svarUpa kie gae haiN| kolhApura sTeTameM brAhmaNoMne adhikAra kara liyA hai| kitane hI kalApUrNa digambarIya mandira ziva yA viSNu isI taraha aMbAbAIkA mandira, navagraha mandira aura maMdira banA diye gae hai| aura kitane hI mandira aura zeSazAyI mandira ve tInoM hI mandira prAyaH kisI samaya mUrtiyA~ mara-akaradI gaI hai| kolhApura kitanA prAcIna jainiyoMkI pUjAko vastu bane hue the| inameMse aMbAbAIkA sthAna hai isakA koI pramANika uslekha athavA itivRtta mandira padmAvatI devI ke lie banavAyA gayA thaa| kolhAmere avalokana meM nahIM pAyA / parantu man 1880 meM purake upalabdha mandiroMmeM yaha mandira sabase bar3A aura eka prAcIna bar3e stUpake andara eka piTArA prApta hubhA thA, mahatvapUrNa hai| yaha maMdira purAne zaharake madhyameM hai| aura jisameM IsvIpUrva tRtIya zatAnIke mauryasamrATa azokake kRSNapASANakA do khanakA banA hamA hai| yahAMke nivAsI samayake pakSara jJAta hote haiN| isase spaSTa ho jAtA hai ki jainIlAMga isa mandirako apanA mandira batalAte haiN| itanA kolhApura eka prAcIna sthala hai| hI nahIM; kintu mandirakI bhItoM aura gubajoM para bahutasI isa rAjyako sabasepadI vizeSatA yaha hai ki kAMvhA nagna mUrtiyAM aura lekha aba bhI aMkita hai, jinase spaSTa pura rAjyameM battIsa hamAra jaina saivibara (kRSaka) hai, jo pramANita hotA hai ki yaha mandira jaina maMdhakA hai| ukta apanI striyoMke sAtha khetIkA kArya karate hai| betihara maMdiroMke pASANa sthAnIya nahIM hai kintu ve dUsare sthAnoMse apane dharmake saNa upAsaka aura niyamoMke saMpAkare, bAkara lagAye gaye haiN| unameM kalAtmaka khudAIkA kAma tathAbadehI ImAnadAra hai| vaha apane mAgadAko adAbato. kiyA hudhA hai, jo darzakako apanI ora AkRSTa kie binA meM bahuta hI kamalezAte hai|vnaa ho nahIM kintu apa- nahIM rhtaa| rAdha banajAne para bhI apavA nipaTArA bApa hI kara lete kolhApura ke pAsa-pAsa bahutasI saviData jainamUrtiyA~ hai| prakRtivaH pada aura sAisI evaM parizramI hai, unheM upalabdha hotI haiN| musabamAna bAdazAhoMne vIM vI apane dharmase vizeSa prema hai|kolhaapur rAjyake pAsa-pAsa zatAbdI meM aneka jainamandira bore aura mUrtiyoMko saMkSita sthAnoM jainiyoMne aneka mandira banavAe hai jinameMse kiyaa| jisase unakA yaza sadAke lie kalaMkita ho gyaa| kitane hI mandira pAla bhI maujA hai| vahA~ para zaka saMvat jaba jaina boga bAbApurI parvata para aMbAbAIkA maMdira banavA 1018 (vikrama sambat 113) se kara saka sambat .. he| usI samaya rAjA jayasiMhane apanA eka kilA bhI 28 (vikrama sambat 11)tako utkIrda kiye hue banavAyA thaa| kahA jAtA hai ki yaha sabhA kolhApurase Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236] anekAnta [kiraNa - patrima 1 mIla dUra bIDanAmaka sthAnapara kiyA kolhApurase uttarameM basa mIla dUra vartI eka nagara hai karatA thA / jisakA nAma badagAMva hai| yahAM eka jaina mandira hai| jise sAkI 12vIM zatAbdI meM kolhApurameM kalacUriyoMke AdappA bhaga seThIne san 1665 meM cAlIsa hajAra rupayA sAtha jinhoMne kalya ke cAlukyoMko parAjita kara dakSiNa kharca karake banavAyA thaa| dezapara adhikAra kara liyA thaa| cAlukyarAjAbhoMke sAtha isI taraha kolhApura sTeTameM aura bhI aneka grAmoM meM zilAhAra rAjAoMkA eka yuddha huA thaa| usa samaya san. prAcIna jaina mandiroMke banAye jAneke samullekha prApta ho (vikrama saM0 11)se 1206 (vi0 saM0 13. sakate haiN| kolhApura aura usake pAsa pAsameM kitanehI 14 meM zilAhArarAjA bhoja dvitIyane kolhApurako apano zilAlekha aura mUrtilekha hai jinakA phira kabhI paricaya rAjadhAnI banAyA thaa| aura vahamanI rAjAoMke vahA~ bhAne karAyA jaavegaa| taka kolhApurameM unhIMkA rAjya rhaa| isa nagarameM cAra zikhara baMda maMdira hai aura tIna caityA isa pradezapara aneka rAjavaMzoMne-azvabhRtya, kadamba, laya hai / digambara jainiyoMkI gRha saMkhyA digambara jaina rASTrakUTa, cAlukya, aura zilAhAra rAjAoMne-rAjya kiyA DAyarekTarIke anusAra 201 aura jana saMkhyA 1046 hai| hai| cAlukyarAjAoMse kolhApura rAjya zilAhAra rAjAoM vartamAnameM uka saMkhyAmeM kucha hInAdhikatA yA parivartana nahIna liyA thaa| 13vIM zatAbdImeM zilAhAra narezoMkA honA sambhava hai| zaharameM yAtriyoMke Thaharaneke liye do dharmabana adhika bar3ha gayA thA, isIse unhoMne apane rAjyakA zAjAe~ haiM jo jaina mandiroMke pAsa hI hai / eka digambara yatheSTa vistAra bhI kiyaa| ye saba rAjA jainadharmake upAsaka maina boriMga hAusa bhI hai, usameM bhI yAtriyoMko ThaharanekI the| ina rAjAbhoMmeM siha, bhoja, ballAla, gaMDarAdisya, suvidhA ho jAtI hai| vijayAditya aura dvitIya bhoja nAmake rAjA bar3e parAkramI jaina samAjake suprasiddha aitihAsika vidvAn DAkTara aura vIra hue haiM jinhoMne aneka maMdira banavAe aura e. ena. upAdhye ema. e. ho. liT ukta jaina borDiGga unakI pUjAdike lie gAMva aura jamInokA dAna bhI hAusa meM hI rahate haiN| bhApa sthAnIya rAjArAma kAlijameM diyA hai| prAkRta aura ardhamAgadhIke adhyApaka hai / bar3e hI .. kolhApurake 'bhAjarikA' nAmaka sthAnake mahAmaNle- milanasAra aura sahRdaya vidvAna hai, jaina sAhitya aura zvara gaNDarAdityadevadvArA nirmApita tribhunatilaka nAmaka itihAmake marmajJa suyogya vicAraka, lekhaka tathA bhaneka caityAlayameM zaka saM0 1127 (vi. sa. 126.) meM anyoMke sampAdaka hai| Apa adhyApana kAryake sAtha-sAtha mUlasaMghake vidvAna meSacandra vidyadevake dvArA dIkSita soma sAhitya sevAmeM apane jIvanako lagA rahe haiN| zrImukhtAra deva munine zabdArgavarcAndrakA nAmaka vRtti racI thI, jo sAhava aura maiMne aApake yahAM hI bhojana kiyA thaa| prApa prakAzita ho cukI hai| usa samaya anya kAryameM atyanta vyasta the, phirabhI Apane zilAhAra rAjA vijayAdisyake samayakA eka zilA carcAke liye samaya nikAlA yaha prasannatA kI bAta hai| lekha vamanI prAmameM zaka samvat 1073 vi. saM. 1208 mApase aitihAsika carcA karake badI prasapatA huii| samAjakA prApta huA hai, jo epigrAphikA iMDikAke tRtIyabhAgameM ko mApase bar3I prAzA hai| pApa cirAyu hoM yahI hamArI mudrita huA hai, yaha lekha 44 lAinakA purAnI kanadI maMgala kAmanA hai| saMskRta mizrita bhASAmeM utkIrNa kiyA huA hai, jisameM kolhApurameM bhaTTArakIya eka maTha bhI hai, aura bhaTTAraka batalAyA gayA hai ki rAjAvijayAdityane coDahora-kAma- jI bhI rahate haiN| unake zAstramaMDArameM aneka grantha hai| gAvunda nAmaka prAmake pAravanAthake digambara jaina mandirakI abhI unakI sUcI nahIM banI hai| kezavavargIkI gommaTaaSTadvanyase pUjA va marammatake khiye nAvuka gegollA jileke sArako karnATakaTIkA isI zAstrabhaMDArameM surakSita hai, mUdalUra grAmameM eka kheta aura eka makAna zrIkundakumdAnvayI aura bhI kaI anyoMkI prAcIna pratiyAM anveSaNa karane para zrIkulacandamunike ziSya zrImAdharnAndasiddhAMta devake ziSya isa maMhAra meM minegii| yahAMkA yaha maTha prAcIna samayase bhImanindi siddhAntadevake carava dhokara dAna diyaa| prasiddha hai| yahAM para paM. mAzAparajIke ziya vAdIndra Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 7] hamArI tIrthayAtrA saMsmaraNa [230 - vizAlakIrtibhI rahe haiN| kolhApurase calakara hama loga ataH khArA pAnIkA hI upayoga karanA pdd'aa| aura bhoja' stavanidhi phuNce| mAdime nivRtta hokara bajeke karIba hamaloga cArAya stanidhi dakSiNa pratikA eka suprasiddha atizaya kSetra pahanake lie caladiye / aura 1 bajeke karIba cArAya hai| yahAM cAra mandira va eka mAnastambha hai| mandirake pahana pahuMca ge| aura sarAya pahanase 8 // baje calakara / pIcheke mahAtekI dIvAla gira gaI hai jisake banAye jAnekI bajeke karIba zravaNabelagola (zvetasarovara) pahu~ca gae, rAstemAvazyakatA hai| yahAM loga anya tIrthakSetrIkI bhAMti mAna- calate samaya zravaNabelgola jaise 2 samIpa pAtA jAtA manautI karaneke liye Ate haiN| usa samaya eka barAta AI bhaa| usa jAkaprasiddhamUrtikA dUrase hI bhamya darzana hotA huI thI, mandiromeM koI khAsa prAcIna mUrtiyAM jJAta nahIM jAtA thaa| aura gommaTezvara kI jayake nAroMse prakAza gUMja huii| yaha kSetra kaba aura kaise prasibimeM pAyA / isakA koI uThatA thA rAstekA dRzya padAhI suhAvanA pratIta hotA itivRtta jJAta nahIM humA / hama loga sAnaMda yAtrA kara bhaa| aura mUrti ke dUrase hI darzana kara hRdaya gadgad ho belagAMva aura dhAravADa hote hue hubalI phuNce| aura rahA thaa| sabhIke bhAvoM meM nirmalatA, bhAvukatA aura mUrtike hubalIse harihara hote hue hamaloga dAvaNagiri pahu~ce / saMTha samIpameM jAkara darzana kara apane mAnavajIvanako saphala jIkI nUtana dharmazAlAmeM Thahare / dharmazAlAmeM saphAI aura banAnekI bhAvanA aMtarameM sphUrti paidA kara rahI thI, ki pAnAkI acchI vyavasthA hai| naimittika kriyAnAse itane meM zravaNabelagolA gayA / aura mora apane nivRtta hokara maMdirajI meM darzana karane gye| yaha maMdira abhI nizcita sthAna para rukagaI / aura sabhI savAriyA~ gammaTakucha varSa hue banakara tayyAra huA hai| darzana-pUjanAdi devakI jayadhvanike sAtha moTarase nIce utarIM / aura yahI karake bhojanAdi kiyA aura rAtako yahAM hI bhArAma kiyA, nizcaya huA ki pahale Thaharaneko vyavasthA karane bAdameM saba aura sabere cArabaje yahAMse calakara eka bajeke karIba pAra- kAryoM se nizrita hokara yAtrA kareM / ataH prayatna karane para sIkerI pahu~ce, vahAM snAnAdise nivRtta ho mandirajIme darzana gA~vameM hI eka musalamAnakA bar3A makAna sau rupaye kiye / pArzvanAthakI mUrti banI hI manojJa hai / eka zilA- kirAye meM mila gayA aura hamalogoMne " baje taka lemva bhI kanAdI bhASAmeM utkIrya kiyA humA hai| yahAM sAmAnamAdikI vyavasthAse nizcita hokara sthAnIya samaya adhika ho jAnese mIThe pAnIke nala baMda ho cuke the. mandiroM ke darzanakara pArAma kiyA / kramazaH paramAnanda jaina vivAha aura dAna zrIbAlA rAjakRSNajI jainake laghu bhrAtA lAlA harizcandrajI jainake suputra bAbU surezacandrakA vivAha mathurA nivAsI ramaNalAla motIlAlajI sArAvAnIkI suputrI 10 suzIlA kumArIke sAtha jaina vidhise sAnanda sampanna hubhaa| vara parakI bhorasa 1000) kA dAna nikAlA gayA, jisakI sUcI nimna prakAra hai:101) vIra sevA mandira, jaina sandeza, RSabha brahmacaryAzrama, madhurA, agravAla kAleja mathurA agravAla kAleja mathurA, agravAla kanyA pAThazAlA mathurA pratyeka ko eka sau ek| . 21) vAlI saMsthAeM syAvAda mahAvidyAlaya banArasa, udAsInAzrama IsarI, ambAlA kanyA pAThazAlA, samandrabhadra vidyAlaya 25) jaina mahilAzrama, dehlii| agravAla dharmArtha auSadhAlaya, mathurA, gauzAlA mathurA pratyeka ko 25) 21) mandirAna mathurA, jayasihapurA, vRndAvana caurAsI, ghiyA maMDI, aura paattii| jaina anAthAzrama dehlii| ___ bhAcArya nami sAgara auSadhAlava dehalI hara eka ko ikkIsa / 11) vAlI saMsthAeM aura pada jaina bAlA vizrAma bhArA, mumuca mahilAzrama mahAvIra jI, jainamitra sUrata / 7) parindoMkA haspatAla, bAlamandira. dehlii| 2) anekAnta, jaina mahilAdarza, ahiMsA, vIra, jaina gajaTa dehalI, pratyeka ko pAMca / / ) manivADara phIsa / bIrasevAmandirako jo 1.1)rupayA vikviga phaMDameM aura anekAnta ko 1) rupayA jo sahAyatA pradAna kiye haiN| usake liye dAtAra mahodaya dhanyavAdake pAtra hai| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya paricaya aura samAlocana tIrthakara badamAna-lekhaka zrI rAmacandrajI rAma- hai| abakI bAra samudata vAkyoMke nIce usa pranyakA nAma puriyA bI. kaoNma. esa. / prakAzaka, hammIramA pUnama maya uddezAdike de diyA gayA hai| prastAvanA gAkTara bhagacanda gamapuriyA, sujAnagar3ha (bIkAnera) / pRSTha saMkhyA vAna dAsajI likhI hai| chapAI-saphAI acchI hai| 470 / mUlya jinda pratikA) rupyaa| kuNDajapura lekhaka'nIraja' jaina / prakAzaka paM. mohanalAla prastuta pustakakA viSaya usake nAmase hI spaSTa hai| jane zAstrI, purAnI gharahAI javanapura (madhyapradeza) isa pustaka meM tIrthakara baImAnakA zvetAmbarI mAnyatAna- pRSTha saMkhyA 28 mUlya pAMca maanaa| sApa paricaya diyA gayA hai| isa pustakake do bhAga athavA prastuta pustakameM 'nIraja' jIne 52 bakhita poMmeM khagaDa haiN| jinameM se prathamameM mahAvIrakA jIvana paricaya hai kuNDalapura kSetrakA paricaya dete hue vahAM kI bhagavAn aura dUsaremeM uttarAdhyayanAdi sUtrayoMparase upayogI mahAvIra kI usa sAtizaya mUtikA paricaya diyA hai| viSayoMkA saMkalana sAnuvAda diyA gayA hai aura unheM zikSA- kavitA sundara evaM sarala hai| aura par3hane meM sphUrti dAyaka pada, nirgandhapada, darzanapada aura kAntipadarUpa cAravibhAgo- hai| kavitA ke nimna poMko dekhiye jinameM kavine meM yathAkramavibhAjita karake rakkhA hai| ina donoMmeM jo mUrti bhaMjaka prAraMgajeba kI manobhAvanA kA, jo TAkIlekara sAmagrI dI gaI vaha upayogI hai| mUrtike bhaMga karane kA prayatna karane vAlA thAparantu yaha khAsa taurase noTa karane lAyaka hai ki tIrtha- vaImAnakA jIvana-paricaya apanI sAmpradAyika sabase Age auraMgajeba, karameM TA~ko lekara paayaa| mAnyatAnusAra hI diyA gayA hai| usameM koI navInatA para jAne kyoMkara akasmAta usakA tana bhau' mana barrAyA mAlUma nahIM hAtI / di prastuta granthameM bhagavAna mahAporake jIvanako asAmpradAyika rUpase rakkhA jAtA vaha botarAma chavi ninimeSa, aba bhI paisI muskAtI thI to yaha adhika sambhava thA ki usase pustaka upayogI ho thI aTala zA~ti para lagatI thI usako upadeza sunAtI thI nahI hotI, kiMtu asAmpradApI janoMke lie bhI paThanIya aura saMgrahapIya bhI ho jaatii| pustakakI prastAvanA suna par3A zAhake kAnoMmeM, miTTIke putale soca jarA, bAbU yazapAlajIne likhI hai| yaha bhAvAra, dhanadhAnya sabhI-kucha,raha jAvegA yahIM dharA phira bhI zrIcandrajI rAmapuriyAne ukta pustakako 21 sarala aura upayAgI banAnekA bharasaka prayatna kiyA hai| 'jIvanakI pArAmeM bhava mI, tU parivartana lA sakatA hai isake lie ye badhAike pAtra haiN| pustakako bapAI aura apa bhI bhavasara hai bhare mUDhatU'mAnava'kahalA sakatA hai geTaapa, sundara hai| 2 mahAvIra vAyI-sampAdaka, paM pecaradAsajI dozI, ahamadAbAda / prakAzaka, bhArata jaina mahAmAna brssaa| sunakara kucha caukA bAdazAha, mastaka bhannAyA sArA pRSTha saMkhyA saba milA kara 270, sAija choTA, mUlya savA aba taka kRtyoM para usake, manane usako hI vikArA do rupyaa| ukta grandhakA viSaya usake nAmase spara prastuta yaha bhrama yA athavA sapanA thAyA merIhomavibhUlIthI pustaka zvetAmbarIya mAgama anyoMparase upayogI viSayoM pratimA kaDabolI nahIM, kintu-yaha sadA-gaira mAmalIthAH kA cayanakara una sAnuvAda diyA gayA hai| aura pIse pustaka prakAzakase maMgAkara par3anA caahiye| unakA prathama pariziSTa saMhata anuvAda bhI diyA gayA -paramAnanda zAstrI Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirake surucipUrNa prakAzana (1) purAtana-jenavAkya-sUcI-prAkRtake prAcIna 64 mUla-anyAko padyAnukramaNI. jisake sAtha 48 TIkAdigranthome uddhRta dUsare pokI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 paya-vAkyoMkI suucii| saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajI kI gaveSaNApUrNa mahatvakI 170 pRSThakI prastAvanAse alaMkRta, DA0 kAlIdAsa nAga ema. e, DI. liT ke prAkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhyAya ema. e. DI. liTa kI bhUmikA (Introduction) meM bhUSita hai, zodha-vojake vidvAnoM ke liye atIva upayogI, bar3A sAija, jilda ( jisakI prastAvanAdikA mUlya alagase pAMca rupaye hai) (2 Apna-parIkSA-zrIvidyAnandAcAryakI svIpajJa saTIka apUrvakRti prAptAMkI parIkSA dvArA Izvara-viSayake sudara marasa aura sajIva vivecanako lie hue, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdime yukta, sajilda / ... ... (3) nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI sundara pothI, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajIke saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayAMgI pariziSTAMse alaMkRta, sajilda / ... { 4) svayambhUstAtra-samantabhadrabhAratIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda chandapari caya, samantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI haI mahatvakI gaveSaNApUrNa 106 pRSThakI prastAvanAme suzobhita / (5) stutividyA-svAmI samantabhadrakI anogbI kRti, pApoMke jItanekI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrIjugalakizora mukhtArakI mahatvakI prastAvanAdima alaMkRta mundara jilda-sahita / ..". .in) (6) adhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamallakI sundara prAdhyAtmika racanA, hindIanuvAda-sahita aura mukhtAra zrIjugalakizorakI khojapUrNa 78 pRSThakI vistRta prastAvanAse bhUSita / ) (7) yuktyanuzAsana-tattvajJAnasaM paripUrNa samantabhadrakI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM huA thA / mukhtArazrIka viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdise alaMkRta, sjild| .. 11) (8) zrIpurapAzvanAthastotra-prAcArya vidyAnandaracita, mahatvakI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / " // ) () zAsanacatumbizikA-( tIrthaparicaya )-muni madanakIrtikI 13 vIM zatAbdIko sundara racanA, hindo anuvaadaadi-shit| ... (10 satsAdha-smaraNa-magalapATha--zrIvIra varddhamAna aura unake bAda ke 21 mahAn prAcAryoM ke 137 puNya-smaraNAMkA mahatvapUrNa saMgraha, mukhtArazrIke hindI anuvAdAdi-sahita / (11) vivAha-samuhezya mukhtArazrIkA likhA huA vivAhakA sapramANa mArmika aura tAtvika vivecana ... // ) (12) anakAnta-rasa laharI-anakAnta jaisa gRDha gambhIra viSayako avatI saralatAse samajhane-samajhAnekI kujI, mukhtAra zrIjugalakizora-ligvita / 113, anityabhAvanA-zrA. padmanandI kI mahatvakI racanA, mukhtArazrIke hindI padyAnuvAda aura bhAvArya sahita ) (1) tattvArthamRtra-(prabhAcandrIya)-mukhtArazrIke hindI anuvAda tathA vyAkhyAse yukta / (15 zravaNabelgAla Ara dakSiNake anya jainatAtha kSetralA . rAjakRSNa jainakI sundara sacitra racanA bhAratIya purAtatva vibhAgake DipTI DAyarekTara janarala DAlTI0ena0 rAmacandranakI mahatva pUrNa prastAvanAse alaMkRta / ) noTa-the saba grantha ekasAtha lenevAlAko 38 // ) kI jagaha 30) meM mileNge| vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' vIrasevAmandira,1 dariyAgaMja, dehalI laambt| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. D. 211 anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 1500)bA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 101) bA0 badrIprasAdajI sarAvagI, + 251) bA0 choTelAlajI jaina sarAvagI , 101) bA0 kAzInAthajI, .. 251) bA. sohanalAlajI jana lamecU , 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 251) lA gulajArImala RSabhadAsajI , 101) bA0 dhanaMjayakumArajI 51) bA0 RSabhacanda (B.R.C. jaina , 101) bA0 jItamala jo jaina 51) bA0 dInAnAthajI sarAvagI , 101) bA0 ciraMjIlAlajI sarAvagI , 251)pA0 ratanalAlajI jhAMjharI , 101) vA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, rAcA 251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI , 101) lA mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 101) lA0 ratanalAlajA mAdIpuriyA, dehalo 1) seTha sutrAlAlajI jaina 101) zrI phatehapura jaina samAja, kalakA / 1241)bA0mizrIlAla dharmacandajI , 10) guptasahAyaka, sadara bAjAra, meraTha ) seTha mAMgIlAlajI 101) zrI zIlamAlAdevI dharmapatnI DA0zrIcandrajI, eTA 1) seTha zAntiprasAdajI jaina 181) lA0makkhanalAla motIlAlajI ThekedAra, dehalI 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puliyA 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina, kalakattA 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jaina, kalakattA 251) bA0jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 101) bA0vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI haina, dehalI 101) bA0 badrIdAsa pAtmArAmajI sarAvagA, paTanA 251) bA0 manoharalAla nanheMmalajI, dehalI 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 251) lA0trilokacandajI, sahAranapura 101) bA0mahAvIraprasAdajI eDavAkeTa, hisAra 251) seTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 101) lA0 balavantasiMhajI, hAMsI ji. hisAra lAraghavIrasiMhajI, jainAvAca kampanI, dehalI 101) ku~bara yazavantasihajI, hAMsI ji himaar| 251) rAyabahAdura seTha harakhacandajI jaina,rAMno 181) seTha jokhIrAma baijanAtha sarAvagI, kalakattA 51) saTha vIcandajI gaMgavAla, jayapura 101) zrImatI jJAnavatIdevI jaina, dharmapatnI 'vaidyaratna' AnandadAsa jaina, dharmapurA, dehala *101) bA. rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101) bAbU jinendrakumAra jaina, mahAranapura *101) lA0pa.sAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI, dahalI *101) bA0 lAlacandajI bI0 seThI, ujjaina 101) bAla ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira' 101) bA0 lAlacandajI jaina sarAvagI , sarasAvA, ji. sahAranapura sahAyaka prakAzaka-paramAnandajI jaina zAstrI, dariyAgaMja dehalI / mudraka-rUpa-cANI priTiMga hAusa 23, dariyAgaMja, dehalI Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta ra mAviko stara para sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' - anekAnna varSa 12 kirA - CTET / F vindhyagirI para gomamTezvara ko vizAla mUrti (inakA varNana hamArI tIrthayAtrA saMsmaraNa nAmaka lebameM dekhiye) Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI zrIpAravanAya stotram [zrutasAtArasUri] hamArI-tIrtha yAtrAke saMsmaraNa [paramAnanda jaina zAstrI vAmanAvatAra aura jaina muni viSNukumAra [zrI agaracandrajI nAhaTA gommaTasAra jIvakANDakA hindI padyAnuvAda 6. paramAnanda jaina zAstrI 236 jainasAhityakA doSapUrNa vihaMgAvalokana [paM0 paramAnanda jaina zAstrI 21 24 // 6hindI jaina sAhityameM ahiMsA [kumArI kiraNavAlA jaina 256 240 samayasArakI 15 vIM gAthA aura zrIkAnajI mvAmI [sampAdakIya 265 215 sAhitya paricaya aura samAlocana 27. samAja se nivedana 'anekAnta' jaina samAjakA eka mAhityika aura aitihAsika sacitra mAmika patra hai / uma meM . aneka khoja pUrNa paThanIya lekha nikalate rahate haiM / pAThakoMko cAhiye ki ve aise upayogI mAsika patrake grAhaka banakara, tathA saMrakSaka yA sahAyaka banakara usako samartha banAe / hameM kevala do sau ikyAvana tathA eka sau eka rupayA dekara saMrakSaka va sahAyaka zreNImeM nAma likhAne vAle do mau sajanAM kI AvazyakatA hai| AzA hai samAjake dAnI mahAnubhAva eka mau eka rupayA pradAnakara sahAyakINImeM apanA nAma avazya likhAkara sAhitya-sevAmeM hamArA hAtha bNttaayege|| mainejara-'anekAnta' 1 dariyAgaMja, dehalI. anekAntakI sahAyatAke sAta mArga (.) anekAnta ke saMznaka' tathA mahAyaka' bananA aura banAnA / (2) svayaM anekAntake grAhaka bananA nayA damaroMko banAnA / (3) vivAha-zAdI Adi dAnake avasaroM para anekAntako acchI sahAyatA bhejanA tathA bhijvaanaa| (5) apanI ora se dUsaroMko anekAnta bheTa-svarUra athavA ko bhijavAnA; jaise vidyA-saMmyA lAyaberiyAM, sabhA-sAMsAiTiyAM aura jaina-ajaina vidvAnoko / (5) vidyArthiyoM Adiko anekAnta ardha mUlyameM deneke liye 25),20) zrAdikI mahAyatA bhejnaa| 25 kI mahAyatAmai 10 ko anekAnta ardhamUlyameM bhejA jA skegaa| (1)anekAntake grAhakoMko acche grantha upahArameM denA tathA dilAnA / (7) lokahitakI sAdhanAmeM sahAyaka acche sundara lekha likhakara bhejanA tathA citrAdi sAmagrIko prakAzanArtha juttaanaa| moTa-dasa grAhaka banAnevAle sahAyakoMko sahAyatAdi bhejane tathA patravyavahArakA patA:'anekAnta' eka varSa taka bheMTa mainejara 'anekAnta' svarUpa bhejA jaaygaa| vIrasevAmandira, 1, dariyAgaMja, dehlii| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM ahama MAHE nasvansacAtaka vArSika mUlya 5) meanuman eka kiraNa kA mUlya // ) SHEMISSIBE PESABHA nItiviroSadhvaMsIlokavyavahAravartakasamyak / paramAgamasyabIja bhubanekagururjayatyanekAntaH varSa 12 kiraNa - sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' vIramevAmandira, 1 dariyAgaMja, dahalI pauSa vIra ni0 saMvata 2480, vi. saMvata 2010 janavarI 1654 zrutasAgarasarikRta zrIpArzvanAthastotram anekAnta varSa kiraNa meM anekAntake sampAdaka zrI paM0 jugalakizorajI mukhtArane prAcArya prabhAcake paziSya muni padmanandIkA 'jIrA pallI pArzvanAtha' nAmakA eka stavana prakAzita kiyA thA,jinakA samaya vikramakI dhvIM zatAbdIkA uttarArdha aura 15vIM zatAbdIkA pUrvAdha hai| vaha stotra unheM san 1947 meM kAnapurake eka guTake parase upalabdha hubhA thaa| 'jIrApallI' nAmakA eka atizaya kSetra hai jisameM bhagavAna pArzvanAthakI sAtizaya digambara mUrti virAjamAna thii| yaha kSetra digambara samAjakA thA / bhaTTAraka pamanandi aura zrutamAgaramUrizrAdine usakI vaMdanA kI tathA stavana bnaaye| parantu bhAjahameM usakA patA bhI nahIM hai| isI taraha hamane aneka tIrthakSetroMko upenAse chor3a diyA hai| vidvAnoMko isakA patA lagAnA caahiye| zvetAmbara samAja meM bhI 'jIrApallI' nAmakA bhatizaya kSetra mAnA jAtA hai| saMbhava hai usI sthAnapara donoMkA ekahI sammilita kSetra rahA ho, athavA usI sthAnapara ubhaya sampradAyake alaga-alaga mandira rahe ho. kucha bhI isa viSayameM vAdako prakAza DAlanekA yatna kiyA jaaygaa| abhI hAla meM dikhIke dharmapurAke naye mandirakA zAstrabharaDAra dekhate hue ..ke guTake meM zrIzratasAgarasarike do navIna aprakAzita stotra prApta hue haiM jinameM prathama stotra zAntinAthakA hai aura dUsarA 'jIrApallI pArzvanAthakA stavana hai| ina donoM meM pArzvanAthakA yaha stavana bar3AhI mahatvapUrNa hai| isa stavanakI baha khAsa vizeSatA hai ki usameM bhagavAna pArzvanAthakA pUrA jIvana paricaya 15 pacoM meM aMkita kiyA gayA hai aura unake tIrtha meM honevAle muni-zrAvakAdikI saMgha-saMkhyAkA bhI nirdeza nihita hai / racanA lalita aura par3hanemeM icikara pratIta hotI hai| yaha stotra yAda karane yogya aura saMgrahaNIya hai| -paramAnanda maina Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpArzvanAthastotram / zrImatyotanapattanAdhipasadAcArAraviMdaprabho mAnyo'bhUtkila vizvabhUtyabhidhiyA vipraH purodhA budhaiH|| kAMtA kAMtimadAsya nirjitasudhA sUtirvarAnudharI, tasya zrImarubhUtirUticaturaH putrastayormAmava / / 1 / / tadanu malayabhUdhe sallakIsadvanebhUH, zaTha-kamaTha-hatAsurva ghoSaH karIndraH / nijanRpamunidattazrAvakAcAracaMcuzcaturasuraniSatryaH satsahasrAradevaH // 2 // tArAdro varapauSkalAvatamita durga trilokottama, vidyadgatyabhidhAnakhecarataDinmAlAMgajanmA'jani / | niSkAnto'tra samAdhiguptanikaTa prAlayazaile zayaptiprANavimarjano dizatu vo devo'gnivegaH zriyaM // 3 // surayuvati mano'bho janmanAlIkinISTaH, prabhu rajani vimAne puSkareMtya gulokaM / nava ripurapirephaprerito'gAdurAtmA vimahazadazAyurvAhamaHzvabhramadhye // 4 // ihAparavidehapadmagatavAhapUrnAyakapramodaryAdavajJavIryavijayAttanUjottamaH / SaDaMgabalayuktaponidhirabhUrabhUtadraha, kuraMgavizivakSatau vimadavajJanAbhIzvaraH // 5 // devatvaM bhavasismavismayakarAvayake paMcame, puNyaprApta subhadranAnivimAnehaM murAdhIzvaraH / zrImatkAzyapagotrapUrvanagarazrIkSvAkuvaMzaprabhaM, kAryAnaMdadavajJa bAhunRpaterAnaMdanAmA sutaH // 6 // svAmIhinasacivaviracitajinApavinivipulamanikRtapraznaH / sAgaradattAttatapaH kSIravanesiMhadhRnagalaH zaminaH // 7 // / tvaM sArddhatrikaro jina prakRtibhAgdivyAnate prANataM, viMzayandhimitAyurAmpadamito dhUmaprabhA-bodhanaH / tAvadvarSasahasramuktiramarAdhIzaiH kRtaH prArcano, niHzvAmaM bhajase dazamvapisamAzAgvAmbanItAma ca // 8 // vamISTo vizvasenaH zatamakharucinaH kAzivArANasIzaH, prApnejyo marubhRga marakanarmANarakpArzvanAthA jinndrH| tasyAbhUstvaM tanUjaHzanazaracitambAyurAnaMdaheturbhavyAnAM bhAvyamAno bhava katadhiyAM dharmadhuryo dhariyAM // 6 // svAmina poDazavArSikeNa bhavatA mAtA mahastApama-zchidana kASTamahIprabodhya ma mahIpAlo vimAnIkRtaH / / vezmAgAzcasubhaumarAjatanuje nAmAkumArovanaM, triMzadvarpamito gatomi tapasa'yAdhyApatervarNanAt // 10 // zrAzrityASTra mamopavastramavanInAtha trizatyAvRto, bhuktvA brahmamahIpateH zucigRhe shriigulmvittaampde| / cAturmAmya mathAtibAhyanapamA samAhayogaHkRtI, sAtyenaH kila savareNa kudhiyA zepa vyapanAhinaH / / 11 / / / zrutvAkevalabodha vaibhavamidaM dRSTavA ca te taapmaaH| pAidvaMdvagati zatApigatA prApatrilokIpane / / AmantedazagaNya gIrgaNadharAH zrImat mvayaMbhUmugvAH, zUnyagniminAzca pUrvacaturAzcanazcamatkAriNaH / / 12 / / / / raMdhrANi dvi viyadyutAni niratAH zazvatkRta zaikSikAH, maMto viSNupadadvayAhataguNaM sthAnAvadhijJAninaH / bhAsvatkelinaH sahasramRSayastadvahatA vikriyA-mahana khattamapramaminiyutA zrImanmanaHparyayAH // 13 // aSTavecazanAnidurmatabhidaH syAdvAdino vAdinaH, mAnyaH gvatrayapadbhiminiminAlakSaM tathopAmakAH / lakSAmnimra upAsikAna gaNinAdevAzcadevyo budhai-niryacomitakIrtanazcabhagavana pujyamtvamabhiH zriyaiH / / 14 // trailokya sa zirovibhUpaNamaNe mammedamuktevibho, jIrApallipuraprakRSTamahimana maukundmevaanige| zrImatpAjinaMdra caMdracalanAlagnasya dAmamya me, nAmnava zrutamAgarasya zivakRddha yAnbhavokichattaye / / 15 / / // iti pArzvanAtha stotraM samAptam / / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArI tIrtha yAtrAke saMsmaraNa (paramAnanda jaina zAstrI) zravaNabelagola nAmakA eka choTAsA gAMva hai, vahA~ kI bhakti tatpara rahate the| jainadharmake saMpoSaka aura jaina jainiyoMke mandiroM bhAdike atirikA anya koI vastu dekhane sAdhuoMko mAhArAdi dene, jainamandiroMkA nirmANa evaM jINoMyogya nahIM hai| isa prAmake dakSiNakI ora viyAgAra vAra karane aura maina purANoMko sunane ke vizeSa utsAhako khice aura uttarakI bhora candragiri mAmaka pahAba haiN| ina parva hue the| isakI upAdhi samyaktva cUDAmaNi thii| inake guru tAMke madhyameM zravaNabelagola ( zveta sarovara ) nAmakA gA~va kukkuTAsana maladhArIdeva the| hullarAjakI dharmapatnIkA nAma basA huA, jise jainabadrI bhI kahA jAtA hai| yaha gAMva padamAvatIdevI thaa| maMtrI hullarAjane nayakIrtimunike ziSya maisUrarAjyake hAsana jilekA prasiddha aitihAsika sthAna hai| bhAnukIrtiko narasiMhadevake vijayayAtrAse lauTane para isa yaha sthAna kitanA suramya hai ise banAnekI aAvazyakatA mandirakI rakSArtha 'savaNUru' nAmakA eka gA~va ghArApUrvaka nhiiN|, yaha sthAna aneka maharSiyoMkI tapobhUmi aura samA- dAna meM diyA thaa| kopaNa meM nityadAnake liye vRttiyoMkA ghisthAna rahA hai| yahA~ aneka zikSAlekha, vizAla mUrtiyA~ prabandha kiyA / gaGganarezoM dvArA saMsthApita prAcIna 'kelaMprAcIna guphAe~ aura aneka bhanyamandira vidyamAna hai| yaha gaire' meM eka vizAla jinamandira, aura anya pA~ca jinapahI sthAna hai jahA~ IsAkI tIsarI zatAbdI pUrva bhadrabAhu mandira nirmANa karAye / zravaNabelgola meM parakoTA raMgazAlA atakevalIne samAdhimaraNa pUrvaka dahotsarga kiyA thaa| tathA do pAzramoM sahita isa caturvizati tIrthaMkara maMdirakA aura unake ziSya mauryasAmrATa candraguptane apane guru bhanda- nirmANa karAyA / isa vastimeM caturvizati tIrthakaroMkI pratibAhukI caraNa pUjA karate hue apanA zeSa antima jIvana mAeM pratiSThita haiN| isI kAraNa isa mandirako caturvizati myatIta kiyA thaa| prAcArya bhadrabAhune inheM dIkSita kiyA vasati bhI kahA jAtA hai yaha mandira bar3I vizAlatAko thA, inakA dIkSA nAma prabhAcandra rakkhA gayA thaa| isI lie hue hai, aura bar3e-bar3e pASANoMse nirmita hai| isa sthAna para maMgavaMzI rAjA rAyamala dvitIyake senAnI, vairI- mandirame garbhagRha, navaraMga, dvAramApa aura usake cAroM kukhakAladaNDa raNarAjasiha, samaradhuradhara Adi aneka pada aura eka prAkAra (koTa ) banA humA |is mandirake vibhUSita mahAmAtya rAjA cAmuNDAyane bAhavanIkI vizAla sAmane eka mAnastambha aura eka pAekazinA bhI mUrtiko udghATita kara san 1028 meM usakA pratiSThA banI huI hai jise vahaki sAhUkAra candravyAne banavAyA thA kArya sampasa kiyA thaa| aisA pravaNabegolake zilAlekhoMse bhaDArabastike pazcimakI mAra jo zaka saM. 108 jJAta hotA hai| rAjA cAmuNDarApaprAcArya bhajitasanake ziSya kA zilAlekha aMkita hai| usameM hoyyasala nareza narasiMhake the / gommaTasArake kartA AcArya nemicandra siddhAnta- vaMzakA vistRta paricaya diyA huA hai aura caturvizati cakravartIne karmakANDakI antima prazastime bhagavAn mandirakI vandanAkara 'savaNUsa' prAmake dAnake ulekhake sAga neminAthako eka hasta pramANa indranIlamaNimaya pratimAke unake laghubhrAtA lakSmaNa aura amarakA nAma bhI utkIvi cAmuNDarAya dvArA banAye jAnekA ullekha kiyA hai|x hai| narasiMhadevane isa mandirakA nAma 'bhavya cUDAmaNi' isa gAMvama ukta dono pahAboMke atirikta aneka jaina rakkhA thaa| isa lekha meM hullayyATegaDe, aura bokayya basadi athavA mandira vidyamAna haiM jinakA paricaya nimna Adike dvArA prArthanA patra dekara gommaTapurake kucha TaiksoMkA prakAra hai: dAna isa caturvizati kamtiko karAnekA ullekha bhI utkI1 bhaNDAravasadi-yaha mandira hoyasala vaMzake prathama rNita hai| lekhakA antima bhAga bahuta ghisa gayA hai vaha rAjA narasiMha rAjake koSAdhyakSa amAtya (bhaNDArI) hulla sApha nahIM par3hA jaataa| darzana maNDapameM brahmadeva aura rAjame zakasaM. 10. vi. saM.2 meM banavAyA thA padmAvatIkI mUrtiyAM pratiSThita hai| isa pasadi meM kaI zilAisa kAraNa isakA nAma bhaMDAravasti pdaa| hullarAja vAni lekha bhI aMkita haiM jisameM isa mandirake banavAe jAne pIparAja aura lokAmbikAke putra the| ve sadA jinendra prAdikA uka kathana diyA hai| zakasaM0 120.vi. dekho, candragiri parvatakA zilAlekha naM.1 saM0 1335 ke eka zilAlekhameM isI bhayaDAriyavasatIke dekho, gommaTasAra karmakANDa gAthA naM. 12 devara vaslamadevake nisya abhiSekake lie udayacandadevake Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242] anekAnta [kiraNa - % 3D zivya muni candradevAdine ukta candekI rakama ekatrita siddhAntavasadihamA hai| zaka saM. 1520vi0 saM01.. kI thii| 15 meM kisI yAtrIne isameM caturvizati tIrthakaroMkI eka 2 akanavasadi-yaha vasadi candragiri parvatake nIce mUrtiko pratiSThita karAkara virAjamAna kiyA hai| aba isa banI huI hai, jise zilAlekha naM. 124 320, ke anu- mandira meM siddhAnta grantha nahIM rahe, ye mUDabidrIke siddhAnta sAra hoyyasana vaMzake dvitIya rAjA balAlake brAhmaNa mantrI mandirameM virAjamAna haiN| candramaulIke jainadharmAvalambI honeke bAda unakI praciyakA dAnazAlA vasadi-isa vastikA kA nirmANa humA, nAmakI patnIne zaka saMvat 1103 (vi0 saM0 1238) meM vat 103 (vi0 sa0 1258) ma yaha kucha jJAta nahIM hai| parantu cidAnanda kavike zaka saMvat banavAyA thaa| maMtrIke isa kAryase santubha hokara rAjAne 1602 meM racita 'munivaMzAbhyudaya' nAmaka granthase itanA isa vasadikI pUjanAdi vyavasthAke liye 'bammanahaDi' nAma jarUra jJAta hotA hai ki maisUrake rAjA dohadeva rAjavaDayarake kA eka prAma dAnameM diyA thaa| praciyakA yA bhAcaladevI- rAjyakAlameM yuvarAja cikadevane san 1656-72 meM isa kezArA nirmita honeke kAraNa isakA nAma akkanavasadi devAlayameM prAkara paMcaparameSThiyoMkI mUrtiyoMke darzana kara isa padA hai| isa mandirama garbhagRha sukhanivAsa navaraMga aura vastike sevA-kAryake liye 'madaneDa' nAmakA eka grAma mukhamaMDapa hai| garbhagRha meM bhagavAna pArzvanAthako sundara mUrti dAnameM diyA thaa| virAjamAna hai vigrahake upara saptaphayavAlA sarva banA 6maMgAyi vasadi-isa maMdirameM garbhagRha, sukhanAsi hamA hai aura prabhAvalI (bhAmayaDana) meM caturvizati tIrtha- darzanamApa hai| garbhagRha meM zAMtinAtha bhgvaankii|| phuTakI karoMke citra aMkita hai| garbhagRhake sAmane dharaNendra aura pratimA virAjamAna hai| garbhagRhake dvArake donoM bhora camara padmAvatIkI 3 // phuTakI mUrtiyAM bhI pratiSThita haiN| isa dhArI 5 phuTa uMcI do mUrtiyA~ hai mukhamayasapameM vardhamAnavasadimeM kasauTIke andara khamme jage hue haiM, jinameM darza svAmIkI marti sthApita hai| isa mUrtike pIThameM eka zilAkoMki mukha prativimbita hote haiN| Upara mandirameM pUrva citra- lekha naM. 426 (338) uskorNita hai| isa mandirake kakhAke darzana hote haiN| mandirake ye khambhe bar3e hI daravAje meM do sundara hAthI bane hue haiN| zilAlekha kImatI hai| nambara 132 (31) 43. (331) se patA 3nagara jinAlaya-isa mandirakA nirmANa hoyya- calatA hai ki zrI cArukotikI bhakA aura ziSyA 'maMgAyi sana vaMzake dvitIya rAjA ballAlake nagara thoSThI tathA sammAne isa mandirakA nirmANa karAyA thA isa kAraNa bammadevahegaDe aura jagavaIke putra aura tathA nayakIti hamakA nAma 'maMgAyi basadi' vibhuta humA hai| siddhAntacakravartike ziSya mantrI nAgadeva hegaDene zaka isa mandirakA dUsarA nAma tribhuvana cUdAmaNi hai| saM0 1118 (.vi0 saM0 1253 ) meM banavAyA thaa| nagarake aisA zilAlekha naM. 132 (341) jisakA samaya zaka vyApAriyoM dvArA poSita aura saMrakSita hone pAdike kAraNa mamvat 12.7 ke lagabhaga hai, mAlUma par3atA hai| bhagavAna isakA nAma 'nagarajinAlaya' par3A hai| isa mandirame gabha zAntinAthakI mUrtikI pIThameM utkIrNa zikSAlekhase jJAta gRha, raMgamaNDapa aura darzana maNDapa haiN| garbhagRhama bhagavAna hotA hai ki paMDitAcAryakI ziSyA aura devarAjakI rAnI mAdinAthakI 20 phuTa U~cI mUrti virAjamAna hai| zilA bhImAdevIne isakI pratiSThA karAI thI / prastuta devarAja lekha 122120 se yaha bhI patA calatA hai kina- vijayanagarake prathama devarAja jAna par3ate haiN| isa mandirakA yakI kiMdevake nAma para 'nAgasamudra' nAmakA ekatAlAba bhI jIrNobAra kArya gerusoppe gA~vake hiriyammAke ziSya gummaTane banavAyA thaa| jo isa samaya 'jigaNe kaTTa' nAmase prasiddha zaka sambat 1134 meM karAyA thaa| hai| nayakIrtikA samAdhi maraNa 1176 A. D. meM huaA 7. jainamaTha-yaha mandira adhika prAcIna nahIM hai thaa| unake ziSya nAgadevane taba unakA smAraka bhI aura na isameM adhika prAcIna mUrtiyA~ hI haiN| jo mUrtiyA~ banavAyA thaa| virAjamAna hai ve saba prAyaH 18vIM 19vIM sadIkI hAta 4 siddhAnta vasadiisa mandirake nirmANake bahuta hotI hai| isa maThameM kAgaja para likhe hue kaI 'sanadapIchese siddhAnta anyoMke rakhane bhAdike kAraNa isakA nAma patra' maujUda hai| maThameM bAdapatrIya pranyoMkA eka mahatvapUrNa Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] hamArI tIrtha yAtrA ke saMsmaraNa [243 - -- --- zAstrabhaNDAra hai jise dekhanekA mujhe usa samaya koI ava- Upara bhI prakAzake pravAhakI (Feood eight) vyavasthA sara nahIM milA, meleke kAraNa dekhanA bar3A kaThina thaa| hAsana puyya svAmI nAmaka zreNThi aura unake putroMkI mandiroM meM darzana hI usa samaya bar3I kaThinatAse hotA thaa| sahAyatAse kaI varSoMse huI hai| jo rAtrimeM bhI barAbara isa tarahase yaha nagara kisI samaya adhika sampanna rahA hai| mUrtikA bhavyadarzana karatI rahatI hai| maiMne tA. 2 mArcake zravaNa belgolake ghAsapAsa aneka grAma haiM, unameM jaina- prAtaHkAla gomTezvarakI usa divyamUrtikA sAkSAt darzana mandira tathA aneka zilAlekha pAye jAte haiM, jinhe lekha kiyaa| mUrtikI vItarAga mudrAkA darzanakara citta meM jo vRddhike bhayase chor3A jAtA hai| unake dekhanese yaha spaSTa pAlhAda, prAnanda tathA zAnti prApta huI use vANIka patA calatA hai ki kisI samaya zravaNabelgAlake Asa-pAsa dvArA prakAzameM lAnA sambhava nahIM hai| bahuta dinoMse isa ke pra.ma bhI sampana aura jainiyoMke AvAsase vyApta mUrtike darzana karanekI prabala icchA banI huI thI, vaha pUrNa rahe haiN| parantu aba una grAmoMmeM jainiyokI saMkhyA bahuta huI, ataeva maiMne apane mAnava jIvanako saphala smjhaa| hI birala pAI jAtI hai jo nahIMke barAbara hai| jainiyoMkI vAstavameM vaha mUrti kitanI AkarSaka, saumya aura vItarAisa hInAvasthAke kAraNoMke sAtha vahA~ vyApArika vyavasthA- gatAkI nidarzaka hai ise vahI jAnatA hai jisane usakA kA na honA hai| dakSiNa prAntameM jainiyoke abhyudaya aura sAkSAt darzana kara apaneko saphala banAyA hai| maiMne svayaM avanatikA vaha citra para isa yAtrAmeM mere hRdayapara aMkita mUtike saundaryakA 15-20 minaTataka cittakI ekAgra dRSTise ho gayA hai| ataH jaba hama jainadharmake abhyudayaka sAtha nirIkSaNa kiyA, taba jo stotra pATha par3ha rahA thA vaha svayaM apanI avanati para vicAra karate hai taba cittame bar3A hI hI ruka gayA aura aisA pratIta huA ki jimataraha kisI kheda aura duHkha hotA hai| daridra vyaktiko apUrva nidhikA darzana mila jAnese cittama vindhyagiri-sa parvatakA nAma 'doDabeTTa' arthAta prasannatA evaM mAnandakA anubhava hotA hai usI taraha mujhe bar3A parvata hai| samudratalase isakI UMcAI 3347 phuTa hai jo mAnanda milA vaha vANIkA viSaya nahIM hai| mUrtike aura jamInase 470 phuTa U~cA hai tathA usakA vistAra pAsa jAkara dazaka taka apAra sAndaya zrI cothAI mIlake lagabhaga jAna par3atA hai parvatako madhurimAkA pAna karate karate usakI cittavRtti thakakara bhale girirahasiyA hI parivartita ho jAya parantu darzakI cira pipAsita nIcese pahAr3ake zikharataka Upara jAneke liye 10.sIdiyA~ zAkheM usa rUpa-rAzikA pAna karatI huI bhI tRpta nahIM banI huI haiN| ye sIdiyoM pahArameM hokIryako hai| hotI / yahI kAraNa hai ki indra bhI prabhuko sahammro netrAye pravezadvArase pahADa sandara jAna pdd'taa| anya parvatAMka damvatA hucA bhI tRpta nahIM hotA aura sabase anaThI bAna samAna vaha bohara athavA bhayaMkara dikhAI nahIM detaa| to yaha hai ki bhagaNita nara-nArI apane rasajJa nevAse usa tA yaha pASANa cikanA aura kucha DhAlUpanako liye hue hai eka mUtike maundarya-sindhukA pAna karate haiM parantu usameM koI do pApAya to itane cikane the ki bAlaka unapara baiThakara kamI nahIM pAtI, vaha puna: dekhane para navIna aura pAzcaryauparase nIce sarakate the| pahAyake Upara cAroM tarapha koTa kAraka pratIta hotI hai| jaisAki mAghakavike nimnavAkya usameM eka bar3A daravAjA hai jisameM se ukta mUrtike pAsa jAyA padasa spaSTa 6. mAyA padase spaSTa hai-'paNe saNe yAvatAmupaiti tadevarUpa jAtA hai| mUtike pIche aura bagala meM koThariyoM banI huI ramaya haiM jinameM caubIsa tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ virAjamAna haiN| rAjA, mahArAjA, seTha, sAhUkAra, garIba, amIra, strI. usa hAteke madhyameM gommaTezvarakI 17 phITa U~cI loka puruSa, vRddha, yuvA aura bAlaka jo koI bhI usa mUrtikA prasiddha mUrti hai| isa mUrtikA mukha uttarakI ora hai, darzana karatA hai usake hRdayameM usa mUrtikI pAzcaryakAraka upara mUrtikA kAI bhAdhAra nahIM hai, zirake bAla ghugharAle pratimA, mahAnatA aura catura zilpIkI manamohaka kalAkA hai,mahAmastakAbhiSekake kAraNa nIcese upara taka bijalIke sundara citrapaTa aMkita hue binA nahIM rhtaa| mUrtikA hare, lAla, nIle, pIle zrAdi vibhina raMgoMke pazvoMse pratyeka aMga nUtana sudhAmRtase sarAbora jAna parvatapara jAnekA mArga rAtri meM bhI prakAzamAna thaa| mUrtike par3atA hai| anekavAra darzana karanepara bhI vaha jyoMkI nyA Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 ] anekAnta [kiraNa darzanIya banI huI hai| isa mUrtiko pratiSThita hue eka bhAratane isa nazvara rAjya ke liye kaimA bajjAjanaka kArya hajAra varSake karIbakA samaya vyatIta ho gayA hai phirabhI kiyA, dhikkAra ho isa rAjya sampadAko, jo phalakAlameM navIna marImbI mAlUma par3atI hai| isase sApha dhvanita dukhadAI bhaura paNabhaMgura hai| yaha sAmrAjya vyabhicAriNI hotA hai ki uma mUrtika saundaryakA akSaya bhaMDAra hai| vaha strIke samAna hai parantu viSayoMmeM nimagna prANI unameM darzakako kevala apanI bhora mAkRSTa hI nahIM karatI, kintu paNa bhaMguratA aura nIrasatAkA anubhava nahIM karatA bhogI use usake vAstavika svarUpakI bhora bhI abhivyaMjina nara hita-ahitake vavekase zUnya honA hai| parantu kheda hai karatI haiN| pArzvavartI latAveja jo murtike kaMdhoM taka pahu~ca ki bharata una sabako nisya mAna rahA hai yaha duHkhakI gaI hai aura pairoMke samIpa utkIrya kie hue kukkuTa soMkI bAta hai, isa taraha bhAIke usa lajjAjanaka kAryakA bAmiye, pAhubalIke nirmama evaM nispRha sAdhu jIvanakI ullekha karate hue bole ki he bhAI! tUne mohita hokara bAda dilAtI haiM, unhoMne apane sAdhu jIvana meM bhUkha, pyAma, prakaraNIya sAhasakA kArya kiyA hai| ata: yaha rAjyasardI, garmI, DAMsa-macharI, ThaMDa, varSA prAdikI bAdhAoM sampadA tumhe hI priya rahe, he AyuSman ! aba yaha pariSahoM-upasargoMko jItakara samatA aura samAdhikI ekatA rAjya vibhUti mere yogya nahIM / itanA kahakaratathA dRr3hatAkI parAkASThAko no prakaTa kiyA hai hii| sAthahI, bAhubalIne apane putra mahAbalIko rAjya dekara guru prAramadhyAnakI usa nizcala evaM niSkaMpa evaM prabola ekAgra caraNoMkI svayaM pArAdhanA karate hue dIkSA dhAraNa kii| cittavRttiko, jo mohazavako paNameM vinaSTa karaneko kSamatA mamasta parigrahama mukta hokara muni bAhubalIne eka varSakA ko prakaTa karatA hai aura jisase bAhubakhIne calya padako pratimAyoga dhAraNa kiyA-eka hI sthAnapara eka hI mAmanaprApta kiyA thaa| __ meM khar3e rahanekA kaThora niyama liyA-bAhubalIne isa mUrtike vimala darzaname bAhubalIke jIvanakI mahanatAkA durdhara tapazcaraNakA anuSThAna karate hue vividha kaSTI, mpasTa bhAbhAma hotA hai aura hRdaya meM unake jIvana-paricayakI upasarga pariSahI, zIta-ucya aura varSA prAdikI bAdhAmoM jhAMkIkA vaha dRzya bhI hRdaya meM hiloreM lene lagatA hai, jo kI paravAha na karate huye maunapUrvaka mvarUpa cintana meM apaneghaTanAcakra dIkSA se pUrva unake jIvanakAlameM ghaTita ko jgaayaa| unakI bhujAmAMse batAeM lipaTa gaI aura humA thA aura jo dIkSA lene kAraNa dumaa| unake caraNoMke samIpa sone vAmiyoM banAnI / bAhubalIbAhubalIne jaba rAjAbhoke samakSa bharatajIko dRSTi, kA munijIvana kitanA nispRha, kitanA mizcala evaM pUrva jala aura mallayuddha me jIta liyA, to bhI ye bar3e haiM isIse thA, tathA unakI mAtma sAdhanA aura ralatrayarUpa nidhi unheM prathvIpara nahIM paTakA kinnu bhujAmAse UMca uThAkara kaSAya zatranAme kaise ava banI rahI, yaha kalpanAkI kandhe para rakha liyA, usa samaya bAhubalIke pakSa vAle vastu nahIM, tapazcaraNase unheM aneka RddhiyAM prApta huii| rAjAbhAne bar3A zora macAyA, itane meM bhAratakI parAjaya unakI ahiMsApratiSThAsaM jAti virodho jIvoMkA vaira zAMta mahasA kAMdhameM pariNata hAMgaI unakA sArA zarIra krodhako ho gayA thaa| isa taraha bAhubalIko tapazcaraNa karate eka varSa samApta hone para bharatazvarane unake caraNoM kI pUjA kI, jvAnAnAsa mulamane lgaa| unhoMne krodhasaM aMdha banakara aura bAhubalIne kevalajJAna prApta kiyA, pazcAt avabAhubalIpara cakra calAyA; parantu devApunIta zamtra vazakA zira aghAtiyA karma naSTa kara apane pitAse pUrvahI zivaghAta nahIM krte| ataH bAhubalI baca gae aura cakraratna nisteja hokara unake pAsa jA tthhraa| usa samaya bar3e bar3e dhAma prApta kiyaa| rAjAne cakravartIsa kahA ki bama yaha mAhama rahane do, mUnike darzanase unakI jovabagAthAkA smaraNa hue hamase cakravartIko aura bhI adhika mantApa hushraa| bAhubalI- vinA nahIM rhtaa| mUrtikI gambhIra prakRti, dhyAnastha dhIrese bhAI ko utArA, rAjAbhAne bAhubalI kahAki mugvamudrA, aura mukhakI saumyatA darzakake cisako bhAkRSTa mApane khUba parAkrama dikhalAyA, usa samaya kucha kSaNake kiye binA nahIM rhtii| gommaTezvarakI isa mUrtike cAroM liye bAhubalIne bhI apaneko vijayI anubhava kiyA, bhora yA piNIko mUrtiyA~ haiM, jinameM ekake hAthameM kimata dasare hI parazya badala gayA aura kahAki dekho, caurI aura dUsare meM phala hai| mRtike vAIbhora pattharakA Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNa hamArI tIrtha yAtrAke saMsmaraNa [245 eka gola pAtra banA hamA hai jisakA nAma 'lalitasarovara' bhora bhIti banI huI hai jo 100 phuTa lambI aura 225 hai| abhiSekakA jala usI meM ekatrita hotA hai| mommaTezvara-dArakI bAI ora eka pASANa para utkIya pAzvanAthavasti-isameM bhagavAna pArzvanAthakI hue zaka saMvat 11.2 ke roppanakavike kannara kAgyase isa 5 phuTa U~cIkAyassarga saptaphaNAnvita mUrti virAjamAna bAtakA patA calatA hai ki gaMgavaMzIya rAjA rAcamalake hai| isa pahAr3I para yaha mUrti sabase unnata hai| isake senApati rAjA cAmuNDarAyane gommaTezakI isa vizAla navaraMgameM utkINita zilAlekha naM. 6.saM prakaTa hai ki mUrtikA nirmANa karavAyA thaa| isa bAtakI puSTi bAhubalI- zaka saM0 1050 san 1226 meM yahA~ mastiSeNa maladhArIkI mUrti ke gharaNa vAle cAmuNDarAyake nimna kamI lekhase kA samAdhimaraNa humA thaa| isake sAmane eka mAnastambha bhI hotI hai| 'zrI cAmugaDarAje maaddisidN'| haiM jisameM cAroM tarapha mUrtiyAM khar3I huI hai| nIce dakSiNa isa mUrtikI pratiSThA 23 mArca san 1,028 me sampana kI bhora padmAvatIdevIkI pacAsana mUrti hai / pUrvame yaha khade huI hai| mUtikA pratiSThApaka usa samayakA suyogya vIraganAnI hue haiM aura uttarameM baiThI huI kUSmAMdinI devI hai kyA aura dharmaniSTha rAjA thA, sAtha hI vidvAna aura kartavyaniSTha pazcimameM brahmadeva nAmakA kSetrapAla hai| ananta kavika gyakti thaa| vaha apanI kalA kRtiyoMke dvArA amara hai| gommaTezvara paritake anusAra isa mAnastambhako maisUravaha paracakoTikA lekhaka bhI thA, yaha usake 'cAmuNDarAya nareza cikadevarAya proDayarake samaya (san 1672nAmaka' kanahI purANake avalokanase spaSTa hai| 17.4) me jaina vyApArI puTTayyAne banavAyA thaa| vindhyagiri parvatakA parakoTA gaMgarAjane zaka sambat 2 kattalevasti-isakA nAma padmAvatIvasti bhI hai| 036 san . meM banavAyA thA, jo hoyasala nareza isama bhagavAna mAdinAthakI 6 phuTa usata mUrti camareMdrahita viSNuvarddhanakA mantrI thaa| isa parakoTe bhItara jo cauvIsa virAjamAna hai| bhAsanake lekha (..)saMjJAta hotA hai tIrthakarAMkI mUrtiyAM virAjamAna haiM, jinakI saMkhyA 13 hai ki hoyyasala rAjA viSNuvarddhanake senApati gaMjarAjane ima aura jinheM nayakIti siddhAntadeva aura unake ziSya bAna- vastIko apanI mAtA pacayamveke liye man 1118 (vi.. canda siddhAntadevake ziSya bhinna bhina zreSThiyoM dvArA saM0110) meM banavAyA thaa| aura isakA jIrNoddhAra pratiSThita kiyA gayA hai| 16 varSake karIba hue jaba maisUra rAjagharAnekI striyAMne, jinake nAma devirammatrI aura kempamatI hai| isa vimyagiri para anya aneka vastiyA~ banI huI haiM jinakA kevala nAmollekha yahA~ para kiyA jAtA hai| anya 3 candraguptavasti-isa mandirameM tIna koTharI haiM granthoM meM unakA paricaya nihita hai pAThaka vahA~saM dembanekA jiname dAhinI thora padmAvatIdevI aura bAI pAra iSmAMbatna kareM / ye vastiyA~ vibhinna samayoM para aneka vyaktiyoM hinI devo hai aura madhyameM bhagavAna pArzvanAthakI mRti| dvArA nirmita huI haiN| varAmadame dAhinI tarapha dharaNe dra aura vAI tarapha mandi yaha hai, ye saba mUrtiyA~ baiTha prAsana hai| isa vastIke __, siddharavasti, 2 akhaMDavAgilu, 3 siddhagguNDa, 4 bhItara dvAroM para bahuta sundara khudAI kI huI hai| isameM gallakAyajivAgila. tyAgadabrahmadevastambha 6 kAraNa jo dina uskoNita haiM unameM bhavavAha zratakavalI aura vamti, 7 bhodaMgalavasti, 6 caubIsatIrthakara vasti, aura maurya candragupta ke jIvana-sambandhi aneka dRzya aMkita haiN| * brahmadeva mndir| isameM dAsajahanAmake citrakArakA nAma 12 vI zatAbdIke caMdragiri-prAcIna lekho isa parvatakA nAma kaTavapra' akSarAMmeM utkIrNa kiyA huA hai| madhya koTharIke sAmane yA 'karaNappu' pAyA jAtA hai| isa "cikkabeTTa' yA choTA kamare meM khar3I huI kSetrapAlako mUrtika mAsanakA (140) pahAba bhI kahA jAtA hai| tIgira aura RrSAigari lekha bhI sambhavataH ukta citrakAra dvArA san 1145 meM nAmasa bhI uslekhita hotA hai| isa pahAyaka sabhI jaina- khodA gayA hai| 17 vIM sadI munivaMzAbhyudaya nAmaka mandira drAviDI DhaMgake bane hue haiN| ina mandiroMke cAroM kAvyameM cidAnanda kavine isa mandirako canTraguptake vaMzajoM Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246] anekAnta [kiraNa % D dvArA nirmita batalAyA hai| yaha vastI isa pahAra para sabase majiyaNavasti-isa mandirameM anantanAtha purAnI jJAta hotI hai| svAmIko sAr3he tIna phuTa usata mUrti hai| bAharI 4 zAtinAthavasti-isa mandirameM bhagavAna dIvArake mAmapAsa phUladAra citrakArIke pattharoMkA zAntinAthakI " phuTa U~cI kAyotsarga mUrti virAja. verA bhI hai| 10 paraDukaTTevasti--isameM bhAdinAtha bhagazanakI supArzvanAthavamni--isa mandirameM . tIrthaMkara 5 phuTa U~cI eka mUrti camarendra sahita virAjamAna hai| sapArzvanAthakI kaNa vAlI 3 phuTI U~cI mUrti camarendroM isa mandirako sana 1916 meM senApati gaMgarAjakI bhAryA sahita virAjamAna hai| lakSmIne banavAyA thaa| 6 candraprabhavasti-isameM candraprabha bhagavAnakI 3 11 savatigandhavAraNavasti-isa mandirako san kuTa U~cI padmAsanamUti virAjamAna hai / mandirameM garbhagRha, 1123 meM viSNuvarddhanakI mahArAnI zAntaladevIne banavAyA sukhanAsi, navaraMga aura eka Dyor3hI hai| sugvanAsimeM ukta thaa| isakA nAma bhI ukta rAnIke unmatta eka hAthIke tIrthakarake yakSa aura yakSiNI zyAmA tathA jvAlAmAlinI virAjamAna hai| bAharako bhItapara eka lekha uskorza kAraNa par3A hai| isameM zAntinAyakI 5 phuTa unnata pratimA hai jisase jJAta hotA hai ki isakA nirmANa prAThavoM camarendra sahita pratiSTita hai|| zatAbdIke gaMgavaMzI rAjA zrIpuruSake putra zivamArane 12 terinavasti-isake manmukha rathAkAra imArata banI kiyA hai| huI hai, ise bAhubali vasti bhI kahA jAtA hai, kyoMki cAmuNDarAyavasti-yaha mandira bahuta sundara hai, isameM bAhubalIkI 5 phuTa U~cI mUrti hai| sAmane rathAkAra isake Upara bhI madira tathA gummaTa hai| isameM garbhagRha, sukha mandira para cAroM ora jina mUrtiyAM utkIrNita hai| ise nAsi aura navaraMga bhii| nIce neminAthajI phuTa uMcI viSNuvarddhanake samaya poyasabaseThakI mAtA mAcikacce aura palpakAsana mUrti camarendrasahita virAjamAna hai| garbhagrahake nemimeThakI mAnA zAntikamvene banavAyA thaa| bagabameM sarvAnhayakSa aura kRSmAMDinI yakSiNI pratiSThita 13 zAnIzvaravasti-isameM zAMtinAtha bhgvaanhaiN| bAharI dvArake bagala meM bhItapara jo zilAlekha aMkita kI mUrti hai| hai usasaM jJAta hotA hai ki isa mandirakA nirmANa cAMmuNDa- 14 kUge brahmadeva stambha-yaha stambha gaMgavaMzI gayane san 182ke bagabhaga karAyA hai| neminAtha bhagavAna rAjA mAramiha dvitIyakI mRtyukA (san 174) kI mUrtike pAsanapara jo lekha san 1138 kA utkoNita hai usasaM jAna par3atA hai ki gaMgarAja senApatike putra ecanane 15 mahAnavamI maMDapa-kaTTale vastike dakSiNa do trailokyaraMjana yA bAppaNa nAmaka caityAlaya nirmANa karAyA sundara cAra khambhe vAle maMDapa pUrva mukha pAsa-pAsa haiN| hara thA, jo isa samaya nahIM hai| neminAtha kI yaha mUti bIMsaM eka svambhe para lekha aMkita haiN| naM. 66 (42) ke lekhase jAkara virAjamAna kI gii| uparake khaNDameM pArzvanAthakI jAna par3atA hai ki yaha jainAcArya nayakIrtikA smAraka hai jise eka 3 phuTa U~cI mUrti hai| man 176 meM svargavAsa hone para unake ziSya rAja maMtrI 8 zAsanavasti-isa mandirako senApati gaMgarAjane nAgadavane sthApita kiyA thaa| isa prakArake kaI stambha isa banavAyA thA garbhagRha 5 phuTa U~cI bhagavAna mAdinAthako pahAra para maujUda haiN| camarendra mahita mUni virAjamAna hai| dvAraparake lekhase jJAta hotA hai ki gaMgarAjane san 1138 meM 'paramaprAma' nAma 16 iruve brahmadeva mandira isameM brahmadevakI mUrti kA eka gAMva bheMTa kiyA thA, jo usa viSNuvarddhana prApta humA hai, yaha san 160 kA banavAyA huA hai| thaa| sukhanAsimeM gomukha yaca aura cakrezvarI nAmaka 17 kanDuna dona-Uparake mandirake uttara-pazcima yakSiNIkI mUtiyAM haiN| bAharI dIvAroM aura stambhoM meM kahIM eka sarovara hai jise belasarovara kahate hai| yahA~ kaI kahIM pratimAeM utkIrNa kI huI hai| zilAlekha hai| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8] vAmanAvatAra aura jaina muni viSNu kumAra [247 18 lakIDona-yaha dUsarA sarovara hai ise lakkI tIna bAra / mahAmastikAbhiSekake dina janatAkI apAra bhIDa nAmakI eka strIne banavAyA thaa| isameM 3. zilAlekha thii| jaina samAjake atirikta itara samAjakI upasthiti bhI uskINita haiM jo vI 10 vIM zatAbdIke haiN| aneka adhika tAdAdameM thii| usa samaya donoM pahAr3oM para janatA yAtriyoM jainAcAryoM, kaviyoM, AphisaroM aura ucca mastakAbhiSekakA apUrva dRzya dekhane ke liye utsuka thii| padAdhikAriyoMke nAma bhI aMkita haiN| isakA saMrakSaNa maiMne svayaM candragirI parvata parase abhiSekakA vaha ramaNIya Avazyaka hai zya dekhA, usa samaya jo AnandAtireka huA vaha vacanA16 bhadrabAhaguphA-isa guphAmeM bhadrabAhuzruta kevalIke tiitr| tIta hai| dugdhase abhiSeka hone para mUrtikA sarva zarIra abhiSeka caraNa aMkita haiN| isakI marammata karate samaya san 1.. zukla prAbhAse daidIpyamAna ho rahA thaa| amya dravyoMse kA eka lekha naSTa ho gayA hai| abhiSeka karane para usakA vaha rUpa parivartita ho gayA thaa| 20 cAmuNDarAya caTTAna-isa pahAr3a ke nIce khudA aura aisA jAna par3atA thA ki usa prakRta rUpameM kucha vikRti humA eka pASANa hai| kahA jAtA hai ki cAmuNDarAyane sI AgaI, kintu mukhAkRtiko vaha snigdha saumyatA apanI gommaTezakI mUrtiko udATita karaneke lie isa parame bANa AbhAse aura bhI use uddIpita kara rahI thii| tA.mArcakI calAyA thaa| isa para jaina guphAoMke citra haiM aura unake rAtriko vIrasevA mandirakA naimittika adhivezana bAbU mizrInIce nAma bhI aMkita haiN| lAjajI kalakattAkI adhyakSatAmeM sAnanda sampanna huaa| zravaNabelagola meM hama loga 6 dina Thahare maiMne bhagavAna aura tA. . ke prAtaHkAla hama loga zravaNabelagolase mAhavalIkI 6-7 bAra donoM vakta yAtrA kI,aura candragirIkI hAsanake liye cala diye| -kramaza: vAmanAvatAra aura jaina-muni viSNukumAra [ lekhaka: zrI agaracandra jI nAhaTA ] anukaraNa-priyatA, prANiyoMkA sahaja svabhAva hai| hRdaya meM ghara kara cukI haiM ! unakA prabhAva usake jIvana meM buddhi kA vikAsa Ayu aura zArIrika sthiti para nirbhara aura svabhAvameM avazya vidyamAna rahatA hai| bar3e hone para hotA hai, usame pUrva pratyeka prANadhArI anukaraNake jariye hI bhI vezabhUSA, rIti, rivAja, prAcAra vicAra evaM pravRttiyoM Age bar3hatA hai / jIvana vyavahArakI zikSAe saba anukaraNa- meM adhikatara anukaraNatA hI pradhAna rahatI hai| adhikAMza priyatAke kAraNa hI prApta hotI hai| pazuoMkA jIvana to janasAdhAraNakA vyavahAra,unhIM para nirbhara rahatA hai, vicAroMprAyaH isI para bhAdhArita rahatA hai| kyoMki unameM buddhikA kI gaharAI buddhikI vilakSaNatA kitane vyaktiyoMko milatI vikAsa,svatantra vicAra va rakSaNake yogya nahIM ho pAtA ve soca hai aura inake vinA svatantrapatha nirmANa kaThina hI hai| nahIM sakate / manuSyameM bhI bAlakakA svabhAva va vikAsa bhAdAna-pradAna vizvakA sanAtana niyama hai manuSya jo iso anukaraNa vRttipara hI avalambita hai| vaha apane prAsa- vicAra aura cintana karatA hai, usakA pracAra bhI karatA pAsa jaisA dekhatA hai, sunatA hai, anubhava karatA hai tadanurUpa rahatA hai, vaha apane meM hI sImita nahIM rhtaa| usakA usakA jIvana inasA hai / bhAvI jIvanake nirmANakI taiyArI prabhAva bhAsapAsake vyaktiyoM para par3atA hai| vaise hI dUsaroM isI samaya ho jAtI hai usa samaya jo svabhAva, vRttiyAM, kA una para / jisakA vyaktitva adhika bhAkarSaka aura tarIke, bAlaka apanA letA haiM unakA prabhAva usake jIvana prabhAvazAlI hotA hai| usakA prabhAva adhika padanA svAbhAbhara dikhAI detaa| vivekakI paripakvatA athavA prabalatA vika hI hai| eka pratibhAzAlI vyakti apane vicAroMko hone para yadi vaha sudharatA hai, naye rAste para mubatA bhI hai, aise DhaMgase vyakta karatA hai, ki dUsarA vyakti yA sahastroM vo bhI bahuta sI bAteM jo dUsaroM ke anukaraNa dvArA usake vyakti usake vicAroMsa tatkAla prabhAvita hojAte haiM, yAvada Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248] anekAnta [kiraNa 8 D virodhI vicAra rakhanevAloMko bhI vaha apanA samarthaka, aura ityAdi kI kathAyeM mukhatA paurANika pratIta hotI hai para anukUla banA letA hai| vicAra vinimaya dvArA bhI eka ye kathAyeM jaina sAhityameM bhI bahuta prasiddhi prApta haiN| tunaimarIke vicAroM kA mAdAna pradAna hotA hI rahatA hai| eka nAtmaka adhyayanako kamIke kAraNa hI hama eka dUsareke vyaktike rahana-sahana, veza bhUSA, dhAdikA prabhAva usake sAhityakI vizeSatAoMse sarvathA aparicita hai| isI samparka meM pAne vAloM para nyUnAdhika rUpameM avazya hI prakAra vAmanAvatAra aura viSNukumArakI hai| kucha bAtoM meM paratA hai| kucha bAteM jo use prAkarSita karatI haiM,vaha apanA vaiSamya hone para bhI mUla ghaTanAoM meM itanI samAnatA hai ki letA hai| saMgatikA asara isIliye itanA adhika mAnA par3ha kara bhAracarya hotA hai| kisane kisakA anukaraNa gayA hai| bhArata meM jaba pAzcAtya dezoMkA samparka bar3hA to kiyA, yaha to nizcita rUpasa nahIM kahA jA sakatA para adhikAMza bhAratIya bhI pAzcAtyoMkI veza bhUSA, bhASA sambhava hai vAmanAvatAra prasiddha 10 avatAroM meM sammilita rahana, sahana, cAlaDhAla ityAdi aMgIkAra karane lge| aura honese yaha kathA paurANika hI rahI ho| bhinna bhika samaya abhItaka unheM chor3a nahIM pAe bhAratIya saMskRtiko chora. meM bhinna bhinna vyaktiyoMke sambandhameM ekasI ghaTanAyeM kara ve usa videzI saMskRtikI ora jhuka rahe haiM tathA use ghaTita honA asambhava nahIM para isa kathAko par3ha kara hRdaya acchA samajhakara apanA rahe haiN| yaha saba anukaraNa prayatA isa bAtako mAnaneke liye taiyAra nahIM hotA ki donoMkI ghaTanAyeM alaga alaga haiN| kaI varSoMse ina donoM kathAnakoM kA pratyakSa pramANa hai| kI samAnatA mujhe prAkarSita kara rahI thii| kucha varSa huye bhAratameM Arya, anArya saMskRtikA sAmAjika, dhArmika viSNukumArake kathAsambandhI aneka jainagranthoMko zodha kSetroM meM bahuta kucha pArasparika AdAna pradAna huaa| kaI karate samaya unameM sabase prAcIna graMtha vIM zatAbdIkI anArya devatAoM aura pUjA vidhiko pAryoMne apanA liyA 'vasudeva hiMDI' jJAta huA ataH Age usI meM varNita kathA to anAryoMkI kaI bAtoMko prAoMne apnaayaa| zadiyoMke dI jA rahI hai / vAmanAvatAra to saba purANoM meM prasiddha he samparkake bAda prAja yaha patA lagAnA bhI kaThina ho gayA hI para veda jaise prAcInatama grantha meM bhI usakA mUla prasaMga hai, ki kisa viSaya meM kisakA kitanA prabhAva hai| loka vaNita hai ataH umako dikhAte huye bhAgavat purANameM varNita sAhitya aura janavizvAsameM to bahunasI bAteM sAre vizva prasaMgako tulanAke lie yahA~ diyA jA rahA hai| bharameM samAnarUpa meM milatI haiN| joka kathAnoM meM prAya: eka zrI sampUrNAnandane apane pAryoMkA Adi deza' nAmaka hI bAta kucha sAdhAraNa antarake sAtha yA usI rUpa meM bhI granthameM vedameM nihita vAmanAvatArake ullekhAMko isa prakAra diyA hai| vibhinna rASTroke sAhityame milegii| dArzanika kSetrameM / kaI simAnta aura prAcAra vicAroMkI mamAnatAe~ pAI "viSNuke tIna padoMkI kathA purANameM prasiddha hai| jAtI hai sAhitya sambandhameM bhI yaha satya hai| asurarAja bali ne indrame svargakA rAjya chona liyA thA / kahIM bhAva sAmya, kahIM artha sAmya to kahIM zailI bajIkI dAnavIratA prasiddha thii| viSNu unake yahAM baune aura nAmakaraNakI samAnatA dekha bahuta bAra to viramaya sA brAhmaNake rUpa meM prAye ora unase tIna pada bhUmi maaNgii| hotA hai| jainAgamokI kaI gAthAyeM bauddhArika kathAmanyAMmeM zrI agaracanda jI nAhaTAne saMghadAsagaNokA jo pAI jAtI hai| isI prakAra kaI paurANika AkhyAnoko samaya 5 vIM zatAbdI likhA hai vaha ThIka mAlUma nahIM vaidikagranthoM aura jaina sAhityameM (eka hI kathA) samAna hotA, kyoMki mani zrI jinavijayajIne bhAratIyavidyAka rUpase pAte haiN| inameMse kaI dantakathAyeM dhAdi to lokapriya varSa 3 aGka meM saMghadAsagaNIkA samaya vizeSAvazyaka honese tInoM jaina, bauddha aura vaidikoMne, apane anukUla banA bhAjyake kartA jinabhadragaNI hamAzramaNake samIpavartI honA kara grahaNa kara liyA pratIta hotI haiN| kaI eka dUsarekI likhA hai| cUMki jinabhadragaNI samAzramaNakA samaya zaka kathAprose prabhAvita hokara apane apane dhArmika kathA saM053. vi0 saM0 666 nizcita hai| ataH yahI samaya sAhityameM milA dI gaI hai / kaI paurANika kathAmAko muni jinavijayajIke anusAra saMghadAsagaNIkA honA donoM dharma (jaina aura vaidika dharma ) granthoM meM samAna rUpase cAhiye / vaha vIM zatAbdI kisI taraha bhI nahIM ho saataa| pAdara prApta hai| mana damayantI, satyavAdI rAjA harizcandra -prakAzaka Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] vAmanAvatAra aura jaina muni viSNukumAra [246 bajine denA svIkAra kiyaa| viSNune do pAMvameM bhUloka bhAgavatmeM vAmanAvatArakI kathA jisa rUpameM varNita hai aura suraloka mApa liyA : tIsare pAMvameM baliko apanA usakA sAra nimna prakAra hai:zarIra denA par3A, phalataH vaha pAtAlameM jA base, aura indrakA bhRguvaMzI zukrAcAryane bali rAjAko jIvita kiyaa| phira apanA rAjya mila gyaa| viSNune baha vAmana rUpa tabase vaha unakA ziSya ho gyaa| aura unakI sevA karane indra kI sahAyatA karaneke liye dhAraNa kiyA thaa| lagA / svarga jItaneke icchuka bali rAjAse usa pratApI ___ yaha paurANika kathA eka vaidika pAkhyAnakA vistRta brAhmaNane vizvajIta nAmaka yajJa krvaayaa| yajJameM sya, saMskaraNa hai| vaha pAkhyAna isa prakAra hai ghor3A, dhvaja, dhanuSa, tarakaza aura divya kavaca, ye vastuyeM "viSNoH karmANi pazyata yato vatAni pspshe| prApta huii| ina alokika vastuoMko pAkara rAjA indrako indrasya yujyaH sakhA (Rk 1-22-16) idaM viSNuvica- jItaneke liye svargapurIko claa|| krame tredhA nidadhe padam samUdamasya pAMsure (Rk / 22-17) indrane guru vRhaspatise bali rAjAke puNya pratApakI brINi padavikrame viSNugopA adAbhyaH ato dharmANi kathA jJAta kI, taNa zatrake ina par3hate dinoM meM svarga tyAga dhArayan (Rk 1-22-15) kara cale jAnekI salAhako mAnakara svargapurIkI rAjadhAnI viSNuke karmoM ko dekho jisake dvArA yajamAnAdi vratoM- bodakara ve devatAoM ke sAtha anyatra cale gaye aura pani kA anuSThAna karate haiN| viSNu indra ke yogya sakhA hai| isa rAjAne vahIM rahate huye eka sau azvamedha yajJa kiye| (sAre jaga para) viSNu calle (unhoMne) vidhA pAMva deva mAtA aditine apane putroMkI durdazAse dukhI rakkhA / unake dhUjase bhare pAvase ( yaha sArA jagata ) Dhaka hokara pati kazyapa RSise sArA vRttAnta khaa| RSine gyaa| ajeya, ( jagat ke) rakSaka viSNu tIna pada cale, phAlaguna zukla pakSake 12 dinoM taka bhagavAna vAsudevakI dhammoko dhAraNa karate huye| upAsanA 'mAim namo bhagavate vAsudevAya' dvAdazAyarI viSNu aura indake sakhA honeke kaI udAharaNa Aye mahAmantrakA jApa aura brahmacarya, hiMsA, asatya Adi haiN| gauoke uddhArameM tathA asurAMse lar3ane meM unhoMne tyAga kara kevala dugdhAhArame japayajJa karanekA Adeza barAbara indrakA sAtha diyA hai| unhoMne ye tIna pAMva bhI diyaa| pati AjJA zirodhArya kara aditine aisA hI kiyA, indra ke kahanese hI rakhe, kyoMki Rk 4-18-11 meM jisase bhagavAnane prasana hokara usake yahA~ avatAra grahaNa varNana milatA hai| kara, abhISTa sampAdana karanekA varadAna diyaa| isake bAda 'prathAbravIt vRtramindro haniSyanmakhe viSNo vitaraM vikramasya' yogya samayameM aditikI kuTimeM pAkara bhagavAna vAsudevana atha vRttako mArate hue indrane kahA he sakhe viSNu ' bhAdrazuklA 12 'vijayAdvAdazI ke dina vAmana rUpase janma liyA / vAmana bar3e tejasvI aura ugra teja vAle the| bar3e bar3e pAMva rkho| "vitaraM vikramasya' kA zabdArtha yahI ha ve yogya vayameM saba saMskAra dvArA sampanna huye| yahA~ 'kramasva' jo kriyA pada pAyA hai vaha bhI Uparake maMtroMke "vicakrame kA sajAtIya hai| parantu sAyaNake eka bAra bali rAjAkA azvamedha yajJa zravaNa kara bhASyameM bar3e parAkramI ho' aisA artha kiyA gayA hai| vAmana narmadA nadIke taTa para bhRgukaccha kSetrameM gaye jisase astu ye tIno pada kahAM rakhe gaye 1 eka mata to yaha hai samasta RSi bhIra sabhAsad gaNa nisteja ho gaye / vAmana ki viSNune pRthvI antarikSa aura prAkAza meM pAMva rkhaa| rAjAne tejasvI rAjAkA bar3A bhAdara satkAra kiyA dUsarA mata yaha bhI hai ki pahalA pAMca samAroha (udayAcala) aura icchita vastu yAcanA karaneke khiye nivedana kiyaa| meM dUsarA AkAza (viSNu pada) meM aura tIsarA ( jaya vAmanane unake pUrvajoM aura usake dAnaguNakI sarAhanA zirasa) astAcalameM rakhA gyaa| tIsarA mata yaha hai ki karate huye apane pairake mApase tIna ga pRthvI mAMgI bali viSNu pRthvI para bhagnirUpase, antarikSameM vAyu rUpameM, rAjAne adhika mAMganekA bahuta bhAgraha kiyaa| para bhagavAna aura AkAzameM sUryarUpase vartamAna hai| vAmanane adhika kucha bhI lenA svIkAra na kiyaa| vaidika matAnuyAyiyoMke prati mAnya pranya zrImad rAjA bali yAcita pRthvIdAna karaneke liye hAthameM Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ] anekAnta [kiraNa jalapAtra lekara saMkalpa karaneke lie taiyAra hubhA / taba Akara bhI dharma aura satyameM avicala hai| ataH devoMse zukrAcAryane apane nizcayako badalane ke liye rAjAko bahuta bhI durlabha mere sthAnake yogya to yaha kabhIkA ho cukA hai, samajhAyA tathA usa dAnako sarvanAzakArI btlaayaa| para jaba taka pAThavAM sAvarNi manvantara prArambha ho, taba bakhi rAjAne garukI sattAhako amAnya karate hue kahA ki taka bhale hI sutala nivAsa kre| vahA~ mAnasika kaSTa, prahalAdakA pautra hokara maiM apanI pratijJA-satyase vicalita mAlasya, thakAvaTa, parAbhava tathA zArIrika upadrava nahIM, kadApi nahIM ho sakatA / use zukrAcAryane apanI AjJA mere saMrakSaNameM rahate hue sadA apaneko mere pAsa hI pAyegA ulaMghana karane ke aparAdhameM rAjya lakSmIse bhraSTa honekA daityoMke saMsargajanya isake AsurI bhAva bhI mere prabhAva me zrApa de diyaa| ka garuse zrApa pAkara bhI mahAna narezvara naSTa ho jAyeMge pIche sAvarNi manuke samaya meM yaha indra satyase bhraSTa nahIM hmaa| unakI patnI vindhyAvatI bhI hogA aura maiM hara samaya isakA rakSaNa kruuNgaa| use pratijJApAlanameM raha rahaneke liye uttejita karatI huI isake bAda zukrAcAryane bhagavAnakI zrAjJAse bali vAmanajIke caraNa prakSAlanArtha svarNa kalaza lekara zIghratAse rAjAkA apUrNa yajJa pUrNa kiyA / bali rAjA saparivAra bhA phuNcii| bali rAjAme vAmanajIke caraNa yugala pracAlana apane pitAmaha prahalAda ke sAtha sutana meM rahane lagA / isa kara unake dvArA yAcita tIna Daga bhUmi dAna kI / vAmana- prakAra bhagavAnane aditikI manokAmanA pUrI kI tathA jIkA zarIra tatkAla prabhuta rUpame bar3hane lagA dekhate dekhate indrako puna: usakA svarga prApta karA diyaa| pRthvI, svarga, dizAyeM aura prAkAza unake svarUpa meM samA isa kathAkA jaina granthAmeM viSNukumArako kathAke rUpa meM gaye / unhoMne bali rAjAkI samasta pRthvIko eka pairase isa prakAra varNana milatA hai| zvetAmbara aura digambara tathA dUsare pairase svargakI bhUmiko adhikRta kara liyaa| donoM sampradAyAke granthoM meM jaina muni viSNukumAranaM kisa tIsare pairakI bhUmi mApane ke lie bali rAjAke pAsa kyA prakAra muniyoMke dharmakI rakSA kii| isake udAharaNa rUpameM bacA thA ? unake kaddha anucara vAmanajIkA mAyAcAra dekha yaha kathA aneka granthoM meM varNita hai| aneka granthoMkI kara mArane daudd'e| jinheM balirAjAne apane durdinako doSa TIkAmoMmeM evaM kathAsaMgraha granthoM meM apanI apanI zailI meM dehae roka diyaa| tatpazcAt tIsare pairakI bhUmi mAMgane aneka jaina vidvAnAMne ise prastuta kiyA hai| paravartI katipara bali rAjAne apane mastaka batAte hue kahA ki tIsarA paya maulika racanAyeM bhI prApta hai una sabameM 'vasudevapaira mere mastaka para rakhiye / mujhe apakIrtikA jitanA hiMDI' graMtha hI sabase prAcIna jJAta huA hai, jo saMghadAsane bhaya hai, sthAnabhraSTa hone kA nhiiN| pApana muka madAndhakA 5vIM sadImeM prAkRta bhASAmeM banAyA hai| vividha dRSTiyosa aizvarya naSTa karake upakAra hI kiyA hai| yaha anya atyanta mUlyavAna hai unakA saMkSipta paricaya maiMne usa samaya brahmAjI vAmana bhagavAnako nivedana karane nAgarIpracAriNI patrikAme prakAzita kiyA hai| jaina prAramA lage he Izvara ! Apane bAla rAjAkA sarvasva haraNa kara nanda sabhA, bhAvanagarasaM isakA mUla eva gujarAtI anu liyA hai aura bandhanameM DAla diyA hai phira bhI isane vAda prakAzita ho cukA hai / jaina graMtha 'vasudevahiMDI' meM apanA aizvarya tathA apane Apako zrI caraNAmeM samapita varNita viSNukumArako kathA nimna prakArame haikara diyA hai loga to zrApako jala dUrvA dekara hI uttama hastinApura nagarameM padmaratha nAmaka rAjA thA, jisake gati pA lete haiM phira isakI yaha dazA karanA yogya lakSmImatI nAmaka rAnI aura viSNu evaM mahApadma nAmaka nahIM hai| do putra the / pandrahaveM tIrthaMkara zrI dharmanAtha svAmIkI parazrI vAmana bhagavAnane kahA-he brahmA ! maiM jina para parAke suvataM nAmaka maNagAra ke pAsa rAjAne viSNukumArake prasanna hotA hU~ unakA dhana haraNa kara letA hU~ kyoMki sAtha dIkSA lI aura mahApadma hastinApurakA rAjya karane dhanamada meM prANI kalyANa mArgase parAMgamukha ho jAtA hai| lgaa| parama saMvigna bhAvase saMyamArAdhana kara rAjarSi yaha bali rAjA desya aura dAnavoM meM agraNI hai, isane merI padmaratha nivArNa prApta hue / dharmazraddhAse avicala zramaNa pArjita mAyAko bhI jIta liyA hai| kyoMki aise durbhAgya- viSNukumArane ATha hajAra varSa paryanta duSkara bapa kiyA pUrNa samaya meM bhI yaha nirbhaya nirAkula hai chalasa bandhanameM jisase unheM vikurvaNI, sUcama bAdara, vividharUpakAriNI' Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNa ] vAmanAvatAra aura jaina muni viSNukumAra [251 antardhAnI aura gaganagAminI cAra labdhiyA~ prApta huii| kumArane kahA-bharata bhAdi narezoMne sAdhunIkA pUjana aura mahApadma rAjAke namuci nAmaka purohita thA jo mahA saMrakSaNa kiyA hai, tuma yadi unheM pUjya nahIM mAnI to ThIka janoMke bIca sAdhunoMse zAstrArtha meM parAjita hokara unake kintu 'sAdhu mere lie vadhya hai|' aisA bolanA rAjAke prati dveSa rakhane jagA thaa| eka bAra namuci rAjAko prasanna yogya nahIM. aisA to damyumoko zobhA nahIM detaa| ataH kara varadAna pAkara svayaM rAjA ho gayA / rAjyAbhiSekake zAnta ho va varSA kAla bItane para sAdhu lAMga svayaM anyatra sammAnase sammAnita namucine sAdhuoMko bulAkara kahA cale jaayeNge|' namucine kahA tuma kahate ho pUrva puruSa sAdhu'tuma loga merA jayakAra nahIM bolate.sase jJAta hotA kI pUjA karate the. yaha to usa rAjAkA caritra hogA, jo ki maiM tamheM mAmya nomAnamAnase rAja putra ho pIr3hiyAMse rAja karatA pAyA ho, usakA dharma ApakI jaya-parAjaya thor3e hI hAtI hai. svAdhyAya dhyAnameM hai| maiM to apane vaMzama pahalA hI rAjA huuN| ataH mujhe lIna honeke kAraNa hameM Apake abhiSekakA vRttAnta bhI dUparAma kAI prayojana TEA se dUparoMme koI prayojana nahIM / sAta rAtake bAda jo sAdhu mAlUma nahIM humA / namucine kahAadhika kyA? mere rAjya meM dikhAI dagA vaha jIvita nahIM raha skegaa| Apa jAiye / tuma loga nahIM raha sakoge / sAdhuzrAMne kahA- rAjan, mApakA kucha nahIM khtaa| dUsare sAdhurAmokA jIvana pAjase varSARtumeM vihAra karanA zAstra viruddha hai ataH hama joga khatarema hI smjhie| zarad RtumeM cale jAyeMge | namucine kahA--sAta rAtase adhika jo yahA~ rahegA usakA meM vadha kara dUMgA / sAdhunoMne viSNu kumArane kahA namuci / ' jaba tumhArA yahI nizcaya hai to aisA karo-mujhe ekAnta pradezameM tIna Daga kahA--saMgha ekatra karake hama bhApako kheNge|' bhUmi dI / jahA~ raha kara sAdhu loga prANa tyAga kareMge / sthaviroMne ekatra hokara kahA-'mAryo ! zramaNasaMghapara kyoMki varSAkAlama unheM vihAra karanA yogya nhiiN| isase vipatti pAI huI hai ataH jinake pAsa jo zakti ho, kaho merA vacana bhI raha jaaegaa| aura tumhArI sAdhunoMkI eka sAdhUne kahA-'mujhameM prAkAza mArgameM gamana karanekI vadhya karanekI pratijJA bhI pUrI ho jaaygii|' namucine zakti hai ataH jo kArya ho bhAjJA kiijiye|' saMghasthaviroM- santuSTa hokara kahA, yadi yaha satya ho, ki ve usa bhUmimeM ne kahA pArya ! tuma aMgamandara parvatastha zramaNa viSNuko se jIte bAhara na nikaleM, to maiM detA huuN|' viSNukumAra kala hI yahA~ le pAtro vaha sAdhu AkAzamArgameM jAkara tIna ga jamIna lenA svIkAra kara nagarake bAhara caje ge| dUsare dina viSNukumArako sAtha lekara hastinApurameM bhA pahu~cA / sAdhunoMko deza-nikAlekA namucikA nizcaya jJAta namucine viSNu kumAramaM kahA, maiMne jo tIna Daga bhUmi kara viSNune kahA-'saMgha nizcita rahe, aba maiM yaha uttara Apako dI hai, mApa kara le lA, viSNukumAra roSa prajvalita dAyitva apanepara latA huuN|" the| zramaNa saMghake saMkaTako dUra kara namuciko zikSA dene kI bhAvanA unake cittako udvelita kara rahI thii| unhoMne viSNu namucike pAsa gaye usane unakA khar3e hokara tIna Daga bhUmi nApane lie apanA virATa rUpa vikurvaNa svAgata kiyaa| viSNune kahA -'sAdhu loga varSAkAlameM kiyA aura perako U~cA kiyA / namuci bhayaye trasta hokara yahA~ bhale hI raheM namucine kahA Apa svAmI haiM to mahA- viSNu ke caraNoM meM par3ha kara kSamA yAcanA karane lge| viSNune padma rAjake haiM inase mujhe kyA! maiM Apako kucha bhI nahIM dhra pada par3hA jisase kSayAbharameM ve divya rUpadhArI ho ge| kahatA, mujhe to zramaNoMko avazya hI dezase nikAlanA hai| unake mukaTamaNiyoMkI kiraNa jyotima dizAeM raMgIna viSNune kahA-'varSAkAlameM pRthvI jIva jantuoMse bharI mAlUma hone lgii| grISma Rtuke sUryako bhA~ti unakA teja hone ke kAraNa zramaNoMko vihAra karanA niSiddha hai, ataH asA ho rahA thA / kAnoM para kuNDala saMpUrNa magarala zazAMumhArI prAjJAse yadi ve udyAnagRha meM varSAkAla bitA kara nagara. kakI bhauti camakate the,vakSasthala sevatahArasaM zaradaRnuke dhavala ne praveza kie binA hI videza cale jAya to bhI merA vacana meghAlaMkRta mandarAcalakI bhAMti zAbhAyamAna thaa| kadA aura tumane mAnya kiyA, samajhUgA / namucine kahA jo mere lie keyUra pahine hue hAtha indra suSakI bhAMti bhAsita hote the| dhya haiM, ve mere udyAnoM meM bhI kaise raha sakate haiM ? viSNu- mukkAmoMke pAlamba aura pravacUta sUrya maMDalako mAlA Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ] anekAnta [kiraNa 8 - sahita madhyaloka pratIta hote the| isa prakAra vRddhi pAte apUrva ceSTA aura unake virATa rUpako jJAtakara rAjA hue viSNuke rUpako dekhakara bhaya santrasta surAsura zilA, mahApadma nagara aura jamapada sahita saMghakI saraNameM pAyA parvata zikhara aura vRkSAdi prAkSepa karate the| jo unake aura gadgad vAzIse kahane lagA-maiM bhagavAna subata kArakI vAyase uchalakara itastataH gire jAte the| vizAbadeha maNagArakA ziSya zramaNopAsaka hai merI rakSA kIjiye meM vAle viSNuko dekhakara bhayatrasta apsarAe kisara, ki- Apake zaraNAgata huuN|' zramaya saMghane kahA-'tumane kupAtrapuruSa, bhUta, yaza, rAkSasa, mahoraga, jyotiSI devAdi yataH ko rAjA sthApita kiyA, hameM khabara bhI nahIM dI yaha stataH cillAte, kapite hue daur3ane lge| dekhate-dekhate tumhArI bar3I bhUla huI / prastu, hamArI to koI bAta nahIM, viSNukA zarIra lAkha yojana UMcA ho gyaa| atyanta tumhArI vijaya pramatta vRtti aura asAvadhAnIse bhAja tejasvitA ke kAraNa viSNu kisIkI prajvalita agni va kisI jokyakA astitva hI khataremeM pA gayA hai| ataH zramaNa ko candramA pratIta hote the| viSNuke zarIrameM kramazaH vaha viSNakumArako zAnta karo, tatpazcAt samasta zramAsaMgha sthala nAbhi, kaTi pradeza aura ghuTanoM para jyotiSkoMkA mArga viSNake caraNoMmeM karabaddha prArthanA karane lgaa| he viSNu zAMta bhaagyaa| bhUmi kaMpa humA, viSNune mandaragiri para apanA ho| saMgha mahApadama rAjAko kSamA kara diyaa| bhApa dAhinA paira rakhA, isa perako paThAte hI samudra jala cundha caraNa na hilAkara svAmAvika rUpameM paayeN| pApake tejase hamA viSNukI hatheliyoMko Uparako uThAte hI sabase maha- kampita pRthvI rasAtalako jA rahI hai yaha zramaNa saMgha ddhika devoMke aMgarakSaka bAta ho utthe| mApake caraNoMke ati nikaTa hai avasthita hai / lAkhoM yojana UMcA hone ke kAraNa zramaNa maryAdAke bAhara zramaNaisa prakArako vikaTa sthitimeM indrakA prAsana kampAya saMghake vacana nahIM sunanese bahuzruta zramaNoMne kahA-viSNukI' mAna humA / vipula avadhijJAnase sArI paristhiti zAtakara zrotrandriya gagana maNDala ke kisI bhAgameM hai lAkhoM yojana indrame nRtya aura saMgIta maMDalIko zrAzA.dI ki namucika U~cI deha hai aura 12 yojanase bhAge zabda nahIM sunAI atyAcArase kupita hokara zramaNa bhagavAna viSNune virATa dete / ataH bhagavAnake caraNoMkA sparza karanese ve dekheMge to rUpa dhAraNa kiyA hai ataH unheM gIta nRtyAdi dvArA namratA zramaNasaMghako dekhakara avazya zAnta hoNge| yaha vicAra kara pUrvaka zAnta kro| indrAvAsa menakA rambhA, urvazI aura sabane aba caraNa dabAyA to viSNu mahaSine pRthvIkI dhAra tilottamAne viSNuke dRSTika samakSa natya kiyaa| vAdidhvAnake dekhA apane antaHpura aura parijanoMke sAtha rAjA mahApadama sAtha 'bhagavAna zAnta ho bhAvamaya karNa-madhura stuti karate hue ke zramaNasaMghakI zaraNameM haiM tathA zramaNasaMghako bhI zAnta jinesvaroMka camAdi guNa varNana maha tumbarU, nArada hA hA hu. ho, bolate hue svacaraNoM ke nikaTa dekhakara unhoMne socA ha. aura vizvAvasuna gAyana kiyaa| bhagavAna viSNuko prasamA 'makkhanakI taraha komala svabhAvavAle zramaNasaM ghane rAjA karane ke lie devarAjaindra ke maba parivAra prAgamanakI bAta mahApadamako avazya hI kSamA kara diyA, ataH sabakI sunakara baitAnya zreNivAsI mahAdhika vidyAdhara bhI pAkara icchAkA mujhe bhI ulaMghana nahIM karanA caahie| mila ge| aura viSNuke caraNakamaloMme lIna hokara stuti devoMke vacaname mRdu hRdayavAle viSNu aNagAra, karane lge| tuburU aura nArada ne vidyAdharoM para prasanna ho saMghakI icchAnusAra apanA rUpa saMkoca kara zaradaRtuke kara saMgIta kalAkA varadAna dete hue saptasvarAzrita gadhAra caMdramAkI taraha saumya hokara bhUmi para virAjamAna svarameM viSNu gItikA pradAna kii| hue| deva, dAnava, vidyAdharAdi, varga puSpa vRSTi karake 'uttama mAhavasTriyA, na hu kovAM variNo jinndhi| hu~ti hu kovanasIlaya, pAti bahUNi bhamarAI (1) x nAhaTAjIne muni viSNukumArake vastrAbhUSaNAMkita . he mAdhuzrISTha zAnta ho jinezvarane bhI krodhako uttama vAmana rUpakA jo alaMkRta varNana kiyA hai| vaha digambara nahI kahA / jo kaddha hotA hai vaha bahusaMsAra bhramaNa karate paramparAke harivaMzapurANameM nahIM hai| aura bhI jahAM kthaahaiN| vidyAdharoMne bhAbhArapUrvaka yaha gItikA prahaba kii| meM atiraMjitarUpa jAna par3atA hai| vaha bhI nahIM hai| idhara namacike avinIti pUrNa aura bhagavAna viSNukI Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 8) vAmanAvatAra aura jainamuni viSNukumAra [253 isa prakAra svAbhAvika rUpameM pAneke bAda viSNukumA kI taraha unake caritra meM bar3A antara hai| bhAgavatake anusAra rane rAjA mahApAko rAmoke pAyogya batAte hue kaida balirAjA eka dAnI aura hara pratijJa bhAdarza vyakti thaa| kara usake putrako nyAya pUrvaka prajA pAlana karanekA nirdeza guNojanAkA bhAdara karane vAlA thaa| para namuca dubha thaa| kiyA bhagavAna viSNu kI kRpAse prajAne bhI usa putrako rAjA usake asyAcArake kAraNa hI jaina muniko apanI tapazakisvIkAra kiyaa| balU kie jAte namuciko zramaNa saMghane ko prayoga karanA par3A thaa| usakA kArya ucita jAna par3atA bacA liyaa| use dezase niSkAsita kara diyA gyaa| hai| isIlie namucike prati pAThakoMkI sahAnubhUti nahI viSNu bhaNagAra eka lAkha varSa taka tapa karake karma utpanna huI / baji jaise kisI dharmiSTakA akAraNA kevala malako dUra kara kevalajJAna, kevajadarzana prApta kara nirvANa indhako hI sahAyatAke liye, vAmana rUpa dharake kaSTa danA lakSmI pA moca pdhaare| anucita lagatA hai jike prati sahaja sahAnubhUti hoto he purANoMmeM bho avatArAkA kArya duSTaramana aura mAdhu rakSaNa yahA~ dAnoM kathAnakoMke sAmya vaiSamya para bhI saMkSipta "vicAra karanA pAvazyaka hai| batAyA hai| jo viSNu kumArako kAryako puSTi karatA hai| bhAgavata meM bRhad rUpa dhAraNA karane vAle vAmana, vAsudeva viSNuke avatAra haiN| Rgvedame vAmanAvatArako usa rUpa meM citrita nahIM kiyA gayA yahA~ vAmanako vivaraNa hI kahA hai jaina kathAmeM nAma viSNukumAra bakSika prakAraNa kaSTa diyA gayA hai| isa dRSTisa jainakathA hai| ataH nAma eka hI hai| 2 bhAgavatameM vAmanako aisA adhika saMgata hai / vAmanake kAryake anaucityakA udghATana karanekA kAraNa indrakA kaSTa haTAnA aura sahAyatA karanA brahmAkI stutise bhI bhalI bhAMti ho jAtA hai yadi vAmanabatalAyA hai| Rgvedake anumAra bhI ve indra ke sakhA the| ne apanA bacAva karanekA prayatna kiyA hai| para vaha janasAjena viSNukumArane muniyoM ke kaSTa nivAraNArtha vRhadrUpa dhAraNako dRSTise saphala nahIM pratIta hotA, ucca bhUmikA dhAraNa kiyA thaa| donoM meM kaSTa nivAraNArtha uddezya to vAloMko hI bhale na Thoka jaMce kathAmeM pahale dhana evaM ekasA hI hai| vyakti alaga alaga 3 jisa rAjAnaM aizvarya pAkara banirAnA anAcAra aura atyAcAra karane lagA, tIna Daga bhUmikI mAMgakI gaI bhAgavatAdike anusAra usa- aisA citraNa kiyA jAtA to bhI saMgati baiTha jaatii| para kA nAma bali rAjA thaa| jaina kathAnusAra namuci x nAma- use to prazaMpanIya batalAyA gayA hai| tIna Daga jitanI digambara kathA granthoM meM rAjA mahApadmakI kada karane bhUmi mAMgane aura mApate samaya bRhadrUpa dhAraNa kara chala. jaisI koI bhI bhAta nahIM hai| neko bAta donoMmeM mamAna hai hii| vAstavameM vahIM sabase x digambara paramparAme rAjAvalisa hI tIna Daga pradhAna sAmya mAnA jAnA caahie| pRthvI mAMganekA ullekha hai aura baliko hI duSTa kArya isa taraha hama dekhate hai ki donoMka rUpa ekase haiN| karane vAlA, nathA mAta dinakA rAjya prApta karane vAlA aba vidvAnoMko isa sambandhameM vizeSa vicAra pragaTa karaneka limbA hai| -prakAzaka anurodha hai| 'anekAnta' kI purAnI phAileM anekAntakI kucha purAnI phAilaM varSa 4 se 11 vaM varSa taka kI avaziSTa haiM jinameM itihAsa, purAtatva, darzana aura sAhityake sambandha khojapUrNa lekha likhe gaye haiM, jo paThanIya evaM saMgrahaNIya haiM / phAiloM ko lAgata mUnya para diyA jaayegaa| posTeja kharca alaga hogaa| mainejara-'anekAnta' vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dillii| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gommaTasAra jIvakANDakA hindI padyAnuvAda [paramAnanda jaina prAcArya nemicandra sidAmtacakravartIke gommaTasAra para kavine apanI laghutA pragaTa karate hue likhA hai ki aneka TIkA TippaNa likhe gaye haiM x pAThakoMko jAna kara granthameM kahIM chanda aura artha meM bhUla raha gaI ho to vidvAnoM prasatA hogI ki bhA. di. jaina mahAsabhAke zAstrabhaMDAroM ko cAhiye ki mUlagAthAko dekha kara usakA zodhana karane, mesa mujhe gommaTasAra jIvakAyakA padyAnuvAda upalabdha maiMne to gAthAke arthako sugama rIti avadhAraNa karaneke hamAre, jo paM. ToDaramalakI hindI TIkAke bAda banAyA liye mAtra prayatna kiyA hai|gyaa hai| isa padyAnuvAdake kartA varNI daulatarAma haiM, yaha jo hai chanda artha mahi bhUla, sodhaha sudhI dekhi zrutamUla kisa vaMzake vidvAna the aura inakI guruparamparA aura samaya gAthA ra samaya gAthAratha avadhAraNa kAja, sugamarIti kInI hita saaj|2| kyA hai isakA pranyaprazasti meM koI ullekha nahIM kiyA hai| kavine nemicandrakI jIvatatvapradIpikA nAmaka sirpha itanA hI batalAyA hai ki mUlagAthAke arthako ava saMskRtaTIkA aura paM. ToDaramalajIke 'samyajJAnacandrikA' dhAraNa karane ke liye, aura apane ziSyako par3hAne ke liye nAmaka bhASATIkA ina donoM TIkAoM se arthakA avalokana jisakA nAma vyakta nahIM kiyA varNI daulatarAmane yaha kara saMdRSTi aura yantroMko choya kara mUla gAthAoMkA artha padyAnuvAda kiyA hai jaisA ki prandhake antima macayA padyase kahA gayA hai| aura yantra vAlI gAthAzroke arthako guru TIkA (paM0 ToDaramanajIkI TIkA ) dekhanekA saMketa gAthA mUlamAMhi artha na vizeSa samajhAMhi, kiyA gayA hai yathAtAte artha avadhAranekA lobhI thaaykeN| athavA svazipya tAke par3hAvana kAja, tinahI saMskRta bhASA doya, vRttinameMse artha viloya / saMdRSTi aru yantra vicAra, gAthA mUla artha kahUM saar||87 yaha kara diyo prArambha gurupadeza paaykeN| krIDanake tAlasama maiM varNI daulatabAla jAna / yantra tanI gAthAnako, artha suracanAyukta / zrata-sAgarameM paryo umagAyake / demvA gurUTIkA virSe, karahu bhrAMta nijamukta // 8 // so aba laghu buddhipAya zArada sahAya thArI, aba pAThakoMkI jAnakArIke liye kucha mUla gAthAokA Aya gayo Adhe pAra vilamba vihaayk| padyAnuvAda mUlagAthAoMke nIce diyA jAtA hai pAThaka usa xprAcArya nemicandra ke gommaTasAra para aneka TIkAeM parase kavike racanA aura bhASA bAdike sambandhameM jAnakArI likhI gaI hai| una upalabdha TIkAoMmeM gammaTasArakI' prApta kara skeNge| kAhIkA jisake kartA prAcArya candrakItike ziSya midaM madaM pagAmiya jigATatAgogina muniiirakIrti haiN| unhoMne yaha TIkA zaka saM. 1016 guNarayaNabhUpaNudayaM jIvasa paruvaNaM vocchaM / / ( vi. saM. 17 meM banAkara samApta kI hai| isa kI hai| isa dahA-guNa-maNi-bhUSaNa udaya vara nemicanda jinarAya / nA , TIkAkI eka prati mojamAbAda jayapurake zAstra bhaNDArameM siddha zukhamakanakanama, kahu~ jiya prarupaNa gAya // 156.kI likhI huI maujUda hai jise bha. jJAnabhUSaNake guNa-ratana-bhUSaNa udayayuta zrIsiddha zuddha jinendrajI, ziSya baghu vizAlakItiko gaMdhAra mandirameM hamadavaMzI / humanavazA baranemicanda kavina caubIsa vA tiirthendrjii| bhAvaka sara bhAiyAkIkA kI putrI mANikarAIne likhA kara pradAnakI thii| dUsarI kanakI TIkA kezavavargIkI hai jise * kavine 20 ToDaramAjajIko chappayachandakI nimna unhoMne zaka saM0 128AmeM banAkara samApta kI tIsarI paMktiyoM meM seTha likhA hai, jisase spaSTa mAlUma hotA hai ki TIkA abhayacandra sUrIkI mandaprayodhikA hai| cauthI TIkA paMjI arthasampanna sAhukAra the| unake yahA~ lenadenakA nemacandrakI hai|5 vI TIkA paM0 ToDaramabAjI kI hai| nijI kArya bhI sampana hotA thA Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gomaTasAra jIvakANDakA hindI padyAnuvAda [255 - athavA zrIjinabIra vA zrIsida vA su-samaya shii| hacara gAthA sukhakAra, zAkamA pdmkaar| vA sarva sidasaha athavA prarUpaNA jiyakI khii| guNasthAna prAdhikAra paha, parama bhayo prathama subhgeh| 'puna bhASATIkA tAsukI mamyajJAnajucandrakA iti zrInemicanda sidAntacakravarti viracita gomsa zrI seTha ju ToDaramallajI racI bharaNa zramarandrakA 86 // dasAra dvitIya nAma paMcasaMgraha tAkI jIvatatvapradIpikA cA zrI nemicandravarasUra, sabahI pUrvakathita guNapUra / nAma saMskRta TIkA vA lampaka jJAnarcAndrakA mAma bhASAtina yuga caraNoja siranAya, jIvaparUpaNa kahIM so gAya // 3 // TIkAke bhanumAra mUlagAyArtha banda pandha ba.bAbIcA vagranthameM guNasthAna prarUpaNAnAma prathamo'dhikAra: m michattaM vedaMto jIvo vivarIyadasaNo hodi| raeTTha pamAe paDhamA saraNA raNahi tatstha kAraNA bhAvA / hiNa dhammaM rocedihu mahuraMkhu rasaM jahA jurdo|| sesA kammanichatte guvayAre Nasthi Na hi kajje // 6 // anubhavatA mithyAtva sadoSa, hai viparIta varzanI jIva / pariNa-apramatta cAdika guNavAna makAlI, so puna dharma na roce kadA, jiya juravAna madhurarasa sadA / kAraNa tane prabhAva prathama sNjnyaanhii| karmodaya astitva husazA zeSa hii| saMjulaNa NokasAyAgudayAdo saMjamo have jmhaa| hai upacArahi mAtra kArya rUpI nhiiN| malajagaNa pamAdo viya namhA hu pamattavirado so // 3 // gAthA ju SaTnama banda mahi adhikAra uttama yaha shii| jo dezaghAtI saMjvalana nava-nokAya ra shii| saMjJA sunAmA pacamo paraNa kiyo sukhadAya ho / saMyama makala aru mala kanaka paramAda doTa hetu hii| lAkha chanda artha mamA ghaTabaMda sudhI lehu sudhaarke| tAte jiyA sAI pramata soI virata ura baaniye| vAMbahu padAbahu par3hahu jihi vidhi hohu taTa tina dhaarke| varatI ju SaSThama yAni tAteM pramata saMyata mAniye // 32 // saMdhi puSpikA vAkya upara mujaba hai| isa tarA gommaTasArakA yaha padyAnuvAda eka aprakAzita racanA mIlesi saMpatto NiruddhaNissesa zrAsayo jiivo| jisakA samAjameM koI uslekha pAjanaka sAmane nahIM kamma-raya-vippamukko gayajogo kevalI hodi|| 65 // paayaa| isa tarahakI bhanekoM ajJAta racanAe~ pranyabhapaDAroM meM chipI par3I hai jinheM prakAzameM khAnekA batla karanA caahie| saba meda zIlatane ju aTha daza sahasa tinako paayjii| AzA hai koI dAnI mahAnubhAva daulatarAmavIkI isa mAdhava samasta nirodhajiya puna svapadameM thira thAya jii|| kRtiko prakAzameM lAnekA yatna karaMge isa granthakI eka nava vadhyamAna karamamaIraja kara vimukta bhaye shii| prati bijanaurake zAs.mayaDArameM bhI maujUda hai| mana vacana tanake yoga vina jinamajogi saMjJA nahI / / donoM pratiyA matharAmeM saM01641 meM prativipi kI govadha banda karane ke liye 31 karoDa hinduoMkI mAMga ! krAMtikArI vicAroM ke sAtha ! "gorakSaNa" mAsika patra meM padie go sevAmeM bhAga lene ke liye Ana hI 2) ru0vASika godAna bhejakara prAhaka bnie| namUne ke liye kA TikaTa mejiye| namUnA muphta nahIM bhejA jaataa| dhArmika saMsthAoM aura chAtroM ko bhaddha malya meN| grAhaka banAne vAloM ko bharapUra kamIzana diyA jAtA hai| gobadha bandI karAne ta prakArakI sahAyatA tathA dAna nIce ke patte para maniArDara se bhejie| mainejara-'gorakSaNa raamngr-bnaars| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainasAhityakA doSapUrNa vihaMgAvalokana [paM0 paramAnanda jaina zAstrI ] 'bhramaba' ke pAMcaveM varSake dvitIya aMkameM jainasAhityakA na mAna kara unheM yoM hI mana mAne DhaMgasaM arvAcIna prakaTa vihaMgAvalokana' nAmakA eka tAlikA-lekha DAkTara indrake karanA aura arvAcInoMko prAcIna batalAnA kyA ucita kahA nAmase prakAzita dupA hai| usako dekhanesaM patA calatA hai jA sakatA hai| Aja yaha lekha isA viSaya para vicAra karaneke ki jaina sAhityakA yaha vihaMgavalokana bar3A hI doSapUrNa liye likhA jAtA hai| prAzA hai DAkTara sAhaba yojanA hai| usameM ahamadAbAdakI gata aktUbara mAsameM hone vAlI saMyukta matroMke nAte usa para gaharA vicAra karanekI kRpA jaina sAhitya-itihAsa-pariSadake asAmpradAyika prastAvakI kreNge| bahuta kucha avahelanA kI gaI hai| DA. indrakaM dvArA nirdiSTa vihaMgAvalokanako usa tAlikA 34veM nambara para usa tAlikAmeM kitanehI anyakAroMko Age pIche kara diyA haribhadra ke bAda jo hariSeNakA nAmollekha kiyA gayA hai hai, kitanoMko viSakula hI chor3a diyA hai aura kitanAMkA vaha galata hai; kyoMki pApurANake kartA hariSeNa nahIM haiM samaya-nirdeza galata rUpameM upasthita kiyA hai| kaha nahIM aura na unakA samaya hI vi0 saM0 800 ho sakatA hai| sakate ki yaha saba kAryA0 indrane svayaM kiyA hai yA hariSeNa nAmake do vidvAnoMkA ullekha milatA hai jinameM kisI nirdiSTa yojanAkA vaha pariNAma hai, para itanA to prathama hariSeNa 'hariSeNa kathAkoza' ke kartA hai jise unhoMne spaSTa masakatA hai ki usakA uddezya samantabhadra aura zaka sa. 853 (vi. saM. 788) me vinAyakapAlaka akalaMka jaise nyAyasarjaka aura pratiSThApaka prAcIna vidvAno rAjyakAla meM banAkara samApta kiyA hai| dUsare hariSeNa ve ko arvAcIna aura apane arvAcIna vidvAnoMko prAcIna hai jinhoMne vi0 saM0 1.44 meM 'dharmaparIkSA' nAmakA grantha siddha karanA rahA hai| isase jahA~ aitihAsika tathyAMko apabhraMza bhApAmeM banAra samApta kiyA hai| ina donoM hAni pahu~cegI aura aneka nUtana prAnta dhAraNAoMkI sRSTi haripaMNoMmase vahA~ koI bhI vivakSita nahIM hai| vahIM hariSeNa hogI, vahA~ Uparase asAmpradAyika lagane vAlI antaH kI jagaha raviSeNa honA cAhie / usa tAlikAmaM jo yaha sAmpradAyika nItikA udbhAvana bhI ho jaavegaa| tAlikA gAtI huI hai usakA kAraNa phatecanda belAnIko va: meM jA nIti vartI gaI hai usameM antaH sAmpradAyika dRSTikoNa pustaka jAna par3atI hai jisakA nAma 'jainagrantha aura anyabhane prakAra sannihita hai aura usake dvArA sAhityikAko kAra' hai, upameM bhI haribhadra ke bAda 'papracArata (padmapurANa) sAhityake se itihAsa nirmANa kI dRSTi hI nahIM dI gaI ke kAMko hariSeNa likhA hai usa pustakameM dUsare bhI balki eka prakArase preraNA bhI kI gaI hai| jabaki hama joga bahutasaM galata ullekha hai, saikar3o grantha tathA anya kAra chUTe usa sAmpradAyikatAma Upara uTanA cAhate haiM jo patanakA hue haiN| DAkTara sAhabane ukta tAlikA usI parase banAI kAraNa hai taba aisI nIti samucita kese kahI jA sakatI hai ? jAna par3atI hai, isI donoM meM bahuta kucha samAnatA pAI itihAsajJoMko to udAra aura asAmpradAyika hone ke sAtha jAtI hai tAlikA banAte samaya usa para koI khAsa dhyAna sAtha vastutattvaka nirNayameM dRSTiko zuddha evaM niSpakSa rakhane / diyA gayA mAlUma nahIM hotA, anyathA aisI galtIkI kI bar3I jarUrata hai, usIko juTAnA cAhiya, binA usake gumarAvRtti na hotI itihAsameM prAmANikatA nahIM pA sakatI / aprAmANika ukta tAlikA DA. indrane kaSAyapAhura aura SaTkhaNDAitihAsa bahuta kucha ApattiyoM-vipratipattiyoMkA ghara bana gamake kA prAcArya guNadhara bhUtavalI puppadanta ke sAtha sakatA hai jinase vyartha hI samAjakI zaktiyAMkA kSaya honA prAcArya kundakundako vikramakI tIsarI zatAbdIkA vidvAna sambhava hai| prakaTa kiyA hai aura unake bAda mAsvAtiko rakkhA hai| yahA~ yaha vicAraNIya ki jina pAcAryoM kA samaya umAsvAtikAbAdameM rakhanA to ThIka hai paraMtu kundakundAdikA aitihAsika vidvAna prAyaH eka matase nirUpaNa karate haiM use samaya ThIka nahIM hai aura na umAsvAtise pahale vimalakA Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] jaina sAhityakA doSapUrNa vihaMgAvalokana [257 samaya hI ThIka hai| jabaki vidyAma aneka pramANoMke bhAdhAra saM0733 ke vidvAna hote haiN| itanA hI nahIM, kintu para kundakundAcAryakA samaya vikramakI pahalI zatAbdI unhoMne apanI nizIthacuNiM aura nandIcUNimeM samantabhadraghoSita kara rahe hai| ke kaI zatAbdI bAda honevAle TIkAkAra akalaMkadevake tAkhikA mitrasena divAkarako vi.....ke sidinizcaya' kA spaSTa ullekha kiyA hai| yaha saba hote madhya rakyA hai aura unheM sammatitakA nyAyAvatAra tathA hue bhI jinadAsagaNI mahattarake bAda samantabhadrakA nAmodvAtriMzakAmoMkA kartA sUcita kiyA hai, jabaki jaina nyAyake elekha karanA kaise saMgata evaM raSTi vikAra vihIna kahA jA sarjaka samantabhadrAcAryako vi.... meM jinadAsa mahattarake sakatA hai| aura yaha avalokana to aura bhI adhika raSTi bhI bAda rakkhA hai| yaha saba dekhakara badAhI bhAzcarya aura vikArakA sUcaka hai jo samantabhadrako pUjyapAdase bhI... kheda hotA hai; kyoMki prasiddha aitihAmika vidvAna paM0 jugala- varSa pIchekA vidvAna prakaTa karatA hai| jabaki pUjyapAda svayaM kizoranI mukhtArane apane 'sammanisUtra aura siddhasena' apane jenendra vyAkaraNameM samantabhadrakA ullekha 'catuSTayaM nAmake vistRta nibandhameM, aneka pramANoke AdhArase yaha samantabhadrasya' isa sUtrake dvArA karate hai| sindU kiyA hai ki prastuta pranyoMke kartA eka siddhasena nahIM isI taraha prAcArya prakalaMkadevako jo haribhadra ke bAda kintu tIna hue haiM jinameM prathamAdi pA~ca dvAtriMzikAoMke anta meM rakkhA hai vaha kisI taraha bhI ucita nahIM kahA jA kartA prathama, sanmatisUtrake kartA dvitIya aura nyAyAvatArake sakatA, kyoMki haribhadrakI kRtiyoM para akalaMkadevakA spaSTa kartA tRtIya siddhasena haiM aura ina tInoMkA samaya bhinna bhinna prabhAva hI aMkita nahIM hai| kintu haribhadra ne apanI bhnehai| sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki sanmatitarkake kartA kAntajaya patAkA' meM akalaMkadevake nyAyakA ullekha bhI siddhasena bAdako 'divAkara' nAmase bhI ullekhita kiye jAte kiyA hai| aisI sthitimeM akalaMkadevako haribhadrakA the, ve digambara vidvAna haiM, prathamAdi kucha dvAtrizikAe~ uttara vartI batalAnA kitanA ji doSako liye hue hai use jina siddhasenakI banAI huI haiM unapara samantabhadrake granthoMkA batabAnekI jarUrata nahIM rahatI! spaSTa prabhAva hI lakSita nahIM hotA balki prathamadvAtriMzikA akalaMka to jinadAsagaNI mahattarase bhI pUrvavartI hai; meM to 'marvajJaparIkSAkSamA' jaise zabdo dvArA samantabhadrakA pojima bhadrakA kyoMki jinadAsane apanI cuNiyoM meM unake 'siddhivinizcaya' ullakha taka kiyA hai aura nyAyAvatArake kartA siddhasena nAmaka granthakA ullekha kiyA hai yaha sarvavidita hai| aura zvetAmbara sampradAyake vidvAna haiM jinakA mamaya pAtrakezarI sAtha hI yaha bhI nizcita hai ki prakalaMkakA vi0 saM07.. aura bauddha vidvAna dharmakIrtike bAda kA hai aura samantabhadra me yauddhAMsa bahuta bar3A bAda huA thA, jisameM unhoMne vikramakI dUsarI-tIsarI zatAdoke vidvAna hai; jisa samayako vijaya prApta kI thii| ina saba aitihAsika sAkSiyoMke zvetAmbara granthoMkA bhI samarthana prApta hai| nyAyAvatArake hote hue bhI balAt unheM haribhadrakA uttaravartI vidvAna kartAna to samantabhadra ke 'rasnakaraNDazrAvakAcAra' kA 'prApto prakaTa karanA prAcIna bhAcAryoko arvAcIna aura parvAcInoM pajJa' nAmakA patha bhI apane prathama apanAyA hai / ko prAcIna prakaTa karanekI dUSita dRSTi athavA nItikA hI mukhtAra zrI ke ukta nibandhakA kahIMse bhI koI prativAda pariNAma jAna par3atA hai| akalaMkadevake viSayameM adhika varSa ho jAne para bhI dekhane meM nahIM paayaa| aisI sthitimeM bhI samantabhadrako jAna bUma kara vIM sadIkA vidvAna tiSu nandyadhyayana cUrNi smaaptaa| dekho bhAratIya vicA varSa sUcita kiyA hai. itanA hI nahIM kintu jinadAsagaNI maha- 3 aMka meM prakAzita jinabhadmAzramabA' nAmakA lekha tarake bAdakA bhI vidvAna sUcita kiyA hai, jabaki jinadAsa- +'iti akalaMka myAyAnusAri cenoharaM kyA' bhanegaNIne jo zvetAmbara vidvAna haiM, apanI nandIcUrNi zaka kAnta jayapatAkA pRSTha 202, vizeSake khiye nyAyakumudasaMvat 288 meM banAkara samApta kI hai| isase ve vi0 candra ke prathama bhAgakI prastAvanA dekheN| xdekho, 'sammatisiisenAGga' nAmakA bhanekAntakA vikramArka-zakAndIya-zata-sapta-pramAnuSi / vizeSAMka varSa hai ki 11-12 kAle'kalaMka yatino baudAdo mahAnabhUta // 'zakarAjJaH paJcasu varSazetaSu vyatikrAnteSu aSTanava -akalaMka carita Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25] anekAnta [kiraNa saMbhava to yaha hai ki ve jinamadagaNi mAzramake samakA- hetAvevaM prakArAdyaiH vyavacchede viparyaya / bIna yA kucha pUrva bI rahe hai| pradurbhAve samApte ca iti zabdaH vidurbudhA / / zAlArthava kartA prAcArya ebhacdrako vi.saM. 13.. yaha dhavalA TIkA vi0 saM087 meM banakara samApta meM honevAle pariData basAdhara jIke bAdakA vidvAna batakhAnA huI hai| ukta ullekhAnusAra dhanaMjaya kavikA samaya vi. kisI taraha bhI saMgata nahIM kahA jA sktaa| jabaki paM0 saM073 se pUrva vartI hai / ataH unakA nAmollekha vIraprAzAparajI kI iSTopadezaTIkAmeM jJAnAryavake kaI padya senAcAryase bhI pUrva honA cAhie, ki vidyAnanda ke bAda / ' rUpase pAye jAte hai, aisI hAlata uka niSkarSa isI taraha apanaza dohA sAhityake racayitA yogI nikAlanA samucita nahIM kahA jA sakatA zubhacandra nAmake devako vikramakI 15vIM zatAbdImeM rakkhA hai| jabaki aneka vidvAna huye haiN| prastuta zubhacandra yadi 13 vIM paramAtmaprakAza graMthake TIkAkAra brahmadeva vikramako 13 vIM zatAbdIke vidvAna hote to ve jinasena takake pradhAna bhASA zatAbdIke vidvAna hai| aura DAkTara e. ena. upAdhye ema. yokA smaraNa karake hI na raha jAte balika jinasenake bAda e.Do. jiTne bhaneka pramANoMke cAdhArase yogIdradevakA honevAle kucha mahAna bhAcAryoMkA bhI smaraNa karate; parantu samaya paramAtmaprakAzako prastAvanAmeM IsAkI.vIM zatAbdI smaraNa nahIM kiyA, isase ve 13 vIM zatAbdIke uttarArdhake nizcita kiyA hai| ataH binA kisI pramANake una vikrama vidvAna nahIM jAna par3ate / jJAnAryavake kartA adhikase adhika kI 13 vIM zatAbdImeM rakhanA ucita nahIM hai| kyoMki 1.vIM"vIM zatAbdIke vidvAna jJAta hote haiN| jJAmAva pAcArya hemacandane yogIndradevako paramAtmaprakAzakI racanAse ke 'guNa doSa vicAra' nAmaka prakaraNameM jina tIna payoMko aneka paca uddhata kiye hai apanaza bhASAkI prAcIna racanA 'ukta'ca' batalAyA gayA hai unheM jJAnArNava kArane yazasti- dohA sAhityase zurU hotI hai| baka sampUse nahIM liyA hai| kyoMki yazastilakacampUkI paumacariyake kartA vimala kavike samayameM jarUra kucha kaI prAcIna likhita pratiyoMmeM ukta tInoM hI padya 'uktaca' saMzodhana kiyA gyaa| granthameM ullikhita vikrama saMvata rUpase aMkita hai isase ve yazastinako udata honeke 60 kA racanAkAla Apattike yogya hai| isa para kaI kAraNa upase prAcIna jAna pAte haiN| ataH ve paca zubhaca- vidvAnoMne prApatti kI hai| hamane bhI usakA pAntarika parInAne yazastilaka campUse liye yaha nahIM kahA jA sktaa| paNa kiyA jisake phalasvarUpa kavikA samaya vikramakI 5 hamane jJAnAvakI kaI prAcIna pratiyAMkA avalokana kiyA vIM 6 ThI zatAbdI sthira kiyA gayA, parantu prastuta tAlikAhai jinameMse do tIna pratiyoMke hAziye para jo grantha bAjha meM vaha binA kisI pramANake tIsarI zatAbdI rakkhA gayA paca kisIme apanI jAnakArIke liye noTa kara diye the / unheM bAda lipikAroMne mUlameM zAmila kara diyaa| isa aba maiM una vidvAnoMmeM se va pramukha vidvAnoMkA taraha pratilipikAroMkI kRpA athavA nAsamajhIsaM aneko nAmollekha kara denA cAvazyaka samajhatA hai jinako pramukha padya prakSinarUpasaM pranyA meM zAmila ho gaye hai yaha bAta panthakAra hote hue bhI tAlikAme coda diyA gayA hai| pranyAMkA tulanAtmaka adhyayana karane vAloMse chipI nahIM udAharaNa svarUpa 'jalpanirNaya' ke kartA zrIdatta, 'sumati hai| aisI sthitima jJAnAvakI zuddha prAcIna pratiyose saptaka' aura sanmatisUtravivR take kartA sumatideva, mudrita pratikA saMzodhana honA jarUrI hai| jinakA tasvasaMgraha nAmaka bauddha granthake TIkAkAra kamalazIla'rAghavapApaDavIya' kAvyake kartA kavidhanaMjayakA nAmo- ne 'samatideva digambareza ima vAkyake dvArA uklekha kiyA klekha taka tAlikAme prAcArya jinamana vIrasena, jinasana -- zAkaTAyana aura bhAcArya vidyAnandake bAda vi.saM.... sumatideva mamustuta yenavassumati saptakamAptatayAkRtam / meM kiyA hai vaha bhI ThIka nahIM hai. kyoMki ukta vikI parihatApatha-sava-padhArthinAM sumatikoTivivartibhavAtahat // anekArya nAma mAlA' kA nimna eka pathamAcArya vIrasenane -zilAlekha saM0 bhA. 1-25 eka upayogo raloka kaha kara apanI dhavalA TIkAme isa graMthakA ullekha vAdirAjane pAranAtha caritra uddhata kiyA hai: meM kiyA hai| . Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] hindI jaina-sAhityameM ahiMsA [254 hai| tacAsatrake TIkAkAra zivakoTi x 'jinastuti' vidvAnoM aura racanAmoMkA ullekha yahA~ honA mAvazyakIya aura vivakSaNa kadarthana' nAmaka pranyoMke racayitA pAtra hai| kezarI, jinakA 'jina tuti' nAmakA anya pAtrakezarI yagasArake kartA amitagati prathama, bhAramAnuzAsana, stotra nAmase prakAzita ho cukA hai, 'nava-totra' ke kartA uttarapurANa aura jinadattacaranake kartA (jinasenAcArya vajanandI, + jinhoMne kisI pramANa granthakI bhI racanAkI ke pradhAna ziSya) guNabhadrAcArya, samapasAra, pravacanasAra thii| 'vAda-yAya' ke kartA kumAranandI, jinakA ullekha aura paMcAstikAmApa prAbhRtatrayake TIkAkara tathA puruSArtha'tatvAyaralokavArtika' 'pramAva parIkSA' aura 'patra parIkSA' siddhayupAya, tattvArthasAra bhAdi pranyoMke racayitA amRtameM prAcArya vidyAnandane kiyA hai| 'lokavibhAga' prAkRtake candrAcArya, dharmaratnAkarake kartA jayasenAcArya, kAmyAnukartA 'sarvanandI jinhoMne apanA ukta graMtha zaka sa. 380 zAsana aura chandonusAnake kartA nemikumArake putra vAgbhaTTa, meM banA kara samApta kiyA hai| 'sulocanAkathA' ke kartA adhyAtmakamalamArtaNDa, jambUsvAmicaritra, bATosaMhitA, mahAsena, indonuzAsana' ke kartA jayakIrti, aura 'zrata- samayamArakalazATIkA, bandAvidyA aura paMcAdhyAyI nAmaka vindu' ke kartA candrakItyAcArya, * 'vAgarthasaMgraha' purANa anyoMke kartA kavi rAjamalla / ke kartA kavi parameSThI ina vidvAnoMkI adhikAMza racanAeM isI taraha apabhraMza mAhityake bhI kaI pramukha vidvAnoM yadyapi isa samaya anupalabdha haiM phira bhI unake spaSTa ko bhI chor3a diyA gayA hai yathAullekha tathA vAkyAMke uddharaNa taka milate haiN| inake pArzvanAtha purAyake kartA kavi padmakIrti, jinakI ukta sivAya jina pAcoMkI mahatvapUrNa kRtiyA~ upalabdha haiM unakA racanAkA kAla vi0 saM0 hai| jaMbUsvAmicaritrake bhI nAmollekha nahIM kiyA gayA hai| udAharaNake taura para kartA kavi 'vIra' jinakI ukta racanAkA samaya vi. saM. pAtrakezarI aura unake prasiddha stotrako chor3akara nimna prasiddha stotrakA bAvakara nimna 1076 x tasyaiva ziSyaH zivakoTisUristapolatAlambana dehyssttiH| isa taraha jaina sAhityakA ukta vihaMgAvalokana bhaneka saMsAravArAkarapotametattatvArtha sUtra tadalaMcakAra // doSoM, baTiyoM, mkhalanoM aura sAmpradAyikanItike dRSTi -zilAlekha saM0 bhA0 1,185 koNako jiye hue hai| yadi vastutaH tAlikAke nirmANAmeM + navastotra yena vyaraci sakalAhaspravacana / sAmpradAyaka nItikA koI raSTikogA nahIM hai-vaise hI prapaMcAntarbhAvapravaNa-varasamdarbha subhagam // phatecanda velAnIkI ukta pustakakA anusaraNa karake use -zilAlekha saM0 bhAga 1,54 67 de diyA gayA hai-to khule dilama umakA zIghrahI saMzodhana * dekho, zilAlekha saMgraha bhAga 1,54,67) hokara usa prakAzame lAnA cAhiye / = hindI-jaina-sAhityameM ahiMsA : [ve. kumArI kiraNavAlA jaina ] pramattayogAta prANavyaparopaNaM hiNsaa| prAcInakAla meM yajJoMkI pradhAnatA thii| yajJa devatAoMko -prAcArya umAsvAmI prasanna karane ke lie kiye jAte the| yajJako viSNu aura arthAt pramAda aura karAyake yogase prANoMkA myaropaya prajApati bhI kahA jAnA thaa| jaba vaidika sampradAyakA jora karanA-bAta karanA, dukha denA-hiMsA hai, aura inakA par3hA aura yajJoMkA bhAratame adhika pracAra hone jagA taba ma honA ahiMsA hai| pramAda zabdakA eka vizeSa lAkSaNika unakI pratikriyA honA svAbhAvika hI thA / upAsanAkI artha bhI hai jisakA bhAva hai ki saMkalpa dvArA kAma, krodha, apekSA ye yaza vizeSataH svArtha-sAdhanAkI pUrti hetu kiye svArtha kyA jomAdike vazIbhUta hokara kArya meM sAvadhAnIse Ate the| inameM vyaktiyoMke svArthakI bhAvanA ana pravRddhi krnaa| thii| unhoMne use dharma taka kaha diyA thA, kyoMki sAdhA Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] anekAnta [kiraNa - raNa rUpase mAMsa bhakSaNa karanA hiMsA hai tavadepArakentu bha spaSTa pramAna hai ki kisa prakAra paropakArake hetu unhoMne moga leneke pazcAt ve use deva-prasAdakA rUpa mAnakara apane vyaktigata sakhakA tyAgakara sAdhanAmeM jIvana vitAnA usakA khAnA dharma mAnate the / vaidika karmakANDa hiMsA svIkAra kiyaa| neminAtha prabhu ratha para bhArata ho rAjubase pradhAna ho gayA thaa| usake virodhameM upaniSad kAlake vivAha karane jA rahe the mArgameM aneka pazuoMko bandhanase vicArakoMne prAtmajJAnakI sthApanA kii| 'bhAramAnaH vRddhi' grasta dekhakara unakA hRdaya dravIbhUta ho uThA ! unhoMne patA arthAt apanI prAtma.kI umati kro| yajJoMko upaniSadameM kiye tRNa-bhakSaka pazu yahA~ kisa kAraNase prArUda kie phUTI nAva kahA gayA hai / 'yajJAyate dRr3hA plAvA : ye yajJa gae haiN| pUchane para unheM jJAta hA ki vivAhameM nimaMtrita nizcaya hI phUTI nAva haiM / vaidika yugake RSi svarga- kumAroMke satkArake nimitta ye yahA~ lAe gae haiN| yaha kAmanAse yajJa karate the, upaniSad kAlake vicAraka Atma sunate hI unheM jagatase vairAgya ho gyaa| unhoMne pazanoMko jJAnakI vipAsAse bhAkula ho samasta vaibhava choSakara vanameM tatkAla pandhanase chur3avAyA aura svayaM usI kSaNa dIkSA cale jAte the|" grahaNa karaneke liye banakI ora cala die| bhAge calakara namaka pahisAkA upadeza diyaa|'x kara bhagavAna mahAvIra aura mahAtmA buddha avatarita hue| dUsarA udAharaNa prabhu pArzvanAthajI kA hai| unhoMne ve vaidika hiMsAke athavA kriyAkAmbako sahana na kara ske| kaThorase kaThora virodha kA pratizodha sahiSNutA aura dhairyake unhoMne dukhita prANiyoMkI karuNa-dhvaniko apanI dhvanimeM AdhAra para kiyA / aneka varSoM taka hiMsAkA ahiMsAse mibhita kara dayAkA saMcAra kiyaa| aura yajJAMkI balime sAmanA karate rahe, parantu kabhI bhI hRdaya meM pratikUla bhAvoMkI pA samudAyakI rakSA kii| manuSyoMko upadeza dete hue sRSTi nahIM huii| upayukta udAharaNoMse spaSTa hai ki jainaunhoMne kahA ki vizvakI zAnti, ahiMsA aura dayA para sAhityameM ahimAkI pratiSThA vyaktigata sAdhanA aura hI avalambita hai| vIrapramuke upadaMzoMne prANiyoMke anta- syAgake bala para hI jIvita evaM pratiSThita huI hai| stanako sparza kiyaa| sthAna-sthAna para sabhAeM kara ahiMsA tasvakA digdarzana karAyA aura usakI mahattA btaaii| "The noble principle of Ahimia has saMsArakA pratyeka vyaki apanA jIvana surakSita rakhanA influenced the Hindn Vedic ntes. As cAhatA hai aura jIvana vAloMke sAtha rahanA cAhatA hai, mata- a resuht ef Jain preachings. eva unhoMne jiyo aura jIne do' kA upadeza diyaa| The animal sacrifices were comple prophesara prAyaMgarane likhA hai-'mahiMsAke puNya tely stopped by the Brahamens and siddhAntane vaidika hindu dharmakI kriyAoM para prabhAva rAlA the inages of theasts made of flour yAniyoMke upadezakA prabhAva hai jisase brAhmaNoMne were substituted for the reat and pazuliko pUrNatayA banda kara diyA thA, tathA yajJoMke liye veritable ones required in the conducsajIva prANiyoMke sthAna meM pATeke para banAkara kArya karanA ting of yagas."(Prof. M.S. Rainaswami prArambha kiyA thaa| Ayangar M.A.) -jaina zAsana, pR0 134 // zrI 105 pUjya zullaka gaNezaprasAdajI varNaki kathanA- 2. bhagavAna neminAthake vivAha aura vairAgyakA varNana nusAra 'ahiMsA tatva hI itanA vyApaka hai ki usake udarameM jasTisa jainIne bar3A pAkarSaka kiyA hai mAjAte hai jaise hiMsA pApameM saba pApa garbhita ho "He Naminath) was a Prince born jAte haiN| ahiMsA jainadharmakA mUla siddhAnta hai| isake of the Yadva clan at Dwarka and he prabhAva meM jainadharma nimANa ho jaaygaa|' renounced the world when about to be ahiMsAmeM prANI, bhUta jIva aura zatra kI racAke married to princess Rajimati, daughliye pAtmotsargako pradhAnatA dI gaI hai| jainapurANoM meM ter of the chief, Ugrasena. When the yadukumAra 'neminAtha' ke vairAgyakI ghaTanA isa bAtakA marriage procession of Naminath app sa Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] hi dI jaina sAhityameM ahiMsA [261 ahiMsAkA artha hai kartavya praaynntaa| apana kartavyase prasAdajone likhA hai-'sabase UMcA prAdarza jisakI kalpanA vimukha honepara hI himAmeM pravRtti hotI hai| sAdhAraNataH mAnavamastiSka kara sakatA hai ahiMsA hai| ahiMsAke hisA do prakAra kI hotI hai-1. dravya hiMsA aura 2. middhA-takA jitanA vyavahAra kiyA jAyagA utanI hI mAtrA bhAva hiNsaa| kavivara vRndAvanadAsajIne bhI hiMsAke do sukha aura zAntikI vizvamaMDala meM hogii| yadi manuSya bheda mAna hai apane jIvanakA vizleSaNa kare to isa pariNAma para pahuMcegA 'hiMsA doya prakAra hai, aMtarabAhijarUpa / ki sukha aura zAntike liye prAntarika sAmajasthakI tAko bheda likhoM yahAM, jyoM bhApI jinabhUpa / / 64 // AvazyakatA hai|' aMtarabhAva azuddha kari, jo muni varatata hoya / yaha mAntarika sAmaMjasyakI sthiti tabhI utpana hotI ghAtata zuddha mubhAva nija,pravala muhiMsaka hoya // 5 // hai jaba manuSyakA saba prANiyoM ke prati sAmyadRSTi-bindu ho| aru vAhija vinu jatana jo, karai carana aap| sabase paraspara prema bhAva ho, manuSyako sUcamase sUcamatara tahaM para jiyako ghAta ho, vA mati hoha kadApa // 66 // prANIko kaSTa pahu~cAnekA adhikAra nhiiN| kaSTa saba jIvoMko aMtara nija hiMmA kara, ajatanacArI dhAra / apriya hotA hai| sukha anUkUla lagatA hai, duHkha pratikUla tAko munipada bhaMga hai, yaha nihace niradhAra // 17 // bagatA hai / jahA~ ahiMsA saba prANiyoM meM maitrIbhAva sthApita ja muni zuddhopayoga juta, jJAna prAna nijruup| karatI hai vahIM hiMsA athavA krUratA vaira-bhAva prakaTa tAko icchA karana nita, nirakhata mahaja svruup| hamA1 karatI hai| sUcamapTima avalokana karanapara yaha svataH anubhavame jaina-sAhityameM ahiMsA tIna bhAgAMme vibhakta kI gaI AtA hai ki vyakti kaSAya karake svayaM apane bhAvoMkA hai-1. AdhyAtmika hisA, 2. naitika ahiMsA aura hanana karatA hai isIliye vaha hisaka hai ataH kisIke prati 3. bauddhika ahiMsA / / rAga yA dveSake prabhAvako mahiMsAkI saMjJA dI jAtI hai| AdhyAtmika ahiMsA kA mahatva prArama-bhAvoMkI apanI mahatvapUrNa kRti 'hindustAnakI purAnI sabhyatA' nirmalatA hai isI kAraNa jainadarzanameM bhAvanAko pradhAnatA meM prayAga vizvavidyAlayake bhUvapUrva prophesara DA.veNI- dI gaI hai| kyoMki jahAM bhAvoMme kazatA kaThoratA evaM roached the bride's castle, be heard pharatAkA digdarzana hotA hai vahAM avazya hisA hotI hai| karatA nirbalatAse AtI hai| prAsmAnarbalatAhI kAyaratA the bleating and uioanmg of animals athavA hisAko janaka hai| isIsaM jainadharmana prAntarika in the cattie pen upon inquirv he boud bhAvazuddhi para jora diyA hai| kAraNaki bhAvAMkI vizuddhatA that the animals were to be slaughte hI ahiMsAkI pratiSThAko pratiSThApana karanameM sahAyaka hai| red for the guests his own friends and sAdhAraNataH manuSyakA yaha kartavya hai ki vaha bhAvanAsa party. kAryakI pahacAna kreN| apane prema va sahRdayatAko bhAvanAke "Compossion surged in the youth dvArA zatroke hRdayako parivartita kara unake hRdaya meM pramaful breast of Naminath and the torture bhAvako sthApita karanA ahiMsA hI hai| ahiMsA kaThorasa which his mariage would cause to NO kaThora virodhoMkA sAmanA karatI hai| ataH kisI bhI vyaktike many dumb ereature, pa'd bere be prati kuvicAra na rakhate hue prAtmasamaparNakI bhAvanA rakhanA tore him the mockery of buman civi hI ahiMsAkA vArtAvaka pAlana hai| ligation and heartless selbishness. He tika ahiMsAse tAtparya hai ki pratyeka prANI samAjake blung away his princly ornaments and repaired at once to the forest." nayako samakSa rakhakara apane jIvanakI bhAvazyakatAoMko itanA sImita rakkheM jisase usake svayaMkA jIvana to zuddha [Cutlines of Jainisim PXXXIV ] pra.paramAgama pR.1716-18.. 2 hindustAnakI purAnI sambatA pRSTha 63 / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ] anekAnta [kiraNa aura sarala rahe sAtha hI anya vyaktiyoMke jIvana meM koI pazcAt dUsarA aura dUsareke pazcAt tIsare yubake kAle bAdhA na pdd'e| ve apanI prAvazyakatAoMke hetu kisIke kAle megha unake mastaka para marA rahe hai| vAstavameM arthakA zoSaNa na kreN| yuddhakI samApti tabhI sambhava hai jabaki manuSya meM mAnavaborika hisA-mAna vizva meM svArthaka sAtha sAtha tAkA paryApta vikAsa ho / DA. tAnakA yaha kathana hai, vicAroMkA saMgharSamI cala rahA hai| isI kAraNa mAdhunika mAnavatAkA paryApta vikAsa nahIM ho pAyA hai isase yaha yugako bauddhika yugakI saMjJA pradAna kI gaI hai| jainadarzana agyavahArya bhale hI pratIta hotA hai, kintu jaba mAnavatAsthAvAdake rUpameM bauddhika mahisAkA pradarzana karatA hai| kI vazeSa unnati hogI tathA vaha ucca stara para pahuMcegI svAhAkA artha hai apanI dRSTi,vicAra aura kathanako taba ahiMsAkA vizeSa prata sabako pAlana karanA hogaa| . saMkRSita havapakSapAta pUrvaka na banAkara udAra, niSpakSa sambhava hai vizvake vyakti tRtIya yubameM zAmila hoM: evaM vizAla banAnA hai| apanI vicAra dhArAkA udAra parantu yaha nizcaya hai ki unheM isa nirNaya para pAnA hogA aura niSpa banAneke sAtha usakA yaha mukhya kartavya hai ki ki ve yuddhako acchA samajhate hai yA zAntiko / vAstavameM vaha apanI nIti satyako grahaNa kara prasasyako tyAganekI vijJAna aura nAza eka halameM nahIM jove jA sakate unakA bnaaye| ataH saMkSepa meM yaha kahA jA sakatA hai ki sampUrNa kSetra aura uddezya vikkula bhikSa hai| vijJAnakI umatike jagatako prAtmasAt karaneke liye agrasara honAhI bauddhika sAtha sAtha manuSyako samasyA bhI bar3hatI jA rahI hai| san mahiMsA hai| 1717 kA bhAratavarSakA plAsIkA vizvavikhyAta yuddha donoM ora kevala kucha hI sahastra sipAhiyoM meM sImita thaa| dezake Adhanika vizva prazAnta hai| prazAstikA mUla hai anya logoM para isakA prabhAva na par3A aura par3hAI kI jar3a vyaktitvavAda kyoMki vyaktikI sAmAjikatA naSTa ho kA bhI kucha hI ghaNToM meM nirNaya ho gyaa| kintu mAdhunika ga athavA vyakti adhika asamAjika ho gayA hai / vaha kAlakA yuddha vijJAnako utpati ke sAtha pratibhayAnaka hai| samAjase pRthaka rahakara apanA prabhutva sthApita karanA cAhatA koriyA, jo ki vizyakA eka choTAsA bhAga hai, ke yuddha meM hai| samAjake sthAyitvakI citA na kara apane svArtha itanI bar3I hiMsA ho sakatI hai jo ki pratyakSa hI hai to mApanoMkI partike hetu ceSTA karatA hai| mAnavane kyA na yaha viSaya vicArayIya hai ki vizvavyApI yuddha meM kitanI kiyaa| manuSyane vijJAnakI gaharI khAIyA~ khodI tathA adhika hiMsA hotI hogii| isase yaha spaSTa hai ki bhAja bhAnA prakArakI gaisoMkA nirmANa kiyaa| kintu ina sabakA kA vijJAna kitanA hAnikAraka ho gayA / ataH pratyeka duSpariNAma svayaM unhIMko sahana karanA par3A aura pdd'egaa| prANIkA kartavya yaha honA cAhiye ki vaha isa prazna para ataH arvAcIna kAla meM manuSya samAjako vizvavyApI vicAra kare ki vizva meM zAnti ho yA yuddha / kyoMki yadi yuddha aura mahilAke madhya apanI rucike anukUla cunAva ina donoMkA paraspara sambandha rahA to yaha nizcaya hai ki karanA hai|baaj vizvake sAmane mukhya samasyA yaha hai ki manuSya samAjakA anta ho jaayegaa| jisa prakAra roTIko kisa prakAra vijJAnako nAzAtmaka kAryose pRthaka rakkhA khAnA aura bacAkara bhI rakha lenA asabhava hai isI prakAra jAya / aba bhI isa vizvame aisI jAti aura vyakti vidya yuddha hote hue zAnti sthApita karanA bhI asaMbhava hai| mAna haiM jo yaha kalpanA karate haiM ki vijJAna aura yuddhakA yadi vijJAnakA uddezya manuSya samAjakI usati hai to paraspara sambandha hai athavA eka dUsareke viruddha nahIM hai| ---- - 09 Humanity hos not yet progreisa aise bhI vyakti hai jo socate haiM ki vizva yuddha hokara seed enough. When the bumanity has hIrahegA aura zAMti tathA ahiMsAke koI bhI usa prayatnako roka nahIM skeNge| eka ahiMsA premI vyaktike liye vizvayuddha sufficently developed and reached in kyA anya kalahake choTe-choTe kAraNa mAtrose ghRNA hotI hai| curtain higher stage this law of parantu yaha matva na khedakA viSaya hai ki vizvavyApI yuddha hote Ahimsa should be and would be follo wed by ael. -jaina zAsana, pR0 146 / huye bhI jAti aura manuvyake meva nahIM khulate aura eka yuvaka - Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhityameM ahiMsA [263 - ahiMsAke dvArA hI yaha sambhava ho sakatI hai na ki hiMsAke gAndhIkI ekaniSThatAse ahiMsAkI sAdhanAkA prabhAva hai ki dvArA / yaha sambhava ho sakatA hai ki kucha vyaktiyoMko 100 varSose parAdhInatAkI bedI meM par3e hue bhAratavarSako yuddhase lAbha ho jAya parantu yadi unheM vijJAnase pUrNa mukta karAyA / unake kathanAnusAra ahiMsA mandiroM athavA bAma uThAnA hai to bhahiMsAko kAryarUpameM pariNita karanA prakoSThoMke eka kone meM baiTha kara prayoga karaneko bastu nahIM hogA aura zAntike siddhAntoMkA anugamana karanA hogA! varan jIvanake pratyeka kSetrama tathA pratyeka sabameM usakA vizvameM rAmarAjya ahiMsAke dvArA hI sthApita ho sakatA upayoga honA cAhiye / tabhI mAnava jIvana saphala ho haina ki hiMsAke dvArA / yadi manuSya vizvama zAmina sakatA hai| sthApita karanA cAhatA hai to yaha Avazyaka hai ki vijJAnakA prAja vizva yudoMkA kAraNa kevala pUjIkA mAsaucita prayoga kiyA jAya aura ahiMsAkI mahattAko mAna vitaraNa hai| jaba taka dUsaroMkI bhUmikA nirdayatA samajhA jAya / vizvame samaya samaya para samAja sudhAraka . pUrvaka harUpa lenA na banda hogA aura pUMjIkA samAna vita aura dharmopadezaka avatarita hote rahe haiN| jinhoMne himAke raNa na hogA, yuddha honA nizcita hai| bhAja kamyunijma * upadravase vizva ko mukta kiyA aura zAnti tathA ahiMsAke aura kepilijmakA hI saMgrAma hai| vizvarUpI akhAdemeM yaha bAdezase prANImAtrakI rakSA kii| ahiMsAkA uddezya sarva dAnoM pahalavAna apanI zaktikI parIkSA hetu utare hai aura prathama vizeSatayA jaina tIrthakaroMne gambhIratA eSa suvyavasthA jaba taka ina samasyAoMkA nirNaya na hogA yaha bhApati dUra pUrvaka batAyA aura ucita rItisaM pracArita kiyaa| ahiMsA na hogii| ke viSayameM jainadharmakA dRSTikoNa vastutaH maulika hai| vizvavaMca mahAtmA gA~dhIke prasiddha anuyAyI zrIkAkA yaha maulikatA isameM hai ki jaina vicArakaoNna ahiMsakI kAlelakarake ahiMsAke viSayame atyanta ucca vicAra haiN| myAkhyAkA vicArabindu mAramAko mAnA hai| jainadharmake unake kathanAnusAra 'jabase manuSyane mAtAke peTase janma antima tIrthakara zrIvardhamAnasvAmI aura buddhadharmake pravartaka liyA, tabase ahiMsAkA janma huA hai| balidAna tathA mahAtmA buddha tathA IsAI dharmake pravartaka laura jemapha svArpaNake vinA ahiMsA jIvita nahIM raha sktii|' krAisTa ityAdine ahiMsAkI mahattA para vicAra kara vizva hindI jaina-sAhitya meM ahiMsAkI mahattA aura hiMsAke ko usakA upadeza diyaa| isa prakAra unhoMne apane samaya niSevaka viSaya para sAhisthikoMne sundara prakAza DAlA hai| ke hiMsAtmaka kAryose manuSyoMko bcaayaa| kaviyara banArasIdAsajIke kathanAnusAra hiMsA karanese samrATa azokane kaliMgake mahAyuddhake pazcAt mahimAkI kamA bhA puNya phalakA prApta nahI hAtAmahattA samajhI aura jaba taka rAjya kiyA prema aura jo pazcima ravi ugai, tirai pASAna jala, zAntase apanI prajAko eka sUtrameM baaNdhaa| san 1688 jo ulaTe bhUvi loka hoya zItala anala | meM iglaiMDameM rakahIna krAnti huI jo 'gloriyasa regUlezana' jo sumerU Digamage, siddha ke hoya paga, ke nAmase prasiddha hai| yaha ghaTanA iglaiMDa evaM yAropake tabahu hiMmA karata, na upaje puNya phala // 1 itihAsameM atyanta mahatvapUrNa hai| inase sTUarTa jaina-sAhityake suprasiddha kavi bhUdharadAsajIne hisAse rAjAmoMke daivI adhikAra middhAntakA anta kara diyA bali kiye gaye pazuoMke mukhase atyanta karuNa bhAva vyaka bhAra iMglaMDameM' pAliyAmaiMTako pradhAnatA pradAna kara dii| karAya hai| yathAisa krAnti dvArA yaha siddha hotA hai ki mahimAmeM jo zakti kahai pazu dIna suna yajJake karaiyA mohi / vidyamAna hai vaha talavAra aura pAmba mAdimeM nhiiN| hemata hutAzanameM kaunasI bar3AI hai / / hamAre apane yugameM vizvavibhUti mahAtmA gAndhIjIne svarga sukha meM na cahoM deha mujhe yoM na khoN| jo mahatvapUrNa kArya kara vizvake samasta vicArakoMkA dhyAna ghAsa khAya rahauM mere yahI mana bhAI hai| prAkarSita kiyA-vaha hai sArvajanika kSetrameM ahiMsAke jo tU yaha jAnata hai veda yoM bakhAnata hai| siddhAntoMkA prayoga / unhoMne apane nizadinake vyavahArameM . zramana, varSa ka. pR. / / ahiMsAko kAryarUpameM pariNata kiyaa| yaha unhIM mahAtmA- 1. prAcIna hijai. kavi pu.10| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264] bhanekAnta jala jalau jIva pAvai svarga sukhadAI hai| jaise apane prAna haiM taise parake jAna / DAre kyoM na pIra vAmaiM apane kuTumba hI ko| kaise harate duSTajana binA baira para prAna / / mohi jina jAre jagadIzakI duhAI hai|||2 nirajana vanadhanameM phira, marai bhUkha bhaya hAna / DIka yahI bhAva mahAtmA kabIradAsajIne bhI zivaha dekhata hI ghUsata churI, niradaya adhama ajAna / / kI jAne vAlI munaki mukhasa vyakta karAye haiM duSTasiMha ahi mAriye tAmeM kA aparAdha / ? murgI mubAsauM kahai, jivaha karata haiM mohi / prAna piyAre sabaniko, yAhI moTI bAMdha / / sAhiba lekhA mAMgasI, saMkaTa parihai tohi / / bhalo-bhalo phala leta hai, buro buro phala deta / kahatA ho kahi jAta ho, kahA jomAna hmaar| tU niradaya hai mArakai, kyoM hai pApa sameta / / 1 jAkA gara tuma kATi ho so phira kATi tumhaar||3 yadyapi ahiMsA jainadharmakA prANa hai para vizvakA hindI na gadya sAhityagaganake dedIpyamAna nakSatra aisA koI dharma nahIM hai jisameM ahiMsAkA virodha kiyA 6. ToDaramalajI ne apane 'puruSArtha siddhayuya' parAmaka ho| cAhe vaha hindU dharma ho, cAhe bauddha dharma ho, cAhe pranyakI TIkAmeM hiMsAke doSoMkA sundara vivecana kiyA hai- imbAma ho athavA krizciyana / ina bhinna bhinna matAnu -hiMsA nAma to dhAtahIkA hai| parantu pAta doya yAyiyoMne hiMsA jaise ratnako pAkara use pAlokita prakArake haiM, eka to pAtmavAta, eka paraSAta / so jaba yaha kiyaa| ahiMsAke viSayameM vyAsajIke vAkya smaraNa rakhane bhAramA kaSAva bhAvAne paraNamate apanA burA kiyA taba yagya haiMbhAramadhAta to pahile hI hoya, nivasyA pIche anya jIvakA aSTAdazapurANeSu vyAsasya vacana dvayam / bhAyu pUrA humA hoya athavA pApakA udaya hoya to usakA paropakAraH puNyAya pApAya parapIDanam / / bhI ghAta hoya to usakA ghAtako na kara sake haiM, timate prANaghAtatvayogena dharma yo mana tejanaH / usakA to pAta usake dharma mAdhIna hai, isakI to isake saH vAnchati sUdhAvRSTi kRSNAhimukhakoTarAta / / bhAvanikA doSa hai isa prakAra pramAdasahita yogaviNe arthAt aThAraha purANoM meM kevala do hI vacana zreSTha bhAsmaghAtakI pratekSA to hiMsA nAma paayaa| aba bhAge / I-paropakArase puNya aura para pITanase pApa hotA hai| paravAvakI apekSA bhI hiMsAkA sadbhAva bhI digvAve hai-- jo prANiyoMkI hiMsAse dharmakI icchA karatA hai vaha kRSNa -parajIvakA pAta rUpa jo hiMsA so doya prakAra hai mapake muMhase amRtakI vRSTi cAhatA hai| eka aviramaka rUpa eka pariramaya rUpa hai| jima kAla pAibila meM haz2arata IsAmasIhane bhI ahiMsAkA upa- . jIva para jIvakA pAta viSa to nAhIM pravate aura hI koI deza dete hue kahA tU prANiyoMkI hatyA mata kara / kArya virSe prava hai, parantu hiMsAkA syAga nAhIM kiyA hai| hamAre rASTrapati DA. rAjendraprasAdajIne jainadharmakI visakA bAharavA jaise harita kAyakA tyAga nAhIM aura vaha mAnyatAke viSayameM nimna mAva vyakta kiye hai-'maiM apane ksiI kATa virSe harita kASakA bhakSaNa bhI nAhIM karai / / ko dhanya mAnatA hU~ ki mujhe mahAvIra svAmIke pradezameM jaise jo hiMsAkA tyAga nAhIM hai. aura vaha kisI kAla rahanekA saubhAgya milA hai| ahiMsA jainoMkI vazeSa viveM hiMsA virSa nAhI pravata hai parantu aMtaraMga himA karane sampati hai| jagatake anya kisI dharmameM ahiMsAkA pratipAkA astitva bhAvakA nAza na humA tisako aviramaNa rUpa dana itanI sUkSmatA aura sarabatAse nahIM miltaa|' hiMsA khie| bahuri jisa kAja jIva parajIvake ghAta viSa isa prakAra hama dekhate haiM ki jaina tIrthaMkaroMne mAmana kari vacana kari va kAryakAra prayatna tisako pariramaNa cAroM aura jaina kaviyoMne eka svara hokara ahiMsA para jora rUpa hiMsA kahiye ye do bheda hiMsAkekaDe, tina doGa bhedana diyA hai| kyoMki yaha mAnavatA evaM dhArmikatAkA mUkha haiN| virSe pramAda sahita yogakA astitva pAiye hai| .. dharmakA mUlAdhAra ahiMsA hI hai| yahI kArakhI ki jaina apanI prasida kRti 'budhajana satasaI' me kaviyara kaSiyoMkI antaravANI bhI yatra tatra sarvatra mahilAse manubudhajanajIbhAkheTako nindA karate hue kahA hai pramANita hotI rahI hai| pu* siyupAya pU. 36-01 2.jaina zataka puu.15|.biir vANI varSa aMka du.satasaI 1.11-12 / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayamArakI 15vIM gAthA aura zrIkAnajI svAmI (sampAdakIya) [gakiraNa naM0 se Age] sAre jinazAsanako dekhane meM heta usI prakAra yaha bhI batAyA ki "isa gAthA zrIkAnajImbAmone apane pravacana meM kahA ki prAcAryadevane jemadarzanakA marma kholakara rakhA hai| yaha 'zuddha bhAramA vaha jinazAsana hai, isatira jo jIva apane kathana bhI bhApakA kucha saMgata mAlUma nahIM hotA, kyoMki zuvamAtmAko dekhtaa| vaha samasta jinazAsanako dekhatA gAthAke mUlarUpako dekhate hue isameM jainadarzana bhayakA hai| isa sarkavAkyasaM yaha phalita hotA hai ki apane gura jinazAsanake marmako kholakara rakhane jaisI koI bAta pAsmAko dekhane-jAnana bAbA jIva jo samasta jinazAsana pratIta nahIM hotii| jinazAsanakA bAya yA svarUpa taka bhI ko dekhatA-jAnatA hai usake usa dekhane-jAnane meM heta yA usameM diyA humA nahIM hai| yAda diyA huA hotA to smA aura jinazAsanakA (mvarUpAdise) ekasva hai| yaha hetu dUsarI zaMkAkA viSayabhUta yaha prazna hI paidA na hotA ki svAmIjIke dAga nayA hI prAviSkRtahamA hai| kyoMki prastata 'usa jinazAsanakA kyA rUpa hai jise usa raSTAke dvArA mUla gAthAme na to esA ullamba haka 'jo zuddhAmA vaha pUrNataH dekhA jAtA hai? gAthAmeM sAre jinazAsanako dekhane jinaza sana hai aura na mAre jinazAsanakI jAnakArIko mAtrakA ullekha hai-use sAra yA saMpAdike rUpameM sihakarane ke lie kisI hetukA hI prayoga kiyA gayA hai- dekhane kI bhI koI bAta nahIM hai| sArA jinazAsana usameM to 'ilie' arthakA vAcaka koI pada vA zabda bhI athavA jinapravacana dvAdazAMga jimavANIke vizAla rUpako nIjisasevA tayogI pI liye hue hai, use vAlmadIka dvArA-edAramAkedvArA jaatii| aisI hAlata meM svAmInIne apane vakta tarkavAkyakI nahIM-kaise dekhA jAtA hai, kisa raSTi pA kina sAdhanoMse bAtako jo prAcArya kundakunda dvArA gAthAmeM kahI gaI dekhA jAtA hai, sAcAt rUpameM dekhA jAtA hai yA prasAbatalAyA hai vaha kucha saMgata mAlUma na hokara unakI nijI sAn rUpameM aura prAtmAke una pA~ca vizeSayoMkA jinakalpanA hI jAna paratI hai| prastu: isa kalpanAke dvArA zAsanakA pUrNa rUpameM dakhaneke sAtha kyA sambandha hai athavA jisa naye hetukI IjAda kI gaI hai vaha prasiddha hai arthAt ve kaise usa dekhane meM sahAyaka hote hai, ye saba bAte gAgAmeM zuddhAmA aura samasta jinazAsanakA ekatva kisI pramANasa jainadarzanake marmakI taraha rahasyampameM sthita hai| unameMse siddha nahIM hotA, donoM ko eka mAnane meM aneka prasaMgatiyoM kisIko bhI prAcArya zrIkundakundana gAthAmeM khokhakara nahIM athavA doSApattiyoM upasthita hotI hai jinakA kucha digdarzana rakyA hai| jainadarzana athavA jinazAsanake marmako kholakara evaM spaSTIkaraNa Upara "zuddhAtmadarzI aura jinazAsana" batAnakA kucha prayatna kAnajI svAmIne apane pravacana meM zIrSakake nIce kiyA jA cukA hai| jarUra kiyA hai parantu ve usa yathArtharUpame khojakara batA jaba yaha hetu prasiddhasAdhanake rUpa meM sthita hai taba nahIM sake-bhalaMhI mAramadharmake sampAdaka ukta pravacanako isake dvArA samasta jinazAsanako dekhane-jAnane rUpa mAdhyakI uddhata karate hue yaha likhate hoM ki 'usa (15 vI gAthA) siddhi nahIM bntii| abhItaka sampUrNa jinazAmanako dekhane meM bharA humA janazAsanakA atizaya mahatvapUrNa rahasya jAnanekA viSaya vivAdApatra nahIM thA-mAtra dekhane-jAnane- pUjyasvAmIjIne isa pravacanameM spaSTa kiyA hai (kholakara kA prakArAdi hI jijJAsAkA viSaya banA hubhA thA-aba rakhA hai)| yaha bAta mAge calakara pAThakoMko svataH mAlama isa hetu prayogane saMpUrNa jinazAsanake dekhane-jAnaneko bhI para jAyagI yahA~ para maiM sirpha itanA hI batalAnA cAhatA vivAdApatra banAkara use hI nahIM kintu gAthAke pratipAca hU~ki apane dvArA khokhe gaye marma yA rahasyako svAmIjIviSayako bhI jhamele meM DAla diyA hai| kA zrIkundakundAcAryake matthe maMdanA kisI taraha bhI samasvAmIjIne jisa prakAra apane uka tarkavAkyakI cita nahIM kahA jA sktaa| isase sAdhAraNa janatA myartha bAvane zrIkundakundAcArya-dvArA gAthAmeM kahI gaI batalAyA hI pramakA zikAra banatI hai| ataH kAnajI svAmIne Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ] anekAnta [kiraNa jinazAsanakA jo bhI marma yA rahasya apane pravacana meM hAjatameM kevala apane zudvAtmAkA anubhava karanA yaha jinakholakara rastA resakA mUlasUtra vahI hai ki 'jo zuddha zAsana kA sAra nahIM kahAlA sktaa| azuddhAmAoMke anubhAramA vaha jinazAsana hai|' yaha sUtra kitanA sAravAn bhava vinA zuddhAsmAkA anubhava bana bhI nahIM sakatA aura athavA doSapUrNa hai aura jinazAsanake viSaya logoMko na azuddhAmAke kathana vinA zudvAtmA kahanekA vyavahAra hI kitanA saccAjJAna dene vAlA yA gumarAha karane vAlA he bana sakatA hai| anaH jinazAmanase azuddhAmAke kathanako isakA kucha digdarzana isa lekha meM pahale karAyA jA cukA ajaga nahIM kiyA jA sakatA aura jaba usa alaga nahIM kiyA hai| aba maiM jina zAsanase sambandha rakhane vAlI pravacanakI jA sakatA taba sAre jinazAmanake dekhane aura anubhava karane meM kucha dUsarI bAtoMko netA huuN| ekamAtra zuddhAsmAkA dagvanA yA anubhava karavA nahIM pAtA, jinazAsanakA sAra jise jinazAsanake sArarUpameM prastuta kiyA gayA hai pravacana meM bhAge calakara samasta jinazAsanakI bAtako vItarAgatA aura jainadharmaborakara usake sArakI bAtako liyA gayA hai aura usake zrIkAnajIsvAmI apane pravacana meM kahate haiM ki "zuddha dvArA yaha bhAva pradarzita kiyA gayA hai ki zuddhAsmadarzanake prAramAke anubhavasaM vItarAgatA hotI hai aura vahI (votta- . sAtha saMpUrNa jinazAsanake darzanako saMgati viThalAnA kaThina rAgatA hI) jainadharma hai; jisasaM rAgakI utpatti ho vaha hai| cunAMce svAmIjI sArakA prasaMga na hote hue bhI svayaM jainadharma nahIM hai|" yaha kathana prApakA sarvathA ekAntadRSTise prazna karate haiM ki "samasta jainazAsanakA sAra kyA hai" bhAkrAnta hai-vyApta hai; kyAki jainadarzanakA aisA koI bhI aura phira ucara dete haiM-"apane zuddha mAramAkA anubhava niyama nahIM jisase zuddhAramAnubhavake sAtha vItarAgatAkA karanA" jaba uka sUtrake anusAra zuddhAramA aura jinazAsana hAnA anivArya kahA jA sake- vaha hotI bhI hai aura nahIM eka hai saba jinazAsanakA sAra vahI honA cAhiye thA jo ki bhI hotI / zuddha prAsmAkA anubhava ho jAnepara bhI rAgAzavAlmAkA sAra hai na ki zudvAtmAkA anubhava karanA; parantu dikakI pariNAta calatI hai, indriyoMke viSaya bhoge jAte zavAlmAkAsAra kucha batabAyA nahIM gayA, ataH jinazAsana- hai, rAjya kiye jAte haiM yuddha lar3e jAte hai aura dUsare bhI kA sAra jo zuddhAsmAkA anubhavana prakaTa kiyA gayA habaha aneka rAga-dveSake kAma karane par3ate haiM, jina sabake unlekhoMvivAdApasa ho jAtA hai| vAstavame dekhA jAya to vaha saMmArI se jainazAstra bhare par3e haiN| isakI vajaha hai donAMke kAraNAazuddhAramAke kartavyakA eka bhAMzika sAra hai-pUrA sAra bhI kA alaga alaga hAnA / zuddhAsmAkA anubhava jisa nahIM hai kyoMki ekamAtra zuddhAsmAkA anubhava karake raha jAnA samyagdarzanake dvArA hotA hai usake prAdurbhAvamai darzanamAhayA usI meM bhaTake rahanA usakA kartavya nahIM hai balki usake noya karmakI mithyAvAdi tIna aura cAritramAhanIyakI bhAge bhI usakA kartavya hai aura vaha he karmopAdhijanita anantAnubandhI sambandhI cAra aisI sAta kama-prakRtiyoMke apanI prazuddhatAko dUrakarake zukhAtmA bananekA prayatna, jise upazamAdika nimitta kAraNa haiM aura vItarAgatA jisa vIta. ekAntaSTike kAraNa kAra diyA gayA jAna pAtA hai| aura rAgacAritrakA pariNAma hai usakI prAdurbhUtima cAritramohaisaliye vaha jinazAsanakA sAra nahI hai| jinazAsana nIyakI samasta karma-prakRtiyoMkA saya nimitta kAraNa hai| donoMke vastutaH nizcaya aura vyavahAra athavA bAthiMka aura nimitta kAraNoMkA eka sAtha milanA avazyaMbhAvI nahIM hai aura paryAyArthika donoM mUla nayoMke kathanopakathanoMko bhAsmasAt isaliye svAramAnubhavake hote hue bhI bahudhAvItarAgatA nahIM kiye hue hai aura isaliye usakA sAra vahI ho sakatA hai hotii| isa viSayame yahAM do udAharaNa paryAta hoMge-eka samyajo kisI eka hI nayake vaktavyakA ekAnta pakSapAtI na bATa devoMkA aura dUsarA rAjA zreNikakA / rAjA aMgikahokara donoMke samanvaya evaM avirodhako lie hue ho| ko mohanIya karmakI ukta sAtA prakRtiyoMke pabame zAyika isa dRSTise pati saMkSepameM yadi jinazAsanakA sAra kahanA samyagdarzana utpaba hudhA aura isalie usake dvArA apane ho to yaha kaha sakate haiM ki-jayavirodhase rahita jIvAdi zuvAsmAkA anubhava to dumA parantu vItarAgatAkA kAraNa tatvoM tathA dayoMke viveka sahitako prAtmAke samIcIna upasthita na honeke kAraNa vItarAgatA nahIM pA sakI aura vikAsamArgakA pratipAdana hai vaha jinazAsana hai|' aisI isaliye usane rAjya kiyA, bhoga moge, aneka prakArake Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] samayasArakI 15vI gAthA aura zrIkAnajI svAmI [267 rAga-dveSoM ko apane meM mAmaya diyA tathA apaghAta karake bakSika gRhasthoM tathA gRhatyAgiyoMke liye ina cauka manumarakha kiyA / vaha mara kara pahale narakameM gayA, vahA~ bhI chAnakA vidhAna hai aura hama donoM dharmoke kayanoM tabA usake vaha cAyika samyaca aura svAtmAnubhava maujUda hai ullekhAse adhikAMza jaina grantha bhare hue haiM, jinameM zrIkundaparantu prastuta vItarAgatA pAma nahIM phaTakatI, nitya hI kundaka cArittapAramAya grantha bhI zAmila haiN| ina naraka-paryAyAbhita azubhatara lezyA, azubhatara pariNAma donoM dharmoM ko jinazAsanase majaga kara dene para jainadharmakA aura zubhatara deha vedanA tathA vikriyAkA zikAra banA phira kyA rUpa raha jAyagA use vijJa pAThaka sahajameM hI rahanA hotA hai sAtha hI duHkhAkA samabhAva vihIna hokara anubhava kara sakate haiN| sahanA par3atA hai| isI taraha samyagdaSTi deva, jinake zAyika yahAM para itanA aura bhI batalA danA cAhatA hU~ samyaksva taka hotA hai, apane prAsmAkA anubhava to rakhate kimarAgacAritra jo saba morase zubhabhAvoMkI sRSTiko haiM parantu prastuta vIrAgatA unake bhI kA bahI phaTakatI pAthame liye hotA hai tathA zubhopayogI kahalAtA hai,vItarAgahai-ve sadA rAgAdikameM phaMse hue, apanA jIvana prAyaH cAritrakA sAdhaka heAdhaka nahIM * / usakI bhUmikAmeM bhAmAda-pramoda evaM krIDAyoMme jyanIta karate hai paryAya praveza kiya binA vItara gacAritra taka kisIkI gati bhI dharmaka kAraNa cAritrake pAlana meM sadA asamartha bhI bane rahate haiM. nahIM honI vItarAgacAritra moSakA yadi sAcAt hetu hai phira bhI cAritrasaM anurAga tathA dharmAtmAoma prama rakhate to vaha pAramparya hetu hai| donoM mokSake hetu hai taba haiM aura unameMse kitane hI jaina tIrthakaroke paMcakalyANakake ekakA dUsare sAtha virodha kaisA / isIse jisa nivAbanavaavasaroM para pAkara unake prati apanA bar3A hI bhaktibhAva kA viSaya vItarAgacAritra hai vaha apane sAdhaka athavA pradazita karate haiM, aisA benazAstrose jAnA jAtA hai| sahAyaka vyavahAranayake viSayakA virodhI nahIM hotA, badika isa taraha yaha spaSTa hai ki zuddhAsmAke anubhavase vIta- apane astitvake liye usako apekSA rakhatA hai| jo rAgatAkA honA lAjimI nahIM hai aura isalie svAmIjIkA nizcayanaya vyavahArakI apekSA nahIM rakhatA, vyavahAramayake ekamAtra apane zuddhAramA anubhavase vItarAgatAkA honA viSayako jainadharma na batalAkara usakA virodha karatA hai batalAnA korA ekAnta hai| pAra ekamAtra apane hI viSayako jainadharma batalAtA humA hamI taraha vItarAgatA hI jainadharma hai jisase rAgakI nirapeza hokara pravartatA hai vaha zuddha-paccA nizcayanayana utpatti hA vaha jainadharma nahIM hai. yaha kathana bhI korI ekA- hokara prazaddha evaM mithyA nizcayanaya hai aura isaliye mata kalpanAko liye hue hai kyoMki isase kevala vItarAgatA vItarAgatArUpa apanI arthakriyAke karane meM asamartha hai; athavA savathA vItarAgatA hI jainadharmakA ekamAtra rUpa raha kyoMki nirapekSa sabhI naya mithyA hote haiM tathA apanI arthakara usa samIcIna cAritradhamakA virAdha bhAtA hai jisakA kriyA karane meM asamartha hote haiM aura pApekSa mabhI maya sacce lakSaNa azubhama nivRtti tathA zubhameM pravRtti hai, jo vratoM vAstavika hote tathA apanI prakriyA karane meM samartha hote samitiyo tathA guptiyoM bAdike rUpama sthita hai aur| hai; jaisA ki svAmA samantabhadra ke nimna vAkyasaM prakaTa haijisakA jinendradevana vyavahAranayakI raTise apane zAsanama nirapekSA nayA mithyA sAkSepA vastu ne'thekRta (devAgama) pratipAdana kiyA hai| jaisA ki dravyasaMgrahakI nimna gAthAsaM *hamIme svAmI samantabhadane 'rAgadveSanivRtyai caraNaM pratipadyate sAdhuH' isa vAkyake dvArA yaha pratipAdana asuhAdA viriNavittI suhe pavittI ya jANa cArittaM / kiyA hai ki cAritrakA anuSThAna-cAhe vaha sakala bada-samidi-guttirUvaM vavahAraNyA dujiNabhaNiyaM // 45|| ho yA vikala-rAgadveSakI nivRttika liye kiyA sAtha hI, munidharma aura zrAvaka (gRhastha ) dharma donoM ke khopakA bhI prasaMga pAtA hai| kyoMki donoM hI prAyaH sarAgacArikhake aMga haiM. jise vyavahAracAritra bhI kahate x "svazudAmmAnubhUtirUpa shudopyoglaann-viitraaghaiN| inake khopase jinazAsanakA virodha bhI sughaTita hotA cAritrasya pAramparyeNa sAdhakaM sarAgacAritra pratipAdahaikyoki jinazAsanameM inakA kevala ukleza hI nahIM yati |"-mysmraattiikaayaaN, brahmadevaH Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268] anekAnda [kiraNa - aisI hAlata meM jo nirapeTha nizcayanayakA avalambana lete dekhA hai, unakI saMsthA 'jainasvAdhyAyamandira' kyA liye hae hone vItarAgatAko prApta nahIM hote| isIse usakI pravRttiyoM ko bhI dekhA hai aura sAtha hI yaha bhI dekhA zrImatacavasari aura jayasenAcAryane paMcAstikAyakI hai ki rAmarahita nahIM haiN| parantu yaha saba kucha dekhate 102 vI gAthAkI TIkAmeM likhA hai ki vyavahAra tathA hue bhI mare laya para aisI koI bApa nahIM par3I jisakA nizcaya donoM nayoMke virodhase (sApekSase) hI anugamba phalitA yaha ho ki pApa jaina nahIM yA Apake kArya jainamAna jamA vItarAgabhAva abhISTasiddhi (mora)kA kAraNa bharmaka kAya nhiiN| maiM pApako pakkA jaina samakatA hai. banatA hai, anyathA donoM nayAMke paraspara nirapekSase) zrApake kAryoko rAgamizrita hone para bhI jainadharmaka kArya nahIM mAnatA hU~ aura yaha bhI mAnatA hU~ ki unake dvArA jainadharma 'tadidaM vItarAgatvaM vyavahAra-nizcayA'virodhenaivAnu tathA samAjako kitanI hI sevA huI hai| isIse bhApake gamyamAnaM bhavati mamIhitasiddhaye na punaranyathA / vyaktisvake prati merA bahumAna hai-bhAdara hai aura maiM pApake -(amRtacaMdraH)'tama.vItarAgatvaM nizcaya-vyavahAranayAbhyAM satsaMgako acchA samajhatA hU~ parantu phira bhI satyake anusAdhya-sAdhakarUpeNa parasparasAkSepAbhyAmeva bhavati roSase mujhe yaha mAnane tathA kahane ke liye bAdhya honA muktisiddhaye na ca punanirapekSAbhyAmiti vArtika / ' patA hai ki bhApake pravacana bahudhA ekAntakI bhAra Dhale hote -(jayasenaH ) hai-unameM jAne-anajAne bacanA'nayakA doSa banA yadi jainadharma meM rAgamAtrakA sarvathA abhAva mAnA jAya rahatA hai| jo vacana-vyavahAra samIcIna naya-vivakSAko to jainadharmAnuyAyI jainiyoM ke dvArA baukika aura pArasaukika sAthame lekara nahIM hotA athavA nirapekSa naya yA nayA avalambana lekara pravRtta kiyA jAtA hai vaha vacanAnayake donoM prakArake dhamoM meM se kisI bhI dharmakA anuSThAna nahIM bana skegaa| santAna-pAlana aura prajA saMracanAdise / doSase dRSita kahalAtA hai| baukika maukI bAtodiye devapUjA pAIntAdikI bhakti mvAmI samantabhadra ne apane yuktyanuzAyama granthameM yaha stuti-stotroMkA pATha, svAdhyAya, saMyama. tapa, dAna, yA prakaTa karate hue ki vIrajinendrakA anekAnta zAsana sabhI paropakAra, indriyanigraha, kaSAyajaya, mandira-mRtiyoMkA prakriyArthI janoM dvArA avazya prAzrayaNIya aisI ekAdhinirmANa, praviSThApana, batAnuSThAna dharmopadeza-pravacana, dharmabhavaya. patisvarUpa bamokA svAmI hone kI zaktise sampana hai. vAtsalya, prabhAvanA, sAmAyika aura dhyAna-se kAryoMko phira bhI vaha jo vizvavyApI nahIM ho rahA hai usake kAraNoMhI lIjiye.kho saba pAralaukika dharmakAryoM meM parigaNita meM pravaktAke isa vacanA'naya doSako pradhAna evaM sAdhAraNa aura cainadharmAnuyAyiyoMke dvArA kiye jAte hai| ye saba bAgha kAraNa rUpameM sthita batalAyA hai| -kalikAla apane apane viSayaka rAgabhAvako sAthameM liye e hote to usameM sAdhAraNa bAhya kAraNa hai--aura yaha ThIka hI hai. aura uttarottara apane viSayakI rAgotpatimeM bahudhA kAraNa : pravakAmoMke pravacana yadi vacanAnayake doSase rahita hoM aura bhI par3ate haiN| rAgabhAvako sAthameM liye hue hAne cAdike ve samyak navivakSAke dvArA vastutasvako spaSTa evaM vizada kAraNa ye saba kArya yA jainadharmakArya nahIM haiyadi jaina- karate hue binA kisI anucita pakSapAtake zrotAoMke sAmane bharmaka kArya nahIM hai taba kyA jainetaradharmake kArya hai yA adharma rakkhe jAya to unase zrotAmoMkA kaluSita prAzaya bhI badala ke kAryazrI kAnajI svAmI inameMse bahutase kAryoko sakatA hai aura taba koI aisI khAsa vajaha nahIM rahatI svayaM karate-karAte tathA dUsaroMke dvArA anuSThita hone para jisase jinazAsana athavA jainadharmakA vizvavyApI pracAra na unakA anumodana karate haiM. taba kyA unake ye kArya jaina- ho sakA svAmI samansamadake pravacana svAdanyApakI dharmakai kArya nahIM hai| maiM to kamase kama ise mAnane ke liye tulA tube hue hone ke kAraNa bacanAmayake doSase rahita taiyAra nahIM haiM aura na yahI mAnaneke liye taiyAra kiye hote ye isIse ve apane kaliyugI samayameM bIvIrabhipake saba kArya unake dvArA vimA rAgake hI jaba mazInoM kI taraha zAsanatIko babAraguNI pUrikarate hue udayo prApta saMcAlita hote hai| maiMne unheM svayaM svecchAse pravacana .khAmiyo kapAzayo vA zrotubhavaktupaMcanA'nayo vA karate, zaMkA-samAdhAna karane aura pAhatAvikI bhakti meM bhAga svacyAsamakAdhipatitvasAmIpramusvazakterapavAdadetuH // . Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirasa] samayasArakI 15 gAvA aura zrIkAnajI svAmI [266 hue haiM, jisakA ullekha kanasIke eka prAcIna zilAlekha meM jAmatA baha manAsmAko bhI nahIM jAmatA, (isa taraha) jo pAyA jAtA hai| mora jisa dIrtha-prabhAvanAkA akamakadeva. jIva ajIvako nahIM jAnatA vaha samyaSTi kaise ho sakatA jaise maharDika prAcAryane bhI bar3e gauravake mAtha apane praSTa hai?-nahIM ho sktaa| prAcAryo kundakundake isa satI mAdhyameM ullekha kiyA hai / / kathanAnusAra kyA zrI kAnajIsvAmIke viSaya meM yaha kahanA zrIkAgajIsvAmI apane pravacanoM para yadi kasA hogA ki ve rAgAdike sajAvake kAraNa mAtmA-anAramA aMkuza rakheM, unheM nirapekSa nizcayanayake ekAntakA bhora (jIva-jIva) ko nahIM jAnate aura isalie samyagdaSTa babane na deM, unameM niraSaya-vyavahAra donoM nayoMkA samanvaya nahIM hai| yadi nahIM kahanA hogA aura nahIM karanA cAhie karate hue unake vaktavyokA sAmajasya sthApita kareM, eka- to yaha batalAnA hogA ki ve kaunase rAgAdika hai jo dUmareke vakavyako paraspara upakArI mitrAMka vaktavyakI taraha yahA~ kundakundAcAryako virvAcata haiN| una rAgAdikake citrita kareM--na ki sva-para-praNAzo zoke baktabyakI sAmane mAne para yaha mahajameM hI phalita ho jAyagA ki taraha---aura sAtha hI kundakandAcArya vavahAradesidA dUsare rAgAdika aise bhI haiM jo jainadharmameM sarvathA niSida puNa je du aparameTidA bhAve' hama vAkyako khAma torase nahIM hai| dhyAna rakhate hue una logoMkoM jo ki aparamabhAva sthita jahA~ taka maiMne isa viSayameM vicAra kiyA hai aura hai-vItarAgacAritrakI sImAtaka na pahu~cakara sAdhaka __ svAmo samantabhadra ne apane yukAya nuzAsanakI 'ekAntadharmAavasthAmeM sthita hue munidharma thA zrAvakadharmakA pAlana bhinivezamUlAH' ityAdikArikAse mujhe usakI raSTi pradAna kara rahe hai-- vyavahAranayake dvArA usa vyavahArAdharma kI hai, ukta gAvAta rAgAdika ve rAgAdika hai jo ekAntakA upadeza diyA kara jise taraNopAyake rUpa meM tItha' kahA dharmAbhinivezamUlaka hone hai-ekAntarUpama nira gayA hai, to unake dvArA jinazApanakI acchI Thosa sabA hue bastuke kisI bhI dharma meM abhinivezarUpa jo mithyAbana sakatI hai aura jainadharmakA pracAra bhI kAphoTA sakatA zraddhAna hai vaha unakA mUla kAraNa hotA hai-aura mohii| anyathA, ekAntakA bhora Dhala jAnese tA jinazAsanakA mithyAraSTi jIvoMke mithyAtvake udayameM jo mahaMkAra-mamavirodha aura tIrthakA lopa hI ghaTita hogaa| kArake pariNAma hote hai unase ve utpanna hote haiN| aise hA, jaba svAmIjI rAgarahita vItarAga nahIM aura rAgAdika jinheM amRtacandrAcAryane ukta gAthAnoMko TIkAunake kArya bhI rAgasahita pAye jAte haiM taba eka naI meM mithyAtvake kAraNa 'ajJAnamaya' nigyA hai, jahA~ jIvAsamasyA aura khar3I hotI hai jise samayasArakI nimna do dikake samyak parijJAna meM bAdhaka hote haiM vahA~ samatAmeMgAthAyeM upasthita karatI hai vItarAgatAmeM bhI bAdhaka hote hai imIse unheM niSida ThaharAyA gayA hai| pratyuta isake, jo rAgAdika ekAnta. paramANumittayaM pi hu rAgAdINaM tu vijjade jasma / dharmAbhinivezarUpa mipyAdarzanake prabhAvame cAritramohake Navi so jANadi appANamayaM tu savAgamadharo vi||201 udayavaza hote haiM ve ukta gAthAoMmeM vivakSita nahIM hai| appANamayAeMto aNappayaM cApi so pryaannNto| jJAnamaya tathA svAbhAvika honese na to jIvAdikake parikaha hodi sammadiTThI jIvAjIva zrayAeMto / / 202|| jJAnameM bAdhaka hai aura na samatA-vItarAgatAkI sAdhanAmeM na gAthAmaoNma batalAyA hai ki 'jisake paramANumAtra bhI AMIote hai| sambakaraSTi jIva vivekake kAraNa rAgAdita vidyamAna hai vaha'sarvAgamadhArI (dha takevalI jemA) modayajanya rogake samAna samajhatA hai aura unako hone para bhI prAsmAkI nahIM jAnatA, jo mAmAko nahIM dUra karanekI barAbara icchA rakhatA evaM ceSTA karatA hai| 1. dekho, yuktyanuzAsanakIprastAvamAke sAtha prakAzita isIse jinazAsanameM una rAgAdike niSedhakI aisI koI samantabhadrakA saMkSipta paricaya / khAsa bAta nahIM jaisI ki mithyAdarzanake udayameM hone vAle 1. tIrtha sarvapadArthatatvaviSayasyAdvAdapuNyodadhe, bhanyA rAgAdikakI hai| sarAgacAritrake dhAraka zrApakoM tathA muniyoMnAmakasaMkabhAvakRtaye prAbhAvi kAle kakhau / benAcArya- meM aisehI rAgakA sadbhAva vipina hai-jo rAgAdika samantabhadryAtanA tasmai namaH samvataM, karavA viviyo| raSTivikArake zikAra hai be vicita nahIM haiN| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270] anekAnta [kiraNa isa saba vivecanase spaSTa hai kina to ekamAtra vItarA- vyavahAramayake bAvyakA virodhI hai, vacanAnayake doSase gatA hI jainadharma hai aura na jainazAsanameM rAgakA marvathA dUSita hai aura jinazAsanake sAtha usakI saMgati ThIka niSedhahI nirdiSTa hai ataH kAnajIsvAmIkA 'vItarAgatA hI nahIM baiThatI / jainadharma hai ityAdi kathana kevala nizcayAvalambI ekAnta hai. (kramazaH) sAhitya paricaya aura samAlocana samAlocanAke liye pratyeka granthakI do pratiyAM pAnI Avazyaka haiN| 1 ahiMsAvANIkA pAzvanAtha aMka-sampA- gayA hai / isa sava prayatnake lie bAbUkAmatA pradasAdajI daka, bAbU kAmatAprasAdajI, aliigNj-(ettaa)| prakAzaka. dhanyavAdake pAtra haiN| akhila jaina vizvamizana, alIgaMja (pttaa)| vArpika- gorakSA- sampAdaka zrI mahezadatta jI zarmA, mUlya 4 // ) rupyaa| isa aMkakA mUlya 2) rupyH| adhyakSa, gorakSaNa sAhitya mandira rAmanagara, banArasa ___ 'ahiMmAvANI' kA yaha vizeSAMka hai| isameM bhagavAna vArSika mUlya 2 // ) rupayA videzama 5) rupyaa| pAzvanAthakA jIvana-paricaya aMkita hai| bhagavAna rzva gorakSAke do aMka ima mamaya mere mAmane haiM / nAthako mukta hae tIna hajara varSake lagabhaga mamaya ho inameM gorakSA-sambandhi aneka acche lagya diye hA haiM gayA hai, parantu phira bhI Aja unakI smRti aura pUjA jinase jJAta hotA hai ki bhAratake svatantra ho jAneke isa bAtakI dyotaka hai ki unhoMne vaidika kriyAkANDoMke bAda yahAM gokazI vahuta adhika tAdAda meM hone lagI biruddha ahiMsA mArgakA pradarzana karate hue lokameM sumba hai| carma udyoga liya jIvita pazuoMkA carma unheM aura zAntikA anupama mArga pradarzita kiyA thaa| isa bhArI kATa pahu~cA kara nikAlA jAtA hai, jise dekha va aMkameM unake jIvana-sambandhi aneka citra diye gaye suna kara mahRdaya mAnavakA dila dahala uThanA hai, roMgaTe hai, parantu unasabameM kumAra pArzvanAthakA 'vanavihAra aura khar3e ho jAte haiN| kyA yaha ahiMsAkA durupayoga nahIM tAyasa sambodhana' nAmakA tiraMgA citra bhAvapUrNa aura hai ? jabaki bhArata jaise garIba dezameM zuddha ghI dUdhakA cittAkarSaka hai / sampAdakajIne bhagavAna pArzvanAthake milanA bahuta kaThina hai| aisI sthitimeM pazudhanakA ima vihAra-sthaloMkA maMkSipta aitihAmika paricaya dete hue kadara saMhAra kiyAra kiyA jAnA kisI taraha bhI ThIka unakI aneka mUrtiyoM aura mandiroMkA ullekha kiyA hai nahIM kahA jA sakatA / marakArako cAhiye ki vaha aura aneka citra bhI diye haiM, jinase spaSTa mAlUma avilamba gokazIko banda karanekA Adeza de aura hotA hai ki bhagavAna pArzvanAthakI mahattA Aja bhI kama pazudhanakI rakSAkA prayatna kare / jaina mamAja aura ahiMnahIM hai| yapi ve bhagavAna mahAvIrase 250 varSa pUrva mAkI upAsaka hiMdU samAjakA kartavya hai ki vaha jIvita hue haiM / hAM, jaina AcArAMga (mUlacAra ) se unake pazuoMke cakar3ese banI huI cIjoMkA upayoga karanA 'cAturyabhidharmakA patA calatA hai| baMga aura vihArameM chor3a deN| isase gorakSAmeM bahuta sahAyatA milegii| patra pAzvanAthakA zAmana vistRtarUpase phailA huA thaa| isa acchA hai AzA hai use aura bhI AkarSaka banAneaMkameM upayogI aura paThanIya sAmagrokA saMkalana kiyA kA prayatna kiyA jaaegaa| paramAnanda jaina zAstrI Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirake surucipUrNa prakAzana (1) purAtana-jenavAkya-mRcI-prAkRtaka prAcIna 64 mUla-granyAMko padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TokAdigranthoma uddhRta dusare padyAkI bhI anukramaNo lagA huI hai / saba milAkara 25353 padya-vAkyAko sUcI / saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajI kI gaveSaNApUrNa mahatvako 170 pRSThakI prastAvanAse alaMkRta, DA. kAlIdAsa nAga ema. e, DI. lida ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhyAya ema. e. DI.liTa kI bhUmikA (Introduction) meM bhUSita hai, zAMdha-nAja ke vidvAnoM ke liye atIva upayogI, bar3A mAija, jilda ( jimmakI prastAvanAdikA mRtya alaga pAMca rupaye hai) (2) Apna-parIkSA-zrIvidyAnandAcAryakI svopaja saTIka apUrvakRti prAptAMkI parInA dvArA Izvara-viSayake sundara parasa aura sajIva vivaMcanako lie hue, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdime yukta, majilda / (3) nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI sundara pothI, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajIke saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSTApe alaMkRta, majilda / ... (4) mvayambhUmtAtra-mamantabhadabhAranIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda chandapari caya, samantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga, jAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahatvakI gaveSaNApUrNa 106 pRSThako prastAvanAme suzobhina / ... (5) manutivizA -vAmA samantabhadrakI anAgyo kRti, pApAMka jotanekI kalA, saTIka, mAnuvAda aura zrIjugalakizora mukhtArakI mahatvakI prastAvanAdimaM alaMkRta mundara jilda-pahita / .. (6) adhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamallakI sundara AdhyAtmika racanA, hindIanuvAda-hita aura mukhtAra zrIjugalakizorakI gvAjapUrNa 78 pRSThakI vistRta prastAvanAse bhUpina / ... // (7) yuktyanuzAsana-tattvajJAnase paripUrNa samantabhadrakI asAdhAraNa kRni, jimakA abhI taka himdI anuvAda nahIM huzrA thA / mukhtArazrIke viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdise alaMkRta, jilda / ... ) (8) zrIpurapArzvanAthastotra-prAcArya vidyAnandaracita, mahanvakI stuti, hindI anuvAdAdi shit| ... // ) (E) zAsanacatumiizakA-(tIrthaparicaya)-muni madanakIrtikI 13 vIM zatAbdIkI sundara racanA, hindI anuvAdAdi-sahita / ... (10 matsAdha-smaraNa-maMgalapATha-zrIvIra varddhamAna aura unake bAda ke 21 mahAna prAcAryoM ke 130 puNya-smaraNAMkA mahatvapUrNa saMgraha, mukhtArazrIke hindI anuvAdAdi-hita / (11) vivAha-samuddezya mukhtAradhIkA likhA huA vivAhakA mapramANa mArmika aura tAtvika vivecana ... ) (12) anekAnta-rasa laharI-anekAnta jaise gRDha gambhIra viSayakA avanI maralatAme samajhane-samajhAnekI kujI, mukhtAra zrIjugalakizora-ligvita / (13) aninyabhAvanA-zrA. padmanandI kI mahatvakI racanA, mukhtArazrIke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita ) (14) tattvArthamUtra-(prabhAbandrIya) mukhtAradhIka hindI anuvAda tathA vyAkhyAse yukt| (15, zravaNabelagola aura dakSiNa anya jainatIrtha kSetra-lA. rAjakRSNa jainako sundara sacitra racanA bhAratIya purAtatva vibhAgake DipTI DAyarekTara janarala DAlTI0ena0 rAmacandranakI mahatva pUrNa prastAvanAse alaMkRta ) noTa-the saba grantha ekasAtha lenevAloko 38 // ) kI jagaha 30) meM mileNge| vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' vIrasevAmandira,1 dariyAgaMja. dehalI Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. D. 211 RASH anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 1 PRIMARY421 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 1500 ) vA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 101) bA. badrIprasAdajI sarAvagI, 251) mA0 boTelAlajI jaina sarAvagI , 101) bA0 kAzInAthajI, ... " 251) bA0 sohanalAlajI jaina lamecU , 101) bA. gopIcanda rUpacandajI * 251) lA0 gulajArImala RSabhadAmajI , 101) vA0 dhanaMjayakumArajI meM-5) bA. RSabhacanda (B.R. .jaina, 101) bA* jItamala jA jaina 251) bA0 dInAnAthanI sarAvagI , 101) bA0 ciraMjIlAlajI marAvagI 2251) vA0 ratanalAlajI jhAMjharI , 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, rAMcI * 251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI, 101) 0 mahAvIraprasAdajI ThakadAra. dehalI . 251) meTha gajarAjajI gaMgavAla 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI * 251) seTha mutrAlAlajI jena | 101) zrA phatahapura jana samAja, kalakara / 5251) vA0mizrIlAla dharmacandajI , 10) guptasahAyaka, madara bAjAra, meraTha 1) seTha mAMgIlAlajI 101) zrI zalamAlAdevI dharmapatnI dvA0zrIcandrajI, NTA 2) seTha zAntiprasAdajI jaina 182) lAmakkhanalAla mAtIlAlajI ThakadAra, dahalI 251) bA0 vizanadayAna rAmajIvanajI, puliyA 181) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina, kalakattA 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jaina, klkt|| 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 101) bAla vaMzIdhara jugalakizArajI jena, kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI na, dehalI 102) bA. badrIdAma AtmAgamajI sarAvagA, paTanA 251) bA0 manoharalAla nanheMmala jI, dehalI 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 251) lA0 trilokacandajI, sahAranapura 101) vA. mahAvIrapramAdajI eDavokaTa, himAra 251) seTha badAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 100) lA balavantamihanA, hAMsI jinahisAra 251) lA0 raghuvIra siMhajI, jainAvAca kampanI, dehalI 101) kuvara yazavantAmaha jA, hAsI ji himAra 251) rAbahAdura seTha darakhacandajI jaina, rAMco 101) maMTha jombArama bajanAtha sarAvagI, kalakattA 251) seTha vadhIcandajI gaMgavAna, jayapura 101) zrImatI jJAnayatIdavI jaina, dharmapatnI mahAyaka 'vaidyana' zrAnandadAma jaina, dharmapurA, dahalI * 1.1) vA. rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101, yA jinendrakumAra jaina, sahAranapura 181) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI, dehalI 101) bA0 lAlacandajI bI0 seThI, ujjaina 101) nA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira' 101) bA lAla candajI jaina sarAvagI , saramAnA, ji. mahAranapura 4443515 : .41 prAyaka-paramAnandajI jaina zAstrI, bariyAgaMja deralI / mudraka-rUpa-nANI pririMga hAUsa 23, dariyAgaMja, dahatI Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - kAna sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' 90 sonagar3hake santa zrI satpuruSa kAnajI svAmI anekAnA 1HANISEARNER pharavarI NCHAR A C lana zrI kAnajI svAmI karIba eka hajAra sAdharmoM bhAiyAMka sAtha zrI Urjayantagiri (giranAra ) kI yAtrArtha gae haiN| unake sadupadezase gujarAtaprAnta meM aneka digambara jainamandirAkA nirmANa hubhA aura ho rahA hai| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 221 288 202 1. zAntinAtha stuti: . zrI zrutasAgara sUri 2. pATha zaMkAnoMkA samAdhAna [laka siddhi sAgara 3. hamArI tIrtha yAtrA saMsmaraNa [paramAnanda zAstrI 1. rASTra kUTa kAlameM jaina dharma [rA. a. sa. altekara 5. mathurAke anastUpAdikI [yAtrAke mahatvapUrNa ullekha 6. apabhraza bhASAke aprakAzita kucha grantha [paramAnanda jaina . saMskRta sAhityake vikAsameM jaina vidvAnoMkA sahayoga .. dohANupehA- bakSmIcanda 263 265 302 283 zrI-jijJAsA mujhe una niyoko jAnanekI icchA hai jo pulakA-ailako tathA muniyoMke sAtha lagI rahatI haiM aura jinakA sUcana pustaka-elakoMke nAmake sAtha 'zrI 10" aura muniyoM ke nAmake sAtha zrI 108 likhakara kiyA jAtA hai| ye donoM vargakI niyAM yadi bhinna bhinna haiM to una sabake alaga-alaga nAma mAluma honekI jarUrata hai aura yadi muniyoMko 108 zriyoMmeM 101 ve hI haiM jo cullako ainakoMke sAtha rahatI hai to 105 zriyoMke nAmake sAtha kevala una tIna zriyoMke nAma aura de denekI jarUrata hogI jo cullaka-ailakoMkI apekSA muniyoM meM adhika pAI jAtI hai| sAtha hI yaha bhI jAnaneko icchA hai ki zriyoMkA vaha vidhAna kauname pAgama athavA pArya prathameM pAyA jAtA hai, kabase unakI saMkhyA-sUcanakA yaha vyavahAra cAlU hubhA hai aura usako cAlU karaneke liye kyA jarUrata upasthita huI hai| maHmunimahArAjoM, bulakoM-aura dUsare vidvAnoMse bhI merA vinamra nivedana hai ki ve isa viSayameM samucita prakAza DAlakara merI jijJAsAko tRpta karanekI kRpA kreN| isa kRpAke liye maiM unakA bahuta bhAbhArI rhuuNgaa| -jugalakizora mukhtAra anekAntakI sahAyatAke sAta mArga (1) anekAntake 'saMrataka' tathA 'sahAyaka' bananA aura banAnA / (2) svayaM anekAntake grAhaka bananA tathA dUsaroMko banAnA / (3)vivAha-zAdI bhAdi dAnake avasaroM para anekAntako acchI sahAyatA bhejanA tathA bhijvaanaa| (4) apanI ora se dUsaroMko anekAnta bheMTa-svarUra athavA phrI bhijavAnA; jaise vidyA-saMsthAoM lAyariyoM, sabhA-sosAiTiyoM aura jaina-ajaina vidvaanoNko| (1) vidyArthiyoM zrAdiko anekAnta ardha mUlyameM deneke liye 25),50) AdikI sahAyatA bhejnaa| 25 kI sahAyatAmeM 1 ko anekAnta ardhamUlyameM bhejA jA skegaa| ()anekAntake grAhakoMko acche anya upahArameM denA tathA dilAnA / (7) lokahitakI sAdhanAmeM sahAyaka acche sundara lekha likhakara bhejanA tathA citrAdi sAmagrIko prakAzanArtha juttaanaa| noTa-dasa grAhaka banAnevAle sahAyakoMko sahAyatAdi bhejane tathA patravyavahArakA patAH'bhanekAnta' eka varSa taka bheMTa mainejara 'anekAnta' svarUpa bhejA jaaygaa| vIrasevAmandira, 1, dariyAgaMja, dehlii| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM ahama SEA jatattva-padhAtaka vizvatattva prakAzaka Halwar vAdhika mUlya 5) eka kiraNa kA mUlya / ) la bhAva . AN Swarava nItivirodha mIlohAravartakaH samyak / / paramAgamasyabIja bhuknekagururjayatyanekAntaH varSa 12 / kiraNa : pharavarI 1954 / sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavAra' , vIragaMvAmandira, 1 dariyAgaMja, dahalI mAgha vIra ni0 saMvata 2488, vi0 saMbana 2010 zrIzra tamAgaramUriviracitA zAMtinAthastutiH vAcAmagamyA manamo'pi dRraH, kAya kathaM danumalaM namanaH / tathApi bhaktyA trinayana baMdyaH, zrIzAMninAthaH zaraNaM mamA'mta // 1 // mahIlanA'hima garAemRgaH myAdibhaH mbho'bhoTa cayo davAgniH / nAmnApi yamyA'mamatA ma deva zrIzAMtinAtha zaragaM mamA'stu // 2 // yaH maMvarArinakaTAzravobhUcirnamaMnApakaraH parapAM / cakrI tathApyatra na ca dvijihaH, zrIzAMninAtha. zaraNaM mamA'stu / / 3 // vighnavyadAma nijagadavyadAmaH prakAmamiH praNanaH madA maH / saMpattikartA vipadekarnA, zrIzAMtinAthaH zaraNaM mamA'stu / / 4 // na durganirnava yazovinAzo na cAmpamRtyana rajAM praveza / yatsevayA bhamidaM caturdA zrIzAMninAthaH zaraNaM mamA'stu / / 5 // kRtAMjaliryamya madA pinAkI, mahAnyutamnamya kiyAna pinAkI / yogakalakSyaH kRtikalpavRkSaH zrIzAMtinAthaH zaraNaM mamA'stu // 6 // nayastrivedI paramastrivAdI nirAkRtA yana vidAM trivedii| tapa:kulArammaradArubhadI, zrIzAMtinAthaH zaraNaM mamA'stu / / 7 / / nirdoparUpaH padanamrabhUpaH, kala kamuktaH mahagazmayuktaH / AnandamAMdro bhuvanakacandraH, zrIzAMtinAthaH zaraNaM mmA'stu / / 8 / / mtuniH kRteyaM jinanAtha-bhaktyA, vidrAMvaregA zrutasAgareNa / bodhiH samAdhizcanidhiqdhAnAmimAM sadA''dAyajano jino'stu / / 1 / / // iti zrIzAMtinAthastuniH samAptA / / . Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aATha zaMkAnoMkA samAdhAna (zrI. 1.5 sulluka middhamAgara ) samayasAra kI ravI gAthA aura zrI kAna jI svAmI nAmaka lekhameM jo anekAntakI gata kiraNa meM prakAzita hamA hai mukhtAra zrI jugalakizora tokI pATha zaMkAe~ prakAza meM AI hai jinakA samAdhAna merI rakSise nimna prakAra haimaa yaa meM aura siddhasenAcAryane svayambhUstuti (prathamadvAtri (1) zrAtmAko abaspRSTa, ananya aura avizeSarUpase zikA) meM 'anAdimadhyAnta' padakA prayAga kiyA dekhane para sAre jinazAsanako kaise dekhA jAtA hai ? hai| samayasArake eka kalazameM amRtacandrAcArya ne bhI (2) usa jinazAsanakA kyA rUpa hai jise usa draSTAke 'madhyAdyantAvabhAgamukta' jaise zabdoM dvArA isI bAtakA dvArA pUrNataH dekhA jAtA hai| ullekha kiyA hai| ina saba bAtoMkA bhI dhyAna meM (3) vaha jinazAsana zrIkundakunda, samantabhadra. umAsvAti lenA cAhiye pAra taba yaha niNaya karanA cAhiye ki aura akalaMka jaise mahAn prAcAryoMke dvArA pratipAdita kyA ukta sujhAva ThAka hai? yAda ThIka nahIM hai athavA saMsUcita jinazAsanase kyA kucha bhinna hai ? to kyA? (1) yadi bhinna nahIM hai to ina sabake dvArA pratipAdita (5) 14vI gAthAmeM zuddhanayake viSayabhUta prAtmAke lie evaM saMsUcita jinazAsanake sAtha usakI saMgati kaise pAMca vizeSaNAkA prayoga kiyA gayA hai, jinameMsa baiThatI hai? kula tIna vizeSaNoMkA hI prayoga 15 vI gAthAma (2) isa gAthAmeM 'apademasaMtamajha' nAmaka jo pada pAyA humA hai, jisakA artha karate hue zeSa do vizeSaNAjAtA hai aura jise kucha vidvAn apadesamuttamamjha' "niyata aura asayuka' ko bhI upalakSaNake rUpameM rUpase bhI ullekhita karate haiM, use 'jigAzAmaNa' grahaNa kiyA jAtA hai, taba yaha prazna paidA hotA hai padakA vizeSaNa batalAyA jAtA hai aura usase dravya ki yadi mUlakArakA aisA hI prAzaya thA to phira zruta tathA bhAvazrutakA bhI artha lagAyA jAtA hai. yaha isa 9 vIM gAthAma una vizeSaNAMko kramabhaMga karake sabakahA~ taka saMgata hai athavA padakA ThIka rUpa, artha rakhanekI kyA jarUrata thI ? 14vIM gAthA ke aura sambandha kyA honA cAhie ! pUrvArdhako jyoMkA tyoM rakha dene para bhI zeSa do vize(1) zrIamRtacandrAcArya isa padaka bhartha viSayame mauna hai| paNoMko upalakSaNake dvArA grahaNa kiyA jA sakatA aura jayasenAcAryane jo artha kiyA hai vaha padameM thaa| parantu aisA nahIM kiyA gayA, taba kyA isameM prayukta hue zabdoko dekhate hue kucha khaTakatA huA koI rahasya hai, jisake spaSTa hone kI jarUrata hai ? jAna par3atA hai, yaha kyA ThIka hai athavA usa arthameM athavA isa gAthAke artha meM una do vizeSaNAMko grahaNa khaTakane jaisI koI bAta nahIM hai? karanA yukta nahIM hai! , (7) eka sujhAva yaha bhI hai ki yaha pada 'apavesasaMta majha (apravezasAmtamadhyaM) hai, jisakA artha anAdimadhyAnta hotA hai aura yaha 'appAraNaM / pAsmAna) 1. uka 14 vIM gAthA isa prakAra haipadakA vizeSaNa hai, na ki jiNazAsaNa pdkaa| jo passadi appANaaba aNagaNayaM NiyadaM / zuddhAmAke liye svAmI samantabhadane ratnakaraNDa (6) avisesamasaMjuttaM taM suddhA viyANIhi // 14 // Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNa] ATha zaGkAoMkA samAdhAna [273 samAdhAna karatA hai isaliye mAsmAko jAnane vAlA sAre jina(1) samAdhAna-samayasAra andhakI 15vIM mAthAmeM jo zAsanako pUrNa rUpase avazya jAnatA hai jo ki prayojana abadaspRSTa pa hai-isameM bahake sAtha spRSTakA niSedha kiyA bhUta hai / prayojanabhUta jinazAsanakA jo prayojanabhUtagayA hai| jAmpRSThake kAraNa mAnava tathA usake rUpame zrutajJAna hotA hai vaha prayojanabhUta avajJAna bhI virodhako saMvara. banaspRSTaka eka deza ke kAraNa chamasthakA payoya hai ataH jo pAsmAko prayojanabhUta nirjarA aura baddhaspRSTake niravazeSa rUpase mAramAse dUra hone rUpase una tIna vizeSaNoMse prabadampaSTa ananya-vizeSa yA paya honeko jAne tabamAtmA ke prabaddhaspRSTa svarUpakA avizeSa-sAmAnyarUpame jAnatA hai-vaha prayojanabhUta ThIka bodha ho baMdha prakRtameM majIvaka mAtha jIvakA hai, ataH jinazAsanakA pUrNa rUpasa jA ma na jinazAsanako pUrNa rUpase jAnatA hai arthAt jo samayamajobakA jJAna honA bhI atyAvazyaka hai--unake lakSaNoM ra sAraka sampaNa sArake mampUrNa prayojanabhUta adhikArIko sAmAnya vizeSa ko vizeSa prakArase jAnane para hI zrAtmAkA ananya rUpase rUpama jAnatA hai vAstavama vaha samayasArakA tatvataH jAnatA bodha hotA hai-jaba yaha avizeSakI niSThAko jAna hai aura jo samayasArako tatvataH jAnatA hai vaha nistAgraha letA hai taba vaha avizeSa rUpa prAtmAko jAnanA I mare jinazAsanako kucha guNaparyAyoM mahita jAnatA hai cAhe caMki sAmAnya vizeSa-miSThA prAzraya meM rahatA hai-isa vaha ina tama kahA gayA ho yA syAdvAdarUpasaM batalAyA prakAra prayojana bhUna mAta tatva joki jinazAmana rUpa hai gayA ho yA bhAvaca tase jAnA gayA ho| yA jina zAsanama batalAye gaye hai-inako gugAmyAna bhAva a najJAna prAmAkA paryAya hai ata: AmAko mArgaNAsthAna Adiko vivecanase-yA dayA, dama, jAnane vAlA samyagdRSTi chamastha avazya usa (a tajJAna) gyAga samAdhipa vivecanama-jo mAnatA hai vaha tatvArtha ke dvArA jAne gaye prayojanabhUta pUrNa jinazAsanako ghana karane vAlA hone para vAmna meM prAtmA ko jAnane jAnatA hai-prakRtameM AtmAko jAnane vAlA jJAna vAlA mAre jinazAsanako jAnatA hai-jo bhI dravya parokSa hai-vaha nyAyazAstrakI apekSA chamasthakA pAtmAnu bhava yA jJAna sAMjyavahArika pratyakSa ho sakatA hai| anarUpa gyAdavAda zAsana meM yA bhAvazratameM jo bhI prakAzita hotA, vaha sAna tatva rUpase batalAyA jAtA hai ( samAdhAna-syAvAda jinazAsanama baha gya, yA jAnA jAtA hai-jA prayojana bhUta pAramAko jAnatA paMcAmtikAya, mAna tatva bhaura nau padArtha batalAe gaye hai vara prayojanabhRta mAta tatvako batalAne vAle jina hai-ye saba jIva aura ajIvake vizeSa haiN| jIva aura zAsanako bhI prayojanabhUta rUpase avazya pUrNarUpamai ajIvake vizeSa prAsrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura moSa hai| jAnatA hai| jo prayojanabhUna jinazAmanako pUrNatayA sAta tattvAMkA vivecana karane vAlA tattvArthasUtra inameM pA nahIM jAnatA hai vaha pramAvA bhI nahIM jAnatA hai gayA hai aura usa satradvArA nirdiSTa sampUrNa prameya bhI yo yathArtha rupaye nahIM jAnatA hai-'padezasuttamamaM sAta tatvakA prati vartana nahIM karate haiN| saba sAmAnyajinasAsaNaM' dravya tameM batalAye gaye jina .vizeSAtmaka jAsyantara hai-ina sAtoMmeMse prayojana bhUta eka zAsanako, mAmAko yathArtharUpame jAnanevAlA yA tatvakA pUrA jJAna taba hotA hai jaba sAtAMkA jJAna ho, prataH anubhava karane vAlA yA dekhane vAlA avazya pUrNarUpase bhAramA samyagbodha usIko hotA hai jo prayojana bhUta jAnatA hai jo ki prayojana bhUta hai-mAtmAko pUrNa rUpasaMsaba guNaparyAyoM sahita jo jAna letA hai vaha sarvajJa hai rUpase ina sAtAko jAna kara zraddhAna karatA hai| vaha dravya, ca ki kisI bhI padArthakA pUrNa jJAna sarvajJako hotA hai- pacAstakAya bhAra nau padArtha inhA sAta tavAma antarabhUta usane to avazya hI sAre jinazAsanako jAnA hI hai- haiM-syAvAda zrutajJAna inako jAnatA hai aura syAvAda kintu tajJAname yukta chadmastha bhI sAre jinazAsanako dravyazruta inakA vivecana karatA hai / syAvAda aura usakA kucha guNaparyAya sahita prayojanabhUta rUpase avazya jAnalA anyatama prameya sAmAnya vizeSAtmaka hai ataH sampUrNa jina hai yadi vaha samyakravI hai, jo samyaktvI hai vahI mAta tasva- zAsana sAmAnya vizeSaSAtmaka hai-kahA bhI hai 'abheda ko jAnane vAle apane bhAramAkA bAstha avasthAmai anubhava bhedAtmakamayatattvaM, taba svatantramaMtrAyattaratkha puSpama isa Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 274] anekAnta [kiraNa viSayameM prameyakamanamArtaNDa dekheM / ukta do caraNa yuktyanu nahumA to ye maba samIcInazAstra janmAndhake netroM para zAsanaka hai jo ki saMskRtama uddhata haiN| cazmA lagAneke samAna haiM-jo nirastAgraha nahIM hotA hai (3) samAdhAna--- vaha jinazAsana zrIkundakunda, vaha prakRtameM janmAndha tulya hai ki syAvAda rUpa sapheda samantabhadra, umAsvAti-gRpicchAcArya, aura prakalaGka cazmA usako yathArtha vastusthiti dekhane meM nimitta kAraNa jaise mahAn prAcAryoke dvArA pratipAdita athavA saMcita nahIM ho rahA hai| yadi vaha nimitta kAraNa usake dekhane meM hai jinazAsanase koI bhinna nahIM hai| to vaha jammAndha nahIM hai| sampUrNa dvAdazAMga yA usake (4) ina sabake dvArA pratipAdita evaM saMsUcita jina- avayava prAdika rUpa samayasArAdika syAvAda rUpa hai ataH zAsanake sAtha usakI saMgati baiTha jAtI hai ki kahIM para ve saba mahAna prAcAvoM dvArA kahe gaye prantha satyake AdhAra kisIne saMkSipta rUpase varNana kiyA hai to kisIne vistArase, para hI hai| kisIne kisI viSayako gauNa aura kisIko pradhAna rUpase (56 emAdhAna-'apadesasuttamajha savvaM jiNavarNana kiyA hai-jaise ki samayasArameM pAtmAkI mukhyatAsa mAsaNaM dravya zrutameM rahane vAle sa-pUrNa jinazAsanakA yaha varNana hai yadyapi zeSa tatvoMkA bhI prAsaMgika rUpaye gauNatayA uka pAThakA artha honese pATha zuddha hai| athavA igyazratama varNana hai-jIva dravyakA vizada vivecana jIvakAraDameM vivecanA rUpase pAe jAne vAle sampUrNa jinazAsanako' yaha milegaa| bandhakA atyanta vistAra pUrvaka varNana mahAbandhama artha le laveM / athavA saptamI zrathama dvitIyakA prayoga maanmilegaa| kisIne kisI bhaGgakA chanda ke kAraNa pahale varNana kara usako-"jiNasAlaNaM' kA vizeSaNa na rakha kara prakRta kiyA to kisIne bAdameM, to bhI bhaMga to sAta hI mAna hai tIna vizeSaNAse yukta AnmAkA batalAna vAle isa gAthA kisIne eva' kAra likhA hai to kisIne kahA ki usa rUpa dravyazratame yA isake nimittase hone vAle bhAvata meM zrAzayase jAna lenA cAhiye yA pratijJAse jAnanA cAhie sampUrNa jinazAsanako dekhatA hai jo ki ukta tIna vizeSa'sthAd', padake prayogake viSayameM bhI ukta mantavya caritArtha gola viziSTa prApmAko samyag prakArame jAnatA dekhatA hotA hai saMgraha, vyavahAra, aura jusUtra ina tIna nayAM- yA anubhava karatA hai| ataH 'apadesasuttamajha' pATha saMgata ke prayogase sAmAnya vizeSa aura pravAcyakI yA vidhi, he aura khaTakana sarIkhA nahIM hai- bhale hI yahA~ 'apavesaniSedha aura avAcyakI yA nitya, anisya aura avAcyako santamajha' bAlaM pAThakI saMgati kimIne tAtparyabhAvama yA vyApaka, vyApya aura avAcyakI yojanA karanA cAhiye rakavI ho / kintu pracInatama pratimeM jo 'apadesamuttamama na ki sarvathA-mAnahasa / ubhaya nAmakA bhaMga, naigamanayase pATha hai to anya pAThako saMgati se kyA ? yojita karanA cAhiye / saMgraha, vyavahAra aura ubhayake sAtha meM (.) samAdhAna-isa viSayame mUla prAcInatama pratiyoMRjUsUtrakI yojanA karake zeSa tIna saMgraha-pravAcya myavahAra- kI dekhanA cAhiye aura isa samayasAra para bhA.prabhAcandrakA avAcya aura ubhaya-pravAcya bhA. nayayogase jagAnA cAhiye 'samayasAraprakAza nAmaka vyAkhyAna dekhanA cAhiye-jo na ki sarvathA-vinA sAmAnyakI niSThAko samake sAmAnya ki senagaNa mandira kAraMjAma hai-jayasenAcArya ke sAmane kA saccA jJAna nahIM hotA hai| cUMki nirvizeSa sAmAnya 'prapadesasuttamajma'-yaha pATha thA prA. amRcandra ke sAmane gadheka mIMgake samAna hai / jaba sAmAnya hai to vaha vizeSa yaha pATha nahIM thA yaha nizcita rUpasaM nahIM kahA jA sakatA rUpa AdhArama---niSThAmeM rahatA hai ataH saMkSiptasaM vaha hai|'apvessmtm' isa pAThako pAsmAkA bhI vizeSaNa mArA zAsana mAmAnya aura vizeSa prAtmaka hai usIko prAmA- banAyA jA sakatA hai aura jinazAsanakA bhI ki Nika prAcAryoMne batalayA hai| ataH samayasAra par3ha kara jinazAsana bhI pravAhakI apekSAse anAdimadhyAnta hai| nirastAgraha honA cAhiye na ki durAgrahI-unmatta / isI saMbhava hai ki-suttame se 'u' ke nahIM likhe jAnese 'apa prakAra anya kisI bhI nyAya yA siddhAntako par3ha kara yA dasasaMtamajha' pATha ho gayA ho| aura kipIne usakI kamI bhI anuyogakA par3ha kara buddhi aura pAcaraNameM zuddhike liye ma' ko va' par3hA ho taba vaha apavesasaMtamajaka' apane yogya samarava aura saumyatAke darzana honA caahiye| ho gayA ho| donoM pATha rAkha heca donoMmeMse koI yadi durabhinivezakA yA sarvathA bhAnaharUpabhAvakA anta ho kintu 'apadaMzasuttamajha' hI usakA mUla pATha Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] ATha zaGkAmoMkA samAdhAna 275] honA cAhiye cUMki jayasenAcAryane pAThako surakSita nahIM ho sakatA hai ki pUrva gAthAmeM abdha artharakhA hai| meM prayukta hucA hai-usakA artha moha aura rAga dveSa rahita (8) samAdhAna-jo artha ananya vizeSaNakA hai vaha avasthA vizeSa hai usase mukta mAmAko batalAnA iSTa vizeSa hai aura sAmAnya arthakA sUcaka pada avizeSa hai| thaa| kintu prakRtameM aisA artha pAca varyako iSTa nahIM vaisA artha na to niyata padameM haiM jo ki kSobha rahita artha thA isI lie vaha niyata pada avizeSake sthAna para rakkhA meM prayukta huA hai aura na asaMyukta-zabdameM cUki / 4 gayA, naki upanaya rUpa vaha banAyA gyaa| 17vIM gAthAvI gAthAmeM usakA prayoga amizrita arthameM huA hai- meM zuddhanayake viSayabhUta prAsmAko pA~ca vizeSaNoMse yukta isI lie avizeSa zabdako prayoga huA hai / spaSTa arthameM batalAyA hai-usakA artha yaha hai ki zuddha naya kabhI abaddha prAcAryavaryako yaha batAnA thA ki prAramAko aba tathA dakhatA hai| kabhI dasare rUpa nahIM hai-ananya isa prakAra vizeSa aura sAmAnya donoM prakArasaM dekhanA cAhiye cUki dekhatA hai, kabhI moha hobha rahita niyata dekhatA hai, kabhI mAtmAko vinA pUrvokarIsyA dekhe vaha jinazAmanakA pUrNa vaha jJAna, darzana, sukha ityAdika bheda na karate hue, jJAtA nahIM kahA jA sakatA thA jo ki prakRta apadezamUtrake jJAtA rUpase dekhatA ki jJAna bhI prAtmA hai sukha bhI prAtmA madhya meM nirdiSTa hai- samayasArake sampUrNa adhikAroM kA vive ityAdi aura kabhI vaha zukhanayase mAtmAko dUsare cana imI mUla gAthAkI bhitti para hai yadi usake aMta: vyAdikke mizraNase rahita prasaMyukta dekhatA hai-kintu parIkSaNasaM kAma liyA jAve | samayamAra kalazakA maMgalA- vI gAthA meM ho sAre jinazAsanako dekhanekA kahA hai| caraNa bhI isa gAthAkI ora izArA karake batalA rahA hai ki prataH15 vI gAthAkA vivecana apane viziSTa vivecanase 'sarvabhAvAntaracchide aise samayasArake liye hI hamArA aMtaH atyanta gambhIra bhora vistRta ho gayA hai jo zuddha prazuddha karaNasaM namaskAra hai-na ki durAgrahake daladalake prati / prAdikako jAnane vAlA jJAtA-saptatattva rASTA usako asaMyukta aura niyatapada 15 vI gAthAmeM prAvazyaka na the kevala sAmAnya hI nahIM vizeSa bhI jAnaneko kahA hai donoMcUki sArA jinazAsana jI sAtatattvako batalAne vAlA hai vaha samAnya vizeSa prAtmaka hai ataH prakRnameM avizeSa ko pradhAna rUpase jAnane vAlA jJAna pramANa hai prakRta meM varI pada rakhA gayA hai / yahA~ upalakSaNa vAle jhamejese kyA yahA~ iSTa hai jo bhAmarUpa hai| Age isa para aura bhI jaba ki vaha niyata pada prakRta 'vizeSa' arthakA ghAtaka adhika vistArase manya lekhoM meM vicAra kiyA gayA hai| 'anekAnta' kI purAnI phAileM 'anekAnta' kI kucha purAnI phAileM varSa 4 se 11 veM varSataka kI avaziSTa haiM jinameM samAjake landha pratiSTha vidvAnoM dvArA itihAsa, purAtacca, darzana aura sAhityake sambandhameM khojapUrNa lekha likhe gaye haiM aura aneka naI khojoM dvArA aitihAsika gutthiyoMko sulajhAnekA prayatna kiyA gayA hai / lekhoMkI bhASA saMyata sambaddha aura sarala hai / lekha paThanIya evaM saMgrahaNIya haiN| phAile thor3I hI raha gaI haiN| ataH maMgAne meM zIghratA kreN| phAiloM ko lAgata mUlya para diyA jaayegaa| posTeja kharca alaga hogaa| mainejara-'anekAnta' vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dillii| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArI tIrthayAtrA ke saMsmaraNa ( lekhaka : paramAnanda jaina zAstrI ) - zravaNaberagola se cakhakara hama loga hAsana aae| hAmana maisUra sTeTakA eka jilA hai| yahA~ vanavAsI ke kadambavaMzI rAjAoMge pothI pAMcavIM zatAbdIse 11 vIM zatAbdI taka rAjya kiyA hai| yahAMkA adhikAMza bhAga jaina rAjAoMke hAthameM rahA hai| isa jile meM pUrva kAlameM jainiyoMkA dA bhArI abhyudaya rahA hai| vaha isa jilemeM upalabdha mUrtiyoM, zikSAlekhoM granthakAroM aura natra yadi ho jAtA hai [hAsana darane kA koI vicAra nahIM thA kintu roDa Taiksako jamA karaneke lie rukamA pdd'aa| yaha kevala khArIkA hA Teksa nahIM liyA jAtA kintu savAriyoM se bhI phI rupayA mavArI Taiksa liyA jAtA hai| isameM kucha adhika vilamba hote dekha myunispala kameTIke eka bAhamA lekara mohanAdikA kArya zurU kiyaa| maiM aura mukAra sAhaba nahA lokara zaharake maMdira meM darzana karane ke lie ge| zaharameM hameM pAvar3I meM do jina mandira mile| jinameM anya tIrthaMkara pratimAoMke sAtha madhyameM bhagavAna pArzvanAthako mUrti virAjamAna yo / darzana karake cita meM bar3I prasatA huii| parantu vahA~ aura kitane mandira haiM, yaha kucha jJAta nahIM ho sakA aura na vahA~ ke jainiyoMkA hI koI paricaya prApta ho skaa| jaldImeM yaha saba kArya honA saMbhava bhI nahIM hai mandirajIse calakara kucha zAhI kharIdI aura bhojana karaneke bAda hama loga 1 bajeke karIba hAsanase 24 mIla calakara belUra Ae yaha vahI nagara hai, jise dakSiNa kAzI bhI kahA jAya yA kyoMki yahAM rAjA viSNuvarddhanane jainadharmale vaiSNava hokara peza' kA vizAla evaM sundara mandira banavAyA thA / belurame 11 mokSa pUrva calakara hama loga 'ilebIDa' Aye hame dora yA dvArasamudra bhI kahA jAtA hai| jaataa| baMdha dAna dene meM dakSa aura vinayAdi sadguSoM prabhASandra siddhAntadevI 'zacyA thI, jo mULasaMgha dezIyagayA pustake vidvAn prAcArya meSacandra caividyadevake ziSya the, jinakA svargavAsa zaka saM0 1037 (vi0 saMvat 1102) meM magazira sudi 14 bRhaspativAra ke dina saddhyAnasahita huA thaa| unake ziSya prasiddhadeva mahArAja dvArA unakI nayA banavAI thii| jinakI mRtyu zaka saMvat 1068 (vi0 saMvat 1203 ) sudi vRhaspativAra ke dina huI bI x zAntadevIke pitAkA nAma 'mArasiha aura mAtAkA nAma sAvika thaa| inakI mRtyu zAntaladevIke bAda huI thii| zAmtaladevIne zaka saM0 1050 (vi0 saM0 1985 ) meM cainasudi ke dina zivagar3a" nAmaka sthAnamA zarIrakA tyAga kiyA thA / rAjA vivarddhana eka vIra evaM parAkramI zAsaka thA / isane mAMDalika rAjAoM para vijaya prApta kI thI aura apane rAjyakA khUba vistAra kiyA thaa| pahale isa rAjAkI AsthA jainadharmapara thI kintu san 1910 meM rAmAnujake prabhAvase vaiSNavadharma svIkAra kara liyA thA, aura usIkI myUtisvarUpa belUra meM viSNu kA vizAla maMdira bhI banavAyA thaa| yaha mandira dekhane yogya hai| kahA jAtA hU~ ki jainiyoMke dhvaMsa kie gae mandiroMke pattharoMkA upayoga isake banAne meM kiyA gayA hai| usa samaya haleviDa - meM niya720 nimandira the| jainadharmakA parityAga jainiyoMke karaneke bAda viSNuvarddhanane uma jainamandiroMko giravA kara 'naSTa-bhraSTa karavA diyA thA, itanA hI nahIM; kintu usa samaya isane aneka prasiddha 2 jainiyoMko bhI maravA diyA yA aura unheM aneka prakArake bhI diye the, jainiyoM sAtha usa samaya bhArI anyAya aura atyAcAra kiye gae the jinakA ullekha kara mai samAjako zokAkula nahIM bananA cAhavA 'sebI' pUrva samaya jainadharmakA kendrasthala rahA hai kisI samaya yaha nagara jana dhanase samRddha rahA hai aura ise hoya ke rAjA kI rAjadhAnI bananeA bhI dekheM senA saMgraha bhAga 1 naM. 40 (120 ) / saubhAgya prApta huA hai / rAjJA vivarddhanako paharAnI 20 (140) / cainadharma-parAyA, dharmaniSThA va zIkSA, munimA, catu + zilAlekha maM0 13 (143) / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArI jana tIthayAtrAke saMsmaraNa [277 ho. 'sthata purAva' ke kathanase itanA avazya jJAta kI jhAMkIkA bhI digdarzana ho jAtA hai| viSNuvara bhane hotA hai ki viSNuvaInake dvArA jainiyoM para kiye gae zaka saM0 1.33 (vi.. 18se zaka saMvat 10 // atyAcAroMko pRthvI bhI sahana karane meM samartha nahIM ho (vi. sa.11 ) taka rAjya kiyA hai| halevirameM skii| phalasvarUpa halevirake dakSiNameM anekavAra bhUkampa isa samaya jainiyoMke tIna mandira maujUda hai pAvanAyavasti, hue aura una bhU-kampoMmeM pRthvIkA kucha bhU-bhAga bhI bhU-garbha mAdinAthavasti aura zAntinAthasti, jinakA saMcita meM vilIna ho gayA, jisase janatAko apAra jana-dhanakI paricaya nimna prakAra hai:hAni uThAnI pdd'ii| ina upadravoMko zAnta karaneke liye pArzvanAthavasti-halevirakI isa pArakAthavastiyadyapi rAmAne aneka prayatna kiye, aneka zAnti-yaza ko zaka saM. 1015vi.saM.10)meM bopyAne apane karAye aura pracura dhana-syaya karane para bhI rAjA vahA~ jaba svargIya pitA gaNarAjakI puNya-smRti meM banavAyA thaa| isa prakRtike prakopajanya upadvAMko zAMta karanemeM samartha na ho mandirameM pArzvanAtha bhagavAnakI 14 phuTa U~cI kAle skaa| taba antameM majabUra hokara viSNuvarddhanako zravaNa pASANakI manoza evaM cittAkarSaka tathA kalApUrNa mUrti begola tatkAlIna prasiddha prAcArya zubhacandra ke pAsa mA virAjamAna hai / isa mUrtike donoM ora dharaNendra aura kara SamA yAcanA karanI pdd'ii| prAcArya zubhacandra rAjAke padmAvatI utkIrpita hai| mandira Uparase sAdhAraNasA dvArA kiye gae atyAcAroMko pahalese hI jAnate the| prathama pratIta hotA hai| parantu andara jAkara usakI banAvaTako to unhoMne rAjAkI usa abhyarthanAko svIkAra nahIM kiyA; yA dekhanese usakI kalAtmaka kArIgarIkA sahajahI bodha ho kintu bahuta prArthanA karane yA gir3agir3Aneke pazcAt rAjA jAtA hai isa mandira meM kasauTI pASANake sundara caudA ko mA kiyaa| rAjAme jainadharmake virodha na karanakI khambhe lage hue hai unameMse bhAgeke do khambhoMpara pAnI pratijJA kI aura rAjyakI orase jainamandiroM evaM maThoMko salanese unakA raMga kAlese harA ho jAtA hai| mukhya pUjAdi nimitta jo dAnAdi pahale diyA jAtA thA use dhArake dAhinI ora eka yakSakI mUrti aura bAI mora pUrvavat denekA AzvAsana dilAyA tathA ukta kAryoM ke ana kUSmAMTinIdevIkI mUrti hai| stara zAntividhAna bhI kiyA gyaa| isa mandirake bAharakI dIvAlake eka pASANa para viSNuvarddhanake maMtrI aura senApati gaMgarAja tathA saMskRta aura kanadI bhASAkA eka vizAla zilAlekha aMkita hullAne usa samaya jainadharmakA bahuta udyota kiyA, aneka hai jisameM isa mandirake nirmANa karAne aura pratihAdi jina mandira banavAe aura mandiroMkI pUjAdike nimitta / kArya sampana kiye jAne mAdikA kitanAhI itihAsa diyA bhUmike dAna bhI diye / zravaNabelagola bhAdike aneka huA hai| usameM gaMgavaMzake pUrvajoMkA prAdi srota prakaTa zilAlekhoMse gaMgarAja aura hulAkI dharmaniSThA aura kartavya karate hue unake 'porasakha' nAma rUDha honekA ullekha parAyaNatAke uklekha prApta haiM jinase unake vaiyaktika jIvana bhI kiyA gayA hai| usI vaMza vinayAdisya rAmAkA puSa yaha zubhacandrAcArya sammataH ve hI jAna par3ate haiM jo ereyaMga thA usakI patnI ecabAdevIse brahmA viSNu aura mUbasaMgha kundakundanvaya dezIgaNa aura pustakagacchake kucha. zivakI taraha babAla, viSNu aura udayAdisya nAmake tIna TAsana mabadhAridevake ziSya the aura jinheM maMDalinAke putra hue inameM viSNukA nAma bokameM sabase adhika prasida bhujabala gaMga pemArdidevakI kAkI eDaviremiyakkane zrata- hmaa| usakI digvijayoM aura upAdhiyoMkA varNana karameke paMcamIke udyApanake samaya, jo bakhikareke uttaga caityAlayaH pazcAt tabakAra, koka, nali, gAvAti, nokhambavAdi, meM virAjamAna the / dhavalATIkAko prati samarpita kI gaI mAsavADi, hukhigeTe, sige vagavase, hAnugala. mA, thii| ina zubhacandrAcAryakA svargArohaNa zaka saM0 1.45 kuntala, madhyadeNa, kAndhI, vinIta aura madurApara bhI (vi.saM0 1150) zrAvaNa zuklA .mI ekravArako unake adhikArako sUcita kiyA hai| dupA thaa| viSNuSaInakA pAdapadamopajIvI mahAnAyaka gaMgarAja dekho, jaina zilAlekha saMgraha bhA0le.naM.1 thA.jo bhanekapAdhiyoMse pravakRta thA, usane aneka dhvasta. - - Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278] anekAnta [kiraNa jaina mandiroMkA punaH nirmANa karAyA thA aura apane dAnoM- isa patra meM banAyA gayA hai ki indra ke mastaka para se 16...) gaMgavAriko kopAke samAna prasiddha kiyA bage hue maNiyoMme jarita mukura kI mAtA paMkise pUjita thaa| ukta gaMgarAjako rAyameM sAta naraka nimna the-mUTha bhuvanatrayake liye dharmanetra, kAmadevakA anta karane vAle bolanA, yuddha meM bhaya dikhAnA, paradArArata rahanA, zaraNA- janma jarA aura maraNako jItane vAle una vijaya pArzvanAtha thiyoMko prAzaya na denA, adhInasthoMbo aparitRpta rakhanA, jinendra ke khiye namaskAra ho| jinheM pAsame rakhanA Avazyaka hai unheM choSa denA aura yaha mandira jitanA sundara banA huA hai kheda hai ki apane svAmIse vidroha krnaa| mAjakala isa mandirameM bilkula saphAI nahIM hai, usameM uka senApati gaGgarAja aura nAganadevIse 'boppa' hajAroM camagAda laTakI huI hai jinakI durgAndhase darzakanAmakA eka putra utpanna huaa| usake kulaguru gautamagaNa kA jI Uba jAtA hai, aura vaha umame bAhara nikalane dharakI paramparAmeM prakhyAta maladhArIdevake ziSya zubhacanda- jaldI prayatna karatA hai| maisUra sarakArakA kartavya hai ki deva the jo bopadevake guru the, aura bopadevake pUjya guru vaha usa mandirako saphAI karAnekA yatna kare / jaba sarakAra gaMgamahalAcArya prabhAcandra saiddhAntika the / bopadevana dora purAtana dharmasthAnoMkAM apanA rakSaka mAnanI hai, aimo hAlatameM yA dvAra samudra ke madhyameM apane pitAkI pavitra smRtimeM usake saMracaNAdikA pUrA dAyitva sarakAra para hI nirbhara ukta pAzvanAtha vastikA nirmANa karAyA thaa| usameM bhaga- ho jAtA hai| prAzA hai maisUra sarakAra isa sambandhama pUrA vAna pArzvanAthakI mUrtikI pratiSThA nayakIrti siddhAnta- vicAra kregii| cakravartaka dvArA zaka saM0 1.15 (vi. saM. 1164) 2 AdinAthavasti-dusarA mandira bhagavAna prAdimeM somavArake dina sampA karAI gaI thI, jo mUlasaMdha nAthakA hai jise san 1138 meM hegar3e maljimAyAna kundakumdAnvaya dezIyagaNa pustakagacchake vidvAna the| bhAge banavAyA thaa| zivAlekhameM batalAyA gayA hai ki hanasoge grAmake samIpa- 3 zAntinAthavasti-tIsarA mandira bhagavAna zAti. vartI isa droha gharajinAlayakI pratiSThAke bAda jaba purohita nAthakA hai| isa mandira meM zAntinAthakI 14 phuTa ucI car3hAe hue bhojanako baMkApura viSNuvarddhanake pAsa le gae khagAsanamUrti virAjamAna hai| yaha mandira san 1204 taba viSNuvaInane masaNa nAmaka prAkramaNa karane vAle kA banA huA hai| isa mandirameM eka jaina munikA apane rAjAko parAsta kara mAra diyA aura usakI rAjyanI janta ziSyako dharmopadeza denekA bar3A hI sundara dRzya akita kara lii| usI samaya usakI rAnI lakSmImahAdevIke eka hai| mUrtike donoM ora mastakAbhiSeka karaneke liye sIr3hI putra utpanna huA, jo guNoMmeM dazaratha aura nahuSa ke samAna banI huI haiN| aura mandirake sAmane vAle mAnastambhameM thaa| rAjAne purohitoMkA svAgata kara praNAma kiyA aura zrIgommaTezvarakI mUrti virAjamAna hai| yaha samajha kara ki bhagavAnakI pArzvanAtha pratiSThAse yuddha- halaviDameM sabase acchA darzanIya mandira hoyasalezvara vijaya aura putrotpatti evaM sukha-samRddhi ke upanakSameM viDaNu- kA hai| kahA jAtA hai ki isa kalAtmaka mandirake nirmANabarDanane devatAkA nAma 'vijaya pAravanAtha' aura putra kA kArya meM 86 varSakA samaya lagA hai| phira bhI vaha adhUrA nAma vijayanarasihadeva' rakkhA, aura apane putra kI sukha- hI hai-usakA zikhara abhI taka mI pUrA nahIM bana sakA samRddhi evaM zAntikI abhivRddhi ke liye 'mAndinA ke hai para yaha mandira jisa rUpa meM abhI vidyamAna hai vaha apanI jAvagarakA mandirake liye dAna diyA, isake sivAya, aura lalita kalAmeM dUmA sAnI nahIM rakhatA / isakI zikSpabhI bahutase dAna diye / ukta zilAlekhake nimna pacameM kalA apUrva evaM bejoba hai| jisa catura zilpIne isakA vijayapAzyanAtha kI stunikI gaI hai vaha padya isa prakAra hai:- nirmANa kiyA umane kevala apanI kalAkRtikA pradarzana zrImajhatendarmANamaulimarIcimAlA. hI nahIM kiyA; pratyuta ina kalAtmaka cIjoMke nirmANa dvArA mAlArcitAya bhuvanayadhammane / apanI Antarika pratibhAkA sajIva citraya bhI abhiyaMjita kAmAntakAya jita-janmajarAntakAya, kiyA hai| isa mandirakI bAhya dIvAloM para hAthI, siMha, bhaktyA namo vijy-paashv-jineshvraay|| aura vibhina prakArake pakSI, devI devatA aura400 phuTakI Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - kiraNa] hamAro jaina tIrthayAtrA saMsmaraNa 276] bambAI meM rAmAyaNa sarasa va mI aMkita kie gae haiM jo pahu~ce aura vahAMke rAbA devapAsake pekhisa bhavana meM Thahare, darzakoM ko apanI cora bhAkarSita kiye binA nahIM rhte| bhavanake isa hisse para sarakArane kabjA kara liyA hai| kheda hai ki ineviDameM bhAja jainiyoMkI pAvAdI nahIM hai| Apake nijI bhavana meM bhI eka caityAlaya hai| zilAlekhoMmeM - vahA~ ke kIrti-mandira jainadharmakI guNa-garimA para kisI mUbagdiIkA prAcIna nAma 'riNI' 'veNUpura' yA 'sara' samaya iThalAte the| para mAja yaha nagara apane gaurava hIna ullikhita milatA hai| ise nakAzImA kahA jAtA hai| jIvana para sisiko le rahA-dukha prakaTa kara rahA hai| yaha nagara 'tulu' yA taulavadezameM vasAhacA isa dezasabakase dUra hone ke kAraNa yAtrI vahA~ darzanArtha bahuta hI ke bolacAlako bhAma bhASA bhI 'tulu' hai parantu vyAvahAkama jAte haiN| haleviDase cala kara hama logoMne rAtri khi- rika bhASA kanAdI hone ke kAraNa ise karnArakaza bhI yUrame dharmazAbAke pIcheke dahalAnameM vitAI aura savere kahA jAtA hai| yaha nagara kisI samaya karnATaka dezaka ' 4 bajese cala kara // bajeke karIva dupaharake samaya veera kAMcI rAjyamaM zAmila bhI thA, jisakI rAjadhAnI bAdAmI ( Venuru) phuNce| thI, jo bojApura jile meM avasthita hai| usake bAda uttara yaha grAma dakSiNa kanArAmeM ileviDase 60 mIla dUra hai kanADA meM sthita kadambavaMzI rAjAoMne bhI usa para rAjya aura gurapura nadIke kinAre basAimA hai| yahA~ tAlAbameM zAsana kiyA hai aura sambhavataH chaThI zatAbdIke lagabhaga hama logoMne snAna kiyA, bAhubalI aura anya cAra maMdi- yaha pUrvI cAlukya rAjAoMke adhikAra meM calA gayA thaa| roMke darzana kiye, tathA thor3A sA nAstA kiyaa| bhiMDI tathA usa samaya taka isa dezakA rAjadharma jainadharma banA rahA, ramAzakI phalI khriidii| yahA zravaNabelagolake bhaTTAraka jaba taka hoyasAbavaMzake rAjA viSNuvaIna aura pazvAsane cArukIrtikI preraNAse zaka saM0 1126 (vi.saM. 1961) nadharmakA parityAgakara baizavadharmako svIkAra nahIM kiyA meM cAmugaharAyake kaTumbI timmarAjane (Timmaraja) thaa| rAjA viSNuvanake dharmaparivartana ke kAraNa jaina rAjA ne, jo ajalarakA zAsaka thA, bAhubalIkI 30 phuTa U~cI bhairasUra proDIyara svatantra ho gae, usa samaya unakA zAsana kAryotsarga mUrtikI pratiSThA kraaii| isa mUtikA 6.. kucha aisA rahA jo dUsare sampradAyake khogoM para viparIta varSa meM eka bAra mastikAbhiSeka hotA hai / isake cAroM bhora prabhAva ko zrIkata kara rahA thaa| phalataH usa samaya jaina 7-8 phuTa U~cA eka kora bhI hai| ukta timmarAjane eka dharmakI sthiti asthira evaM kamajora ho gii| usa samaya mandira zAntinAthakA bhI banavAyA thaa| isa mandiramaM zaka unake AdhIna cauTara, baMgara aura majasAra vagairaha prasidara saM0 1526 (vi0 saM0 1661) kA eka zilAlekha bhI rAjA the| mUlajivImeM cauTara jaina rAjAmaukArAjya thA, taba zrIkata hai / gommaTezvarakI yaha mUrti gurupura nadIke bAyeM taTa yaha nagara coTara rAjAoMkA prasiddha nagara kahA jAtA thaa| para prAkArake andara bhasyanta manogya jAna par3atI hai| aba bhI yahAM cauTaravaMzI rahate haiM jinheM aMgrejI rAjya meM penzana gommeTezvarakI isa mUrtikA paga - phuTa 3 iMca lambA hai| minatI thii| naMdAyarameM kaMgara, majadaMgadIke majalara aura bAhubalIkI mUsike atirika yahA~ cAra mandira aura bhI mulkIke sehatara hue| yahA~ rAjAkA purAnA mahala bhI hai, haiN| ise zaka saM0 1926 meM sthAnIya rAnIne banavAyA hai| jisameM bakadI kI basa para diyA khudAI kI gaI hai aura vibhita vasti ra akkinagalevasti / tIrthakara parita- bhItoM para aneka citra bhI uskIrNita hai| isa mandirake zaka saM0 154 zilAlekhase jJAta hotA dakSiNa bolavadezake aneka rAjAoMne vahA~ para bahutale hai ki ise yahA~ sthAnIya rAjAne banavAyA thaa| aura jina maMdira banavAe haiM jinakI saMkhyA 180 ke karIba bhayAntinAtha varita / yahA~ ke ekamandirameM eka sahastra mUrti. batalAI jAtI hai| unameM se 5 maMdira mukhabidrI bhora yo virAjamAna hai, aisA bahAke pujArIsaM jJAta hubhaa| ve 18 maMdira kArakalake bhI bhantarnihita haiN|in saba maMdiroM dekhane meM bhI bhAI, paramtu jabdImeM koI gaNanA nahIM kI jA aura usa samayake rAjyoM kA itivRtta mAlUma karanese isa skii| yahA~se calakara hama bogara bajeke karIva mUkhabidrI pAtakA sahaja hI patA laga jAtA hai ki usa samaya vahAM * See, Indian Antiquary V. 36 jainadharmakA kitanA gaharA prabhAva kitaa| bhUvijIkA .See, mediaval Jainisin P.663 mAma dakSiNa dizA jainatInoMmeM prasira hai| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2801 bhanekAnta [kiraNa - guruvasti-yahAM ke sthAnIya 18 mandiroM meM sabase mairAdevIne isakA eka maMDapa banavAyA thA jise 'bhairAdevI prAcIna 'guruvasti' nAmakA maMdirahI jAna par3atA hai| kahA maMDapa' kahA jAtA hai usameM bhItarake khambhoMmeM sundara citrajAtA hai ki use bane hue eka hajAra varSase bhI adhikakA kArI utkIrNa kI gaI hai| citrAdevI maMDapa aura namaskAra samaya ho gayA hai| isa mandirameM SaTkhayabAgamadhavalA TIkA maMDapa bhAdi chaha maMDapoMke anantara paMcadhAtukI kAyotsarga sAhita, kaSAyapAhura jayavakSA TIkA sahita tathA mahA- candraprabha bhagavAnakI vizAla pratimA virAjamAna hai| dUsare babAdi sidAntagrantha rahaneke kAraNa ise siddhAntabasti khahameM aneka pratimAe~ aura sahastrakUTa caityAlaya hai| bhI kahA jAtA hai| isa mandirameM 32 mUrtiyA~ ranoMkI aura tIsarI maMjila para bhI eka vedI hai jisameM sphaTikamayikI eka mUrti tArapatrake ApakI isa taraha kula 33 anarthya aneka manogya mUrtiyA~ haiN| isa mandira meM praveza karate samaya mUtiyAM virAjamAna hai jo cA~dI sonA, hIrA, palA, eka unnata vizAla mAnastambha hai jo zilpakalAkI sAcAt mIvama, garutmaNi, vedamaNi, mUMgA, nIlama, pukharAja, mUrti hai| isa mandirakA nirmANa zakasaMvat 1551 (vi0 motI, mANikya,sphaTika aura gomedhika ranoMkI banI huI sa. 1487) meM zrAvakoM dvArA banavAyA gayA hai| haiN| isa maMdirameM eka zilAlekha zaka saMvat 136 (vi. tIsarA maMdira baDagavasti' kahalAtA hai, kyoMki vaha saM07.1)kA usase jJAta hotA hai ki isa mandirako uttara dizA meM banA huA hai isake sAmana bhI eka mAnasthAnIya jaina paMcoMne banavAyA thaa| isa mandirake gaharake stambha banA huA hai| isameM sapheda pASAsakI tIna phuTa 'gadake' maMDapako zaka saMvat 1130 (vi. saM. 1972) U~cI candraprabha bhagavAnakI ati manAgyamUrti virAjamAna hai| meM cokhaseTi nAmaka sthAnIya zreSThIne banavAyA thaa| isI zeTavasti-isameM mUlanAyaka zrI vardhamAnakI dhAtumaya vastike eka pASAyapara zaka saM0 1926 (vi. saM. 1464) mUrti virAjamAna hai| isa mandirake prAkArameM eka maMdira kA eka utkIrya kiyA humA eka lekha hai jisameM likhA hai aura hai jisameM kAle pASANa para caubIsa tIrthaMkaroMkI mUrtiyAM ki ise sthAnIya rAjAne dAna diyaa| tIrthaMkara vastike pAsa pratiSThita haiN| isake donoM ora zAradA aura padmAvatIdevI eka pASANa stambha lekhameM jo zaka saM0 1226 (vi0 kI pratimA hai| saM0 1314) meM utkIrNa huA hai uka guruvastiko dAna hiravevasti-isa madirameM mUlanAyaka zAntinAtha hai| dene kA ullekha hai| isa maMdirakI dUsarI majillapara bhI eka ima mandirake prAkArake andara padmAvatIdevIkA maMdira hai, vedI hai usameM bhI aneka anadhya mUrtiyA~ virAjamAna haiN| jima meM miTTI se nimita cauvIsa tIrthaMkara mUtiyA~ hai| panA. kahA jAtA hai ki kucha varSa hue jaba bhaTTArakajIne isakA vatI bhora sarasvati kI bhI pratimAeM haiM isIse ise abhmajIrNoddhAra karAyA thA, isA kAraNa ise 'guruvasti' nAmase navarabasti kahA jAtA hai| pukArA jAne lagA hai| mukhtArazrIne meMne aura bAbU pakSAlAlajI agravAla Adine ina saba mUrtiyAMke sAnanda darzana beTakeribasti-isameM vardhamAna bhagavAnakI 5 phura kiye hai jisa paM. nAgarAjajI zAstrIne karAye the aura U~cI bhUvi virAjamAna hai| tADapatrIya dhavala gandhakI vaha prati bhI dikhalAI tho jisameM koTivasti--isa mandira ko 'koTi' nAmaka aMSThiIne saMyata' pada maujUda hai, paM. nAgarAjajIne yaha sUtra par3hakara banavAyA thaa| isameM neminAtha bhagavAnakI khaDgAsana eka bhI batalAyA thaa| isI guruvastike sAmanehI pAThazAlAkA phuTa U~cI mUrti virAjamAna hai| mandira hai jisameM munisuvratanAthakI mUti virAjamAna hai| vikrama sadvivasti-isa maudarakA nirmANa vikramanAmaka dUsarA mandira 'candranAtha' kA hai jise trilokacUDA- seThane karAyA thaa| isameM mUlanAyaka mAdinAthakI pratimA maNi sti' bhI kahate haiN| yaha mandira bhI sambhavataH hasau hai| andara eka caityAlaya hai aura jisama dhAtukI caubIsa va jitanA purAnA hai| yaha mandira tIna sAnakA hai jisame marniyA virAjamAna haiN| eka jAra zikSAmaya stambha bage hue haiN| isIse ise lepyadavasti-isameM miTTIkI lepya nirmita candrapramakI 'sAdhirakamadavasadI' bhI kahA jAtA hai| isa mandirake mUrti virAjamAna hai| isa mUrtikA abhiSeka vagairaha nahIM cAroM bhora eka pakkA parakoTA bhI banA hmaa| rAnI kiyA jaataa| isa maMdirameM kheppa nimita jvAlAmAlinIkI yA mandirako chAnakA jisame manikApdavasti isameM mitikA abhineka vAcanAko Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] hamArI jana tIthayAtrAke saMsmaraNa [281 - eka mUrti virAjamAna miTTIkI mUrtiyoMke bamAnekA kArakala-yaha nagara madAsa prAntake dakSiNa karnATaka rivAja kabase pracalitamA baha vicAraNIya hai| jile meM avasthita hai| kahA jAtA hai ki yaha magara vimamakI kallani vAsI vIM zatAbdase 1.vIM zatAbdI taka jana-dhanase sampatra mati virAjamAna hai| kahA jAtA hai ki pahale isa maMdirake 95 khUba samRdazAbI rahA hai| isakI samRddhimeM niyone bhUgarbha meM hI siddhAntamambarale jAte the| apanA pUrA yogadAna diyA thA / ika zatAbdiyAmeM kAra kala bherarasa nAmaka pAyabya rAjarSazake jaina rAjAmoMse deramaseTivasti-isa maMdirako derama' nAmaka seThane zAsita rahA hai| prArambhameM yaha rAjavaMza apanI svatantra banavAyA thaa| mUlanAyaka mUrti tInaphuTa UMcI hai isa mUrtike sattA rakhatA thA; parantu yaha svatantratA adhika samaya paka mIce bhAgameM caubIsa bodhakara mUrtiyA~ hai| aura uparake kAyama na raha sako / kArakabake isa pArabyavaMzako vijayakhaMDameM bhagavAna mallinAthakI padamAsana mUrti virAjamAna hai| nagara aura hApasala baMza tathA anya bhaneka bakhazAlI zAsaka colasedvivasti-isa mandirako ukta seThane banavAyA rAjAmoM kI pradhAnatA athavA parataMtratAmeM rahanA pdd'aa| usa thaa| isa maMdirameM sumati pamaprabha aura supAravanAthakI samaya vahAM janiyoMkA bahu saMkhyAmeM nivAsa yA aura vahAMke cAra cAra phuTa U~cI mUrtiyoM virAjamAna haiN| isa maMdirake vyApAra mAdimeM bhI unakA vizeSa hAtha thaa| mAge bhAgameM dAyeM bAyeM vAle koThoMmeM cauvIsa tIrthaMkara kArakanameM san 126 se san 1986 taka pArabdha mUtiyA~ virAjamAna haiN| isIse ise 'tIrthakaravasti' kahA cakravatI, rAmanAtha, vIra pAyakhya aura immati bhairavarAya jAtA hai| mAdi jaina rAjAmoMne usa para zAsana kiyA hai| merarasa mahAdevasedvivasti-isa vastike banavAne vAle ukta rAjA vIra pAyayana zaka saMvat 1314 (vi0saM0 100%) seTha haiN| isameM mUlanAyaka phuTa U~cI mUrti virAjamAna hai| meM phAguna zuklA dvAdazIke dina vahAMke tatkAlIna prasiddha baMkivarita-isa kisIkama adhikArIne banavAyA rAjagurubhahAraka balitakIrti jo mUlasaMdha kundasandAmbaya thaa| isa anantanAtha bhagavAnakI mUrti virAjamAna hai| dezIyagaya pustakagacchake vidvAna devakIrika ziSya the aura karavasti-isa mandirame kAlepASANakI 5 phuTa UMcI panasogeke nivAsI the, unake dvArA sthirabagnameM bAhubalIkI mallinAtha bhagavAna kI mUti virAjamAna hai| usa vizAla mUrtikI, jo phuTa 5 iMca UMcI tho pratiSThA karAI gaI thii| mUrtike isa pratiSThA mahotsabameM vijaya paDuvasti-isameM mUlanAyaka pratimA anaMtanAtha kI hai magarake tatkAlIna zAsaka rAjAdevarAya (dvitIya) bhI zAmila jo pabhAsana cAra phuTa U~cI hai| kahA jAtA hai ki pahale hue the| kavicandramane apane 'gommaTezvara pariva' nAmaka zAstrabhaNDAra isI mandirake bhUprahameM virAjamAna thA, jo prathameM bAhubalIkI isa mUrtike nirmANa aura pratiSThAdi dImakAdine bhaSaNakara lupta prAyaH kara diyA thA, usamise kA vistRta paricaya diyA hai jisameM batAyA gayA hai avaziSTa yokI sucAdikA kArya pArA nivAsI bAbU / ki ukta mUrtike nirmANakA yaha kArya yuvarAjakI dekharekha meM devakumArajIne apane damyasaM karAyA thaa| bAdameM ve saba --- anya mameM virAjamAna karA diye gae hai| | o maar'u bidhi jaal myaath sbaakssri zAstroMke acche vidvAna evaM prabhAvazAlI bhahArakahanake maThavasti-isa mandirameM kAle pASANakI pArzvanAtha bAda kArakalakI isa mahArakIya gahI para jo bhI mahAraka kI sundara mUrti hai| pratiSThiva hAtA thA, vaha bahAna balitakIvi nAmasa hI yahA~ supArI nAriyala kAlImirca aura kAjUke vRkSoMke uklekhita kiyA jAtA hai| kabha. bakhitakAtike aneka aneka bAga haiN| kAlImircakA bhAva usa samaya 3) rupayA ziSya the| kalyAyakIrti, devabandra mAda inameM kalyANa sera thaa| dhAna bhI yahA~ acchA paidA hotA hai| yahA~ ke kItine, jinayajJaphalodaya (115.) jJAnacanAbhyudaya, cAvalabhI bahuta acche aura svAdiSTa hote haiN| yahA~ se kAmanakye, manu, jinamnuti, vasvamedASTaka, sidAzi, bhojanakara 15bajeke karIba calakara hama loga kArakala yodhara carita (za. 1305) aura zazikumAracaritakA (2013)racanAkAla pAyA jaataa| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 282] sampanna huA thaa| aura bIca-bIca meM rAjA svayaM bhI upayogI salAha detA rahatA thA mUrti taiyAra hone para bIsa pahiyoMkI majabUta eka gAr3I tayyAra karA kara dasa hajAra manuSyoM dvArA mUrtiko gAr3I para car3hAyA gayA thA, jisameM rAma maMtrI, purohita aura senAnAyaka ke sAtha janasamudAyAne jayabodhake sAtha usa gAr3I ko khIMcA thA aura kaI dinoMke gAtAra paribhramake bAda sUtiko abhilaSita sthAna para bAIsa sambhaMki bane hue asthAyI maMDapa meM virAjamAna kara pAyA thA, mUrtikI racanAkA avaziSTa kArya eka varSa taka barA bara vahIM hotA rahA vahA~ hI mUrti para batA bela aura nAsAdRSTi AdikA yaha kArya sampanna huA thaa| isa mUrti kA koI AdhAra nahIM hai| mUrti sundara aura kalApUrNa to hai hI, ataH aba isakI surakSAkA pUrA dhyAna rakhanekI AvazyakatA hai| kyoMki yaha rAjA bIrapAyakI bhaktikA sundara banA hai| rAjA immaDi bhairavarAyane jo apane samayakA eka vora parAkramI zAsaka yA apane rAjyako pUrNa svatantra banAneke prayatna saphala nahIM ho skaa| yaha rAjA bhI jina matimai kama nahIM thaa| isane zaka saM0 1208 (vi0 saM0 1643) meM 'Rtu'avasara' nAmakA eka mandira banavAyA thaa| yaha mandira kI dRSTi anupama hai aura apanI khAsa vizepatA rakhatA hai| isa mandirakA mUla nAma 'trivika caityAlaya' hai| isa mandirake cAroM tarapha eka eka dvAra hai jinameM se tIna dvAroMmeM pUrva dakSiNa uttara meM pratyeka gharaha nAtha mallinAtha aura munisuvrata ina tIna tIrthaMkaroMkI tIna mUrtiyA~ virAjamAna hai| aura pazcima dvArameM catuvirAsa tIrthaMkaroMkI 24 sUrtiyAM sthApita haiN| inake sivAya donoM ma mI aneka pratimAeM pratiSThita hai| dakSiya aura bAma bhAgamA aura thAvatakI sundara cittAka mUrtiyAM hai| mandira kI dIvAloM para aura saMbhoM para bhI puSpa javA Adi aneka citra kati hai, jo rAjAke kathA prema hai| jaina rAmAne sahA dUsare dharma vAloMke sAtha samAnatAkA vyavahAra kiyA hai / rAjAoM kA vAstavika kartavya hai ki vaha dUsare dharmiyoMke sAtha samAmatAkA vyavahAra kareM, isase unakI lokapriyatA bar3hatI hai aura rAjya meM sukha zAntikI samRddhi bhI hotI hai| [ kiraNa rAjA immati bhairabarAya samudAra prakRti thaa| usane san 1984 meM zaMkarAcArya ke pahAghIrA narasiMha bhAratIko rAjadhAnI meM kucha samaya taka ThaharanekA Agraha kiyA thA, isa para unhoMne kahA ki yahA~ apane karma nuSThAna ke liye koI deva mandira nahIM hai, ataH maiM yahA~ nahIM Thahara sktaa| isase rAjAke cittameM kaSTa pahu~cA aura usane va aprati SThita jaina mandira jo nayona usane manazyA thA aura jisameM taka narasiMha bhAratIko udarAyA gayA thA, usImeM rAjAne 'zeSazAyI anantezvara viSNu' kI sundara mUrti sthApita karA do thI / isase bhaTTAraka jI ruSTa ho gaye the ataH unase rAjAne kSamA mA~gI, aura eka varSameM usase bhI acchA mandira banavAne kI pratijJA hI nahIM kI, kintu 'tribhuvanatilaka' nAmaka caityAlaya eka varSa ke bhItara hI nimANa karA diyaa| yaha mandira jainamaTake sAmane uttara dizAmeM maujUda hai / maTha kI pUrva dizA meM pArzvanAtha vasti hai| kAra kalameM bAhubalIkI usa vizAla mUrtike atirikta 18 mandira aura hai jinakI hama saba bAMgane sAnanda yAtrA kii| ukta parvata para bAhubalI sAmane dAhinI ora bAI aura do mandira hai unameM eka zItalanAthakA aura dUsarA pAzvanAthakA hai| kArakakA yaha sthAna jahA~ bAhubalI kI mUrti virAjamAna hai bar3A hI ramaNIka hai| yaha nagara bhI kisI samaya vaibhavakI carama sImA para pahu~cA huA thaa| yahA~ isa vaMza meM aneka rAjA hue hai jinhoMne samayasamaya para jainadharmakA udyota kiyA hai| ina rAjAooMkI sabhAyeM vidvAnoMkA sadAcAra rahA hai| kaI rAjA to acche kavi bhI rahe haiN| pAya tine 'adhyAnanda' nAmakA subhASita prantha banAyA thA aura bora pAgavya 'kriyAniSaSTu' nAmakA grantha racA thaa| inake samaya meM isa dezameM aneka jaina kavi bhI hue haiM, lalita kIrti devacanda, kAlyANakIrti aura nAgacandrayAdi / ina kaviyoM aura ina kRtiyoMke sambandhameM phira kabhI - avakAtha milane para prakAza DAlA jAyagA / ukta kArakA aneka rAjA hI zAsaka nahIM rahe haiM, kintu usa vaMzakI aneka vIrAnAne mI rAjyakA bhAra bahana karate hue : dharma aura dezakI sevA kI hai| -kramazaH Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTrakUTakAlameM jainadharma (le0.00 bokara, ema.10. biTa0) dakSiNa aura karnATaka aba bhI jainadharmake supagar3ha hai| dharmake anumAthI tathA abhiSaka the| sacamezvarameM kitane vaha kaise ho skaa| isa praznakA uttara deneke liye rASTrakTa hI kalpita amilegA (tAnapatrAdi) mile haiM jo sambhavaMzake itihAsako paryAnocana anivArya hai| dakSiNamArata- pataH IsAko pathavA vIM zatImeM diye gaye hoMge ke itihAsa meM rASTrakUTa rAjyakAlakA (saM073-101.) vyApi unameM ve dhArmika ullekha haiM jo prArambhika cAlukyasabase adhika samRddhikA yuga thaa| isa kAla meM ho jaina- rAjA vinayAditya, vijayAdisya tathA vikramAdisya dvitIyane dharmakA bhI dakSiNa bhAratameM paryApta vistAra humaayaa| jaina dharmAyatanoMko diye the| phalataH itanA to mAnanA hI rASTrakUToMke patanake bAda hI naye dhArmika sampradAya nikA- padegA ki kacAlukya nRpati yadA kadA jainadharmake pRTayatoMko utpati tathA tIva vistArake kAraNa jainadharmako poSaka avazya rahe hoMge anyathA jaba ye paracAt lekha likhe prabala dhakkA lgaa| rASTrakUTakAla meM jainadharmakA koI gaye taba ukta cAlukya rAjA ho kyoM dAtAra' rUpameM cune sakriya virodhI sampradAya nahIM thA phalataH vaha rAjyadharma gaye tathA dUsare aneka prasiddha rAjAoM ke nAma kyoM na diye tathA bahujana dharmake pada para pratiSThita thaa| isa yugameM gaye isa samasyAko sukhasAnA bahuta hI kaThina ho jAtA janAcAryoMne jaina sAhityakI asAdhAraNa rUpase vRddhi kI hai|br saMbhava hai ki ye abhilekha pahile pracArita hue thii| tathA aimA pratIta hotA hai ki ve janasAdhAraNako tathA chAla kara miTA diye gaye sUna lekhoMkI uttarakAlIna zikSita karaneke satmayatnameM bhI saMlagna the| varNamAlA pratilipi mAtra the| aura bhAvI itihAsakAroMke upayogake sIkhaneke pahale bAlakako zrI gaNezAya namaH' kaNThastha liye punaH uskI karA diye gaye the, joki vartamAnameM karA denA vaidika sampradAyoM meM supracalita prathA hai, kintu unheM managadaMta kaha rahe haiN| jalavAyake gaMgarAjavaMzake adhidakSiNa bhAratameM aba bhI jaina namaskAra, vAkya 'bhIm namaH kAza rAjA jaina dharmAnuyAyI tathA amiraka me| jainasiddhebhyaH' (onAmAsIdhaM.) vyApaka rUpase calatA / dharmAyatanoMko gaMgarAja rAcamA dvArA pradA dAnapatra zrI. ci. vi. vaiyane batAyA hai ki ukta pracalanakA yahI kurga meM mile haiN| jaba isa rAjAne bahumalAI parvata para vArapana lagAyA jA sakatA hai ki hamAre kAla ( rASTrakUTa ) adhikAra kiyA thA to usa para eka namandirakA nirmAkhara meM jaina guruvoMne dezako zikSAme pUrNa rUpase bhAga lekara karAke vijayI smRtiko amara kiyA thaa| prakRta rAjyakAkhaitanI adhika apanI chApa jamAI thI ki jainadharmakA meM navamezvara meM 'rAya-rAma basavi, gaMgAparamAdisyAdakSiNameM saMkoca ho jAne ke bAda bhI vaidika sampradAyoMke baya, tathA gaMga-kandarpa caityamandira bAmoMse vikhyAta jaina. boga apane bAlakoMko uka jaina namaskAra vAkya sikhAte mandira vartamAna the| jina rAjApAka nAmAnusAra uka hI rheN| yadyapi isa jaina namaskAra vAkyake maja namAnyatA mandiroM kA nAmakaraNa humA thA ye saba gaMgavaMzoSa rAjA para rakha artha bhI kiye jA sakate hai tathApi yaha sunizcita gega nadharmake adhiSThAtA the; aisA niSkarSaka lekha parase hai ki isakA mUlasrota jana-saMskRti hI thii| nikAlanA samucita hai| mahArAja mArasena dvitIko parama bhUmikA jaina the| prAcArya ajitasena unake guru the| jainadharma meM rASTrakUTa yugameM hue jainadharmake prasArakI bhUmikA pUrvavartI unakI itanI pragADha bA thI ki usoke vaza hokara rAjyakAloMmeM bhalI bhAMti taiyAra ho cukI thii| kadambavaMza unhoMne 1760 meM rAjya tyAga karake samAdhi marasa (ja.5 vI. 6ThI zatI I0) ke kitane hI rAga jaina- --- 3 iNDiyana ekTIkvAyarI -pR. 1 tathA bhaage| 1madhyabhArata tathA uttarabhAratake dakSiNI bhAgameM isa rUpameM aba bhI calatA hai| 430 eNTI06pU. 103 iviDayana eNTIkvAyarI -pRSTha 19vyA mAge 5 epI grAphikA isikA, 410. ipiDayana eNTIkvAyarI -pR03 ha.eNTI .. ...-1 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284] anekAnta [kiraNa (saklekhanA) pUrvaka prAva visarjana kiyA thaa| mArasiMhake yaha batAtA hai ki vaha kitanA saccA jaina thaa| kyoMki mantrI cAmusarAya cAmuharAyake racayitA svAmibhakta sambhavataH aba samaya taka 'akibina' dharmakA pAlana karane prabala pratApI senApati the| avayavelagolAmeM gommaTezvara ke liye hI usane yaha rAjya syAga kiyA hogA / yaha (prathama tIrthakara bhadevake dvitIya putra bAhubalI) kI pramoSavarSakI jaina-dharma-bhAsthA hI thI jisane bhAdipurAyake bokottara, vizAla tathA sarvAta sundara mUtikI sthApanA antima pAMca adhyAyoMke racayitA guNabhavAcAyako apane inhoMne karavAI thii| jainadharmakI bAsthA tathA prasArakatAke putra kRSNa dvitIyakA zikSaka niyuka karavAyA thaa| mUlakAraNa hI cAmuNDarAyakI ginatI una tIna mahApuruSoMmeM guNDameM sthitana mandirako kRSNArAja dvitIyane bhI dAna kI jAtI hai jo janadharmake mahAna pracAraka the| ina mahA- diyA thA / phalataH kahA jA sakatA hai ki yadi vaha pUrNapuruSoM meM prathama do vo bhIgaMgarAja tayA hulla the jo ki rUpase jaisI nahIM thA to kamase kama jaina dharmakA prazrayadAtA hoyasababaMzIya mahArAja viSNuvaIna tyA mArasiMha prathamake to thA hii| itanA hI isake uttarAdhikArI indra tRtIyake mantrI yenolambAvADI jainadharmakI khUba di ho rahI viSayameM bhI kahA jA sakatA hai| dAnavulapadu zilAlekha meM ki aisA zilAlekha milA hai jisameM likhA hai ki likhA hai ki mahArAja zrImAn nispavarSa (indra ta* ne nolambAbADI prAntameM eka prAmako saThane rAjAse kharIdA apanI manokAmanAokA pUrtikI bhAvanAse zrImahantadevake thA tathA use dharmapurI ( vartamAna soma jilemeM par3hatI abhiSeka maMgalake liye pASANakI vedI (sumeru parvatakA hai)meM sthita jana dharmAyatanako dAna kara diyA thaa| upasthApana) banavAyI thii| aMtima rASTrakUTa rAjA indrajaina-rASTrakUTa-rAjA- . caturtha bhI saccA jaina thA jaba vaha vAraMvAra prayatna karake bhI tela dvitIyase apane rAjyako vApasa na kara pAyA taba rASTrakUTa rAjAmoM meM pramodhavarSa prathama vaidika dharmAnu usane apanI dhArmika AsthAke bhanumAra sakle anAvata pAyIkI apekSA jaina hI adhika thaa| prAcArya jinasenane dhAraNa karake prANa tyAga kara diyA thA / apane 'pAramyuidaya kAyameM 'apane bhApako nRpatikA jaina sAmaMtarAjAparamaguru likhA hai, jo ki apane guru puNyAtmA munirAjakA rASTrakUTa nRpatiyoMke bhaneka sAmaMta rAjA bhI jaina dharmAnAma mAtra smaraNa karake apane apako pavitra mAnatAyA balambI the| saunattike rahazAsakoM meM lagabhaga saba sahI gaNitazAstra grantha sArasagraha' meM isa bAtakA ullekha sapAtakA balara jaina dharmAvalambI the| jaisA ki rASTrakUTa itihAsameM likha haiki'moghavarSa' syAdvAdadharmakA anuyAyI thA / apane cukA / amogha varSa prathamakA pratinidhi zAsaka baiMkepara rAjyako kisI mahAmArIse bacAne ke lie amoghavarSane bhI jaigyaa| yaha vanavAsIkA zAsaka thaa| apanI rAjaapanI eka aMgulIkI pavi mahAlakSmIko car3hAI thii| pAnIke jaina dharmApatanoMko eka grAma dAna karane ke lie ise yaha batAtA hai ki bhagavAna mahAvIrake sAtha sAtha vaha vaidika rAja jJA prApta huI thii| devatAoM ko bhI pUjatA thA vaha jaina dharmakA sakriya vyA balkeyakA putra khokAditya jinendradeva dvArA upadiSTa jAgaruka anupAcI thaa| sva.mA. rAkhAladAsa banarjIne dharmakA pracAraka thA; aisA usake dharmaguru zrIgurAcamcane bhI sake batAyA thA ki bagavAsImeM sthita bainadharmAyatanoMne likhA hai| indratRtIyake senApati zrIvijayAmIna the amoghavarSakA apanI kitanI hI dhArmika kriyAmoMke pravartaka inakI patrakAyAma jaina sAhityakA paryAya vikAsAcA thaa| rUpameM ullekha kiyA hai| yaha bhI suvidita hai ki mamopa- (7) anna.mA. ro.e.so., bhA022 pR.1, varSa prathamane anekavAra rAjasiMhAsana syAgakara diyA thaa| (2) janavaba.mA.ro.e. so0bhA00 pR. 12, () mA. sarva.ri. 9.16 pR. 121., epI0e0bhA0 ..pU.27 (7). eNTI . bhA. 23 pR. 124, (1). eNTI0 mA0 .pU. 21-8, (5) TriI mo. rASTrakTasa pR. 2023, 2) vikTara nirazakA praizIcI' bhA. pU. 175, (9) epI0e0bhA060 26 / (3) pI0 . bhA. 18 pR. 258 (10) epI.e. bhA. . .. , - Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNa ] rASTrakUTakAlameM jaina dharma /285 upayu likhita mahArAja, sAmaMtarAjA padAdhikArI to thA aura eka saptAha taka calatA thA / zvetAmbaroMmeM vaha aise haiM jo apane dAna pavAdikake kAraNa rASTrakTa yugameM zuklA 8mI se prArambha hotA hai| zaba avazparvata para yaha jaina dharma prasArakake rUpase jJAta hai, kintu zIghra hI jJAna parva aba bhI bar3e samArohase manAyA jAtA hai, kyoMki hogA ki inake atirikta anya bhI aneka jana rAjA isa unakI mAnyatAnusAra zrIRSabhadevake gaNadhara puNDarIkane yuga meM hue the| isa yugane jaina graMthakAra tathA usake upa- paMca karoga anuvAyIyoMke sAtha iha tithiko ho mukti dezakoMkI eka prakhaNDa sundara mAlAhI utpA kI thii| pAthIra thii| yaha donoM parva pazavIse daSiyameM supracalita yatA ina sabako rAjyAzraya prApta thA phabatAinakI sAhi- the| phalataH ye rASTrakUTa yugameM bhI avazya bar3e utsAhase tyika evaM dharma pracArakI pravRttiyoMse samasta janapada para manAye jAte hoNge| kyoMki jaina zAstra inakI vidhi karatA gambhIra prabhAva par3A thaa| bahuta sambhava hai isa yugameM raha hai aura ye mAja bhI manAye jAte haiN| janapada kI samasta janasaMkhyAkA eka tRtIyAMza bhagavAna mahA- rASTrakUTa yugake maMdira to bahuta kucha poMmeM vaidika vIrako divyadhvani (siddhAMtoMkA anuyAyI rahA ho| mana- maMdira kalAko pratilipi the| bhagavAna mahAvIrakI pUjApahanIke udAraNa ke prAcArapara rasIda uda-dInane likhA hai vidhi sI hI vyaya-sAdhya tathA vibAsamaya ho gayI thI ki koMkaNa tathA thAnAke nivAsI kI vyAravIM zatIke jaisI ki viSNu tathA zivakI thii| prArambhana samanI (zramaNa arthAta bauddha dharma anuyAyI the| zilAlekhoM meM bhagavAna mahAvIrake 'aMga moga tathA raMga ala-idasIne naharavAsA (bhAhala pahana rAjAko bhoga' ke liye dAna deneke uklekha milate haiM jaisA ki bauddha dharmAvalambI likhA hai| itihAsakA pratyeka vidyArthI vedika devatAoMke liye cakhana thA / yaha saba bhagavAna jAnatA ki jisa rAjAkA usane uklekha kiyA hai vaha mahAvIra dvArA upadiSTa sarvAMga mAkiMcamya dharmakI vyAkhyA jaina thA, bauddha nahIM / ata eva spaSTa hai ki musalamAna nhaayaa| bahudhA jainoMko bauddha samajha lete the| phalataH upayu likhita jaina maThoMmeM bhojana tathA bhauSadhiyoMkI pUrI vyavasthA razIda-uda-dInakA vaktavya dakSiNa koMkaNa tathA thAnA rahatI thI tathA dharma zAstrake ziSabakI bhI paryApta vya. bhAgoMmeM dazamI tathA gyArahavIM zatIke jaina dharma-prasArakA vasthA thii| sUcaka hai bauddha dharmakA nahIM / rASTrakUTa kAlakI mamAsake amoghavarSa prathamakA konnUra zilAlekha tathA kArkake uparAntahI liMgAyata sampradAyake udayake kAraNa jainadharmako sUrata tAmrapatra jaina dharmAyatanoMke liye hI diye gaye the| apanA bahuta kucha prabhAva khonA par3A thA kyoMki kisI hada kintu donoM lekhoMmeM dAnakA uddezya balidAna, vaizvadeva taka yaha sampradAya jaina dharmako miTAkara hI bddh'aayaa| tathA agnihotra diye haiN| ye sabake saba pradhAna vaidika jaina saMgha jovana saMskAra hai| pApAtataH inako karane ke lie jaina maMdiroMko diye gaye dAna ko dekhakara koI bhI vyakti bhAracarya meM para isa kAnake abhilekhoMse prApta sUcanAke AdhAra para usa jAtA hai| sambhava hai ki rASTrakUTa yugameM jaina dharma kyA samayake jena maThoMke bhItarI jIvanakI eka jhAMkI milatI vaidikadharmake bIca prAjakI apekSA adhikatara samatA rahI hai| prArambhika kadambara vaMzake abhilekhoMse patA lagatA hai ho| athavA rAjyake kAryAlayakI asAvadhAnIke kAraNa ki varSA Rtu meM caturmAsa aneka jaina sAdhu eka sthAna para dAnake ukta hetu zilAlekhoM meM jIva diye gaye hai| komnara rahA karate the| isIke (varSAka3) anta meM ve suprasiddha jaina zibAlesameM ye hetu itane prayukta sthAna para hai ki mujhe parva payUSaNa manAte the| jaina zAstroMmeM paryaSaNa bar3A mahatva dUsarI vyAkhyA hI adhika upayukta aMcatI hai| (1) bhAdoMke aMta meM payUSaNa hotA hai| tathA caturmAsake antameM kArtikakI aSTAnhikA par3atI hai| (1) iliyaTa, 1.1.18. (1) inasAikalopI DiyA bhopha rikhIjana tathA vikAsa (2)i. eNTI . bhA .. pR 34, mAga .8.51 (3) ena. epI Toma mopha jainijma pR.605.0| () janaMkha bo. mA. ro.e. somA...pR. 21. Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206] bhanekAnta [kiraNa rASTa-kUTa yugakA jaina sAhitya vilyAta 'prameyakamasamAtaMvara TIkA likhI thii| inhoMne jaisA ki pahale pA cukA hai amoghavarSa prathama kRSNa mAtaDake atirikta 'nyAyakumudacandramI likhA thaa| jaina dvitIya tathA indra tRtIya vA to jaina dharmAnuyAyI the tarkazAstrake dUsare prAcArya jo ki isI yugameM hue yethe athavA jainadharmakai prazya dAtA the| yahI avasthA usake mAlavAdI the, jinhoMne navasArImeM digambara jaina maThakI adhikatara sAmantoMkI bhI bii| ataeva yadi isa yugameM sthApanA kI thI jisakA aba koI patA nahIM ! kaI jaina sAhityakA paryApta vikAsa humA to yaha vizeSa svarNavarSaka sUta patramaM inake ziSya zavyako 21I. pAzcaryajI pAsa nahIM hai| vIM zatIke madhya meM haribhadrasUri meM dacdAnakA ullekha hai inhoMne dharmottarAcAryakIra myAyahue hai tathApi inakA prati ajJAta honese inakI kRtiyoMkA vinduTIkApara TippaNa vikhe the jo ki dharmottara TippaNa yahAM vicAra nahIM kreNge| svAmI samantabhadra yadyapi rASTra nAmase jyAta hai| bauddhagranthake upara jainAcArya dvArA TIkA kUTa kAlakai bahuta pahale hue haiM tathApi sthAbAdakI sarvo. likhA jAnA rASTrakUTakAlake dhArmika samanvaya tathA sahi bNutAkI bhAvanAkA sarvathA ucita phala thaa| tama vyAkhyA tathA tatkAlIna samasta darzanoMkI spaSTa tathA amoghavarSakI rAjasabhAto aneka vidvAnarUpI mAlAse sayuktika samIkSA karaneke kAraNa unakI prApta mImAMsA suzobhita thI.yahI kAraNa hai ki AgAmI aneka zakhiyoM meM itanI lokapriya ho cukI thI ki isa rAjyakAlameM 8vIM vaha mahAna-sAhityika prazrayadAtAke rUpameM khyAta thaa| zatI ke prArambhase lekara Age isa para aneka TIkArya usake dharmaguru jinasenAcAya harivarApurANake ra yatA the, dakSiNa meM khiMkhI gayI thii| vaha anya 786 I. meM samApta huA thaa| apanI kRtikI rASTrakUTa yugake prArambhameM prakakaka mahane isa para prazastimeM usa varSa meM vidyamAna rAjAoMke nAmAkA ullekha apanI aSTazatI TIkA likhI thI / zravaNabelagolAke karake umake prAcIna bhAratIya itihAsake zodhaka vidvAnoM zikhAlekhameM bhakarmakadeva rAjA sAhasatAse apanI para bar3A upakAra kiyA hai vaha apanI kRti prAdi purANako mahattA karate hue citrita kiye gaye haiN| aisA anumAna anumAna samApta karane taka jIvita nahIM raha sake the| jise unake kiyA jAtA hai ki ye sAhasatujha dantidurga dvitIya the| isa ziSya guNacandrane 87 I. meM samApta kiyA thA, jo zilAlekhameM paudoMke vijetA rUpameM akalakamahakA varNana banavAsI 12...ke zAsaka jAMkAdityake dharmaguru the| hai| aisI mI dantoki kisakasaka mahArASTrakapa samrATa pAdi purANa jainaganya haiM jisameM jainatIrtha ra mAdi zanAkA kRSNa prayamake putra the|| kintu ise aitihAsika satya puruSoMke jIvana caritra hai| prAcArya jinasanana apane pAmyuibanAmeke liye adhika pramAdyoMkI pAvazyakatA hai| prApta- daya kAmyameM zakArika khAkAvya meghadatakI pratyeka zlokakI me mImAMsAkI sarvAMgasundaraTIkAke racayitA zrIvidyAnanda aMtima pakki (caturtha bharaNa) ko tapasvI tIrthaMkara pAzyanAtha isake yodesamaya bAda hue the| inake ullekha zravaNaveba- ke jIvana varNanameM samAviSTa karanekI adbhuta bauddhika kuza sIma m an golAke zilAlekhoMmeM hai| latAkA paricaya diyA hai| pAzrvAmyudayake pratyeka pathakI nyAya-zAstra antima paMkti meghadUta ke usI saMkhyAke rakhokase lI gaI isa yugameM jaina tarkazAstrakA jo vikAsa huA hai vaha hai| jyAkaraNa ya zAkaTAyanakI AmAdhati tathA bhI sAdhAraNa na thA18vIM zatIke uttarArdhame hue pA- bIrAcAryakA gaNita grantha 'gayitasAra saMgraha' bhI amoghamANikyanaMdine 'parIkSAmukhasUtra'3 kI racanA kI thii| nauvIM varSa prathama rAjyakAbane samApta hue the| zatIke pUrvAddha meM isa para prAcArya prabhAcambane apanI epI0e0bhAga 2 (bhAnyA.pR.16-17 (1) piTarasamakI ripoTa saM .. ..mA.ro.e. (2)0 eNTI0 1604 pR.7, 11). eNTI0 bhA0 12 pR.216 so. bhA. 18 pR. 21 () isameM apaneko kharkapramoSavarSakA paramaguru'kahatA hai (1) epI0 karmA. mA..saM. 20 (8). eNTI0 1614 pR. 201 ()bhAratIya nyAyakA itihAsa pR. 11, () bisTara nitya gaTI. bhA. .. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] rASTrakUTakAlameM jainadharma [287 % D taddezIya sAhitya paramArutIrthakarane janapadakI bhASAmoMmeM popadeza diyA kanArI bhASAmeM prathama zAstra virAjamArga thaa| pariNAmasvarUpa 10ii zImeM manArI bekhakoMlikhe jAnekA zreya bhI samrAT amoghavarSake rAjyakAlako kI bharamAra pAte haiN| jinameM jainI hI adhika the| inameM hai| kintu vaha svayaM racayitA yA banakara prAcInatama tathA pradhAnatama mahAkavi pampa ye inakA janma aba bhI vivaadsvaahai| praznocaramAvAkA ravitA bhI 102 I. meM huA thaa| pAtradezake nivAsI hokara bhI vivAdakA viSaya hai kyoMki isake liye zrI zaMkarAcArya kamArI bhASAke Adi kavi hue the| inhoMne apanI kRti vimala tayA amoghavarSa prathamake nAma khice jAte . mAda purANako 1500 meM samApta kiyA thA, vaha epha* basyU. bomaso vimbatI bhASAkAsa bhavavAdako pratya hai| apane mUla pramya 'vikramAuna vijaya' meM inhoMne prazasvike mAdhAra para binA kisa pustikAke tibbatIra apane bhAbhayadAvA 'bharikezarI' dvitIyako arUpase bhASA anuvAdake samaya pramocavarSa prathama sikArI upasthita kiyA hai| ataH yaha anya aivihAsika rcnaa| mAnA jAtA thaa| ata: bahuta sambhava hai ki vahI isakA isI pranyase hameM indra tRtoSake uttara bhArata para kiye kartA rahA ho| gau ina pAkramaNoMkI sUcanA milatI hai jinameM usakA sAmanta bharikezarI dvitIya bhI jAtA thaa| isa kAlake dazavIM zatIke madhya taka dakSiNa karnATaka ke cAlukya dUsare pranyakAra 'prasaMga' tathA 'jinabhA'the jinakA ubakhela vaMzIya sAmantoko rAjadhAnI gaMgadhArA bhI sAhityika pUtane kiyA hai yapi inakI eka bhI kRti upabandhanahIM pravRttiyoMkA bar3A kendra ho gaI thii| yahIM para somdevsuuri| hai| pUna kavi 10 vIM zatIke tRtIya caraNa meM hue haiN| yaha ne apane 'yazasvinakacampU' kyA 'nItivAkyAmRta' kA saMskRta tathA kanArI bhASAmeM kavitA karane meM itane adhika nirmANa kiyA thaa| yazastivaka yadyapi dhArmika pustaka hai da the ki inheM kRSNa tRtIyane ubhayakukha cakravartIko tathApi bekhakane isako sarasa campa banAne meM adbhuta upAdhi dI thii| inakI pradhAna kRti 'zAMtipurAya hai| sAhityika sAmayaMkA paricaya diyA hai| dvitIya pustaka rAjanItikI hai| kauTilyake arthazAstrakI anugAminI mahArAja mArasiMha dvitIyake senApati cAmuNDarAvane 'cAmu paharAya purANa' ko dasavIM zatIke tIsare caraNameM likhA honeke kAraNa isakA svatantra mahatva nahIM AMkA jA sakatA hai tathApi yaha sAmpradAyikatAse sarvathA zUnya hai tathA thA ramna bhI prasiddha kamArI kavi the| inakA janma kauTilyake arthazAstrase bhI U~cI naitika dRSTise likhA I. meM humA thA / inakA ajitanAtha purANa // gayA hai| meM samApta humA thA jainadharma anyoMkA purANa rUpameM racA jAnA batAtA hai ki rASTrakUTa yugameM jainadharmakA prabhAva tathA mahAkavi pampa mAnyatA dakSiNa meM asIma thii| isa rAjyakAlameM karnATaka jainadharmakA suSpa gar3ha thaa| -(varSI abhinandana graMpase) tathA jainAcAryoM ko yaha bhalI bhAMti smaraNa thA ki unake (4) karnATaka bhASAbhUSaNa, bhUmikA0pU015-5 (1)30 eNTI 10 10 // 2)karnATaka bhASAbhUSasa bhUmikA* pR. 1 (9)...mA.ro.e.so. 190280 (1) epI030mA05.1.5 (1) yazastivakaca pR0 // (7) epI.i. bhAga 6.03 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mathurAke jainastUpAdikI yAtrAke mahatvapUrNa ullekha (mI bhagaracanda nAhaTA) madhurAkI sudAIse jo prAcIna sAmagrI prApta huI hai vaha sUcI meM zaurasena dezako rAjadhAnI ke rUpa meM mathurAkAullekha jaina itihAsa aura mUrtipUjA bhAdikI prAcInatAkI rarise pAyA jAtA hai| tatparavartI sAhitya 'vasudevahiNDI' 5vIx bahuta hI mahatvapUrNa hai, mathurAkA devanirmita stUpa to jaina zatAbdIkA prAcInatama prAkRta kathA pranya hai, isake zyAmAsAhityameM bahuta hI prasiddha rahA hai, prastuta lekha meM hama vijaya baMbhako kaMsa apane zvasurase madhurAkA rAjya mAMgatA prAcIna jaina sAhityase I07vIM zatAbdI taka aise hai, aura apane pitA sagrasenako kaida kara svaya mathurAkA uslekhoMko saMgRhItakara prakAzita kara rahe haiM, jo mathurAse zAsaka bana jAtA hai| uraNa hai-isa paMdhake prAraMbha meM jaMbU anoMke dIrgha kAlIna saMbaMdha para nayA prakAza gage, unase svAmAkA caritra diyA gayA hai| usameM mathurAko kuberadattA patA calegA ki kaba-kaba kisa prakAra ina stUpAdi- vezyAkA 15 mAtoM vAlA vicitra kathAnaka hai phira kI yAtrAke liye jaina yAtrI mathurA phuNce| ina ullekhoMse bhAgamAMkI cUrNiyAM aura bhASyoM meM bhI madhurAke sambandhameM mathurAke jaina stUpoM va tIrthaka rUpameM kaba taka prasidi raho, mahatvapUrNa ullekha milate hai|aa. jagadIzacandra jainane isakA hama bhalI-bhAMti paricaya pAjAte haiM sarva-prathama jaina ina ujakhoM kA saMkSipta apame 'jaina granthoMmeM bhaugolika sAhityameM mathurA sambandhI lekhoMkI carcA kI jAtI hai| sAmagrI aura bhAratavarSama jainadharmakA pracAra' nAmaka lekha meM jaina-sAhitya meM mathuga diyA gayA hai. jise yahAM uddhRta kara denA pAvazyaka samave. jainAgamoMmeM ekadaza aMga sUtra sabase prAcIna grantha matA hU~ mAne jAte haiN| bhagavAna mahAvIrakI vANIkA prAmANika 'mathurAke pAsa pAsakA pradeza zUrasena' kahA jAtA hai, saMhAina graMthoM meM milatA hai jahAM taka mere adhyayana,mathurAkA mathuga atyanta prAcIna nagarI mAnI jAtI hai| jahA jainasabase prAcIna ullekha ina "maMga sUtroM se chaha jJAtA bhamaNokA bahuta pracAra thaa| (uttarAdhyayana cuurnnii)| sUtra meM mAtA hai, prasaMga hai draupadIke svayaMvara maMDapakA __ uttarApathameM mathurA eka mahatva pUrNa nagara thaa| jisake svayaMvara maMDapameM mAneke liye aneka dezake rAjAoMko antargata 16 grAmoMmeM jAga apana paroMmeM aura caurAhoM para draupadIke pitA apane hatoMke dvArA bhAmaMtraNa patra bhejatA hai, jina mUrtikI sthApanA karate the| anyathA ghara gira par3ate inameM eka dUta mathurAka 'ghara nAmaka rAjAke pAsa bhI jAtA yA (vRhad klpbhaassy)| hai, isase usa samaya mathurAkA zAsaka 'ghara' nAmaka koI mathurAmeM eka devanirmita stUpa thaa| jisake liye noM rAjA rahA thA, aisA jJAta hotA hai| isI draupadI adhyayanake aura pauDomeM jhagar3A humA thaa| kahA jAtA thA ki isameM bhAge calakara dakSiName pAMDavoMne mathurA magarI basAI. inakA jainoMkI jIta huI aura stUpa para unakA adhikAra ho bhI ullekha milatA hai. isakhiye vRhadakalpasUtra meM utsara gayA(vyavahAra bhASya) mathurA aura dakSiNa mathurA, ina do mathurAmoMkA nAma mathurA prAyamaMgU va bhAryaraSita mAdi jaina samayakA milatA hai, vahA~ke uslekhAnusAra zAlivAhanakA nAyaka vihAra sthala thA / yahA~ bhanera pAbaMdI sAghurahate the, pratadonoM mathurA para adhikAra karatA hai, paravatI prabaMdhakoSameM eva mathurAko 'pAkhaDI garbha kahA gayA hai| (cAvazyaka bhI yaha anubhUti sI milatI hai| cUrNI, prAcArAMga-cUrvI bhAvakacaritra) aMgasUtrAMke bAda upAMgasatroMkA sthAna hai| inakI saMsthA 12 mAnI gaI hai, jinameM se pAvaNA (prajJApanAsUtra) xyaha anya vIM zatAbdIkA hai, vinA kisI prAmAmeM sAr3he paccIsa prArya dezoMkI sUcI dI gaI hai| ina Nika anusaMdhAnake anumAnase zvIM zatI likha diyA gayA hai| usakI racanA vIM zatAbdIse pUrvakI nahIM hai| lekhakakA yaha kathana amI bahuta hI vivAdApana -prakAzaka .-prakAzaka ..isake kAraNake liye dekhiye vividha tIryApa / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] mathurAke jaina stUpAdikI yAtrAke mahatvapUrNa ullekha [288 jaina sUtroM kA saMskAra karaneke liye mathurAmeM aneka kathA koza' ke antaragata rakumArakI kayAmeM madhurAke jaina dhamaNoMkA saMgha upasthita humA thaa| vaha sammelana paMca stUpoMkA varNana bhASA hai| isa pranyakA racanAkAra 'mAthurI vAcanA' ke nAmase prasiddha hai| (nandIcI ) I. saM. 2hai| tadanaMtara I.saM. 16 meM racita mathurA bhaMDArayajJakI yAtrAke liye prasira thA / (bhAva- sAmavasUrika yazastivakapUmeM kaba hera pherake sAtha zyaka cuuii| devanirmita stUpakI anumati dI hai| somadevane jaba eka yaha magara vyApArakA bar3A kendra thA, aura vizeSakara stUpa honA basakhAyA hai to hariSeNane stUpoMkI saMkA basvake lie prasiddha thaa| (pAvazyaka ttiikaa)| batakhAI hai| ina anubhUtiyoMke sambandha vizeSa vicAra ___ yahA~ke loga vyApAra para hI jIvita rahate the, 10 motIcaMdrajIne apane uka lekha meM bhalI prakAra kiyA khetI-bApI para nahIM' (vRhadakalpa bhAgya,)yahAM hai| unhoMne jimaprabhusUrika 'vividhatIrthakalpa' kI sthala mArgase mAla mAtA jAtA thaa| prAcArAMga cuuoN)| anubhutikA sArAMza bhI diyA hai| mathurAke kSiNa pazcipakI bhora mahotI nAmaka prAmako abhI taka vidvAnoMke sammukha upayuka ullekha hI prAcIna granthoM meM mathurA batAyA jAtA hai| (muni kalyANa- pAye haiN| aba maiM apanI khojakadvArA madhurAke jaina stupAvijayajIkA zramaNa bhagavAna mahAvIra, pR0 301) / dike bAreme jo mahatvapUrNa upalekha prApta huye haiM unheM isameM prAdhArita mathurAke devanirmita jaina stUpakI kramazaH de rahA hU~anuzrati vyavahAramAdhyameM sarvaprathama pAI jAtI hai / 0 bhAcArya bhadrabAhakI propaniyuktimeM muni kahAM 'moticandra'ka'kucha jaina manuvatiyA~ aura purAtatva' zIrSaka vihAra kreN| inakA nirdeza karate hue 'vakke thume pATha lekhameM usa anuzrAvikA sArAMza isa prakAra hai- pAtA hai| TIkAkArane isakA 'stUpamathurAyAM' ina zabdoM eka samaya eka jainamunine mathurAmeM tapasyA kii| dvArA spaSTIkaraNa kiyA hai| tapasyAse prasanna hokara eka jainadevIne muniko varadAna saM0 1334 meM prabhAvaka caritrake anusAra prArakSitadenA cAhA, jise munine svIkAra nahIM kiyaa| ruSTa hokara sari madhurAma padhAre the saba indrane pAkara migoda sambandhI devIne enamaya devanirmitastUpakI racanA kI / stUpako pRSyA kI thI, jisakA sahI uttara pAkara usane santoSa dekhakara bauda bhikSu vahAM upasthita ho gaye aura stUpako paayaa| havI pranyake pAdajivari prabaMdhAnusAra ye bhI apanA kahane lge| bauda aura jainoMko stUpa sambandhi yahAM padhAre the va 'supArzvajinastupakI yAtrA kI thii| badAI 6 mahIne taka calatA rhii| jaina sAdhubhoMne aisI yathAgaDabaDI dekhakara usa devIkI ArAdhanA kii| jisakA varadAna 'athavA mathurAyAM sa sarirgasvA mahAyazaH lenA pahale asvIkAra kara cuke the| devIne unheM rAjAke zrIsupArvajina-stupe'namat zrIpAlamajusu" pAsa jAkara yaha anurodha karanekI salAha dI ki rAjA isa zarta para phaisalA kare ki agara stUpa gaiDoMkA hai to usa 'prabhAvakacaritra' evaM 'prabandhakoza' 'donoM pramyaki para gairika jhaMDA phaharAnA cAhiye, agara vaha jainakA hai to bappabhari prabandhake anusAra yahAM dhAma rAjAne pAzvanAtha sapheda mNddaa| rAtoM rAta devInaM bauddhoMkA kezariyA maMDA maMdira banavAyA thA jisakI pratiSThA bappaSTisarijIne kI badalakara noMkA sapheda bhaeDA stUpa para lagA diyA aura thii| mAma rAnAke kahanese vAkpatirAjako prabodha deneko ve mathurA pAye taba vAkpati rAjA 'varAha maMdira meM dhyAnastha sabere jaba rAjA stupa dekhane pAyA to usa para sapheda maMDA thaa| sarijIne ise 'prabodha dekara jaina banAyA. usakA phaharAte dekhakara usane use jaina stUpa mAna liyaa| svargavAsa bhI yahIM humA / bappabhasUrise lepamaya bima isake pazcAt digambara hariSeNAcArya racita 'bRhat kalAkArase banavAye the| unameMse eka mathurAmeM sthApita 1. vRhabUkalpabhASyagata ullekhoMka jiSe muni puvaya- kiyA gyaa| vividha tIrtha kampAnusAra bappamasirijIne vijayajI sampAdita saMskaraNake baDe bhAgakA pariziSTa jIrNodAra karavAyA evaM mahAvIra bimbakI sthApanA kii| dekhiye| inameM mAdharacita prathama zatI, pAdakhipta pAMcavIM, Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260] bhanekAnta (kiraNa / babappamahi vIM zatAbdI meM huye haiN| prabhAvaka caritrameM isa gAthA vyavahArabhAjyakI pUrva dI gaI anumatiborasUrike bhI yahA~ padhAranekA ullekha hai| kA ullekha diyA gayA hai| anyabAgacca pahAvabImeM isa yugapradhAnAcArya gurvAvalI anusAra saM. 1214se tIrthamAkhAke racayitA mahendrasiMhamUrikA gaDanAyaka 17ke bIca mavicArI jimacandra sarine mathurAkI yAtrA kAla saM0 216 se 1106vakakA batAyA hai| isa kiivii| tIrthamAlA bhAvUke vastupAlakA racita mandirakA bhI saM.13.1 meM hastinApura aura mathurA mahAtIrthako ullekha honese isakI racanA saM. ..se 110 ke bAbAkA saMgha kharataragacchAcArya jinacandrasUrike netRtvameM bIca meM huI pratIta hotI hai| jAkara pacalane nikaalaa| isa bane sapane mathurAke pAvaM, 15vIM zatokI aMcalaga saMgha yAtrAkA ullekha supAra va mahAvIrakI yAtrA kI / isa saMghakA vistRta pUrva kiyA jA cukA hai| varNana upayuka yugapradhAnAcArya gurvAvabImeM mibatA hai| vauM zatAbdIke kharavara gaNAcArya jinavardhanasUri'matyapUjyaH / sunAvakasapamahAmelApakena zrImathurAyAM jIne pUrvadezake jainatIyoMkI yAtrA karake 'pUrvadezacatya zrIpAra, zrImahAvIratIyakaraNa va rAjAyAM ca mahatA paripATI kI racanA kii| isakI vI gAthAmeM likhA hai vistareNa yAtrA katA' tapAsu supAsaha thUma namarDa, sirimathurA nayaraMmi / pATaya bhaMDArake vArapatrIya graMthoMko sUcike pRSTha 115meM tasaurIpUra sirinemijiNa, samudavijaya saMmi // 6 // siddhasegasUri racita sakatIrthastotrameM aitihAsika jaina isI zatI muni prabhasarike bhaTThotarI tIrthamAlAke to sambandhi gAthAyeM prakAzita hai| unameM mathurA sambaMdhI 20 pacameM 'mahurAnayarI thUmu supAsaha ina zabdoM meM gAthA isa prakAra hai ullekha milatA hai| siri pAsanAha sahiyaM rammaM sirinimmiyaM mahAthUmaM / 10vIM zatAbdIke bhayarava racita 'pUrva deza caityakavikAbavi sutispaM mahurAnavarIDa (e)dAmi // 2 // paripATI' kI gAthAmeM mathurA pAtrAkA ullekha isa yadyapi isa svodhake racanAkAkhakA ThIka samaya zAta 'prakAra hainahIM, para vAyapatrIya pratiko dekhate hue yaha vIM vIM tiha vIratha yAtrA kari, paTuvA mathurA ThAma, zakhAmdIkI ravA avazya hogii| duI jiNahara thI riSamanA, thama siri prabhavA svAmI // 5 // saMsAtameM saMgamasahi racita 'tIrthamAbA' kI eka prati mantrIzvara karmacandra baMzolkIrtana kAvyake anusAra hamAre saMgrahameM hai| isameM mathurAke stUpAdikA ullekha isa bIkAnerake mahArAjA rAyasiMhake mantrI karmacannane mathurAke prakAra hai caityoMkA jIrNoddhAra karavAyA thaa| yathAmadhurApuri pratiSThitaH supArvajinakAsa saMbhavI jati / zAye madhupaye jIrNodvAra cakAra yaH pracApi sUrA'bhyarya zrIdevI vinirmita stUpa :... tasazaM puNyaM kAraNaM nAsti kiMcana // 314 / isa tIrtha mAlAmeM bhI racanAkAba diyA imA nahIM hai vyAkhyA-yo maMtrI zatra aye puNDarIkAkSe tathA madhupapara isameM mAyake jaina mandirakA ullekha karate huye kevala mathurAnAMjINodAra-jIrtha patitaM caitya samAracanaM cakAra / vimalavAhake racita yugAdimandirakA hI ullekha , sI zatAbdIke kavi vyAkuzalane saM. 150 meM vastupAla tejapAla kArita mijinAlayakA nahIM hai| isa aneka janatIrthoM kI yAtrA karake 'tIrthamAnA bnaaii| isakI khiye isakI racanA saMvat 108 se 12 ke bIcakI prArambhika 28 gAthAyeM prApta nahIM hai para prApta pacoM meM se nizcita hai| 40 meM mathurAke 10. stUpoM aura sthAna sthAna para jina isake pazcAt baMcagacchake mahendrasahi racita pratimAmoMke honekA uklekha isa prakAra hai'aSTovarI tIrthamAkhA' meM mathurAke supArayasthapa sambandhI mathurA dekhi mana basaha, manohara zumbha jihAM paaNcsiN| gAyA isa prakAra milatI hai| gautama jaMprabhavo sAma, jizAvara pratimA DAmoThAma // 40 // baccaniyANavAye, seya padAgA nisAha jahiM jAyA. isa zatAbdIke suprasidabhAcArya hIravijaya sUrijIne savaga pabhAvA taM yudhi, mahurAI supAjaNa dhUma... mathurAke 120 spoMkI yAtrA kI, jisakA ullekha unake bhakta Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] - kavi RSabhadAsane 'hIravijayasUrirAsa' meM isa prakAra kiyA hai : hIre ko je vihAravAlA, hIre kayau ne bihAra / mathurApura nagarImeM Aye, uddAramA ja pAsa OM bAra bAlA || yAtrA kari supAsanI re, pUThe bahu privaar| saMgha caturvidhati milyo, purase tIratha susAra bAkha // 2 // jambU paramukha nA bahIre, dhUma se atihi udAra / pAMcase satAvisa sUto, hAra harSa pAra bALA // 3 // isa yAtrAkA vistRta varNana hIrasaubhAgyakAmyake 14 meM sarva mizraNa hai| pArzvanAtha supAevaM 20 stUpoMkI yAtrAkA hI usameM ullekha hai / upayu'ka sabhI ullekha zvetAmbara jaina sAhityake hai digambara sAhitya meM bhI kucha ullekha khojane para avazya mikhanA cAhie 10 vIM zatIke di0 kavi rAjamAyake aMbUsvAmI caritrake prArambha meM yaha grantha, jisa zAhUToDarake anurodhase racA gayA usakA aitihAsika paricaya dete hue [saM0] 1630 meM usake dvArA madhurAke stuparki jIrNodArakA mahatvapUrNa vivasyA diyA hai / mathurAke jaina stUpAdikI yAtrAke mahatvapUrNa ullekha prastuta grantha jagadIzacandra zAstrI dvArA saMpAdita mAnikacandra digambara jaina granthamAvAse prakAzita hai| jagadIzacandrajIne upayukta prasaMgakA sAra isa prakAra diyA hai 'agaravAla jAlike gagAMdhI sAdhu Tobarake kiye rAjamadhanvane saMvat 1632 di ko yahA~ baMdhU svAmi caritra bnaayaa| ToDara bhATaniyAke nivAsI the| 21] karAyA / tathA ina stupoMke pAsa hI 12 dvArapAla Adi kI bhI sthApanA kii| pratiSThA kArya vikrama saM0 1630 ke jyeSThakha bhavAra ke dina vo bar3I vyatIta hone para sUrimandha pUrvaka nirvighna sAnanda samApta huaa| sATorane saMghako grAmantrita kiyaa| sabane parama dhAnandita hokara ToTarako AzIrvAda diyA / aura gurume usake mastaka para puSpa vRSTi kI utpAda ToDarane sabhAmeM khar3e hokara zAstraza kavi rAmamazvase prArthanA kI ki suke svAmipurA ma sunane kI par3I ukaThA hai| isa prArthanAse prerita ho kavirAja yaha racanA kI / eka bArakI bAta hai ki sAdhu ToDara siddhakSetrako yAtrA karane mathurA meM Aye / vahA~ para bIca meM laMbU svAmikA khUpa (niHsahI sthAna ) banA huA thA aura usake cayameM vidyuccaranikA stUpa thaa| Asa pAsa anya moDa jAne vAle aneka muniyoMke stUpa bhI maujUda me ina suniyoMke stUpa kahIM pAMca kahIM ghATa, kahIM esa aura bI kahIM isa taraha bane huye the| sAhU Dokarako ina zIrNa avasthAmeM dekha kara inakA jIrNodAra karanekI pra bhAvanA jAgRta huii| phalataH ToDarane hama dina aura ma dekhakara atyanta utsAhapUrvaka isa pavitra kAryakA prArambha kiyaa| sAhU DoDarako isa punIta kAryA dhana vyaya karake 101 stUpoMkA eka samUha aura 12 stUpoMkA dUsarA samUha isa taraha kucha 214 stUpoMkA nirmANa paMki ma vizAla jaina sAhityake samyam anuzIlanase aura bhI bahuta sAmagrI milanekI sambhAvanA hai para abhI to jo upapresa myAnameM the, unheM hI saMgrahita kara prakAzita kara rahA huuN| inase bhI nimnoka huI naye jJAtavya prakAzameM Ate haiN| 1. mathurA sambandhI upakhoMkI pracuratA zvetAmbara sAhitya meM hI adhika hai| ataH unakA saMbaMdha adhika rahA hai| jaina tIrthake rUpameM madhurAkI yAtrA 17 vIM zatI taka zve0 muni evaM bhAvakagaNa nirantara karate rahe / 2. deva nirmita stUpa sambandhI sampradAya ke sAhitya meM milatI hai, lie samAna rUpase mAnya-pUjya rahA pArzvanAthakA thaa| anubhutiyA~ donoM vaha stUpa dona hogaa| yaha stupa 2. kucha zAdiyoM taka to baina kiye mathurA eka viziSTa pracAra kendra rahA hai| jainoMkA prabhAva bahA~ bahuta adhika rahA / jisake phalasvarUpa mathurA va usake 36 gAMvoM meM bhI pratyeka ghara maMgala sthApita kiye jAne jisameM jana mUrtiyA~ hotI thI / vividhatIrthaMkalpake anusAra yahA~ke rAjA bhI jaina rahe haiN| 4. nAgamoMkI 'mAdhurI bAcanA' pakI eka cirasmaraNIya ghaTanA hai| 2.cArya bapyamairine yahA~ pAra vinAkhayako pratiSThita kiyA va mahAvIra vibhImeA / 6. pahale yahA~ eka devanirmita stupa ho yA phira pA~ca stUpa huye, kramazaH stUpoMkI saMkhyA 120 taka pahu~ca gaI, jo 17 vIM zatI taka pUjya rahe haiM / 227 stUpoMkA Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242] anekAnta [kirnn| sambandha svAmI, prabhavasvAmI prAdi 520 vyaktiyoMse sakatA hai ki-'mathurA sambandhI ullekhoMkI pracuratA zveta mbara jo sAtha hI doSita hue the prodA gayA pratIta hotA hai| sAhityameM hI hai| ataH unakA sambandha yahA~ se adhika ..bhavarakhanI cairava paripATI anupAra 10vIM zato rahA hai| digambara pranyoMmeM mathurA sambandhI aneka ullekha se pahale pahA mobake bhI do mandira sthApita ho mihita haiN| itanA hI nahIM kintu mathurA aura usake pAsa pAsake nagaroM meM digambara noMkA prAcIna samayase nivAsa 8. . meM yahA~ di. sAhu ToDara dvArA 114 hai| aneka maMdira aura zAstra bharavAra hai, bAdazAhI samayameM stUpoMkI pravihA uslamIya hai| jo napabhraSTa kiye gaye haiM aura aneka zAstra bhaNDAra jalA prAya sabhI u pakarake rAjyakAba taka hai| diye gye| thor3I dera ke liye yadi yaha bhI mAna liyA jAya yahA~ taka to stapAdisati aura pUjya the| isake bAda ki uklekha kama hai aura yaha bhI ho sakatA hai ki digambara inakA ullekha nahIM milatA / ataH auraMgajebake samaya vidvAn isa viSayameM mAtrakI taraha upeSita bhI rahe hoM to pahA~ samma hiMda prAcIna mandiroMke sAtha aura smAraka bhI isase kyA unakI mAnyatAko kamIkA aMdAja khagAyA jA vinAzake zikAra bana gaye hoNge| . sakatA hai| madhurAse prApta jaina purAtatva aura ina sAhityagata madhurAmeM rAjA uditodayake rAjyakAlameM maharAsa seThake kheloMke prakAzameM madhurAke mena itihAsa para punaH vicAra kathAnakameM kArtikamAsakI zuklapakSakI 8mIse pUrNimA taka karamA pAvazyaka hai| yahAM pratimAlekhoMkA saMgraha kaumudI mahotsava manAnekA ullekha hariSeNa kathAkoSameM sva. pUrvacandrajI mAhaTA, hiMdI aMgrejI anuvAda va Tippa vidyamAna hai jinameM uka seThakI pATha striyoMke samyaktva cicoM sahita pAnA cAhate the| para unake svargavAsa ho prApta karake usake sAtha usa samaya madhurAmeM prAcAryoM jAnese vaha saMgrahamanya yoM hI pakA raha gyaa| ise kisI aura sAdhusaMghakA bhI lekha kiyA gayA hai| isake sivAya tIrthasthAnarUpase nirvAcakADakI'maharAe mahihite'mAmaka popaNyAcase saMpAdita karAke zItahI prakAzita karanA gAthAmeM mathurAkA spaSTa ullekha hai| isa kAraNa tIrthakSetrakI jaina mUrtikalA para zrI umAkAnta zAhane hAlahImeM bAbAke liye bhImAne jAte rahe aura vartamAnameM tIrtha yAtrAke khiye mI bhAte rahate haiN| 'DAkTare' pada prApta kiyA hai unhoMne madhurAkI janakalA inake sivAya mathurAke devanirmita stupakA ullekha para bhI acchA adhyayana kiyA hogaa| usakA bhI zIghra prakAzita honA bhAvazyaka hai| bhAcArya somadevane apane pazastibakAmpUmeM kiyA aura bhAcArya hariSeyane apane vyAkAMdhameM bairamunikI kathA jaina sAhatyako vizada jAnakArI vAle vidvAnAMse nimnapacameM mathugameM paMcastUpoMka banAye jAnekA uklekha madhurA sambandhI aura bhI jahA~ kahIM uballekha milatA hai kiyA hai| usakA saMgraha karavAyA jAnA caahie| bhAzAna 'mahArajatanirmaNAn khacitAm maNinAyakaiH / samAja isa bhora zIghra dhyAna degI di0 vidvAnoMsa vizeSa pakacastUpAn vidhAyAne samuccajinavezmanAm // 132 // rUpase anurodha hai ki unako nirvANakAMDa-kti dhAdimeM paMcastUpAnvayahI yaha digambara paramparA bahuta purAnI jo jo rakhako zIghra prakAzita kara mArI jAnakArI haimAcArya vIrasenane dhavakhAmeM aura unakaziSya jinasegane apavATIkA prazastimeM paMcaspA-kyake candrasama mAndi noTa:bI garajI nAhaTAne apane isa lekha meM nAmaka dobhAcAryokA nAmokveza kiyA hai jo bIrasenake mathurAke sambandha meM jo apanIdhAraNAnusAra vikarSa nikAsA gurumguruye| isase spaTa hai ki bhAcArya vanasenase yaha DokamAvalamahIM hotaa| kyA digambara sAhityake pUrvasa paraMparA calita thI isake sivAya paMcastapa madhurA sambandhI samI ullekha prakAzita ho cuke bakhi vikAyake bhAcA gudamandIkA ummekha pahAyapurake bIlo phira jo kucha bodesesamukta prakAzita hue haiM vAmapanameM pAyA jAtA hai, jisameM gupta saMvat san ila parase kyA nimna nikara nikAlanA lihAjA 1.meM nAbazarmA vAmapake dvArA guhanandIke bihArameM Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhASAke aprakAzita kucha anya - - mahantoMkI pUjAke liye tIna prAmoM aura azarphiyoMka dene pratIta nahIM hotA / digambara jaina paramparAkA madhurAsata kA ullekha hai| isase bhI spaSTa hai ki uka saMvatse pUrva purAvA sambandha hai| paMyaspAmba vidhamAna thaa| lekhako vevAmArIva praboMmeM madhurAbapina ra madhurAkA ullekha kiyA hai| digambara sAhitya meM bhI racara pAMDe rAyamacane apane jamm svAmIcaritameM 1. daSiva madhurAke ullekha vihita hai| ilAhImahI jara stUNakA jIrNodAra sAha ToDara dvArA karAnekA uklekha madhurA to digambara mohI . kintuSiya kiyA hai| isase vIM zatAbdI taka to mathurAke svapoMkA madhurA bhI digaMbara jaina saMskRtikA rahA hai| mahAsakA samudAra digambara paramparAkI bhorase kiyA gayA hai| vartamAna madurA jiyA hI ra madhurA kaamaatii| usa yAtrAdika sAdhAraNa lekhoMko koSa diyA gayA hai| isa jile meM di. jaina guphAeM aura prAcIna matiyoMkA astitva saba vivecanase spIki madhurA dina samAjakA purAtana mAja bhI usakI vizAlatAkA botko| madurAkA pAyA basa hI mAnyatAvasthAna thA aura vartamAname bhI hai| rAjyavaMzamI jainadharmakA paabhrhaa| muni udayakIrtine apanI nirvANa pUjAmeM madhurAmeM hariSeNakathAkozake anusAra pAyadezameM dakSiNa stUpokA uslekha kiyA hai mathurA mAmakA nagara thaa| jo dhana dhAnya aura jinAyatanoMse 'mahurAri baMdara pAsanAha, dhuma paMcasaya tthipNdraaii| maMDita thA, vahAM pAkdumAmakA rAjA thA aura sumati nAmakI usakI patnI / vahA~ samasta zAstra mahAtapasvI prAcArya saMvat 11. meM brahmacArI bhagavatIdAsake ziSya pani munigapta the| ekadina manovega nAmake vicAra mArane jinadAsanaM apane jaMbUsvAmicaritrameM sAhu pArasake putra * jainamaMdira aura utabhAcAryakI bhaktibhAvasahita bandanA kii| ToDara dvArA mathurAke pAsa nisahI banAnekA bhI ullekha ekamAkapAkumArane bhAvasti nagara jinakI vandanA kiyA hai| aura bhI aneka ullekha patra tatra bikhare par3e haiM ko jAnekA ullekha kiyaa| taba guptAcAryane kumArase kahA jinheM phira kisI samaya saMkalita kiyA jAyagA / ki tuma revatI rAnIse merA mArgIvAda kaha denaa| basa mata: nAhaTAjIne mAdhunika tIrthayAtrAdike sAmAnya ullekhoM vicAra mArane revatI rAnIkI aneka varase parIkSA kI parase jo niSkarSa nikAlane kA prayatna kiyA, vaha samucita aura bAda meM prAcArya guptakA pAzIrvAda khaa| isa saba -- manase donoM madhurAmoMse nigraMtha digambara sampradAyakA dekho, epi grAphikA iMDikA bhAga 2.056 / sambandha hI purAtana rahA jAna palatA hai| apabhraMza bhASAke aprakAzita kucha grantha (paramAnanda jaina zAstrI) [kucha varSa hue jaba mujhe jaimazAstramAroMkA bhAratIya bhASAmoM meM apanaza bhI eka sAhityika anveSaNa kArya karate hue apanaza bhASAke kucha anya mile bhASA rahI hai| khokameM usakI prasidina kArava bhASA the jinakA sAmAnya paricaya pAThakoMko kAneke liye maine sauSThava aura madhuratA hai| usameM prAkRta aura dezI bhASAdo varSa pUrva ekajavikhA thA, parantu pahale kisI ke zabdokA sammizraNa honese prAntIya mApAka vikAsameM anya kAgajake sAtha anyatra rakkhA gayA, jisase vaha abhI umase parata mahAyatA milI hai| para apaLazamApAkA taka bhI prakAzita nahIM ho sakA / use talAza bhI kiyA patha sAhitya hI dekhane meM milatA pavAhitya nhiiN| gayA parantu vaha usa samaya nahIM milA kintu vaha mujhe nadiyoMne prAyaH padya sAhityI sabikI hai| bapi kucha noTa sake kAgajoMko dekhate hue aba miTa gyaa| ataH dUsare kaviyoMne bhI prababisI para unakI saMkhyA use isa kiraNameM diyA jA rahA hai| atyanta virala hai apamAna kitanA hI prAcIna Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264] anekAnta [kiraNa : sAhityamahogayA aura kitanA hI sAhitya baika- vaha upalabdha ho jaay| kavine se pranyako bhASAr3ha zuklA zAstramayabAroM meM amIdamA padAlisake prakAza meM bAne. trayodazIko prArambha karake caitra kRSNA prayodazIko. kI khAsa mAna vahI kArana hai ki apanaza mahIne meM samAsa kiyA hai| isa pranyakI eka prati jayapura bhASAkA abhI taka koI prAmANika itihAsa sadhyAra nahIM meM maine saM0 1236 kI khilI huI san 45 ke maI mahInekiyA jA skaa| astu isa bebameM nimna anyoMkA pari. meM dekhI thI, aura DAkTara hIrAlAlajI ema.e.TI. yariyA jAtA hai jo vidvAnoMbIrahime abhI taka momala biTako isa prasthakI eka prati saM. 11. meM prApta haI the| unake nAma isa prakAra hai-milAhacarita samaya- pii| sambhava bhanya prathamavahAroMmeM isase bhI prAcIna deva sambhavavAhacarira aura varAMgAriTa kavi tejapAta pratiyoM upalabdha ho jaayN| sukamAlacariuke karja muni pUrNabhadra siripAbacariDa aura 2. sambhavaNAhacariu sadhake kartA kavi tejajinaratikyA kartA kavi barasega, miNAharira aura monizAna aura pAsa haiM, mo kASThAsaMghAntargata mAthurAmvayake mahAraka candappahariuke kartA kavi dAmodara, bhArAhavAsArake sahasrakIrti, guNakIrti, pazAkIrti majayakIrti aura gubakarvAkavi viir| bhadrakI paramparAke vidvAna the| yaha mahAraka dehalI, gvAdhi para, sonIpata aura hisAra bhAdi sthAnoM meM rahe haiN| para vaha 1.NemiyAhacariu sa pranyake gartA kavi sama yaha paha kahA~ thA isa viSavameM pramI nizcayataH kucha nahIM pare hai| inakA vaMza puravAra thA aura pitAkA nAma rakha kahA jA sakatA hai, para ukta paTake sthAna vahI hai jinakA pA raladeva thA / inakI janmabhUmi mAnavadeza mantargata nAmollekha upara kiyA gayA hai| kavi tejapAnane apane goganda nAmaka nagarameM bI, jahA~ para aneka uttuMga jina- jIvana aura mAtA-pitAdika tathA vaMza evaM jAti prAdikA mandira aura mai jimAla bhI thA / vahI para kavine koI samakleza nahIM kiyaa| prastuta andhameM. samdhiyA~ pahale kisI vyAkaraNa pranyakA nirmANa kiyA thA jo puSa- hai jinameM jainiyoMki tIsare tIrthaMkara sambhavanAthajIkA jIvana joM kAThakA pAbharaNa rUpa , parantu vaha kaunasA paricaya diyA huA hai| isa pranyakI racanA bhAdAnaka vyAkaraNa pranya hai, usakA koI ullekha dekhane meM nahIM pAyA dezake zrInagarameM dAudazAhaka rAjyakAlameM kI gaI hai| aura na abhI taka usake astitvakA patA ho calA hai| zrIpramanagarake agravAla vaMzIya mittalagotrIya sAhU gomanda nagara kahA~ basA thA. isake astitvakA ThIka patA balamadevake caturtha putra thIvahA, jinakI mAtAkA nAma nahIM calatA; parantu itanA jarUra mAlUma hotA hai ki yaha mahAdevI aura prathamapatIkA nAma kI aura nagarI ujjaina aura melamA madhyavartI kisI sthAna para dUsarI patnIkA nAma pAsArahI yA, jisase tribhuvanapAla rahI hogii| kavi sazmaNa usI gomanda nagarameM rahate the, aura raNamasa nAmake do putra utpAhue the| thImahAke pA~ca viSayoM ke lie protsAha vaMzake tijaka, tathA bhAI aura bhI the, jinake nAma bisI, hola, divasI, 'rAta dina jinavANakarako pAna kiyA karate the| kavi malidAsa aura kunthavAsa the| ye sabhI bhAI aura unakI bhAI ambadeva bhI kaSi the, unhoMne bhI kisI andhakI saMtAna naki upAsaka the| racanA kI thI, usa pranyakA nAma, pAramANa mAra racanA- balamadeSake pitAmaha sAha ne jina vimba pratiSThA kAlAdiyA thA yaha saba anvessnniiy|| mI karAI thI. unhIMkaja dhIvadAke anurodhase kavi kavivara samayakI ekamAtra kRti 'yemiyAhacariTa japAvane kasambhavanAvaparitakI racanA kii|prnymeN hI sasamaya upabandhajisameM viyoMke bAIsa vI- racanAkAbakA koI sAlamahI,mahArakI nAmAvalI ramIkRpake pacere bhAI bhayavAna neminAyakA jIvana- jo upara dI gaI hai unameM sabase bamsima nAma mahAraka paricaya diyA gayA hai / isa prathameM * pariSada yA gubamakA hai, jo mahAraka mAyakIrtike ziSya the, aura saMdhiyA hai, jisake khokaoNjImAbumAvika saMkhyA 1. saM.19..kebAda kisI samaya paha para pratikSita hue the, hai|ylii misa prazastrioM kA vivA ma unakA sababa cikamakI kI savAdIkA antima caraNa mAsammavIpampakI kisI anya prAcIna pratimeM aurasobAzavANIkA prArambhikabAma prvaa| malidAsa aura kunthadAsAta divasI, bhI kavi the, unhoMne bhI kisI Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhASAke aprakAzita kucha prantha [265 - isa granthakI eka prati saM051 ko likhI huI mahAraka zubhacandra ke ziSya evaM padhara mahAraka jimacandra aibaka pakSAlA digambara jaina sarasvatI bhavana jyAvara samayameM likhI gaI hai| bha. jimacandrakA pahasamaya saM.. maujUda hai. jisase spaSTa hai ki isa pragyakA racanAkAla ukta 110. pahAliyoM meM pAyA jAtA hai| isase yaha spaSTa jAna saM0 1983 sevAdakA nahIM hai yaha sunizcita hai, kintu par3atA hai ki isa pranyakA nirmANa saM051se pUrva humA vaha usase kitane pUrvakA hai yaha Uparake kabanase spaSTa hI hai. parantu pUrva sImA abhI anishcit| prandhameM do hai, arthAt yaha anya saMbhavataH 1100 ke pAsa pAsakI sandhiyA~ haiM jinameM zrIpAna nAmaka rAjAkA caritra aura racanA hai| sidacakravatake mahatvakA digdarzana karAyA gayA hai| inakI dUsarI kRti 'varAMgacari' hai| yaha anya inakI dUsarI kRti 'jinarattivihANakahA' nAmakI hai, nAgaurake bhahArakIya zAstra bhaNDArameM surakSita hai| usameM jisameM zivarAtrike DhaMga para 'vIrajinanivANarAtrikathA' cAra saMdhiyA~ hai| yaha graMtha isa samaya sAmane nahIM hai, isa ko janma diyA gayA hai aura usakI mahattA ghoSita kI gaI kAraNa usake sambandhame abhI kucha bhI nahIM kahA hai| yaha eka choTA sA khayaha prantha hai jo bhaTTAraka mahendra jA sakatA / kIrtike bhAmera ke bhaNDArameM surakSita hai| 3 sukamAlacariu-isa thake kartA muni pUrNabhadra haiM 5-6 NamiNAhacariu, caMdappahacariuna donoM ko muni guNabhadrake prazidhya aura kusumabhadrake ziSya the| yaha anyoMke kartA jinadevake muta kavi dAmodara hai| ye donoMhI gujarAta dezake nAgara maMDala' nAmaka nagarake nivAsI the| grantha nAgaura bhayahAra meM surakSita haiM,prantha sAmane na hone se anyakI antima prazastimeM muni pUrNabhadra ne apanI guru para- isa samaya inakA vizeSa paricaya denA sambhava nahIM hai| mparAkA ullekha karate hue nimna muniyoMke nAma diye haiN| mallinAthakAvya-isa pranthake kartA mUbasaMghake vIrasUri, munibhava, kusumabhadra, guNabhadra, bhora pUrNabhadra / bhahAraka prabhAcandra ke praziSya aura mahAraka pamanandike ziSya anyakartAne apaneko zIlAdiguNoMse prazaMkRta aura 'guNa- kavi jayamitrahala yA kavi haricandra hai jo sahadevake putra samudra' batalAyA hai| the yaha prantha abhItaka apUrNa hai| bhAmera bhaMDArane isakI inako ekamAtra kRti 'sukamAnacarita' hai. jisameM eka khaNDita prati prApta huI hai| isa prantha pratimeM zuruke bhavantIke rAjA sukamAlakA jIvana paricaya chaha sadhiyoM cAra patra nahIM hai aura antima 122vo patra bhI nahIM hai| abavA paricchedoMmeM diyA huA hai jisase mAlUma hotA hai prandhakI upabandha prazastimeM usakA racanA kAla bhI diyA ki ve jitanaM sukomala the, parIpahoM tathA upasargAke jItane hamA nahIM hai jisase kavi haricandrakA samaya nizcita kiyA meM utane hI kaThora evaM gambhIra the aura upasargAdika maSToMke jA sake / yaha graMtha puhama (pRthvI) dezake rAjAke rAjyoM sahana karaneme dara the| prantha meM usakA racanAkAla diyA bhAlhAsAhuke anurodhasa banAyA gayA thaa| bhAratAsAhuke, humA nahIM hai jisase nizciyata: yaha kahanA kaThina hai ki putra the jinhoMne isa graMthako likhAkara prasiddha kiyA hai| yaha graMtha kaba banA? Amera bhaNDArakI isa pratimeM lekhaka inako dUsarI kRti 'vatamAyakamya athavA zreNika puSpikA vAkya nahIM hai kintu dehalI paMcAyatI mandirakI carita hai| yaha pranya sandhiyAmeM pUrNa humA hai jisameM prati saM. 1632 kI likhI huI aura isakI patra saMkhyA niyoMke caubIsaveM tIrthaMkara mahAvIra aura tatkAlIna magadha45 hai| jisase spaSTa hai ki yaha graMtha saM0 1512 se pUrva dezake samrATa limpasAra yA zreNikakA carita varNana kiyA kI racanA hai kitane parva ko yaha abhI bhambeSaNIya hai| gayA hai| isa prandhako devarAyake putra saMcAdhipa hovivammu' 4siripAla cariu-isa granthake kartA kavi narasena ke anurodhase banAyA gayA hai aura unhoMke karyAbharaNa hai kavine isa prathameM apanA kArya paricaya nahIM diyA kiyA gayA hai| samayako kaI pativAkaI zAratra aura na granthakA racanAkAra hI diyA hai, jisase usa para bhaMDAroMmeM pAI jAtI haiN| isa graMthoM mI racanAkana diyA vicAra kiyA jA sakatA / isa pranyakI eka prati saMvara humA nahIM hai| yaha prati jaina siddhAnta bhavana bhArAkI hai 112vdi| maMgalavArakA rAvara pattanake rAjAdhi- saMvat 11.. kI likhI huI hai jisase isa pranyakI uttarA rAjaraMgarasiMhake rAjyakAlameM balAtkAragaNa sarasvati gaNake badhi to nizcima ki yaha 6..se pUrva racA gayA hai| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266] anekAnta [kiraNa - kanyakaki guru mazaraka pacanandi haiM jo mahAraka rAjasthAnameM prApta huI hai| isa saba vivecanase spaSTa hai pramAcandra ke paTTadhara the jaisA ki 'mallinAthacariDa' kI ki ukta donoM ke kartA kavi haricanda vA jamitrahala vikramaantima prazastika nimna vAkyase prakaTa hai jisameM pana- kI 15vIM zatAbdIke prArambhika vidvAna hai| mandiko prabhAcandake paTTadhara honekA spaSTa ullekha hai- ArAdhanAsAra-sa pranyake kartA kavi vIra haiM ye mukhi pahacaMda paTTa supahAvayA, paumaNaMdiguru viriya upaavnn| kara hue haiM aura unakI guru paramparA kyA? yaha pranya jinakA samaya vikramako 7vIM zatAbdIkA antima caraNa parase kucha bhI jJAta nahIM hotaa| yaha pIra kavi 'jambasvA aura vIM zatAbdIkA prArambhika samaya hai kyoMki pahA- mI carita' ke kartAse saMbhavataH bhima jAna par3ate haiM jisakA bakhiyoMmeM pAnandIke guru prabhAcandake paTTa para pratiSThita racanAkAla vikrama saMvat 1076 hai prastuta prampameM darzana samaya saMvat 1579 banAyA gayA hai| jJAna, cAritra, aura tapa rUpa cAra mArAdhanAmoMkA svarUpa pAnandI mUbasaMgha, nandisaMgha,balAtkAragada aura sara20 karavakoMmeM batalAyA gayA hai| jo bhAmera bhaMDArake eka svatI gacchake vidvAna the| yaha usa samayake atyanta prabhAva bar3e guTake meM patra 333 se 33% taka diyA humA hai| zAsI vidvAna bhahAraka the| inakI kaI kRtiyA~ upalabdha ina pranthoMke atirikta aura bhI aneka grantha apanazahA hai| jinameM padamandicAvakAcAra pramukha hai, dUsarI bhASAke rAsA athavA 'rAsa' nAmase sUciyoMmeM darja milate kRti 'bhAvana paddhati' jisakA dUsarA nAma 'bhAvanAcatustriM- hai, paranta unake avalokanakA avasara na milanesaM yahA~ parietikA'tIsarI kRti vardhamAna carita' hai jo saMvat 1122 caya nahI diyA jA skaa| phAguNa sudi saptamIkA likhA huA hai aura gopIpurA dohAnuprekSA-isa anuprekSA pranyake kartA anya saratake zAstramaMDArameM surakSita hai| inake sivAya 'jIrA- pratimeM lacamIcandra batalAe gaye haiM. parantu unakI guru parapachI 'pAravanAtha stavana' aura aneka stavana, padmanandi mparAkA koI parijana nahIM ho sakA / pranthameM 47 dohe haiM munike dvArA banAe hue upalabdha hue haiN| inake aneka jinameM 12 bhAvanAmoMke atirikta adhyAtmakA saMkSipta varNana ziSya the. jinameM aneka zivya to bar3e kavi aura anya kartA diyA huA hai| yaha graMtha anekAntakI isI kiraNAma anyatra huye haiN| jinameM ma. sakalakIrti aura bha.zubhacandra ke nAma diyA jA rahA hai| uslekhanIya hai| inake eka ziSya vizAsakIrti bhI the digambara zAstrabhayAroM meM abhI sahastroM prantha par3he jinake dvArA saM0 1470 meM pratiSThita 26 mUrtiyA~ ToMka hae hai jinake dekhane yA noTa karanekA koI avasara hI nahIM x bhImaprasAcandamunIdrapaTTe zazvapratiSThA pratibhA grissttH| pAyA hai| jaina samAjakA isa ora koI saya bhI nahIM vizvasiddhAntarahasyarasnaratnAkarI nandatu padmanando hai| kheda hai ki isa upecA mAvase aneka bahumUlya kRtiyA~ -vijokhiyA zilAlekha naSTa hA gaI haiM aura ho rahI haiN| kyA sama jake sAdharmI iso jJAnamarAkhikA samasamAzveSaprabhUtAbhutA bhAIba bhI apanI usa gADha nidrAko dara karanekA basna na koDati mAnaseti vizade yasyAnizaM srvtH| svAdAdAsasindhuvardhanavidhaudhImadhyame dudhamAra, -sarasAvA (sahAranapura),tA. 12-12-1 para sUrimachikA sa japatAt zrIpadmanandImuniH // saMvat 1100 jyeSTa sudi, gurau zrImUlasaMdhe mahAbatapurandarAmadagdha rAgAH / guNe (gacche) lokagaNa uddhAraka zrI prabhAcandradevaH (tada) sphuratparamapauruSaHsthitirazeSazAstrASit / paI padamanamti devAH ziSyaH vazAlakIrtidevaH tayorupadezena yazobharamanoharI kRtasamastavizvambharaH, mahAsaMgha khaMDelavAla gaMgavAla gotrasya khetA bhAryA khivAparopakRtitatparo ayati pdmnndiishvrH|| sirI yo putra dharmA bhAryA jala yo putratrayaHsA. bhojA, -zubhacandra gurvAvatI rAjA, dedUmayamaMti[nityam / kreNge| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta sAhitya ke vikAsameM jaina vidvAnoMkA sahayoga (DA0 maMgaladeva zAstrI, ema. e., pI. eca. DI. ) bhAratIya vicAradhArAkI samunnati aura vikAsa meM anya AcAryoMke samAna jaina zrAcAryoM tathA granthakAroMkA jo bar3A hAtha rahA hai usase AjakalakI vidvAnamaMDalI sAdhAraNatayA paricita nahIM hai| isa lekhakA uddezya yahI hai ki ukta vicAra dhArAkI samRddhi meM jo jaina vidvAnoMne sahayoga diyA hai usakA kucha digdarzana karAyA jAya jaina vidvAnoMne prAkRta, apabhraMza, gujarAtI hindI, rAjasthAnI, te jagu, tAmila Adi bhASAoMke sAhityakI taraha saMskRta bhASA ke sAhitya kI samRddhi meM bar3A bhAga liyA hai| siddhAnta, Agama, nyAya, vyAkaraNa, kAvya, nATaka, campU, jyotiSa bhAvurveda, koSa, alaMkAra, chanda. gaNita, rAjanIti, subhAfer Adi kSetra meM jaina lekhakoMkI mUlyavAna saMskRta racanAe~ upalabdha haiN| isa prakAra khoja karane para jaina saMskRta sAhitya vizAlarUpameM hamAre sAmane upasthita hotA hai / usa vizAla sAhityakA pUrNaM paricaya karAnA isa alpakAya lekhameM saMbhava nahIM hai| yahA~ hama kevala una jaina racanAoMkI sUcanA denA cAhate haiM jo mahatvapUrNa haiN| jaina saiddhAntika tathA ghAraM bhika granthoMkI carcA hama jAnabUjhakara chor3a rahe haiN| jaina nyAya jaina ke maulika tatvoMko parala aura subodharItile pratipAdana karane vAle mukhyatayA do grantha haiN| prathama abhi nava dharma bhUSaNayati-viracita nyAyadIpikA dUsarA mANikyanandikA parIkSAmukha, nyAyadIpikAmeM namANa aura nayakA bahuta hI spaSTa aura vyavasthita vivecana kiyA gayA hai| yaha eka prakaraNAtmaka saMkSipta racanA hai jo tIna prakAzameM samApta huI hai / gautamake nyAyasUtra' aura dignAgake 'myAyapraveza' kI are mANikyanandikA 'parIkSAmukha' jaina nyAyakA sarva prathama sUtra graMtha hai| yaha chaH paricchedoMmeM vibhakta hai aura samastasUtra saMkhyA 207 hai| yaha navamI zatIkI racanA hU~ aura itanI mahatvapUrNa hai ki uttaravartI granthakAroMne isapara aneka vizAlaTIkAe~ likhI haiM prAcArya prabhAcandra [7801065 I0] ne isa para' bAraha hajAra zloka parimANa 'prameyakamakSamA' nAmaka vistRta TIkA bilI hai / 12vIM zatI aghunantavIrthane isI prantha para eka 'prayaratnamAlA' nAmaka vistRta TIkA likhI hai| isakI racanAzailI itanI vizada aura prAbjala hai aura isameM bata kiyA gayA prameya itane mahatvakA hai ki AcArya hemacanne aneka sthaloMpara apanI 'pramANamImAMsA' meM isakA zabdazaH aura arthaza: dhanukaraNa kiyA hai| laghu anantavIryame to mANikyanandIke/parIkSAmukhako prakakhaDake vacanarUpI samudrake manthana se udbhUta nyAyavidyAmRtaH batalAyA hai - uparyuka do maulika granthoMke atirikta anya pramukha mya yathoMkA paricaya denA bhI yahA~ aprAsaMgika ma hogaa| anekAntavAdako vyavasthita karane kA sarvaprathama zrama svAmI samantabhadra, (dvi0 yA tR0 zadI I0) aura siddhasena divAkara (chaThI zatI I0) ko prApta hai svAmI samantabhadrakI mImAMsA aura yuktyanuzAsana mahatva pUrNa kRtiyAM haiN| prApta mImAMsA meM ekAntavAdiyoMke mantabyoMkI gambha AlocanA karate hue prAptakI mImAMsA kI gaI hai aura yuktiyoMke sAtha svAdvAda siddhAntakI vyAkhyA kI gaI hai| isake Upara bhaTTAkalaMka (620-680 I0) kA aSTatI vivaraNa upalabdha hai tathA prAcArya vidyAnaMda (havIM za. I0) kA 'aSTasahasrI' nAmaka vistRta bhASya aura vasunandikI (devAgama vRtti) nAmaka TIkA prApya hai / yuktyanuzAsana meM jaina zAsanakI nirdoSatA sayuktika siddha kI gaI hai| isI prakAra siddhasena divAkara dvArA apanI stuti pradhAna basIsiyoMmeM aura mahatvapUrNa sammatitarkabhASya meM bahutahI spaSTa rItise tatkAlIna pracalita ekAntavAdakA svAdvAda siddhAtake sAtha kiyA gayA samanvaya dikhalAI detA hai| mahAkAdeva jaina nyAyake prasthApaka mAne jAte haiM aura inake pazcAdbhAvI samasta jainatArkika inake dvArA vyavasthita nyAya mArgakA anusaraNa karate hue hI dRSTi cara hote haiN| inakI aSTazatI, nyAyavinizvaya siddhivinizcaya laghIya aura pramANasaMgraha bahuta hI mahatvapUrNa dArzanika racanAe~ haiN| inakI samastaracanAe~ jaTila aura duryodha 1. 'akalaGkavaco'mbhoSeruddha mena dhImatA / nyAyavidyAmRtaM tasmai namo mANikyanandine // ' 'prameyaratnamAlA' pu0 2 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268] anekAnta [kiraNa hai| parantu ve itanI gambhIra hai ki unameM 'gAgarameM sAgara' prastuta jaina vyAkaraNake do prakArake sUtra pATha pAye kI taraha pade-pade jaina dArzanika tattvajJAna bharA pddaa| jAte haiN| prathama satrapAThake darzana upari likhita cAra pAThavIM zatIke vidvAna bhAcArya haribhadrakI 'anekAMta TIkAgraMthoM meM hote haiM aura dUsare sUtrapAThake zabdAvacandrikA abapatAkA' vyA SaT darzana samuccaya mUlyavAna aura sAra- tatha zabdArzavaprakriyAmeM / pahale pAThameM 10..satra hai| pUrNa kRtiyA~ haiN| IsAkI navoM zatIke prakANDa prAcArya yaha sUtrapATha pANinIyakI sUtra paddhatike samAna hai| ise vidyAnandake aSTasahastrI, prAmaparIkSA aura tatvAryazloka- sarvAGga sampanna banAnekI raSTise mahAvRtti meM aneka vAtika bArtika, mAdi racanAmoM meM bhI eka vizAla kintu pAlo- aura upasaMkhyAoMkA niveza kiyA gayA hai| dUsare sUtrapAThabanA pUrNa vicArarAzi bikharI haI dikhalAI detii| meM 3700 sUtra haiN| pahale sUtrapAThakI apekSA isameM ... inakI pramANaparIkSA mAmaka racanAmeM vibhina prAmANika sUtra adhika haiM aura isI kAraNa isameM eka bhI vArtika mAnyavAnoMkI mAlocanA kI gaI hai aura prakasammata AdikA upayoga nahIM huA hai| isa saMzodhita aura pramANoMkA sayuktika samarthana kiyA gayA hai| suprasiddha parivaddhita saMskaraNakA nAma shbdaav| isake kartA vArSika pramAcandra AcAryane apane dIrghakAya prameyakamala guNanandi (vi01. za.) prAcArya hai| zabdAva para mArtaDa aura nyAyakamana meM jaina pramANa zAstrase bhI do TIkAeM upalabba -(1) zabdANavacandrikA sambandhita samasta viSayoMkI vistRta aura vyavasthita vive aura (2) zabdArNava prkriyaa| zabdANavacandrikA mAmadeva canA kI tathA gyAravIM zatAke vidvAna abhaya devane munine vi0 saM0 1262 meM likha kara samApta kI hai aura siddhasena divAkara kRta sanmatitarkakI TIkAke vyAjase zabdArNavaprakriyAkAra bhI bAravIra zatI cArukIrti samasta dArzanika vAdoMkA saMgraha kiyA hai| bAravIM zatIke papihanAcArya anumAnita kiye gaye haiN| vidvAn vAdI devarAja sUrikA syAdvAdaralAkara bhI eka mahArAja pramoghavarSa . prathama ) ke samakAlIna zAkamahatvapUrNa pranya hai| tathA kalikAla sabajJa pAcahema TAyana yA pAlyakIrtikA zAkaTAyana (zabdAnuzAsana) candrako pramANamImAMsA bhI jaina nyAyakI eka anaThI vyAkaraNa bhI mahatvapUrNa racanA hai| prastuta vyAkaraNa para racanA hai| nimnAGkita mAta TokAeM upalabdha haiuka racanAenanya nyAyakI zaikSIse ekarama aspaSTa ) amodhavRtti-zAkaTAyanake zabdAnuzAsana para haoN. vimaladAyako samabhaMgataraMgiyI aura vAcaka yazo- svayaM sUtrakAra dvArA likhI gayI yaha sarvA dhaka vistRta vijayajI dvArA nikhita anekAmtavyavasthA zAmbavArtA- aura mahatvapUrNa TIkA hai| rASTrakUTa mareza pramoSavarSako samuSaya tathA praSTasahanIko TIkA avazya hI nanya myAyakI bakyameM rakhate hue hI isakA uka nAmakaraNa kiyA gayA zela me likhita pratIta hotI hai| pratIta hotA hai (2) zAkaTAyanamyAsa amoSavRtti para vyAkaraNa-pAcArya pUjyapAda (vipI za.)kA pramAcandrAcArya dvArA viracita yaha bAsa isake kevala 'jaimendragyAkaraNa' sarvaprathama jainaNyAkaraNa mAnA jAtA hai| do adhyAya hI upalabdha hai| (3)ciMtAmANa kA mahAkavi dhanamjaya (6vIM zatI) ne ise apavimarana (jaghIyasIvRtti) isake racayitA yacavarmA aura pramoSabatalAyA hai| isa pranya para nimnalikhita TIkAe~ vRttiko saMcita karake hI isakI racanA kI gayI hai| upalabdha hai: (1) maNiprakAzikA -isake kartA ajitasenAcArya hai| (1) abhayanandikRta mahAvRtti (2) prabhAcandrakRta (1) prakriyAsaMgraha-bhaTThojIdIkSitakI siddhAMtakaumudIkI (1) prakriya zabdAmbhojabhAskara prAcArya zratakIrtikara paMcava- pati para likhI gayI yaha eka prakriyA TIkA hai. isake prakriyA, (5)paM0 mahAcandrAta baghujainendra / kartA abhayacandra prAcArya hai| (1) zAkaTAyana TIkA1 pramANamakabarasya pUjyapAdasya japaNaM / 2jaina sAhitya aura itihAsa ( paM. nAthUrAma premI) dhanajayako kAmyaM ranavaSamapazcimam / kA 'devanamdi aura ' unakA jainendragyAkaraNa' -dharmajayanAmamAtA zIrSaka nivandha Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ) saMskRta-sAhityake vikAsa meM jaina vidvAnoMkA sahayoga [266 bhAvasenA vidhadevane isakI racanA kI hai yaha kAtantra uslekhanIya nATaka hai| bhAdike do nATaka mahAbhAratIya rUpamAlA TIkAke bho racayitA hai|) rUpasidi-ba-kathAke mAdhArapara race gaye hai aura uttarake do rAmakathAke komudIke samAna yaha eka pakAya TIkA hai| isake parvA bAdhArapara / hemacandra prAcArya zivya rAmacandrarika dayApAva vi. vIM za.) muni haiN| aneka nATaka upalabdha hai jisameM malavivAra, satyaharicaMdra, prAcArya hemacandrakA siddhahema zabdAnuzAsana bhI mahatva kaumudI mitrAnaMda, rAghavAmyudaya, nirbhayabhImaNyAyoga pUrva racanA hai| yaha itanI bhAkarSaka racanA rahI hai ki isa- Adi nATaka bahuta hI prasiddha haiN| ke mAdhAra para taiyAra kiye gaye aneka vyAkaraNa anya upa- zrIkRSNamizrake 'prabodhacaMdrodaya' kI paratipara rupakAlabdha hote haiN| inake atirikta anya aneka jaina vyAkaraNa tmaka ( Allegorical) zailImeM likhA gayA yazapAla graMya jainAcAryoMne likhe hai aura aneka jainetara vyAkaraNa (15vIM zatI.) kA 'moharAja parAjaya' eka suprasiddha granthoM para mahatvapUrNa TokA bhI likhI hai| pUjyapAdane pA nATaka hai| isI zailI meM likhe gaye vAdicandrasArakRta sanIya vyAkaraNa para zabdAvatAra' nAmaka eka nyAsa likhA jJAnasUryodaya tathA yazazcaMdrakRta muditakumudacaMdra prasAmprathA jo samprati aprApya hai| aura jainAcAryoM dvArA sArasvata dAyika nATaka haiN| inake atirikta jayasiMhakA hammIramada. vyAkaraNa para likhita vibhinna bIsa TIkAeM Aja bhI upa- mardana nAmaka eka aitihAsika nATaka bhI upalabdha hai| kAvyazarvavarmakA kAtaMtravyAkaraNa bhI eka subodha aura saMkSipta jaina kAvya-sAhitya bhI apane daMgakA nirAlA hai| vyAkaraNatayA isa para bhI vibhinna caudaha TIkAe~ prApya kAvya sAhityase hamArA prAzaya gaya kAmya, mahA kAvya, caritrakAvya, campakAvya, citrakAvya aura dUtakAvyoMse hai| alaGkAra gadyakAvyameM tilakamaMjarI (17.I.) aura ghoDayadeva malakkAra viSaya meM bhI jainAcAyauMkI mahatvapUrNa racanAeM (vAdIbhasiMha "vIM sadI) ko gadhacintAmaNi mahAkavi upalabdha haiN| hemacandra aura vAgbhaTake kAvyAnuzAsana tathA bANakRta kAdambarIke jopakI racanAe~ haiN| bAgbhaTakA vAgbhaTAlaMkAra mahatvakI racanAe~ haiM jinasena mahAkAvyameM haricaMdrakA dharmazarmAbhyudaya, vIranandikA mAcAryakI alaMkAra cintAmaNi aura amaracandakI kAvya- candraprabhacarita abhayadevakA jayantavijaya, aIhAsakA karUpatA bahuta hI saphala racanAya haiN| . munisuvrata kAvya, vandirAjakA pArzvanAthacarikha vAgbhaTakA jainetara alaMkAra zAstroM para bhI jainAcAryoMkI tipaya neminirvANakAvya municandakA zAntinAthacarita aura TIkAe~ pAyI jAtI haiN| kAvyaprakAzake Upara bhAnucandragahi mahAmanakA prayumnacaritra, bhAdi utkRSTa koTike mahAkAvya jayanandisUri aura yazovijayagaNi (tapAgaccha kI TIkAe tathA kAvya hai| caritra kAvyameM jaTAsiMhananikA bara:upalabdha haiN| isake sivA, daraDIke kAvya daza para tribhuvana carita, rAyamallakA jambUsvAmIcaritra, asaga kavikA cadrakRta TIkA pAyI jAtI hai aura haTake kAvyAsakAra mahAvIra carita, bhAdi uttama carita kAmya mAne jAte hai| para namisAdhu (125 vi0saM0) ke TippaNa bhI sArapUrNa hai| campU kAvyameM prAcArya somadevakA yastibakAmpU nATaka (vi. 1.16)bahuta hI khyAti prApta racanA hai| aneka nATakIya sAhityasajanameM bhI jaina sAhityakAroMne vidvAnoMke vicArameM upalabdha saMskRta sAhitya meM isake aura apanI pratibhAkA upayoga kiyA hai / ubhaya-bhASA-kavi- kA ekamA kA ekabhI campU kAmya nahIM hai| harizcandra mahAkavikA cakravarti istimaksa (18vIM za). vikrAMtakaurava, jIvandharacampU tathA mahAsakA purudevacampa (13vIM zatI) jayakumAra sulocanA) subhadrAharaNa aura aMjanApavanaMjaya bhI ucca koTikI racanAeM haiN| citrakAmyameM mahAkaSa dhanaMjaya (8vIM za0)kA dvisandhAna zAntirAjakA pacajinaratvakoza (bha.moM.ri..pUnA) saMdhAna, hemacanda tathA meSavijayagabIke saptasamyAna, * jinaralakoTa (mo ri..., paa)| jaganAtha (16 // vi0saM0)kA cardiyati sammAna tathA Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300] anekAnta jinasenAcAryakA pArzvabhyudaya uttama koTika citra kAmya hai| kA yatheSTa kauzala pradarzita kiyA hai / amarasiMhagaNIkRta kAdhyameM meghadUtakI paddhati para likhe gaye vAdi. amarakoSa saMskRta samAjameM sarvopayogI aura sarvottama candrakA pavanadUta, cAritra sundarakA zIsadava, vinayaprabhA koSa mAnA jAtA hai| usakA paThana-pAThanamI mamyopoMkI candradUta. vikramakA nemidata aura jayatilakasUrikA dharmadUta apekSA sarvAdhika rUpameM pracalita hai / dhanaJjayakRta dhanAvaullekhanIya dUta-kAvya hai| nAmamAlA do sau rakhAkoMkI alpakAya racanA hone parabhI inake atirikta candraprabhasUrikA prabhAvaka carita, bahuta hI upayogI hai| prAthamika kakSAke vidyArthiyoM ke liye mehatumakRta prabandha cintAmaNi (1306I.) rAjazekhara jaina samAja meM isakA khUba pracalana hai| kA prabandha koSa (1342 I.)bhAdi prabambakAmya aiti amarakoSakI TIkA (vyAkhyAsudhAkhyA)kI taraha isa para bhI amarakIrtikA eka bhASya upalabdha hai| isa hAsika rasTise badehI mahatva pUrNa hai| prasamameM prAcArya hemacandraviracita abhidhAnacintAmaNi chandazAstra nAmamAlA eka ullekhanIya kozakRti hai| zrIdharasenakA banda zAstra para bhI jaina vidvAnoMkI mUlyavAna racanAe~ vizvalocanakoSa, jisakA apara nAma muktAvalI hai eka upasApa jayakIti ( R)kA svopajJa chando'nu- viziSTa aura apane DhaMgakI anUThI racanA hai| isameM kakAzAsana tathA prAcArya hemacandrakA svopakSa bando'nuzAsana rAtAdi vyaMjanoMke kamase zabdoMkI saMkalanA kI gayI hai mahatvakI racanAeM haiN| jayakIrtine apane chando'nuzAsanake jo ekadama navIna hai| matameM likhA hai ki unhoMne mApaDaNya, pinala, janAzraya, mantrazAstrazaitava, zrIpUjyapAda aura jayadeva bhAvika chandazAstroMke mantrazAstra para bhI na racanAeM upalabdha hai| vikramasAdhArapara apane bando'nuzAsanakI racanA kI hai| vAgbhaTa- kii| vIM zatIke anta aura bAravIMke Adike vidvAna kAbando'nuzAsana bhI isI koTikI racanA hai aura isa maliSeNakA 'bhairavapadmAvatikalpa, sarasvanImantrakalpa aura para inakI svopajJa kA bhI hai| rAjazekharasUri jvAlAmAlinIkalpa mahatvapUrNa racanAeM hai| bhairava panAvati( vi.)kA bandAzekhara aura ratnamaMjUSA bhI ullekha- klpmeN| mantrIkhaNa, sakalIkaraNa, devyarcana, dvAdazanIya racanAeM haiN| raMjikAmantrodAra, krodhAdistambhana, aGganAkarSaNa, vazIisake atirikta jainetara chandaH zAstra para bhI jainA karaNayantra, nimittaSazIkaraNatantra aura gAhAmantra nAmaka dasa adhikAra hai tathA isa para bandhuSeyakA eka saMskRta cAryoMkI TIkAeM pAyI jAtI hai| kedArabhaTTake vRttaratnA vivaraNa bhI upalabdha hai| jvAlAmAlinI kApa nAmaka kara para somacandragaNI, mahaMsagaNI, samayasundaraupAdhyAya, mAsA aura mehasundara bhAdikI TIkAyeM upalabdha eka anya racanA indranandiko bhI upalabdha hai jo zaka saM. 1 meM mAmyakheTameM racI gayI thii| vidhAnuvAda haiN| isI prakAra kAlidAsake a tabodha para bhI harSakIrti, aura kAtivijayagaNIkI TIkAe~ prApya haiN| saMskRta bhASA mA viyAnuzAsana nAmaka eka aura bhI mahatvapUrNa racanA hai jo 24 adhyAyoM meM vibhaka hai| vaha maliSaNAcAryakI kRti kenda-zAstroMke sivA prAkRta aura apanaza bhASAke chaMda batakhAyI jAtI hai parantu antaH parIkSabase pratIta hotA hai zAstroM para bhI jainAcAryoMkI mahatvapUrNa TIkAeM upa ki ise maliSeNake kisI uttaravarti vidvAnane prathita kiyA hai| inake atirikta istimallakA vidyAnuvAdAsa tathA koza bhaktAmarastotra mantra bhI ullekhanIya racanAeM haiN| kozake kSetrameM bhI jaina sAhityakAroMne apanI lekhanI- - isa granthako zrI sArAbhAI mavivAna navAba (1) mArama-piMgala-jamAzraya saitavAlya, ahamadAbAdane sarasvatIkApa tathA bhaneka prishihoNshriipjypaad-jydevbudhaadikaanaa| meM gujarAtI anuvAda sahita prakAzita kiyA hai| padAsi bIca vividhAnapi, satprayogAn , 2 jaina sAhitya aura itihAsa (zrI paM0 mAthUrAmabandonuzAsabamidaM jabakIrtinokam // bImamI). Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P saMskRta-sAhitya ke vikAsameM jaMna vidvAnoMkA sahayoga kiraNa 2 ] subhASita aura rAjanIti - subhASita aura rAjanIti se sambaMdhita sAhityake sRjanameM jaina lekhakoMne paryApta yogadAna kiyA hai| isa prasaMgameM AcArya amitagatikA subhASita ratnasandoha (1050 vi0 ) eka sundara racanA hai isameM sAMsArikaviSayanirAkaraNa, mAyAkAranirAkaraNa indriyanigrahopadeza, strIguNadoSavicAra, devanirUpaNa Adi battIsa prakarayA haiN| pratyeka prakaraNa bIsa bIsa, pacIsa paccIsa padyoMmeM samApta huA hai / somaprabha kI sUktimuktAvalI. sakalakIrtikI subhASitA reat AcArya zubhacandrakA zAnArthava, hemacandrAcAryakA yoga zAstra wife ucca koTike subhASita prantha haiN| inameM se 'antima donoM granthoM meM yogazA trakA mahatvapUrNa nirUpaNa hai| rAjanItima somadevasUrikA nItivAkyAmRta bahuta hI mahatvapUrNa racanA hai / somadevasUrine apane samaya meM upalabdha hone vAle samasta rAjanaitika aura arthazAstrIya sAhityakA manthana karake isa sAravat nItivAkyAmRtakA sRjana kiyA hai / ataH yaha racanA apane DhaMgakI maulika aura mUlyavAna hai| Ayurveda Ayurvedake sambandhameM bhI kucha jaina racAnAeM upalabdha haiM / ugrAdityakA kakSyAyakAraka, pUjyapAdavedhasAra acchI racanAe~ haiN| paNDitapravara zrAzAvara ( 13 vIM sadI) ne bAmbhaTTa yA caraka saMhitApara eka bhraSTAGga hRdayodyotinI nAmaka TAkA likhI thI parantu samprati vaha pramApya hai / cAmuNDarAyakRta naracikitsA, maliSeyakRta bAlagraha cikitsA, tathA somaprabhAcAryakA rasaprayoga bhI upayogI racanAeM haiN| kalA aura vijJAna jainAcAryoMne vaijJAnika sAhityake Upara bhI apanI lekhanI claayii| haMsadeva ( 13 vIM sadI) kA mRgapakSI - zAstra eka utkRSTakoTikI racanA mAlUma hotI hai / isameM 1012 padma haiM aura isakI eka pAya patrive damake rAjakIya pustakAgArameM surakSita hai| isake prati rika cAmuNDarAyakRta kUpajalajJAna, vanaspatisvarUpa, vidhAnAdi parIkSAzAstra, dhAtusAra, dhanurveda ratnaparIkSA, vijJAnArthava bhAdi grantha bhI ullesanIya vaijJAnika racanAeM haiN| 301] jyotiSa, sAmudrika tathA svapnazAstra jyotiSa zAstra ke sambandhameM jainAcAyoMkI mahatvapUrNa racanAeM upalabdha hai| gaNita aura phalita donoM bhAgoMke Upara jyotigrantha pAye jAte haiN| jainAcAyane gaNita jyotiSa sambandhi viSayakA pratipAdana karaneke liye pATIgaNita, bIjagaNita, rekhAgaNita, trikoNamiti, gokhIyarekhAgaNita, cApIya evaM vakrIyatrikAMyamiti, pratibhAgaNita, gorkhAta gaNita, paMcAMganirmANa gaNita, janmapatranirmANa gaNita mahayuti udayAstasambandhI gaNita evaM yantrAdisAdhanasambandhitagaNitakA pratipAdana kiyA hai| jaina gaNita ke vikAlakA svarNayuga chaThavIM se bAravIM taka hai| isa bIca aneka mahatvapUrNa gaNita graMthoMkA prathana huA hai| isake pahalekI koI svatantra racanA upalabdha nahIM hai / katipaya zrAgamika granthoMmeM avazya gaNitasambandhi kucha bIjasUtra jAte haiN| sUryaprajJapti tathA candraprajJapti prAkRtakI racanAyeM hone para bhI jaina gAyakI asyanta mahatvapUrNa tathA prAcIna racanAeM haiN| inameM sUrya aura candrase tathA inake graha, vArA mahala Adi sambandhita gaNita tathA vidvAnoMkA ullekha dRSTigocara hotA hai / inake atirikta mahAvIrAcArya (svI sadI) kA gaNitasArasaMgraha zrIdharadevakA gaNitaza patra, hemaprabhasUrikA traivAkyaprakAza aura siMhatilakasUrikA gaNitatilaka Adi pramtha sAragarbhita aura upayogI hai| phalita jyotiSase sambandhita horAzAstra, saMhitAzAstra, muhUrtazAstra, sAmudrikazAstra praznazAstra aura svapnazAstra Adi para bhI jainacAyane apanI racanAoMmeM paryApta prakAza DAlA hai aura maukhika pratha bhI diye hai / isa prasaMga meM candrasena munikA kevalajJAna horA dAmanaMdike ziSya bhaTTavAsarikA prAyajJAnatilaka caMdrammIkhanaprazna, bhadrabAhunimittazAstra, ardhakANDa, muhUrtadarpaNa. jinapAkSagaNIkA svapnaciMtAmaNi Adi upayogI grantha Wan 1 jaisA Upara kahA gayA hai, isa lekha meM saMskRta sAhityake viSayameM jainavidvAnoMke mUlyavAna sahayogakA kevala digdarzana hI karAyA gayA hai| saMskRta sAhityake pra emiyoMkI una bhAdaraNIya jaina vidvAnoMkA kRtajJa hI honA cAhie / hamArA yaha kartavya hai ki hama hRdayase isa mahAn sAhityase paricaya prApta kareM aura yathA sambhava usakA saMskRta samAjameM pracAra kareM / ( vaya abhinandana granthale ) Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dohANupehA (kavi lakSmIcaMda ) paNavivi siddha mahArisihiM, jo parabhAvahaM mukku | paramANaMda pariThiyaDa, cau-gai-gamaraNahaM cukku // 1 // jai bIhau ca-i-gamaraNa, to jiuttu karehi / do daha ravejha muhi, lahu siva-sukkhu lahehi // 2 // aya asara jiNu bhaNaI, saMsAru vi duhakhANi / kavi tu muNi, asui sarIru viyANi // 3 satra saMvara Nijjara vi, loyA bhAvavisesu / dhammuvi dullaha bohijiya,, bhAveM galai kilesu ||4|| jalabubbau joviu cavalu, dharaNu jontraNa taDi-tullu / isa viyANi vimA garmAhiM mANusa - jammu mullu ||5|| jai Niccu vi jANiyai, to pariharahiM aNiccu / koI kivi muhiM, ima suya kevali vuttu // 6 asara jAhiM sayalu jiya, jIvahaM saragu Na koi / daMsaNa-gANa-caritamaDa, appA appara joi // 7 dasaraNa - gANa-carittamaDa appA sara muNei / asara viyA tuhu~ jiNavaru ema bhaNei ||8|| tai lou vi mahu maraNu buhu, hauM kahu saraNa hu jAma / ima jANe viNu thiru rahai, jo tai loyaku sAma // 6 // paMca payAraha paribhamai paMcaha baMdhiu soi / jAma yA appu muNehi phuDa, ema bhAMti hu joi // 10 // illiu guNagaraNa nilaDa, bIyau asthi ra koi / misa mohiyaDa, caugai hiMDaI soi ||11 jasasa so lahai, to parabhAva caei / ikila sitra - suhu lahara, jiraNavaru ema bhai ||12|| stry sarIru muNehiM jiya, appara kevala aNu / to visayalu tricayahi, appA appara maraNu || 3 || jima kahaha uhaha muhiM vaisAnaru phuDa hoi / tima kammaha DahaNahaM bhaviya, appA aNuka hoi // 14 satta dhAumaDa puggAlu vi, kimi-kulu-asura nivAsu / tarhi gADi kimahaM karai, jo khaMDai tava pAmu ||15|| sui sarIru muNehiM jai, appA gimmalu jANi / to sui vi pugganu cayarhi, ema bharAMti hu gANi // 16 // jo sa-sahAva ca vi muNi, parabhAvahiM paraNe / sosa jAhi tuhuM, jiNavara ema bhaNei ||17| koi / zrAsau saMsAraha muhiM, kAraNa aNu ima jANe viMNu jI tuhu~, appA appara jo // 18 jo pariyAra appa paru, jo parabhAva caei / so saMvara jANe vi tuhu~, jiraNavara ema bhai // 16 // jai jiya saMvaru tuhu karahi bho ! siva sukkhu lahehiM / stry visayalu paricaryAhiM, jiraNavara ema bhaNehiM // 20 // sahajAda pariTThiyaDaM, je parabhAva Na liti / te suhu asuhu viNijjara hiM, jiraNavaru ema bhAMti // 21 // sa-sarIru vitailou muNi, aNu e bIyara koi / jahiM AdhAra pariTThiyaDa, so tuhuM appA joi // 22 // so dullAha lAhu vi muhiM, jo paramappaya lAhu / try dullaha kiMpi tuhu~, pANI bolahiM sAhu // 23 puNu puNu appA jhAiyai, maraNa-vaya- kAya-ti-suddhi | rAya rosa-ve parihari vi, jai cAhahi siva-siddhi ||24|| rAya-roma-jo parihari vi, appA appA joi / jiNasAmiu emai bharaNaI, sahaji upajjai soi ||25|| jo joiso joiyas, gu Na joyahiM koi / ima jANeviNu sama-rahaM, saI pahu~ paiyauM hoi || 6 || ko jobai ko joiyai, aNu Na dIsai koi / so akhaMDa jiNa uttiyau, ema bharaNaMtihu joi ||27 jo 'suNu viso suraNa mANa, appA suraguraNa hoi / sallu sahAveM rihavaI, ema bhAMti hu joi // 28 paramANaMda pariTThiyahiM, jo upajjai koi / sopA jovitu, ema bhaNati hu joi // 26 // sudhu sahAveM parivai, parabhAvahaM jiraNa uttu / sahAveM suvi, ima sui kevali uttu // 30 // appasarUvahaM lai rahahi, khaMDai sayala-upAdhi bhAI jAi joihiM bharaNau, jIvaha eha samAdhi // 31 // soppA muNi jIva tuhuM, kevalaraNANa sahAvu / bhAi joI joIhi jiu, jai cAhahi sivalAhu // 3 joiya joDa nivAri, samarasatAi pariTThiyau / appA aNu vicAri, bhaNaI joihi bhaNiu // 33 joi ya joyai jIo, jo joijjai so ji tuhuM / aNu Na bIyara koi, bhAI joi joihiM bhaNiu // 34 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - kiragaNa ] dohANupehA [303 sohaM sohaM ji hau~, puNu puNu appu muNei / jo suhu-asuhu vivajjayau, suddha saceyaNa bhAu / mokkhahaM kAraNi joiyA, aNNu ma so citei // 35 / so dhammu vi jANehiM jiya, NANI bollahi sAhu // 42 // dhammu muNijahi ikku para, jai ceyaNa pariNAmu / gheyahaM dhAraNu parihariu, jAsu paiTTai bhAu / appA appau jhAiyai, so sAsaya-saha-dhAmu // 36 so kammeNa hi baMdhayaI, jahiM bhAvai tahiM jAu / / 43 tAI bhUpa viDaviyo, No ityahi (nnivvaannu| so dohau appAraNa ho, appA jo Na muNei / to na samIhahi tattu tuI, jo tailoya-pahANu // 37 so jhAyaMta haM parama pau, jiNavaru ema bhaNei // 44 hatya tha duTTha ju devali, tahi siva saMtu muNei / vauttau-riNayamu karata yahaM jo Na muNai appaannu| mUDhA devali deu Navi, bhallau kAI bhamei // 38 so micchAdihi havai bahu pAvahi NivvANu / / 45 jo jANai ti jANiyau, aNNu Na ma jANai koi| jo appA Nimmalu muNai, vaya-tava-sIla samANu / ghaMdhai paDiyau sayallu jagu ema bhaNaMti hu joi // 3 // so kammakkhau phuDu karai, pAvai lahu NivvANu // 46 jo jANai so jANiyaI yahu siddhatahaM sAru / e aNuvehA jiNa bhaNaya, NANI bolahiM sAhu / so jhAijai ikku para, jo tailoyaha sAru // 40 // te tAvijahiM jIva tuhu~, jai cAhahi siva-lAhu // 47 // ajjhavasANa NimittaiNa, jo baMdhijjai kammu / so muccijjai to jiparu, jai labbhai jiNa dhammu / / 41 iti aNuvehA vIrasevAmandirakA nayA prakAzana pAThakoMko yaha jAnakara atyanta harSa hogA ki prAcArya pUjyapAdakA 'samAdhitantra aura / iSTopadeza' nAmakI donoM mAdhyAtmika kRtiyoM saMskRtaTIkAke sAtha bahuta dinoMse aprApya thIM, tathA mumukSu prAdhyAtma premI mahAnubhAvoMkI ina granthoMkI mAMga honeke phalasvarUpa vIrasevAmandirane 'samAdhitantra aura iSTopadeza' nAmaka grantha paM0 paramAnanda zAstrI kRta hindI TIkA aura pramAcandrAcAryakRta samAdhitantra TIkA aura prAcArya kalpa paM. mAzAdharajI kRta ipTopadezakI saMskRtaTIkA bhI sAthameM lagA dI hai| svAdhyAya premiyoM ke liye yaha prantha khAsa taurase upayogI hai| pRSTha saMkhyA saba tInasau se Upara hai / sajinda pratikA mUlya 3) rupayA aura binA jindakA 2) rupayA hai| vAiDiMga hokara grantha eka mahInemeM prakAzita ho jaaygaa| grAhakoM aura pAThakoMko abhIse apanA mArDara meja denA caahiye| mainejara-vIrasevA mandira, 1 dariyAgaMja, dehalI Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. D.21,1 anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka 23REER saMracaka 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 1500) bA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 101) bA0 badrIprasAdajI sarAvagI, * 251) vA0 choTelAlajI jaina sarAvagI , 101) bA0 kAzInAthajI, ... - 251) vA0 sohanalAlajI jaina lamecU , 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI * 251) lA0 gulajArImala RSabhadAsajI , 101) bA0 dhanaMjayakumArajI 51) bA0 RSabhacanda (B.R.C. jaina , 101) bA. jItamalajo jaina 5-51) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 101) bA0 ciraMjIlAlajI sarAvagI 251) vA0 ratanalAlajI jhAMjharI 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, rA~cI / bAbaldevadAsajI jaina sarAvagI 10) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI ) seTha gajarAjajI gaMgavAla 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 251) seTha suAlAlajI jaina 101) zrI phatahapura jana samAja. kalakattA ) bA0 mizrIlAla dharmacandajI 10.)guptamahAyaka, madara bAjAra, meraTha 251) seTha mAMgIlAlajI 101) zrI zAlamAlAdevI dharmapatnI DA0zrIcandrajI, eTA 251) meTha zAntiprasAdajI jena / 101) lA0 makkhanalAla motIlAlajI ThekedAra, dahalI 251) bA0 vizanadayAla rAmajovanajI, puniyA 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina, kalakattA 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jaina, kalakattA 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dahalI 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI na, dehalI 101) bA0 badrIdAsa AtmArAmajI sarAvago, paTanA 251) bA0 manoharalAla nanheMmala jI, dehalI 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 251) lA0 trilokacandajI, sahAranapura 101) bA0 mahAvIraprasAdajI eDavAkeTa, hisAra meM 251) maTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 101) lA0 balavantasiMhajI, hAMsI ji0 hisAra 251) lA0 raghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI, dehalI 101) kuvara yazavantasihajI, hAMsI ji. hisAra 51) rAyabahAdura seTha harakhacandajI jena, rAMcI 181) seTha jokhArAma baijanAtha sarAvagI, kalakattA * 251) seTha vadhIcandajI gaMgavAla, ja pura 101) zrImatI jJAnavatIdevI jaina, dharmapatnI sahAyaka 'vaidyaratna' AnandadAsa jaina, dharmapurA, dehalI * 101) bA0 rAjendrakumArajI jaina, nyU dahalI 101) bAbU ninendrakumAra jaina, sahAranapura 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanA daDalI 10') vaMdyarAja kanhaiyAlAlajI cA~da auSadhAlaya,kAnapura 101) bA0 lAlacandajI bI0 meThI, una 1 101) ratanalAlajI jaina kAlakA vAle dehalI 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira' 101) bA0 lAlacandajI jaina sarAvagI , sarasAvA, ji. sahAranapura 21 prakAzaka - paramAnandajI jaina thAmzrI. dariyAja dehalI / mudraka-rUpa-bANI priTiMga hAusa 21, dariyAgaMja, jo Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta mArca 1654 yaha cittAkarSaka mUrti zrIsImamadharasvAmIkI hai aura rAjakoTake nUtana jainamandira meM virAjamAna hai| isa mandira aura mUrtikA nirmANa sonagar3ha ke samta satpuruSa kAnajI svAmIkI pra eraNA se huA hai aura unhoMke dvArA yaha pratiSThita hU~ / yAtrAthiyoMko giranArajI jAte samaya isa bhavya mUrtikA darzana jarUra karanA cAhiye / sampAdaka maNDala zrIjugala kizora mukhtAra 'yugavIra' bA0 choTelAla jaina M. RA.S. bA0 jaya bhagavAna jaina eDavokeTa paNDita DI. esa. jaitalI paM0 paramAnanda zAstrI anekAnta varSa 12 kiraNa 10 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ biSaya-sUcI 1. zrI zAradA stavanam-bha* zubhacandra [2. paramAnanda zAstrI 2. janma jAti garvAyatam-['yugavIra' 1 . dharma aura jaina darzana3. kavivara bhUdharadAsa aura unakI vicAra dhArA [zrI ambujAta sarakAra ema.e.vI.esa. 222 [60 paramAnanda jaina zAstrI 2018. ujjaike nikaTa prAcIna di.jaina mUrtiyA~5. bhI bAhubalIkI pAzcaryamayI pratimA [bA.choTelAla jaina prAcArya zrI vijayendra sUri . 1. zramaNakA uttara lekha na chApanA 328 5. garIbI phyo? svAmI satyabhakta saMgamase) 31.10.zrI jijJAsA para merA vicAra-TAiTila pe03 1. imArI tIrtha yAtrA saMsmaraNa [cullaka siddhisAgara 33. merIbhAvanAkA nayA saMskaraNa merobhAvanA kI bahuta dinoMse mAMge pArahI thI, atA borasevAmandirane merIbhAvanAkA yaha nayA saMskaraNa 32 pauMDake bar3hiyA kAgaja para bApa kara prakAzita kiyA hai| jo sajjana bAMTaneke liye cAheM unheM 5) rupayA saikar3Ake hisAbase dI jaayeNgii| posTeja kharca alaga denA hogaa| eka pratikA mUlya -) eka mAnA hai| mainejara vIrasevAmandira, granthamAlA, jainamyUjiyamakI AvazyakatA jaina ArTa-gelarI dehalImeM kisI ucita sthAna para eka jaina myUjiyamakI dillImeM kisI yogya sthAnapara jaise lAla mandira yA atyanta AvazyakatA hai jisameM purAtattvakI dRSTise maba naI dillImeM eka 'jaina pArTa-gailarI' kI atyanta AvazyakatA jimameM jaina ArTako sarvottamarUpase pradarzita kiyA jAya / sAmagrI ekatrita kI jAya / prAzA hai samAja pUrA dhyAna degA samAjako isapara vicArakara zIghrahI kAryarUpameM pariNata karanA dharanA vIrasevAmandiko isa kamIkI pUrti karanI cAhie / cAhie / athavA vIrasevAndira jo apanA bhavana banavAnekA 16-3-54 ] prAyojana kara use isa lakSyakI ora dhyAna denA caahie| ~pamAlAla jaina agravAla -pannAlAla jaina agravAla anekAntakI sahAyatAke sAta mAga (.) anekAntake 'saMrakSaka'-tathA 'sahAyaka' bananA aura bnaanaa| (2) svayaM anekAntake grAhaka bananA tathA dUsaroMko bnaanaa| (3) vivAha-zAdI bhAdi dAnake avasaroM para anekAntako acchI sahAyatA bhejanA tathA bhijvaanaa| (4) apanI ora se dUsaroMko anekAnta bheMTa-svarUra athavA phrI bhijavAnA: jaise vidyA-saMsthAnoM, lAyariyoM, sabhA-sosAiTiyoM aura jaina-ajaina vidvaanoNko| (5) vidyArthiyoM prAdiko anekAnta ardha mUlyameM deneke liye 21), 10) AdikI sahAyatA bhejnaa| 25 kI sahAyatAmeM 1.ko anekAnta ardhamUlyameM bhejA jA skegaa| (1)anekAntake grAhakoMko acche anya upahArameM denA tathA dilaanaa| (7) lokahitakI sAdhanAmeM sahAyaka acche sundara lekha likhakara bhejanA tathA citrAdi sAmagrIko prakAzanArtha juTAnA / sahAyatAdi mejane tathA patravyavahArakA patA:noTa-dasa grAhaka banAnevAle sahAyakoMko mainejara 'anekAnta' 'anekAnta' eka varSa taka bheMTasvarUpa bhejA jaaygaa| vIrasevAmandira, 1, dariyAgaMja, dehlii| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahama bastatatvamapAta -prakAzaka carSika banya 5) eka kiraNa kA mUlya / ) % E nItiviroSadhvaMsAlokavyavahAravartaka sampadA paramAmamasyabIja bhubnekgkrjytynekaantaa| mArca vaSa 12 kiraNa 10 vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI phAlguNa vIra ni0 saMvata 2480, vi. saMvata 2010 bha0 pAnandi-ziSya-zumacandra-kRtam zrIzAradAstavanam surendra-nAgendra-narendravaMdyA, yA carSitA yogijanaiH pvitrH| * kavitva-vaktRtva-phalAdhirUDhAM, sA zAradA me vitanotu buddhim / / 1 / / zabdAgamaistapita-devavandaM, mAyAkSarI sAvepathInamAgema / maMtrAkSaraizcarcitadeharUpamarcanti ye tvAM bhuvi vandanIyAm // 2 // yA cakSuSA jhAnamayena vANI, vizvaM punAtIndukaleva nitym| zabdAgamaM bhAsvati vartamAnaM, sA pAtu vo haMsarathAdhirUDhA // 3 // pramANa-siddhAnta-sutattvabodhAdyA saMstutA yogi-surendravRndaH / tAM stotukAmo'pi na lajjayAmi, putreSu mAteva hitAparA saa||4|| nIhArahArotthitadhautavastrAma zrIbIjamaMtrAtara-divyarUpAm / yA gadya-padyaiHstavanaiH pavitrastvaM stotukAmo bhuvane narendraiH / / 5 / / avazyasevyaM taba pAdapadma brahmandra-candrArka-hadi sthitaM yaH / na dRzyamAnaH kurute budhAnAM jJAnaM paraM yogini yogigamyam / / 6 / / kAyena vAcA manasA ca kRtvA, na prAdhyate brahmapadaM tvadIyam / bhakti parAM tvaccaraNAravinde, kavitvazati mayi dehi dIne // 7 // tava stuti yo vitanotu vAgi ! varNAkSarairacitarUpamAlAm / sa gAhate puNya-pavitra mukimarthAgamaM khaNDita-vAdi-vRndam // 8 // bIpavanandIndra-munIndra-paTTe zubhopadezI zubhacandradevaH // vidAM vinodAya vizAradAyAH zrIzAradAyAH stavanaM cakAra // // itizrIzAradAstavanam / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma-jAti-garvApahAra [ asA humA mujhe eka guTakA vaicazrI paM0 kanhaiyAlAla jI kAnapurase dekhaneko milA thA, jo 200 varSase aparana khilA huA hai aura jisameM kucha prAkRta vaidyaka granthoM, nimita zAstroM, yaMtroM maMtroM tavA kitanI hI Takara bAtoMke sAva aneka subhASita pacoMkA bhI saMgraha hai| usakI katipaya bAtoMko maiMne usa samaya noTa kiyA thA, jinameMse do ekakA paricaya pahale bhanekAntapAThakoMko diyA jA cukA hai| prAja usake pRSTha 221 para udarata do subhASita pacoMko bhAvAvAdo sAla pAlo sAmane raksA jAtA hai, jo ki janma-jAti-viSayaka garvako dUra karanemeM sahAyaka hai| -pugavIra ] koroyaM kRSivaM suvarSaapanA [va] dApi goromataH paMkAcAmAsaM zazAMkama (u)dariMdIvaraM momayAt / kaapttaadgnirhe| mabAdapi maNi goMdigo (to) rocanA, prAkArayaM svaguNodayena gukhino gacchaMti kiM janmanA // 1 // janmasthAnaM na khalu vimalaM varNanIyo na koM, dUre zomA vapuSi niyata paMkazaMkAM karoti / na tasyAH sakatAsuramidravyaga pahArI ko jAnIte parimalaguNAMkastu kstuurikaayaaH| 2 // bhAvArtha-usa rezamako dekho jo ki kIdoMse utpana hotA hai, usa suvarNako dekho jo ki pattharase paidA hotA hai, usa (mAMgalika ginI jAne vAlI harI bharI) dabako dekho jo ki gauke romose apanI utpattiko liye hue hai, usa khAlakamaka ko dekho jisakA janma kIcar3ase hai, usa candramAko dekho jo samase (manthana-dvArA) udbhUta humA kahA jAtA hai, usa indIvara (nIlakamala)ko dekho jisakI utpatti gomayase batalAI jAtI hai| usa agniko dekho jo ki kAThase utpA hotIsa mazikohAta hotI hai. usa (camakIle pItavarNa) gorocanako dekha jo ki hotI hai, usa maNiko dekho jo ki sapake phaNase udbhUta hotA gAyake pittase tayAra hotA athavA banatA hai. aura phira yaha zivA jo ki jo guNI haiM-guNoMse yukta haiM se yukta hai ve apane guNoMke apane gu udaya-vikAzake dvArA svayaM prakAzako-prasiddhi evaM lokapriyatAko prApta hote haiM, unake janmasthAna yA jAtise kyA ? unake usa prakAza athavA vikAzameM bAdhaka nahIM hote| aura isalie hIna janmasthAna athavA jAtikI bAtako khekA unakA tiraskAra nahIM kiyA jA sktaa||1||isii taraha usa kasturIko dekho jisakA janmasthAna vimala nahIM kintu samala hai vaha zugakI nAbhi meM utpaDa hotI hai, jisakA varSa bhI varNanIya (prazaMsA yogya)nahIM-vaha kAlI kalUTI kurUma jAna par3atI hai| (isIse) zobhAkI bAta to usase dara vaha zarIrameM sthita prabhavA vepako prApta huI paMkakI zaMkAko utpana karatI hai-aisA mAlUma hone lagatA hai ki zarIrameM kucha kIcar3a lagA hai| itane para bhI usameM sakala sugandhita anyoMke garvako harane vAlA jo parimala (sAtizAyi gandha) guNa hai usake malyako kauna praoNka sakatA hai? kyA usake janma jAti yA varNake dvArA use caoNkA yA jAnA jA sakatA hai ? nhiiN| aisI sthitimeM janma-jAti athavA varNa jaisI bAtako lekara kisIkA bhI apane / khiye garva karanA aura dUsare guNIjanoMkA tiraskAra karanAmya hI nahIM kintu nAsamajhAkA bhI cotaka hai|2|| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara bhUdharadAsa aura unakI vicAradhArA ( paramAnanda jaivazAlI) hindIbhASAke jainakariyoM meM paM. bhUdharadAsajIkA nAma bhI kavivarakI pAlmA jainadharma rahasyase kevala paricita hI ullekhanIya hai| bhApa bhAgareke nivAsI the aura bhApakI jAti nahIM thI kintu usakA sarasa rasa unake bArama-pradezoM meM mida zrI khaMDelavAla / una dinoM prAgarA adhyAtmavidyAkA kekha banA cukA thA, jo unakI pariNatiko badalane tathA sarasa banAne dupA thaa| bhAgaremeM mAne jAne vAle sajjana usa samaya vahAM- eka advitIya kAraNa thaa| unheM kavitA karanekA banA kI goSThIse pUrA nAma lete the| adhyAtma ke sAtha vahAM abhyAsa thaa| unake mitra cAhate the ki kavivara asa aise mAcAra-mArgakA bhI khAsA abhyAsa kiyA jAtA thA, pratidina sAhityakA nirmANa kara jAMba, jise par3hakara dUsare khoga bhI zAmasabhA hotI thI, sAmAyika aura pUjanAdi kriyAoMke apanI prAtma-sAdhanA athavA jIvanacaryAka sAba vastutatvako sAtha bhAtma-sAdhanAke mArga para bhI carcA calatI thii| hiMsA, samane meM sahAyaka ho skeN| unhIM dinoM bAgaremeM javasiMha mUTha, corI, kuzIna aura padArthasaMgraharUpa pApoMkI nivRttike savAI sUbA aura hAkima gulAbacanda yahAM pAe, zAhaharIliye yathAzakya prayatna kiyA jAtA thA aura buddhipUrvaka unameM siMhake vaMzameM jo dharmAnurAgI manuSya the unakI bAra-bAra pravRtti na karanekA upadeza bhI hotA-thA, goSThIke prAyaH sabhI prerakhAse kavike pramAdakA anta ho gayA aura kavine saM. sadasyagaba unakA parimANa athavA tyAga yathAzakti karate the, 1051 meM pauSa kRSNA ke dina 'zataka' nAmakA anya aura yadi unakA tyAga karanemeM kucha kacAI vA zakti banAkara samAsa kiyaa| mAlUma hotI thI to pahale use dUra karanekA yathA sAdhya adhyAtmarasakI carcA karate hue kavivara prAma-rasameM prayala kiyA jAtA thA, usa mArama nibaMbatA (kamajArA) kA vimora ho uThate the| unakA mana kabhI-kabhI berAgyakI taraMgoM dUra kara karane kI ceSTA kI jAtI thI, aura unake tyAgakI meM ubalane lagatA thaa| aura kamI-kamI unakI dRSTi pana sa. bhAvanAko balavatI banAyA jAtA thA, tathA unake tyAgakA cupa- sampadAko calatA sampadAkI caMcalatA, asthiratA aura zarIra bhAdikI usa cApa sAdhana bhI kiyA jAtA thaa| bAharake logoM para isa bAta vinAzIka pariNati para jAtI thI, aura jaba ve saMsArakI usa kA bar3A prabhAva par3atA thA aura ve jainadharmakI mahattAse duHkhamaya pariNatikA vicAra karate jisake pariNamanakA eka prerita ho apaneko usakI zaraNameM le jAne meM apanA gaurava bhI kabhI-kabhI unakI mAnyoMke sAmane mA jAyA karatA thaa| to ve yaha socane hI raha jAte the ki aba kyA karanA cAhiye, jo navAgantuka bhAI rAjyakAryameM bhAga lete the, ve rAtrimeM itanemeM manakI gati badala jAtI thI aura vicAradhArA usa avakAza honepara dharmasAdhanameM apaneko lagAne meM apanA kartamya samajhate the| usa samaya dharma aura tajanita dhArmika kriyA- sthAnase dUra jA par3atI thI, aneka taNAe~ utpaca hotI aura kANDapadI zraddhA tathA prAtma-vizvAsake sAtha kiye jAte samA jAtI thoM aneka vicAra pAte aura cale jAte the, para the, Ajakala jaisI dhArmika zithilatA yA prazraddhAkA kahIM para apane jIvanakA koI antima bacca sthira nahIM kara pA rhethe| gharake bhI sabhI kArya karate the, parantu mana unameM vahIM bAgavA bhI pAbhAsa nahIM hotA thA / zraddhAlu dharmAtmAmoMkI usa samaya koI kamI bhI nahIM thI, para Aja to unakI saMkhyA thA, kabhI pramAda satAtA thA aura kabhI kucha dayameM dhAtmaatyanta virakha dikhAI detI hai| kintu lokadikhAvA karanevAle prAgare maiM bAlabuddhi bhUdhara khaMDelavAla, bAlakake syAyA sau-dosau rUpayA dekarasaMgamaramarakA pharzAdi bagavAkara nAma sau kavitta kara jAne hai| aise hI karata bhayo jaisiMgha savAI khudavAnevAle tathA apanI iSTa sidike liye bolakabUla yA mAna- sUvA, hAkima gulAbacanda bhAye tihi thAna hai| harIsiMha manautI rUpa abhimatakI puSTimeM sahAyaka padamAvatI mAdi zAhake suvaMza dharmarAgI mara, tinake kaDesI jori kInI eka deviyoMkI upAsanA karane vAle logoMkI bhIr3a adhika dikhAI ThAne hai| phiri-phira re mere pAlasako anta bhayo, unakI detI hai| ye saba kriyAe~ jainadharmakI nirmala evaM nispRha sahAya yaha mero mana mAne hai // saharavase ityAsiyA poha mAtmapariNatise sarvayA mitra hai unameM bainadharmakI usa pAsa tmsiin|-tithiters ravivArako sataka samApata kiin| prAya-avidyAkA aMzamI nahIM hai| -jina zataka prshsti| samajhate the| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306] [kiraNa 10 hitakI jo taraMga uThatI thI vaha bhI vidA ho jAtI thI kintu dI, 'to maiM kaba svahita karUMgA? phira mujhe jIvana meM kevala saMsArake duHkhoMle chUTanekI jo TIsa hRdayameM para kiye hue vI pahAvA hI raha jAyagA / para eka bAta socane kI hai aura baharama hotIbI, aura na usakI pUrtikA koI Thosa prayatna hI vaha yaha ki yaha prajJa mAnava kitanA amimAnI hai, rUpa ho pAtA thaa| adhyAtmagoSThImeM jAnA aura carcA karanekA viSaya sampadAkA lobhI, viSaya-sukhameM magna rahane vAlA narakITa hai, usI kramase barAbara cala rahA thA, unake mitroMkI to ekamAtra bUtekI dazAko dekhakara taraha-tarahake vikalpa karatA hai, parake amitAcA thI 'pacabaddhasAhityakA nirmaann| ataH jaba ve bur3hApe aura usake sukha-dukhakI carcA to karatA hai kintu aksara pAte kavivarako usakI preraNA avazya kiyA karate the| apanI ora mAMkakara bhI nahIM dekhatA, aura na usakI durvala eka dina apane mitroM ke sAtha baiThe hue the ki vahAMse duHkhAvasyAmeM, ananta vikalpoMke madhya par3I huI bhayAvaha avaekapUra puruSa gujarA, jisakA zarIra thaka cukA thA, dRSTi sthAkA avalokana hI karatA hai, aura na AzA tRpyAko atyanta kamajora bI, dubalA-patalA laThiyAke sahAre cala rahA jItane athavA kama karanekA prayatna hI karatA hai| hAM, cAhathA, usakA sArA badana kAMpa rahA thA, muhale kamI-kabhI lAra dAhakI bhISaNa jvAlAmeM jalAtA huA bhI apaneko bhI Tapaka par3atI thii| buddhi zaThiyAsI gaI thii| zarIra azaka sukhI mAna rahA hai / yahI isakA ajJAna hai, para ho rahA thA kiMtu phira bhI vaha kisI bhAzAle calane kA prayatna kara isa ajJAnase chuTakArA kyoM nahIM hotA ! usameM cAra rahA thaa| yadyapi laThiyA bhI sthiratAse pakar3a nahIM pA rahA thA bAra pravRtti kyoM hotI hai yaha kucha samajha nahIM pAtA, yaha vaha vahAMse dasa pAMca kadama hI Ageko cala pAyA thA ki deva- zarIra jise maiM apanA mAna kara saba tarahase puSTa kara rahA hU~ yogale usakI khAThI kaTa gaI aura vaha becArA dhar3Amase nIce eka dina miTTImeM mila jAyegA / yaha to jar3a hai aura maiM svayaM gira gayA, girane ke sAthahI use logoMne uThAyA, khar3A kiyA, zAyaka bhAvarUpa cetana dravya hai, isakA aura merA kyA nAtA, vaha hAMpa rahA thA, coTa laganese karAhane lagA, logoMne use merI aura isa zarIrakIkI jAti bhI eka nahIM hai phirabhI jaise-taise sAThI pakadAI aura kisI taraha use le jAkara usake cirakAlase yaha merA sAthI bana rahA hai aura maiM isakA dAsa ghara taka phuNcaayaa| usa samaya mitroMmeM bUDhekI dazAkA aura bana kara barAbara sevA karatA rahatA hU~ aura isase saba kAma usakI usa ghaTanAkA jikra cala rahA thA / mitroMmeMse ekane bhI letA haiN| yaha saba maiM svayaM par3hatA hU~ aura dUsaroMse kahatA kahA bhAI kyA dekhate ho? yahI dazA hama sabakI Ane vAlI bhI haiM phira bhI maine ina donoMkI kabhI judAI para koI dhyAna hai, usakI vyathAko vahI jAnatA hai, dUsarA to usakI vyathA- nahIM diyA aura use barAbara apanA mAnatA rahA, isI kAraNa kA kucha anubhava bhI nahIM kara sakatA, hameM bhI saceta svahita karanekI bAta dUra par3atI rahI, ina vicAroMke sAtha honekI pAvazyakatA hai, kavivara bhI una sabakI bAteM suna kavivara nidrAkI godameM nimagna ho gye| rahe the, unase na rahA gayA aura ve bola uThe prAtaHkAla uThakara kavivara jaba sAmAyika karane baiThe. AyAre bur3hApA mAnI sudhi budhi visraanii| taba punaH zarIrakI jarA avasthAkA dhyAna aayaa| aura zravanakI zakti ghaTI, cAla cale aTapaTI, deha laTI vidhara socane lagebhUkha ghaTI, locana marata pAnI // 1 // dA~tanakI paMkti jaba carkhA purAnA par3a jAtA hai, usake donoM khUTe hilane TUTI hADanakI saMdhi chUTI, kAyAkI nagari lUTI, jAta calane laga jAte haiM, ura-madarA svakharAne lagatA hai-AvAja nahiM pahicAnI // 2 // bAloMne varana pherA, rogane zarIra karane lagatA hai| paMkhubiyA chiddI ho jAtI haiM, takanI bala gherA, putrahU na Avai nerA, auroMkI kahA kahAnI ||3| khAjAtI hai-vaha nIcekI aora nava jAtI hai, taba sUtakI gati bhUdhara samami aba, svahitakarego kaba ? yaha gati sIdhI nahIM ho sakatI, vaha bArabAra lUTane lagatA hai / prAyuhai hai jaba, taba pachataihai prAnI // 4 // mAna bhI taba kAma nahIM detI, jaba sabhI aMga canAcana ho padake antima caraNako kavine kaI bAra par3hA aura yaha jAte haiM taba vaha rojInA marammata cAhatA hai anyathA vaha kahA ki yahI dazA to hamArI hone vAlI hai, jisa para hama apane kArya meM prathama hojAtA hai| kintu nayA carakhatA sabakA kucha dilagIra aura kabhI kucha iMsa se rahe hai| yadi hama aba mana moha letA hai, vaha apanI abAdhagatise dUsaroMko apanI nahIM saMbhale, na cete, aura na apane hitakI ora raSTi mora prAkarSita karatA hai, kintu purAtana ho jAne para usakI Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kakkira bhUparadAsa aura unakI vicAradhArA [307 bhIvahI dazA ho jAtI hai, aura anta meM vaha cinakA kAma puruSArthakI kula kamI hai| yaha saba vikalpaja kaviko detA hai| ThIka isI prakAra jaba yaha zarIra rUpI rkhA purAnA sthira nahIM hone dete the| para maMdirajImeM praveza karate hI jyoM para jAtA hai, donoM paga mazaka ho jAte haiN| hAtha, muMha, hI andara pArzvaprabhukI mUrtikA darzana kiyA tyoM hI rahimeM nAka, kAna, prAMkha aura hRdaya mAvi, zarIrake sabhI avayava kucha adbhuta prasAdakI rekhA prasphuTita huI / kavivarakI raSTi arjarita, nisteja aura canAcata ho jAte haiM taba zabdako gati mUrtike usa prazAMta rUpa para jamI huI thI mAnoM unheM sAhAta bhI ThIka DhaMgase nahIM ho sktii| usameM prazakti aura bada. pArzvaprabhukA darzana ho rahA thA, parantu zarIrakI sArI ceTAe~ khar3AnApana A jAtA hai| kucha kahanA cAhatA hai aura kucha kiyA zUnya nizcaDa thiiN| kavivara prArama-vibhora -mAnoM ke kahA jAtA hai / parkhekI to marammata ho jAtI hai| parantu isa samAdhimeM tallIna hoM, unake mitra unheM pukAra rahe the, paMDita zarIra rUpacalaMkI marammata vaicoMse bhI nahIM ho sktii| jI prAiye samaya ho rahA hai kucha adhyAtmako parcA dvArA usakI marammata karate hue vaidha hAra jAte haiM aisI sthitimeM prAramabodha karAnekA upakrama kIjiye para dUsaroMko kavivarakI AyukI sthiti para koI bharosA nahIM rahatA, vaha asthira ho usa dazAkA koI prAmAsa nahIM thA, hA~, dUsare logoMko to jAtI hai| kintu jaba zarIra nayA rahatA hai, usameM bala, teja itanA hI jJAta hotA thA ki prAjakavivarakArA prasava hai| aura kArya karanekI zakti vidyamAna rahatI hai| taba vaha dUsaroM ke bhakkei pravAhameM nimagna hai| itane meM kavivarake par3hanekI ko apanI ora AkarSita karatA hI hai| kintu zarIra aura AvAja sunAI dI, ve kaha rahe hai:usake vadika guNoMke palaTane para usakI vahI dazA ho bhavi dekhi chavi bhgvaankii| jAtI hai| aura antameM vaha agnimeM jalA diyA jAtA hai| sundara sahaja soma pAnaMdamaya, dAtA parama klyaannkii| aisI sthitimeM he bhUdhara ! tumhIM soco, tumhArA kyA kartavya nAsAdRSTi mudita mukha vArija, sImA saba upamAnako / hai| tumhArI kisameM bhalAI hai| yahI bhAva kavike nimnapadameM guMphita hue haiM aMga aDola acala Asana dida, vahI dazA nija dhyaankii| isa jogAsana jogarItisauM, siddhamaI shiv-thaankii| carakhA calatA nAhI, carakhA huA purAnA // aise pragaTa dikhAvai mAraga, mudrA - dhAta - prvaankii| paga khUTe do hAla na lAge, uramadarA khkhraanaa| jisa dekheM dekhana abhilASA, rahata na raMcaka AnakI / chIdI huI pAMkhur3I pAMsU , phira nahIM manamAnA // 11 // tRSata hota 'bhUdhara' jo aba ye, aMjuli amRtapAnakI / rasanAtakalIne balakhAyA, so aba kaise khuutte| he bhAI ! tuma bhagavAnakI chabIko dekho, vaha sahaja zabda sUta sUdhA nahiM nikasa, ghar3I-ghar3I pala TUTai // 2 // sundara haiM, saumya hai, Anandamaya hai, parama kalyANakA dAtA hai, zrAyu mAlakA nahIM bharosA, aGga cala.cala saare| roja ilAja marammata cAheM, vaida bAda hI hAre / / 3 / / nAsAdRSTi hai, mukha kamala mudita hai, sabhI aMga aDola aura nayA carakhalA raMgAcaMgA, sabakA citta curaavai|| bhAsana suhaDha hai, yahI dazA prAtma-dhyAnakI hai / isI yogApalaTA varana gaye guna agale. aba dekha nahiM Avai // sana aura yogyAnuSThAnase unhoMne vasuvidha-samidhi jalA kara ziva sthAnakI prApti kI hai isa taraha dhAtu-pASAekI yaha mUrti moTA mahIM kAma-kara bhAI, kara apanA surmeraa| prAtma-mArgakA darzana karAtI hai| jisake darzanase phira anyake aMta bhAgameM iMdhana hogA, bhUdhara samajha saberA // 5 // kavivara isa padako par3ha hI rahe the ki sahasA prAtaH kAla dekhanekI abhilASA bhI nahIM rahatI / prata. he madhura ! tU tUsa uThakara kavivara jaba sAmAyika karane baiThe taba usa bada hokara usa chavikA amRta pAna kara, vaha tujhe bar3e bhArI mAgya se milI hai| jisakA vimala darzana duHkhoMkA nAzaka hai aura kI dazAkA vikalpa punaH ugra, jise kavine jaise taise davAyA aura nityakarmase nimiTakara maMdirajImeM phuNce| maMdirajImeM pUjanase pAtakoMkA samUha gira jAtA hai / usake binA isa jAnese pahale kavivarake manameM bArabAra yaha bhAvanA udgata ho khArI saMsAra samudrase anya koI pAra karane vAlA nahIM hai|| rahI thI ki pAtmadarzana kitanI sUkSma vastu hai kyA maiM usakA atA tU unhAMkA jyAna ghara, eka bhI unheM mata chor3a pAtra nahIM ho sakatA hai jina darzana karate karate yuga bIta gaye 1dekhata dukha bhAji jAti dazoM diza pUjata pAtakaja gire| parantu prAtmadarzanase rika rahe, yaha terA abhAgya hai yA tere isa saMsAra bAra sAgarasoM aura na koI pAra kre| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308] bhanekAnta [kiraNa 10 soca aura samaka, yaha nara bhava prAsAna nahIM hai, tAta,mAta, teja turaMga suraMga bhale ratha, matta mataMga utaMga khare hii| mAta, suta dArA bhAdi sabhI parikara apane apane svAryake garjI dAsa khabAsa pravAsa aTA, dhanajora karoranakoza mareho, hai| nAhaka parAye kAraNa apaneko bharakakA pAtra banA rahA aise baDhetau kahA bhayo henara,choricale utthiantchrehii|' hai| parakI ciMtA meM prAtma nidhiko vyartha kyoM kho rahA hai, tU dhAma khare he kAma pare rahe dAma hare rahe ThAma dhare hii| . mata bhUkha, yaha dagA jAhira hai| usa ora raSTi kyoM nahIM detaa| samIke kAraNa jo mahaMkAra utpana hotA hai yaha jIva yaha manuSyadeha durlabha hai, dAva mata cUka / jo aba cUka gae usake naze meM itanA mazagUla ho jAtA hai ki vaha apane to kevala par3hatAcA hI hAtha rahegA, yaha mAnava rUpI hIrA tujhe tamyase bhI hAtha dho baiThatA hai / aizo bhAratameM vaibhavake bhAgyodayase milA haidmajJAnI bana usake mUlyako na samajha najArekA jaba pAgalapana savAra hotA hai taba vaha acintya sampartha mata phaika / naTakA svAMga mata mara, yaha prAyu chinameM evaM prakalpanIya kArya kara baiThatA hai, jinakI kamI svapnameM mala jAyagI, phira karor3oM rupayA kharca karane para bhI prAta na mI mAzA nahIM ho sktii| mAno viveka usake hRdayase kUca hogI, uTha jAga, aura svarUpa meM sAvadhAna ho|| kara jAtA hai, nyAya anyAyakA use koI bhAna nahIM hotA, yaha mAyA uganI hai, jhUThI hai jagatako ThagatI phiratI hai, vaha sadA abhimAnameM ghara rahatA hai, kabhI komala raSTise jisane isakA vidyAsa kiyA vahI pachatAyA, yaha apanI thor3I dUsaroMkI mora jhAMka kara bhI nahIM dekhatA, vaha yaha bhI nahIM' sI caTaka maTaka dikhA kara tume hubhAtI hai, yaha kulTA hai, socatA ki Aja to mere vaibhavakA vistAra hai yadi kakSako isake aneka svAmI ho rahe haiN| parantu isakI kisIse bhI yaha na rahA to merI bhI ina raMkoM jaisI durdazaza hogI, mujhe tRpti nahIM huI, isane kabhI kisIke sAtha bhI premakA bartAva kaMgalA bana kara parAye pairoMkI khAka jhAr3anI pdd'egii| bhUkha, nahIM kiyaa| ataH he bhUdhara ! yaha saba jagako bhoMdU banAkara garmI zardIkI mpayA sahanI pdd'egii| asatI phiratI hai| isa mAyAke cakarameM vyartha kyoM parezAna parantu phira bhI yaha dhana aura jIvanase rAga rakhatA hai tathA ho rahA hai| yaha mAyA terA kabhI sAtha na degI, ise nahIM virAgase kosoM dUra bhAgatA hai| jisa taraha khargoza apanI bodegA, to yaha tujhe chor3a kara anyatra bhAga jAyagI, mAyA prAMkheM banda karake yaha jAnatA hai ki aba saba jagaha amberA kabhI sthira nahIM rhtii| isa tarahake aneka raya tUne apanI ho gayA hai, mujhe koI nahIM dekhatA kavine yahI prAzaya apane ina pAMcoMse dekhe haiM, isakI caMcalatA aura mammohakatA nimna pacameM aMkita kiyA hai:lubhAne vAlI hai| jarA isa ora muke ki svahitase vaMcita 'dekho bhara jobanameM putrako viyoga Ayo, hue / itanA saba kucha hote hue bhI yaha mAnava mohase lakSmI- taise hI nihArI nija nArI kAla maga maiM / kI bhora hI mukatA hai, svAramaHkI bhora to bhUlakara bhI nahIM je je puNyavAna jIva dIsata haiM yAna hI pe, dekhatA, parako upadeza detA hai, unheM moha chor3anekI preraNA raMka bhaye phireM teU panahI na pagamaiM / karatA hai, para svayaM usImeM magna rahanA cAhatA hai| cAhatA hai ete pai prabhAga dhana-jItabasauM dhara rAga, kisI taraha dhana ikaTThA ho jAya to mere saba kArya pUre hoya na virAga jAnai raha~gau alagamaiM / ho jAyeMge aura banAzA pUrtike aneka sAdhanabhI juTAtA hai Akhina viloki andha sUsekI aMdherI kara, unhIMkI cintAmeM rAta-dina magna rahatA hai| rAtrimeM svapna- aimerAjarogako ilAja kahA jama maiM / / 35 // sAgarameM magna humA apaneko dhanI aura vaibhavase sampanna sama he bhUdhara ! kyA saMsArakI isa viSama paristhitise katA hai| para antima prasthAkI ora usakA koI lacaya paricita nahIM hai, aura yadi hai to phira para padArthomeM rAgI mI nahIM hotaa| yahI bhAva kavine zatakake nimna do payomeM kyoM ho rahA hai? kyA una padArthose terA koI suhita dumA hai,yA hotA hai? kyA tUne yaha kabhI anubhava bhI kiyA hai cAhata haiM dhana hoya kisIvidha,to saba kAja sareM jiyarAjI, ki merI yaha pariNati dukhavAI hai, aura merI bhUla hI mujhe - gehacinAyakarUMgahanA kachu,vyAhistAsuta bAMTie bhaajii| kukhakA pAtra banA rahI hai| jaba saMsArakA aNumAtra bhI paracitata yo dina jAhiMcale,jama prAna acAnaka detadagAjI padArtha terA nahIM hai. phira terA usa para rAga kyoM hotA hai| khelata khelakhilAri gae, rahijAi rupIzataraMjakI baajii| citavRtti svahitakI bhora na muka kara parahitakI bhora kyoM Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10] kavivara bhUdharadAsa aura unakI vicAradhArA 304 mukatI hai, yaha saba jAnate hue bhI anajAna sA kyoM ho athavA prArama kamajorI hai| isa kamajorIko dUra kara mujhe * rahA hai yaha rahasya kucha merI samajhameM nahIM pAtA prAtmabala bar3hAnA Avazyaka hai / vAstavameM jinabhagavAna aura he bhUdhara ! parapadAryoM para tere isa rAgakA kAraNa ananta- jinavacana hI isa prasAra saMsArasamudrase pAra karanemeM samartha janmoMkA saMcita parameM mArama-kalpanArUpa terA mithyA madhya- hai| ataH bhava-bhavameM mujhe unhIMkI zaraNa mile yahI merI vasAya hI hai jisakI vAsanAkA saMskAra tujhe unakI bhora bhAka- Antarika kAmanA haixjina vacanoMne hI merI raSTiko nirmala rSita karatA rahatA hai-bAra bAra bhukAtA hai| yahI vAsanA banAyA hai aura mere usa prAntavivekako jAgRta kiyA hai rUpa saMskAra tere duHkhoMkA janaka hai| ataH use dUra karanekA jisase maiM usa anAdi bhUlako samajha pAyA hai| jinavacanaprayatna karanA hI tere hitakA upAya hai| kyoMki jaba taka parameM rUpa jJAnaHzalAkAse vaha ajJAna andhakAra rUpa kalmaSa aMjana terI ukra mithyA vAsanAkA saMskAra dara nahIM hogA taba taka para dhula gayA hai aura merI pTimeM nirmalatA prAgaI hai| aba muke padArthoMse terA mamatva ghaTanA saMbhava nahIM hai| yadi tujhe apane sAMsArika maMjhaTeM dukhada jAna-jAna par3atI hai| aura jagata ke hitakI cintA hai, da sukhI honA cAhatA hai, aura nijAnanda- ye sAre khela prasAra aura mUThe pratIta hote haiN| merA mana praya risameM lIna honekI terI bhAvanA hai to tU usa prAmaka saMskAra- unameM nahIM lagatA, yaha indriya viSaya kAre viSadharake samAna 'ko chor3anekA zIghra hI prayatna kara, jaba taka aisA prayatna bhayaMkara pratIta hote haiN| merI yaha bhAvanA nirantara jora para nahIM karatA taba taka terA vaha mAnasika duHkha kisI taraha bhI batI jAtI hai ki tU aba gharase udAsa ho jaMgala meM calA jA, kama nahIM ho sakatA, kintu vaha tere nUtana duHkhoMkA janaka aura vahA~ manakI usa caMcala gatiko rokanekA prayatna kara, hotA rhegaa| apanI pariNatiko svarUpagAminI banA vaha anAdise paraisa taraha vicAra karate hue kavivarane apanI bhUla para gAminI ho rahI hai, use apanI jJAna aura vika jyotike gaharA vicAra kiyA aura prArama-hitameM bAdhaka kArayakA patA dvArA nirmala banAnekA satata udyoga kara, jisase aviSama lagA kara usake chor3ane athavA usase chUTanekI bhora apanI dhyAnakI siddhi ho, jo karma kalaMkake jalAnemeM asamartha hai| zakti aura vivekakI ora vizeSa dhyAna diyA / kavivara kyoMki bhArama-samAdhikIdatA yathAjAta mubAke binA nahIM ho socate haiM ki dekho, merI yaha bhUla anAdi kAlase mere ekhoM- sktii| aura na vividha parISahoMke sahanekI vaha samatA hI kI janaka hotI rahI hai, maiM bAvalA hayA una daHkhoMkI prasAda pA sakatI hai| kavivarakI isa bhAvanAkA vaha rUpa nimna bedanAko sahatA rahA hai,paraMtu kabhI bhI maine unase chaTanekA sahI padyameM aMkita milatA hai| upAya nahIM kiyA, aura isa taraha maine apanI jindagIkA kaba gahavAsasauM udAsa hoya vana seOM. bahubhAga yoM hI gujAra diyaa| viSayoMmeM rata humA kara para- U~ nijarUpa gati rokU mana-karIkI / mparAkI usa bedanAko sahatA huA bhI kisI khAsa prItikA rahihI baDola eka Asana acala aMga, koI anubhava nahIM kiyA / dukhase chUTaneke jo kucha upAya aba sahihI parIsA zIta ghAma-meSa-marIkI / taka mere dvArA kie gae hai ve saba bhraamkthe| apanI * sAraMga samAja kavI khujai hai pAni, mithyAcArabAvaza apane duHkhoMkA kAraNa parako samamatA rahA dhyAna-dala-jora jItU senA moha-arIkI / aura usase apane rAga-dveSa rUpa kalpanAjAbameM sadA uba- ekala vihArI jathAjAta liMgadhArI kaba, matA rahA, yaha merI kaisI nAdAnI (ajJAnatA) thI jisakI hoU~icchA cArI balihArI hauvA gharI kii| mora merA kabhI dhyAna hI nahIM jAtA thA, aba bhAyokSase kavivarakI vaha udAsa bhAvanA rakke samucata jIvanako mere usa viSakako jAgRti huI hai jisake dvArA apanI pratIka hai| kaviko upakSadha racanAe~ unakI prathama sAka usa anAdi bhUlako samamanekA prayatna kara pAyA haiaba avasthA kI hai jinakA dhyAnase samIkSaNa karane para unameM mujhe yaha vizvAsa ho gayA hai ki maiM una duHkhoMse vAstavika kavikI antarbhAvanA pracyA rUpase kita pAI jAtI hai| chuTakArA pA sakatA huuN| para mujhe apanI usa saM sthAkA jo unake mumuha jIvana bitAnekI bhora saMketa karatI hai| khyAla bAra bAra kyoM pAtA hai| jisakA dhyAna pAte hI isa AsAra saMsAramaiM aura na sarana upaay| mere roMgaTe khar3e ho jAte haiN| yaha merI mAnasika vikA janma-janma jo hamaiM, jinavara dharma sahAya / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310] anekAnta [karaNa 10 kavivara kahate haiM ki isameM koI sandeha nahIM ki jarA tyoM hI kuSisana rata puruSa hoya avasi avivek| (DApA) satyakI laSu bahana hai phira bhI yaha jIva apane hita anahita soce nahI hiye visanakI Teka // 72 hitakI cintA nahIM karatA, yaha isa pAsmAkI bar3I bhUla hai| sajjana Tarai na TevasauM, jo durjana dukha deya / pahI bhAva unake nimna dohemeM nihita hai candana kaTata kuThAra mukha, avasi suvAsa kareya / / 10 // "jarA mautakI laghuvahana yAmeM sNshynaahiN|| durjana aura salezmA ye samAna jagamAMhi / tau mI muhita na cintaye bar3I bhUla jagamAhi // "62 jyoM jyoM madhuro dIjiye tyoM tyoM kopa karAhiM / / 113 racanAe~ jaisI karanI Acarai taiso hI phala hoya / kavikI isa samaya tIna hatiyA~ upalabdha hai, jinazataka, indrAyanakI belike Ama na lAgai koya // 120 padasaMgraha aura paarshvpuraav| baDhI parigraha poTa sira, ghaTI na ghaTakI cAha / ye tInoM hI kRtiyA~ apane viSayakI sundara racanAeM haiN| jyoM Idhanake yogamauM agina karai ati dAha / / 150 sArasa saravara tajagae, mukho nIra nirATa / hRdayakI abhivyaMjaka haiN| unameM pAzavapurANakI racanA atyanta phalavina virakha vilokakai pakSI lAge vATa / / 160 sarala aura saMcita hote hue bhI pAzrdhanAthake jIvanakI pari kavivarane apane pArzvapurANakI racanA saMvat 1786 meM cAyaka hai| jIvana-paricayake sAtha usameM aneka sUkriyA~ prAgarAmeM aSADha sudi paMcamIkai dina pUrNa kI haiaura jinamaujUda haiM jo pAThakavaM hRdayako kevala sparza hI nahIM krtii| zatakakI racanAkA ullekha pahale kiyA jA cukA hai| padapratyuta unameM vastusthitike darzana bhI hote haiN| pAThakoMkI saMgraha kavine kaba banAyA / isakA koI ullekha abhI taka jAnakArI ke lie kucha sUki padya nIce diye jAte haiM prAsa nahIM huaa| mAlUma hotA hai kavine usakI racanA bhitra sapaje ekahi garbhasauM sajcana dujena yeha / bhinna samayoM meM kI hai| isa padasaMgrahameM kavikI aneka bhAvaloha kavaca rakSA kare khAMDo khaMDe deha // 58 pUrNa stutiyoMkA bhI saMkalana kiyA gayA hai jo vividha samayoM darjana dRSita saMtako sarala subhAva na jaay| meM racI gaI haiN| hApaNakI chavi chArasauM adhikahiM ujjavala thAya || pitA nIra parase nahIM, dUra rahe raviyAra / - saMvat sataraha zatakamaiM, aura navAsI lIya / tA aMbujameM mUDha ali ujhi marai avicAra / / 71 sudi aSADhatithi paMcamI maMtha samApata kIya // 'anekAnta kI purAnI phAileM 'anekAnta' kI kucha purAnI phAileM varSa 4 se 11 varSataka kI avaziSTa haiM jinameM samAjake labdha pratiSTha vidvAnoM dvArA itihAsa, purAtattva, darzana aura sAhityake sambandhameM khonapUrNa lekha likhe gaye haiM aura aneka naI khojoM dvArA aitihAsika gutthiyoMko sulajhAnekA prayatna kiyA gayA hai| lekhoMkI bhASA saMyata sambaddha aura sarala hai| lekha paThanIya evaM saMgrahaNIya haiN| phAila thor3I hI raha gaI hai| ata: maMgAne meM zIghratA kreN| phAiloM ko lAgata mUlya para diyA jaayegaa| posTeja kharca alaga hogaa| mainejara-'anekAnta' vIrasevAmandira, 1 pariyAgaMja, dikhii| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIbAhubalIkI AzcaryamayI pratimA [bhAcArya zrIvijayendrasari ] zravaNabelagola nAmake grAmameM prativizAla, sthApatya hai| avayavekhagokhavAlI pratimAkI UMcAI kITa hai| kalAkI rapTise adbhuta eka manuSyAkAra mUrti hai, jo isake vibhinna aMgoMkI mApase isakI vizAlatAkA anumAna zrIbAhubalIkI hai yaha mUti parvatake zikharapara vidyamAna kiyA jA sakatA hai| hai aura parvatakI eka bRhadAkAra zikSAko kATakara isakA paramase kAna adhobhAga taka 0." nirmANa kiyA gayA hai| nitAnta ekAnta vAtAvaraNameM sthita kAmake adhobhAgase mastaka " yaha saporata pratimA mIloM dUrIse darzakakA dhyAna apanI carabakI bambAI bhora mAkRSTa karatI hai| carabake manamAgakI caur3AI 4-" zravaNabelagolagAMva maisUra rAjyameM maisarase 12mAsikerI caramakA aMgUThA 'sTezanase 42, hAsanazaharase 31 aura caharAyapahanase - kAtIkI caudAI mIjakI dUrIpara hai|iske pAsahI havelamokha aura koTI pahaba mUre manAiTa pattharake eka vidyAlayako belagola nAmake gA~va hai, unase pRthak darzAne ke lie hI ise kATakara banAI gaI hai aura jisa sthAnapara sthita hai, vahIM zramaNa arthAt jainasAdhunIkA belagola kahA jAtA hai| para hI nirmita kI gaI thii|kaarkaa bAkhI pratimA bhI usI belagola kasadabhASAkA zabda hai aura isakA artha hai| pattharakI hai aura usakI uMcAI 42 kITa prabumAnataH zveta sarovara isa sthAnapara sthita eka sarovarake kAraNa hI baha mana bhArI hai| ina vizAlakAya pratimAnoM meM sambhavataH yaha nAma par3A hai| isa sarovarake uttara aura bepura vAlI pratimA sabase choTI hai,isakI uMcAI. kITa dakSiNa meM do pahAdiyA hai aura unake nAma kramazaH candra- kalAtmakaraSTise tInoM eka honepara bhI bekharakI pratimAke sira aura vidhyagiri hai| isa vidhyagiripara cAmukharAyane poloMmeM gavalese hai jo gaMbhIra muskarAhaTakAsA bhAva bAhAbalI athavA bhujavalIkI-jinakA bokamasiba nAma lie hai| sambhavataH usake prabhAvotpAdaka bhAvameM gommaTasvAmI yA gommaTezvara hai-vizAla pratimAkA nirmANa myUnatA mA gaI hai| kraayaa| yaha mUrti parvatake cAroM ora 15 mIlakI rIse avayavekhagolakI pratimA tInoMse sarvAdhika prAcIna dikhAI detI hai aura cacarAyapahanase vo bahuta adhika athavA vizAla hI nahIM kintu DhAlU pahAvIkI coTI para spaSTa ho jAtI hai| sthita honeke kAraNa isake nirmANameM bar3I kaThinAiyoMkA isa vizAla pratimAke AsapAsa bAdameM cAmukharApakA sAmanA karanA par3A hogaa| yaha mUrti uttarAbhimukha sIdhI anukaraNa karake vIra-pAejyake mukhyAdhikArIne 1412. sadI aura digambara hai| jAMghoMse uparakA bhAma binA meM kArakata mUDabidrIse 22 mIbAmeM gommaTezvarakI dUsarI kisI sahAre hai usa sthaDakabahabalmIkase pAcchAmarti bnvaaii| kucha kAla bAda pradhAna timmarAjane besUra ti| jisameMse sAMpa nikalate pratIta hote haiN| usake maravitIse 12 mIla aura avayavebamobase 16.mIkha meM mora mA. san 1604I. meM gommaTezvarakI usI prakArakI eka aura Ihai aura batA apane antima hiroM para puSpa gupayoMse pratimA nirmita krvaaii| ina tInoM nirmANakAla meM antara - - honepara bhI tInoM eka hI sI haiN| isase jenakabAkI eka- isa pratimAke nirmAtA haiM zilpI ariSTanemi / zanhoMne niyama-patA aura pravidhi pravAhakA paricaya milatA hai| nirmAtA nirmAtAle hai ki usameM kisI prakArakA doSa nikAla sakanA sambhava pratimAeM saMcArake pAzcoM meM se hai| zrI ramezacandra mhiiNhai| sAmudrikazAstrameM jina aMgoMkA vIrSa aura banA majamadArake vicArase to baha pratimAeM vizvabharameM advitIya honA saubhAgya-sUcaka mAnA jAtA haiaMga se hI hai| pratimA Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukha ra 312] anekAnta [kiraNa 10 udAharaNArya kAnoMkA nicalA bhAga, vizAla kaMdhe aura bhejakara bAhubalIse adhInatA svIkAra karaneko kahA, bhAjAnubAhu / mArmika kaMdhe sIdhemase do vizAla parantu bAhubalIne yaha svIkAra nahIM kiyA maratane bhujAeM svAbhAvika raMgase pavalambita hai hAthakI uMgaliyA~ pAhubalI para car3hAI kI, donoM meM bhayara yuddha humA, sIdhA haiM aura aMgUThA uparako uThA humA uMgalibale bhantana vijaya bacamI bAhubalIko prApta huii| alaga hai| pada para trivaliyAM galekI dhAriyAM, dhudharIle vijaya prAsakara lene para bhI bAhuNDIko rAjya utpasa bAloMke gucche mAdi spaSTa hai| kalAtmaka rahise bhADambara- ho gayA aura unhoMne bhagavAn RSabhadeva pAsa jAgekA hIna, sAdI aura suDaula vicAra kiyaa| honepara bhI bhAvaba samaya yaha vicAra pAyA janAkI rahise abu meron. 4 ki mere 18 bhAI pahale ... hI dohA lekara devasabAhubalI jJAna prApta kara cuke hai jaisA ki apara nirdeza ve vahAM hoMge aura unheM / kiyA gayA hai ye tInoM vandana karanA par3egA, mUrtiyoM bAhubakhokI haiM isalie kevalajJAna prAta jo prathama tIrthakara mAvi karake hI vahAM jAnA ThIka jina vaSamanAbake putra the rhegaa| yaha vicAra kara anubhuti paramparAke anu vahIM tapasyArata ho ge| sAra unakI do paliyAM varSabhara mUtikI bhauti khar3e thIM, samajhanA aura rahe ! vRkSoM meM lipaTI subandA / dhumAjAse batAeM unake zarIra utpana hubhavAM kA nAma meM lipaTa gaI / unhone thA bharata aura brAjhI, apane vitAnase unake eka bar3akA aura eka sirapara patra sA panA sabakI, sumaGgalAse hI banA diyA / unake anya 18 putra utpanna hue ...* kairoke bIca kuza uga sunandAme dosantAna thIM, bhAe jo dekhane meM bAhubalI aura sundrii| mammIkase pratIta hone jaba bhagavAna RSabhadevane lge| eka varSa taka umra kevala-zAna mAsike lie tapa karane para bhI jaba gRha-tyAga kiyA to unheM kevala jJAma nahIM sanhoMne apanA rAjya prApta humA- kyoMki bharatAdi sau putroM ko bAMTa diyA / bAlIko takSazilAkA unake manameM yaha bhAva vidyamAna thA ki mujhe apane rAjya milaa| bharatane sampUrNa pRthvIkA vijaya karake seboTe bhAyoMko bandana karanA par3egA-unheM pratiyodha cakravartIkA pada dhAraNa to kiyA parantu bharata cakravartikA karAne ke hetu unakI bahine mAho aura sundarI pAyI karAne ke hetu unakA vAhana pAhA cAmAyudhazAlA (zastrA gAra) meM praveza nahIM karatA aura boDI-'bhAI! mohake madonmatta hAthIse nIce bhAramantrIse kAraNa pUchane para jJAta huA ki unake bhAI varo / isane hI tumhArI tapasyAko nirarthaka banA bAhubalIne adhInatA svIkAra nahIM kI, isa kAraNa yaha yA ujavetAmbara-mAnyatA anusaar| zastrAgArameM praveza nahIM karatA / bharatane sandeza Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10] zrIbAhubalIkI AzcaryamayI pratimA [313 rakhA hai| yaha sunakara bAhubalIko jyoti-mArga mila gayA caritra mAmaka saMskRta kAvyake anusAra rAcamAlakI rAjaaura unheM kevana-zAna ho gyaa| mabhAmeM cAmuNDAyane eka pathika-vyApArIse yaha sunA ki yaha pratimA inhI bAhubalIjI kI hai| uttarabhAratameM uttarameM podanapurI sthAnapara bharatadvArA sthApita bAhubalIkI baha isI nAmase vikhyAta hai| paraMtu dakSiNameM yaha gommaTezvara eka pratimA hai| usane apanI mAtA sameta usa pratimAke nAmase prasiddha hai| prAcIna graMthoM meM gommaTevara nAmakA prayoga darzanakA vicAra kiyaa| parantu. podanapurI jAnA atyanta nahIM miltaa| aisA vizvAsa kiyA jAtA hai ki yaha nAma dukkara samajha kara eka suvarNavANase pahAdIko bedakara prAcArya nemicandra pibAmta-cakravatI dvArA diyA huA hai| rAvaNa dvArA sthApita bAhubalIko pratimAkA punarUdAra mUrtike nirmAtA cAmuNDarAyakA eka anya nAma gommaTarAya kiyaa| devacandra dvArA racita kanADI bhASAkI eka navIna thA, kAdo meM gommaTakA artha hotA hai kAmadava', yaha nAma pustaka meM bhI dhore antarase yahI kathA bhAyI hai isake hI vastutaH kAla bhASAkA hai| gommaTarAya cAmukharAba) anusAra isa pratimAke sambandhameM cAmuNDarAyakI mAtAne ke pUjya hone ke kAraNa bAhubalI gommaTezvara kahalAe hoNge| pamapurANakA pATha sunate samaya yaha sunA ki paudanapurIme dakSiNI bhASAkA zabda hone ke kAraNa isakA vahA~ calana ho bAhubalIkI pratimA hai| isa kathAse bhI yaha pratIta hotA hai ki cAmuNDarAyane yaha pratimA nahIM banavAI apitu isa cAmuNDarAya pahAr3a para eka pratimA pahalese vidyamAna thI, cAmuNDarAyane cAmuNDarAya gaMgavaMzake rAjA rAmamAyake mantrI aura zilpiyoMpe isa pratimAke saba aMgoMko ThIka DhaMgase sukha senApati the / isase pUrva cAmuNDarAya gaMgavaMzIya mArasiMha banavAkara savidhi sthApanA aura pratiSThA kraaii| pravaNadvitIya aura unake uttarAdhikArI pAMcAbadevake bhI mantrI belagolameM bhI kucha isI prakArakI loka-kathAeM pracalita sayuke the| pAMgadevake bAda hI rAcamana gaddI para baiThe haiM aura unase uparakI kiMvadantiyoMka anusAra pratIta the| mArasiMha dvitIyakA zAsanakAla cera, cola, pAyayoM hotA hai ki isa sthAna para eka pratimA thI jo pRthvIse para vijaya prAptike lie prasiddha hai| mArasiMha prAcArya svataH nirmita thii| ajitasenake ziSya the aura apane yugake bar3e bhArI yoddhA the aura aneka jainamandirIkA nirmANa karAyA thaa| rAcamana : pratimA-nimoNa kAla bhI mArasiMhakI bhAMti jainadharma para zraddhA rakhate the| jisa zilAlekha meM cAmuNDarAvane apanA varNana kiyA cAmuNDarAya tIna tIna nRpatiyoMke samaya amAtya rhe| hai usameM kevala apanI vijayoMkA uslekha kiyA hai kisI inhIMke zaurya ke kAraNa hI mArasiha dvitIya vajjana, gonUra dhArmika kRtyakA nhiiN| yadi mArasiMha dvitIyake samaya usane aura ucchaMgIke raNakSetroM meM vijaya prApta kara sake / rAcamalla pratimAkA nirmANa karAyA hotA to sa zilAlekha meM ke lie bhI unhoMne aneka yura jIte / govindarAja, koMDuavazya isakA nirdeza rhtaa| mArasiMha dvitIyakI pala rAja Adi aneka rAjAoMko parAsta kiyaa| apanI yogyatA 205I. meM huI / cAmuNDarAyane apane anya cAmubaharAmake kAraNa inhe aneka biruda prApta hue / zravaNabelagonake purANameM bhI isa pratimAke sambandhameM koI nirdeza nahI zilAlekhAmeM cAmuNDarAyakI bahuta prazasA hai| ina bekhoMmeM kiyaa| isa pustakakA rcnaakaaii.hai| rAjamA adhikAMzataH yuddhoMmeM vijaya prApta karanekA hI ullekha hai| dvitIyane 18 I. taka rAjya kiyA / isalie aisA pratIta parantu jIvanake uttarakAkhameM cAmuNDarAya dhArmika kRtyoMmeM hotA hai ki isa pratimAkA nirmANa 170 aura 1t. pravRtta rahe / vRddhAvasthAmeM inhoMne apanA jIvana guru bhajita- ke bIca humA hogaa| senakI sevAmeM bbatIta kiyaa| bAhukha-caritameM pAye eka rakhokake anusAra cAmacAmuNDarAya dvArA nimita isa pratimAke sambandhameM DarAyane bebagula nagarameM kumbhalagna meM ravivAra caitra zukla aneka prakArako kiMvadantiyA~ pracalita haiN| bAhubali- paMcamIke dina vibhava nAma kavika padAvAma saMvatsarake * yaha sabayana zvetAmbara-mAbhyatA ke anusAra hai| prazasta sugazirA napatra meM gomaTezvarakI sthApanA kii| isa khokameM nirdiSa samaya para abataka jyotiSa Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 anekAnta [kiraNa 10 hisAbase jo kArya humA hai usake anusAra 17aura nirdiSTa samayake pratikUla hai| parantu yaha mAna liyA gayA aura 84 ke bIca 3 apraila 0I0 ko mRgazirA hai ki kalki saMvat 600 kA abhiprAya baTI satAbdi hai, nakSatra thA aura pUrva divasa (caitrakI bIsavIM tithi) zukla saMskRtakA isake anurUpa pada hai : 'karasyande ssttshtaakhye'| parakI paMcamI baga gaI thI aura ravivArako kumbhavagna mI vibhavako 8 varSa mAna lenese 108 kAsyanda banatA hai bA / parantu kalika saMvat ..I.sanakA 1072 hotA jo ki IsvI san kA 180bana jAtA hai| isa gAnAse hai aura isa sanmeM caitra zukla pakSakI paMcamI tithi caitrake uparakI saMgati baiTha jAtI hai aura pratimAkA sthApanAkAla veIsaveM dina zukravAra par3atA hai jo upayuka zlokameM aba 180I0 nizcita hotA hai| (hindusthAna se) garIbI kyoM? (garIbIke dasa kAraNoM kI khoja aura vyAkhyA) 'garIbI kyoM isa praznakA sIdhA-sA aura baMdhAbaMdhAyA ki eka AdemIkA zoSaNa itanA adhika ho jAtA hai ki uttara diyA jAtA hai 'pUjIvAdI zoSaNake kAraNa garIbI vaha bhAdamiyoko garIba krde| hai| isa uttarameM sacAI hai aura kAphI sacAI hai, phira bhI maiM eka bar3I bhArI kapaDekI mitrameM gyaa| patA bhI kitane loga isa sacAIkA marma samajhate haiM maiM nahIM kaha khagA ki yahA~ sAdhAraNase sAdhAraNa majadUrako kama-se-kama sktaa| jIvAdase garIbI kyoM mAtI hai isakI bAnabIna 75) mAha milatA hai| aura kisI kisIko 100) mAha bhI zAyada hI koI karatA ho| maharSi mArsane munAphA se bhI adhika milatA hai| taba maiMne socA ki ina majadUroM pA atirikta mUlyakA jo vizleSaNa kiyA hai vahI raTa- kI ToTala AmadanI prati vyakti 10.) mAhavAra samamanA sTAyA uttara bahutase loga duharA dete haiN| para yaha sirpha caahiye| dizA-nirdeza hai usase garIbIke saba yA paryApta kArayoM para aba mAna lIjiye ki majadUra to 100) mAha pAtA hai prakAza nahIM par3atA, sirpha garIbIke viSa-vRSake bIjakA aura mAlika paccIsa hajAra rupayA mAha lekara ghora zoSaNa patA lagatA hai| para vaha bIja aMkurita kaisA hotA hai aura anyAya karatA hai| agara mAlika yaha paccIsa hajAra phUlatA phalatA kaise hai isakA patA bahutoMko nahIM hai| rupayA na le aura yaha rupayA majadUroM meM baMTa jAya to pA~ca sAdhAraNataH zoSakoM meM milamAkhikoM, baiMkaroM yA baDe hajAra majadUroM paccIsa hajAra rupavA baMTanese haraeka majakArakhAnedAroMko ginA jAtA hai, aura yaha ThIka bhI hai| dUrako sau ke badale eka sau pA~ca rupayA mAhavAra milane boTe-choTe kArakhAne jinameM dasa-dasa pA~ca-pA~ca bhAdamI kAma bage / niHsandeha isase majadUrako bAmadAnImeM to antara karate haiM, unameM mAkhika to utanA hI kamA pAtA hai jitanA pdd'egaa| para kyA vaha antara itanA bar3A hai ki...) meM ki usa kArakhAne meM eka mainejara rakha diyA jAya aura use majadUrako garIba kaha diyA jAya aura 105 meM amIra vetana diyA jAya / jIvAdI prathA na hone para bhI una kaha diyA jAya ? kyA dezako pramorIkA pAvarzameM aura choTe choTe kArakhAnoM meM majadUroMko bAmadAnIkA utanA hI prAjakI garIbI meM sirpha pA~ca phIsadIkA hI pharka hai| hissA milegA jitanA mAja milatA hai| isaliye unakA yadi dezake amIroMkI saba sampatti garIboMmeM bAMTa dI zoSakoM meM ginamA ThIka nahIM / bAkI kisAna, majadUra, jAya taba bhI kyA garIboMkI sampatti 5 phIsadIse adhika dukAnadAra, adhyApaka, lekhaka, kalAkAramAdimIyoSakoM- bar3ha sakatI hai| agara hama paitIsa karor3a rupayA ra sAla meM nahIM gine jAte aura bhI yaha TIkA barika inameMse amIroMse chonakara paiMtIsa karor3a garIboMmeM bAMTa de to sabako adhikA~za zoSita hI hote haiN| saca pUchA jAya to isa eka-eka rupayA mila jAyagA / isa prakAra sAbameM eka-eka prakAra desakI janatAmeM zoSakoMkA anupAta hajArameM ekake rupaekI bhAmadanIse kyA garIbI amIromeM badala jaaegii| hisAvale par3atA hai| aisI hAlatameM yaha kahanA kaThina hai baiMtIsa karor3akI bAta jAne deM para baha rupayA sirpha sAde Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10] garIbI kyoM? [315 tIna karoDa bhAdamiyoM meM hI bAMTe to bhI dasa-dasa rupae 1.azrama-patase loga zrama karaneke yogya hone hissoMmeM pAyeMge isase bhI garIbI amIrImeM tabdIla nahIM para bhI prama nahIM karate / isalie unase jo sukha-suvidhA ho sktii| taba sampati dAnabahameM hara sAla dasa bIsa yA sukha-suvidhAkA sAmAna paidA ho sakatA vaha nahIM ho koSa rupayA pAnese bhI kyA hogA? sakatA hai vaha nahIM ho pAtA / bAlaka aura padoMko poSa jo boga dAnake dvArA garIba dezako amIra banAnA diyA jAya to bhI isa zreNI meM kaI karoSa bAdamI pAye cAhate hai ve artha zAstrakI varNamAlA bhI nahIM jAnate aisA jAte haiN| kaha denA apamAna janaka hogA, jo loga vicArakatAmeM nahIM (ka)-samAjakI koI sevAma karane vAle puSaka saMskAramAnya yaza pratiSThA hI par3appana samajhate hai ve ise sAdhuveSo, jo bAloMkI saMkhyAmeM hai| ve sirpha bhajana pUlA choTe muMha bar3I bAta samameMge, kucha loga ise pRSTatA kaheMge karate hue bhAzIrvAda dete hue muphta meM jAte haiN| isalie yaha pAta na kahakara itanA to kahanA cAhie ki (kha)-bhikhArI kAma karanekI yogyatA rakhate hue bhI ye loga arthazAstrake mAmale meM dezako kAphI gumarAha kara kisI na kisI bahAnese bhIkha mAMgate haiN| inase bhI koI rahe haiM na ve garIbIke kAraNoMkoM iMTakara usakA nidAna utpAdana nahIM hotaa| kara pA rahe haiM na usakA ilAja / (ga)-paitrika sampatti mila jAnese, yA daheja prAdimeM sampatti mila jAnese jo par3e par3e khAte haiM aura kucha utpAdasa kAraNa dana nahIM krte| aise loga bhI hajAroMkI saMkhyAmeM haiN| zoSayakA pratyakSa pariNAma viSama vitaraNa bhI garIbI (gha)-gharameM cAra dinako khAneko hai, majadUrI kyoM kA kAraNa hai, para yaha ekahI kAraNa hai, vaha bhI itanA kareM, isa prakArakA vicAra karane vAle loga bIca-bIca meM banA nahIM ki anya kAraNa na hoM vo akelA yahI kAraNa kAma nahIM karate, isase bhI utpAdana kama hotA hai| majadUra dezako garIba banAde / viSama vitaraNa aura zoSaNa ame saMgaThana karake adhika majadUrI le lete haiM aura phira rikAmeM hone para bhI amerikA saMsArakA sabase bar3A dhana dina kAma nahIM krte| vAna deza hai| isalie sirpha garIbIke lie isI para sArA (ka)-cATukAra cApalUsI karake kucha mAMgane vAle doSa nahIM mahA jA sktaa| hA~! kucha kAraNa isake joga bhI muphtakhora haiN| rAjAbhoMke pAsa aise loga rahate haiM pratyakSa aura apratyakSa pariNAma svarUpa avazya haiN| yA rahate the jo hujUrakI jaya ho mAdi bola kara hujUrako khaira ! hameM dezakI aura vyaktikI garIbIke saba khuza karake cainase khAne pInekI sAmagrI pA jAte haiN| kAraNoM para vicAra karanA hai aura unameMse jitane kAraNa paryApana masAhitoMDI cApalasoMkI ToliyA~ kama hotI darosabara karanA aura yaha bhI socanA hai ki jAtI haiM para abhI bhI hai| jAka kisa kAraNakA dUra karanakA kyA pAraNAma hogaa| isa prakAra kaI karoSa bhAdamI haiM jo koI utpAdana garIbIke dasa kAraNa hai zrama nahIM krte| agara ye kAma meM khageM to dezakI sukha1.bhazrama (noziho) sampatti kAphI bar3ha jaaye| 2. zramAnupalabdhi (zihonozino) 2. zramAnupalabdhi-zrama karanekI taiyArI hone para 3. kAmacorI (kajjo curo) bhI zrama karanekA avasara nahIM miltaa| isa bekArIke 4. asahayoga (momAjo) kAraNase kAphI utpAdana rukatA hai aura deza garIvahatA 5. vRthotpAdakaznama (nakaMjejaziho) hai| bekArIkA kAraNa vaha nahIM hai ki deza meM kAma nahIM hai| 6. anutpAdaka zrama (nojejaziho) kAma to asIma par3A hai| pIr3hiyoM taka sArI janatA kAma.. pApazrama (pApa ziho) meM purI rahe to bhI kAma pUrA na hogA. itanA pahA hai| 8. alpotpAdaka zrama (bejeja ziho) adhikAMza bogoMke pAsa rahane yogya ThIka makAna haina saba 1. anutpAdakArjana (mojeja bhanoM) jagaha yAtAyAtakai khice sabake hai,na bharapara pade haiM.na 10. anucita vitaraNa (noSiSa saro) parameM jalI sAmAna hai,nasabako ucita zikSaNa mila Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 40 rahate hai aura bez2arUrI kAma bhrama aura sAmanoMkI vI karane lagate haiN| 316 pAtA hai, na kAyoMkA vikAsa ho pAyA hai, na cikissA kI bharapUra vyavasthA hai, na sabake pAsa bATAbAyake bharapUra sAdhana hai, ityAdi asIma kAma par3A hai, isalie kAmake nAva bekArI nahIM hai| eka tarapha kAma par3A hai, dUsarI tarapha kAmakI sAmagrI par3I hai, tIsarI tarapha kAma karane bAle bekAra baiThe haiM, ina tInoMko milAnekI koI dhArSika vyavasthA nahIM hai yahI bekArIkA kAraNa hai jisase asIma utpAdana rukA par3A hai aura deza garIba hai| 3. kAmacorI - kAma karane vAle maukaroMmeM uttejanAkA koI kAraNa na hone se ve kisI taraha samaya pUrA karate haiM kama-se-kama kAma karate haiM, kisI na kisI bahAnese samaya barbAda karate hai, manda gatise kAma karate haiM isaliye utpAdana kama hotA hai| kAmakA ThekA diyA jAya pA maukaroMkI hissedArakI taraha AmadanI meM hissA diyA jAba to isa taraha samayako barbAdI na ho, na mandagati se kAma ho / utpAdana bar3e isalie kisI na kisI tarahakA saMdhIkaraNa karanA jarUrI hai| 4. asahayogaktivAdI dhArthika vyavasthA honese kAmameM dUsaroMkA ucita sahayoga nahIM milatA isalie kArya ThIka DhaMgale aura ThIka parimANa meM nahIM ho pAtA, isalie utpAdana kAphI ghaTa jAtA hai| jAnakAroMkI salAha na mila sakanA, yAtAyAtake ThIka sAdhana na milanA, yA jarUrata samako jAneme kAphI mahaMge aura pUre sAdhana milanA, majadUroMkA ar3akara baiTha jAnA Adi asa hayogake kAraNa utpAdana ghaTatA hai| vyaktivAdakA yaha svAbhAvika pApa hai| 5. vRthotpAdakazrama-zrama karane para utpAdana to hotA hai para vaha utpAdana kisI kAmakA nahIM hotA yA ucita kAmakA nahIM hotaa| eka AdamI kAphI mehanata karake davAiyA~ banAtA hai, para davAI kisI kAmakI nahIM hotI sirpha kisI taraha davAI beca kara peTa pAna diyA jAtA hai| isI taraha koI bekAra jisane banA kara peTa pAkhane lagatA hai, ye saba pRthotpAdaka zrama haiM inase mehanata to hotI hai para kucha lAbha nahIM hotA balki sAmagrI bekAra naSTa ho jAtI hai| vyaktivAdakI pradhAnatAoM aba AdamIkA koI dhandhA nahIM milatA vaha aise ithotpAeka ama karake gujara karane lagatA hai kAma par3e 6. anutpAdakazrama - jisameM mehanata to kI jA para usase utpAdana yA kAma kucha na ho vaha anutpAdaka bhrama hai| bImArIkA ilAja karane ke lie japa, homa, balidAna, parikramA tathA pUjA Adi meM dhana aura zakti barbAda karanA yA pAnI barasAne Adike liye aise kArya karanA, jisase zArIrika zaktikA koI upabhoga nahIM aisI zArIrika zakti bar3hAneke liye mehanata karanA jaise pahalavAnI Adi zAMtikI ThIka yojanAoM ke binA vizva zAnti yajJa karanA, Adi anutpAdaka ama haiM / manuSyajAtikI dRSTise sainikatA ke kArya bhI atuspAdaka zrama haiN| phaujI bajaTakA bar3hanA bhI dezakI garIbIko nimantraNa denA hai / svAsthyake liye vyAyAma karanA, manakI zAMtike jiye prArthanA Adi karanA, anutpAdaka bhrama nahIM hai| kyoMki jisa zArIrika aura mAnasika nAmake jiye ye n kiye jAte hai usa jAnake ve ucita upAya hai| anutpA daka amameM aise anucita kArya kie jAte haiM jo apane lakSyake upAya sAbita nahIM hote / amupAdamazramameM dezakA utpAdana hotA hI nahIM kintu utpAdanake nimitta dhana-jana-zaktikI barbAdI hotI hai| 7. pApamacorI DakaitI hudhA Adi kArya jo ama kiyA jAtA hai isase pApa hotA hI hai para deza meM utpAdana kucha nahIM bddh'taa| jinakA dhana jAtA hai ye to garIba hote hI hai para jinheM dhana milatA hai ve bhI muphtake dhanako ur3A DAlate hai| isa taraha ke pApakArya jisa deza meM jitane adhika hoMge dezakI garIbI utanI hI bddh'egii| 8. alpotpAdakazrama-jisa bhrama se jitanA paidA honA cAhiye usase kama paidA karanA, arthAt yo kArya adhika logoMkA laganA thA adhika zakti laganA pAka hai| jaise jo kArya mazInoM sariye adhika mAtrAmeM paidA kiyA jA sakatA hai use kore hAthoMse karanA / isase adhika AdamI adhika zakti kharca karake kama paidA kara paayeNge| jaise miloMkI apekSA hAyase sUta kAtanA / isameM adhika AdamiyoMke dvArA bodA kapar3A paidA hotA hai, kaI jyAdA Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10] gararAvI kyoN| bagatImAna bhI barAbanatA hai| isI prakAra bAyase aura bhakSyolpAdaka zramake samarthakoMpara yaha kahAvata parI kAgaja taiyAra krnaa| isameM bhI samaya jyAdA agatA hai tarahabAga hotI hai| aura kharAba mAla bAra hotA hai| manuSyakI zakti adhika bekArI dUra karaneke do upAya hai, eka to adhika lagatI hai| jisa kAmake liye mazImeM nahIM haiM thA jahAM bhAdamiyoMse adhika utpAdana karanA, dUsarA purAne yA calA mazIne nahIM mila sakato vahA~kI bAta dUsarI hai para utpAdanameMhI adhika bhAdamiyoMko khapA denA / pahilA bekArI haTanake nAma para mazInoMkA bahiSkAra karanA dezako tarIkA samAjake vaibhavakA hai, dUsarA samAjakI garIbI yA kaMgAla banAnA hai| sabako jIvikA denekI vArSika yojanA kNgaaliikaa| na banAkara istocogake nAmapara vyaktivAda panapanA deza hai.anutpAdakArjana-boga aisA kAma karate haiM aura duniyAke sAtha dusmanI ranA hai, unheM kaMgAla jisase dezarma dhanakA yA suvidhAkA yA gubakA utpAdanato banAnA hai| nahIM bar3hatA phira mI vyaktigata rUpameM loga kucha kamA khete jahA~ amuka tarahakA mAla becane ke liye pAMca dukAnoMko hai| yaha anutpAdakAjala hai| isase kucha logoMkI zakti *arUlata hai vahA~ paccIsa dukAna bana jAnA bhI alpopAdaka- vyartha jAtI hai| jo zakti kucha utpAdana kara sakatI bI amre| kyoMki grAhakoM kI suvidhA to utanI paidA kI vaha anutpAdaka kAryoM meM kharcA ho jAnese dezako garIbI hI jAyagI para zramakharca hogA pA~cakI jagaha paccIsa kA / bahAtI isa prakAra hara ekakA zrama prapotpAdaka hogaa| vyakti- sahA bhAdi isI zreNI kA hai| isase khIMcavAnakara bAdameM yaha hAni svAbhAvika hai, kyoMki kisa kisa kAmameM kRtrimarUpama bAjAra baMdhA-nIcA kiyA jAtA hai, aura isI kahA~ kitane bhAdamiyoMko lagAnekI jarUrata hai isakI koI utAra par3AvameM saToriye loga vyartha hI kAphI sampatti sAmAjika vyavasthA to hAtI nahIM hai, jise jo karanA paTa lete hai / yaha sampati grAhakoM aura utpAdakoM hotA hai apanI icchAse karane lagatA hai| isaliye eka pAkTise binatI hai aura kucha muphtakhoroko amIra banAtI dukAnakI jagaha cAra dukAnadAra eka presakI jagaha cAra hai| dezakA isase koI lAbha nahIM, amakA tathA panakA prasapana jAte hai, mahaka ekako jagaha cAra jagaha baTa nukasAna hI hai| jAte hai isaliye dukAnako adhika munAphA lenA par3atA hai, bImA vyavasAya bhI isI koTikA hai| isase dezameM phira bhI bahuta bAdhaka nahIM liyA jA sakatA hai isaliye kucha utpAdana nahIM bar3hatA, balki kamI kabhI kAphI unako bhI garIbI meM rahanA par3atA hai| isa prakAra prAhaka nukasAna hotA hai| jaise sampattikA adhika pImA bhI nukasAna uThAte haiM aura dukAnadAra bhI nukasAna uThAte karAke, sampatti meM isa DhaMgale bhAga lagA denA jo hai para vyaktivAda meM bhAja isakA ilAja nahIM hai| svAmAvika lagI huI kahalAye, bhAga dukAne kI tatparatAse dezarma mahotpAdana ke liye jitane bhAdamiyoMkI jarUrata koziza na karanA. isa prakAra sampatti naSTa karake adhika hai usase adhika prAdamiyoMkA usI kAmameM khapAnA bhI paise vasUla kara lenaa| bImA kampaniyA~ aise badamAzoMkA aspotpAdakasama hai| amerikAmeM eka samaya asmI phrIsadI paisA cukA to detI hai para yaha mAtA kahAM se hai| dUsare bhAdamo khetImeM lage the phala yaha thA ki anya udyoga panapa bImAvAboMke zoSaNa se hI yaha paisA diyA jAtA hai, nahIM pAte the aura deza garIba thA, aba paccIsa kosadI yadi bImA kampanIkA divAlA nikala jAye vo zeyara bhAdamI kI khetI meM lage hai aura deza amIra hai| jo loga holDaroMke sese yaha cukAnA khlaayaa| matalaba yaha ki kisI bhI eka kAmameM jarUratase jyAdA bhAdamiyoM ko khapAne bomA kampaniyA~ bahutase ImAnadAroMko lumAkara unase paisA kI yojanA banAte haipapotpAdaka zramase dezako kaMgAla bImatI hai aura kapa bhane buroko boTa detI haiM aura para banAte hai| sambhavataH ve zubha kAmanAse bhI aisA karate bhI bIca meM davAbI kA jAtI haiN| isase itane bogoMkI hoMge para unakI zubha kAmanAe~ dezako kaMgAla banAnekI zakimbakho jAtI hI hai, utpAdana bhI nahIM hotA taraphahIprarita karatA hai| jIkI yaha kahAvata bahuta hai, sAtha hI samaya samaya para bAloMkI sampatti jAnaka ThIka hai ki 'narakakA rAstA zubhakAmanAmoMse paTa padAraparvAda kI jAtI hai, yahA~ bAki kamI kamI jIvana Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318] anekAnta [kiraNa 10 bImAmeM mandaviSase yA mAkasmika kAraNoMke bahAne jAmeM kisI dezakI yA mAnava samAjakI garIbIke ye dasa vakale lI jAtI hai| para yaha vyaktivAdakA anivArya kAraNa hai| hameM ina sabhI kAraNoMko dUra karanA hai| pApa banA huA hai| yaha bhI anutpAdakArjana hai| kisI eka hI kAravako dUra karanekI bAta para jora dene se, vijJApanabAjI aura dalAlIke bhItase kAma manu- eka kAraNa to dUra kiyA jAtA hai para sare kAraNako tpAdakArjaga hai| isase utpAdana to nahIM bar3hatA, sirpha bulA liyA jAtA hai| jaise sAmyavAdI joga viSama vyaktivAdakI lUTa khasauTameM ye vicabhaiye bhI kucha lUTa khasoTa vitaraNako haTAnekI bAta kahakara bhakpotpAdaka zramako bete haiN| yaha bhI vyaktivAdakA anivArya pApa banA huyA hai| itanA adhika bulA lete haiM ki viSama vitaraNako garIbIse ___ yaha saba anutpAdakArjana hai isase deza garIba hI leMkaDoM guNI garIbI alpotpAdakazramase bar3ha jAtI haiN| hotA hai| bhAvazyaka sImita kalAkRtiyA~ bhAnaMda paidA isaliye garIbIke dasoM kAraNoMko dUra karanA cAhiye aura eka kAraNa haTAnekA vicAra karate samaya isa bAtakA karane ke kAraNa anutpAdakArjanameM na ginI baayNgii| khyAla rakhanA cAhiye ki usase garIbIkA dUsarA kAraNa 10. anucita vitaraNa-mehanata aura guNake anu ubhadana pade yA itamAma umada pade ki eka tarapha jitanI sAra phala na milanA, yaha anucita vitaraNa hai| isase garIbI dUrakI jAya dUsarI taraphase usase adhika garIbI eka tarapha muphtakhorI vilAsa Adi bar3hatA hai dUsarI tarapha bulA lI jaay| anutpAdahInatA bar3hatI hai| bekArI zoSaNa prAdi isIke durbhAgyase isa samaba deza meM garIbIke saba kAraNoM para pariNAma hai|ise hI jIvAdakA pApa kahate haiN| jo ki vicAra karane vAle rAjanItika logoMkI kamI hai| kisI myaktivAdakA eka rUpa hai| isase bekArI phailatI hai| eka do kAraNoM para jora denevAle tathA dUsare kAraNoM ko majadUroMmeM utsAha nahIM hotA, isase utpAdana rukatAke ubhArane vAle kAryakramahI yahA~ pakha rahe haiN| yaha dezakA aura viSama vitaraNase eka tarapha mAla sar3atA hai dUsarI durbhAgya hai| isa durbhAgyako dUra karaneke liye sarvatomukha varaka mAnake liye joga pate rahate haiM isa prakAra isase dRSTise, vivekase aura nirativAdase kAma lenA cAhiye / deza kaMgAla hotA hai| -'saMgama' se vIrasevAmandirakA nayA prakAzana . ___ pAThakoMko yaha jAnakara atyanta harSa hogA ki prAcArya pUjyapAdakA 'samAdhitantra aura iSTopadeza' nAmakI donoM AdhyAtmika kRtiyoM saMskRtaTIkAke sAtha bahuta dinoMse azApya thI, tathA samakSu prAdhyAtma premI mahAnubhAvoMkI ina granthoMkI mAMga honeke phalasvarUpa vIrasevAmandirane samAdhitantra aura iSTopadeza' nAmaka grantha paMDita paramAnanda zAstrI kRta hindITIkA aura prabhAcandrAcAryakRta samAdhitantra TIkA aura bhAcAryakalpa paMDita mAzAdharajI kRta iSTopadezakI saMskRtaTIkA bhI sAthameM lagA dI hai / svAdhyAya premiyoM ke liye yaha grantha khAsa taurase upayogI hai| pRSTha saMkhyA saba tInasau se Upara hai / sajinda pratikA mUnya 3) rupayA aura vinA jindake 22) rupayA hai| vAiDiga hokara anya eka mahIne meM prakAzita ho jAyagA / grAhakoM aura pAThakoMko abhIse apanA ArDara meja denA cAhiye / mainejara-vIrasevAmandira, 1dariyAgaMja, dehalI Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArI tIrthayAtrAke saMsmaraNa (zrI paM0 paramAnanda jaina zAstrI) kArakalase 34 mIla calakara 'varaMgala' pAe / yahA~ sa caukIke samIpa hameM rukanA pdd'aa| aura zimogA eka choTIsI dharmazAlA eka kuvA aura tAlAbake andara jAneke liye hameM batalAyA gayA ki isa rAstese lArI eka madira hai dUrase dekhane para pAvApurakA dRzya A~khoMke nahIM jA sakatI Apako kucha gherese jAnA pdd'egaa| sAmane A jAtA hai| maMdirameM jAneke liye tAlAbameM ataH hameM vivaza ho kara sIdhA mArga chor3a kara mor3ase eka choTIsI naukA rahatI hai jisameM muzkilase 10-12 bAMe hAthakI ora vAlI sar3akase gujaranA par3A, kyoMki AdamI baiTha kara jAte haiN| hamaloga 4-5 bArameM gae mIdhe rAstese jAne para nadIke pula para se kAra hI jA aura utanI hI bAra meM vApisa lauTa kara aae| naukAkA sakatI thI, lArI nahIM, usa mor3ase hama do tIna mIla cArja 3 // ) diyaa| maMdira vizAla hai| 4-5 jagaha darzana hI cale the ki eka grAma milA, jisakA nAma mujhe isa haiN| mUrtiyoMko saMkhyA adhika hai aura ve saMbhavataH dosauke 'mamaya smaraNa nahIM hai, vahA~ hama logoMne zAmakA bhojana lagabhaga hoNgii| madhya maMdirake cAroM kinAroM para bhI daza kiyaa| usake bAda usI gAMvakI nadIke madhya meM se nikala sundara mUrtiyA~ virAjamAna haiM / mandirameM baiTha kara zAMti kara pAra vAlI ghATIkI sar3akameM hamArA rAstA mila gyaa| kA anubhava hotA hai| isa mandirakA prabandha 'hummaca' yahA~ nadIkA pala nahIM hai, nadImeM pAnI adhika nahIM thA, ke bhaTTArake AdhIna hai / prabandha sAdhAraNa hai| parantu sirpha ghuTane taka hI thA, hama logAne lArIse utara kara tAlAbameM saphAI kama thI-ghAsa-phUsa ho rahA thaa| nadIko pairoMse pAra kara punaH lArImeM baiTha ge| ghATIke barasAta kama honese tAlAbameM pAnI bhI kama thA, tAlAba rAste meM mIlakI cadAI hai aura itanI hI utarAI hai| meM kamala bhI lage hue haiM, jaba ve prAtaHkAla khilate haiM sar3akake donoM ora saghana vRkSoMkI U~cI U~cI vizAla taba tAlAbakI zobhA dekhate hI banatI hai| garmI ke dinoM meM paMktiyA~ manohara jAna par3atI haiN| saloMkI saghana katArI tAlAbakA pAnI bhI garama ho jAtA hai / parantu mandirameM ke kAraNa U~cI nIcI bhUmi-viSayaka viSama sthAna durgama sthita logoMko ThaMDI vAyuke jhakore zAnti pradAna karate se dikhAI dete the / car3hAI adhika hAneke kAraNa haiN| ukta bhaTTArakajIke pAsa varaMgakSetra-sambandhI eka moTarakA iJjana jaba adhika garma ho jAtA thA taba hama 'sthalapurANa' aura usakA mahAtmya bhI hai aisA kahA loga utara kara kucha dUra paidala hI calate the / parantu jAtA hai| hummaca zimogA jile meM hai| yahAMke padmA rAtriko vaha sthAna atyanta bhayaMkara pratIta hotA thaa| vatI vastika maMdira meM eka bar3A bhArI zilAlekha aMkita kahA jAtA hai ki usa jaMgala meM zera vyAghra, cItA vagairaha hai jo kanAr3I aura saMskRta bhApAmeM utkINe kiyA huA hiMstra-jantaoMkA nivAsa hai| para hama loga binA kisI hai| usameM aneka jainAcAryoMkA itivRtta aura nAma aMkita bhayake 18 mIla lambI usa ghATIko pAra kara / baje milate haiM jo anusandhAna priya vidvAnoMke liye bahuta rAtrika karIva zimogA phuNce| aura vahAM dukAnoMkI upayogI haiN| yahA~ purAnI bhaTTArakIya gahI hai jisa para paTaDiyoM para bichaunA bichA kara thor3I nIMda lii| aura Aja bhI bhaTTAraka devendukIrti maujUda haiN| yahA~ eka prAtaH kAla naimittika kAryoMse nivRtta hokara tathA maMdirameM zAstrabhaMDAra bhI hai jisameM saMskRta prAkRta aura kanAr3I darzana kara hariharake liye cala diye| aura sAr3e gyAraha bhASAke aneka aprakAzita grantha maujUda haiN| bajeke lagabhaga hama harihara pahu~ce / hariharameM hama sara varaMgase calate samaya kAjU aura supArI Adike kArI baMgalAmeM Thahare aura vahA~ bhojanAdi banA khAkara vizAla sundara per3a dikhAI dete the| dRzya bar3A hI do bajeke karIba calakara rAtako / bajeke lagabhaga manorama thaa| sar3akake donoM orakI harita vRkSAvalo hugalI pahuMce aura moTarase kevala bistarAdi utAra kara darzakake cittako AkRSTa kara rahI thii| hama loga varaMga hama logoMne maMdirame darzana kiye maMdira acchA hai usa se 10-12 mIlakA hI rAstA taya kara pAye the ki puli- meM mUla nAyakakI mUrti bar3I mundara haiM / jaina mandirakI Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320] anekAnta [kiraNa 10 - - dharmazAlAmeM thor3ese sthAnameM rAtriko vizrAma karanA par3A; dazA hUmar3a, paMcama kAsAra Adi jAtiyoMke loga pAye kyoMki dharmazAlA anya yAtriyoMse bharI huI thI, unake jAte haiN| zahara meM do digambara jainamaMdira haiM jinameM zorogulase rAtrimeM nIMda nahIM AI, phira bhI prAtaHkAla pArzvanAthakI mUlanAyaka pratimA virAjamAna haiN| hama cAra baje uTha kara cala diye, aura rAste meM bhojanAdi logoMne unakI sAnanda bandanA kii| bIjApurase do kAryoMse unmukta ho kara 2 // bajeke karIba hama loga mIla dUrI para jamInameM gar3A ati prAcInakAlIna kalAbIjApura phuNce| . kauzala sampanna bhagavAna pAzrvanAthakA maMdira milA thaa| bIjApura-bambaI ahAteke dakSiNI vibhAgakA eka usameM bhagavAna pArzva nAthakI lagabhaga eka hAtha U~cI prAcIna prasiddha nagara thaa| ise pUrva samayameM vijayapara 108 sarpa phoMse yukta padmAsana mati virAjamAna hai| ke nAmase pukArA jAtA thA IsAkI dvitIya zatAbdImeM usake siMhAsana para kanar3I bhASAmeM eka zilAlekha isa nagara para bAdAmIke rASTakaTa rAjAoMkA sana 760 utkIraNe kiyA huA hai; parantu usake akSara atyanta se 673 taka adhikAra rahA hai| unake bAda sana 173 ghisa jAnese par3hane meM nahIM aate| bIjApurake paMca hI se 1160 taka kalacUrI rAjAoMkA aura hosAla vaMzake ukta mandirakI pUjAkA prabandha karate haiN| yazasvI rAjA ballAlakA adhikAra rahA hai| jinameM musalamAnoMke zAsana kAlameM darzanIya purAtana jaina dakSiNI bIjApurameM siMdA rAjAoMne san 1120 se mandiroMko dhvaMsa karA diyA thA aura mUrtiya akha1180 taka zAsana kiyA hai| inameM adhikAMza rAjA NDitadazAmeM candA bAvar3ImeM phikavA diyA gayA thaa| jainadharma priya the-unakI jaina dharmapara AsthA aura prema kilemeM jo jaina mUrtiyA~ milI thIM unheM aura bAvar3I thA, yahI kAraNa hai ki inake samayameM isa prAntameM saikar3oM vAlI matiyoMko aMgrejoMne bolI gumbaja vAle purAtana jaina maMdira bane the paraMtu Aja una maMdiroMke prAcIna khaMDa- saMgrAhalayameM rakhavA diyA thaa| saMgrAhalayakI mUrtiyoM meM se harAta aura aneka mUrtiyA~ mUrti-lekhoMse aMkina pAI jAtI eka mUrti kAle pASANakI hai jo karIba tIna hAtha U~cI haiN| aura san 1970 se 13vIM zatAbdItaka yAdava vaMzake hogI 'ima manike AsanameM jo lekha aMkita hai vaha rAjAoMne musalamAnoM ke AkramaNase pUrva taka rAjya saMvat 1232 kA hai yaha lekha maiMne usI samaya pUrA noTa kiyA hai| musalamAna bAdazAhoMmeM sabase pahale alAu- kara liyA thA parantu vaha yAtrAmeM idhara udhara ho gayA, hIna khilajIne devagiri para hamalA kiyA thaa| aura isI kAraNa use yahA~ nahIM diyA jA skaa| vahAM se bahamUlya sampatti ratna javAhirAta aura sonA bIjApura meM masalamAnoMkI do masjideM haiM, jo purAnI vagairaha lUTa kara lAyA thA isane yAdava vaMzake navameM masjida aura jammA masjidake nAmase pakArI jAtI haiN| rAjA rAmadevakA parAsta kiyA thaa| san 1686 I0 meM kahA jAtA hai ki ye donoM hI masjideM hindU aura jaina oraMgajebane bIjApura para kabjA kara liyaa| isane isa mandiroMko tor3a kara unake pattharoM aura stambhoMse banAI prAntake aneka mandiroMko dharAzAyI karavA diyA aura gaI haiN| purAnI masjidake madhyakI lena uttarI bagalake mUrtiyoMko khaMDita karavA diyaa| bIjApurake musalamAnoM pAsa nakkAsIdAra eka kAle stambha para kanAr3I akSaroMmeM ke sAtaveM bAdazAha muhammada Adila zAhane eka makabarA saMskRtakA eka zilA lekha aMkita hai itanA hI nahIM banavAyA thA jo gola gumbaja'ke nAmase Aja bhI prasiddha kintu cAroM orake anya kaI stambhoM para bhI saMskRta hai| isameM AvAja lagAnese jo pratidhvani nikalatI hai aura kanaDImeM lekha utkIrNa haiM unameM eka lekha san vaha bar3I Azcaryajanaka pratIta hotI hai isI kAraNa ise 1320 I0 kA batalAyA jAtA hai| ina saba ullekhoMse 'bolI gumbaja' bhI kahA jAtA hai| musalamAnoMke bAda yaha spaSTa jAna par3atA hai ki ukta zilAlekha vAle purAbIjApura para mahArASTroMkA adhikAra ho gayA aura unake tana jaina pASANa stambha jaina mandiroM ke haiN| isa taraha bAda aMgrejokA zAsana rahA hai| jainiyoMke dhArmika sthAnoMkA musalamAnoMne vidhvaMsa kiyA bIjApurameM jainiyoMke pacIsa tIsa ghara haiM jinameM hai| parantu jainiyoMne Aja taka kisIke dhArmika sthAnoM. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10] ko kSati pahuMcAne kA koI upakrama nahIM kiyAM / bIjApura se calakara hama loga rAste meM eka bar3I nadIko pAra kara 1 bajeke karIba zolApura pahu~ce aura jaina zrAvikAzramameM Tahare / hamArI tIrthayAtrA ke saMsmaraNa 1 prAta kAlako naimittika kriyAoMse fArikha ho kara jinamandira meM darzana kiye aura zrImatI sumativAIne zrAvikAzrama meM eka sabhAkA Ayojana kiyA jisameM mukhtAra sAlA 0 rAjakRSNajI bAbUlAla jamAdAra, merA, vidyullatA aura sumatibAIjIke saMkSipta bhASaNa hue / zrAvikAzramakA kArya acchA cala rahA hai| zrI sumatibAI jI apanA adhikAMza samaya saMsthA saMcAlanameM tathA kucha samaya jJAna -goSThI meM bhI bitAtI haiN| sAlApurameM kaI jainasaMsthAe~ haiM / jaina samAjakA purAtana patra 'jaina bodhaka' hAeN se hI prakAzita hotA hai, zrIkunthusAgara maMthamAlAke' prakAzana bhI yahA~ se hI hote haiM aura jIvarAja granthamAlAkA Aphima aura seTha mANikacanda di0 jaina parIkSAlaya bambaIkA daphtara bhI yahA~ hI hai / solApura vyApArakA kendrasthala hai| solApurase tA0 12 ke dupahara bAda cala kara hama loga vArsI aae| aura vahAM seThajIke eka kvATarameM Thahare jo eka milake mAlika haiM aura jinake anurodhase AcArya zAMtisAgarajI unhIMke bagIce meM Thahare hue the / hama logoMne rAtrimeM vizrAma kara prAtaHkAla Avazyaka kriyAoMse nimiTa kara AcAryazrI ke darzana karane gaye / prathama jinadarzana kara AcArya mahArAjake darzana kiye, jahA~ paM0 tanasumbarAyajI kAlAne lAlA rAjakRSNajI aura mukhtAra sAhaba AdikA paricaya kucha bhrAnta evaM AkSepAtmakarUpameM upasthita kiyA jisakA tatkAla parihAra kiyA gayA aura janatA ne tathA AcArya mahArAjane paMDitajIkI usa anargala pravRttiko rokaa| usake bAda AcArya mahArAjakA upadeza prArambha huA / Apane zrAvaka vratoMkA kathana karate hue kahA ki jina bhagavAnane zrAvakoMko jina pUjAdikA upadeza diyA / taba mukhtAra zrIjugalakizorajIne AcAryazrIse pUchA ki mahArAja zrAcArya pAtrakezarIne, je. akalaMkadeva se pUrvavartI haiM, unhoMne apane 'jinendrastuti' nAmake prantha meM yaha spaSTa batalAyA hai ki jvalita (dedIpyamAna) kevala jJAnake dhAraka jinendrabhagavAnane [ 321 mukti-subake liye caityanirmANa karanA, dAna denA aura pUjanAdika kriyAoM kA upadeza nahIM diyA; kyoMki ye saba kriyAe~ prANiyoMke maraNa aura pIr3anAdikakI kAraNa haiM; kintu Apake guNoM meM anurAga karane vAle zrAvaunake nimna padyase spaSTa hai koMne svayaM hI unakA anuSThAna kara liyA hai jaisA ki "vimokSasukhacaityadAnaparipUjanAdyAtmikAH, kriyA bahuvidhAsubhranmaraNapIr3anAdihetavaH / " tvayA jvalitakevalena nahi dezitaH kiMtu tAstvayi prasRtabhaktibhiH svayamanuSThitAH zrAvakaiH || 37 // isa padyako sunakara AcAryazrIne kahA ki AdipurANa meM jinasenAcAryoMne jinapUjAkA sammullekha kiyA hai / taba mukhtAra sAhabane kahA ki bhagavAna Adi nAthane gRhastha avasthAmeM bhale hI jinapUjAkA upadeza diyA ho; kintu kevalajJAna prApta karaneke bAda upadeza diyA ho, aisI koI ullekha abhI taka kisI pranthameM dekhane meM nahIM AyA / isake bAda AcAryazrIse kucha samaya ekAnta meM tattva carcAke lie samaya pradAna karanekI prArthana kI gaI, jise unhoMne saharSa svIkAra kiyA / anantara AcAryazrI caryAke lie cale ge| aura hama loga unake AhArake bAda Dere para Aye, tathA bhojanAdise nivRtta hokara aura sAmAnako lArImeM vyavasthi kara AcAryazrI ke pAsa mukhtAra sA0, lAlA rAjakRSNajI aura seTha chadAmIlAlajI bAbUlAla jamAdAra aura maiM ge| aura karIba Der3ha ghaNTe taka trividha viSayoM para bar3I zAMti se carcA hotI rhii| pazcAt hama loga 4 bajeke lagabhaga vArsaTAunase ravAnA hokara siddha kSetra kuMthalagirI zrAye | kuMthalagirimeM dekhA to dharmazAlA yAtriyoMse paripUrNa thI / phira bhI jaise taise thor3I nIMda lekara rAtri vyatIta kI, rAtrimeM aura bhI yAtrI Aye / aura prAtaHkAla naimittika kriya vandanA kI / nirvANakANDake anusAra kuMthalagirise kulabhUSaNa aura dezabhUSaNa muni mukti gaye the jaisA ki nirvANakANDakI nimna gAthAse prakaTa hai| vaMsasthalavaraNiyare pacchimabhAyammi kuMthugirIsihare kuladesabhUSaNamukhI, NivvANagayA Namo tesiM // : yahA~ para 10 12 mandira haiN| para ve prAyaH saba hI Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322] anekAnta [kiraNa 10 Adhunika haiM prAcIna maMdira jIrNazIrNa ho gayA thA pAte haiN| yaha kSetra kitanA purAnA hai isakA koI itivRtta jisakA jIrNoddhara saMvat 1632 meM bhaTTAraka kanakakIrti mujhe jaldImeM prApta nahIM ho sakA / hama logoMne sAnanda IDaravAloMkI orase kiyA gayA thaa| yahA~ eka brahmacaryA- yAtrA kii| aura bhojanAdike pazcAt yahAMse oraMgAzrama bhI hai jisameM usa prAntake aneka vidyArthI zikSA bAdake liye ravAnA hue| (kramazaH) jainadharma aura jainadarzana (lekhaka : zrI ambujAkSa ema. e. bI. ela.) puNyabhUmi bhAratavarSa meM vaidaka (hindU) bauddha aura jaina upasthita ho jAtA hai| azokastambha, cInI yAtrI hrayensAMga ina tIna pradhAna dharmoMkA abhyutthAna huA hai| yadyapi bauddhadharma kA bhArata bhramaNa, Adi jo prAcIna itihAsakI nirvivAda bhAratake aneka sampradAyoM aura aneka prakArake prAcAroM bAteM haiM unakA bahuta bar3A bhAga bauddhadharmake sAtha milA vyavahAroM meM apanA prabhAva chor3a gayA hai, parantu vaha apanI huzrA hai bhAratake kIrtizAlI cakravartI rAjAoMne bauddhadharmako janmabhUmise khader3a diyA gayA hai aura mihala, brahmadeza, ' rAjadharmaka rUpameM grahaNa kiyA thA, isalie kisI samaya tibbata, cIna Adi dezoMmeM vartamAna hai| isa samaya hamAre himAlayasa lekara kanyAkumArI takakI samasna bhArata bhUmi dezameM bauddhadharmake sambandhameM yatheSTa aAlocanA hotI hai, parantu pIle kapar3e vAloMsa vyApta ho gayI thii| kintu bhAratIya jainadharmake viSayameM aba taka koI bhI ullekha yogya AlocanA itihAsameM jainadharmakA prabhAva kahA~ taka vistRta huA thA nahIM huI / jainadharmake sambandha meM hamArA jJAna bahutahI parimita yaha aba taka bhI pUrNa rUpase mAlUma nahIM hotA hai / bhArataka hai| skUloMmeM par3hAye jAne vAle itihAmoMke eka do pRSThoMmeM vividha sthAnoMmeM jainakItika jo aneka dhvaMsAvazeSa aba bhI tIrthakara mahAvIra dvArA pracArita jainadharmaka sambandhameM jo vartamAna hai| unake sambandhameM acchI taraha anusandhAna karaka atyanta saMkSipta vivaraNa rahatA hai, umako chor3a kara hama kucha aitihAsika tattvoMko khojanekI koI ullekha yogya ceSTA nahIM bhI nahIM jAnate / jainadharma-sambandhI vistRta aAlocanA karanekI huI hai| maisUra rAjyaka zravaNabelagola nAmaka sthAnake candralogoMkI icchA bhI hotI hai, para abhI taka usake pUrNa hone- giri parvata para jo thor3ese zilAlekha prApta hue haiM, unase kA koI vizeSa subhItA nahIM hai| kAraNa do cAra granthoMko mAlUma hotA hai ki mauryavaMzake pratiSThAtA mahArAja candragupta chor3a kara jainadharma sambandhI agaNita prantha abhI taka bhI jainamatAvalambI the| isa bAtako zrI vinsaMTa smithane apane aprakAzita haiN| bhinna-bhinna mandiroMke bhaNDAroMmeM jaina grantha bhArataka itihAsake tRtIya saMskaraNa (1994) meM limvA chupe hue haiM, isalie paThana yA AlocanA karaneke lie ye hai parantu isa viSayamaiM kucha logoMne zaMkA kI hai kintu aba durlabha haiN| adhikAMza mAnya vidvAna isa viSayameM eka mata ho gaye haiN| hamArI upekSA tathA ajJatA jaina zAstroMmeM likhA hai ki mahArAja candragupta (cha??) baudharmake samAna jainadharmakI AlocanA kyoM nahIM pAMcave zrutakavalI bhadrabAhukaM dvArA jainadharmameM dIkSita kiye huI? isake aura bhI kaI kAraNa haiN| bauddhadharma pRthvIke gaye the aura mahArAja azoka bhI pahale apane pitAmahasa eka tRtIyAMza prANiyoMkA dharma hai, kintu bhAratakaM cAlIsa grahIta jainadharmake anuyAyI the para pIche unhoMne jainadharmakA karor3a logoMmeM jainadharmAvalambI kevala lagabhaga bIsa lAgya parityAga karake bauddhadharma grahaNa kara liyA thaa| bhAratIya haiN| isI kAraNa bauddhadharmake samAna jainadharmake gurutvakA kisI vicAroM para jainadharma aura jainadarzanane kyA prabhAva DAlA hai, ko anubhava nahIM hotaa| isake atirikra bhAratameM bauddha isakA itihAsa likhaneke samagra upakaraNa aba bhI saMgraha prabhAva vizeSatAke sAtha parisphuTita hai| isalie bhAratake nahIM kie gae haiN| para yaha bAta acchI taraha nizcita ho itihAsakI AlocanAmeM bauddhadharmakA prasaMga svayaM hI kara cukI hai ki jaina vidvAnoMne nyAyazAstrameM bahuta adhika umati Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10 ] kI thii| unake aura bauddhaneyAyakoMki saMsarga aura saMgharSa kAraNa prAcIna nyAyakA kitanA hI aMza parivarddhita aura parivartita kiyA gayA aura navIna nyAyake racanekI AvazyakatA huI thii| zAkaTAyana Adi vaiyAkaraNa, kundakunda samantabha svAmI, umAsvAmI, siddhasena divAkara, mahAdeva, Adi naiyAyika TIkAkRta kularavi mallinAtha, koSakAra amarati abhidhAnakAra pUjyapAda, hemacandra tathA gaNitajJa mahAvIrAcArya, cAdi vidvAn jaina dharmAvalambI the| bhAratIya jJAna bhaNDAra digambara mUla paramparA hai ina sabakA bahuta RNI hai| jaina dharma aura darzana acchI taraha paricaya tathA zrAlocanA na honeka kAraNa aba bhI jainadharmake viSaya meM logoMke taraha taraha ke uTapaTAMga khyAla bane haiN| koI kahanA thA yaha bauddhadharmakA hI eka meda hai| koI kahanA thA vaidika (hindU) dharma meM jo aneka sampradAya haiM, inhIMmeMse yaha bhI eka hai jise mahAvIra svAmIne pravartita kiyA thaa| koI koI kahate the ki jaina cArya nahIM haiM, kyoMki ve nA mUrtiyoMko pUjane haiM jainadharma bhArataka mUlanivAsiyoMka kisI eka dharma sampradAyakA kevala eka rUpAntara hai / isa taraha nAnA anabhijJatAoMka kAraNa nAnA prakArakI kalpanAoMse prasUna bhrAMtiyAM phaila rahI thIM, unakI nirAdhAratA aba dhIre-dhIre prakaTa hotI jAtI hai jainadharma bauddhadhameM se ati prAcIna / yaha acchI taraha pramANita ho cukA hai ki jainadharma bauddhadharmakI zAmbA nahIM hai mahAvIra svAmI janadharma saMsthApaka nahIM haiM, unhoMne kevala prAcIna dharmakA pracAra kiyA thA / mahAvIra yA vahamAna svAmI devake mamakAlIna the| buddhadevane buddhatva prApta karake dharmapracAra kAryakA vrata lekara jisa samaya dharmacakrakA pravartana kiyA thA, usa samaya mahAvIra svAmI eka mati tathA mAnyadharma zikSaka the| bauddhoMka tripiTaka nAmaka grantha meM 'nAtaputta' nAmaka jimma nirmantha dharmapracArakakA ullekha hai, vaha 'nAtapuna' hI mahAvIra svAmI haiM unhoMne jJAtRnAmaka kSatriyavaMzameM janma grahaNa kiyA thA, isalie jJAnaputra (pAlI bhASAmeM jA [nA] sa putra) ye kahalAne the| jaina matAnusAra mahAvIrasvAmI caubIsa yA tima tIrthaMkara the| unake lagabhaga 200 varSa pahale teIsaveM 1 digambara sampradAyaka granthoMmeM mahAvIra svAmIkaM vaMzakA ullekha 'nAtha' nAmase milatA hai, jo nizcaya hI hI 'jJAtR' ke prAkRta rUpa 'NAta' kA hI rUpAntara hai / 323 tIrthaMkara zrIpAravanAthasvAmI ho cuke the| aba taka isa viSayameM sandeha thA ki pArzvanAtha svAmI aitihAsika vyakti the yA nhiiN| parantu DA0 harmana jaikobIne siddha kiyA hai ki pArzvanAthane IsAse pUrva bhrAThavIM zatAbdI meM jainadharmakA pracAra kiyA thaa| pArzvanAthake pUrvavartI anya bAIsa tIrthakaroMke sambandhameM aba taka koI aitihAsika pramANa nahIM milA hai| 'tIrthaka', nirgantha, aura nagna nAma bhI jainAMka liye vyavahRta hote haiM / yaha tIsarA nAma jainoMke pradhAna aura prAcInatama digambara sampradAyake kAraNa par3A hai| megasthanIja inheM nagna dArzanika ( ( Gymnosphists) ke nAmase ullekha karatA hai| proma dezameM eka IliyATika nAmakA sampradAya huA hai| vaha nitya, parivartana rahita eka ta sattAmAtra svIkAra karake jagatake mAre parivartanoM, gatiyoM aura kriyAoMkI saMbhAvanAko asvIkAra karatA hai| isa matakA pratidvandvI eka 'hirAklITiyana' sampradAya huA hai vaha vizvaskI ( dravya) kI nityatA sampUrNa rUpase asvIkAra karatA hai| usake manase jagata sarvathA parivartanazIla hai| jagato nirabAdha gatise vaha rahA hai, eka bharake lie bhI koI vastu eka bhAva sthita hokara nahIM raha sktii| IliyATika-sampradAyaka dvArA pracArita ukta nityabAda aura hIrAklIriyana sampradAya dvArA pracArita parivartanavAda pAzcAtya darzanoMmeM samaya samaya para aneka rUpoMmeM nAnA samasyAoMke AvaraNa meM prakaTa hue haiN| ina do martIka sama nvayakI aneka bAra cepTA bhI huI hai; parantu vaha saphala kabhI nahIM huii| vartamAna samayake prasiddha phAMsImI dArzanika vargamAna ( Bergson ) kA darzana hirAklITiyanaka matakA hI rUpAntara hai / bhAratIya nitya-anityavAda vedAntadarzanameM bhI mAse vaha dArzanika vivAda prakAzamAna ho rahA hai| vedAntamase kevala nitya-zuddha--- manya svabhAva caitanya hI 'sat' hai, zeSa jo kucha hai vaha kevala nAma rUpakA vikAra 'mAyA prapaMca'an' he zaGkarAcAryane sat zabdakI jo vyAkhyA kI hai usake anusAra ima digbalAI dene vAle jagata prapaMcakI koI bhI vastu sat nahIM ho pakatI / bhUta, bhaviSyat, vartamAna ina tInoM kAloMmeM jisa vastuka 1 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324] anekAnta [kiraNa 10 sambandhameM buddhikI bhAMti nahIM hotI, vaha sat hai aura jisake vinAzazIla hai, arthAt bramyake svarUpa yA svabhAvakI apekSAse sambandhameM vyabhicAra hotA hai-vaha asat hai|| jo vartamAna dekhA jAya to vaha nityasthAyI padArtha hai, kintu sAkSAt samayameM hai, vaha yadi anAdi atItake kisI samayameM nahIM paridRzyamAna vyavahArika jagatakI apekSAse dekhA jAya to thA aura ananta bhaviSyatke bhI kisI samayameM nahIM rahegA, vaha anitya aura parivartanazIla hai| davyake sambandhameM to sat nahIM ho sakatA-vaha asat hai| parivartanazIla nityatA aura parivartana prAMzika yA apekSika bhAvase satya haiasadastuke sAtha vedAntakA koI samparka nahIM hai ! vedAMta- para sarvathA ekAMtika satya nahIM hai| vedAntane dravyakI nityatA darzana kevala prata sadbrahmatatva dRSTise anusaMdhAna karatA hai| ke upara hI dRSTi rakhI hai aura bhItarakI vastukA sandhAna vedAntakI yahI prathama bAta hai| 'athAto brahmajijJAsA' pAkara, bAharake parivartanamaya jagata-prapaJcakoM tuccha kaha kara aura yahI antima bAta hai| kyoMki-'tasmin vijJAne sarva ur3A diyA hai| aura bauddha kSaNikavAdane bAharake parivartanakI midaM vijJAtaM bhavati / pracuratAke prabhAvase rUpa-rasa-gandha-zabda-sparzAdikI vicitratAmeM vedAntake samAna bauddhadarzanameM koI trikAla avyabhi- hI mugdha hokara isa bahivaicitryake kAraNabhUta, nitya-sUtra cArI nitya vastu mahIM mAnI gayI hai bauddha kSaNikavAdake abhyaMtarako kho diyA hai| para syAdvAdI jainadarzanane bhItara matase 'sarvaH saNaM gaNaM' / jagat srota apratihatatayA abAdha aura bAhara, AdhAra prAdheya, dharma aura dharmI, kAraNa aura gatise barAbara vaha rahA hai-kSaNabharake lie bhI koI kArya, ata aura vaividhya donoMko hI yathAsthAna svIkAra vastu eka hI bhAvase eka hI avasthAmeM sthira hokara nahIM kara kiyA hai| raha sktii| parivartana hI jagatakA mUlamantra hai ! jo isa syAdvAdakI vyApakatA sameM maujUda hai, vaha aAgAmI paNameM hI naSTa hokara dUsarA isa taraha syAdvAdane, viruddha vAdoMkI mImAMsA karake rUpa dhAraNa kara letA hai| isa prakAra ananta maraNa aura unake antaHsUtra rUpa prApekSika satyakA pratipAdana karake use ananta krIDAyeM isa vizvake raMgamaMca para lagAtAra huA karatI pUrNatA pradAna kI hai| viliyama jemsa nAmake vidvAna-dvArA haiM / yahA~ sthiti, sthairya, nityatA asambhava hai| pracArita-Pragmtarsm vAdaka sAtha sthAbAdakI aneka jaina anekAnta aMzoMmeM tulanA ho sakatI hai| syAdvAdakA mUlasUtra jude-juI darzana zAstroMmeM jude-jude rUpameM svIkRta huA hai| yahA~ taka ___ 'sthAdvAdI jainadarzana vedAnta aura bauddhamatakI mAMzika satyatAko svIkAra karake kahatA hai ki vizvatatva yA dravya ki zaMkarAcAryane pAramArthika-satyase vyavahArika satyako jisa nitya bhI hai aura anitya bhii| vaha utpatti, dhruvatA aura kAraNa vizeSa rUpameM mAnA hai, vaha isa syAdvAdake mUlasUtraka sAtha abhina hai| zrIzaMkarAcAryane paridRzyamAna yA dikhavinAza ina tIna prakArakI paraspara viruddha avasthAnoMmeMse yuka hai| vedAntadarzanameM jisa prakAra 'svarUpa' aura 'taTastha' lakSaNa lAyI dene vAle jagatakA astitva asvIkAra nahIM kiyA hai| kahe gaye haiM usI prakAra jainadarzanameM pratyeka vastuko samajhAne bauddha vijJAnavAda evaM zUnyavAdake viruddha unhoMne jagatakI ke liye do tarahase nirdeza karanekI vyavasthA hai / ekako kahane / ra vyavahArika sattAko anyanta radatAka sAtha pramANita kiyA hai| hai 'nizcayanaya' aura dUsarako kahate haiM 'vyvhaarny'| samatala bhUmi para calane samaya eka tattva, dvitattva, tritattva, svarUpa lakSaNakA jo artha hai, ThIka vahI artha nizcayanayakA Adi uccatAke nAnAprakArake jhaMda hameM dikhalAyI dete haiM, hai| vaha vastuke nijabhAva yA svarUpako batalAtA hai| vyava kintu bahuta U~ce zikharase nIce dekhane para sata khaNDA mahala hAranaya vedAMtake taTastha lakSaNake anurUpa hai| usase vazya aura kuTiyAmeM kisI prakArakA bheda nahIM jAna pdd'taa| isI mANa vastu kisI dUsarI-vastukI apekSAse varNita hotI hai| taraha brahmabuddhisa dakhane para jagatamAyAkA vikAsa, aindrajAlika racanA arthAt anitya hai| kintu sAdhAraNa buddhise dekhane para dravya nizcayanayase dhruva hai kintu vyavahAranayase utpatti aura jagatako sattA svIkAra karanA hI par3atI hai| do prakArakA satya 1 'yadviSayA buddhirnavyabhicarati tatsat , do vibhinna dRSTiyoMke kAraNase svayaM siddha hai| vedAMtasArameM yadviSiyA buddhirvyabhicarati tadasat' / mAyAko no prasiddha 'saMjJA dI gaI hai, usase bhI isa prakAragItA zaMkarabhASya 2-16 / kI mija dRSTiyoMse samutpatra satyatAke mitra rUpoMkI svIkRti Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma aura jainadarzana kiraNa 10 ] iSTa hai| bauddha dRzyavAdameM zUnyakA jo vyatirekamukha lakSaNa kiyA hai, usameM bhI spAhArakI chAyA spaSTa pratIta hotI hai asti, nAsti, asti nAsti donoM, zrasti nAsti donoM nahIM, ina cAra prakArakI bhAvanAoMke jo pare haiM, use zUnyatva kahate hai. isa prakAra pUrvI aura pazcimI darzanoMke ha sthAnoMmeM sthAdvAdakA mUlasUtra tatvajJAna ke kAraNa rUpale svIkRta hone para bhI, syAdvAdako svatantra ucca dArzanika matake rUpameM prasiddha karanekA gaurava kevala jainadarzanako hI mila sakatA hai| jaina sRSTikrama - jainadarzanake mUlataya yA davyake sambandhameM jo kucha kahA gayA hai usase hI mAlUma ho jAtA hai ki jainadarzana yaha learkAra nahIM karatA ki sRSTi kisI vizeSa samaya meM utpanna huI hai| eka aisA samaya thA jaba sRSTi nahIM thI, sarvatra zUnyatA thI, usa mahAzUnyake bhItara kevala sRSTikartA zrakelA virAjamAna thA aura usI zUnyase kisI eka samayameM usane uma brahmANDako banAyA / isa prakArakA mata dArzinika dRSTile zratizaya bhramapUrNa hai| zUnyase (asatse) manakI utpatti nahIM ho sakatI / satyArthavAdiyoMke matase kevala sanse hI satkI utpatti honA sambhava hai 2 satkAryavAdakA yaha mUlasUtra saMkSepameM bhagavat gItA meM maujUda hai| sAMkhya aura vedAMtake samAna jainadarzana bhI satkAryavAdI haiN| 'vedAMtadarzanameM saMcita kiyAmANa aura prArabdha ina tIna prakArake karmokA varNana he jainadarzanameM inhIMko yathAkrama sattA bandha aura udaya kahA hai donoM darzanoMmeM inakA svarUpa bhI ekasA hai|' 1 jainadharmameM ahiMsAko itanI pradhAnatA kyoM dI gayI hai ? yaha aitihAsikoMkI gaveSaNAke yogya viSaya hai| jainasiddhAMtameM hiMsA zabdakA artha vyApakase vyApakatara huA hai tathA apekSAkRta arvAcIna granthoM meM vaha rUpAMtara bhAvase grahaNa kiyA gayA gItAke niSkAma-karma-upadezasA pratIta hotA hai to bhI, pahale ahiMsA zabda sAdhAraNa pracalita apane hI vyavahuta hotA thA, isa viSaya meM koI bhI sandeha nahIM hai| vaidika 'jainadarzanameM 'jIva' rAyakI jaisI vistRta mAlocanA yugameM yajJa-kriyAmeM pazuhiMsA atyaMta niSThura sImA para jA he vaisI aura kisI darzanameM 'yogI aura ayogavalI avasthAkaM sAtha hamAre zAstroMkI jIvanmukti aura videhamuniko tulanA ho sakatI hai ude ude guNasthAnaka samAna moSamAptikI sadI jurI avasthAe~ vaidika-darzanoMge mAnI gayI hai| yogavAzimeM zubhecchA, vicAraNA, tanumAnasA, satvApatti, saMsakri, padArthAbhAvinI aura sUryargAH ina sAta brahmavid, bhUmiyoMkA varNana kiyA gayA hai| [ 325 'saMvata aura 'pratimA' pAlana jainadarzanakA cAritramArga hai| isase eka U~ce starakA naitika Adarza pratijJApita kiyA gayA hai| saba prakArase asa irahita hokara karma karanA hI sAdhanAkI bhitti hai prAsanike kAraNa hI karmabandha hotA hai; anAsaka hokara karmakaranese usake dvArA karmabandha nahIM hogaa| bhagavadgItAmeM niSkAma karmakA jo anupama upadeza kiyA hai, jainazAstroMke caritra viSayaka granthoMmeM vaha chAyA vizadarUpameM dikhalAI detI hai / (1) "sadasadubhavAnubhava-catuSkoTivinimu' zUnyatvam"(2) " nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH " " 'jainadharmane ahiMsA tatvako atyanta vistRta evaM vyApaka karake vyavahArika jIvanako paga paga para niyamita aura vaidhA nika karake eka upahAsAspara sImA pAra pahuMcA diyA hai, aisA katipaya logoMkA kathana hai| isa sambaMdha jinevidhiniSedha hai una sabako pAlate hue calanA isa bIsavIM zatI ke jaTila jIvanameM upayogI, sahaja aura saMbhava hai yA nahIM yaha vicAraNIya hai| pahu~cI thI / ima krUrakarmake viruddha usa samaya kitane hI ahiMsAvAdI sampradAyoMkA udaya huA thA, yaha bAta eka prakArase sunizcita hai| bedameM 'mA hisyAt sarvabhUtAni yaha sAdhAraNa upadeza rahane para bhI yajJakarmameM pazu hatyAkI aneka vizeSa vidhiyoMkA upadeza honeke kAraNa yaha sAdhAraNavidhi (vyavasthA) kevala vidhike rUpameM hI sImita ho gayI thI. pada padapara upekSita tathA ucita honese usameM nihita kalyANakArI upadeza sahAke liye vismRtike garbhameM vilIna ho gayA thA aura aMtameM 'pazuzake liye hI banAye gaye haiM yaha adbhuta mata pracalita ho gayA thA / isake phalasvarUpa vaidika karmakANDaH balimeM mAre gaye pazuoMke rakkase lAla hokara samasta sAtvika bhAvakA virodhI ho gayA thA / jaina "yazArthaM pazavaH sRSTAH svayameva svayaMbhuvA / tavAM ghAtavisvAmi tasmAcaze vaco'vadhaH // " Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326] anekAnta [kiraNa 10 kahate haiM ki usa samaya yajJakI isa nRzaMsa pazu hatyAke viruddha paddhatimeM vaiSNava aura zAkramatoMke samAna bhakrikI vicitra jisa-jisa matane virodhakA bIr3A uThAyA thA unameM jainadharma taraGgoMkI sambhAvanA bahuta hI kama raha jAtI hai| sabase Age thA 'munayo vAtavasanAH' kahakara RgvedameM jina bahuta loga yaha bhUla kara rahe the ki bauddhamata aura jainamatameM magna muniyoMkA ullekha hai, vidvAnoMkA kathana hai ki ve jaina bhinnatA nahIM hai para donoM dharmoM meM kucha aMzoM meM samAnatA hone digambara sanyAsI hI haiN| para bhI asamAnatAkI kamI nahIM hai| samAnatAmeM pahalI bAta buddhadevako lakSya karake jayadevane kahA hai to yaha hai ki donoM meM ahiMmmAdharmakI atyanta pradhAnatA hai| "nindasi yajJAvidherahaha zrutijJAtaM dUsare jina, sugata, bahana, sarvajJa tathAgata, buddha Adi nAma sadaya hRdaya dizati pazudhAtam ?" bauddha aura jaina donoM hI apane apane upAsya devoMke liye prayukra kintu yaha ahiMsAtattva jainadharmameM isa prakAra aMga-aMgI- karate haiN| tIsare donoM hI dharmavAle buddhadeva yA tIrthakaroMkI bhAkse mizrita hai ki jainadharmakI sattA bauddhadharmake bahuta eka hI prakArakI pASANa pratimAe~ banavAkara caityoM yA stUpoMmeM pahalese siddha honeke kAraNa pazudhAtAnmaka yajJa vidhike viruddha sthApita karate haiM aura unakI pUjA karate haiM / stUpoM aura pahale pahale khar3e honekA zreya buddhadevakI apekSA jainadharmako hI mUrtiyoMmeM itanI adhika padRzatA hai ki kabhI kabhI kisI adhika hai| vedavidhikI niMdA karaneke kAraNa hamAre zAstroMmeM mUrti aura stUpakA yaha nirNaya karanA ki yaha jainamUrti hai yA cArvAka, jaina aura bauddha pASaNDa 'yA anAstika' matake nAmase bauddha, vizeSajJoMke liye kaThina ho jAtA hai| ina saba vikhyAta haiN| ina tInoM sampradAyoMkI bhUThI niMdA karake jina bAharI samAnatAoMke atirikta donoM dharmoMkI vizeSa mAnyazAstrakAroMne apanI sAmpradAyika saMkIrNatAkA paricaya diyA nAtroMmeM bhI kahIM kahIM sadRzatA dikhatI hai, parantu una maba hai, unake itihAsakI paryAlocanA karanese mAlUma hogA ki viSayoM meM vaidikadharmake sAtha jaina aura bauddha donoMkA hI prAyaH jo grantha jitanA hI prAcIna hai, usameM bauddhoMkI apekSA eka manya hai| isa prakAra bahuna mI samAnatAe~ hone para bhI jainoMko utanI hI adhika gAlI galauja kI hai| ahiMsAvAdI donoMmeM bahuta kucha virodha hai| pahalA virodha to yaha hai ki jainAMka zAMta nirIha zira para kisI kisI zAstrakArane to bauddha kSaNikavAdI haiN| para jaina kSaNikavAdako ekAMtarUpameM zloka para zloka pranthita karake gAliyoMkI mUsalAdhAra svIkAra nahIM krtaa| jainadharma kahatA hai ki karma phalarUpase varSA kI hai| udAharaNaka taura para viSNupurANako le lIjiye pravartamAna janmAMtaravAdaka mAtha kSaNikavAdakA koI mAmaMjamya abhItakakI khojoMka anusAra viSNupurANa sAre purANoMse nahIM ho sakatA / kSaNikavAda mAnanesa karmaphala mAnanA prAcInatama na hone para bhI atyanta prAcIna hai| isake tRtIya asambhava hai / jainadharmameM ahiMmA nItiko jitanI sUkSmatAsa bhAgake sattarahaveM aura aThAraveM adhyAya kevala janAMkI niMdAsa liyA hai utanI bauddhoMmeM nahIM hai| anya dvArA mAre hue pUrNa hai / 'nagnadarzanase zrAddhakArya bhraSTa ho jAtA hai aura jIvakA mAMsa gvAneko bauddhadharma manA nahIM karatA, usameM svayaM nagnake sAtha saMbhASaNa karanese usa dinakA puNya naSTa ho hatyAkaranA hI manA hai / baudvadarzanake paMcaskandhoMke samAna jAtA hai| zatadhanunAmaka rAjAne eka nagna pASaNDase saMbhASaNa koI manovaijJAnika tatvabhI jainadarzanameM mAnA nahIM gyaa| kiyA thA, isa kAraNa vaha kuttA, gIdar3a, bher3iyA, gIdha aura bauddha darzanameM jIvaparyAya apekSAkRta sImita hai, jainamorakI yoniyoMmeM janma dhAraNa karake aMtameM azvamedhayajake darzanake samAna udAra aura vyApaka nahIM hai| vaidikadharmo tathA jalase snAna karane para mukilAma kara sakA / ' jainoMke prati jainadharmameM mukrike mArgameM jisa prakAra uttarottara sIDhiyoMkI vaidikoMke prabala bivaSakI nimnalikhita zlokoMse abhi- bAta hai, vaisI bauddhadharma meM nahIM hai / jainagotra-varNake rUpameM jAtivyakti hotI hai vicAra mAnate haiM, para bauddha nahIM maante| 'na paThet yAvanI bhASAM prAmaH kaNThagatairapi / 'jaina aura bauDhoMko eka samajhanekA kAraNa jainamatakA hastinA pIbyamAno'pi na gacchejjainamaMdiram // bhalIbhAMti manana na karaneke sivAya aura kucha nahIM hai| yadyapi jaina loga anaMta muktAtmAoM (siddhoM) kI upAsanA prAcIna bhAratIya zAstroMmeM kahIM bhI donoMko eka samajhanekI karate haiM to bhI vAstavameM ve vyaktitvahita pAramAtmya svarUpakI bhUla nahIM kI gaI hai| vedAMtasUtra meM jude jude sthAnoM para hI pUjA karate haiM / vyakrinda rahita hone ke kAraNa hI jainapUjA- jude jude hetuvAdase bauddha aura jainamatakA khaNDana kiyA hai| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10] jainadharma aura jainadarzana [327 - zaMkara digvajayameM likhA hai ki zaMkarAcAryane kAzImeM bauddhoMke yaha spaSTa rUpase jaina aura vaidika zAstroMmeM ghoSita kiyA sAtha aura ujjayanImeM jainoMke sAtha zAstrArtha kiyA thaa| yadi gayA hai| 'janmajanmAMtaroMmeM kamAye huye karmoMko vAsanAke donoM mata eka hote, to unake sAtha do jude jude sthAnoM meM do vidhvaMsaka nivRttimArgake dvArA taya karake parama pada prAptikI bAra zAstrArtha karanekI AvazyakatA nahIM thii| prabodhacandrodaya mAdhanA vaidika, jaina aura bauddha tInoM hI dharmomeM tara-tamaka nATakameM bauddha bhikSu aura jainadigambarakI lar3AyIkA varNana hai| samAna rUpase upadezita kI gaI hai| dArzanika matavADhoMka 'vaidika (hinda) ke sAtha jainadharmakA aneka sthAnoMmeM vistAra aura sAdhanAkI kriyAoMkI viziSTatAmeM mitratA ho virodha hai| parantu virodhakI apekSA sAdRzyahI adhika hai| sakatI hai, kintu uddhazya aura gantavya sthala sabakA hI itane dinoMse kitane hI mukhya virodhoMkI ora dRSTi rakhane eka haikAraNa vaira-virodha bar3hatA rahA aura logoMko eka dusareko rUcInAM vaicitryAjukuTilanAnApathajuSAM / acchI tarahase dekhasakanekA avasara nahIM milA / prAcIna nRNAmeko gamyastvamasi payasAmarNava iva // vaidika saba saha makane the parantu veda parityAga unakI dRSTimeM mahimnastAnakI marva-dharma-samAnatvako karanameM samartha yaha aparAdha thaa| udAratA vaidika zAstromeM satata upadiSTa hone para bhI saMkIrNa vaidikadharmako ipTa janma-karmavAda jaina aura bauddha dAnoM sAmpradAyikatAsa utpanna viSa buddhi prAcIna granthoM meM jahA~hI dharmokA bhI merudaNDa hai| donoM hI dharmomeM isakA avi- nahIM prakaTa huI hai| kintu Ajakala hamane usa saMkIrNatAkI kRta rUpase pratipAdana kiyA gayA hai| janoMne karmako eka cudamaryAdAkA atikrama karake yaha kahanA sIkhA haiprakAraka paramANurUpa sUcama padArtha (kArmaNavargaNA) ke rUpameM yaM zaivAH mamupAmata ziva mana brahmeti vedAntinA, kalpanA karake, usameM kitanI mayuktika zreSTha dArzanika bauddhA buddha iti pramANapaTavaH karteti naiyAyikAH / vizeSatAoMkI sRSTi hI nahIM kI hai, kintu usameM karma-phala- arhaninyatha jainazAmanaratAH karmatimImAMsakAH vAdakI mUla mantratAko pUrNarUpase surakSita rakhA hai : vaidika mo'yaM vo vidadhAtu vAMchitaphalaM lokyanAtho hriH|| darzanakA duHkhabAda aura janma-maraNAnmaka dugvarupa saMsAra 'IsAkI AThavIM zatI meM isI prakArake mahAna udArabhAvoMmAgarase pAra honeke lie nivRttimArga athavA mokSAnvapaNa- me anuprANita hokara jainAcArya mUnimAna syAhATa bhaTTAkalakayaha vaidika-jaina aura bauddha sabakA hI pradhAna sAdhya hai| nivRtti dava kaha gae haiMevaM napA dvArA karmabandhakA kSaya hone para aAnmA karmabandhasa yo vizvaM vedavedya jananajalanidherbhaginaH pAradRzvA, mukta hokara svabhAvako prApta karegA aura apane nitya-abaddha pauvAparyAviruddha vacanamanupamaM niSkalaGka yadIyam / zuddha svabhAvaka nissIma gauravase prakAzita hogaa| usa samaya- taM vanda mAdhuvanyamakalaguNanidhi dhvastadoSadviSanaM, bhidyate hRdayagranthizchidyantaM sarvasaMzayA. / buddha vA vardhamAnaM zatadAnalayaM kezavaM vA zivaM vA / / kSIyante cAsya karmANi nammina dRSTe parAvara / / (vI abhinandana granthase) ujjainake nikaTa di. jaina prAcIna mUrtiyA~ (bAbU choTelAla jaina) abhI 4 mArcako purAtatva vibhAgake DipTI DAyarakTara kA hai| yahA~ dharaNendra padmAvatI mahita pAzvanAtha dharmajanarala zrI TI. ena rAmacandrana ujjanaka dAre para gae the| cakra sahita 2-aura sihalAMchana aura mAtaMgayakSa nathA ujjainase 45 mIla dUra 'gandhabala' nAmaka sthAnameM anaka siddhAyanI yakSiNI mahita eka khaNDita mahAvIra prAcIna avazeSoMkA nirIkSaNa kiyA, jinameM adhikAMza diga- svAmIkA pAdapITha dazamI zatAbdIkA hai|3-prthm tIrthakarambara jaina mUrtiyA~ thiiN| ye avazeSa paramArayuga-kAlIna dazamI kI yakSiNI ckreshvrii|4-midyaaynii sahita barddhamAna, zatAbdIke pratIta hote haiN| pArzvanAthakI mUrtika UparI bhAgameM hai| 5-dvArapAla / 1. bhavAnImandira-yaha jainamandira 10vIM zatAbdI- --dvArapAla / 7-eka zilApaTTa tIrthakagekA vidyA deviyoM Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328] anekAnta [kiraNa 10 sahita, deviyA~ kRSikA sahita pradarzitakI gaI haiN| - eka vizAla tIrthakara mUrti camarendroM sahita saMbhavataH vaIdvArapAla / -chatakA zilAkhaNDa jisakI caukora vedImeM mAnakI hai| neminAtha aura ambikAkI mUrti bhI hai| isa kIrtimukha pradarzita kiye gae haiN|10-smaasn vaImAna TIlekI buvAI honI cAhie / yahA~ dazavIM zatAbdIkA maMdira pratimA aura usake Upara pAzrvanAthakI mUrti stambha para aMkita prApta honekI sambhavanA hai| hai|"-bgaasn va mAna, amarendra tathA chatratrayAdi 7 gaMdharvasenakAmandira-sa mandirameM eka prastaraprAtihAroM sahita / 12-zilApaTTacauvIsa tIrthakaroM shit| khaNDa para pArzvanAthako upasargake bAda kevalajJAna prAptikA 13-zAntinAya, isake nIce dAnapati aura pratiSThAcArya dRzya aMkita hai| yaha prastarakhaNDa vazamI zatAbdIse pUrva bhI praNAma karate hue pradarzita kie gae haiM / 14-zAMtinAtha aura para gupta kAlIna mAlUma hotA hai| isake atirikta 15-hastipadAda caturbhuja ind| 16-pmprbhu| vartamAna aura AdinAthakI mUrtiyA~ haiN| 17-sumatinAtha / 18indra hAthIpara / 16-mAtaMga bAlikAvidyAlaya-yahA~ do tIrthakaroMkI mUrtiyA~ aura sihAyanI sahita vaImAna / 20 dvArapAla vINA- haiN| ujjainameM sindhiyA proriyanTala insTIvya Ta hai jahA~ sahita cAsyA, mAtaMgayA, aura zaMkhanidhisahita / hajAroM hastalikhita pranyoMkA saMgraha hai jinameM jainagrantha bhI 2-ukra bhavAnImandirase 50 phITa dakSiNa pUrvameM kAphI haiM, jinakI sUcIke liye pustakAdhyakSako likhA gayA neminAthakI mUrti hai| tathA prAdinAthakA mastakabhAga, eka hai| yahA~ ko mUrtiyoM ke phoTo AgAmI aMkameM prakAzita yakSI, aura barddhamAnakI mUrti hai| kiye jaayNge| 3. daragAha-yahA~ va mAnakI mUrtiko lapeTe hue eka zramaNakA uttaralekha na chApanA bar3akA vRkSa hai jahA~ nimnalikhita mUrtiyoM haiN| -siddhAyanI aura mAtaMga yazapahita baImAna / 2-ambikA yakSI aura do mahInese adhikakA samaya ho cukA, jaba maiMne zramaNa sarvArahayaca khagAsana / 3-kazvarI AdinAtha / 4- varSa 5 ke dUsare aMkameM prakAzita jaina sAhityakA vihaMgAlokana nAmaka lekhameM 'jaina sAhityakA doSapUrNa vihaMgAvalokana' nAmapArzvanAtha / neminAtha / -Izvara (ziva) yakSa kA eka sayukrika lekha likhakara aura zramaNake sampAdaka DA. zreyAMsanAtha / 10-trimukhayakSa saMbhavanAtha / 11-trimukha- indrakA prakAzanAtha diyA thaa| parantu unhAna usa bhapana patrama yakSa / 12 dharmacakra gomukhayA aura cakrezvarI (AdinAtha) abhI taka prakaTa nahIM kiyA, itanA hI nahIM kintu unhoMne 4. zItalAmAtA mandira-yahA~ cakrezvarI, gaurIyakSI, lA. rAjakRSNAjI ko usaM vApisa livAneko bhI kahA thA, neminAthakI yaha yakSI (ambikaa)| AdinAtha, varddhamAnakI aura mujhe bhI vApisa lenekI preraNAkI thI aura kahA thA ki khaDgAmana mUrtiyA~, zItalanAthakI yahI mAnanI, pArzvanAtha, Apa apanA lekha vApisa nahIM leMge to mujhe apanI pojIzana kisI tIrthakarakA pAdapITha, dazaveM tIrthakarakA yajJa mI zvara, klIyara (sApha) karanI hogii| maiMne kahA ki Apa apanI eka tIrthakarakA mastaka, tathA aneka zilApara, jo eka cabUtare pojIzana klIyara (sApha) kareM, para usa lekhako jarUra prakAmeM jar3e hue haiM una para tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ aMkita hai, eka zita kreN| parantu zramaNake do aMka prakAzita ho jAne parabhI tIrthakara mUrtikA uparakA bhAga, jisameM sura puSpavRSTi pradarzita DA. indrane use prakAzita nahIM kiyaa| yaha manovRtti bar3hI hI hai, baImAnakI muurti| cinsyanIya jAna par3atI haiM aura usase satyako bahuta kucha AghAta pahuMca sakatA hai| hama to itanA hI cAhate haiM ki 5 harijanapura-yaha eka nayA mandira hai jisakI dIvAloM para leminAtha, pAzrvanAtha, mumatinAtha aura mAtaMgayara jina pAThakoMke sAmane zramaNakA lekha gayA unhIM pAThakoMke kI mUrtiyA~ aMkita haiN| sAmane imArA uttaralekha bhI jAnA cAhie, jisase pAThakoM ko vastu-sthiti ke samajhanemeM koI galtI yA bhrama na ho| 6 camarapurIkI mAta-yaha eka prAcIna TIlA hai yahA~ kA va imalIke pUrake nIce jainamUrtiyA~ dabI huI haiN| 12 phITa kI -paramAnanda jaina Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevA-mandira TrasTakI mITiMga zrIjijJAsApara merA vicAra Aja tA. 21-2-54 ravivArako rAtrike 7 // bajeke anekAntakI gata kiraNa meM paMDita zrIjugalakizorajI bAda nimna mahAnubhAvoMkI upasthitimeM vIrasevAmandira TrasTakI mukhtArane 'zrI jijJAsA' nAmakI eka zaMkA prakaTa kI thI aura mITiMgakA kAryaprArambha huaa| bAbU choTelAlajI kalakattA usakA samAdhAna cAhA thA, jisa para merA vicAra nimna (adhyakSa)250 jugalakizorajI (adhiSThAtA)3 bAbU jaya- prakAra haibhagavAnajI eDavokeTa (mantrI) pAnIpata, 4 lA. rAjakRSNajI 'zrI' zabda svayaM lakSmI, zobhA, vibhUti, sampatti, veSa, (pA. vyavasthApaka) dehalI, 5 zrImatI jayavantIdevI, 6 racanA, vividhaupakaraNa, trivargasampatti tathA prAdara-satkAra aura bAbU pannAlAlajI agravAla, jo hamAre vizeSa nimaMtraNa Adi aneka arthoMko liye hue hai| zrI zabdakA prayoga para upasthita hue the| prAcInakAlase calA A rahA hai| usakA prayoga kaba, kisane 1-maMgalAcaraNake bAda saMsthAke maMtrI bAbU jayabhagavAna jI eDavokaTa pAnIpatane vIrasavAmandirakA vidhAna upasthita aura kisIka prati sabase pahale kiyA yaha abhI ajJAta hai| zrI zabdakA prayoga kabhI zurU huA ho, para vaha isa bAtakA kiyA, aura yaha nizcaya huA ki vidhAnakA aMgrejI anuvAda dyotaka jarUra hai ki vaha eka pratiSThA aura Adara sUcaka zabda karAkara bA. jayabhagavAnajI vakIla pAnIpatake pAsa bhejA jAya, tathA unake dekhaneke bAda lA. rAjakRSNajI umakI rajiSTrI hai / ataH jisa mahApuruSake prati 'zrI' yA 'zriyoM kA prayoga huA hai vaha unakI pratiSThA athavA mahAnatAkA dyotana karatA karAnekA kArya sampanna kreN| 2-yaha mITiMga prastAva karatI hai ki dariyA gaMja naM0 hai| laukika vyavahAra meM bhI eka dUsaraka prati patrAdi likhanama 21 dahalI meM jo plATa vIrasevAmandirake liye kharIdA huaa| 'zrI' zabda likhA jAtA hai / sambhava hai isIkAraNa pUjyahai usa para bilDiMga banAnekA kArya jaldIse jaldI zurU puruSoMke prati saMkhyAvAcI zrI zabda rUDha huA ho| bullakoM kiyA jaay| aura AryikAoMko 105 zrI aura muniyoMko 108 zrI 3-anekAMtakA eka saMpAdaka maMDala hogA, jisameM nimna kyoM lagAI jAtI haiN| isakA koI purAtana ullekha mere 5 mahAnubhAva hoNge| zrI paM0 jugalakizorajI mukhtAra, bA. dagvanemeM nahIM AyA aura na isakA koI prAmANika ullekha choTelAlajI, bA. jayabhagavAnajI vakIla, paM0 dharmadevajI hI dRSTigocara huA hai| jainalI, aura paM0 paramAnanda shaastrii| tIrthakara eka hajAra ATha lakSaNoMse yukta hote haiN| saMbhava -yaha mITiMga prastAva karatI hai ki somAiTIke hai isI kAraNa unheM eka hajAra ATha zrI lagAI jAtI hoN| rajiSTarDa hone para mukhtAra sAhaba apane zayarma, jo dahalI muniyoMko 108, sullakoM aura prAyikAoMko 105 zrI klaoNtha milma aura bihAra sugara mila ke haiM unheM vIrasevA - unake padAnumAra lagAnekA rivAja calA ho| kucha bhI ho mandiraka adhyakSaka nAma TrAnsaphara kara dekheN| para itanA jarUra kahA jA sakatA hai ki yaha pRthA purAnI hai| 5-yaha mITiMga prastAva karatI hai ki vIrasevAmandira hAM, eka zrI kA prayoga to hama prAcIna zilAlekhoM meM prAcAryoM, marasAvAkA biAlDagaka dAkSaNakA zrAra jA jamAna makAna bhaTTArakoM, vidvAnoM aura rAjAoMke prati prayukta huA banAne ke liye par3I huI hai, jisameM do dukAneM banAneke liye na jimmakA prastAva pahalese pAsa ho cukA hai usake liye do nArAyanA (jayapura) ke 18vIM zatAbdIke eka lekhameM hajAra rupayA lagAkara banA liyA jAya / prAcArya pUrNacandra ke sAtha 1008 zrI kA ullekha hai| parantu 6-yaha mITiMga prastAva karatI hai ki patra vyavahAra aura isase purAnA saMkhyAvAcaka 'zrI' kA ullekha abhI taka nahIM hisAba kitAbameM miti aura tArIkha avazya likhI jAnI milA hai| -khullaka siddhisAgara cAhiye / 7-yaha mITiMga prastAva karatI hai ki hisAba kitAbake * zrIveSaracanAzobhA bhaartiisrldrume| liye eka klarkakI niyuktikI jAya / lakSmyAM trivargasaMpattau veSopakaraNe mtau|| -medinIkoSaH / -yaha mITiMga prastAva karatI hai ki anekAntakA naye varSakA mUlya 6) rupayA rakkhA jA / x kitane hI zvetAmbara vidvAn apane guru prAcAryoMko 100% jaya bhagavAna jaina maMtrI, vIrasevAmandira zrI kA prayoga karate hue dekhe jAte haiN| -sampAdaka Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. D. 211 anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka zAnAthajI, ... saMrakSaka 101) bA. motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 1500)bA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 101) bA. badrIprasAdajI sarAvagI, 1251) bA0 choTelAlajI jaina sarAvagI , 101) bA0 kAzInAthajI, * 251) vA0 sohanalAlajI jaina lamecU , 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 251) lA0 gulajArImala RSabhadAsajI .. 101) bA0 dhanaMjayakumArajI 251) bA0 RSabhacanda (B.R.C. jaina 101) bA* jItamalajI jaina 251) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 101) bA0ciraMjIlAlajI sarAvagI 251) bA. ratanalAlajI jhAMjharI 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, rA~cI 251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI 501) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 1251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI seTha suAlAlajI jaina 101) zrI phatehapura jaina samAja, klkt| 251) bA. mizrIlAla dharmacandajI , 10.) guptasahAyaka, sadara bAjAra, meraTha 251) seTha mAMgIlAlajI 101) zrI zolamAlAdevI dharmapatnI DA0zrIcandrajI, eTA 251) seTha zAntiprasAdajI jaina 101) lA0makkhanalAla motIlAlajI ThekedAra, dehalI 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 101) bA0 phUlacanda ratanalAla jI jaina, kalakattA 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) bA0 surendranAtha marendranAthajI jaina, kalakattA 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 101) bA. vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 101) bA. badrIdAsa AtmArAmajI sarAvagI, paTanA 251) bA0 manoharalAla nanheMmalajI, dehalI 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 5251) lA0trilokacandajI, sahAranapura 101) bA0 mahAvIraprasAdajI. eDavokeTa, hisAra meM 251) meTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 101) lA0 balavantasiMhajI, hAMsI ji0 hisAra 251) lA0 raghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI, dehalI 101) ku~vara yazavantasihajI, hAMsI ji. himAra 251) rAyabahAdura seTha harakhacandajI jaina.rAMcI 181) seTha jokhIrAma baijanAtha sarAvagI, kalakattA 51) seTa badhIcandajI gaMgavAla, jayapura 101) zrImatI jJAnavatIdevI jaina, dharmapatnI sahAyaka 'vaidyaratna' AnandadAsa jaina, dharmapurA, dehalI 101) bA0 rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101) bAbU jinendrakumAra jaina, sahAranapura 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI.TeDalI 101) vaMdyarAja'kanhaiyAlAlajI cA~da auSadhAlaya,kAnapura 101) bA0 lAlacandajI bo0 seThI, ujjaina 101) ratanalAlajI jaina kAlakA vAle dehalI *101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira' 101) bA. lAlacandajI jaina sarAvagI , ___ sarasAvA, ji0 sahAranapura prakAzaka-paramAnandajI jaina zAstrIrariyAgaMja rehalI / mabaka-spa-bAzI priTiMga hAUsa 23. dariyAgaMja, dehalI Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanakAta apraila 1954 sampAdaka-maNDala dhIjugalakizora mukhtAra 'yugavIra' bA. boTelAla jaina M. R.A.S. nA. jaya bhagavAna jaina eDavokeTa paNDita dharmadeva jaitalI paM0 paramAnanda zAstrI lA "S . . bhanekAnta varSa 12 kiraNa 11 kezAramA jI (udayapura). prasiddha sApayaM digambara jaina mandira Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 11 cintAmaNi-pArvagAyattavana-[ somasena 12 1 vaibhavako zRGgalAe~ (kahAnI)- . . mUlAcArakI maulikatA aura usake racayitA [manu 'jJAnArthI sAhityaratna 351 [paM.hIrAlAlajI sivAta zAstrI ..dharma aura rASTranirmANa- prAcArya khasI 148 mArya aura vida saMskRtike sammelanakA upakrama- ..kApura-[paM.ke. mujavalIjI zAstrI " 153 [bA. jayabhagavAnazI evokeTa .8 mUlAcAra saMgrahaprAyana hokara bhAcArArUpamaulika yugaparivartana (kavitA) prantha hai-[paM0 paramAnanda zAstrI [manu 'jJAnArthI' sAhityaratna vividha viSaya mahAvIra jayantI mAvi . samAjase nivedana 'anekAnta' jena samAjakA eka sAhityika aura aitihAsika sacitra mAsika patra hai| usameM aneka khoja pUrNa paThanIya lekha nikalate rahate haiM / pAThakoMko cAhiye ki ve aise upayogI mAsika patrake grAhaka banakara, tathA saMrakSaka yA sahAyaka banakara usako samartha vanAeM / hameM kevala do sau ikyAvana vathA eka sau eka rupayA dekara saMrakSaka va sahAyaka zreNI meM nAma likhAne vAle do sau sajanoMkI bhAvazyakatA hai| AzA hai samAjake dAnI mahAnubhAva eka sau eka rupayA pradAnakara sahAyakazreNI meM apanA nAma avazya likhAkara sAhitya-sevAmeM hamArA hAtha bNttaayge| mainejara-'anekAnta' 1 dariyAgaMja, dehalI. vivAhameM dAna amRtasara nivAsI bA. mukhImAlajI jaimane apane sapanaci. varzanakumArake vivAjhopanayameM 1.1). rAmame diye hai| -jayakumAra jaina anekAntakI sahAyatAke sAta mAga (.) anekAntake 'saMrakSaka'-tathA 'sahAyaka' bananA aura bnaamaa| (2) svayaM anekAmtake prAhaka bananA tathA dUsaroM ko bnaanaa| (3) vivAha-zAdI bhAdi dAnake avasaroM para anekAntako acchI sahAyatA bhejanA tathA bhijavAmA / (.) apanI ora se dUsaroMko anekAnta bheMTa-svarUkara athavA phrI bhijavAnA; jaise vidyA-saMsthAoM lAyariyoM, sabhA-sosAiTiyoM aura jaina-majaina vidvaanoN|| (1) vidyArthiyoM mAdiko anekAnta ardha mUlyameM neke liye 25),10) prAdikI sahAyatA bhejnaa| 25 kI sahAyatAmeM ..ko anekAnta ardhamUlya meM bhejA jA skegaa| (4)anekAntake grAhakoMko acche prastha upahArameM denA tathA dinAnA / (.) lokahitakI sAdhanAmeM sahAyaka acche sundara lekha likhakara bhejanA tathA citrAdi sAmagrIko prakAzanArtha juTAnA / ...... sahAyatAdi meMjane tathA patravyavahArakA patA:noTa-dasa grAhaka banAnevAle sahAyakoMko - mainejara anekAnta' 'bhanekAnta' eka varSa taka bheDasvarUpa bhejA jaaygaa| bIrasevAmandira, 1, dariyAgaMja, dehlii| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3ahama vastatattva-madhAtaka vizvatattvaprakAzaka bASika bhUlya 6) eka kiraNa kA mUlya // ) PISA % ER nInivirodhapvaMsIlokavyavahAravartakaH mamyak / / paramAgamasya bIja bhuvanekagururjayatyanekAnta / varSa 1 kiraNa 11 apraila 1654 vIramevAmandira,1 dariyAgaMja, dahalI caitra vIra ni0 saMvata 0480, vi. saMvata 2011 momasena-viracitam cintAmaNi-pAzvanAtha-stavanam zrIzAradA''dhAramukhAravindaM sadA'navadyaM natamaulipAdam / cintAmaNi cintinakAmarUpaM pAcaprabha naumi nirastapApamA nirAkRtArAtikRtAntasaGga sanmaNDalImaNDitasundarAGgam / cintAmaNi cintitakAmarUpaM pArzvaprabhunaumi nirastapApama // 2 // ziprabhA-rItiyazonivAsaM samAdhisAmrAjyasukhAvabhAsama / cintAmaNi cintinakAmarUpaM pArzvapramunaumi nirastapApam // 3 // analAkalyANasudhAbdhicandra sabhAvalImUna-subhAva-kendrama / cintAmaNi cintitakAmarUpaM pArzvaprabhunaumi nirastapApama // 4 // karAlakalpAntanivArakAraM kAruNyapuNyAkara-zAntisArama / cintAmaNi cintatakAmarUpaM pAzvaprabhunaumi nirastapApam / / vArNarisollAsakarIrabhUtaM niranjanA'laMkRtamuktikAntam / cintAmaNi cintitakAmarUpaM pAzvaprabhunaumi nirastapApam // 6 // krUropasarga parihatu mekaM vAJchAvidhAnaM vigatA'pasaGgam / cintAmaNi cintitakAmarUpaM pArzvaprabhunaumi nirastapApam / / 7 / / nirAmayaM nirjitavIramAraM jagaddhitaM kRSNapurAvatAram / cintAmaNiM cintitakAmarUpaM pArzvaprabhunaumi nirastapApam // 8 // aviralakavilakSmIsenaziSyena lakSmI-vibharaNaguNapUtaM somasenena gItam / paThati vigatakAmaH pArzvanAthastavaM yaH sukRtapadanidhAnaM saprayAti pradhAnam // 3 // Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlAcArakI maulikatA aura usake racayitA (zrI paM0 hIrAlAla jo siddhAntazAstrI) 'mUlAcAra' jaina sAdhumoke prAcAra-vicArakA nirU- prAcIna sAhityameM usakA koI ullekha abhI taka dekhane va paNa karane vAlA eka bahuta hI mahatvapUrNa evaM prAmANika sunane meM nahIM AyA / yaha lekha mApane 5-1-38 meM likhA thA graMtha hai, jise digambara-sampradAyakA bhAcArAMgasUtra mAnA isalie bahuta saMbhava hai ki taba takake Apake dekhe hue jAtA hai aura pratyeka digambara jaina sAdhu isake anupAra anyoM meM isakA koI ullekha bhApako prApta na huA ho / hI apane mUlottara guNoMkA pAcaraNa karatA hai| para san 1138 ke bAda jo di0 sampradAyake SaTkhaMDAgama, ___ mUlAcArake kA 'vakerAcArya mAne jAte haiM, para tiloyapaNNattI bhAdi prAcIna grantha prakAzameM pAe hai, unakI sthiti anirNIta yA saMdigdhasI rahane ke kAraNa kucha una takameM isa mUlAcArake ullekha milate haiN| pAThakoMkI vidvAn ise eka saMgraha grantha samajhate haiM aura isI liye jAnakArIke lie yahA~ ukta donoM pranthoMkA eka-eka ullekha mUlAcArakI maulika gAthAnoMko pranyAntaroM meM pAye jAne diyA jAtA hai :mAtrame ve unheM vahA~se liyA humA bhI kaha dete haiN| zvetA (1) SaTakhaNDAgama bhAga ke pRSTha 316 para dhavalA mbara vidvAn prajJAcnu paM0 sukhalAlajI sanmati-prakaraNake TIkAkAra prAcArya vIrasena apane matakI puSTi karate hue dvitIya saMskaraNako apanI gujarAtI prastAvanAma likhate dikhate haiM : 'taha pAyAraMge vi uttaM- digambarAcArya vaTTakerakI mAnI jAne vAlI kRti paMcasthikAyA ya chajjIvaNikAyakAladabamaeNe ya / 'mulAcAra' prayakA bArIka abhyAsa karane ke bAda hameM khAtarI ho gaI hai ki vaha koI maulika grantha nahIM hai, parantu ANAgejme bhAve ANAvicaeNa viciNAdi // eka saMgraha hai| vahakarane sanmatikI cAra gAya e (2,4.. yaha gAthA mUlAcAra (1,202) meM jyoMkI tyoM pAI 3) mUlAcArake samayasArarAdhikAra 1 80) meM kI jAtI hai| isa unlekhase kevala mukhAcArakI prAcInatAkA haiM. isase Apana itanA kaha sakate haiM ki yaha graMtha sidamanake hI patA nahIM calatA, baski vIramanAcAryake samaya meM vaha bAda saMkalita huA hai|" 'cArAMga' nAmase prasiddha thA, isakA bhI patA calatA hai| isI prakAra kucha digambara vidvAna bhI granthakAdikI prA0 vArasanakI dhavalA TIkA zaka saM0 738 me bana kara sthiti spaSTa na honase isa saMbaha prantha mAnate pA rahe haiM. samApta huI hai| jinameM paM0 paramAnandajI zAstrIkA nAma uslekhanIya hai| (2) dUsarA ullekha dhabalATIkAse bhI prAcIna grantha jinhoMne anekAmta varSa kiraNa 5 meM 'mUnAcAra saMgraha tiloyapaNNattImeM milatA hai, jo ki yativRSabhakIbanAI haI prantha hai| isa zIrSakase eka lekha bhI pragaTa kiyA hai aura hai aura jinake samayako vidvAnAMne pAMcavIM zatAbdI mAnA , usake antama lekhakA upasaMhAra karate hue likhA hai:- hai| tiloyapaNNasIke pAThave adhikArakI nimna do gAthA___ "isa saba tukhanA aura anya ke prakaraNoM athavA pradhi- bhAmeM deviyoMkI Ayuke viSaya meM matabheda dikhAte hue yatikAroMkI ukta sthiti parase mujhe to yahI mAlUma hotA hai vRSabhAcArya likhate haiM:ki mUlAcAra eka saMgraha anya hai aura usakA yaha saMbhahasva palidovamANi paMca ya sattArasa paMcavIsa pnntiisN| athavA sakalana adhika prAcIna nahIM hai, kyoMki TIkAkAra ra causu jugalesu bhAU NAdavyA iMdadevINaM // 531 // vasunandIse pUrva ke prAcIna sAhityameM usakA koI ullekha abhI taka dekhane tathA sunane meM nahIM paayaa|" * pAraNadugapariyaM vadaMte paMcapallAI / ___ upari-likhita donoM udAraNoMse yaha spaSTa hai ki ye mUlAdhAre iriyA evaM piuNaM zirUveMti // 532 // vidvAn ise saMkalita aura arvAcIna graMtha mAnate haiN| pati-cAra yugoM meM indra-deviyoMkI mAyu-kamase paM. paramAnandajIne 'mujAcAra'ko adhika prAcInana pAMca, sattaraha, paccIsa aura paitIsa pasyapramANa jAnanA mAnanemeM yukti yaha dI hai ki TIkAkAra basunandose pUrva ke cAhie ||13||iske bhAge bhAravayugala taka pAMca pAMca Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - kiraNa 19 ] mUlAcAra kI maulikatA aura usake racayitA [331 palyakI vRddhi hotI hai| aimA mUlAcArameM AcArya spaSTa. jo prazna aura uttara rUpase do gAthAeM pAI jAtI hai, tAse nirUpaNa karate haiM I bhI zvetA bhAcArAMgameM upalabdha nahIM haiM, jabaki ve donoM yativRSabhane yahAM mUlAcArake jisa matabhedakA ullekha gAthAeM mUlAcArake samayasArAdhikArameM pAI jAtI hai kiyA hai, vaha vartamAna mUlAcArake bArahaveM paryAptyadhikArakI aura isa prakAra haiM:80vIM gAthAmeM ukta rUpase hI isa prakAra pAyA jAtA hai:- kadhaM care kadhaM cikaghamAse ka saye! paNayaM dasa sattadhiyaM paNavIsaM tIsameva paMcadhiyaM / kathaM bhujeja mAsija kadhaM pArvaNa bajjhadi // 121 cattAlaM paNadAlaM paraNAzro pennpnnnnaao||0|| jada care jadaM ciTTha jadamAse jadaM sye| arthAt-deviyoMkI bhAyu saudharma-IzAna kalpameM pAMca jadaM bhujeja mAseja evaM pAvaM sa bajmada // 122 // palya, sanakumAra mAhendrakalpameM sattAha pakSya, brahmA brahmottara dhavalA TIkAke upayukta ullekhase tathA ina donoM karUpa meM paccIsa pakSya, sAntava-kApiSTha-kApameM paiMtIsa pakSya, gAthAoMkI upalabdhise vartamAna mUlAcAra hI AcArAMga raka-mahAzujhameM cAlIsa pakSya, zatAra-sahanApakarUpa meM sUtra hai, yaha bAta bhale prakAra siddha hotI hai| baiMtAlIma palya, mAnata-prANata kalpameM pacAsa pazya aura aba dekhanA yaha hai ki svayaM manAcArakI sthiti kyA bhAraNa-acyuta kalpame pacavana palya hai| hai aura vaha vartamAna meM jisa rUpa meM pAyA jAtA hai usakA yativRSabhAcAryake hama ullekhase mulAcArakI kevala vaha maulika rUpa hai yA saMgRhIta rUpa! prAcInatA hI nahIM, kitu pramANikatA bhI siddha hotI hai| mUlAcArakI rIkA prArambha karate hue mA.basunandIne yahA~ eka bAta aura bhI jAnane yogya hai aura vaha yaha jo utthAnikA dI hai, usase ukta prazna para paryApta prakAza ki mUlAcAra-kArane deviyAMkI mAyuse sambandha rakhane vAle par3atA hai ataH use yahAM udaghana kiyA jAtA hai| vaha jahAM kevala do hI matoMkA ullekha kiyA hai, vahAM tiloya usthAnikA isa prakAra hai:paNNattIkArane deviyoMkI bhAyu-sambandhI cAra mata-bhedoMkA ullekha kiyA hai| unameM prathama matabheda to bAraha svargoMkI zrutaskandhAdhArabhUtamaSTAdazapadasahasraparimANaM, mUlamAnyataH vAlAkA hai| tIsarA matabheda 'lokAyanI' (saMbhavataH guNapratyAkhyAna-saMstara-stavArAdhanA-samayAcAra-paMcAcAra piMDazuddhi-paDAvazyaka-dvAdazAnuprekSA'nagArabhAvanAlokavibhAga) granthakA hai| dUsarA aura cauthA mata mulAcAra samayasAra-zIlaguNaprastAra-paryAptyadhikAra-nibaddhamahArthakA hai| isase eka khAsa niSkarSa yaha bhI phAlata hotA hai gabhIraM, lakSaNasiddhapadavAkyavarNopacitaM, ghAtikarmakSayoki mUlAcAra-kArake sammukha jaba do hI mata-bheda the. taba tpannakevalajJAnaprabuddhAzeSaguNaparyAyavacitapadrvya navapatiloyapaNNatI-kArake sammukha cAra matabheda the-arthAt dArthajinavaropadiSTaM, dvAdazavidhatapo'nuSThAnotpannAnekatiloyapaNNattIke racanA-kAlasaM mUlAcArakA racanA-kAna itanA prAcIna hai ki mUlAcArakI racanA honeke pazcAt prakAraddhisamanvitagaNadhara devaracitaM mUlaguNottaraguNasvaaura tiloyapayaNAttIkI racanA honeke pUrva taka antarAla- rUpavikalpopAyasAdhanasahAyaphalanirUpaNapravaNamAcArAMgavartI kAla meM anya bhora bhI do mata-bheda deviyoM kI bhAyuke mAcAryapAramparyapravartamAnamalpabalamedhAyU-ziSyanimittaM viSaya meM uTha khar3e hue the aura tiloyaparaNattIkArane una dvAdazAdhikArairupamahatukAmaH svasya zrotRNAM ca prArabdhasabakA saMgraha karanA Avazyaka smjhaa| kAryapratyUhanirAkaraNakSama zubhapariNAmaM viddhacchIvaTTaina do ullekhoMse bhUnAcArako prAcInatA aura mauli- kerAcAryaH prathamanaraM tAvanmUlaguNadhikArapratipAdanArtha katA asaMdigdha ho jAtA hai| maMgalapUrvikAM pratijJAM vidhatte_yahAM eka bAta aura bhI dhyAna dene yogya yaha hai ki arthAt jozrataskandha-bAdazAharUpazrutavRSakA prAdhAradhavalA TIkA jo gAthA pAcArAMgake nAmase uddhata hai, bhUta hai, bhaTThAraha hajAra pada-parimAyA hai, mUlaguNa vaha zveta. mAcarAMgameM nahIM pAI jaatii| isake atirikta mAdi pAraha adhikAroMme mibaddha evaM mahAna artha-gAmbhIryarAjavAtikamAdimeM pAcArAMga svarUpakA baTana karate hue se yukta hai, bANa-sira varNa, pada aura vAkyoMse sama Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332] bhanekAnta [kiraNa 11 vita hai. pAtikarmacayase utpasa kevalajJAnake dvArA prAmANikatAkA hI bodha hotA hai, apitu usake kartA jinhoMne SaTa dravyoM aura nava padAki samasta guNa aura baTTakerAcAryake agAdha tapAMDityakA bhI patA calatA hai| paryAyoMko jAna liyA hai, aise jinendradevase upadiSTa hai, ukka ullekhake mAdhAra para kamase kama itanA to nirvivAda bAraha prakArake tapoMki anuSThAnase jinake aneka prakArakI mAnanA hI par3egA ki unheM prAcArya-paramparAse AcArAMgaaddhiyAM utpana huI hai, aise gaNadharadevase jo racita hai, kA pUrNa jJAna thA, ve usake pratyeka adhikArase bhalI aura jo sAdhuoMke mUlaguNoM aura uttaraguNoMke svarUpa, bheda bhAMti paricita the aura isIlie unhone unhIM bAraha upAya, sAdhana, sahAya aura phalakA nirUpaNa karane vAlA adhikAroMmeM aTThAraha hajAra padapramANa usa vistRta prAcA. hai, aise prAcArya-paramparAse pAye hue AcArAGgako papa saMgasUtrakA upasaMhAra kiyA hai| ThIka vaise hI, jaise ki bala buddhi aura mAthu bAje ziSyoM ke lie dvAdaza adhikAroM- solaha hajAra padapramANa pejadosapAhuDakA guNadharAcAryane se upasaMhAra karaneke icchuka zrIvaTTakerAcArya apane aura mAtra eka sau assI gAthAoMmeM upasaMhAra kiyA hai| zrotAjanAMke prArabdha kArya meM pAne vAle vighnoMke nirAkaraNa- mUlAcAra eka maulika prantha hai, saMgraha grantha nahIM, meM samartha aise zubha pariNAmako dhAraNa karate hue sarva prathama isakA parijJAna pratyeka adhikArake Adya maMgalAcaraNa mUlaguNAdhikArake pratipAdana karaneke lie maMgakha-pUrvaka aura antima upasaMhAra-vacanoMse bhI hotA hai aura jo pratijJA karate haiM: pAThakake hRdayameM apanI maulikatAkI mudrAko sahajameM hI isa utthAnikAke dvArA yaha prakaTa kiyA gayA hai ki aMkita karatA hai| yahA~ yaha kahA jA sakatA hai ki jaba jinendra-upadiSTa evaM gaNadhara-racita, dvAdazAMga vANIkA yaha maulika grantha hai, to phira isake bhItara anya graMthoMkI bhASa jo pAcArAMga sUtra hai vaha mahAn gambhIra aura ati gAthAeM kyoM upalabdha hotI hai| isa praznake uttarameM do vizAla hai, use apa bala-buddhi vAle ziSyoM ke lie bAteM kahIM jA sakatI haiN| eka to yaha-ki jina gAthAoMandhakAra unhIM bAraha adhikAroM meM upasaMhAra kara rahe hai, ko bhamya granthoMkI kahA jAtA hai, bahuta sambhava hai ki ve jinheM ki gaNadharadevane racA thaa| isa ullekhame prastuta inhIMke dvArA racita anya pranyoMkI hoM? aura dUsare yaha pranthakI maulikatA evaM prAmANikatA svataH siddha hai| ki anekoM gAthAe~ prAcArya-paramparAse calI A rahI thIM, yaha uklekha DIka usI prakArakA hai, jaisA ki kasAya- unheM mUlAcArakArane apane anyameM yathAsthAna nibaddha kara pAharake lie vIrasenAcAryane kiyA hai| yathA- diyaa| apane isa nibaddhIkaraNakA ye prastuta pranthameM yathA 'do aMgapuNyAyamegadeso ceva pAiriyaparaparAe sthAna saMsUcana bhI kara rahe haiN| udAharaNake taura para yahA~ mAgaMNa guNaharAiriyaM saMpatto puNo teNa guNaharabhaDAraNa aise kucha uslekha diye jAte haiM:yAyapavAdapaMcamapuSva-dasamavasthu-tadiyakasAyapAhuDamahaNNava- (1)vaMcha sAmAcAraM samAsado AraNupuvvIe (1) pAraeka gaMyavocchedabhaeNa padayaNavalaparavasokayahiyaeNa (2) vocchAmi samavasAraM suNa saMkhevaM jahAvuttaM (8,1) evaM pejjadosapAhuDaM solamapadasahassapamANaM hotaM (3) pajattI-saMgahaNI vocchAmi jahANupuvvIe (12,1) asIdisadamettagAhAhi upsNhaaridN|" tIsare uddharaNameM bhAyA humA 'pajjattI saMgahaNI' pada arthAt-ukta aMga-pUrvokA eka deza kI prAcArya upayukazaMkAkA bhalI bhAMti samAdhAna kara rahA hai| paramparAse pAkara guNadharAcAryakA prAsa huaa| punaH jJAna baTTakarAcAya kauna haiM ? pravAda nAmaka pA~ca pUrvakI dazavIM vastuke tIsare kasAya pAkharUpa mahAryavake pArako prApta una guNadhara-mahArakane mUlAcAra kattaki rUpameM jinakA nAma liyA jAtA jinakA ki hRdaya pravacanake vArasatyase paripUrNa yA, solaha hai, ve bahakerAcArya kauna haiM, isa praznakA abhI taka nirNaya hajAra padapamANa isa pejjadosapAhuDakA prantha-vicchedake pAsavAna nahIM ho sakA vibhiDa vidvAnoMne isake lie vibhila sevana ammI kadA pahA prAcAryokI kalpanAeM kI hai. parantu isa nAmake praacaarykiyaa| kA kisI zilAlekhAdimeM koI uslekhAdi na honese isa vivecanase bhavana mUlAcArako maulikatA aura 'bakerAiriya abhI taka vicAraNIya hI bane hue hai| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] mUlAcAra kI maulikatA aura usake racayitA [333 purAtana-jainavAkya-sacI kI prastAvanAke 11 para dhyAyane mujhe batAyA kikanakImeM 'beha' koTI pahAdIko pAcArya zrI. jugakizorajI mukhtArane likhA hai- aura 'karo' gavI yA mohalleko kahate hai| bekhagAya aura "xxx isa (baharAiriya) nAmake kisI bhI pArabAda jile meM isa mAmake gAMva bhaya bhI maujUda haiN| prAcAryakA uklekha anyatra gurvAvaliyoM, pahAvaliyoM zikhA- bhAge bhApa likhate hai-"paM. subsamyA zAstrIse jeba tathA prambha prazastiyoM mAdimeM kahIM bhI dekhane meM nahIM mAlUma humA ki zravaNavelgokhakA bhI eka muhalA vehageri pAtA aura isalie aitihAsika vidvAnoM evaM risarca ska- nAmase prasiddha hai|kaariklke hiriyaMgaDi basti patrAvatI baroMke sAmane yaha prazna parAbara sapA mA hai ki ye baha- devI mandirake eka stambha para zaka saM01517 kA eka karAdinAma kaunase bhAvArya aura kA " zilAlekha hai jo bhagavI bhASAmeM hai / isa lekha meM bahakAra' zrI mukhtAra sAne 'baharAcArya ke sandhi-viccheda- gAMvakA nAma do bAra bhAyA hai aura vaha kArikasake pAsa dvArA artha-saMgati biThAnekA prayAsa bhI ukta prastAvanAmeM hI kahIM honA cAhie / so hamArA anumAna hai ki bhUkhAkiyAve 'baharAiriya' kA bakarA mAriyA cArake kartA 'bahakeri' bhI kamAmake gAMvomasahI kisI aisA sandhi-viccheda karate hue likhate hai: gAMvake rahane vAle hoNge|" __ "vaTaka' kA artha vartaka-pravartaka hai, ''zivANI- premIjIke isa lekha meM sujhAI gaI panAmoM ke viSaya. sarasvatIko kahate haiM, jisakI vANI sarasvatI pravartikA meM mukhtAra sAhaba apanI usI prastAvanAmeM bikhateho janatAko sadAcAra evaM sammAna meM lagAne vAlI ho- "behageri pAbeTTakerI nAmake kucha mAma tathA sthAna pAye use bahakera' samamanA caahie| dUsare, bahakA-pravataMkoM meM jAte haiM. mukhAcArake kartA unhoM meM se kisI hari yA jo irigiri pradhAna-pratiSThita ho, athavA ri=samartha- bahakerI grAmake hI rahane vAle hoMge aura usa parase auratazaktizAlI ho, use 'bahakeri' jAnanA caahie| tIsare kuNDAdikI taraha 'behorI' kahalAne lagege, hama 'vaTa' nAma vartana-mAcaraNakA hai aura 'ka' preraka tathA saMgata nahIM mAlUma hotA-beha aura vaha zabdoMke rUpameM hI pravartakako kahate haiM, sadAcArameM jo pravRtti karAne vAlA ho nahIM. kintu bhASA tathA arthameM bhI bahuta antara hai|'' usakA nAma 'vaharaka' hai| athavA ghaTTa mAma mArgakA hai. zammapremIjIke lekhAnusAra chorI pahAdIkA vAcA kamI sanmArgakA jo pravartaka, upadezaka evaM netA ho use bhI bhASAkA zabda hai aura 'geri' usa bhASAmeM galI-mohallebaharaka kahate haiN| aura isalie arthakI haTise ye vaha ko kahate haiM, jabaki 'vaha' aura baTTaka' jaise zabda prAkRta rAdi pada kundakundake lie bahuta hI upayukta tathA saMgata bhASAke upayukta arthake vAcaka zabda hai aura prampakI mAlUma hote haiN| bhAracarya nahIM, jo pravartakarava-guNakI bhASAke anukUla par3ate haiN| pranyabharameM tathA usakI TIkAmeM viziSTatA ke kAraNa hI kundakunda ke lie bahakerakAcAya 'behageri' yA 'beDakarI' rUpakA eka jagaha bhI prayoga nahIM (pravartakAcArya) jaise padakA prayoga kiyA gayA ho|" pAyA jAtA aura na isa pranyake kavarUpameM anyatrI zrImAnakara usakA prayoga dekhane meM mAtA hai, jisase ukta kApanAko zIrSaka lekha jaina sidAnta-bhAskarake bhAga 12 kI kiraya avasa meM prakAzita bhA., usameM ve likhate hai: purAtana jainavAkyasUrI prastA..) upayukta donoM vidvAnoM ke kathanokA samApana karate xxxpahari' nAma bhI gA~vakA bodhaka honA hue mujhe guruvAra sAhabakA artha vAstavika nAmakI ora cAhie aura mUlAcArake kartA beDagerI yA bekarI prAmake adhika saMketa karatA dubhA jAna pAtA hai| badi paharA hI rahane vAle hoMge aura jisa taraha kokhakuNDake rahane hariya' kA samdhi-vimlera 'baTTaka+erA+bhAriya' karake vAle prAcArya koNAkoNAcArya, tathA ummulara prAmake aura saMskata-prAitake 'u-khayoH vayorameda: niyamako rahane vAle tumbulUrAcArya kahalAye, usI taraha ye bakarA dhyAna meM rakha sakArya kiyA jAya, to sahajameM hI bAya kahalAne lge| paka+ekhA+bhAcArya-vartakalAcArya nAma pragaTa ho isI lekha meM pApa viveka 5. ena. upA- bApAcArya indakundakA eka nAma 'ekhAcArya bhI Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 ] anekAnta [kiraNa 11 prasiddha hai| vartaka yA pravartaka yaha unakI upAdhi yA pada yahI kAraNa hai ki ve ziSyoM-sAmAnya sAdhujanoMke lie rahA hai, jisakA artha hotA hai-vartana, pravartana, yA pAca- hidAyata dete hue kahate haiM ki sAdhuko usa gurukula meM raNa karAnevAlA / mere isa kathanakI puSTi isI mUlAcArake nahIM rahanA cAhie, jahA~ para ki ukta pAMca prAdhAra na hoN| samAcArAdhikArase bhI hotI hai jisameM sAdhuko kahA~ para dUsare ullekhase bhI isI bAtakI puSTi hotI hai, jisameM nahIM rahanA cAhie isa pAtako batalAte hue mUlAcAra- ki saMgha ke prAdhArabhUta ukta pAMcoMke kRtikarma karanekA kAra kahate hai vidhAna kiyA gayA hai| tattha va kappaha vAsojatya ime matthi paMca aadhaaraa| samAcArAdhikArakI gAthA naM. 116 ke 'saMghavahavamo padakA mAiriya-uvajhAyA pavatta therA gaNadharA ya // 155 mA. vasunandikRta artha 'saMghapravartakazcaryAdibhirupakAraka: dekhanese aura svayaM prAcArAMga zAstrake racayitA honese arthAt-sAdhuko usa gurukumame nahIM rahanA cAhae, ' yaha bAta sahajameM hI hRdaya para aMkita hotI hai ki elAjahAM para ki prAcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthAvara aura cArya kisI bahuta bar3e sAdhu saMghake pravartaka pada para pAsIna gae.dhara, ye pA~ca prAdhAra na hoN| the aura isI kAraNa pazcAdvartI prAcAryoMne unheM isI nAmamA. basunandI 'pavatta' padakI vyAkhyA karate hue se smaraNa kiyA / vartaka ejAcAryakA hI prAkRtarUpa likhate haiM:-'saMghaM pravartayatIti pravatekaH' bharthAt jo saMgha. 'baharAiriya' hai| aisA jJAta hotA hai ki mUlAcArakI jo kA uttama dizA meM pravartana kare, vaha pravartaka kahalAtA hai| mUlatiyA~ prA. vasunandIke sAmane rahI haiM unake anta svayaM mUlAcAra-kAra upayukta pAMcoM mAdhAroMkA artha meM 'baharAiriya virahaya' jaisA pATha rahA hogA aura usameM isase bhAgekI gAthAme isa prakAra sUcita karate hai: ke antima pada 'mAiriya' kA saMskRtarUpa prAcArya karake sisANuggahakusalo dhammuvadesoya sNghvttttyo| prAraMbhake 'caTTakera' ko unhoMne kisI prAcArya vizeSakA nAma / samajhakara aura usake saMskRtarUpa para dhyAna na dekara apanI prati-jo ziSyoMke anagraha meM kuzala ho. TIkAke mAdi bacatameM usake racayitAkA 'vaTTakerAcArya prAcArya karate haiM jo dharmakA upadeza de, vaha upAdhyAya nAma se ullekha kara diyaa| kahalAtA hai| jo saMghakA pravartaka ho caryA Adike dvArA vartaka-elAcArya yA kundakunda upakAraka ho use pravartaka kahate hai, jo sAdhu-maryAdAkA ukta vivecanase yaha to spaSTa ho gayA ki mUlAcArake upadeza de, yaha sthavira hai aura jo sarva prakArase gayAko kartA pravartaka enAcArya hai| para isa nAmake bhaneka prAcArya rakSA kare use gaNadhara kahate haiN| ho gaye haiM, prata mUlAcArake karttA kaunase elAcArya hai| mUlAcAra kArane isase bhAgeke SaDAvazyaka adhikAra meM yaha sahaja hI prazna upasthita hotA hai / aitihAsika sAmAyika karaneke pUrva kisa-visakA kRtikA karanA vidvAnoMne tIna enAcAryoMkI khoja kI hai| prathama kundakunda, cAhie, isa praznakA uttara dete hue kahA hai : jo mUlasaghake pravartaka mAne jAte haiN| dUsare ve, jo dhavalA mAriya-uvajhAyANaM pavattaya tther-gnndhraadiinnN| TIkAkAra vIrasenAcAryake guru the aura tIsare 'jvAlinImata' edesi kidiyamma kAyana NijjarachAe // 44 // nAmaka grantha ke prAdha praNetA / jaisA ki lekhake prArambhameM arthAt karmoMkI nirjarAke lie prAcArya, upAdhyAya, batAyA gayA hai, dhavalA TIkAmeM mUlAcArake prAcArAMgake pravartaka sthavira aura gaNadharAdikA kRtikarma karanA caahie| rUpase aura tiloyaparaNatImeM mUlAcArake rUpase ullekha mUlAcArake ina donoM uddharaNoMse jahAM pravartaka' pada hone ke kAraNa mUlAcArake kartA antima donoM elAcArya kI vizeSatA prakaTa hotI hai, vahAM usase isa bAta para bhI nahIM ho sakate hai, ataH pArizeSanyAyase kundakunda hI prakAza par3atA hai ki mUlAcAra-racayitAle samaya taka aneka ekhAcAryake rUpase siddha hote haiN| sAdhu-saMgha vizAla parimANa meM vidyamAna the aura unake mUlAcArakI kitanI hI prAcIna hastalikhita pratiyoM bhItara ukta pA~coM padoMke dhAraka muni-puMgava bhI hote the| meM bhI pranyakartAkA nAma kundakundAcArya pAyA jAtA hai| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arya aura dravir3a saMskRti ke sammelana kA upakrama kiraNa 11 ] mANikacandra granthamAlAle prakAzita mUlAcAra ke anta meM jo puSpikA pAI jAtI hai usameM bhI mUtrAcArako kuraMdakudAcArya prIta likhA hai| vaha puSpikA isa prakAra hai :'iti mUlAcAravivRtau dvAdazo'dhyAyaH / kundakundAcAryapraNItamUlAcArAkhyavivRtaH / kRtiriyaM vasunandinaH zrIzramahastha / ' isase bhI ukta kathanakI puSTi hotI hai / * kundakunda ke samayasAra, pra.canasArAdi granthoMke sAtha mUlAcArakA kitanA sAdRzya hai, yaha pRthak lekha dvArA pragaTa kiyA jAyagA | yahA~ para isa samaya itanA hI kahanA hai ki mUlAcArako sAmane rakhakara kundakundake anya granthoMkA gaharA abhyAsa karane vAle pAThakoMse yaha bhavidita nahIM rahegA ki mUlAcAra ke kartA prA0 kundakunda hI haiN| aisI hAlata meM prajJAca paM0 sukhalAla jokA yA paM0 paramAnaMdajI zAntrIka kathana kitanA pAra garbhita hai, yaha sahaja hI jAnA jA sakatA hai| yahA~ para mujhe yaha prakaTa karate hue prasavatA [ 335 hotI hai ki paM0 paramAnandajIko aba apane usa pUrva kathanakA Agraha nahIM hai, ve kucha pahalese hI mULAcArako eka ati prAcIna maulika grantha samajhane lage haiN| pA~cave zrutakevalI bhadrabAhuke samaya meM hone vAle durbhisa me jo saMghabheda ho gayA aura idhara rahane vAle sAdhugroke AcAra-vicAra meM jo zithilatA bhAI, use dekhakara hI mAnoM prA0 kundakundane sAdhuoMke AcAra pratipAdaka mUla AcArAMgakA uddhAra kara prastuta grantha kI racanA kI, isI kAraNa se isa pranthakA nAma mUlAcAra par3A aura tadanusAra sAdhu- saMghakA pravartana karAne se unake saMghakA nAma bhI mUla saMgha pracalita huA, ye donoM hI bAteM 'baTTarAi riya' nAmake bhItara chipI huI haiM aura isa prakAra hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki mUlAcAra ati prAcIna maulika prandha hai aura usake racayitA ekAcArya nAma se prakhyAta bhA0 kundakunda hI hai| Arya aura dravir3a saMskRtike sammelanakA upakrama ( bAbU jayabhagavAnajI eDavokeTa ) dravir3a saMskRtikI rUpa rekhA bhAratako hindU saMskRti do mukhya saMskRtiyoMke sammenase banI hai, inameM eka vaidika AryoMkI Adhidaivika saMskRti aura dUsarI drAvir3a logoMkI AdhyAtmika saMskRti / parantu vAstava meM yadi dekhA jAya to hiMdU saMskRtikA adhikAMza bhAga bArahame caudaha zrAne taka saba anArya hai| bhAra tIyAMkA khAna-pAna (cAvala, bhAta, dAla, satta uu, dUdha, ghI, gur3a, zakkara Adi ) veSabhUSA (dhotI, cAdara, pagar3I) rahana sahana. ( grAma, nagara durga, pattana ) AcAra vyavahAra ( ahisAtmaka - sabhI ke adhikAroM aura subhItAmrakA Adara karanA ), jIvana Adarza - ( muktikI khoja), dhArAdhyadeva ( tyAgI, tapasvI siddha puruSa ) dharma mArga - (dayA, dAna, damana, vrata, upavAsa ) pUjA-bhakti tIrtha gamana Adi sabhI bAteM dravir3a saMskRtike sAMce meM DhalI haiM 1 / bhAratIya va vaidika sAhityake anuzIlanase tathA baghu 1. (a) anekAnta varSa 13 kirayA 4-2--lekhaka dvArA jilita 'bhAratakI ahiMmA saMskRti' zIrSaka lekha / (ghA) baMgAla rAvala eziyATika sosAiTIkI patrikA bhAga 16 saMkhyA 1 varSa I0 1350 meM prakAzita eziyAyI purAtatva va sindha aura paMjAbake mohanajodar3oM tathA har3appA nagaroMkI khudAIse prApta vastuoMse yaha bAta to sarva sammata hI hai ki vaidika AryagaNa laghu eziyA aura madhya eziyA ke dezoM meM se hote hue tretAyugakI cAha lagabhaga 3000 I0 pUrva me ichAvarta aura uttarapazcimake dvAra se paMjAba meM Aye the / usa samaya pahajese hI drAvida loga gAndhArase videha taka; aura paMcAnasaM dakSiNa ke mayadeza taka aneka jAtiyoM meM baTe hue aneka janapadoMmeM base hue the, aura sabhyatA meM kAphI bar3he khar3e the| ye durgaM grAma, pura aura nagara banAkara eka suvyavasthita rASTrakA jIvana vyatIta karate the| ye vAstukalA meM bar3e pravINa the| ye bhUmi khodakara bar3e sundara kUpa, tAlAba, bAyado, bhavana aura prAsAda banAnA jAnate the / inake nagara aura durgaM IMTa, patthara aura cUne ke bane hue the| inake kitane hI durga lohA, sonA DA0 sunIti kumAra caTarjIkA lekhA 'kRSNA dvapAyana vyAsa aura kRSNa vAsudeva / ' 2. (gha) " hi sarpAH kRpA iva hi sarpANAmAyatanAni asti vai manuSyAyAM ca sarpAyAM ca vibhrAtRvyam" / 04-1-2-3 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 ] aura dIse yukta the| kRSi pazupAlana vyA dakSa / pAra aura zilpakalA inake mukhya vyavasAya the / ye jahAja calAne kI kalA eka the ve jAoM dvArA samudrI mArgase laghu eziyA tathA uttara pUrvIya aphrIkA ke dUravartI dezoMke sAtha vyApAra karate the1 | anekAnta inhoMne apane ucca naitika jIvanale ukta dezoMogoM ko kAphI prabhAvita kiyA thA aura unheM apane bahuta dhArmika prAdhyAna batalAye the| unameM apanI AdhyAtmika saMskRtikA prasAra bhI kiyA thaa| uka dezoM jamane vAle sabhI sumerI aura bAsurI sabhyatAoMne jo sRSTi-pra aura sRSTi pUrva vyavasthA sambandhI mRtyu tamAdapuruSa cAramA asura-vA-prajApati- hirayayagarbhavAda. visRSTi icchA, tapanAdike AkhyAna (Mythes ) pracalita haiM, ve ina dasyulogoMkI hI dena haiN| ve inake mRtyu va ajJAnatama prAcchAdita saMsArasAgaravAda, saMsAra-vicchedaka cAdipuruSa janmavAda, zAhivAra, tyAga tapasyA dhyAna vikhInatA dvArA saMsArakA pralayavAda anya adhyAtmika AkhyAnoMke hI Adhidaivika rUpAntara haiM; me AkhyAna laghu eziyAmeMse calakara AnevAle Arya abake vaidika sAhitya meM to kAphI bhare hue haiM; parantu madhyasAgarake nikaTavartI dezoMmeM pIchese bahurI, IsAI, isalAma Adi jisane bhI dharmokA vikAsa huA hai, una sabhI apane-apane granthoM ka kyAnoMkA atirUpase bakhAna kiyA hai, cU~ki ye sabhI dhyAna AdhyAtmika hai aura AdhyAtmika vyAkhyAhI sArthaka Thaharate hai | isaliye AdhyAtmika paramparAle vilaga ho jAne ke kAraNa jaba inakA artha anya uka deza vAloM Adhidaivika rIti karanA cAhA to ye sabhI vicArakoMke liye jaTila samasyA bana gaye / aura Aja bhI ye Izvara vAdI vicArakoMke liye eka gahana samasyA hai| vedavida loga sarpa cinhakA ToTakA ( Totem ) adhika prayoga meM jAneke kAraNa nAga, ahi, sarpa Adi nAmoMse the| vANijya vyApAramai kurA ho kAraNa ye pArthaM (vadhika) kahalAte the / zyAmavarNa honeke [rikha 11 kAraNa me kRSNa bhI kahalAte the| apanI bauddhika pratimA aura ucca AcAra-vicArake kAraya me apaneko dAsa va dasyu (camakadAra) nAmale pukArate the| prabhArI va saMbadhI / hone tathA isake upAsaka hone ke kAraNa me mAtya bhI kahalAte vRtra the, ye pratyeka vidyAoMke jAnakAra honese drAvida nAmase prasiddha the, saMskRta vidyAdhara zabda 'zAvi' zabdakA hI / isIsaMkRvidyAra liye pile paurANika va sAhitya kathA, rAmAyaNa, mahAbhArata Adi granthoMmeM inheM vizeSatayA bindhyAcala pradezI tathA dakSiya anArya logoMkA vidyAdhara zabda hI nirdeza kiyA gayA hai| ye bar3e baliSTha, dharmaniSTha, dayAlu aura ahisAdharmako mAnanevAle the| ve apane iSTadevako putra (arthAt saba orase ghera kara rahane vAlA arthAt sarvajJa) 4 (sacAdarI parameSThI (parama siddhike mAlika jina (saMsArake vijetA mRtyunjaya ) ziva (bhAnandapUrNa ) Izvara (mahimApUrNa nAmase pukArate the| Ama-zuddhike liye mahilA saMyama rUpa mAgaMDe anuyAyI, ye ve dezI (jaTAdhArI) (zizana- deva ) ( nagnasAdhuoM) ke upAsaka peTa me nadiyoM aura parvatoMko ina yogiyoMkI tapobhUmi hone ke kAraNa tIrthasthAna mAnate the| ye vyagrodha, azvastha, Adi vRttoMko yogiyoMke dhyAna sAdhanAse sambandhita honeke kAraNa pUjya vastu mAnate the| (1) [a] vizeSa paryAgake liye dekheM anekAnsa varSa 11 kira 2 meM prakAzita lekhakakA "mohanajodaDo kajIna aura Adhunika jaina saMskRti" zIrSaka lekha / drAvir3a saMskRtikI prAcInatA zAvika logoMkI isa prAdhyAtmika saMskRtikI prAcInatAke sambandha meM itanA kahanA hI paryApta hogA ki Aryajana ke zrAgamana se pUrva yaha saMskRti bhArata meM pracalita thii| yahAMke vijJajana deva-upAsanA satya-cintana, aura kavibhAvukatA Upara uThakara dhAramayakI sAdhanA haTa cuke the| ve sAMsArika abhyudayako nIrasa aura mithyA jAna adhyAtma (2) Rgveda 8 8-11-12 (3) rAmAyaNa ( vAlmIki) sundarakAMDa sarga 12 / brAhmI saMhitA 12038 padmapurANa svargakha / (4) vRtroha vA'idaM sarve vRtvA zizyo yadidamantareNa dyAvA pRthivI yadidaM sarvaM kRtvA hirave tasmAdo nAma / - zatapatha mA0 1. 1.2.4 (2) isake liye dekheM anekAnta varSa 12 kiraNa 2 va 3 meM lekhakake 'bhArata yogiyoMkA deza hai zIrSaka lekha Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11) Arya aura dravir3ake saMskRti sammelana upakrama [337 abhyudaya ke liye syAgI, bhivAcArI pora araNyavAsI vaidika AryoMkA Adi dharmabana cuke the, ve tapasyA dvArA mahan, jina, ziva, Izvara, paMjAbame basane vAle mAryagaNa apanI phArasI zAkhAke parameSThobya jIvanake uccatama bhAdazaMkI siddhi pA svayaM samAna hI jo phArasa (IrAna) meM bhAvAda ho gaI thI, siddhabana cuke the| bharaNyoM meM ina siddhapuruSa ke neke. mAdhidaivika saMskRtike mAnane vAle the| ve mAnava cetanAkI sthAna jo niSada, niSIdi, niSadhA, niSodikA nAmose usa zaizavadazAse abhI upara na uThe the, jaba manuSya sambodhita hote the. bhAratIya janake lie zikSA dIkSA, svAbhAvika pasandake kAraNa raMgaviraMgI camatkArika cIjoMzodha-ciMtana, mArAdhanA upAsanAke kendra bane hue the| ina ko dekha pAzcarya-vibhora ho uThatA hai, jaba vaha bAhaniSadoM parase prApta honeke kAraNa hI bhAryajanane pocesa tayoMke sAtha dabakara unheM apane khela-kUda mAmoda-pramodakA adhyAtmavidyAko 'upaniSad' zabdame kahanA zurU kiyA sAdhana banAtA hai unake bhoga upabhogameM vahatA humA / ye sthAna pAjakala jaina jAgoma niziyA vo nizi gAyana aura nRtyake lie prastuta hotA hai| jaba vaha apanI nAmAMse prasiddha hai aura ina sthAna kI yAtrA karanA eka laghutA va bevasI prAkRti zaktiyoM kI vyApakatA aura puNya kArya samajhA jAtA hai| unakI isa jIvana-jhAMkIse aaretA . yahA~ para yahI anumAna kiyA jA sakatA hai ki aihika unameM devatA buddhi dhAraNa karatA hai, unake sAmane natamastaka vaibhava aura duniyAvI bhAga vilAsa vAle zaizava kAlase ho unase sahAyatArtha prArthanA karane para utArU hotA hai| uTha kara tyAga aura santoSake praur3ha jIvana taka pahu~cate the, hama dazAmeM sarvavyApaka UMcA prAkAza aura usameM rahane unheM kyA kucha samaya na lagA hogaa| pravRtti mAgasa vAle sUrya, candra, nakSatra, tArAgaNa tathA niyamabada ghUmane nivRttikI bhora mAMba khAnese pahale ina khAMgAMne aihika bAbA tucaka antariSa. loka aura usameM basane vAle vaibhavake sRjana, prasAra aura vilAsameM kAphI samaya bitAyA megha, parjanya, vidya ta prabhaMjA, vAyu, tathA pRthvIloka, aura hogaa| bahuta kucha devI-devatA arcana dharma puruSArtha athavA usa para Tike huye samudra, parvata, citija, uSA bhAdi sabhI martha kAma puruSArtha athavA vazIkaraNa yantra-mantroMke karane sundara aura camatkArika tava jIvana meM jijJAsA, bhoja, para bhI jaba unakA manorathakI prApti na huI hogI. taba hI skRti aura vikAsa karane vAle hote hai, isIlie hama hI to ve inako dRSTima mithyA aura nismAra jace hoNge| dekhane meM isa lambe jIvana prayoga para dhyAna denese yaha anumAna phAramI aura hindI poropIya zAkhAoMkI taraha pasa hotA hai ki bhAratIya saMskRtikA prArambhika kAla ghedika (mAkAza varuNa (prAkArAkA vyApaka devatA) mitra prAryajanake Agamanase kamase kama 1.00 varSa pUrva arthAt (bhAsamAnI prakAza ) sUrya, mahata (antarikSameM vicarane 10.. IsA pUrtakA jarUra hogA / isa anumAnakI puSTi vAlA vAyu) agni, uSA, adhin (prati aura samyA bhAratIya anuzratise bhI hotI hai ki satayugakA dharma tapa samayakI prabhA) bhAdi devatAoMke upAsaka the / thA, aura tretA yugameM yajJoMkA vidhAna rahA, aura dvAparama isa sambandhameM yaha bAta yAda rakhane yogya hai ki yajJoMkA hAsa honA zurU ho gyaa| bhAratIya jyotiSa gaNa zaizavakAlameM manuSyakI mAnyatA bAharI aura prAdhidaivika nAke anusAra satayugakA parimANa 4800, pretAkA 16.. kyoM na ho usake sAtha usakI kAmanAoM aura vedanAmoMkI dvAparakA 24..aura kalikA 1200 varSa hai| yadi vaidika anubhUtiyAMkA ghaniSTa sambandha banA rahatA hai| aura yaha bhAryajana zretAyugake madhya meM bhAratameM pAye hue mAne jAya svAbhAvika bhI hai, kyoMki jagat aura tatsambandhi bAtoMaura netAkA madhyakAla 3... ImbI pUrva mAnA jAya to ko jAnane ke lie manuSyake pAsa apane anubhUtike sivAya dvAvida saMskRtikA bhArambhika kAla usase kaI hajAra varSa pUrvakA honA siddha hotA hai| (2) (A) S. Radha Krishnan-Indian philosophy Vol. one-chapter first. (1)manusmRti 1.1, mahAbhArata zAntiparvaadhyAya 21. (B) Prof. A Macdonell-Vedic My21-11 / muNDaka upaniSada-1-1-1 thology V), 2 and 3 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338] anekAnta [kiraNa 11 aura pramANa bhI kaunamA hai| isIliye vaha jagat aura nahIM hai| duHkhoMkI nivRtti aura sukhoMkI siddhi ke liye usakI zaktiyoMkI vyAkhyA sadA apano anubhUtike anuH yajJa hI jIvanakA prAdhAra hai / devatA stuti eka maMtra hI rUpa hI karatA hai| yadyapi bhAdhidaivika pakSa vAloMkI zabdavidyAko parAkASThA hai| isase adhika lAbhadAyaka mAnyatA hai ki Izvarane manuSyako apanI chAyA anurUpa aura koI vANI nahIM ho sktii| isI taraha brAhmaNa pranthoMpaidA kiyA hai| parantu manovijJAna aura itihAsavAloM meM kahA gayA hai ki yajJa hI devatAoMkA asa hai| yajJa kA kahanA hai ki manuSya apanI anubhUtike anurUpa hI hI dharmakA mUla hai / yajJa hI zreSThatama karma hai3 / binA jagat , Izvara, aura devatAoMkI dRSTi karatA hai| aura yajJa kiye manuSya ajAtake samAna hai| isIliye devaisa taraha manuSyakA mAdidharma sadA mAnavIya devatAvAda tAmoMkI prArthanA kI gaI hai ki sabhI devatA apanI-apanI (Anthropomorahism ) hotA hai| patniyoM sahita rayAMmeM baiThakara bhAveM aura havi grahaNa karake isI taraha paidika mAyokA Adi dharma bhI mAnavIya santuSTa hoveN| devatAvAda thAra / inake sabhI devatA mAnava-samAna sajIna jaba taka manuSyako apanI garimA aura zobhAkA bodha saceSTa, prAkRti-prakRtivAne the / ve mAnava samAna hI nahIM hotA usakI bhAvanAeM bhI usakI bAhyadRSTi anurUpa khAna pAna karate aura vastrAbhUSaNa pahanate the| ve mAnavI sAdhAraNa aihika bhAvanAmoM taka hI sImita rahatI hai| ve rAjAmoMkI taraha hI vAhana, astra, zastra, senA, mantrI dhana dhAnya-samRddhi putra-pautra utpatti, rogavyAdhi-nivRtti, bhAdi rAjavibhUtiyoMse sampanna the| ve rAjAoMkI taraha hI dIrgha prAyu, zatramAzana, Adi taka pahu~cakara ruka jAtI hai| ruSTa hone para roga, marI, dubhita, ativRSTi, anAvRSTi usake liye inhIMkI siddhi jovanakI parAkASThA hai, inase bAdi vipadAmose duniyAmeM tabAhI varapA kara dete hai aura mAge use jIvana-kalyANakA aura koI prAdarza najara nahIM saMtuSTa hone para ve logoMko dhana-dhAnya, putra pautra saMtAnase paataa| isalie svabhAvataH Adhidaivikayugake pAryajana mAkhA-mAla kara dete hai| uktabhAvanAoMko lekara hI devatAoMkI prArthanA karate hue dikhAI par3ate haiN| RgvedakA adhikAMza bhAga isa hI prakAraina devatAmoMko santuSTa karaneke lie manuSyake pAsa kI bhAvanAoM aura prArthanAmoMse bharapUra hai / ina mantroM meM sivAya yajJa, havana kuravAnI, prArthanA-stutike aura upAya ho kaunasA hai| isalie mAnava samAja meM jahA~ kahIM aura indradevatAsa jahA~-jahA~ damyunoMke sarvanAza aura inake jaba kabhI bhI devatAvAdakA vikAsa humA hai to usake dhana-haraNa mAdike liye prArthanAeM kI gaI haiM ve una ghora jabAiyAMkI pratidhvani hai jo pAryajanako apane varNa aura sAtha sAtha yajJa, havana, stuti, prArthanA, mantrIkA bhI vistAra humA hai / isa taraha devatAvAdake sAtha stotroM sAMskRtika vibhedoMke kAraNa dIrghakAla taka damyu logoMke sAtha lar3anI par3I hai| inakA aitihAsika tathya siMdhudeza aura yAjJika kriyAkANDakA ghaniSTha sambandha hai| Rgveda meM aura paMjAbake 1000 varSa purAne mohanajodar3o aura harappA ina praznoMke uttarameM ki 'pRthvIkA aMta kaunasA hai,saMsAra __ sarIkhe dasyu logoMke una samRddhazAlI nagaroMkI barabAdIse kI nAbhi kaunasI hai, zabdakA paramadhAma kaunasA hai' kahA samajhameM pA sakatA hai jinake dhvaMsa avazeSa abhI 1125 gayA hai ki yajJavedI hI pRthvIkA anta hai, yajJa hI saMsArakI nAbhi hai aura brahma (mantrastotra hI)zabdakA paramadhAma (1) yajJo devatAnAm bhvm|| zatapatha brAhmaNa 8-1-21. arthAt zina kAyamase bhAge koI kalyANAkA sthAna (2) yajJopaM Rtasya yoniH ||shtpth brAhmaNa 1-3,4-16 (2) yahove zreSThatamaM karma zatapatha brAhmaNa 1-0.14 (9) So god created man in his own image. Bible Genesis 1-27 (7) ajAtoha vaitAvatpuruSoM yAvaca bhajate sa (2) vahI Indian Philosophy aura Vedic yajhenaiva jaayte| jaimiNi upa. 3-115 Mythology. (1) Rga-3.6- 2 (., iyaM vediH paroaMta:pRthivyA ayaM yajJo bhuvanasya naabhiH| (1)ga-2.2 / putra pautra utpatti ke liye) ayaM somo vRSNo bharavastha rejo mahAyaM vAcaH paramaM byom| bhaga-10-15(zatavarSa mAyuke khiye) baga-1, 165, 19, rAga-10-2010-11-11-1(dasyu nAzake liye)| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] Arya aura dravir3ake saskRti sammelana upakrama [336 ke lagabhaga sarakArI purAtatva vimAga dvArA prakAsameM upAyoM dvArA manISijana ina devatAmoke nAma uccAraNa mAye haiN| bhArase bacane kA prayatna kara rahe the| bahudevatAvAdakA udaya ye sabhI devatA eka samaya hI raSTine na pAye the, ye vibhinna yugoMkI paidAvAra the| zurU zurUmeM ye sabhI devatA jyoM-jyA vaidika RSiyoMkA anubhava bar3A aura unapara nIce, dAyeM-bAyeM lokakI vibhinna zaktiyAM unake avalo apane-apane kSetra meM eka dUsarese bilkula svatantra, vikkula mbarachanda mahAzaktizAlI mAne jAte rhe| apane apane kanameM pAI. tyA tyoM inake adhinAyaka devatAoMkI saMkhyA vizeSa kSetra meM pratyeka devatA sabhI anya devatAoMkA zAsaka bar3hatI calI gii| bhAkhira yaha saMkhyA kama brAyaviMrA arthAt banA thaa| pIchese eka jagaha sammizraNa hone para isameM tArasetosa taka pahuMca gii| bhUgvedakI 366 kI zruti anu. tamyatA, mukhyatA va goNatAkA bhAva paidA hone lgaa| sAra tI saMkhyA 35 taka bhI pahu~ca gaI thii| ina inakI zurU zurU vAlI svacchandatAkI vizeSatA eka aimI 23 devoM meM pATha vasu (1 agni, 2 pRthvI, 3 vAyu,. vizeSatA hai jo na bahuIzvaravAdase sUcita kI jA sakatI hai antarita bhAdisya, 6 cau, candramA, manacaya )2 aura na ekezvaravAdase 1 pro. meksamUlarane isake liye eka gyAraha ruba daza prANa aura eka bhAramA3 / dvAdaza bhAdasya naI saMjJA prastuta kI hai Henotheism arthAt bArI(dAdarA mApa) eka indra, eka prajApati, sammilita bArIse vibhinna devoMkI sarvocca pradhAnatA, yaha bAta vo mAne jAne lage the| ina devatAoM kI saMkhyA bar3hatI-bar3hatI sahaja manovijJAnakI hai ki koI manuSya eka sAtha aneka itanI yophala ho gaI ki inheM samajhane aura samajhAne ke devatAoMko eka samAna sarvocca pradhAna honekI kalpanA liye vidvAnAMna inheM lokako apekSA tIna zreNiyoMmeM nahIM karatA, vaha eka samaya meM ekako hI pradhAnatA detA hai| vibhakta karanA zurU kiyaa| yasthAnIya, antarikSa sthAnIya RgvedameM jo hama sabhI devatAoMko bArI-bArIse sarvapradhAna aura pRthvI sthAnIya / ina zreNibaddha devatAoM meM bhI humA dekhate haiM usakA spaSTa tathya yahI hai ki ye sabhI cajokakA sUrya, antarikSa lokakA vAyu aura pRthvIlokakI devatA eka hI jAti aura eka hI yugakI kalpanA nahIM agni mukhya devatA mAne jAne lage, parantu inameM bhI devA hai ki ye bhaugolika aura sAMskRtika paristhiti anusAra sura athavA bhAryadamyu saMgrAmoM meM adhika sahAyaka honeke vibhinna jAtiyoM aura vibhinna yugAMkI kalpanA para bhASAkAraNa vaidika pAryoMna jo mahattA indrako pradAna kI vaha rita hai! isalie ye apane-apane varNa, yuga aura kSetra meM anya devatAyoMko hAsila na huI / jaba ina devatAmAMkI pradhAnatAkA sthAna dhAraNa karate rahe haiN| ina sabakA udgama pRthak pRthaka stuti aura yajJa anuSThAna karanA, manupyakI itihAsa eka dUsarese pRthak hai aura una sUktoMse bahuta purAnA zaktime pAharakA kAma ho gyaa| taba eka hI sthAnameM hai, jinameM inakA stuti gAna, kiyA gayA hai| ina bAyazvidevAke uccAraNa dvArA sabahIkA grahaNa kiye jAne khiza devatAcAmeM sabase bhAkhirI dAkhalA una devAMkA hai jo lagA ina uparokta bAtoMse patA lagatA hai ki kina-kina rudra saMjJAse sambodhita kie gae haiN| inameM puruSake daza () Rgveda 3-6-1, (2) zatapatha brAhmaNa 1.6.3.6 prAya aura eka mAlmA zAmila hai| zatapatha bAyakArane bRha-upa 3.1.3, (3) zatapatha brAhmaNa 11.0.4, zatapaya dazabdakI vyutpatti batAte hue kahA hai-katame rudrA iti / mA11-63-7, bRha. upa. 3-6-4 kA. upa. 3.15-4 daza ime prANA, pAramA ekAdaza, te yadA yasmAt zarIrAta vaha apa.3.1.1, (3) .prA. 4.1.72, (6) mAn utkrAnti paya rodayanti tasmAt kA iti / ' (a) gveda 13.31,(mA) bhAskarAcAryakRta nihAya (zatapathamA011-1-1.0 za.pA.15-7 / (devatakAyaha) 12-1 (1) shaun-srvaanukrmnnii28| paryAda ya kaunase haiM ye daza prAya, aura gyArahavA veda meM "vizvadevA' ke nAmase sabakI ikTThI pAsmA, zarIrase ye nikalakara cale jAte haiM saMtati kI gaI hai| ete vai sabai devA yavizve devAH, kauzana- aura duniyAvAloMko lAte haiM, isalie ye rukha kahalAte haiN| kI prA. 1-14-1-3 / vizve devAH yata sarva devAH, gopatha rudradevatA yama-jana va dasyujanake purAne devatA haiM mA. uttraaii||20|| aura bhAratIya yogasAdhanAkI saMskRtise ghaniSTha sambamba Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340] anekAnta [kiraNa 11 rakhate haiN| sabhI tAMtrika paurANika aura jainasAhityame "ina vibhakta devoMmeM vaha kaunasA devAdhideva hai jo inakI mAnyatA surakSita hai| bhAratIya anuzruti-anusAra sabase pahale paidA huA jo saba bhUtoMkA pati hai, jo cu ye mRtyuko hilAnevAle ghora tapasvI gyAraha mahAyogiyoMke aura pRthvIkA mAdhAra hai, jo jIvana aura mRtyukA mAlika nAma hai| mahAbhArata meM inake nAma nimna prakAra batalAe hai,inameMse hama kisake liye havi pradAna kareM?" gae hai-mRgavyAdha, 2 sarpa, 3 niRti, 4 ajaikapAd, "jisa samaya asthirahita prakRtima asthiyukta saMsArako 5 ahibubhya (pinAkI. . dahana, Izvara, kapAlo dhAraNa kiyA, usa samaya prathama utpannako kisane dekhA thaa| 1. sthANu, bhg| isameMse ajaikapAda, ahinya, mAna lo pRthvIsa prANa aura rakta utpanna hue parantu AtmA bhaga, sthANu mAdi kaI rudroMkA uparokta nAmAMse Rgvedake kahA~ se paidA hayA / isa rahasyake jAnakArake pAma kauna kitane hI sUtroMme bakhAna kiyA gayA hai| ye devatA prAya- isa viSaSakI jijJAsA lekara gayA thA ?" janane ilAvarta aura saptasindhu dezame praveza hone ke sAtha hI isa uThatI huI zaMkA laharIne indrako bhI achUtA na mAya vahA~ka nivAsI yakSa aura gandharva jAtiyoMse grahaNa chodA / hote-hote caidika RSi apane usa mahAn devatA iMdra kiye hai|is taraha yadyapi bhArata - pravezake mAtha inake ke prati bhI sazaMka ho utthe| jo sadA devAsura aura devatA-mayAnameM 'mAmA' nAmake devatAkA samAveza jarUra Arya-damyusaMgrAmoM meM prAryagaNakA agraNI nAyaka banA ho gayA, para bhI prAsmIya vastu nahokara devatA hI rhaa| jisane ko marA : banA rhaa| isa'pAsmA' devatAko dhAramIya tattvameM pravRtta vasaneke liye yuddha karAyA. jisane damyucoMkA vidhvaMsa karake karanema pAryajanako bahuta-sI majiloM se nikalanA par3A hai| unake durga nagara, dhana, sampatti, AryajanameM vitaraNa kI, jo apane ukta parAkramake kAraNa mahArAjA, mahendra, vizvabahudevatAvAdakA hrAsa karmA Adi nAmoMse vikhyAta humA / isa badatI huI saMkhyAke sAtha hI sAtha devatAvAdakA eka devatAvAdakI sthApanAhAsa bhI zurU ho gayA aura yaha eka svAbhAvika pravRtti yaha praznAvalI nirantara unheM eka devatAvAdakI bhAra thii| bhAkhira buddhi ina devatAmoMke avyavasthita bhArako / preraNA de rahI thii| AkhirakAra bhItarase yaha ghoSaNA kaba taka sahana krtii| jahAM zizu-jIvana vismayase prerA sunAI dene lagIhumA, sAmAnya vizeSatAkI bhora, ekasaM anekatAkI bhora indraM varuNaM mitraMmagnimAharatho digyaH sa suparNo garusmAn / chaTapaTAtA hai, vahA~ santuSTi-jAma hone para prauDha udaya eka sadviprA bahudhA vadansyagni yamaM mAtarizvAmAha // bAhulyatA aura vibhinnatAse haTakara ekatA aura vyavasthA ||Rg-1 164-46 kI rAha iMdatA hai| svabhAvataH buddhime kisI eka aise medhAvI loga jile Aja taka indra, mitra, varuNa, sthAyo, avinAzI, sarvavyApI sattAkI talAza karanI zurU agni mAdi aneka nAmAMse pukArate cale pAye hai kI jisameM tamAma devatAoMkA samAveza ho sake / zaMkA hI vaha eka alaukika sundara pakSI ke samAna (svatantra) darzanazAstrako jananI hai, isa uktike anusAra ekatAkA hai| vaha agni, yama, mAtarizvA prAdi bhaneka rUpa nahIM darzana hone pahale ina devatAmoke prati RSiyoMke mana meM hai / vaha to eka rUpa hai| isa bhAvanAke paripakva aneka prakArako zaMkAe~ paidA honA zurU huii| hone para aneka devatAoMkI jagaha yaha eka devatA __ "ye bAkAzameM ghUmanevAlA samaRSicakra dinake samaya saMsArakI samasta zaktiyoMkA sRSTA vA saMcAlaka bana gyaa| kahA~ calA jAtA hai|" " aura pRthvI meM pahale kauna paidA humA kauna poche / / (3) kasmeM devAya haviSA vidhema-Rga 10-121, kisalie dA hue. yaha bAta kauna jAnatA hai (1)?" (0) Rga. 2-10-1, (2) Rga 1.86-1-2-12-1, (7) indrake isa vivecana ke liye dekheM 'mamekAnta' varSa, +mahAbhArata pAdiparva 18,3 / kiraNa ' meM lekhakakA mohanajodaDoM kAlIna aura (1)ag / 24-10, (2) ga 1-185-1, mAdhunika jainasaMskRti "zIrSaka lekh| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] Arya aura dravir3ake saMskRti sammelana upakrama yahI jovana samasta sukha-duHkhAkA eka mAtra prAdhAra ho adhyAtmavAdakI ora gyaa| aura brahmA, prajApati,vizvakarmA-prAdi nAmoMse nirdeza isa prakAra vaidika jijJAsA takahIna vizvAsase hone lagA / parantu mAramAko preraka sattAko chor3akara bo nikala kara eka satarka vicAraNAkI bhora vaha rahI thii| samasta devatAkA janaka hai, jo pAtma anurUpahI deva- inakI rasa tayakta prAdhidaivika vicAraNAmeMse hI bhAge tAoMkI sRSTi karane vAlA hai, jo samasta prakArake darzanoM cakha kara Izvara aura saSTipralayavAda-mUlaka vaizeSika tathA (Philosphies) vijJAnoM (Since) aura kalAkA naiyAyika darzanakA janma humaa| isameMse hI haSTapUrva avasthA racayitA hai, samasta rUpoMkA sRSTA hai kisIbAjha anAtma sattA- sambandhI sat-asat, sadasat rUpa tIna vAdAMkA bhI vikAsa ko saMsArakA preraka mAnanameM jo RTiyA~ bahu devatAvAdameM humA, uparokta siddhAntoMke nirmANameM yadyapi una mAdhyAda thI-vahI truTiyA isa eka davatAvAdama bhA thA smika zrAkhyAnoMkI gaharI chApa par3I hai, jo saMsAra sAgaraisIliye jIvana aura jagatake prati nirantara bar3hatI huI vAda, saMsArAcchedakapuruSa janmavAda, jJAnAtmaka sRSTivAda, jijJAsA isa eka devatAvAdase bhI zAnta na ho sakI / vaha tapadhyAnavilInatAsya pralayavAdake sambandhame dasyulogoMne prazna karatI hI calI gii| laghueziyAyI dezoM meM pahilese hI pramArita kiye hue the| sRSTikAla meM vizvakarmAkA zrAzraya kyA thA? kahA~ se to bhI prAdhidaivika rUpameM Dhalane ke bAda ve unakI vicAraaura kaise usane sRSTi kArya prArambha kiyA? vizvadarzaka deva NAkI svAbhAvika pragatikA hI phala kahe jA sakate hai| vizvakarmAne kisa sthAna para rahakara pRthvI aura zrAkAzako parantu yaha saba kucha hone para bhI vaidika vizva devatArikha banAyA? vaha kaulasA bana aura usameM kaunasA vRkSa hai, eka nirarthaka bastu aura mAnava eka zuSka asthikAlase jisase sRSTi kartAne cAvA pRthvIko banAyA ? vidvAnoM! dhAge na bar3ha sakA, eka prajApatibAdako Rgveda :-10. apane manako pUrva dekho ki kisa padArthake upara khar3A hokara aura 1081 meM kiye gaye, (kyoM kara pAra kaise sRSTikI Izvara sAre vizvako dhAraNa karatA hai| racamA huI)' praznoMkA hala na kara skii| mastiSka nirantara e. aise ahaMkAramaya caitanya tatvakI mAMga karatA rahA, jo "vaha kaunasA garbha thA jo ca loka, pRthvI, asura devoM apanI kAmanApAsa isa vizvakA sArthaka banAde, aura isa ke pUrva jala meM avasthita thA, jisameM indrAdi sabhI devatA kaMkAlako apanI mAdakatA aura sphUrtise udIpta krdeN| rahakara samaSTise dekhate the / cunAMce hama Age cala kara dekhate hai ki isa mAMgake "vidvAn kahate haiM ki sRSTise pahile sababhora andha anurUpa hI vaidika vicAraNA sahasA hI eka aisI krAMtikA udaya humA jisane isakI dizAko bAharase haTA bhItarakI kAra chAyA huA thA, sabhI ajJAta aura jala magna thA, ora moSa riyA, use devatAvAdase nikAla pAramabAdameM juTA tapasyAke prabhAvase vaha eka tatva (prajApati ) paidA huaa| usake manameM sRSTiko icchA paidA huI / parantu ina santa diyaa| isa krAntike phalasvarUpa hI use prathama vAra yaha bhAna gAtoMko kauna jAnatA hai| aura kisane ina bAtoMko jatAyA? humA ki raMgarUpa vAlA vizva jisakI camatkArika abhi vyaktiyoMke mAdhAra para vaha ise mahAzakti aura buddhimAna yaha visTa kisa upAdAna kAraNase paidA huii| devatA khoga to isa visRSTi ke bAda hI paidA hue / isalie devatAoMme anuzAsita mAnatA raNa hai, sat hote bhI yaha kauna jAnatA hai ki sRSTi usa prakArasaM paidA huii| yaha asat hai. RtavAn hote hue bhI, anRtase bharapUra hai, visTaSTi usameM se paidA huii| jo isakA adhyakSa hai aura sundara hote bhIkara upadravoMkA para hai yaha.roga-zoka parama vyomana rahatA , vahI ye bAteM jAnatA hogA aura aura mautase vyApta hai, vaha kabhI kisIke pazameM nahIM ho sakatA hai ki vaha bhI na jAnatA ho (3) / rahatA , isakI mamatA. isakA parivahana bahuta duHkhamaya hai| agnivAyu indra mAdi vizvadevatAmoMmeM jo zakti dikhAI (1) bhagaveda detI hai, vaha unakI apanI nahIM hai| inheM udvigna aura (2) Rgveda 10-2 viloDita karanevAlI koI aura hI bhItarIhI yati hai| (3) Rgveda 1.-121 *dika vicAraNAkI yaha kAnti usakI svAbhAvika Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3421 anekAnta kiraNa 1 pragatikA phala nathI, balki yaha bhAratakI dravir3a saMskRtikA inheM videzI aura apanI paramparA viruddha samajhakara sadA hI use eka amara dena thI / yahI kAraNa hai ki bhAryajAti- inakA virodha karate rahe aura ina dArzanikoMko devatA-droha kI anya hindI yUropIya zAkhAe~ jo yUropake anya dezoMmeM aura atyAcArakA aparAdhI tthhraa| inheM yA to kArAvAsa jAkara mAvAda huI, ve bhAratakI dasyusaMskRtikA samparka na meM DAla diyA yA inheM deza chor3ane para bAdhya kiyaa| milaneke kAraNa adhyAtmika vaibhavame sadA vaMcita hI banI cunAMce hama dekhate haiM ki DAyojinIsa (100I0 pUrva) rhii| IsA pUrva kI chaThI sadIse yUnAna dezakI sabhyatA aura proTogorasa (160I0 pUrva) ko ethensa nagara koDa aura sAhityameM no mAdhyAmika phuTa najara pAtI hai aura vahA~ kara videza jAnA par3A aura sukarAta (400I0 pUrva) ko pathyagorasa, DAyojinosa, koTAmoraNa. jainA, paleTo, suka viSa bharA jAma pI apane prANoMse vidA lenI pdd'ii| isa rAta, jaise adhyAtmavAdI mahA dArzanika dikhAI par3ate hai, adhyAtmavidyAke sAtha jo durvyavahAra ukta kAla meM yUnAna unakA ekamAtradhyeya AtmavidyAke amaradUta bhAratIya saMtA- nivAmiyAne kiyA vahI durvyavahAra Ajase khagabhaga 2000 ko hI hai, jo samaya samaya para vizeSatayA buddha aura mahA- varSa pUrva philistIna nivAsI yahUdiyoMne prabhu IsAkI jAna vorakAlameM tathA unake pIche azoka aura sampratikAla meM lekara kiyaa| una yUnAnI dArzanikoMke samAna prabhu IsA para yUnAna, IrAka siriyA, philistIna, ithopiyA, prAdi bhAratIya santoMke tyAgI jIvana aura unake ucca prAdhyAdezoMmeM dezanA aura dharmapravartanAke lie jAte rahe haiN| unhIM. mika vicAroMkA gaharA prabhAva par3A thaa| bhArata yAtrAse kI dI huI yaha vidyA yUnAnase hotI huI romako ora lauTane para jaba usane apane dezavAsiyomeM jIvakI bhamaratA prasArita huI hai| parantu isa sambandhameM yaha bAta yAda rakhane mAsma-paramAtmAkI ekatA, ahiMsA saMyama, tapa, tyAga, yogya hai..kyapi bhAratIya santoMke paribhramaNa aura dezanA- prAyazcitta dhAdi zodha mArgakA pracAra karanA zurU kiyA to ke kAraNa yUnAna meM mAdhyAmika vicAroMkA utkarSa jarUra usa para Izvara-droha aura bhraSTAcArakA aparAdha bagA phAMsI hamA / parantu abhyAsmika saMskRtikI sajIva dhArAse alaga para TAMga diyA gyaa| rahane ke kAraNa, ye vahA~ phalobhUta na ho ske| vahA~ ke loga yuga-parivartana zrI manu 'jJAnArthI' sAhityaratna, prabhAkara dekha rahA hU~ yuga-parivartana, yahA~ kahA~ para svArtha nahIM hai ? Aja jagatake madirAlayameM, apanA aham banAye rakhanA; danA madyapI pAgala mAnava parakA laghu astitva miTAnA, AtmajJAnase zUnya ho calA apanA jIvana ho cira sukhamaya; parake duHkhakA jJAna na kaNa bhara parake jIvana para chA jAnA, mukha para to devatva jhalakatA isI ahamkI mRga-tRSNAmeM; antarameM dAnavatA chAI chalakI cira-saJcita chalanAmeM; vacanoMmeM yADambara kitanA ulajha rahA hai pAgala mAnava tadanusAra AcAra nahIM hai| apane panakA bhAna nahIM hai| dekha rahA hU~ yuga-parivartana, dekha rahA hU~ yuga-parivartana, yahA~ kahA~ para svArtha nahIM hai ? yahA~ kahA~ para svArtha nahIM hai ? Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nUnI una dinoM variSaka zra eSTha zUradattakA vaibhava apanI caramasImA para pahu~ca cukA thaa| mAlava-rASTra ke priya nRpati zUrasenane apanI rAjasabhAmeM unheM 'rASTra gaurava' kaha kara anekoM bAra sammAnita kiyA thA para, ani jo saMsArI padArthoMke sAtha jur3I hai, zUradattatre Street sUrya madhyAnhake bAda dhIre dhIre Dhalane lgaa| aura, zUradatta kI mRtyu ke bAda to vaibhava karpUrekI taraha ur3a gayA; vilIna ho gayA / lakSmI apane caMcala caraNa rakhatI huI na jAne kisa ora bar3ha gaI ? vizAla bhavanameM gRhasvAminI hai, do putra haiM, eka putrI hai kintu dhanake abhAva meM bhavana mAno sUnA-sUnA hai| pratikSaNa asantoSa, lajjA aura gata vaibhavakA zoka samasta pari bArameM chAyA rahatA hai| nirdhanatA bAdakA vaibhava manuSyake hRdayako vikasita kara detA hai kintu vaibhavake bAdakI daridratA manuSya ke manako sAke lie kumhalA detI hai| donoM putra vyathita the / hIna dazAmeM purajana aura parijanoM se niHsaMkoca bolanekA unameM sAhasa avazeSa na thA / raha-raha kara vicAra AtA thA dezAntarameM jAnekA, kiMtu kahA~ jAyA jAya ? zUramitra bolA- 'priya anuja ! yahAMse calanA hI ThIka hai / " ! zUracandra bolA- 'para, kahA~ jAnekI soca rahe ho ?' zUramitrane dIrgha nizvAsa lete hue kahA- 'bhAI jahA~ sthAna mila jAya mu~ha chupAne ke lie| eka ora pitAkA vaibhava kahatA hai ucca starase rahaneke lie, dUsarI ora daridratA khIMcatI hai bAra-bAra hona kI or| basa, cala deM ghrse| mArga mila ho jAyagA / zUra candra bar3e asamaMjasa meM thA / usakA hRdaya paradezakI dikkatoMkI kalpanA mAtra se baiTha sA gayA yA / vaha anyamanaska hokara bolA-'yahIM kahIM naukarI karaleM / labjA-lajjA meM peTa para bandhana bA~dha kara bhUkhA rahane se to acchA hai / ' vaibhavakI zrRMkhalAyeM ( manu 'jJAnArthI' sAhityarana, prabhAkara ) zUramitrane anujakI vikalatA dekhii| A~khoMse A~sU vaha nikle| vaha bolA- 'bhAI ! naukarIkA artha hai: bhAgyako hamezA-hamezA ke lie beca denA aura vyApArakA artha hai, bhAgyakI bAra-bAra parIkSA karanA / dezAntara caleM, aura vyApara Arambha kareM, bhAgya hogA to punaH bIte dina lauTa aayeNge| , dUsare dina jaba saberA hone ko hI thA, donoM bhAI mAtAkA AziSa lekara rathyapurase prasthAna karake kisI anajAna pathakI ora bar3ha cle| X X X aneka varSa vyatIta ho gye| pada-pada para bhaTakane hue ye donoM siMhaladIpa jA pahu~ce / prayatna karate, para kucha hAtha nahIM AtA / bhAgya jaise rUTha gayA hai| lakSmIko pakar3ane ke lie zUnyameM hAtha phailAte kintu lakSmI jaise hAthoMmeM AnA hI nahIM cAhatI / utsAha aura AzA TUTane lagI / dezakI smRti dinoM dina harI hone lgii| eka dina, dina bharakI thakAna ke bAda jaba ve AvAsakI ora lauTa hI rahe the, ki dUra eka prakAzapuJja dRSTigocara huA / samIpaM jAkara dekhA to Azcarya aura harSase mAnoM pAgala ho gye| prakAzapuJja eka divya-ratnakA thA, jisakI kiraNe dirA-digaMta meM phaila rahI thiiN| hRdaya umaMgoMse bhara gayA / bhaviSya ke lie sahasroM sumbada kalpanAyeM uThane lagI / zUrabhitra muskarAte hue pIlA- 'kyA socate ho candra ! divya maNi hAtha A gayA hai| basa, eka maNi hI paryApta hai rUThI huI caJcalAko manAneke lie / baibhava phira lauTegA, parijana apane hoMge, purajana apane hoNge| aba uTha jAyeMge hama puna: duniyAko dRSTi meM, aura mAlavapatikI rAjasabhA meM hogA pitA-tulya sammAna / calo, aba deza cleN| mAtA aura bahina pratIkSA meM hoMgIM / X X X bhaviSyakI madhura kalpanAoM meM sahasroM yojanakA Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 ] kara gayA / dhanakI upAtA manuSyako gati detI hai, sphUrti detI hai / eka dina calate-calate sandhyAkA samaya hone lagA / eka grAma samIpa hI dRSTimeM AyA / amUlya ratna lekara grAma meM jAnA ucita na sabha kara anuja bolA- 'bhAI ! Apa mAMga lekara yahIM ThahareM, maiM bhojanakI sAmagrI lekara zIghra hI AtA hU~ / ' itanA kaha kara vaha prAnakI ora cala diyA / anekAnta zUracandrake adRzya hote hI zUramina ratnako dekha'dekha kara mocane lagA- 'kitanA kImatI hai mariNa ! ma eka hai, bAMTane vAle haiM do ? amUlya mariNa mere hI pAsa kyoM na rahe ? candrako hissedAra banAyA hI kyoM jAya ? thor3A sA prayatna hI to karanA hai candra ciranidrA meM soyA ki ratna ekakA gayA / marat sampUrNa vaibhava, ekAkI sampUrNa pratiSThA aura ekAkI sampUrNa kItti kI dhArA pravAhita hogI mere nAma para / nayA ghara basegA, navIna vadhU AyegI, santAna-paramparA vikasita hogii| samasta saMgIta bharA saMsAra ekakA hogA / dUsarA kyoM rahe mArgameM bAdhaka ? panapaneke pUrva hI bAdhAkA aMkura tor3a hI kyoM na diyA jAya ? kA~TA tor3aneke bAda hI to phUla hAtha zrAtA hai|' lAlasA kI tIvratAne vicAroM ko dhIre-dhIre dRr3ha banAnA prArambha kara diyA / vebhavakA mahala anujakI lAza para rakhe jAneMkA upakrama hone lagA / kucha samaya bAda anuja sAmane AyA / usakI AkRti para saMkoca thA / vaha Ane hI volA- 'bhAI ! bar3e vyAkula ho nahIM huI mujhe bhojana lAne meM? lo, zraya bhojana grahaNa karo / ? samApa dera to zIghra hI [ kiraNa 15 kiyA hai|" itanA kahate-kahate usane ratnako anujake hAthoM meM sauMpa diyaa| anujakI samajhameM yaha vicitra ghaTanA eka pahelI vana kara raha gaI / prabhAta hote hI phira prasthAna kiyA / dhIre dhIre punaH dina Dhalane lagA / punaH kisI nagara ke samIpa vaserA kiyaa| jyeSTha bolA"maNi samhAla kara rakhanA, maiM bhojana lekara zIghra hI lauhU~gA / " itanA kaha kara vaha nagarakI ora cala diyA / anujakA svAbhAvika AtmIyatAne jyeSThake vikArI manako jhakajhora DAlA / virodhI vicAra TUTa TUTa kara girane lage / anAyAsa hI bAlyakAlakA anokhA pyAra smRti-paTa para ati hone lgaa| nanheM-se candrakI lIlAe~ eka-eka karake citroMkI bhAMti A~khoM sAmane Ane lagIM / mamatAse hRdaya gIlA ho calA aura anujako khIMca kara apane hRdayase lagAte hue vaha bolA- 'candra ! yaha ratna apane pAsa hI rkhaa| ratnakA bhAra aba asahya ho calA hai| choTese maNine mere Atmika santulanako naSTa kara denekA dussAhasa zUramitrake jAneke bAda zUracandrane ratna nikAla kara hathelI para rakhA / use aisA lagA mAnoM sArA vizva hI usakI hathelI para nAca rahA ho| kitanA kImatI hai ? karor3a svarNa mudrAoM kA hogA ? nahIM, isase bhI adhikakA hai / para maiM kyoM mAnatA hU~ ise kevala apanA ? jyeSTa bhrAtAkA bhI to bhAga hai isameM / aMha ! hogA jyeSTakA hissaa| bAMTanA, na bAMdanA mere hI to AdhIna hai aaj| para, kaise hogA aisA ? rAste se haTAnA hogA ? vaibhavakI pUrNatAke liye bar3e-bar3e puruSoMne bhI pitA takakA vadha kiyA hai| vaibhava aura pratiSThAka rAhase dvitvako haTAnA hI hotA hai / hai, para vibhAjana to usIke kAraNa hai / sAre kRtyoMkA zraya jyeSThako hI milatA hai aura anujaM AnA hai bahuta samaya bAda duniyAM ko dRSTimeM / jyeSTha hI vaibhava aura pratiSThA para dIrghakAla taka chAyA rahe, yaha kaise sahana hogA ? sAmane hI andhakUpa hai, pAnI bharane ko jAyagA / basa, eka hI dhakkekA to kAma hai / " inhIM raudra vicAroMmeM usake bhaviSyakA madhura svapna aura bhI raMgIna ho calA "patnI AyegI / bhavana kilakAriyoMsa bhara jaaegaa| vaha bhI ekamAtra gharakI adhisvAminI kyoM na hogI ? jeThAnIkA aMkuza kyoM hogA usake Upara ? vaha svAdhIna hogI, ekamAtra svAmitva hogA usakA bhRtya varga para / " isI samaya zUramitra zrAtA huA dikhAI diyA / zUracandra bhayase sahasA kAMpa gayA / duSkalpanAoM usake manako vicalita kara diyaa| AkRti para pIlApana chA gyaa| socane lagA--"jyeSThakI AkRti para hAsa kyoM ? kyA samajha gayA hai usakI vicAra dhArAko ?" Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] vaibhava kI zRkhalAe [345 zUramitra mamIpa Ate hI bolA-candra ! becaina hI zUmitrane vaha amUlya maNi betavAke pravAhameM isa kyoM ho? kucha dera to avazya ho gaI hai| lo; aba prakAra pheMka diyA jaise caravAhoMke bacce madhyAnhameM jaldI hI bhojana kro|" yaha kahate-kahate usane bar3e nadIke tIra para baiTha kara jalameM taraMge uThAneke lie snehase anujake sAmane bhojana sAmagrI rakha dii| kaMkar3a pheMkate haiN| ratnake jala meM vilIna hote hI donoMne anujakA mana snehaka bandhanameM Ane lgaa| apane sukhakI sA~sa lI, snehakA gar3ha abhedya ho gyaa| aba mAnasika patana para raha-raha kara use pazcAtApa hone usameM lAlaca jaise prabala zatrake pravezake lie koI lagA-"jyeSTha bhrAtA pitA-tulya hotA hai| kitanA nIca mAge avazeSa na thaa| mArga taya ho cakA thaa| snehase hU~ meM ? eka maNike lie jyeSTha bhrAtAkA vadha karaneko paripUNe donoM bhAI apane ghara jA phuNce| udyata huA hU~ ! vAha re mAnava ! budra svArthake bhISaNanama svapna banAne lagA ! bhrAtRdrohI! tujhe zAnti na putra-yugalakA mukha dekhate hI mAtAkI mamatA umar3ane milegii| terI kaluSita AtmA janma-janmAntara taka lgii| bahinane daur3a kara unheM hRdayase lagA liyaa| bhaTakatI rhegii| vAha rI vaibhavakI Aga ! antarake mA~ bolI-kaimA samaya bItA paradezameM ? nahako jalAneke lie maiM hI abhAgA milA thA tujhe ? zUramitra gambhIratA pUrvaka bolA-mA~ ! paradeza to anuja vicAroMmeM kho rahA thA aura jyeSTha usake mastaka paradeza / sugva dukha maba sahana karane par3ate haiN| para hAtha rakhakara sIMca rahA thA sneha / snehakI dhArA bahane jIvanake harSa vipAda mAmane Ae, lobhana zrApa / lagI aura bahane lagA usameM anujakA vikArI mn| maba para vijaya pAkara donoM usI snehase paripUrNa Apazuracandra apane Apako adhika samaya taka na samhAla meM sakA, snehase gad-gad hotA huA vaha, zUramitrake caraNoMmeM loTane lgaa| kaisI thI vaha AtmaglAnikI mAtA putroMka vizrAma aura bhojanake prabandhake lie vyAkula thii| samasta choTI-moTI bAteM rAtrike pIr3A hRdaya bhItara hI bhItara chaTapaTA rahA thaa| jaise lie chor3a kara vaha bAjAra gaI aura rohita nAmaka antarameM koI muSTikA prahAra hI kara rahA ho| anuja karAha uThA / vaha TUTe kaNThase bolA- he jyeSTha bhrAta! machalI lekara ghara A phuNcii| putrIne sArA sAmAna he pitAtulya bhrAta ! lo ima pApI mnniko| lo isa vyavasthita kara hI diyA thaa| usane jyoM hI machalI ko thor3A cIrA hI thA ki hAtha sahasA ruka gaye, zrAzca- . patanakI AdhArazilAko / dA hRdayoMmeM dIvAra banAne yase mumba visphArita hokara raha gyaa| machalIke peTa meM vAle ima pattharako Apa hI mamhAlo eka kSaNa bhI yaha divya-maNi ! hAthameM maNi lete hI vaha socane lagIbhAra asA hai mujhe jyeSTa! Aja varSoM ke bAda dekhA hai aisA mahArgha maNi / varSoMkA jyeSThakI A~khAMse dhArA vaha rahI thI / vaha lar3akha- dAridra naSTa honeko hai kSaNa bharameM / putroMko dikhAU~ r3Ate svara meM bolA-"anuja ! kaise ragvU ise apane kyA ? U~ha kyA digvAnA hai putroMko / kauna kisakA pAsa ? sabase pahale to pApI maNine mujhe hI girAyA hai ? bur3hApA AyA ki mantAna upekSAkI dRSTise dekhane hai mAnasika zuddhike mArgase / ratnake dAvameM Ate hI lgii| bhojana, vastra hI nahIM pAnI takako tarasate maiM dAnava ho jAtA huuN| tuma ise ragvane meM asamartha ho, hai , vRddha mA~-bApa / bahuai nAka-bhauMha sikor3atI haiM, maiM ise rakhaneke lie aura bhI pahale asamartha huuN| kyA putra ghRNAse muMha phera lete haiM / bur3hApekA sahArA mila kiyA jAya isa ratnakA ?" gayA hai / kyoM hAthase jAne dUM ? para, kaise bhoga zUracandra mauna thA ! prANoM meM kampana totra vegase sakU~gI ise ? mArgase haTAnA hogA putra-putrIke jaMjAla uThane lgaa| mauna-bhaMga karate hue vaha bolA-"kyA ko ? kyoM nahIM, ratnakA pratiphala tabhI to pUrA milegA, karanA isa pattharakA ? pheMka do betavAke pravAhameM / bhAI saMsArameM putroMse nahIM,dhanase mAna milatA hai| eka bUdana utAra do isa jaghanyatama abhishaapko|" itanA sunate halAhalakA hI to kAma hai|" Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346] ' anekAnta / kiraNa 11 isI samaya putrIne bhojana-kakSameM praveza kiyaa| bhAiyoMkI ora dekhanekA usa sAhasa nahIM hotaa| pApa Ate hI vaha bolI-'kitanA suhAvanA lagatA hai Aja jo sira para car3ha kara bAla rahA hai| vaha phaphaka-phaphaka bhavanameM / dhana bhale hI na ho, putra ratna to haiM, manakI kara ro pdd'ii| mA~kA pyAra smaraNa pAne lgaa| ve zAntike liye / tuma kitanI bhAgyavAna ho mA~ ! loriyA~ smaraNa Ane jo use sulAne ke lie mAM bacapana putrIke zabda sunate hI use eka dhakkA sA lgaa| meM gAtI rahI thii| ve kautuka yAda Ane lage jo bacacetanA punaH jAgRta huii| mana dhIre-dhIre vivekakI ora panameM sneha-sikta hokara bhAiyoM ke sAtha kie the| liH mur3ane lgaa| socane lagI-"RSiyoMne kahA hai putra, pApiSThe ! janma dAtrI mAtAkA hanana karane calI hai? kuputra ho sakatA hai para mAtA, kumAtA nahIM hotii| aura vAha rI bhaginI ! phUlase komala bhAiyoMko mArane calI maiM ? vAha rI mAtA ! nau mAha jinheM gabhemeM dhAraNa kiyA, hai, eka pASANa-khaNDake lie? jinakA muMha dekha kara prasava pIr3A bhI bhUla gaI, jinake bahinakI karuNa sthiti dekha kara donoM bhAI soca mukhako dekha-dekhakara eka eka kSaNa AtmavismRti meM rahe the kitanA sneha hai donoMke prati bahinakA, sArAsamApta huA; jinakI kilakAriyoMse sArA bhavana bharA kA sArA sneha jaise AMsuoMkI dhArA bana kara vahA jA rahA, Aja usI apane raktako kucalane calo hai mAtA ? rahA hai| basa, eka pattharake Tukar3e ke lie? dhik pApiSThe! mitravatI bhojana karaneke bAda bahuta samaya taka acetanake liye cetanakA vyAghAta karane calI hai ?" ekAntameM rotI rhii| pazcAtApakI jvAlAmeM jalatI huI itanA socate hue usane anyamanaska bhAvase kahA- vaha rAtrike samaya bhAiyoM ke kakSa meM jA phuNcii| hRdaya"putrI ! dekho, yaha mUlyavAna ratna hai| samhAla kara kI samasta vedanAko antarameM chupA kara vaha muskarAtI rkhnaa|" __ huI bolI-lo bhaiyA ! eka ratna hai yaha mUlyavAna / mitravatIne ratnako hAthameM liyA para mAtAkI anya- ise apane pAsa rakho / ratna dekhate hI donoM sArA manaskatA vaha samajha na skii| dhanameM bar3A nazA hai| rahasya samajha gaye / bahinaka ratna-dAnakA rahasya soca jaba yaha nazA car3hatA hai to behoza ho jAtA hai praannii| kara unameM saMsAraka prati eka vicitra sI aruci hone vivekakI oNkheM banda ho jAtI haiN| adRzyapUrva thA lgii| mAtA bhI gRha-kAryase nivRta hokara zra phuNcii| ratna / socane lagI-kauna-kisakA bhAI ? kauna-kisa- deza videzakI carcAoMka bAda unhoMne mAtAse kahA, kI mA~ ? saba svArthake sage haiN| garIba bahinako kimane 'moM ! daridratA koI burA vastu nhiiN| daridratAmeM vyakti pyAra diyA hai ? bhAI vaibhavake nazemeM cUra rahate haiM aura itanA duHkhI nahIM jitanA vaibhava pAne ke bAda / daridratA vahina dara-darakI ThokareM khAtI hai| kyoM na mulAdU vyaktike lie varadAna hai| vaibhavakI apekSA daridratAmeM sadAke lie| dhanavAna yuvatIke lie kalpanAtIta vara zAnti hai, tRpti hai|' bhI to mila jAtA hai| AzcaryakI kyA bAta hai...? mA~ ne beToMkI ora prazna-sUcaka dRSTise dekhaa| ___ bhojana taiyAra ho cukA thA mAM beToMko lekara mAnoM jAnanA cAhatI hai ki vaibhavameM azAnti kaisI ? bhojana-bhavanameM AI / zUramitra bAlA-candra Aja to zUramitra bolA-mA~ ! eka ratna milA thA hama vahina mitravatI ke sAtha bhojana kreNge| yAda hai jaba donoMkA, jise saMsAra sampadA mAnatA hai| ratna hAtha choTI sI gur3iyAMkI taraha ise lie phirate the ? cir3hAte meM Ate hI maiMne ekAkI aizvaryake kAlpanika sapane the, rulAte the, manAte the ise|" ita | kahate-kahate banA lie / anujako mAra kara vaibhavakI ekAkI bhoganeusane mitravatIko apane thAlake samIpa hI khoMca liyA kI viSailI mahatvAkAMkSA manameM bhar3akane lgii| bhAgyase donoM bhAI svayaM khAta, bahinako khilAte, bhavanameM manameM snehakI dhArA vaha nikalI, anyathA bhrAtR-hatyAkA mAnandakI lahara daur3a gii| pApa janma-janmameM lie bhaTakatA phirtaa| zUracandra para, mitravatI to jese dharatImeM dhaMsI jA rahI hai| volA-mA~ ! jyeSTha bhrAtAne ratna mujhe saupa diyA thA Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] vaibhavakI zRGkhalAe~ [ 347 kintu kucha samajha meM na A sakA thaa| dhanakI madirA kisI adRzya zaktike nyAyAlayameM cAra aparAdhI pIte samaya kucha na socaa| thor3I derameM vahI nazA apanA-apanA hRdaya khola kara acala ho gaye the| mujhe bhI behoza banAne lagA, jisakA pariNAma jyeSTha cAroM ora smazAna jaisI bhayAnaka nIravatA thii| gha-kUpameM girAnekA dRr3ha nizcaya pazcAtApakI lapaTeM sU-sUkarake pApI hRdayoMkA dAhakara liyaa| kintu snehane vikArI manako roka diyA, saMskAra kara rahI thIM / ekakI ora dekhanekA dUsaremeM bA~dha diyaa| baca gayA pApake paGkameM girte-girte| kiMtu sAhasa na thaa| mastaka nata the, vANI jar3a thI, viveka mA~ ! jJAta hotA hai pApakA bIja phira AgayA hai isa gatimAna thaa| ghara meM / mitravatI dvArA arpita ratna vahI ratna hai, maaN| zUrastri bolA bhArI manase-'mA~ ! isa saMsArake mA~ kI AkRti para viSAdakI rekhAyeM gaharI ho thaper3e aba sahana nahIM hote / kAma, krodha, mAyA aura cliiN| zUramitra bolA-mA~ ! aba dukhI honese kyA lAlasAkA jvAra uTha rahA hai pala plmeN| AtmA kSatalAma ? isa ratnako apane pAsa rkho| mA~ ! tuma janma- vikSata ho rahI hai, AdhArahIna bhaTaka rahI hai jahA~ pAtrI ho, pavitra ho, gaMgA-jalakI bhAMti / santAnake nhaaN| saMsArI sukhoMkI mRga-tRSNAmeM kaba taka chalU ' lie mAtAke manameM kalpanA bhI nahIM prAmakatI, apane Apako / dara kisI nIrava pradezase koI AhvAna / khottii| kara rahA hai| kitanA madhura hai vaha dhvani? kitanA putroMkI bAta suna maoNkA viSAda A~khoMkI rAhase saMgIta-maya hai vaha nAda ? anAdi paramparA vighaTita vaha nikalA / vaha bharrAyo haI dhvanimeM bolii-bettaa| honA cAhatI haiN| deva ! aba sahA nahIM jaataa| zaraNa vaibhavako lAlamA bar3I niSThura hai| use pAneke lie do, zAnti do| maoN bhI santAnako mArane ke lie kaTibaddha ho jAya, to kATabaddha hA jAya, tA zaramitra hI nahIM sAre parivArakA vaha karuNa isameM kyA Azcaye hai? vaibhavakI tudhA sarpiNIkI cItkAra thA: vikalatA thI; virakti thI, jo unheM ki prasava kAlIna kSudhA hai jo apanI santAnako nigalane ajJAta pathakI ora khIMca rahI thii| para hI zAnta hotI hai| maiMne bhI machalAke peTako cIrate ____ xxx samaya jyoM hI ratna dekhA, mitravatI aura tuma donoMko prabhAtakA samaya hai| dinakarakI komala kiraNeM mAra DAlaneke vicAra balavAna hone lge| para maoNkI dharatI para nRtya karane lagI hai| do yuvA putra, putrI mamatAne vijaya pAyI aura maiMne hI bar3I glAnisa aura mAtA munirAjake caraNoM meM natamastaka haiM / arahaMta mitravatIko de diyA thA; vaha ratna / ' zaraNaM gacchAmi ! dharmazaraNaM gacchAmi !! sAdhu zaraNaM mitravatI bolI-'mA~ ! maiM bhI hatabuddhi ho calI thI gacchAmi !!! kI dhvanise dig-diganta vyApta hai| pAnaka bAda lAlasAna pArAvAraka bandhana DhAla caibhavakI zrRGkhalAyeM, jo mAnavako pApameM jakar3a detI haiM, kara diye the| eka vicitra pAgalapana calane lagA thA khaNDa khaNDa ho gaI haiN| udaya-kAlIna sUryakI razmiyA~ mstisskmeN| saubhAgya hai ki durvicAra zAMta ho gaye haiN|' pala-pala para unakA abhiSeka kara rahI hai| Aja unakI AtmAmeM ananta zAnti hai| Avazyaka sUcanA AgAmI varSase anekAntakA vArSika mUlya chaha rupayA kara diyA gayA hai| kRpayA grAhaka mahAnubhAva chaha rupayA ho bhejanekA kaSTa kreN| mainejara-'anekAnta' Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura rASTra nirmANa (lekhaka-AcArya zrItulasI) dharma utkRSTa maMgala hai| prazna hotA hai-kauna sA dharma? jamA lenA rASTra-nirmANa hai| yadi inhIMkA nAma rASTra-nirmANa kyA jainadharma, kyA bauddhadharma, kyA vaidika dharma? nahIM yahA~ hotA hai to maiM bala pUrvaka kahU~gA-yaha rASTra-nirmANa nahIM jo dharmakA svarUpa batAyA gayA hai vaha jaina, bauddha yA vaidika balki rASTrakA vidhvaMsa hai, vinAza hai| aise rASTrake nirmANameM sampradAyase sambandhita nhiiN| usakA svarUpa hai-ahiMsA, dharma kabhI bhI sahAyaka nahIM ho sktaa| aise rASTra-nirmANase saMyama aura tapa / jisa vyakkimeM yaha trayAtmaka dharma avatarita dharmakA na kabhI sambandha thA aura na kabhI honA hI caahie| huA hai usa vyakti ke caraNoM meM deva aura devendra apane mukuTa yadi kisI dharmase aisA hotA ho to maiM kahU~gA-vaha dharma. rakhate haiM / devatA koI kapola-kalpanA nahIM hai| vaha bhI eka dharma nahIM balki dharmake nAma para kalaMka hai / dharma rASTrake kalemanuSya jaisA hI prANI hai| yaha hai eka amAmpradAyika vizuddha varakA nahIM usakI AtmAkA nirmAtA hai / vaha rASTrake janadharmakA svarUpa / janameM phailI huI burAiyoMko hRdaya parivartanake dvArA miTAtA Apa pUchege-mahArAja ! Apa kisa sampradAyaka dharmako hai| hama jisa dharmakI vivecanA karanA cAhate haiM vaha kabhI acchA mAnate haiM ? maiM kahUMgA-sampradAyameM dharma nahIM hai| uparokta rASTra ke nirmANameM apanA aNubhara bhI sahayoga nahIM da to dharmapracAraka saMsthAyeM haiM / vAstavameM jo dharma jIvana-zuddhikA sktaa| mArga dikhalAtA hai vahI dharma mujhe mAnya hai / phira cAhe usa dharmase saba kucha cAhate haiM dharmake upadeSTA aura pravartaka koI bhI kyoM na ho? jIvana zudhdyAtmaka dharma sanAtana aura aparivartanazIla hai vaha cAhaM. dharmakI vivecanA karaneke pahale hama yaha bhI kucha soca le kahIM bhI ho, mujhe saharSa grAhya hai| ki dharmakI Aja kyA sthiti hai ? aura logoMke dvArA vaha kisa rUpameM prayujya hai? dharmaka viSayameM Aja logoMkI sabasa Aja jo viSaya rakhA gayA hai vaha sadAkI apekSA kucha bar3I jo bhUla ho rahI hai vaha yaha hai ki dharmako apanA upajaTila hai| jahA~ hama saba prAtmanirmANa, vyakri-nirmANa aura kArI samajha kara use koI badhAI da yA na de parantu dunkAra jananirmANako lekara dharmakI upayogitA aura aucitya para Aja usa sabase pahale hI dI jAtI hai| acchA kAma huA prakAza DAlA karate haiM, Aja vahA~ rASTranirmANakA savAla joDa to manuSya bar3e garvasa kahegA-maiMne kiyA hai aura burA kAma kara dharmakSetrakI vizAlatAkI parIkSAka lie use kamITI para ho jAtA hai to kahA jAtA hai ki paramAtmAkI esI hI marjI jAnA jAtA upasthita karanA hai| isa viSaya para jina vanAoMne Aja dila thI? Age na dekhakara calanevAlA pattharase Takkara khAne para khola kara asaMkIrNa dRSTikoNase apane vicAra prakaTa kiye haiM yahI kahegA ki kisa bevakUphane rAste meM patthara lA kara rakha isa para mujhe prasannatA hai| diyaa| magara vaha isa ora to koI dhyAna hI nahIM detA ki rASTa-vidhvaMsa yaha mere dekha kara na calanekA hI pariNAma hai| logoMkI kucha viSayameM praviSTa hote hI sabase pahale prazna yaha hotA hai aisI hI Adata par3a gaI hai ki ve doSoMko apane sira para ki rASTra-nirmANa kahate kise haiM ? kyA rASTrakI-dUra-dUra naka lenA nahIM cAhate, dUsaroMke sira para hI maDhanA cAhate haiN| mImA bar3hA denA rASTra-nirmANa hai ? kyA senA bar3hAnA rASTra- ahiMsAkA upayukra pAlana to svayaM nahIM karate aura apanI nirmANa hai ? kyA saMhArake astra-zastroMkA nirmANa va saMgraha kamajoriyoM, bhIrutA aura kAyaratAkA doSAropaNa karate haiMkaranA rASTra-nirmANa hai ? kyA bhautika va vaijJAnika naye-naya ahiMsA para / dharmake usUloM para svayaM to calate nahIM aura AviSkAra karanA rASTra-nirmANa hai? kyA sonA-cA~dI aura bhAratakI durdazAkA doSa thopate haiM-dharma para / merI dRSTimeM yaha rupaye paisoMkA saMcaya karanA rASTra-nirmANa hai? kyA anyAya bhI eka bhayaMkara bhUla hai ki loga acchA yA burA saba kucha zaktiyoM va rASTroM ko kucala kara una para apanI zakrikA mikA dharmaka dvArA hI pAnA cAhate haiM, mAno dharma koI 'kAmakumbha' Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] dharma aura rASTra nirmA [346 hI hai| kahA jAtA hai-kAmakumbhase jo kucha bhI mAMgA jAtA aura prasanna raha sakatI hai jaba ki usameM dharmake tatva ghulehai vaha saba mila jAtA hai| mujhe yahA~ nIcekA eka choTA mA mile hoN| kissA yAda AtA hai: vyavasthA aura dharma do haiM "eka bevakUphako saMyogase kAmakumbha mila gyaa| usane socA-makAna, vastra, sonA-cA~dI prAdi alI boleno dharma kyA rASTra aura kyA samAja donoMkA hI nirmAtA hai, isase saba milatI hI haiM para dekheM zarAba jaisI burI cIja bhI kintu jaba usako rAjya-vyavasthA va samAja-vyavasthA milA milatI hai yA nhiiN| jyoMhI zarAba mAMgI tyoMhI zarAbase diyA jAtA hai taba rAjya aura samAja-donoMmeM bhayaMkara gar3hachalAchala bharA pyAlA usake sAmane A gyaa| aba vaha mocane bar3akA mutrapAna honA hai kintu isake sAtha-sAtha dharmake prANa bagA-zarAba to ThIka, magara isameM nazA hai yA nhiiN| pIkara bhI saMkaTa meM par3a jAte haiN| logoMkI manovRtti hI kucha aisI hai parIkSA kruuN| pIneke bAda jaba nazA car3hA aura mastI AI ki yahAM mAdhAraNama sAdhAraNa kArya bhI dharmakI mohara lagA taba vaha mocane lagA-vezyAoMke nayana-manohArI nRtyaka' dI jAtI hai| kimIko jala pilA diyA, yA kisIko bhojana vinA to saba kucha phIkA hI hai| vilamba kyA thaa| kAmaka karA diyA. bama itanaM mAtrase Apane bahuta bar3A dharmopArjana mbhake prabhAvasaM vaha bhI hone lgaa| taba usane motrA-dekheM, __ kara liyA ! yaha kyA hai ? isameM dharmakI duhAI kyoM dI jAtI meM isa kAmakumbhako mira para rakhakara nAca sakatA hai yA nhiiN| haiM? aura dharmako aisa saMkIrNa dharAtala para kyoM ghasITA jAtA Anvira honA kyA thA? kAmakumbha dharanI para girakara cakanA hai ? ye saba no dharmaka dharAtalase bahuta nIce eka sAdhAraNa cUra ho gayA / vezyAyoMka nRtya banda ho gae aura jaba usa vyavasthA aura nAgarika kartavyakI cIjeM haiN| vyavasthA aura bevakRphakI agveiM khulI to usa kAmakumbhaka phUTe TukaDoMke sAtha dharmako milAnesa jahA~ dharmakA ahita hotA hai vahA~ vyavasthA sAtha use apanA bhAgya bhI phUTA huA milaa| bhI laDambaDA jAnI hai| dharma, vyavasthA aura sAmAjika karta vyase bahuta Upara zrAtma-nirmANakI zakikA nAma hai| bhautika kahanekA tAtparya yaha hai ki loga kAmakumbhakI taraha zakiyoMkI abhivRddhika sAtha usakA kAI sambandha nahA bhAra dharmase saba kucha pAnA cAhate haiN| magara isake sAtha majakI na usakA yaha lakSya hI hai ki ve mile| Aja rAjanAtaka bAta yaha hai ki agara acchA ho jAya to dharmako koI badhAI kAi badhAI netA uma AvAjako bulanda avazya karane lage haiM ki dharmako nahIM detaa| usake lie to apanA prakAra pradarzita kiyA jAtA rAjanItise pare ragyA nAya para hama to zatAbdiyoMse yahI hai aura agara burA ho gayA to phira dharma para dutkAroMkI bauchAra AvAja bulanda karate A rahe haiN| merA yaha nizcita abhimata kara usakI cAma udheDa lI jAtI hai| Apa yaha nizcita hai ki yadi dharmako rAjanItisaM alaga nahIM rakhA jAegA to samajhe ki dharma kimIkA buga kagnaM yA buga deneke lie hai hI jima prakAra eka mamaya 'islAma svatare kA nAra bulanda huzrA nahIM / vaha to pratyeka vyakrikA sudhAra karaneke lie hai aura thA usI prakAra 'kahIM aura koI dharma khataremeM aisA nArA na upakA isIlie upayoga honA cAhie / gUja uThe / meM samajhatA haiM yadi dhArmika loga sajaga va saMcana raheM to koI kAraNa nahIM ki bhaviSya meM yaha truTI duharAyI rASTra aura dharma jaay| aba yaha pAMcanA hai ki dhamakA rASTra-nirmANase kyA nirapekSa rAjya sambandha hai| vAstavameM rASTraka aAtmanirmANakA jahA~ savAla hai vahA~ dharmakA rASTrasa gaharA sambaMdha hai| merI dRSTimeM rASTrakI prAmA bhAratIya saMvidhAnameM dharmako jo dharma-nirakSepa rAjya batAyA mAnava samAjake atirika dasarga sambhava nhiiN| mAnava-samAja gayA hai usako lekara bhI Aja aneka bhrAntiyA~ aura ulajhane vyakiyoMkA samUha hai aura vyakri-nirmANa dharmakA amara va phailI huI haiN| koI isakA artha dharmahIna rAjya karatA hai to amiTa nAga hai hii| isa dRSTise rASTra-nirmANa dharmase mIdhA koI 'nAstika raajy'| koI AdhyAtmika rAjya karatA hai to sambandha hai / dharma rahita gaSTra rASTra nahIM apitu prANa zUnya koI pApI rAjya / dehalI pravAsameM jaba merA saMvidhAna vizeSakalevaraka samAna hai| rASTrako prAnmA naba hI mvastha majabUta jose samparka hazrA to maiMne unase isa viSayameM carcA kii| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350] anekAnta [kiraNa 11 unhoMne batAyA-"mahArAja ! loga jaisA artha karate haiM vAstava kara gaI hai ve sapanemeM bhI kabhI bhAge nahIM bar3ha sakate / isI meM isa zabdakA yaha artha nahIM hai| isakA matalaba yaha hai ki prakAra gharapara kisI abhyAgatakA tiraskAra karanA bhI isIkA yaha rAjya kisI dharma-sampradAya vizeSakA na hokara samasta sUcaka hai ki asaliyatameM dharma abhI pAramAmeM utarA nahIM hai| dharma sampradAyoMkA rAjya hai|" vAstavameM yaha ThIka hI hai jaise dharma kabhI nahIM sikhAtA ki kisIke sAtha anucita va aziabhI-abhI svAmIjI (kAzIke maNDalezvara) ne batAyA ki pratApUrvaka vyavahAra kiyA jAya / vAstavameM bhUtakAlameM bhAratakI bhAratameM eka hajAra dharma aura sampradAya pracalita haiN| jhAra jo pratiSThA thI, jo usakA gaurava thA vaha isaliye nahIM thA kisI dharma yA sampradAya vizeSakA rAjya sthApita kiyA jAya ki bhArata eka dhanAvya va samRddhizAlI rAjya thA aura na vaha to mArga sama nahIM rahegA, pratyuta bar3A viSama va kaNTakAkIrNa isaliye hI thA ki yahAM kucha vismayotpAdaka AviSkAraka bana jAyagA / itane dharma sampradAyoMmeM kisI eka dharma yA va zaktizAlI rAjA-mahArAjA tathA samrAT the| isakA jo gaurava sampradAya vizeSa para yaha seharA bAMdhanA aneka jaTila sama- thA vaha isaliye thA ki yahAM ke kaNa kaNameM dharma, sadAcAra,nIti, syAoMse khAlI nahIM hai| mere vicArase aisA honA nahIM nyAya aura niyantraNakI pAvana punIta dhArA bahatI rahatI thii| caahie| dharmako rAjyaka saMkIrNa va parivartanazIla phaMdameM sanya aura ImAnadArI yahAMke aNu-aNumeM kUTa-kUTakara bharI huI phaMsAnA rAjyako bhayaMkara khatareke muMhameM DhakelanA aura dharma thii| tabhI bAharake loga yahAMkI dharmanItikA adhyayana karaneke ko gandA va sabIlA banAnA hai| vimAza kAraka banAnA hai| liye yahAM para Aneko vizeSa utsuka va lAlAyita rahate the|aaj ye do alaga-alaga dhArAyeM haiM aura donoMkA alaga-alaga pratyeka bhAratIyakA yaha kartavya hai ki vaha vicAra kare ki prAja astittva, mahattva aura mArga hai| inako milAkara eka karanA hama uma mamRddhizAlI vizvaguru bhAratakI saMtAneM apanI mUlana to buddhimattA hI hai aura na kalyANakara hii| pUMjI saMbhAle hue haiM yA nhiiN| yadi bhAratIya loga hI apanI mUlapUjIko bhUla baige to kyA yaha unake liye viDambanAsaMkIratA na rahe kI bAta nahIM hai ? kahate hue kheda hotA hai ki yahAM para nitya yaha bhI pAjakA eka savAla hai ki alaga-alaga inanI naye dharma va sampradAyA~ka paidA honeke bAvajUda bhI na to bhArata adhika saMkhyAmeM sampradAya kyoM pracalita hai? kyA ina sabako kI kucha pratiSThA hI bar3hI hai aura na kucha gaurava hI ! pratyuta milAkara eka nahIM kiyA jA sktaa| maiM mAnatA hai ki aisA manya to yaha hai ki ulTI pratiSThA evaM gaurava ghaTe haiN| agara karanA asambhava to nahIM hai phira bhI jo sadAse alaga-alaga aba bhI sthitine palTA nahIM khAyA aura yaha sthiti maujUda vicAradhArA calI prArahI haiM una sabako gvatmakara eka kara rahI to mujhe kahane dIjiye ki dhArmika vyakti apanI ijjata diyA jAya yaha buddhi aura kalpanAsaM kucha pare jaisI bAta hai| aura zAna donoMko gaMvA baiTheMge maiM isa viSayameM aisA kahA karatA hUM ki pArasparika vicArabheda miTa jAya / jaba yaha bhI saMbhava nahIM to aisI paristhitimeM bhyudayapArasparika jo manomeda aura ApasI vigraha haiM unako to itanaM vivaMcanake bAda aba mujhe yaha batAnA hai ki vAstavaavazya miTAnA hI cAhiye / unako miTAye vinA dhArmika meM dharma hai kyA? isake liye maiM Apako bahuta thor3e aura saMskArako kyA todeM aura kyA leM isakA nirNaya kaise kareM? sarala zabdoMmeM batAU~ to dharmakI paribhASA isa prakAra kI jA isaliye isa vibhedakI dIvAra kisI dhArmika vyakrike liye sakatI hai ki jo 'Atmazuddhi ke sAdhana haiM unhIMkA nAma dharma iSTa nhiiN| yadi paraspara milakara dhArmika vyakti kucha vicAra- hai|' isa para pratiprazna uThAyA jA sakatA hai ki phira laukika vimarza ho nahIM kara sakate to ve kahAM kaisa jAya? ve kahAM abhyudayakI siddhike sAdhana kyA hai ? jabaki dharmakI paribhASA baiThege, hama kahAM baittheNge| yadi hama loga aisI hI tuccha va meM kahIM-kahIM laukika abhyudayaka sAdhanoMko bhI dharma batAyA saMkIrNa bAtoM meM ullamate rahe to maiM kahUMgA-aise maMkIrNa gayA hai| merI dRSTimeM laukika abhyudayakA sAdhana dharma nahIM dhArmika vyaki dharmakI unnatike badale dharmakI avanati hI hai vaha to dharmakA AnuSaMgika phala hai| kyoMki laukika karanevAle haiM aura ve dharmake maulika tathyase abhI kosoM dUra abhyudaya usIko mAnA gayA hai jo pAramAtirikra sAmagriyoMkA hai| jina dhArmika vyakiyoM meM saMkIrNatA va asahiSNutA ghara vikAsa prApaNa hotA hai| gaharAIse socA jAya to dharmakI Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] isake liye koI svatantra AvazyakatA hai hI nahIM jisa / prakAra gehUM kI khetI karanese cUmA Adi gehUMke sAtha-sAtha apane-Apa paidA ho jAtI hai unake liye alaga khetI karane kI koI AvazyakatA nahIM hotI, isI prakAra dharma to Atmasudike liye hI kiyA jAtA hai' magara ne sAtha dUrIkI taraha laukika abhyudaya usake sAtha-sAtha apane-Apa phalane vAlA hai| usake liye svatantra rUpase dharma karanekI koI bhAvazyakatA nahIM / dharma aura rASTra nirmANa laukika dharma aura pAramArthika dharma prAcIna sAhitya meM dharma zabda aneka pathameM prayukra huA / usa samaya dharma zabda zratyanta lokapriya thA / isaliye kucha acchA lagA jamIko dharma zabdase sambodhita kara diyA jAtA thaa| isIliye sAmAjika kartavya aura vyavasthAke niyamoM ko bhI RSi maharSiyoMne dharma kahakara pukArA jaina / sAhitya meM svayaM bhagavAn mahAvIrane sAmAjika kartavyoMke daza prakArakaM nirUpaNa karate hue unheM dharma zabda abhihita kiyA hai| unhoMne batAyA hai ki jo grAmakI maryAdA va prathAe~ haiM unheM nibhAnA grAma dharma hai| isI prakAra nagara-dharma, rASTra-dharma bAdikA vivecana kiyA hai| yadyapi tatvataH dharma vahI hai jisameM Atmazuddhi aura Atma-vikAsa ho| magara tAtkAlika dharmakI vyApakatAko dekhate hue sAmAjika rasmoM va rItirivAjoMko bhI laukika dharma batAyA gayA hai| jIkika dharma aura pAramArthika dharma sarvathA pRthaka-pRthaka haiM / unakA mizraNa karanA donoM ko g2alata va kurUpa banAnA hai / inakA prathakva isa taraha samajhA jA sakatA hai ki jahAM laukika dharma pari vartanazIla hai vahAM pAramArthika dharma sarvadA sarvatra aparivartanazola va aTala hai / cAja jise hama rASTradharma va samAjadharma kahate haiM ve rASTra evaM samAja kI parivartita sthitiyoMke anusAra kala parivartita ho sakate haiN| svatantra honeke pUrva bhAratameM jo rASTradharma mAnA jAtA thaa| Aja vaha nahIM mAnA jAtA / zrAja bhAratakA rASTradharma badala gayA hai magara isa taraha pAramArthika dharma kabhI aura kahIM nahIM bdltaa| vaha jo kucha thA vahI Aja hai aura jo Aja hai yahI dhAge rahegA / gora kariye-- ahiMsA-patya svarUpamaya jo pAramArthika dharma hai vaha kabhI kisI bhI sthitimeM badalA kyA isI taraha laukika dharma alaga-alaga rASTroMkA alaga-alaga hai jabaki pAramArthika dharma saba rASTroMke liye eka samAna hai| ina kAraNoMse yaha kahanA I 351 cAhiye ki lokika dharma aura pAramArthika dharma do hai aura mitra hai| pAramArthika dharmakI gati jaya bhArata-vikAsakI aura hai taba khIkika dharmakA tAMtA saMsArale jur3A huA hai| rASTra-nirmANa meM dharma - rASTranirmANa meM dharma kahAM taka sahAyaka ho sakatA hai aura isake liye dharma kucha sUtroMkA pratipAdana karatA hai / ve haiM prathama svatantratA, Atma-vijaya, adIna bhAva, AtmavikAsa aura Atma-niyantraNa / ina sUtroMkA jitanA vikAsa hogA utanA hI rASTra svastha, ucata aura vikasita banegA ina sUtrakA vikAsa dharmake pare nahIM hai aura na dharmA ina sUtroMkA sUtrapAta va ucayana ho kiyA jA sakatA hai| Aja jaba rASTrameM dharmake nismata bhautikavAdakA vAtAvaraNa phailA huA hai taba rASTrameM durguNoM va avanatikA vikAsa ho hI ho, to isameM koI cAravaryakI bAta nhiiN| yahI kAraNa hai jahAM padake liye manuhAreM hotIM dIM phira bhI kahA jAtA thA ki mujhe pada nahIM cAhiye, maiM isake yogya nahIM hUM, tumhIM maMbhAlo yahAM Aja kahA jAtA hai ki padakA haka merA hai, tumhArA nahIM parake yogya maiM hUM, tuma nhiiN| pada pAneke liye / patra apane-apane adhikAroMkA varNana karate haiM magara yaha koI nahIM kahatA ki padake yogya yA adhikArI dUTA amuka hai| yaha pada lolupatAkA roga dharmako na apanAne aura bhautikavAdako jIvanameM sthAna denekA hI duSpariNAma hai| eka vaha samaya thA ki jaba padakI lAlasA rakhanevAloMko nitha, ayogya aura anadhikArI samajhA jAtA thA aura pada na cAhanevAloMko prazaMsya, yogya aura adhikArI subhaToMkA kissA isI / tayapara prakAza DAlatA hai| "eka bAra kisI dezameM 500 subhaTa prAye / mantrIne parIkSA karaneke lie rAtri samaya sabako eka vizAla haoNla sauMpA aura kahA ki tumameMse jo bar3A ho yaha haoNkhaDe bocameM biche palaMga para moye tathA anya saba nIce jamInapara soyeN| sonekA samaya Ane para unameM bar3A saMgharSa macA palaMga para soneke liye ve apane-apane eka yogyatA aura adhikAroM kI duhAiyAM dene lage sArI rAta bIta gaI kintu ve eka minaTa bhI na so paaye| sArI rAta kuloMkI taraha ApasameM bar3hate-bhagate rhe| prAta maMtrIne unakA kissA sunakara unheM usI samaya vahAMse nikAla diyaa| dUsare dina dUsare 200 subhaTa Aye maMtrIne unake liye bhI vahI vyavasthA kii| unake sAmane samasyA yaha thI 1 prAtaHkAla 1 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 ] ki palaMga para kauna soye| sabameM parampara manuhAreM hone lgii| koI kahatA thA maiM isa baDappanake yogya nhiiN| koI kahatA thA- maiM adhika anubhavI nahIM / koI kahatA thA mujhameM vidyA buddhi kama hai| Akhira kimIne palaMga para sonA svIkAra nahIM kiyaa| ve bar3e samajhadAra the--usane vicAra kiyA nIMda kyoM naSTa kI jAya ? sabako palaMgakI ora sira karake mo jAnA caahie| sabane rAta bhara khUba zrAnandase nIMda lI / prAta-kAla maMtrIne sArA kissA sunakara unako bar3e sankArake sAtha bar3e-bar3e pada sauMpakara sammAna kiyA / " jabataka yaha sthiti na ho yAnI padake prati AkarSaNa kama na ho taba taka rASTra-nirmANa kaise ho sakatA hai| dehalI pravAsameM merI paM0 neharUjI se jaba-jaba mulAkAta huI to maiMne prasaMgavaza kahA"paMDitajI ! logoMmeM kursIkI itanI chInAjhapaTI kyoM hI rahI hai ?" unhoMne kheda bhare zabdoMmeM kahA - "mahArAja ! hama isase bar3e parezAna haiM parantu kareM kyA ?" jima rASTra meM yaha zrahaMmanyatA, padalolupatA aura adhikAroMkI bhAvanAkA bolabAlA hai vaha rASTra UMce uThaneke svapna kaise dekha sakatA hai ? vaha to dina pratidina duHkhita, pIDita aura zravanata hotA jAyagA / mahAbhArata meM likhA hai--- bahavo yatra netAraH sarve paMDitamAninaH / sarve mahatvamicchanti, tadrASTramavasIdati // anekAnta [ kiraNa 11 jima rASTrameM maba vyakti netA bana baiThate haiM, sabake saba apane Apako paMDita mAnate haiM aura saba bar3e bananA cAhate haiM vaha rASTra jarUra duHkhI rahegA / bhAratakI sthiti karIba-karIba aisI ho rahI hai isalie rASTrakI burAiyoMko miTAneke lie satya-niSThA aura prAmANikatAkI atyanta AvazyakatA hai| jabataka satya-niSThA aura prAmANikatA jIvanakA mUlamaMtra nahIM bana jAtI tabataka mAnavatAkA sUtra pahacAnA jAya yaha kabhI bhI saMbhava nahIM aura rASTrakA nirmANa ho jAya yaha bhI kabhI nahIM ho sakatA / upasaMhAra antameM maiM yahI kahU~gA ki loga dharmake nAmase ciDheM nahIM / dhamaM kalyANakA ekamAtra sAdhana hai| usake nAma para phailI huI burAiyoMko miTAnA Avazyaka hai na ki dharmako / maiM cAhatA hU~ ki dharma aura rASTrake vAstavika svarUpa aura pRthakatvako samajhakara dharmake mukhya aMga ahiMsA, satya aura santoSakI bhittipara rASTrake nirmANake mahAna kAryako sampana kiyA jAya / maiM samajhatA hU~ ki yadi aisA huA to rASTra U~cA, sukhI, sampana va vikasita hogA / vahA~ dharmakA bhI vAstavika rUpa nikharegA tathA usase jana-janako eka naI preraNA bhI prApta ho skegii| ( jaina bhAratIse ) 'anekAnta' kI purAnI phAileM 'anekAnta' kI kucha purAnI phAileM varSa 4 se 11 ve varSataka kI avaziSTa haiM jinameM samAjake labdha pratiSTha vidvAnoM dvArA itihAsa, purAtatva, darzana aura sAhitya ke sambandhameM khojapUrNa lekha likhe gaye haiM aura aneka naI khojoM dvArA aitihAsika gutthiyoMko sulajhAnekA prayatna kiyA gayA hai / lekhoMkI bhASA saMyata sambaddha aura sarala hai / lekha paThanIya evaM saMgrahaNIya haiM / phAileM thor3I hI raha gaI haiM / ataH maMgAne meM zIghratA kreN| phAiloM ko lAgata mUlya para diyA jAyegA / posTeja kharca alaga hogA / mainejara - 'anekAnta' vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dillI / Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMkApura (vidyAbhUSaNa paM0 ke0 bhujabalI zAstrI, mUDabidrI) baMkApura pUnA-vagalUra relave lAinameM, harihara relave se lokAdityake dvArA sthApita kiyA gayA thaa| aura sTezanake samIpavartI hAri relave sTezanase 15 mIla uma jamAne meM ise eka samRddhizAlI jaina rAjadhAnI para, dhAravADa jile meM hai / yaha-vaha pavitra sthAna hai, honekA saubhAgya prApta thaa| baMkeya bhI sAmAnya vyakti jahAM para prAtaH smaraNIya AcArya guNabhadrane maM0 820 nahIM thaa| rASTra-kUTa nareza nRpatuGgake liye rAjya kAryoMmeM apane guru bhagavajinasenake vizruta mahApurANAMtargata meM jaina vIra baMkeya hI patha pradazaka thaa| mukulakA putra uttara purANako samApta kiyA thA / AcArya jinasena erakori, erakorikA putra ghora aura ghorakA putra baMkeya aura guNabhadra jaina saMsArake nyAni prApta mahAkaviyoMmeM thA / baMkeyakA putrapitAmaha mukula zubhatuGga kRSNarAja'se haiM / isa bAtako mAhitya-saMsAra acchI taraha jAnatA kA pitAmaha erakori zubhatubake putra dhruvadevakA evaM haiN| saMskRta sAhityameM mahArANa vastutaH eka anUThA pitA ghora cakrI govindarAjakA rAjakArya sArathi thaa| ratna hai| isakA vizeSa paricaya aura kisI lekhameM isase siddha hotA hai ki lokAditya aura baMkeya hI diyA jaaygaa| uttarapurANake mamApti-kAlameM baMkApura- nahIM; inake pitAmahAdi bhI rAjya-kArya paTu tathA mahAse jaina vIrabaMkeyakA suyogya putra lokAditya vijaya zUra the| nagarake yazasvI evaM pratApI zAsaka akAlavarSa yA astu, nRpatuGgako baMkeya para aTUTa zraddhA thii| kRSNarAja (dvinIya) ke sAmaMtake rUpameM rAjya karatA yahI kAraNa hai ki eka lekha meM nRpatuGgane baMkeyake thA / lokAditya mahAzUra tejasvI aura zatru-vijayI sambandhameM "vitatajyotinizitAsiri vA paraH" yoM kahA thaa| isake dhvajameM mayUrakA cinha aGkita thaa| aura hai| pahale baMkeya nRpatunake Apta senAnAyakake rUpameM yaha celladhvajakA anuja aura cellaketa (baMkaya) kA aneka yuddhoMmeM vijaya prAptakara narezake pUrNa kRpApAtra putra thaa| usa samaya samUcA vanavAsa (vanavAsi) pradeza banane ke phala-svarUpa bAdameM vaha vizAla vanavAsa yA lAkAdityake hI vazameM rahA / uttarapurANakI prazasti nivAsiprAMtakA sAmanta banA diyA gayA thaa| sAmanta dekheN| baMkeyane hI gaMgarAja rAjamallako eka yuddhameM harAkara uparyata baMkApura zraddhaya pitA vIra baMkayake nAma bandI banA liyA thA / balki isa vijayopalakSya meM bharI sabhAmeM vIra baMkeyakA nRpatunake dvArA jaba zaka saMvata 20 prAcArya guNabhadrake uttara purANakA koI abhISTa vara mAMganekI AjJA huI taba jinabhakta mamApti kAna nahIM hai kintu yaha unake ziSya muni lokasena baMkeyane magadgada mahArAja nRpatuMgane yaha prArthanA kI kI prazastikA padya hai jisameM usakI pUjAke samayakA ki 'mahArAja, aba merI koI laukika kAmanA bAkI upakha kiyA gayA hai| --paramAnanda jaina nahIM rhii| agara Apako kucha denA hI abhISTa ho to kolanUrameM mere dvArA nirmANita pavitra jinamaMdirake + uttara purANako prazasti dekheN| liye sucAru rUpase pUjAdikArya saMcAlanArtha eka bhUdAna uttara purANakI prazastime diyA humA "cellapatAke" pradAna kara sakate haiN| basa, aise hI kiyA gyaa| vAkyama cella zabdakA artha amarakoSa aura vizvalAcana koSameM yaha ullekha eka vizAla prastara khaNDameM zAsanake rUpameM cola (pkss| vizeSa ) pAyA jAtA hai| ataH khokAdisyakI Aja bhI upalabdha hotA hai / baMkeyake asIma dharma-premayajAmeM cIlakA cinha thA na ki morakAra ke liye yaha eka udAharaNa hI paryApta hai| isa prasaMga-paramAnanda jaina meM yaha ullekha kara denA bhI Avazyaka hai ki vIra Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354] anekAnta [kiraNa 11 baMkeyakI dharmapatnI vijayA bar3I viduSI rhii| isane bagala meM unnata evaM vizAla maidAnameM eka dhvaMvasAvaziSTa saMskRtameM eka kAvya racA hai| isa kAvyakA eka padya purAnA kilA hai| isa kileke aMdara 12 ekar3a jamIna zrImAna veMkaTeza bhImarAva AlUra, bI0 e0, ela0 ela0 hai| yaha kilA bambaI sarakArake vazameM hai| yahA~ para isa bI0 ne 'karnATakagatavaibhava' nAmaka apanI sundara racanA samaya sarakArane eka DerI phArma khola rakhA hai| jahA~meM udAharaNake rUpameM uddhata kiyA hai| tahA~ khetI bhI hotI hai / rAjamahalakA sthAna U~cA hai _____ baMkeyake suyogya putra lokAdityameM bhI pUjya pitA- aura isake cAroM ora vizAla maidAna hai / yaha maidAna ke samAna dharma-premakA honA sarvathA svAbhAvika hI hai| ina dinoM meM khetoMke rUpa meM dRSTigocara hotA hai| ina sAtha hI sAtha lokAditya para 'uttara purANa' ke raca- vizAla khetoMmeM Ajakala jvAra, bAjarA, Ukha, gehU~, yitA zrI guNabhadrAcAryakA prabhAva bhI paryApta thaa| isameM cAvala, ur3ada, mUga, canA, tubara, kapAsa aura mUMgasaMdeha nahIM haiM ki dharmadhurINa lokAdityake kAraNa baMkA __ phalI Adi paidA hote haiN| sthAna var3A sundara suyogya para usa samaya jainadharmakA pramukha kendra bana gayA thaa| apanI samRddhika jamAne meM vaha sthAna vastutaH dekhane hI yadyapi lokAditya rASTrakUTa rAjAoMkA sAmaMta thA / lAyaka rahA hogA / mujhe to bar3I dera taka yahA~ se haTaphira bhI rASTrakUTa zAsakoMke zAsana kAlameM yaha eka nekI icchA hI nahIM huii| kileke andara isa samaya vaiziSTya thA ki unake sabhI sAmaMta svatantra rhe| eka sundara jinAlaya avaziSTa hai| yahA~ vAle ise zrAcArya guNabhadrajIke zabdoMmeM lokAditya zatrarUpI 'aravattamUrUkabaMgala basti' kahate haiN| isakA hindI andhakArako miTAne vAlA eka khyAti prApta pratApI artha 63 khambhoMkA jaina mandira honA hai| merA anubhava zAsaka hI nahIM thA, sAtha hI sAtha zrImAna bhii| usa hai ki yaha mandira jainoMkA prasiddha zAntinAtha mandira jamAne meM baMkAparameM kaI jina mandira the / ina maMdiroMko aura isake 63 gvaMbha jainoMke tripaSThizalAkA puruSoMkA cAlukyAdi zAsakoMse dAna bhI milA thaa| bakApura smRticinha hAnA caahiye| eka pramukha kendra honese yahA~ para jainAcAryoMkA vAsa mandira bar3A sundara hai / mandira vastutaH sarvocca adhika rahatA thaa| yahI kAraNa hai ki isakI gaNanA kalAkA eka pratIka hai| khaMbhoMkA pAliza itanA sundara eka pavitra kSetrake rUpameM hotI thii| isIliye hI gaMga hai ki itane dinoMke bAda, Aja bhI unameM AsAnIse nareza nArasiMha jaisA pratApI zAsakane yahIM Akara prAtaH mukha dekha sakate haiN| mandira cAra khaNDoMmeM vibhakta hai| smaraNIya jaina guruoMke pAdamUlameM sallegvanAvata saMpanna garbha gRha vizeSa bar3A nahIM hai / isake mAmanekA khaNDa kiyA thaa| daMDAdhipa hullane yahA~ para kailAsa jaisA garbhagRhase bar3A hai| tIsarA khaNDa dUsarese bar3A hai| uttaMga eka jina mandira nirmANa karAyA thaa| itanA hI aMtima vA caturthaM khaNDa sabase bar3A hai| yaha itanA nahIM, prAcIna kAlameM yahA~ para eka do nahIM, pA~ca mahA vizAla hai ki isameM kaI sau AdamI ArAmase baiTha sakate haiN| chata aura dIvAloM parakI sundara kalApUrNa vidyAlaya maujUda the / ye saba bItI huI bAteM huii| mUrtiyAM nirdayI vidhvaMsakoMke dvArA naSTa kI gaI haiM / isa vartamAna kAlameM baMkApurakI sthiti kaisI hai, ise bhI mandirako dekha kara usa samayakI kalA, Arthika sthiti vijJa pAThaka eka bAra avazya suna leN| sarakArI raasteke| aura dhArmika zraddhA Adiko Aja bhI vivekI paramba * "sarasvatIya karNATI vijayAMkA jysyso| sakatA hai / kheda hai ki baMkApura Adi sthAnoMke ina yA baidarbhagirI vAsa: kAlIdAsAdanantaram // " prAcIna mahatvapUrNa jaina smArakoMkA uddhAra to dUra rhaa| x'bambaI prAntake prAcIna jaina smAraka dekheN| jaina samAja ina sthAnoMko jAnatI bhI nahIM hai| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlAcAra saMgraha grantha na hokara prAcArAMgake rUpameM maulika anya hai ( paM0 paramAnanda jaina zAstrI ) san 1138 meM maiMne 'malAcAra saMgraha grantha hai| isa rakhane ke lie ukta mUla pAcArake pravartaka bahumata digazIrSakase eka lekha likhA thaa| usa samaya mUlAcArakI kucha marAcAryane mUla bhAcArAMga sUtrakA 12 adhikAroM meM saMcita gAdhAmoMke zvetAmbarIya Avazyaka niyukti prAdi pranthoM meM rUpase sAra khIMcakara isa prandhakI racanA kI hai| upalabdha honese maiMne yaha samajha liyA thA ki ye gAthAe~ prAcArya vasunandI saiddhAntikane isa pranya para likhI mUlAcArake kartAne vahAMse lI hai aura unake sambandhameM apanI 'prAcAravRtti' kI utthAnikAmeM spaSTa likhA hai ki vizeSa vicArakA avasara na pAkara ukta lekhameM use eka aThAraha hajAra pada pramANa pAcArAMgasUtrako mUlaguNA'saMgrahagrantha' batalA diyA thaa| sAtha hI, usake bArahaveM dhikArase lekara paryApti adhikAra paryanta 12 adhikAroM meM paryApti nAmaka adhikArako asambaddha bhI likha diyA thaa| upasaMhAra kiyA haiusa lekhake prakAzita honeke bAdase merA adhyayana usa "zrutaskandhAdhArabhUtamaSTAdazapadasahasraparimANaM, mUlaviSaya para barAbara calatA rhaa| dUsare prAcIna digambara gugNa - pratyAkhyAna-saMstara-stavArAdhanA-samayAcAra-paMcAgraMthoMko bhI dekhane kA avasara prApta hubhA jo usa samaya cAra-piMDazuddhi - SaDAvazyaka-dvAdazAnuprekSAnAgArabhAvanAmujhe upalabdha na the| tulanAtmaka adhyayana karate hue maiMne samayasAra-zIlaguNa prastAra-paryAptyadhikAra nibadamamUlAcAra aura usakI TIkA 'prAcAravRtti' kA gaharA manana hArthagabhIraM lakSaNasiddhapadavAkyavarNopacitaM, ghAtikarmakiyA aura adhika vAcana cintanake phalasvarUpa merA baha kSayotpannakevalajJAnaprabuddhAzeSaguNaparyAyakhacitaSaDadravyaabhimata sthira nahI rahA, aba merA yaha ha nizcaya ho navapadAthajinavaropadiSTaM, dvAdazavidhataponuSThAnotpannAgayA hai ki mUlAcAra sagraha prantha nahAkara eka vyavasthita nekaprakArarddhisamanvitagaNadharadevaracitaM, malagaNottara prAcIna maulika grantha hai| isa lekha dvArA apane inhIM guNasvarUpavikalpopAyasAdhanasahAyaphalanirUpaNapravaNamAvicAroM ko spaSTa karane kA prayatna kara rahA huuN| cArAGgamAcAryapAramparyapravartamAnamalpabalamedhAyuHziSya yaha graMtha digambara jaina paraMparAkA eka maulika AdhAra nimittaM dvAdazAdhikArairupasaMhartu kAmaH svasya zrotRNAM hai. usakI gaharI vicAradhArA aura viSayakA vivaMcana ca prArabdhakAra pratyUhanirAkaraNakSama zubhapariNAmaM vidadhabadA hI samRddha aura prAcInatAkA unnAyaka hai| itanA hI nchIvaTTakerAcAryaH prathamataraM tAvanmUlaguNAdhikAra-pratinahIM; kintu bhagavAna mahAvIrakI vaha usa mUla paramparAkA pAdanAthe maMgalapUrvikAM pratijJAM vidhatte sabase purAtana prAcAra viSayakA pranya hai jisakA bhagavAna granthako banAte samaya prAcArya pravarane isa bAtakA mahAvIra dvArA kathita aura gaNadhara indrabhUti dvArA prathita khAsa taurase dhyAna rakkhA mAlUma hotA hai ki isa granthameM dvAdazAMgatake bhAcArAMga nAmaka sUtra granyase sIdhA saMbaMdha prAcArAMgamUtra-viSayaka mUlaparamparAkA koI bhI aMza jAna par3atA hai| isa pranthakI racanA usa samaya huI hai jaba chUTane na pAve / cunAMce hama dekhate haiM ki pranthakartAna pratyeka dvAdaza varSIya durbhikSake kAraNa bhagavAna mahAvIra dvArA nirdiSTa adhikArameM maMgalAcaraNa kara usake kahanekI pratijJA kI prAcAra mArgameM vicAra-zauthilyakA samAveza prArambha hone hai aura anta meM usakA prAyaH upasaMhAra bhI kiyA hai| lagA thaa| kucha sAdhujana apane AcAra-vicArameM zithi- jaisA ki mUlAcArake 'sAmAcAra nAmaka adhikAra' adhilatAko apanAnekA upakrama karane lage the aura acelakatAke kArakI Adi pantima gAthAse spaSTa haikhilApha vastra dhAraNa karane lage the| parantu usa samaya taka telloka pUyaNIe arahate baMdiUNa tiviheNa / acelakatAke nagnatA arthameM koI vikRti nahIM pAI thI, voccha samAcAraM samAsado AraNapuvIyaM // 122 // jisakA artha vAdako bigAikara 'alpacela' kiyA jAne bgaa| usa samaya mula paramparAgata mAcArako surakSita evaM sAmAcAro bahabhedo bariNado samAseNa / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356] anekAnta - [karaNa 11 vitthArasamAvaNNo vittharivvo bahajaNehiM // 17 // prApta huA hai| cunAMce zvetAmbarIya pAcAsaMgameM yahA~ taka isa prakaraNa meM ukta antima gAthAse pUrva nimna gAthA vikAra bhAgayA hai ki vahA~ piNDa eSaNAMka sAtha pAtra eSaNA aura bhI dI huI hai jisameM viSayakA upasaMhAra karate hue aura vastra eSaNAko aura bhI jor3A gyaa| jisase yaha batalAyA gayA hai ki jo sAdhu aura AryikA anthameM ullui- sApha dhvanita hotA hai ki 'mUlabhAcAra' meM dvAdaza varSIya khita prAcAramArgakA anuSThAna karate haiM ve jagatpUjya, kIrti durbhisake kaI zatAbdI bAda vastra eSaNA aura pAtra eSaNAkI aura sukhako prApta kara sidiko prApta karate hai kalpanA kara unheM eSaNA samitike svarUpa meM joda diyA hai| evaM vidhANacariyaM caritaM je sAdhavo ya ajjaao| isase sApha dhvanita hotA hai ki mUla prAcArAMgakI racanAina te jagapujjaM kittiM suhaM laNa sijhati // 16 // saba kalpanAmoMse pUrva kI hai| anyathA kalpanAmoMke rUda hone isI raha "piNDaviddhi' adhikArama piNDa vizudi para unakA virodha avazya kiyA jaataa| kA kathana karate hue jina sAdhunAne usakAlameM krodha, mAna, paDAvazyaka adhikArameM kAyotsargakA mvarUpa batalAte mAyA aura lobha rUpa cAra prakArake utpAdana doSase dUSita hue kathana kiyA hai ki jo sAdhumokSArthI hai, jAgaraNazIla mikSA grahaNakI hai unakA ullekha mI bataura udAharaNake I nidrAko jItane vAlA, sUtrArtha vizArada hai,karaNa nimna gAthAmeM ahita kiyA hai zuddha hai, Atmabala vIryase yukta use vizuddhAtmA kAyokodho ya hathikappe mANo veNAyaDammi eyrmmi| ssargI jAnanA caahie| mAyA vANArasie lohopuNa rAsiyANammi / / 455 mukkhaTThI jidaNiho muttattva visArado krnnsuddho| isa adhikAra meM batAyA gayA hai ki jo sAdhu bhikSA Ada-bala-viriya-jutto kAumsaggo visuddhappA // 656 / / athavA caryAme pravRtti karatA hai vaha manAgupti, vacanagupti yahA~ yaha bAta khAsa taurasa bhyAna dene yogya hai aura kAryagupti ke saMrakSaNake sAtha mUlaguNa aura zIlasaMyamA- vaha yaha ki mUlAcArake kartAne SaDAvazyaka adhikArakI vikakI rakSA karatA hai tathA saMsAra, zarIra aura saMga (parigraha) cUlikAkA upasaMhAra karate hue yaha spaSTa rUpase ullekha nirvedabhAva dekhatA humA vItarAgakI prAjJA aura unake kiyA hai ki maiMne yaha niyuktikI niyukti saMkSepase kahI zAsanakI rakSA karatA hai| anavamNa (mvecchA pravRtti) hai isakA vistAra anuyogase jAnanA caahie| mithyAvArAdhanA aura saMyama virAdhanA rUpa caryAkA parihAra NijuttI NijuttI esA kahidA mae smaasnn| karatA hai bhikkhA cariyAe puNa guttIguNasIla sNjmaadiinnN| aha vitthArapasaMgo'Niyogado hodiNAdavyo / / 664 samasta jainavamaya cAra anuyogAmeM vibhakta hai, rakvaMto caradi muNI NivvedatigaM ca pecchato 174|| AraNA aNavatthAviya micchattArAhaNAdaNAmo ya / prathamAnuyoga, caraNAnuyoga, karaNAnuyoga myAnuyoga / saMjama virAdhaNAviya cariyAe pariharedavvA / / 7 / / ina cAra anuyogAMmeM prAcAra viSayaka vistRta kathana piNDa zabdakA artha hai mAhAra (bhojya yogya vastuoMkA caraNAnuyogameM samAviSTa hai| yahA~ pranyakartA prAcAryakA abhiprAya 'anuyoga' se caraNAnuyogakA hai isIlie usake samUha rUpa prAsa) yA pirAha| jo sAdhunoMko pANipAtra meM diyA jAtA thA aura bhAja bhI diyA jAtA hai| isa adhi dekhanekI preraNA kI gaI hai| mUlAcArake karvAne jina niyuktiyoM parase sAra lekara kArameM caryA sambandhi vizuddhikA vizadavarNana kiyA gayA hai| SaDAvazyaka niyukikA nirmANa kiyA hai| ve niyuktiyA~ mUlAcArameM eSaNA samitike svarUpa kathaname eSaNAko vartamAnameM anupalabdha haiM aura ve isa pranya racanAse kevala mAhAra ke lie prayukta kiyA gayA hai aura batalAyA pUrva banI huI thI, jinheM anyakataki gamakaguru bhadrabAhugayA hai ki jo sAdhu udgama, utpAdana aura eSaNAdi rUpa doSoMme zuddha, kAraNa sahita navakoTise vina zIta zrutakevaLIne banAyA thaa| unhIMkA saMcita prasAra mUnAcArabyAdi bhacaya padArthoM meM rAga dveSAdi rahita sama mukti aisI (r) 'mahAyA kAlaparihANi doseNaM tAmo Nijyuttiparizuddha atyanta nirmala eSA samiti hai| yaha isa bhAsa cubImo bukhiyaamo| eSayA samitikA prAcIna mUla rUpa hai, jo bAda meM vikRtiko - mahAnizIya sUtra madhyAva Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] . mUlAcAra saMgraha prantha na hokara pAcArAzanake rUpameM maulika grantha hai| [340 - ke isa paDAvazyaka adhikArameM pAyA jAtA hai| para kucha apane mUlAcAra pradIpa' nAmaka granthameM bhI mUbAparakI gAthAeM upalabdha zvetAmbarIya niyukiyoMmeM pAye jAneke gAthAnoMkA sAra diyA hai| ina saba ubalekhoMse kAraNa saMgraha graMtha hone kI jo kalpanA kI thI vaha ThIka nahIM digambara samAjameM mukhAcArake pracArake sAtha usakI prAcIhai, kyoMki ye niyuktiyA~ vikamakI chaThI zatAbdIse navAkA itivRtta pAyA jAtA hai, jo isa bAtakA botako pUrvako banI huI nahIM jAna par3atI haiN| aura ki yaha mukhagrantha digambara paramparAkA maukhika bhAcArAMga mUlAcAra unase kaI sau varSa pUrvakA banA huA hai; kyoMki sUtra hai, saMgraha pranya nahIM hai| usakA samullekha vikramakI pAMcavI zatAphIke prAcArya- prataH zve. niyuktiyoM parase 'bhUtAcAra' meM kuSa yativRSabhana apanI 'viloyaparaNattI' ke pAThaveM adhikAra gAthAmoke saMgraha kiye jAnekI jo kalpanA kI gaI thI, kI 132vI gAthAmeM 'mUlAyAre' vAkyake sAtha kiyA hai vaha samucita pratIta nahIM hotI; kyoMki vIra zAsanakI jo jisasa mUlAcArakI prAcInatA para acchA prakAza par3atA zrata sampatti digambara-zvetAmbara sampradAyoMmeM paramparAse hai| usake bAda prAcAryakalpa raData prAsAdharajAne dubhikSAdi matabheda ke kAraNa baTI, vaha pUrva paramparAse donoMapanI 'pranagAradharmAmRta TIkA' (vi0 saM0 130.) meM ke pAsa barAbara calI bhA rahI thii| bhadrabAhu itakevabI 'uktaM ca mUlAcAre' vAkyake sAtha usakI nimnagAthA uddhRta taka digambara zvetAmbara jaise medoMkI koI sRSTi nahIM huI ko jo mUlAcAra me 19 naM. para upalabdha hotI hai| thI, usa samaya taka bhagavAna mahAvIrakA zAsana yamAjAta sammattaNANa saMjama tahi jaMta pasattha samagamagaNaM / madArUpame hI cala rahA thaa| unake hArA racI gaI samayaMtu taM tu bhaNidaM tameva sAmAiyaM jANe / / niyuktiyA~ usa samaya sAdhu sampradAyameM pracalita thI, sAsa -anagAradharmAmRta TI0 pR0 605 kara unake ziSya-ziSyoMmeM unakA paThana-pAThana barAbara para inake sivAya, prAcArya vIrasenana apanI dhavalA TIkA rahA thaa| aimI hAlatameM mUlAcArameM kucha gANamoMkI meM taha pAyAraMge vivuttaM' vAkyake sAtha 'paMcasthikAyA' samAnatA parase pAdAna-pradAnakI kalpanA karanA saMgata nahIM nAma kI jo gAthA samudata kI hai vaha ukta prAcArAMga jAna pdd'tii| 4.00 para pAI jAtI hai| vartamAna meM upalabdha zvetA- mUlAcArake kani 'anagAra bhAvanA' nAmake adhimbarIya pAcArAMga meM nahIM hai| isase spaSTa hai ki isa grantha- kArakA prArambha karate hue maMgalAcaraName trimuvana javAnI kI prasiddhi purAtana kAla mUlAcAra aura prAcArAMga donoM nayA maMgalasaMyukta arthAt sarvakarmake jalAne meM samartha puNyase nAmAMse rahI hai| yukta, kaMcana, piyaMgu, vidruma, dhaba, kunda aura mRNAvarUpa AcArya vIranandIne jo meSacandra vidyadevake ziSya varNavizeSa vAle jinavaroMko namaskAra kara nAgendra, narena evaM putra the, aura jinakA svargavAsa zaka saMvat 1.37 ora indrase pUjita anagAra mahaSiyoMke vividha zAstroke (vi0 saM0 1972) meM huA thA / ataH yahI samaya sAra-bhUta mahaMta gupavAle 'bhAvanA' sUtrako kahanekA upakrama (vikramakI 12vIM zatAbdI) prAcArya vIranandIkA hai| kiyA hai| yathAprAcArya vIranandIne apane prAcArasArameM mUlAcArakI miniTaya jaya maMgalo va bedaag| gAthAnokA prAyaH arthazaH anuvAda kiyA haixbhAcArya kaMcaNa-piyaMgu-vidrama-ghaNa-kuMda-muNAla lvrnnaannN|| vasunandIne ukta mUkhAcAra para 'pracAravRtti' nAmakI TIkA . aNayAra maharisiNaM NAiMda pariMdaM iMda mahidANaM / likhI hai jisakA ullekha Upara kiyA jA cukA hai| vikramako 5 vIM zatAbdI ke prasiddha mahAraka sakalakItine vocchAmi vivahasAraM bhAvaNasutta guNamahaMtaM / / isa adhikArameM jiMgazuddhi, pratAdi, basayidi milA+ dekho, anekAnta varSa 3 ki. 12 meM prakAzita bhadra 6. zuddhi, jJAnazudi, ujmAnazudi-zarIrAdikase mamatvakA bAhusvAmI' nAmakA lekh| tyAga-khokavAdirahita vAkyAdi, tapAdi-pUrvakarma xdekho, 'vIrananandI aura unakA prAcArasAra' nAmakA rUpa makhake zodhana meM samartha anuSThAna-dhyAna da-ekAna merA khela, caina sika bhAskara mA0 kirava cintAnirodharUpapravRti-dana daza adhikAroMkA sundara Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358] anekAnta [kiraNa 11 evaM maukhika vivecana kiyA gayA hai| jisase isa graMthameM gaNadhara dvArA tIrthaMkaradeva (bhagavAna mahAvIra) se pUche gaye usa samayake muniyoMke mUla prAcArakA hI patA nahIM praznottara vAnI donoM gAthAe~ dekara unakA phala bhI calatA, kintu usa samaya sAdhunoMkI parvAkA bhI purAtana batalAyA hai:rUpa sAmane bhA jAtA hai, jisameM batalAyA gayA hai ki ve jAtA 6, jisama batalAyA gayA ki ve ki yatnapUrvaka bhAcaraNa karane vAle dayA-prekSaka midhuke sAdhu bhayakoTise zuddha zaMkAdi daza doSa rahita, nakha rAhata, nakha navanakarmabandha nahIM hotA; kintu ciraMvana karmabandhana naSTa romAdi caudaha doSoMse vizuddha pAhAra dUsaroMke dvArA diyA jAtA hai| imA paraparameM pAzi-pAtrameM lete the| aura maoNzika, jadaM tu caramANassa dayApehussa bhikkhunno| kIta-kharIdA dudhA-ajJAta, zaMkita abhighaTa aura sUtra evaM Na bajmade kamma porANaM ca vidhUyadi // 123 pratikUla pazukhapAhAra brahaNa nahIM karate the| ve sAdhucaryA isI adhikArameM pApazramaNakA nasaNa nirdeza karate hue ko jAte samaya isa bAtakA tanika bhI vicAra nahIM karate ki ye daridra kuna hai yaha zrImaMta hai aura yaha samAna batalAyA hai ki jo sAdhu AcArya-kulako borakara svatantra hai| ve to maunapUrvaka gharoM meM ghUmate the| aura zItala, uSNa, ekAkI vicaratA hai, upadeza dene para bhI grahaNa nahIM karatA, rAka rUpa, snigdha, zudaboNida, manoNita mAhArako vaha sAdhu pApazramaNa kahalAtA hai| zvI gAthAmeM udAharaNa anAsvAvabhAvase grahaNa karate the| ve sAdhu amRkSaNaka mvarUpa DhoDhAcArya nAmaka eka aise prAcAryakA nAmollekha samAna prANa dhAraNa aura dharmake nimitta yodAsA mAhAra lete bhI kiyA hai| jaisA ki granthakI nimna do gAthAmrose the| yadi kAraNavaza vidhike anusAra pAhAra nahIM milatA prakaTa hai:thA, to bhI muni khedita nahIM hote the kintu sukha dukha meM Ayariya kulaM muccA viharadi samaNo ya jo du egaagii| madhyastha aura anAkula rahate the| ve dIna vRttike dhAraka Na ya geehadi uvadesaM pAvassamaNo tti vuccadi du / / 68 nahIM the, kintu ve narasiMha siMhakI taraha giri-guha kanda AyariyattaNa turio puvvaM sissattarNa akAUNaM / rAmomeM nirbhaya hokara vAsa karate the| yathAjAtamudrAke hiMDai DhuMDhAyario NiraMkuso mattahatthivva // 66 dhAraka the, arthAt digambara rahate the| aura dhyAna adhyayanake ina gAthAghoMse spaSTa hai ki usa samaya kucha sAdhu sAtha aMga pUrvAdikA pATha karate the| vastutaravake pravadhArayama aise bhI pAye jAte the, jinakA prAcAra svacchanda thA-ve samartha the| jisa taraha girirAja sumeru kalpAnta kAlakI .guru-paramparAkA prAcIna parAkI prAcIna paripATImeM calanA nahIM cAhate the; vAyuse bhI nahIM cltaa| usI taraha ve yogIgaNa bhI kintu viveka zUnya hokara svacchanda evaM anargala sUtra dhyAnase vicalita nahIM hote the| isa anagAra bhAvanA viruddha pravRttiko ahinakara hote hue bhI hitakara samajhate the| adhikArakI 120 vIM gAyA- usa samayake sAdhumoke jo zIlaguNAdhikArameM kula 26 gAthAeM haiM jiname zIlaparyAya nAma diye haiM ve isa prakAra hai: svarUpakA varNana karate hue zIlake mUlottara bhedoMkA varNana samaNotti saMjadotti yarisi maNi sAdhatti vIragona kiyA hai / jinakA prAcArake sAtha gaharA sambandha hai| 12 paryApti' nAmaka adhikArameM paryApti aura NAmANi suvihidANaM aNagAra bhadaMta daMtotti / / 120aa saMgrahaNI-siddhAntArtha pratipAdaka sUtroM kA grahaNa kiyA yaha sabathana anyakI prAcInatAkA hI ghotaka hai| gayA hai| jinameM paryApti, deha, saMsthAna, kAya-diya, samayasAra mAmakA adhikAra bhI atyanta vasthita yoni, bhAU, pramANa, yoga, veda, bezyA, pravIcAra, upapAda aura sUtrAtmaka hai| samayasArakA artha TIkAkAra vasunandIne udatta na, sthAna kula, alpabahutva aura prakRti sthiti-manu'dvAdazAMgacaturdazapUrvANAM sAraM paramatattvaM mUlottaragaNA- bhAga aura pradezabaMdharUpa sUtra-padoMkA vivecana kiyA hai| nAM ca darzanazAnacAritrANAM zuddhividhAnasya ca bhikSA- isa adhikArame kula 206 gAthAeM pAI jAtI haiN| jinameM zuddhazca sArabhUtaM kiyA hai| jisase yaha spaSTa jAnA jAtA ukta viSayoM para vivecana kiyA gayA hai| hai ki isa adhikArameM hAdazAMga vANIkA sAra khIMca kara isa adhikArameM cacita gati-prAmatikA kavana sAraraksA gayA hai| isI adhikArame prAcArAMgase sambandhita samaya aryAta vyAkhyA praptimeM kahA gayA hai| 'myAsyA Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] mUlAcAra saMgraha anya na hokara AcArAGgake rUpameM maulika grantha hai| [356 prazasi' mAmakA eka sUtra prantha digambara sampradAyameM thaa| karmanokarmanirmotAdAtmA zukhAtmatAM vrajet // jisakA ullekha dhavalA-ayadhavalA TIkAmeM pAyA jAtA hai| -AcArasAra-11,186 SaT khaNDAgamakA 'gati-prAgati' nAmakA yaha adhikAra mataH jIvasthAna aura unake prakAroMko jAne binA vyAkhyAprajJaptise nikalA hai+ anya dUsare granthoM meM bhI sAdhu hiMsya, hiMsaka hiMsA aura usake phala yA pariNAmase yaha kathana upalabdha hotA hai| isa adhikArake sambandhameM baca nahIM sakatA / unakA parijJAna hI unakI rakSAkA kAraNa jo maiMne yaha kavapanA pahalekI thI ki isa adhikArakA kathana hai| ataeva apaneko mAsika banAneke lie unakA jAnaprAcArazAstra ke sAtha koI khAsa sambandha nahIM rakhatA, vaha Aya koI khAsa sambandha nahIM rakhatA, vaha nApratyanta bhAvazyaka hai| ThIka nahIM hai kyoMki sAdhuko AcAra mArgake sAtha jIvo isa vivecanase spaSTa hai ki malAcArake uka adhikAra spasike prakAroM, unakI avasthiti, yoni aura bhAyu kAya kA vaha saba kathana susambaddha aura suvyavasthita hai| prAcArya pAdikA bhale prakAra jJAna na ho to phira unakI saMyamameM mahodayane isa adhikArame jina-jina bAtoke kahanekA upaThIka rUpase pravRtti nahIM bana sakatI, aura jaba ThIka rUpame kama kiyA hai unhIM kA vivecana isa granthameM kiyA gayA hai| pravRtti nahIM hogI, taba vaha sAdhu SaTakAyake jIvoMko rakhAmeM isa kAraNa isa adhikArakA saba kathana suvyavasthita aura tatpara kaise ho skegaa| ataH jIvahiMsAko dUra karana athavA sunizcita hai aura vyAkhyAti jaise siddhAnta graMthase mAra usase bacaneke lie usa sAdhuko jIvasthAna mAdikA pari rUpameM gRhIta kapanakI prAcInatAkohI prakaTa karatA hai| jJAna honA hI cAhie / jaisA ki prAcArya pUjyapAda apara nAma devanandIkI tasvArthavRtti' ke aura prAcArya vIranaMhIke isa taraha mUlAcAra bahuta prAcIna grantha hai| vaha viganimna vAkyAse prakaTa hai: mbara paramparAkA eka prAmANika prAcAra anya hai, bhAcArAMga rUpase ullekhita hai| ataH vaha saMgraha manya na hokara maukhika "tA etAH paMca samitayo viditajIvasthAnAdi anya hai|is andhake karvA bhadrabAhuke ziSya kumbAndAvidhemuneH prANi-pIDAparihArAbhyapAyA veditavyAH 'cAya hI haiN| bhAcArya kundakundake dUsare pramboMko sAmane rakha kara mUlAcArakA tulanAtmaka adhyayana karanese aneka -tattvArthavRtti-a06, 5. . gAthAmokA sAmya jyoMke-tyA rUpameM athavA kulabhovese pAThajIvakarmasvarUpajJA vijnyaanaatishyaanvitH| bhedake sAtha pAyA jAtA hai| kathana zailI meM bhI bahuta kucha mAzya hai jaisA ki maiMne pahale 'kyA kunAkunda hI mUkhA+ 'viyAha paraNAtIdo gadirAgadipigmadA / cArake kartA hai' nAmake lekha meM prakaTa kiyA thaa| dhavakSA bhAga pR0 130 dekho, vasvArtha rAjavArtika 1 pR. 32 // dekho anekAnta varSa kiraNa pR. 21 // anekAntake grAhakoMse agalI kiraNake sAtha 12veM varSake grAhakoMkA mUlya kamase kama ATha pAnekI bacata hogI aura anekAntasamApta ho jAtA hai / AgAmI varSase anekAntakA mUlya kA prathamAGka samaya para mila sakegA tathA kAryAlaya bhI chaH rupayA kara diyA gayA hai| ataH premI grAhakoMse bI0 pI0 kI jhaMjhaToMse baca jaaygaa| nivedana hai ki ve 6) rupayA manIArDarase bhejakara mainejara 'anekAnta' anugRhIta kareM / mUlya manAArDarase bheja denese unheM 1 dariyAgaMja, dehalI Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mahAvIra jayantI abhinandana samAroha isa varSa dehavImeM bhagavAna mahAvIrakI janma jayantI tA. aprelako bhagavAna mahAvIrakI jayaMtIke zubha kA utsava bahuta hI utsAhapUrvaka manAyA gyaa| sabjImaMga avasara para bhAratake uparASTrapati DA. rAdhA kRSNananake bodaroDa, pahAdIdhIraja, myU dehalI aura pareDake maidAmameM hAyase samAja sevikA brahmacAriNI zrImatI paMDitA candAbanAye hue vizAla paMDAla meM jaina mitramaMDalakI bhorase manAyA bAIjI ko unakI sevAyoMke upalakSyameM dehalI mahilA gyaa| tAko pahAdI dhIrajase eka vizAla jalasa samAjakI orase abhinandana prastha bheMTameM diyA gyaa| cA~danI cauka hotA hucA pareDake maidAna meM pahuMcA aura vahA~ zrImatI bajavAlAdevI pArAne bAijokA jAva zrImatI bajavAlAdevI pArAne bAIjIkA jIvana paricaya mArata sarakArase nivedana kiyA gayA ki bhagavAnakI janma- kraayaa| tA. 16 ko bhArata varSIya di. jaina mahAsabhAkI ayaMtIkI chuTTI avazya hamI caahie| isa varSa dehalIko jana- orase sara seTha bhAgacandajI mAnI ajamerake hAtha se eka tAne apanA saba kArobAra baMda rkhaa| bhArata sarakArakA cAhiye abhinandana patra bheMTa kiyA gyaa| usa samaya kaI vidvAnAne ki jaba usane dUsare dharmavAloMkI jayantiyoMkI chahI mbIkata ApakI kAryakSamatA aura jIvana ghaTanAoM para prakAza ddaalaa| kii| tabahiMsAke avatAra mahAvIrakI janma jayantIkI candAbAIjI jaina samAjako vibhUti haiM, hamArI hArdika hI denA usakA svayaM kartavya ho jAtA hai| pAzA kAmanA hai ki ve zatavarSa jIvI ho tAki samAja aura dezakI bhArata sarakAra isa para jarUra vicAra karego, bhAgAmI varSa bhAra bhI adhika sevA kara skeN| mahAvIra jayantIkI chuTTI dekara anugRhIta kregii| -paramAnanda jaina zAstrI jayantImeM abakI bAra aneka vidvAnoMke mahatvapUrNa bhASaNa hue ! una bhASaNoMmeM bhAratake uparASTrapati DA. sara rAdhAkRSNanakA bhASaNa bar3A hI gauravapUrNa hmaa| . pAThakoMko yaha jAna kara harSa hogA ki vIra-sevApApane ahiMsAkI vyAkhyA karate hue batAyA ki ahisA mandirake satata prayatnase muDavidrIke bhaNDAra meM virAjajainoMkA hI paramadharma nahIM hai ki vaha bhAratIya dharma hai| mAna zrIdhavalA (tInoM pratiyA~), zrI jayadhavalA tathA pAhiMsAkI pratiSThAse baira-virodhakA prabhAva ho jAtA hai aura mahAdhavalA (mahAbandha) kI tAr3apatrIya pratiyoMke bhAmA prazAnta avasthAko pA letA hai| isameM sandeha nahIM phoTo le liye gae haiN| vahAMka vistRta samAcAra tathA mahAvIrana apanI ahiMsAko amiTa chApa dUsare dharmoM para mUla pratiyoM ke kucha pRSToMke phoTo agalI kiraNameM die mUla jamAI aura unhoMne use vaidika kriyA kANDake viruddha jaaveNge| isa mahAna kAryameM ugratapasvI zrI 108 AcArya sthAna diyA aura kahA : namisAgarajI tathA zrI 105 pUjya kSullaka paM0 gaNezayUpaM badhvA pazUna hatyA kRtyA rudhirakardamama / prasAda jI vaNIMke zubhAzIrvAda prApta haiN| yadeva gamyate svarga narake kana gamyate / / -rAjakRSNa jaina yajJastaMbhame dhAMvakara, pazuoMko mArakara aura rudhirakI kIcar3a bahAkara yadi praann| svargameM jAtA hai to phira naraka kaunjaaygaa| ataH hisA pApa, narakakA dvAra hai| hisA khataulI ji. mujaphphara nagara nivAsI lA. balavantahI parama dharma aura usase hI sukha-zAnti mila sakatA hai siMha mAma candrajIne apane suputra ci. bA. hemacandra mApane ahiMsAke sAtha jainiyoke bhanekAMtavAda sidA- zubha vivAhopalacyameM vIrasevAmandirako ..) rupayA matakA bhI yuktipUrNa vivecana kiyA / DA. yuddhavIrasiMhakA pradAna kiye haiN| isake liye dAtAra mahodaya dhanyavAdake bhASaNa bhI acchA aura prabhAvaka thA / isataraha mahAvIra paatrh| jayantIkA yaha utsaba bhAratake kone-kone meM sorasAha manAyA rAjakRSNa jainagayA hai| vyavasthApaka bIrasevA mandira Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirake surucipUrNa prakAzana.. (1) purAtana jainavAkya-sUcI - prAkRtake prAcIna 64 mUla granthoMkI pacAnukramayI, jisake sAtha 48 TIkAdigranthoMmeM uddhata dUsare pathoMkI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 padya vAkyoMkI sUcI / saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajI kI gaveSaNApUrNa mahatvakI 100 pRSThakI prastAvanAse alaMkRta, DA0 kAlIdAsa nAgara ema. e., DI. liTU ke prAkathana ( Foreword) aura DA0 e. ena. upAdhyAya ema. e. DI. liT kI bhUmikA ( Introduction) se bhUSita hai, zodha-khojake vidvAnoM ke liye pratIya upayogI, bar3A sAija, sajilda ( jisakI prastAvanAdikA mUlya alagase pAMca rupaye hai ) 15) (2) Apta- parIkSA - zrIvidyAnandAcAryakI svopajJa saTIka apUrvakRti, AptoMkI parIkSA dvArA Izvara-viSayake sundara sarasa aura sajIva vivecanako lie hue, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdise yukta, sajilda / 8) (3) nyAyadIpikA - nyAya-vidyAkI sundara pothI, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajIke saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSToMse alaMkRta, sajilda / (4) svayambhU stotra - samantabhadvabhAratIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda indapari caya, samantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahatvakI gaveSaNApUrNa 106 pRSThakI prastAvanAse suzobhita / (5) stutividyA - svAmI samantabhadrakI anokhI kRti, pApoMke jItanekI kalA, saTIka, mAnuvAda aura zrIjugalakizora 2) ... mukhtArakI mahatvakI prastAvanAdise alaMkRta sundara jilda - sahita / (1) ... ... ... ... ... ... (6) adhyAtmakamala mArtaNDa - paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamallakI sundara zrAdhyAtmika racanA, hindI anuvAda-sahita aura mukhtAra zrI jugalakizorakI khojapUrNa 78 pRSThako vistRta prastAvanAse bhUSita / www ... 911) (7) yuktyanuzAsana - tattvajJAnase paripUrNa samantabhadrakI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka himdI anuvAda nahIM huA thA / mukhtArI ke viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdile alaMkRta, sajilda / 11) m) (8) zrIpurapAzvanAthastotra - prAcArya vidyAnandaracita, mahasvakI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / 1 (1) zAsanacatustrizikA - ( tIrthaparicaya ) muni madanakItiMkI 13 vIM zatAbdI kI sundara racanA, hindI ... ... ... 2) anuvAdAdi sahita | (10 satsAdhu- smaraNa - maMgalapATha - zrIvIra varddhamAna aura unake bAda ke 21 mahAn zrAcAryoM ke 137 puNya smaraNAMkA mahatvapUrNa saMgraha, mukhtArazrIke hindI anuvAdAdi sahita / (1) vivAha - samuddezya - mukhtArazrIkA likhA huA vivAhakA sapramANa mArmika aura tAsvika vivecana (12) anekAnta-rasa laharI -- anekAnta jaise gur3ha gambhIra viSayako bhavatI saralatAse samajhane-samajhAnekI kuMjI, mukhtAra zrIjugalakizora-likhita / ... ... 1) 1) (13) anityabhAvanA - prA. padmanandI kI mahatvakI racanA, mukhtAra zrIke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita 1) (14) tatvArthasUtra - ( prabhAcandrIya ) - mukhtArazrIke hindI anuvAda tathA vyAkhyAse yukta / (15. zravaNa gola aura dakSiNa ke anya jainatortha kSetra - jA0 rAjakRSNa jainako sundara sacitra racanA bhAratIya purAtatva vibhAga ke DipTI DAyarekTara janarala DA0DI0ena0 rAmacandrana kI mahatva pUrNA prastAvanAse alaMkRta ) nATaye saba grantha ekasAtha lenevAloMkI 38 // ) kI jagaha 30) meM mileMge / vyavasthApaka 'vIrasevAmandira - granthamAlA' vIra sevAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. D. 211 2 anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka 4552435124154 saMrakSaka 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA sa. 1500) bA. nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 101) bA0 badrIprasAdajI sarAvagI, 251) bA.choTelAlajI jaina sarAvagI ., 101) bA0 kAzInAthajI, ... 251) bA. sohanalAlajI jaina lameca , 101) bAla gopIcanda rUpacandajI , 251) lA0 gulajArImala RSabhadAsajI ,, 101) bA0 dhanaMjayakumArajI 051) bA0 RSabhacanda (B.R.C. jaina 101) bA jItamala jI jaina 251) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 101) bA0 ciraMjIlAlajI sarAvagI , 251) bAla ratanalAlajI jhAMmarI 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, raoNcI 251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI 101) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI * 251) meTha suAlAlajI jaina 101) zrI phatehapura jaMna samAja, kalakattA 251) bA. mizrIlAla dharmacandajI 10) guptamahAyaka, madara bAjAra, meraTha * 251) meTha mAMgolAlajI 101) zrI zIlamAlAdevI dharmapatnI dA0zrIcandrajI, eTa 251) meTha zAntiprasAdajI jaina 101) lA0makkhanalAla motIlAlajI ThekedAra, dahalI 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 101) bA0 phUlacanda ratanalAla jI jaina, kalakattA 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jaina, kalakattA 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 101) bA. badrIdAsa AtmArAmajI sarAvagI, paTanA 251) bA0 manoharalAla nanheMmalajI, deha jI 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 251) lA0 trilokacandajI, sahAranapura 101) bA0 mahAvIraprasAdajo eDavAkara, hisAra 251) seTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 101) lA. balavantasiMhajA, hAMsI ji0 hisAra 251) lA0 raghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI, dehalI 101) kuvara yazavantasihajI, hAMsI ji: hisAra 251) rAyabahAdura seTha harakhacandajI jaina, rAMcI 181) seTha jokhIrAma baijanAtha sarAvagI, kalakattA 251) saMTha vadhIcandajI gaMgavAla, jayapura 101) zrI jJAnavatIdevI dha.. sahAyaka vaidya AnandadAsa dehalI * 101) bA0 rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101) bAbU jinendrakumAra jaina, sahAranapura 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI.DalI 101) vaidyarAja kanhaiyAlAlajI cA~da auSadhAlaya,kAnapura 101) bA0 lAlacandajI bI0 seThI, ujjaina 101) ratanalAlajI jaina kAmakA vAle dehalI 101) ratanala 101) vA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira 101) bA0 lAlacandajI jaina sarAvagI , __ sarasAvA, ji. sahAranapura prakAzaka-paramAnanajI jaina zAstrI, pariyAgaMja rehabI / mudraka-rUpa-cApyo priTiMga hAusa 25, dariyAgaMja, baDo Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kAnta maI 1954 sApAdaka-maNDala zrIjugalakizora mukhtAra 'yugavIra' 'vA0 choTelAla jaina bA. jaya bhagavAna jaina eDavokeTa paNDita dharmadeva jaitalI paM0 paramAnanda zAstrI GopposkAkA womergeporyanvrences-codonenKAHRepean mpaotaraPornegropapeCracaripreg nasA PayTSUPEPAgrigefragresereurUPEDratpsTRORE Eeeriompccorpoerraconarror e casroyyopowerupoorrogrest HereirpretiretroFriPrePPopronsorterroreerpraduaNDPORN Swaruna.... . ..02TIPopurpoForgotryote ......OratopapurgargOVES Mini ARORT SEARCH 30mmePCOMADIRER RicordiHINEWS XNEHLEnheimbursewor ToletHmm.iNSur THRndarmire SHANKEnt NARoman MPTONDOTOvral ".COFun-17 niMATu overnatantntold HDSEDurpos TERRIER HTT-INirlswami WHYASEVER/ VdoundlokgIAH bhanganaM PSNEPAL naulent Darnet SIMILSINE SAIRAT -- - NARESSFampeare NirdeshNTERESPATRO H ARYA ..Isiel SAREmonagmr i kAlmaamar etariatimanaprugAINRINIAPKMitaliranaAMMAboverERMITRA wrimurricannountrAIIrummaNAINMyPrimarrARMEI mixer .MAMTARIKAnnapuAMANARS/Asha CATPALIMATAININTERNAKAMANAHOTA RELATIONaduaintainismRRESPorirs #intaanMaraursoanema areTARATRA tuna r avnemyrsomegsexminayAmarta DRFOMAAmimasan na anekAnta varSa 12 : kiraNa 12 / abhI jo pahabadrI meM siddhAnta zAstra-zrI dhavalA , jayadhavalA tathA mahAdhavalA ke phoTo liye gaye haiM, unameM dhavalA ke prathaka tIna pRSTha ke photto| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1 prArama-sambodhaka-adhyAtma-pada (kavitA)-[kavivara sAhitya puraskAra aura sarakAra-[manyabhaka 375 daulatarAma 361 hamArI tIrthayAtrA saMsmaraNa-[50 paramAnanda jaina 2 mUlAcArakI kundakundake anya graMthoM mAtha samatA zAstrI 377 [paM0 hIrAlAla siddhAnta zAstrI 362 atyAvazyaka varNI sandeza-[zimvaracanda jaina 381 3 zramaNa balidAna-zrI alamba 4 dhavalAdi granthoMke phoTo aura hamArA kartavya 10 dhavalAdi mihAna granthoMkA uddhAra-[sampAdaka [lA0 gajakRSNa jana 361 vivekAbhyudaya 383 5 mUlAcArake karma-khullaka middhisAgara 372 11 sAhitya paricaya aura mamAlocana 6 starake nIce kahAnI -[manujJAnArthI mAhinyaratna 373 10 anAnsakA dvivArSika hisAba 387 (pRSTa 386 kA zeSa gmaka hai upakA adhUrApana dUra ho jAyagA / prabalakAraNa abhAva jAna par3atA hai| isa munIma yaha / grantha-sUcIkA kAryazramamAdhya hai| jAna paDatA hai ki jAnanA atyanta kaThina hai ki kAna anya kima sampradAyakA hai pAdakajIne isake nirmANameM paryApta zrama kiyA hai / mahAvIra isakA ullegya honA Avazyaka hai| vividha graMthabhaMDAgekI tIrthakSetrakameTIkA yaha kArya prazaMmIya hai| kameTI ko cAhie mUciyoMparasa eka bRhat graMtha-sRJcIkA nirmANa atyantayAMchanIya ki vaha isa upayogI kAryameM aura bhI gati pradAna kara hai usameM ina mUciyosa paryApta sahAyatA mila skii| jisase grantha-sUcIkA kArya jaldI sampanna ho ske| khedaka isa saba kArya liye kameTIka mantrI, saMTha vardhAcandajI mAtha likhanA paDatA hai ki digara para samAjakI porame diga- gaMgavAla aura sampAdaka mahaMnya donoM hI dhanyavAdaka paatrh| mbara graMthoMkI eka vRhanmUcIkA nirmANa nahIM ho sakA / impakA -paramAnanda jaina anekAntake grAhakoMse nivedana anekAntakI isa kiraNake sAtha pAdakoMkA mUlya samApta ho jAtA hai / AgAmI varSakA mUlya chaH rupayA hai / ataH premo grAhaka mahAnubhAvoMse nivedana hai ki ve anekAntakA vArSika mUlya chaha rupayA manIArDara bhejakara thanagRhIta kareM, maniArDarase mUlya bhejadene se unheM ATha prAnA kI bacata hogI, aura anekAntI prathama kiraNa bhI samaya para mila jAvegI / AzA hai grAhaka mahAnubhAva isa nivedana para dhyAna deMge aura kAryAlayako vI.pI.kI maMjhaToMse bcaayeNge| mainejara-anekAnta, 1 dariyAgaMja, dehalI zrI mahAvIra jayantIke avasara para vIra sevA-mandirakI ora / bhAratake uparASTrapati DA. rAdhAkRSNana aura gRhamantrI DA0 kailAzanAtha ... kATajU ko svayaMbhU stotra ora yuktyanuzAsanAdi graMtha bheMTa kiye gaye / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM ahama htt vasvatatva-madhAtakI vizvanatva-prakAzaka vArSika mUlya 6) eka kiraNa kA mUlya 1) Jammmmmunesammaanaam VATMENT M nItivirodhaSvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIja bhuvnekgururjytynekaant| varSa 12 kiraNa 12 vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI vaizAkha vIra ni0 saMvat 2480, vi0 saMvata 2011 Atma-saMbodhaka-adhyAtma-pada -: kavivara daulatarAma : hamato kabahU~ na hita upajAye sukula-sudeva-suguru-susaMgahita, kArana pAya gamAye // Teka / / jyauM zizu nAcata, Apa na mAcata, lakhanahAra bauraaye| tyauM zruta vAcata pApa na rAcata, auranako samujhAye // 1 // sujasa-lAhakI cAha na taja nija, prabhutA lakhi hrssaaye| viSaya taje na race nijapadameM, parapada apada lumAye // 2 // pApa tyAga jina-jApa na kInhauM, sumncaap-tp-taaye| cetana tanako kahata mitra para, deha-sanehI thAye // 3 // yaha cirabhUla maI hamarI bhava, kahA hota pachatAye / daula abauM bhava-bhoga racau mata, po guruvacana sunAye // 4 // Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlAcArakI kuMdakuMdake anya graMthoMke sAtha samatA (paM0 hIrAlAla siddhAnta zAstrI ) bhanekAntakI gata kiraNameM maiMne mUlAcArakI maulikatA (3) vaMditta devadevaM tihaNamahidaM ca savvasiddhArgabatalAte hue usake racayitAkI bhora saMketa kiyA thA aura (mulAcAra, 10.) yaha batalAyA thA ki 'vaTTakerAiriya' yaha pada hI mUlAcAra ____vaMdittu savvasiddhe (samayapAhuDa, 1,) racayitA ke nAmakA svayaM udghoSa kara rahA hai| aura ve bartakAcArya kundakunda kI hai| aba isa lekhadvArA mUlAcAra __vaMdittu tijagavaMdA arahatA (cAritrapAhuna ) kI kundakundAcArya ke anya pranthoMse zabda-sAmya aura artha- NamiUNa jiNavariMde Nara-sura-bhavaNiMdavaMdie middhe / / sAmyaka sAtha-sAtha zailI-gata samatA batalAte hue yaha bhAvapAhura, ) dikhAyA jAyagA ki mUlAcArakI gAthAeM kundakundake anya siddhANaM kmmckvjaannN| pranthoM meM kahAM aura kisa parimANameM pAI jAtI haiM, jisase (mUlAcAra, 12, 1) ki mUlAcArake kartA prA0 kundakanda hI haiM, yaha bAta bhalI siddhavarasAsaNANaM siddhANaM kammacakkamukkANaM / bhAMti jAnI jA ske| zelI-samatA kAUNa nnmukkaar| (zrutabhakti ) jisa prakAra kundakunda-racita pAhA, graMthoM aura grantha sidaNa ya jhaannuttmkhviddiihsNsaare| gata adhikAroMke prArambhameM maMgalAcaraNa pAyA jAyA hai, ThIka daha daha do doya jiNe daha do aNupehaNaM vaacchN| unhIM yA usI prakArake zabdoMmeM hama mUlAcAra-gata pratyeka ( mUlAcAra, 8, 1) adhyAyake prArambhame maMgalAcaraNa dekhate haiN| yahA~ udAharaba- NamiUNa savvasiddhe jhANuttamakhavidadIhasaMsAre / ke taura para kucha namUne prastuta kie jAte haiM : dasa dasa do do ya jiNa dasa doaNupahaNaM vAnche / / (1) esa karemi paNAmaM jiNavaravasahassa baDDhamANassa / (vArasa aNuvekkhA . ) sesANaM ca jiNANa sagaNa-gaNadharANaM ca svvesi|| ukta avataraNAMse pAThakagaNa svayaM yaha anubhava karege (mUlAcAra, 3.5) ki maMgalAcaraNake ina padyoMmeM paraspara kitanA sAmya hai| kAUraNa NamukkAra jiNavaravasahassa vddddhmaannss| inameM naM0 2 kA udAharaNa to zabdazaH hI pUrNa samatA (varzanapAhara rakhatA hai| yahI hAla naM.4 ke avataraNakA hai usameM cauvIsaM titthayare usahAivIrapacchima vNde| mUlAcArake prathama dvitIya caraNa zratabhaktike dvitIya tRtIya savve sagaNagaNahare siddhe sirasA nnmNsaami|| caraNake sAtha zabdazaH samatA rakhate haiM bhedakevala 'vajANaM' (caturvizati tIrthakaraka) ke sthAna para 'mukkA' padakA hai, jo ki paryAyavAcI hI evaM pamiya siddhe jiNavaravasaha puNo puNo smnne| hai| pAMcaveM uddharaNako to pUrI gAthA kI gAthA jyo kI tyoM donoMmeM samAna hai, kevala prathama caraNake donoM pada eka (pravacanasAra 201) isaremeM Age pIche rakhe gaye haiN| 'dasa' mAdi padoMke 'sa' (2) kAUNa NamokAraM arahaMtANaM taheva siddhaannN| ke sthAna para 'ha' pATha aura 'bocchaM' ke sthAna para 'bocche' (mUlAcAra, ...) pATha bhI mAkRta bhASAke niyamase bAhira nahIM haiN| maMgalAkAUNa NamokAra arahatANaM taheva siddhaannN| caraNakI yaha samatA mUlAcArako kundakunda-racita mAnaneke (ligapAhura) lie prerita karatI hai| Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] mUlAcArakI kundakundake aneka pranthoM ke sAtha samatA [363 jisa prakAra kundakunda apane granthoM meM maMgalAcaraNake bhaTThAIsa mUlaguNoMkA vistArake sAtha pravacanasAra-nirdiSTa sAtha hI apane pratipAca viSayake kahanekI pratijJA karate bramasaM varNana kiyA gayA hai jo ki munidharmakA pratipAdaka hue dRSTigocara hote haiM, ThIka yahI krama mUlAcArake pratyeka mAcAra zAstra honeke nAte usake anurUpa hI hai| ina adhikArameM dRSTigocara hotA hai| yathA manyAke saMkSepa-vistArakA yaha sAmya bhI darzanIya hai / yathAH(1) ihaparalogahidatthe malagaNe kittaismAmi / vadamididiyarodho locAvassayamacelamaNhANaM / (mulAcAra. 1,1) khidisayaNamadaMtavaNaM ThidibhAyaNamegabhattaM ca / / 208 / / mukkhArAhaNaheuM cArittaM pAhuDaM vocche| ede khalu mUlaguNA samaNANaM jiNavarehiM paeNattA // 206 (cAritrapAhu ) (pravacanasAra) (2) vocchaM sAmAcAraM samAsado aannupubviie| paMca ya mahavvayAI samidIo paMca jinnvrudriaa| (mulAcAra. 4.) paMceviMdiyarohA chappi ya AvAsayA loco // 2 // pajjatIsaMgahaNI vocchAmi jahAgupuvvIe / accelakamaNhANaM khidisayaNamadataghaMsaNaM ceva / ThidibhoyaNeyabhattaM mUlaguNA aThavIsA du // 2 // (mUlAcAra. 12, 1) (mUlAcAra, mUlagu0) daMsaNamagaM vocchAmi jahAkama samAseNa / pravacanamArake 'vasamididiyarodho' isa sUtrakA mUlA (darzanapAhuDa.) cArameM bhASyarUpa dRSTigocara hotA hai| zeSa sAta guNoM ke (3) vAcchAmi samayasAraM suNa saMkhevaM jahAvuttaM / nAma donoMmeM jyoM ke tyoM hI hai / arthAt 5 mahAvata, 5 (mUlAcAra, 10,1) samiti, indriyanirodha, 6 zrAvazyaka aura kezaloMca, vocchAmi samayapAiDamiNamo suyakevalIbhaNiyaM / 2 zrAcelakya, 3 asnAna, " bhUmizayana, 5 adantadhAvana, 6 sthitibhojana, aura . eka vAra bhojana muniyoMke (samayasAra..) ina 28 mUlaguNoMkA vistArase vivecana kiyA gayA hai| vocchAmi samaliMgaM pAhuDasatthaM (ligapAhuDa) (2) bhAvapAhuDa meM kAndapI, kisviSikI, saMmohI, vocchAmi bhAvapAhuDa0 (bhAvapAhuda. 1) dAnavI aura bhAbhiyogikI ina pAMca azubha bhAvanAoM ke vocchAmi rayaNasAraM rayaNasAra. 1) tyAganekA mAdhuko upadeza diyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki inake kAraNa deva-durgati prApta hotI hai arthAt (4) paNamiya mirasA vocchaM mamAsado piMDasuddhI du| kisviSika Adi devoM meM utpanna honA par3atA hai| bhAva (mUlAcAra. 6.1) pAhubameM jahAM yaha upadeza eka gAthA ( naM. 13) meM diyA eso pamiya siramA samayamiyaM suNaha vocchaami| gayA. vahAM inhIM pAMcoM azubha bhAvanAoM kA vistRta upa. (paMcAstikAya.) deza mUlAcArake dvitIya adhikArameM * gAthAoMke dvArA diyA gayA hai, jo ki usake anurUpa hai| (devAM gAyA jahAM upari-ukta avataraNoMme pratipAdya viSayake kahane __0 62 se 18 taka) kI pratijJA mUlAcArake samAna hI kundakundake anya pranyoM (3) pravacanasArake tRtIya adhikArameM sAdhuke lie jo meM pAI jAtI hai, vahAM kriyApadoMkA aura 'samAmado, samA kartabyamArgakA upadaza diyA hai, usake sAtha jaba mUlAcAraseNa, saMkhevaM, mANupugvIe, jahANupuvIe Adi padoMkI ke bhanagAra bhAvanAdhikArakA milAna karate haiM, to aisA samatA bhI ina pranyAMke eka kartRtvako pragara karatI hai| pratIta hotA hai ki pravacanasArake sUtroMkA yahAM para bhASyaviSaya-samatA rUpase vyAkhyAna kiyA jA rahA hai| AhAra, vihAra, (1) mA. kundakundane pravacanasArake tRtIya adhikAra- upadhi, vasati prAdike viSayameM donoM hI pranyoM meM ekasA meM muniyoMke 28 mubaguNoMkA saMkSepasa varNana kiyA hai, varNana milatA hai| bheda donoM meM kevala saMkSepa aura vistAra kyoMki sArarUpa grantha hai / parantu mUlAcArameM unhIM kA hai| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 ] anekAnta (4) ahiMsAdi pAMca vratoMkI pAMca-pAMca bhAvanAoMkA jaisA varNana mUlAcArake paMcAcArAdhikArameM gAthA naM0 140 se 144 taka pAyA jAtA hai, kucha sAdhAraNase pATha bhedake sAtha unhIM zabdoM meM vaha cAritrapAhuDake gAthA naM0 32se 36 taka bhI pAyA jAtA hai| yahAM udAharaNa ke taura para eka namUnA prastuta kiyA jAtA hai :mahilAloyaraNa - puvvaradisaraNa saMsattavasadhi vikahAhiM / pariNadarasehiM ya viradI ya bhAvaNA paMca bahmahi ||13| (mUlAcAra, paMcAcA0 ) mahilAloyaNa- puvvaraisaraNa saMsattavasahi-vikahAhi / puTThiyarasehiM virazro bhAvaraNa paMcAvi turiyammi ||34|| ( cAritrapAhuDa) pAhuDameM pAMca gAvAbhoMke dvArA pAMcoM vratoMkI bhAvanAeM batAkara bhAge samitiyAMkA saMkSipta varNana kiyA hai / parantu mUlAcArameM bhAvanadhoMkA varNana kara unakA mAhAtmya batalAte huye kahA gayA hai ki--- sAdhu ina bhAvanAkI nirantara bhAvanA karatA hai, usake vratoMmeM itanI dRr3hatA AjAtI hai ki svapnameM bhI usake tI virAdhanA nahIM hotI / supta aura mUcchita dazAmeM bhI usake vrata akhaMDita aura zuddha bane rahate haiM / kira jo jAgRta sAdhu hai, usake vratoMkI zuddhi yA nirmalatAkA to kahanA hI kyA hai ? | karedi bhAvaNAbhAvido hu pIlaM vadAraNa savvemiM / sAdhU pAsuto samudaho vi kiM dANi vedaMto || 145 | (mUlAcAra, paMcA0 ) kiraNa 12 jIvoMse vyApta pradeza meM bihAra karate hue bhI hiMsAdike pApase lipta nahIM hotaa| jisa prakAra snehaguNayukta kamalinIpatra alase lipta rahatA hai, usI prakAra samiti-yukta sAdhu jIvoMke samUha meM saMcAra karate hue bhI pApase alipta rahatA hai / athavA jaise dRr3ha kavacakA dhAraka yoddhA yuddhameM bAyAvarSA hone para bhI abhedya banA rahatA hai, usI prakAra sAdhu bhI samitiyoMke prabhAvase jIva-samUhameM vihAra karate hue bhI pApa alipta banA rahatA hai / (5) cAritrapAhuDameM pAMca samitiyoMkA prati saMcepase varNana kiyA gayA hai| mUlAcAra ke paMcAcArAdhikAra meM usakA vistAra pUrvaka ati hRdayagrAhA mArmika varNana pUrI 30 gAthAoMmeM kiyA gayA hUM jo ki usake anurUpa ho hai| samitiyoMkA upasaMhAra karate hue likhA hai kidAhiM sayA jutto samidIhiM mahiM biharamANo du / hiMsAdIhiM Na lippai jIrvAraNakA Aule sAhU / / 12= // paDarmAiNipattaM va jahA udaeNa ga lippadi sirohaguNajuttaM taha samidIhiM ga lipada sAhU kAesa iriyaMto // 130 // saravAsehi paDatehi jaha diDhakavaco Na bhijjadi sarehiM vaha samidIhiM Na lippai sAhU kAema iriyaMto / / 131 arthAt ina pA~coM samitiyAMse sadA sAvadhAna sAdhu isa prakAra viSayakI samavAse bhI mUlAcAra kundakundaracita siddha hotA hai / zabda-samatA viSaya - samatA ke samAna mUlAcArakI kundakundake anya granthoMke sAtha zabda samatA bhI pAI jAtI hai| jisake kucha udAharaNa yahA~ diye jAte haiM:--- (1) maggo maggaphalaM tiya duvihaM jisa sAmaNe samavAda / maggo khalu sammattaM maggaphalaM hoi NivvAraNaM // 5 // ( mUlA0, paMcAcArAdhikAra ) maggo mokkha uvAyo tassa phalaM hoi NivvANaM || 2 || maggo maggaphala N ti yaduvihaM jiraNa sAsaraNaM samakkhAdaM / ( niyamasAra ) (2) pesura hAsaka kasaparaNidApappa saMsavikahAdI | vajjittA saparahiyaM bhAsAsamidI have kahaNaM / / 12 / / (mUlAcAra, mUlaguNAdhikAra ) 4 pesuraNahAsakakkasa paradippappasaMsiyaM vayaNaM / paricittA sapara hidaM bhAsAsamidI vadaM tassa / / 62 // ( niyamasAra ) (3) egaMte accitte dUre gUDhe visAlamavirohe / uccArAdiccA padiThAvariyA have samidI ||15|| (mUlAcAra, mUlaguNAdhikAra) pAmukabhUmipadese gUDhe rahie paroparoheNa / uccArAdiccAgo paiTThA samidI have tassa // 65 // ( niyamasAra ) (4) rAgI baMdhai kammaM muccai jIvo virAgasaMpaNNo / eso jiNovaeso samAsado baMdhamokkhANaM / / 50 / / mUlAdhAra, paMcAcArAdhikAra ) rato baMdhadi kammaM mucadi jIvo virAgasaMpaNNo / eso jiNovadeso tamhA kammesu mA rajja || 150 || ( samayasAra ) Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] mUlAcArako kundakunda ke anya pranyAMke sAtha samatA [365 104 uparake ubaraNoMmeM nAma mAtrakA hI sAdhAraNa sA zabda- naM. 125 se 113 taka kitanI samatA rakhatI haiM yaha bheda hai inakI zabda-samatA donoM pranyoMke ekakatRtvako pAThakoMko milAna karane para hI jJAta hogA / meva kevala puSTa karatI hai| itanA hI hai ki ina gAthAnoMkA uttarAI ekasA honese isake atirikta mUlAcArakA dvAdazAnumedhA nAmaka mUlAcArameM do gAthAghoMke pazcAt punaH likhA nahIM gayA pAThavAM adhikAra to kuntakunda-kRta 'bArasa aNukkhA ' hai| jabaki niyamasArakI pratyeka gAthAmeM vaha diyA humA nAmaka pragyake sAtha zabda aura arthakI raSTise kitanA hai|gaathaanoNkii yaha ekarUpatA aura samajhA bhAsmika sAmya rakhatA hai, yaha pAThakoMko svayaM par3ane para hI vidita nahIM hai| isa prakaraNa kI jo gAthAe~ ekase dUsaremeM mitra ho sakegA / bahubhAga gAthAeM donoMkI eka haiN| bheda kevala pAI jAtI hai. ve bhinna hone para bhI apanI racanA-samatAse itanA hI hai ki ekameM yadi kisI anupracAkA saMkSepase eka-kartRtvakI sUcanA de rahI haiN| varNana hai, to dUsaremeM usIkA kucha vistArase varNana hai| gAthA-sAmya-tAlikA vAkI maMgalAcaraNA aura anuvAoMke nAmoMkA eka hI kama hai, jo kundakundako khAsa vizeSatA hai / isa prakaraNake mUlAcArakI jo pAthAe~ kundakundake anya pranyoM meM jyoM avatarayoMko lekhake vistAra bhayasa nahIM diyA jArahA hai| kI tyoM pAI jAtI hai, unakI sUcI isa prakAra hai :mUlAcAra aura niyamasAra mUlAcA. gA.naM. kundakundake anya grantha gAthA, naM. mUlAcArake viSayakA niyamamArake mAya kitanA sArazya 12,155,56 niyamasAra 12,65,661.. 6 yaha donAke sAtha-sAtha adhyayana karane para ho vidita ho 47,48,36,42 " 101,102,1031.5, skegaa| yahA~ do-eka prakaraNoMkI samatA dikhAI jAtI hai| 20. caritrapAhura (1) mUlAcArake prathama adhikArameM jisa prakAra aura jina samayasAra zabdoMmeM pAMca mahAvata aura pA~ca samitiyoMkA varNana kiyA 226 bArasamaNupekkhA mayA hai, ThIka usI prakAra aura unhIM zabdoMmeM niyamasAra paMcAmtikAya ke bhItara bhI varNana pAyA jAtA hai| yahI nahIM, balki kucha 312 niyamasAra gAthAe~ to jyo kI tyo milatI haiN| isake lie mUlAcArake prathama adhikArakI gA0ma05 se 15 takake sAtha niyamasArakI gA.naM.16 se 65 takakA milAna karanA bArasamaNupaMkvA " caahie| 701,702706 (0) donoM hI pranyoM meM tInoM gupniyoMkA svarUpa eka 841 darzanapAhuDa mA hI pAyA jAtA hai| yahA~ taka ki donAkI gAthAyeM bhI paMcAstikAya eka haiN| ( dekhie niyamasAra gA. naM0 19-70 aura bAMdhapAhue mUlAcAra gA0 naM. 332-333) 10 (3) donoM hI pranyoMkI jo gAthAe~ zabdazaH samAna jisa prakAra mUlAcArako kunnakundake anya pranyoMke haiM, unakI tAlikA pRthak gAthA-samatA-sUcI meM dI gaI hai| usake atirikta bhaneka gAthAnoM meM ardha-samatA bhI pAI sAtha magalAcaraNa, pratikSA viSaya prAdike sAtha samatA pAI jAtI hai, usI prakAra mUlAcAra-gana adhikAroMke jAtI hai| lekha-vistArake bhayase unheM yahA~ nahIM diyA amnameM jo upasaMhAra vAkya haiM ve bhI kundakundake anya jA rahA hai| anyoMke upasaMhAra vAyoMse milate julate haiN| udAharaNake (4) mUlAcArake paDAvazyakAdhikArako 'virado samva taura para kucha uddharaNa nIce die jAte hai:sAvaja' (gA.. 23) se lekara 'jo dudhamma ca sukka (gA..32)takako gAbhAra niyamasArakI gA. vAlikAke aMka hiMdI mUlAcArake anumAra die gaye haiN| 333 " Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 ] anekAnta [kiraNa 12 (1) hoUNa jagadi pujjo akkhayaso kkhaM lahai mokkhaM / pAlei kaTThasahiyaM so gAhadi uttama ThANaM / (mUlAcAra, guNA036) (liMgapAhura 22) so teNa vIdarAgo bhavizro bhavasAyaraM trdi| (5) evaM mae abhiyudA aNagArA gAravehiM ummukkA / (paMcAstikAya 176 (2) jo uvajUMjadi piccaM so siddhi jAdi visuddhppaa| dharaNidharehiM ya mahiyA deMtu samAdhiM ca bodhi ca // (mUlA. paDAva. 193) (mUlAcAra anagArabhA0 121) atthe ThAhidi ceyA so hohi uttamaM sokAvaM / evaM mae'bhitryA aNayArA rAgadosaparisuddhA / - (samayasAra 514) saMghassa varasamAhiM majjhavi dukkhakkhayaM ditu / / (3) taha savvalogaNAhA vimalagadigadA psiidNtu| (yogikti, 23) (mUlAcAra bArasazraNu071) antima sadaraNakA sAhazya ho donoM racanAmoMkI eka sigdhaM me sudalAhaM jiNavaravasahA payacchaMtu / (zratabhakti ) prAcArya-kata tAkA spaSTa udghoSa kara rahA hai| (4) jo pAledi visuddho so pAvadi savvakallANaM / upayukta tulanAse pAThaka svayaM ho isa nirNaya para (mUlAcAra. zIlagu0 125) pahuMceMge ki mUlAcArake racayitA prAcArya kundakunda hI haiN| zramaNa balidAna ( zrI akhila) [yaha lekha I. san 1910 meM madrAsakI ponni' nAmaka tAmilapatrikAke makAnti-vizeSAMka meM prakaTa hunA thaa| isake prazaMsanIya lekhaka 'akhila' nAmaka vyakti haiM jo ki samatAbhAva evaM macAI ke sAtha likhane vAle UMce darje ke lekhakoM meM prasiddha haiN| inhoMne tAmila meM kaI pustakeM likhI haiM jinake kAraNa inakA nAma skhUna prasiddha hai| inakIlemvanazailI evaM yathArtha bhAvanAkA pAThaka isa lekhase kitanA hI patA lagA sakate haiN| Apane ajaina hote hue bhI jainasvakI garimA para khule dilase vicAra kiyA hai| sAtha hI 'sittAvAsala' pudukkoTA) ke kalAmaya eka citrako AdhAra banA kara 8vIM sadomeM jainoMke prati ajainoM dvArA jo anartha evaM paizAcika narasaMhArakA anuSThAna 'tirunAvukkarasu' evaM saMbandha nAmaka brAhmaNoMke hAthoM kiyA gayA thA usakA choTA sA varNana kiyA hai| isake alAvA jainiyA dvArA tAmilake prati kI huI sAhitya-sevA aura usake guNakA abhinandana bhI kiyA hai| isa uttara hindustAna vAle bhI par3hakara vicArame nAsake, isIlie hindImeM yaha bhASAntara prastuta kiyA gayA hai -anugadaka mallinAtha jaina shaastrii| 'lokAH bhiracayaH' isa notike anusAra laukika-jana mAruta apanI mandagatise calakara prAmoda - pramoda bhinna-bhinna ruci evaM vicAra vAle hote haiM; tadanusAra maiM karAtA hai| bhI eka dina kucha rasika. lekhaka aura prakAzaka Adi mitra hama loga vahA~ samprati 'enaDipaTTama' ke nAmase mahAnubhAvAka sAtha eka choTe pahAr3a para citrita "sittA pukArI jAne vAlI eka gukAmeM praviSTa hokara apanI vAsala' kI sundara evaM purAtana sajIva citrakalAko dekhane- thakAvaTako dUra karaneke vAste baiThane lage aura hamameM se ke liye nikala pdd'aa| kucha usa cikanI rAthyApara bhArUr3ha hokara apane tana evaM ___ vaha manojJa sthAna 'pudukkoga' se karIba dasa mIlakI manako santoSa pahuMcAne lge| maiM bhI unameMse eka hU~ ise dUrI para hai| vahA~ jaMgalake bIca meM pahADake patthara para khoda bhUla na jAiyegA / leTane para do tIna minaTa ke andara hI kara kalAvijJa zramaNoM (jainoM) ne apanI kara-kauzalatA mujhe gADha nidrA mA gayI aura maiM so gyaa| (svapnameM)dikhalAI haiN| vahA~ do tIna zayyAyeM banAyI gayI hai jina pahArase girane vAlI choTo bharanIke zabdasamAna mandahAsapara hAtha rakhanese hAya sacikkanatAkA anubhava karane jagatA kA madhura banda gaMja utthaa| muDakara dekhA-mitroMmeM se hai| prISmakAnakI kaThina dhUpake samagrameM bhI vahA~ manda- eka bhI nahIM hai| lekina eka navayauvanA nArI mere sammukha Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] zramaNa balidAna [367 pAgA khar3I thii| use dekhanese mAlUma padane bagA mAno hajAroM yukta sarovarameM jala krIDAkara gAne bajAneke sAtha sAtha kalAvijJoM evaM rasikoMko pAgaja banA rahI hai| usakI bhAnandase dina bItatA thA / vahA~ mRga - jAti bhI mekharUpakhAvaNyatA ne azraddhaya isa guphAko adA karane yogya milApake sAtha rahatI thii| tatra sthita pAlikAeM sarovarameM banA diyA hai| vahA~ ke sAre citroMmeM vaha zikhara samAna nahA-nahAkara usameM khelane vAle matsyoM ke sAtha krIDA kiyA dIkha par3atI thI mere pAsa to vaha usa samaya sajIva karatI thii| citravata khar3I thii| vaha rUpavatI bIca meM mumAse pUchane lagI-'mApane usa vaha kahane khagI-'citrameM mujhe dekhaneke bAda saba guphAke Upara citrita kamanIya kamalakula-vikasita sarovara guna lekhakoMke samAna mApa bhI eka prema kI kathA likhane vAle ko dekhaa?"...| maiMne sira hilAkara 'ho' bhrii| haiM nA aura isa prakAra kahato huI jIvita citravat vahIM phira kahane lagI-isa prAnandamaya jIvanake samaya virAjamAna ho gii| sahasA mathurA (madurA) se eka samAcAra prAyA, jahA~ usa Ajataka nahIM dekhI gaI, isa rUpa sauMdarya rAzike samaya "kRnapANya" nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| vaha sAmane meM kucha bhI bola nahIM sakA / merA ma banda rahane janamatAvalambI thaa| parantu usakI sAdhvI rAnI maMgake kAraNa vaha khuda hI bolane lgii| yakkarasi aura pradhAna amAtya 'kularicarai nAyanAra' vaha yoM kahane lagI-saccI kathA likhiye / kRpAkara donoM zaivamatAnuyAyI the| eka 'jJAnasambandha' nAmakA zaiva mere liye hI vAstavika kathA likhanekA prayatna kiijiye| brAhmaNa rAnIke dvArA bulAyA gayA aura rAjAko zaiva sacAIko batAne meM hicakicAneke kAraNa hI mAja apanI banAnekA donoM (ganI aura amAnya) SaDayantra racane lge| zramaNa evaM zeva samaya vAdiyoMke saMgharSakA samAcAra sArI tamilanAMda patita hotI jA rahI hai| prAntakI bAta rahane dizAoMmeM gUMja uThA / sArI guphAoM meM basanevAle zramaNagaNa bo; merA dila bhI saikar3oM varSoMse rotA huA pA rahA hai| ekadama mathurA meM ekatrita ho gye| usa samaya 'sittA mere rUpako dekhakara cakita hone vAle merI antarAtmAko vAsana'loga bhI cala pdd'e| pahacAna nahIM skte...|' citrasthita kamanIya kAminI, kAnta, pitA, mAtA, vaha rUpa lAvaNyakI putalI ro rokara apanI bhAkhoMse bhrAtA bhI khuda cala par3e hahA eka premakI kathA kahanA motiSoMkI mAtA gUMdhane lagI / vaha dRzya mere dilako bhUla gyaa| citra meM citrita sundarIkA pramI eka naujabahutahI khaTakane lagA usake raktame siMcita dilake sAtha jaka sAtha vAna thaa| vaha do viSayAMma pAgala thA-eka to sa rUpausake hI dvArA kahI huI zokapUrNa kathAko maiM Apake rAnIke lAvaNyame aura dUsare citrakalAmeM / usa premIne sammukha citrita karatA huuN| una donoMke mammizraNa (rUpa aura kalA) usa pattharameM vaha kathA yaha hai ki-usa choTe pahAr3ake najadIka isa mahinAko citrita kiyA hogaa| vaha kAmino usake bahutamI gRhasthiyA~ basatI thiiN| kucha loga khetI karate the, pramIke hAthase hI nirmApita kI gayA hogo / vazaMki yaha kucha kapar3e bunate the aura kucha Asa-pAsake patte, phala, rUpavatI prA. bhI umakI yAda kA pratibiba banakara camaka aura mUla bhAdise logoMkI davAdArU kiyA karate the| rahI hai| 'hamAre matake andara bhAjIvikAke sAtha uccanIcatAkA dakSiNa) mathurAmeM kolAhala maca gyaa| 'pArakhyabheda bhAva nahIM samajhA jAtA, aura janmanA bhI bheda-bhAva rAjAke peTa meM sahasA asahya vedanA hone lgii| eka tarapha nahIM hai| nIca jAti vAle bhI hamArI zramaNa (jaina) jAti jJAna-sambandha (zava bAhmaNa khar3A thA aura dUsarI tarapha ke dvArA saccA rAstA pahacAna kara apanI unnati kara zramaNa-gaga (jaina maadhu)| sakate haiN| sabake liye hamAre yahA~ dvAra khulA hubhA hai| maiMne kahA-kyoM zramaNa-sAdhu bA~se rAjA kI bImArI saba loga pAiye ! uThakara bhAiye !! dorakara Aiye !!!" haTAyo nahIM gyii| sambandha (zaiva mAjhaNa) ne hI use isa taraha kucha loga pracAra karate the| nivAraNa kiyaa| vahA~ kA jIvana kalAmaya nandanavana banA thaa| kamala- ramaNI bola uTho-'sambandhane hI rAjA kI bImArI Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368] bhanekAnA [kiraNa 11 - paidA kii| jisane use paidA kiyA usako dUsaroMkI apekSA zaiva mavAvalaMbiyone zAstrArya kiyaa| lekina una usa rogako zAnta karane meM bhAsAnI hogInI pAkhaNDiyoM base hAra batAkara eka do nahIM, pADa mujhe bo coTasI nagI / phira bhI vahI bolane hajAra bhamaNoM sAdhunoM (jaina) kA balidAna kiyA! dayAbagI:-'pApa una logoMpe likhI huI kathAko par3hakara zIla ! prApako zramaNoMke zUbAropaNakI kayA mAlUma kahate haiN| zAyada hamAre samAjake netA gaNa kucha mantra hogii| zAyada abataka jima tAmila logoMko mAlUma nahIM sabake dvArA ugAkara rAye hoMge / hamAre tAlake patte hai unheM merI prArthanA para dayA kara ise batAne kI kRpA kareM jalanA, unakA vegavatI (vaigai) nadImeM baha jAnA jaisI aura unakI sAdhutA para khuda bhI soceN| ghaTanA zAyada bhApako saca sI dIkhatI hogii| lekina he vaha sundara nArI jaise AI thI vaise hI bharaya ho mAnava hRdaya ! mApase pramake nAmase pUchatI huuN| yA yoM gii| lekina usakA svapna mujhe bhUlane para bhI bhUlA nahIM sarmAmale mApake zavasvake nAmase pUchatI hai kyA prama. jaataa| usa svapnameM pAyakhya rAjA, usakI rAnI, amAtya, 'saccAI.' prAnanda bhAdi duniyAM kI svatantra cIjeM nahIM tathA jJAna sambandha bhI pratyada hue| hai kyA vibhikha matavAle evaM vibhinna vicArake khoga gaura karanekI bAta yaha hai ki-jaba pAyalya rAjA duniyAmeM jIne nahIM cAhie? zramaNa ( zramaNopAsaka jana ) thA; taba usakI rAnI aura yadi hama joga hAra khAye hue hote to hama usa saco amAtya zaivamatAvalaMbI ho kara bhI bar3e maje se rahate the| kathA ko mIThI-mIThI bhASAmeM / tAmila meM) bolate aura kintu jaba rAjA zaiva humA taba eka zramaNa ( jaina bhI likhte| he sahRdaya! drAviDasuta! tAminarUpI zasva- nahIM raha sakA / kala taka rAjAke vicAra-vimarzaka evaM mitra sAmabiko hama logoMne hI sugandhita evaM madhumizrita ke patha para rahate hue logoMkA bhI Aja zaivake pramane siimaabnaayaa| hamalogoMne hI tAmila bhASAkI sajIvatAko kA ullaMghana kara satyAnAza kara ddaalaa| sAre zramaNoM (jainoM) kiyA hai| tAmina evaM usa bhASA-bhASIke hRdayako ko zUbI para car3hAne kA hukma de diyA gyaa| usa mAjhA dharma, prema, dayA aura dAna bhAdi hama jogAMne hI diyA hai| ko sirapara dhAraNa kara kubagciranAyanAra' ne usa kAmako 'tirukkurala', 'jIvakacintAmaNi', silappadhikAra' bar3I prasannatA saMpanna kiyaa| 'nAlaDiyAra' 'nannUla', merumantharapurANam' 'nIlakaMzI' phira humA kyA? sundara mathurA ekadama zmasAnabhUmi pAdike rUpameM kamanIya kAmyarasa hamAre dharmavAlonehI bana gaI / sarvatra mRta zarIroMkI durgandha phailane bgii| pilAyA hai| vegavatI (baiMgai) nadImeM pAnI bahane ke badale rakakA pravAha vaha rUparAnI apanI isa bAtako rokakara aura bolane bahane lgaa| mRta zarIroM para premAsakta pazu-pakSiyoMne bagI ki:-hamAre yahA~ zikSikA para baiThakara jAne vAle zivabhakAMse die hue sammAnako bar3e pramase grahaNa kiyaa| koI 'nAyanamAra' nahIM hai| aura usa zivikAko apane mathurA nagarIke zmasAnabhUmimeM kAvya die hue kandhe para uThAkara le jAne vAle koI 'nAyanamAra' bhI nahIM hRdayako, dharmopadeza do huI jihvAko aura citrakalAmeM dara hai| hama to jAtikI kadara nahIM karate / hama yadi hAra gaye hAthoko kutte, svAra, pizAca mAdi khIMca khIMca kara idharahote to use bhI apanI kavitAmeM jarUra likha dete / isake udhara lejAkara paTaka dete the aura bhAga jAte the| alAvA zAzvata saMpattike samAna use pattharameM zilAnyAsa maiMne zUlI para car3hA kara mAranA kyA cIja hai; use bhI kara dete / mAna bIjiye, usa vaka hameM hAra bhI ho gaI usI samaya jAnA / mAnoM mujhIko zUlI para car3hAyA gayA hotI; bAda meM vaha hameM hajAroM guNI vijayakA kAraNa bana ho! aisA kampa hone bagA ki merA svapna TUTa gayA aura jAtI / mAno isI bhayase hama logoMkA tatkSaNa satyAnAza mAMkheM khula gii| kara diyA gayA hai| usa samaya hama loga una pAkhaviDayoM- mere pAsapAsake mitra hase, lekina maiM kucha nahIM kedvArA (mUThe ) premake nAmase, sarapake nAmase, dharmake nAma bolaa| ThaMDI AheM bhrii| kabhI na muramAne vAlI usa sebar3I nirdayatAke sAtha zujIvara car3hAkara balidAna kara citrakI bajanA evaM usakA priya pati donoM usa bhayaMkara diye gye| paizAdhika manuNyAhutimeM havya bane hoM!!! Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhavalAdi granthoMke phoTo aura hamArA kartavya (le0 zrI lA0 rAjakRSNa jI jaina) jaina bAra maya meM bhI dhavana, jayadhavala aura mahAthavanakA prAcAra, nyAya, jyotiSa, gaNita Ayurveda prAdi viSadha vahI sthAna hai, jo ki hinduoM meM vedoMkA, IsAiyoM meM bAha- viSayoMpara sahasroM anyoMkI racanA jainAcAoMne kI / zAyada bila kA aura musalamAnoM meM kurAnakA hai| hI koI aimA viSaya vacA ho, jisa para ki jainAcAryoMne bhagavAna mahAvIrake pazcAt 63 varSa taka kevala jJAnI prakRta. saMskRta bhASAke atirika kanAdI, tAmina bhAdi aura tatpazcAt 100 varSa taka pUrNa tahAnI hote rhe| vibhina dezI bhASAmoMmeM bhI apane sAhityako racA, jo kAla kramase ajJAtakA uttarottara vAsa hotA gayA, ki mAja bhI bhAratIya vAyameM sarvoca sthAnako grAma hai| . taba zrIdharasenAcArya ne pravacana-vAtsatyase prerita hokara jaba bhAratama sampradAyikatAkA-bAMsavAlA thA, taba aura dina para dina logoMkI dhAraNAzaktikI hInatA jainetaroMka dharmAndha prabala bhAkramaNoMne hajAroM jaina pradhoMko hotI huI dekhakara zratavicchedake bhayase dakSiNa dezase do agnimeM jalAyA, tathA nadI aura samudrAmeM bahAyA / inake suyogya ziSyoMko bulAkara apanA zrutajJAna unheM par3hAyA atyAcAroMse pIdita hokara dhArmika logoMne bacekhuce jo ki pAke bhUtabali aura puSpadantake nAmase prasiddha hue| sAhityako rakhAke lie avaziSTa pranthoMko bhaMDAroM aura inhoMne paTa khaMDAgamakI racanA kii| isI samayake pAsa-pAsa galiyoM meM bana kiyaa| kisAnoM guNadharAcArya ne kasAyapAhubakI racanA kii| ina donoM rahane aura sAra saMbhAla naho sakanese hajAroM hI anya siddhAtagranthoM para vIrasenAcAryane vizAla bhASya race / SaT- sIlanase gala gaye aura hajAroM hI dImakoMke bhaya bana gaye khaMDAgamake prArambhika 5 khaMDoMke bhASyakA nAma dhavala hai aise samayameMhamAre mahavidrIke dharmaprANa paMcAne karIvajAra aura kaSAyapAhuDake bhASyakA nAma jayadhavala hai| SaT- varSase ukta pranthoMkI ekamAtra pratiSoMkI atyanta sAvadhAnI khaMDAgamake chaThe khaMDakA nAma mahAbandha hai jo ki mahA- ke sAtha rakSA kii| patadartha unako jitanA bhI dhanyavAda dhavana nAmase bhI prasiddha hai| diyA jAya aura bhAbhAra pradarzita kiyA jAya thotA hai| bhAratIya vAGgamayameM vedavyAsake mahAbhAratakA pramANa sArA jaina samAja unake isa mahAna kAryaka bidhe kalpAta sabase adhika mAnA jAtA hai, jabaki vaha mUla 8 hajAra taka hI rhegaa| mahavijIke paMcoM aura gurubhoMke prasAdase zlokake lagabhaga hI rahA hai| parantu vIrasenAcArya racita hI pAja ye grantha surakSita rahe aura hamAre raSTigocara ho akele dhavallabhASyakA pramANa bahattara hajAra zlAka aura hai| jayadhavala bhASyakA pramANa sATha hajAra zloka hai mere qhayAlameM bhAratIya hI kyA, saMsArake samapravAhamaya meM kisI dhavalAdi siddhAtagrathAka prakAzamAnekA itihAsa eka hI granthakA itanA vizAla pramANa khojane para bhI nahIM sunA jAtA hai ki ina pragyoMke prakAzama lAne aura milegaa| unakA uttara bhAratameM paThana-pAThana dvArA pracAra karanekA dhavakhasiddhAntameM jIvakI vividha dazAoMkA mahA- vicAra paM. ToDaramalajIke samayameM jayapura aura ajamerakI dhavala meM cAra prakArake karmabandhakA aura jayadhvanameM jIva bhorase huA thA, para usa samaya saphalatA na mila sakI tathA karmake nimittase hone vAle rAga-dUSakI nAnA paryAyoM tadanantara prAjasaMlagabhaga 70 varSa pUrva sva. seTha mAthikA kA varNana hai / jIva aura karma jaise sUkSma tatvoMkA yaha canda pAnAcanda je. pI. bambaI, seTha hIrAcanda nemacanda sundara. sarala aura dArzanika vivecana avakha, jayadhavakSa solApura aura seTha mUlacandajI sonI ajamerake varSo aura mahAdhavana jaise nirmala nAmoMse hI apane ujjavala satata prayAsake pazcAt , tAipatroMse kAgajake Upara kanAlI dezakA paricaya de rahA hai| aura nAgarI pratilipi san 1998 meM sampana ho skii| ina vizAlakAya siddhAntapandhoMke atirikta darzana, ukta siddhAnta anya kI pratilipi karate samaya paMDita Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 ] anekAnta [kiraNa 12 - gajapati upAdhyAyane guptarItise unakI eka kanadI prati- yAtrAse vApisa lauTakara maiM pUjyapAda zrIpullaka bipi bhI kara lii| use lekara ve seTha hIrAcandajI aura paM0 gaNezaprasAdajI varNaka darzanArtha gayA, aura sarva vRttAnta seTha mANikacandrajIke pAsa pahuMce / para unhoMne corIse khaa| jinavANIke AdhArabhUta ukta siddhAMtamayoMkI janakI gaI usa pratilipiko naitikatAke nAte kharIdanA ucita rita dazAko sunakara zrI vIjIkA hadaya dravita ho uThA nahIM samamA / antameM vaha sahAranapurake lAlA janbUprasAdajI aura unhoMne mUlapratiyoMke phoTo liye jAnekA bhAva mere ne kharIdakara apane mandira meM virAjamAna kara dii| kanakIsa se vyakta kiyA / maiMne dilkhI pAkara pUjya vargIkA vicAra nAgarI lipi meM vikhate hue eka gupta kApI paM0 sItArAma zrI 108 namisAgara jI ke sammukha prakaTa kiyaa| aura zAstrIne bhI kara lI, aura unake dvArA hI ye grantharAja unhoMne bhI usakA samarthana hI nahIM kiyA, balki taskAna ucara bhAratake anekoM bhaNDAroMmeM phuNce| use kAryAnvita karaneke liye prerita bhI kiyaa| san 1955 meM bhelasA nivAsI zrImanta seTha lakSmIcandrajIke dAnake dvArA sthApita jainasAhityoddhAraka phaMDa na do mAsa pUrva zrI bAbU choTelAla jI kalakattA, madhyara dA mAsa pUrva zrApa amarAvatIse dhavalasiddhAntakA hindI anuvAdake sAtha vAra vIrasevAmaMdira dehalI giranArakI yAtrAye jAte hue pUjya prakAzana prArambha humA / san 1942 meM zrI bhA0 di. jaina varNIjIke pAsa pahu~ce, taba vaNIMjIne unakA dhyAna bhI isa saMgha banArasase jayadhavalakA aura san 1947 meM bhAratIya bhora pAkaSita kiyaa| unake yAtrAse vApisa lauTane para maiM, jJAnapITha banArasase mahAdhavalakA prakAzana prArambha huaa| merI dharmapatnI aura bAbU choTelAlajI 26 mArca ko mUDaisa prakAra ukta tInoM saMsthAnoMke dvArA tInoM siddhAMta bidIke lie ravAnA hue| hamAre sAtha vAyU pannAlAlajI pranyoMke prakAzanakA kArya ho rahA hai| agravAla ke suputra bAbU motIrAmajo phoTogrAphara bhI the| parantu uka tInoM siddhAnta pranthoMke sampAdakoMne pranyoM- bAra hamArA pra aura hamArI preraNAko pAkara zrImAn paM. khUbacandrajI kA sampAdana karate hue anubhava kiyA ki corIkI para- siddhAnta siddhAntazAstrI bhI mUDabidrI pahuMca gae the| mparAse pAye hue ina grantharAjoMmeM azuddhiyoMkI bharamAra hamAre bhAne ke samAcAra mila jAnese pahu~caneke pUrva ho hai, aneka sthalo para pRSThoMke pRSTha chUTa gaye haiM aura sAdhA- hamAre Thaharane Adiko samucita vyavasthA vahA~ke zrI 105 raNa chUTe hue pAThoMkI to ginatI hI nahIM hai| yapi ukta bhaTTArakajI aura paMcAne kara rakhI thii| hamane jAkara apane saMsthAnoMne mUDabidrIme mUkhapratiyoMke sAtha apanI pratiyoMkA mAnekA uddezya btaayaa| hameM yaha sUcita karate hue milAna karAyA, jisase aneka chUTe aura azuddha pATha ThIka atyanta harSa hotA hai ki zrI 105 bhaTTAraka cArUkIrti hue, tathApi bhaneka sthAna saMdigdha hI bane rahe aura bhAja mahArAjane aura vahAMka paMcoMne dharmasthalake zrI maMja yA bhI mUlapratise milAnakI apekSA rakhate haiN| hegaDekI anumati lekara hameM na kevala una pranyAMke gatavarSa maiM sakuTamba aura zrI. jugarjAkazora jI kAMTA banekI hI AjJA dI, apitu hara prakAra mukhtAra, mAdi (adhiSThAtA-vIra sevA mandira ) vidvAnoM savA mAndara ) vidvAmA kA mahayoga pradAna kiyaa| hama loga vahAM para karIba ke sAtha mahAmastakAbhiSekake samaya dakSiNakI yAtrAko 12 dina rhe| isa bIca vahAMke bhaTTAraka jI aura paMcoMne gayA aura mUDabidrI pahu~ca kara siddhAntapranthoMke darzana jisa vAtsalya, sauhArda evaM premakA paricaya diyA, use kiye| siddhAntapranyoMke darzana karate hue jitanA harSa / vyakta karaneke lie hamAre pAsa koI zabda nahIM haiN| inameM humA, usase kaI sahanaguNA duHkha unakI dina para dina uklekhanIya nAma zrI 105 bhaTTAraka cArUkIti jI mahAjIrNa zIrNa hotI huI avasthAko dekhakara humaa| tApatrIya pratiyoMke aneka patra TUTa gaye hai aura aneka sthaloM rAja, zrI dI. maMjeyA hegaDe dharmasthala, zrI puhA svAmI ke apara bikhara gaye haiN| hama logoMne usa samaya yaha anu- eDavokeTa maMgana va eDavokeTa maMgalaura, zrI devarAja ema. e.bI. eba. bhava kiyA ki yadi yahI hAla rahA aura koI samucita maMgalaura, zrI dharmasAmrAjya maMgalaura, zrI jagatapAlajI mUDa vyavasthA na kI gaI, to vaha dina dUra nahIM, jaba ki hama vidrI, zrIdharmapAlajI seThI mUDapidro, kI pamarAjajI seThI yoga sadAke lie inake darzanoMse vaMcita ho jaayeNge| mahavidrI tathA zrI paM0 mAyarAjajI zAstrI ke hai| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] dhavalAdi granthoM ke phoTo aura hamArA kartavya [371 - hamArA uddezya kara hameM sUcita kreN| maiMne dillI meM isa vibhAgase bAtacIta mAja bhArata svatantra hai| pratyeka dharma aura prArambha kara dI hai| prAzA hai ki ukta vibhAga kI bhorase samAja apane pUrvajoMkI kRtiyoMko surakSita rakhaneke lie zIghra svIkRti mila jAyagI aura bahuta zIghra tArapatrIya prayatnazIla hai| bhAratakI rAjadhAnI dehalImeM nisya pratiyoMkA kAyAkalpa kiyA jA skegaa| sAMskRtika sammelana hote rahate haiN| rASTrapati DA. rAjendra yaha bAta to siddhAntapranthoMkI huI / inake patiprasAdajIne apane bhavanakA eka bhAga purAtatva kalA aura rikta mUDabidrIke bhaMDArameM isasamaya kaI hajAra tAipatrIya sAhityake saMgraha tathA pradarzanake lie niyata kiyA hamA prastha haiM jinheM kholanekA zAyada hI kabhI kisI ko koI he| aisI dazAmeM hamAre bhI manameM yaha bhAva jAgRta hudhA avasara prApta huA ho| ina pranyoMko vahAMke paMcoMne kaI ki yadi hamArI bhI prAcIna kalA aura pUrAtatvakI sAmagrI varSoM ke satata parizramake pazcAt daNi karnATaka saMgraha prakAza meM pAye, to jainadharmakA mahatva sAre saMsArameM gyAsa kiyA hai| unake dvArA hameM yaha bhI jJAta hupA hai ki uttara ho sakatA hai| karnATaka aura tAmila pradezameM abhIbhI hajAroM jainagrantha isI uddezyako lekara hamane nizcaya kiyA ki di0 logoMke pAsa aura mandiroMke bhaemaroMmeM apane jIvanakI jaina sampradAyake ina grantharAjAMkI jinakI ki ekamAtra antima ghar3iyAM gina rahe haiM, jinake tatkAla uddhArakI mUlatiyAM dina para dina jIrNa zIrNa ho rahI haiN| inake atyanta AvazyakatA hai| phoTo lekara usI kanavI lipimeM tAmra paTa para jyoMkA tyoM hamAre samAjakA lAkhoM rupayA prati varSa mele ThekhoM meM aMkita karAyA jAya aura unake mUlabhUta siddhAntoMkA jaga- vyava hotA hai| vivAha zAdiyoM meM bhI rupayA pAnIkI taraha tameM pracAra kiyA jAya / jisase ki bhautikavAdakI bhora bahAyA jAtA hai| phira bhI hamArI samAjakA apanI ginabhAgatA huA saMsAra adhyAtmavAdako aura made aura prazAM- vANI mAtAkI isa durdazAkI bhora jarA bhI dhyAna nahIM tike gahare gatase nikala kara zAMtikI zItala chAyAkI gayA hai| bhAjake yugameM jisa samAjakA yA nAtikA itiora agrasara ho| hAsa jindA na ho, sAhityakA pracAra na ho, vaha jAti bhI jaisA ki Upara batAyA gayA hai, siddhAMta-pranyAMkI kyA saMsAra kI jIvita jAtiyoM ginI jAneke yogya hai| mUlapratiyAM kAlake asarase bahuta hI jIrNa zIrNa ho gaI ataeva yaha mAvazyaka hai ki samAjakI sampUrNa zakti isa haiN| hameM phoTo lete vakta bahutahI sAvadhAnIse kArya karanA kArya meM laga jAve / yaha kArya yadyapi lAkhoM rupayeke vyayase par3A lekina usI vakta hamane yaha anubhava kiyA ki yadi sampanna ho skegaa| lekina isa prayAsase patA nahIM, hama 'tatkAla ho ina pratiyAMkA kAyAkalpa nahIM kiyA gayA, to kitane adRSTa aura bhUtapUrva anamola prantha-ratnoMko prAsa inakI zrAyu adhika dinakI nahIM hai| hameM yaha sUcita karate kara skeNge| hue harSa hotA hai ki mubidrI ke paMcoMne bhI isI bAtakA jinavANI jinendra bhagavAnakI digya dhvanikA hI anubhava kiyA hai| inake kAraNa hI mahAna gaurava bhAja nAma hai| jinavANIkA uddhAra aura pracAra karanA jinendra mUDabidrI ko prApta hai, vaha sadAke lie vilupta ho bhagavAnakI prAjJAkA hI prasAra krnaa| hamAre maharSioM jaayegaa| bhArata sarakAra kA eka prAlekha saMgrahAlaya Natio- ye yajantaM bhaktyA te yajamte'mjasA jinam / nal Archive of India nAmaka vibhAga hai, jahAM na kiMcadantaraM prAhurAptA hi avdevyo| lAkhoM rupaye kI kImatI mazInarI hai, jo atijIrNa-zIrNa prArthAt-jo makki pUrvaka ata (zAstra) kI pUjA patroMkA vaijJAnika DhaGkase kAyAkalpa karatI hai| jisase ki karate haiM, ve nizcayataH jinabhagavAnakI pUjA karate haiN| una anyoMkI prAyu saikar3oM varSakI aura bar3ha jAtI hai| kyoMki prAptajanoMne zrata aura devameM kucha bhI antara nahIM maine jaba isa vibhAgakA paricaya vahAMke paMcoMko karAyA, kahA hai| taba una khogoMne sarasukatA pragaTa kI ki Apa dillI jAkara yaha kArya kisI eka vyakti yA saMsthAkA nahIM hai.paka jana pranyoMke kAyAkalpaka viSayameM usa vibhAgase bAtacIta sArI jaina samAjakA hai| ataeva isa punIta kArya meM bhA. Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372] anekAnta [kiraNa 12 di. jaina mahAsabhA, di. jaina pariSad, di. jaina saMgha, vidU- ataH tabhI se yaha tithi zruta paMcamIke nAmase prasiddha rapariSada, bhAratIya jJAnapITha, ailaka pannAlAla di.maina hai aura prati-' isa dina hamAre mandiroM meM zAstroMkI sarasvatI bhavana Adi sabhI sAmAjika saMsthAeM vIrasevA pUjana hotI hai aura sAra sambhAla kI jAtI hai| hamane mandirako apanA sakriya sahayoga pradAna kareM, tabhI yaha isa varSa isI zrutta paMcamI ke samaya bhUta saptAha manAnekA mahAna kArya sucAru rUpase sampana ho sakegA / AzA hai vicAra kiyA hai| hama cAhate hai ki isa avasara para sAre samAjake zrImAna apane dhanase, dhImAna apane bauddhika saha- bhAratavarSa meM zruta saptAha manAyA jAya aura sarasvatI-bhaMDAroM yogase aura anya jaba apane vAcanika aura ko kholakara zAstroMkI sAra-sambhAla kI jAya, jIrNa-zIba kAyika sAhAyyase isa punIta kArya meM apanA hAtha baTA patrAMkI marammata kI jAya, zAstroMke veSTana badale jAyeM aura grantha sUcI banAI jAya / jahA~ jina bhAiyoMko koI . ukta siddhAnta pranyoMkI racanA pUrNa hone para jyeSTha navIna grantha dRSTigocara ho, ve hameM usakI sUcanA de aura zuklA ko sarva prathama bar3e samArohake sAtha pUjana kI thI, patroMme prakAzita kraay| malAcArake kartA (hullaka siddhisAgara) mUlAcAra aparanAma 'pAcArAja' digambarajaina samAja- bA vaTTaka elAiriya banA hai| baTTaka zabdakA artha vartaka aura kA eka prasiddha pramANika graMtha haiN| jisakA sIdhA bRhad Adi hotA hai| 'vaTTa' zabdase tadabhAva artha meM 'ka' sambandha bhagavAna mahAvIrakI prasiddha dezanAse hai| jo pratyaya karane para vaTTaka' zabda niSpA hotA hai| vaha zabdake gaNadhara kevalI zratakeliyoMkI paramparAse prAcArya kunda- urAla, thUla, vahalla, jeTra aura pahANa paryAyavAcI nAma kundako prApta huI thii| jo bhadrabAhu nAmaka paMcama zrutakeva- haiN| prAcArya vIrasenasvAmIne urAlake paryAyavAcI nAma yA jI unake gamaka guru the| jo pUrva paraMparAke pAThI the / vRtti ekArthakA vivecana karate hue dhavanAmeM likhA hai kikAra prAcArya vasunandIne spaSTa rUpameM mUlAcArake kartAko 'urAlaM thUlaM vavahalla midi eyaho, athavA urAlaM jeTTa, 18000 pada pramANa prAcArAMgake upasaMhArakartAke rUpameM pahANa midi eyho| --dhavalA TIkA tA. pa. prati / batalAyA hai| isa prathakA purAnA ullekha niloyapaNNattI ukta kathanase 'caTTaka' yA 'vaTTa' kA artha jyeSTha pradhAna meM mUlAcAra nAmase huzrA hai aura SaT khaNDAgamako dhavalA yA vRhad hotA hai| ataH vRhara 'elAcArya jyeSTa elAcArya TIkAke kartA prAcAryavIrasenane 'mAcArAga' nAmase udgho. yA pradhAna elAriyako vaTTakerAcAryakA nAmAntara samajhanA pita kiyA hai| ataH isa granthake atyanta prAcIna aura cAhiye / yahAM aitihAsika dRpTise vRhada bhartha mere vicArase mahatvapUrNa hone meM koI sandeha nahIM rahatA hai| usa tathyake adhika nikaTa jAna par3atA hai| elAcArya meM bhI mUnAcArake kartA vaTTakerAcArya haiN| 'vaTTakerAcArya vRhad ejAcArya iTa hai, kyoMki elAcArya nAmake aneka zabdakA artha kyA hai, isa para sabase pahale paM0 jugala- vidvAna hue haiN| vaTakakA vRhad artha, pradhAna yA jyeSTa artha kizorajI mukhtArane vicAra kiyaa| usake bAda paM.hIrA karane para unase unakA pRthakatva bhI ho jAtA hai| sAlI zAstrIne apane lekhameM prakAza DAlA hai| vaha anekAnta varSa 12 kI kiraNa " meM mUnAcArake sanda vartaka-pravartaka, vRhada sthUla aura pradhAna jaise mayoM meM sambandhameM paM0 hIrAlAla jI sidAnta zAstrI aura paM0 prayukta huA hai|jse prAkRtameM 'Iza:' ke sthAnapara 'eli. paramAnandajI zAstrIkha vicArapUrNa haiM, anekAnta maMgAso' hotA hai vaise hI bahanaharA cAryakA vahaka elAcArya kara pAThakoMko use avazya paDhanA caahiye| RA Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahAnI starake nIce -manu hAnArthI' sAhitya ratna prISmakA tasa madhyAhna hai| mAnava kyA sRSTikA mudra- bAla ho uThI-"dekho na saMsArameM DhoMgiyoM kI bhI kamI tama prANI bhI prakRti kI harita chAyAmeM apane pApako nhiiN| cora-ucakke saNDe-musaTe isI veSameM chupate haiN| chupAye hue haiN| aba dinakara kI prakhara kiraNe asA ho naMgA baiThA hai maMgA! duniyAko batAtA phiratA haikapadekI calI hai| mahAmuni cArukIrtike tapazcaraNakI yahI abA. bhI cAha nahIM aura rAjA mahArAjA, seTha sAhUkAroMke ghara dhita velA hai / bhikSAgrahaNake uparAnta dvitIya praharake halubhA pUrI, meve-murabbe para hAtha sApha karatA hai| basa anta me, mahAmuni jalate hue pASANa khaNDoM para dhyAnastha thor3A sA upadeza sA upadeza de diyA-'garIboM kona ho gaye haiN| dharatI para haiM munikI Asmika teja-razmiyA~, satAyo / barAbara bartAva karo' jaise isakI pAvAja para aura pAkAzase avirala barasa rahI haiM bhAskara kI uttapta ruka jAyeMge, ye satAneke abhyAsI loga ! jahA~ patI-padI razmiyA~ / sRSTi meM mAnoM teja-dvayakI vicitra spardhA ho rahI toMda vAloM aura camakate hue mukaTavAriyoMne 'mahAmuni kI he! kAma, krodha, mAyA aura lobhake bhayAnaka meva munike jaya; mahAmuni kI jaya' do cAra nAre lagAye ki phUlakara hRdayAkAzase chinna-bhinna ho cuke hai| bhAja dhyAtA, svayaM gubvArA ho gyaa| bika gayA jaya-jayakI bolI para aura hI dhyAna aura dhyeya baga gayA hai| ye jaya bolane vAle hA~! ye jaya bolane vAle cikane bar3e x x x kI bhA~ti upadezakA jala eka mora bahAkara duniyA meM becArA dhobI apane ApameM jalakara aGgAra hotA jA khUna kI holiyAM khelane lagate haiN|...... rahA hai| jAne usakI dhobina kahA~ jA baiThI hai|n bhojana taiyAra hai aura na bhojanakI saamgrii| rAjakIya isa prakArake bhayAnaka uhApohameM gaMgUkA mAsmika santulana TUTane lagA aura garajatA humA munise bolAvastra saMdhyAke samaya denA hai| eka ora hai peTakI jvAlA aura dUsarI ora hai rAjAjJAkA bhaya bhUkhA vyakti vyAghra "zrI DhoMgI ! uTha yahAMse / kyoM bhUpameM sira phor3a rahA se kama nahIM hotA / peTako bhAga use dAnava banA detI hai| magajama garmI car3ha jAyagI to phira bar3abar3Ane lagegA hai| para kare to, kyA kare ? vastroMkI gaTharI lie nadIkI upa kA upadeza / " ora bar3ha rahA hai| paira bar3ha rahe haiM, mana bhArI hotA nA para mahAmuni cArukItito anannameM apane pApako rahA hai| krodhake zrAvezameM socatA hai-aurata kyA, daramana kho cuke the / saMsArI nAnavakI durbalatAeM unheM DigAneko hai| mAmane dikha jAya to aisI marammata karUM binAla kI paryApta na thiiN| ve socane lageki chaThIkA dRdha yAda A jAya, aura mahArAjA sAhaba, 'vecArA saMsArI krodhakI zrAgameM mulamA jA rahA baiThe hoMge rAjamahaloM meM, khasake padoM meM | uDela rahe hai| kaisI bhayAnaka haiM duniyAM kI pristhitiyaaN| parihoMge aMgUrIke gilAsa para gilAsa | saMdhyAkA samaya sthitiyA~kA svAmI zrAja unakA dAsa banA hai| bhAja hogaa| rAja bhavanakA UparI bhAga tara kara diyA jAyagA, bandhanAma jakar3A mAnava apaneko bandhanoMkA svAmI mAna baiThA jalase / palaMga DAle jAyeMge aura kAmukatA barddhaka cAdara hai, kaisI viDambanA hai ? jahA~ durbalatAmoMkA jvAra bhAyA ki lekara jAyagA gaMgU / badale meM milegA tiraskAra aura mukA diyA mastaka, aura dAma bana gayA, yugoM ke lie! ghRNA / ...... moha ! amtarameM kaSAyoMkA dAsa aura bAMchameM paristhitiyoMkA mAnasika dvandoMmeM ulajhA humA gaMgU jyoMhI jamunAke saMketa-naka ? becArA mAnava ! cATa para pahuMcA aura muniko pASANa kharAhoM para dhyAnastha idhara muni mAnasika saMsArameM unake hue the aura pAyA to sahasA jakhakara aMgAra ho gyaa| kAle nAgakA upara anajAna saMsArI kodhakI bhAgameM jaba bakara miTa baise mArga roka diyA ho kisI ne koSale bA bAba- rahA thaa| mAvezameM vaha pAgala ho uThA aura bhAva dekhA Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 ] anekAnta [kiraNa 12 matAva, aisA dhakkA mArA ki virAgIkA mira ghATake hI ke parasparameM pAta-pratighAta ! pattharoMse jA TakarAvA / munikI mAsmikazakti sahasA unake paira dhIre 2 sthalakI ora bar3hane lge| adharoM tilamilA uThI / aAntarika zatra jo dIrghakAlame upazAnta aura A~khoM meM vyaMgAtmaka mumkAna daurane lgii| dUsare hI the, ekAeka bhar3aka utthe| bhAvoM meM krodhake bAla 2 Dore saNa jyoMhI donoMne mahArAja jayavarmAko sAmane dekhA ki raha raha kara bhAga barasAne lage / phira kyA thA himAkI donoM pASANa-khaNDoMkI bhAMti bacata ho ge| prakRti meM pratikriyA hiMsAmeM kUda pdd'ii| muniko pAMkheM dekha kara gaMgU stabdhatA hai para hRdayoMmeM jvAra uTha rahA hai| eka rAja-kopa dAnava bana baiThA aura vyAghrakI bhAMti garajatA hunA TUTa par3A se kaoNpa rahA hai, to dUsarA prAramaglAnise pAnIpAnI ho muni para / pA~ca-sAta bAra de mArA sira zilakhagahoM pr| calA hai| yugoMkI sAdhanA eka zudra mAnasika dubarjatAne mAnoM kopa-devatAke tarpaNake lie nAriyala phor3a diyA ho| chicha bhikara dI thii| jisa krodha-zatrako muni cukA humA saMsArI para tarasa khAne vAlA virAgI bhI kho baiThA apane mAnakara nizcinta ho gayA thA vahI rAkhake nIce dave hue ko aura kUda par3A pAvezakI jvaalaameN| aMgArekI bhAMti bhar3aka uThA, sAdhanAko naSTa kara gyaa| donoM hI pAtmika, mAnasika aura zAdvika saMyama kho prAntarikase yuddha thA, vAjhase ulajha baiThA na jAne kitane baiTa aura hone lagA maloM jaisA bhISaNa yuddha / vikArAMko jItakara vItarAgI honekA sapanA dekha rahA x x x x thaa| parIkSAkA samaya AyA, A~kha kholakara dekhA tApAyA mahArAjake vastroMmeM vilamba kyA? naukara daur3A humA apane Apako sAdhanAke zikharake nIce / sAdhanAcyuta muni gaMgU ke ghara pAyA / para use ghara na pAkara jyAMhI ghATa para prAsmaglAnine itanA jala uThA thA ki usakA vaza cale to pAyA to saMsArI aura viraktakA dvanda macA dekhaa| mahArAjakI kaTAra unakI kaTise khIMca kara Atma-ghAta kara mAhasa na hudhA nivAraNa karane kA / ulTe pAMva dauDA aura le / para zarIra to pASaNa ho gayA hai| mahArAjako eka sAsameM hI saba kucha sunA gyaa| mahArAja munikI dayanIya sthiti dekhakara sihara utthe| ve boleghabarA kara uTha khar3e hue aura palaka mArate hI ghor3eko eDa munirAja ! kSamA karanA mujhe / prayatna karanepara na pahacAna dete hue ghATa para jA phuNce| para kinArA pAkara bhI hatabuddhi makA bhApako / gurudeva / na jAne kitanA vikRta ho gayA kyoM ? kyA karate ve isa dharma-saMkaTa meM / dvaMdvake ghAta-ati- thA pApakA rUpa usa samaya ! ghAtameM kaTivastra kho cukA thA dhovIkA / donoM hI digaMbara ziSTAcAra aura khedake ye zabda muniko bhAtmaglAni bana baiThe the / rUpase digaMbara, para kRsyase dAgava ? nagnatvakI kI bhAgameM jaise eka dhakkA aura mArane lage / bhArI sImAmeM donAMkA parIkSaNa kaThinatama hotA jA rahA thA prayatna karane para unake mukhase aspaSTa zabda nikale / babamahArAja badI unamana meM the| ve yugoM pUrvakI ghaTanA smaraNa khar3AtI dhvani meM ve bole.."rAjan ! ApakA kyA doSa / karane lge|..."caali aura suprIvameM yuddha humA thA, stara ke nIce girane ke bAda mahAna nahIM raha jaataa| phira vahA~ mI sugrIvake galekI mAlA prAdhAra thI, rAmake mahAnatAkI samAptike bAda mahAna aura sAdhAraNameM bheda lakSyakA Aja thA prAdhara hIna nyAya, kisakI rakSA kisako kaisA? aba kauna gurudeva aura kauna munirAja / rAjana ! dayA? dogehI nagna, donoMkI AMkhoM meM cinagAriyA~, donoM sAdhanA-bhraSTako cukajAne do, miTajAne do| anekAntake grAhakoMse isa kiraNake sAtha 12veM varSake grAhakoMkA mUlya samApta ho jAtA hai / 13 veM varSase anekAntakA vArSika mUlya chaH rupayA kara diyA gayA hai / ataH premI grAhakoMse nivedana hai ki ve 6) rupayA manIArDarase bhejakara anugRhIta kareM / mUlya manIArDarase bheja denese unheM kamase kama ATha AnekI vacata hogI aura anekAntakA prathamA samaya para mila sakegA tathA kAryAlaya bhI vI0 pI0 ko jhaMjhaToMse baca jaaygaa| mainejara 'anekAnta' 1, dariyAgaMja, dehalI Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya puraskAra aura sarakAra (satyabhakta) sAhitya nirmANa kArya meM sarakAra dvArA madada eka hai vaha phaila nahIM paataa| aisI avasthAmeM yaha jarUrI hai ki prAcIna paramparA hai aura jarUrI bhI hai| sAhityika samAja- isa kAryako rAjyAzraya diyA jAya / sevA asAdhAraNa hai / vaha manuSyabAkA nirmANa karane vAlA sarakAroMkA dhyAna hai| jina vicAroMke kAraNa yaha manuSyAkAra prANI vAsta- yaha prasannatAkI bAta hai ki svarAjya milameke bAda vika manuSya kahalAtA hai una vicAroMkA dAna sAhityika kucha sarakAroMkA dhyAna isa bhora gayA hai| uttara pradezIya karatA hai| lekina use isakA pratipAdana nahIM miltaa| sarakArane isa viSaya meM dezakA patha-pradarzana kiyA hai| vaha usakA pUrA pratidAna milanA to kaThina hI hai, para puSpake marachI pustakoM para 300 se 1200)vaka lekhakako rUpa meM bhI nahIM mila pAtA hai| puraskAra detI hai| isase aneka lekhakoMko rAhata milI hai| purAne jamAnemeM chApekA rivAja na hone se pratha vikraya- parantu isa yAjanAmeM eka truTi hai ki lekhakako to kA kArya nahIM hotA thA, aba hone lagA hai. aura dUsare puraskAra mila jAtA hai lekina usakA sAhitya janatA taka dezameM pranya-praNetA loga isI kAryase kAphI bar3e dhanavAna nahIM pahuMcatA / isaliye sAhitya nirmANakA vAstAvika bhI bana jAte hai| para bhArata meM yaha bAta nahIM hai| yahA~ sAdhya siddha nahIM hotaa| dhanavAna bananA to dUra, para madhyama zreNa ke eka gRhasthake isa varSa kendrIya sarakArane kucha sudharI huI vyavasthA samAna gujara karanA bhI muzkila hai| ine gine prakAzaka banAI hai| usane hajAra hajAra rupaye pA~ca aura pA~ca pA~ca jarUra kucha dhanavAna bane haiM kucha pustaka vikretA bhI dhanavAna sau rupayeke pandraha puraskAra rakkhe haiN| sAtha hI yaha bhI bane haiN| para anya praNetA to durbhAgyakA zikAra hI haiN| nizcita kiyA hai ki jo sAhitya puraskRta kiyA jAyagA phira jo loga Thosa sAhitya nahIM kintu manoraMjaka usakI do do hajAra pratiyA~ sarakAra khriidegii| vAstavameM sAhitya likhate haiM ve hI kisI taraha kucha kamA pAte haiN| yaha vidhAna bahuta jarUrI hai| gata varSa merI pustakopara uttara prakAzakako acche sAhityase matalaba nahIM use adhikase pradezakI sarakArane 1200)kA prathama puraskAra diyA isase adhika calatU sAhitya cAhie aura pustaka vikratAko kucha vadhAiyA~ to milI para 1200)kA puraskAra hone para calatU sAdisyake sAtha adhikase adhika kamIzana milanA bhI puraskArakI zuharatase bAhara pustakeM bhI nahIM bikii| cAhiye / kamIzana adhika mile to vaha kacar3A bhI becegA, isa mAmale meM to mch| aura ucca sAhityapara to ghora kamIzana kama mile to vaha acche se acchA sAhitya bhI na saMkaTa hai| jo use samajha sakate haiM samartha hone para bhI chayegA / yahA~ taka ki calatA sAhitya bhI na chuyegA / aisI samajhadArIke hanAmake rUpameM muphta meM sAhitya maMgAte haiN| hAlatameM una lekhakAMkI ko mauta hI hai jo samAjake liye jo nahIM samajhate ve usa leMge kyoM? isaliye sarakArako upayogI aura jarUrI sAhitya to likhate haiM para vaha calatU hI lekhakoMke puraskRta karaneke samAna sAhityakA kharIdanA sAhitya nahIM hotaa| bhI jarurI hai| kendrIya sarakArane isa tarapha dhyAna dekara ___ yaha pAzcaya aura khaMdakI bAta hai ki ucca zreNIkA, bahuta acchA kArya kiyA hai| bahuta kaSTasAdhya, maulika sAhitya jo likhate haiM unakI tapasyA jayapura sarakArane isa viSayameM kucha dUsare DhaMgase kArya mArthika dRSTime bilakula vyartha jAtI hai, unheM prakAzaka taka kiyA hai, vaha lekhakoMko purastaka to nahIM karatI hai kintu nahIM milate aura kisI taraha prakAzana hAM bhI jAya to pustaka acchI pustakeM apane rAjyakI 11 pustakAlayoMke liye vikretA aura grAhaka nahIM milte| isakA pariNAma yaha kharAda letI hai| satyAzramake 8-10 prakAzana usane 153. huA ki hindImeM prakAzana bahuta hone para bhI sAhitya 153 kI saMkhyAmeM kharIdI hai| ImAna nAmaka pustaka to nirmANakI tapasyA nahIM hotI, naI-naI khojeM nahIM hotI, usane 45. kI saMkhyAmeM kharIdI thii| yaha bhI eka acchA manoraMjana kathA sAhityake sivAya anya upayogI aura tarIkA hai| lekina aba vaha samayamA gayA hai jaba isa jalI sAhitya bahuta kama nikalatA hai aura jo nikalatA yojanA para myApaka rUpameM vicAra kiyA jAya jisase lekhakoM Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376] anekAnta [kiraNa 12 - - - mApA aura prakAzakoMko nyAya mibaneke sAtha sAhityake sAtha vAlI rAyalTI usake uttarAdhikAriyoMko mRtyuke dasa bhI nyAya ho, janatAko bhI usakA nAma mile| maiM isa varSa bAda taka hI mile| viSaya ke kucha sujhASa rakha rahA huuN| (ja) jo lekhaka bhI nahIM hai, anuvAdaka bhI nahIM haiM sipha puraskAra praNAlI saMgrAhaka yA sampAdaka haiM unheM pAMca phIsadI rAyalTI mile / vaha bhI usa avasthA meM jaba prakAzakase usane (1) sarakAra acche sAhitya para puraskAra bhI de aura mihanatAnA prApta na kiyA ho| usakI pratiyA~ bhI khriide|| (1) sarakArako sAhityake bhinna bhAgoM para bhinna bhinna (2) puraskAra parimita hI hoNge| yaha ho sakatA hai ki kucha tarIkAMse dhyAna denA caahie| pustakoM para puraskAra na mile para ve acchI hoM to una (ka) anvezaka sAhitya / vijJAnake nae siddhAnta, naI bhASA pustakoMko kharIdanekA hI nirNaya kre| naI nipi yA bhASA jipIsudhAra, nae dArzanika (3) pustakakI upayogitA mAdikA vicAra kara kamase kama siddhAMta, dharma saMskRti prAdikA nayA nirmANa, bhAdiko 20.aura adhika se adhika ....pustakeM sarakAra puraskAra pahale denA caahie| ko kharIdanA caahiye| (kha) racanA sAhitya / jisameM AviSkAra sarIkhI to koI (4) jo pustake kharIdI jAye unakA bila prakAzakoMko bAta nahIM ho kintu janatAke lie upayogI vicAroMko cukAte samaya sarakAra rAyalTIke dAma kATale / aura vaha rAyalTI sIdhe lekhakoMko dI jaay| acchI tarahase peza kiyA gayA ho isa dusarI zreNI (1) pustaka bhejaneke sAtha bhejane vAleko yaha likhanA meM rakhanA caahie| (ga) padya sAhityako tIsarI zreNI meM rakhanA caahie| hogA ki usane lekhakase racanA kisa zarta para lii| isa viSayake upaniyama isa prakAra ho| (gha) kyA sAhityako cauthI zreNImeM rakhanA cAhie / (ka) jo sAhitya padyAtmaka ho yA kathA sAhityamaya ho, (ka) yadi lekhaka aura prakAzaka eka hI haiM taba pUrA mAtha hI usameM anveSaNakI bAteM bhI ho to use viva prakAzakako cukAyA jaay| UMcI zreNI meM hI ginA jAnA caahie| (kha) yadi prakAzaka lekhakako rAyalTI detA hai to anyaracanAmeM granthako yojanAkA mUlya to honA hI sarakAra se kharIdI gaI pustakoM para lekhakako 20 phIsadI caahie| sAtha hI vaha kisa zreNIkA hai yaha bAta bhI dhyAna rAyaTIdeisake bAda una pustakoM para prakAzaka lekhaka meM rakhanA cAhie / upacaNIkI racanAko adhika avasara ko rAyalTI na de| milanA caahie| (ga) yadi prakAzakane lekhakako pUre dAma dekara sadAke lie (7) hastalikhita pratiyoM para sarakAra puraskAra hI de| yaha pustaka kharIda lI hai, yA majadUrI dekara pustaka unake kharIdanekI jimmedArI na chapane para vaha likhAI hai to sarakAra sirpha pAMca phIsadI rAyalTI kharIdana kI dRSTise phira vicAra kre| lekhaka ko de aura vaha prakAzako cukAye jAnevAle (5) pustaka kharIdate samaya sarakAra isa bAta para bhI dhyAna dAmoM meM se kATa hai| de ki pustakakI kImata to adhika nahIM hai| kImata (gha) yadi pustaka anuvAdita hai to pAdhI yA dasa phIsadI adhika hoto vaha kama karanekI zarta lagA sakatI hai| rAyasTI anuvAdakako aura AdhI yA dasa phIsadI (8) sarakAra jo pustaka kharIde usa para 25 phIsadI rAyalTImUla lekhakako mile| kamIzana leN| (6) yadi anuvAdakane apanA mihanAtAnA prakAzakase be (10) pustakoMkA mUlya, rAyalTI puraskArakI rakameM ghoSaNA liyA hai to anuvAdakako rAyalTI na mile| eka mAike bhItarahI sarakAra cukA de| (ca) yadi mUla lekhaka videzI hai to use rAyalTI na mile vyavasthA (sirpha manuvAdaka ko hI dasa phIsadI rAyalTI mile) isa samaya puraskAra yojanA judI-zudI sarakAroMkI (ka) yadi khaka yA anuvAdaka mara cukA hai to use milane taraphase cala rahI hai| isako kendrIya sarakArake mArphata Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12 ] hamArI tIrthayAtrA saMsmaraNa %D sAre dezake liye lAgU karanA cAhiye isake liye nimna- una prAntoMkI bhASA sAhityake liye kharca hogii| madhyakhikhita sujhAva haiN| pradeza sarIkhe prAMtoM meM jahAM hindI aura marAThI do bhASAe~ hai (1) pratyeka prAMtakI sarakAra isa yojanAke liye eka- vahA~ hindI ko 10 phIsadI bo milegA, sAtha hI.. eka lAkha rupayA de| aura choTe prAnta pacAsa-pacAsa phIsadI se bhAdhA, 15 phIsadI bhAga aura bhI milegaa| hajAra rupaye de| bhopAla amera prAdi aura bhI koTe (4) hara eka bhASA sAhityakI jAMca usa bhASAke kSetra meM prAnta aura bhI kama deN| eka lAkha rupayA kendrIya hI ho| aura hindI sAhityakI jAMcakA kendra kendIya sarakAra de| sarakArakA sthAna ho| (12) isa rakamakA cAlIsa pratizata mAga puraskArake liye (1) isa yojanAkI saphalatA isa bAta para nirbhara hai ki aura 60 pratizata bhAga pustaka kharIdane ke liye rakkhA nirIkSaka loga yA adhikArI loga bilakula niSpakSa jaay| ho / bhAI bhatIjAvAda rizvatakhorI yA siphArizakA 33 kendrIya sarakArakI rakama prAdhI hindIke liye aura jora isameM ghumA ki yojanA barabAda hii| siI mAdhI anya sabhI prAntIya bhASAoMke liye kharca ho sAhityako rapTise hI yaha jAMca honI cAhiye / lekhakaaura prAntIya sarakArakI rakama dasa phIsadI hindI kA vyaktitva usake vicAra yA dana, yA lekhaka prakAaura * phIsadI prAntIya bhASAke sAhityake lie zAkake vaiyaktika sambandhoMkA vicAra usameM na mANA saI kI jaay| caahiye| isa hisAbase jina prAntoMkI bhASA hindI hai unakI sAhitya puraskArakI yojanAoMse hameM acche sAhityakA to saba rakama hindI sAhityake liye hI jAyagI / para nirmANa karanA hai, usakA pracAra karAnA hai aura lekhakoMko jina prAntAMkI bhASA dUsarI hai unakI rakama hai. phosadI yathAzakya Arthika nyAya denA hai| -maMgama' se hamArI tIrthayAtrAke saMsmaraNa ( gata kiraNa 10 se Age) (paM0 paramAnanda jaina zAstrI) auraMgAbAdase 5 baje cala kara hamaloga 'elorA' taba dekhane para aisA jAna par3A ki hama loga divya lokameM aaye| paloga eka prAcIna sthAna hai| isakA prAcIna nAma mA gae / pahAr3ako kATakara polA kara diyA gayA hai / guphAoM'ilApura' yA elApura thaa| aAjakala yahAM para 'elApura' nAma- meM andherA nahIM hai, parvatake choTese daravAjeke andara AlIzAna kA choTA sA gAMva hai / yaha rASTrakUTa rAjAoMkA pramukha nagara mahala aura mandira bane hue haiN| unameM zilpa tathA citraNa rahA hai| usa samaya usakA vaibhava apanI parAkASThA para pahuMcA kalAke namUne darzanIya haiN| eka hI pASANa-stambha para hajAroM hA thA / isa sthAnakI sabase bar3I vizeSatA yaha hai yahAM mana vajana vAlA pASANamaya uttugagiri avasthita hai| kahA para jana yauddha aura hinduoMkI prAcIna saMskRtiyoMkI kalApUrNa jAtA hai ki isa kailAza bhavana (ziva maMdira ko rASTrakUTa anUThI kRtiyAM pAI jAtI haiM, jinheM dekhakara darzakakA citta rAjA kRSNarAja (prathama) ne banavAyA thaa| yaha rAjA zivakA bhAnanda-vibhora ho uThatA hai, aura vaha apane pUrvajoMkI gaurava- bhakra thaa| isane aura bhI aneka mandira banavAe the, para una garimAkA utprekSaNa karatA huA nahIM thktaa| sabameM una kailAza mandira hI apanI kalAtmaka kArIgarIke sabase pahale hamaloga kailAzamandirake dvArase bhIvara dhuse, liye prasiddha hai| zaka sambat 114 (vi0 saM0 26) kI Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [kiraNa 12 isa rAjAkI eka prazasti bhI milI hai| jisakI vAsanaka binA U~cAI 15 phuTake lagabhaga hai jo aba isake bAda hama loga jaina guphAoMko dekhane ke lie ge| gira gayA hai| eka sundara stambha27phuTakI U~cAIko lie hue naguphAe~ una kailAzamandirase uttarakI ora do mIlake hai, usake Upara caturmukha pratimAvirAjamAna thI jo aba dharA*zaba dUra hoNgii| bAhara lArI, sTezanabaiMgana aura kAra Adi zAyI ho gaI hai| yahAM 4 anyatra kamarake bhItara bedI para khaDI karake hamaloga anya guphAoMko dekhate hue naM.30 kI cAroM dizAoM meM bhagavAna mahAvIrakI pratimAe~ utkIrNita haiM gupAmeM phuNce| usase bagalavAlI guphA naM0 26 bhI jaina hI dUsare kamarameM bhagavAna mahAvIrakI mUrti sihAsana para virAjajAnapar3atI hai kyoMki usameM aise koI cinha vizeSa nahIM mAna hai, unake sAmane dharmacakra bhI banA huA hai| isImeM Ana pade jinase use jaina guphA honese inkAra kiyA pichalI dIvAlake sahAre indrakI eka mUrti banI huI hai| jaaske| naM. 30 se 34 taka kI sabhI guphAe~ jaina haiN| usase pazcimakI aura indrANIkI sundara mRti aMkita hai, ye guphAe~ bahuta hI vistRta aura sundara haiM, inameM manohara vaha zrAsana para baiThI huI hai aura aneka AbhUSaNoMsa alaMkRta di. jaina pratimAeM virAjamAna haiN| inake toraNadvAra, stambha hai| yahAMse hI anya choTe-choTe kamaroM meM jAnA hotA hai, maharAva tathA chateM bar3I hI sundara banI huI haiM jinameM zilpa- jinameM bhI tIrthakara mUrtiyA~ aMkita haiN| kalAkA anupamakArya dikhalAyA gayA hai| ina guphAoM meM indramabhAka pazcima madhyake kamaremeM dakSiNa dIvAla para 4.33 kI 'indrasabhA' nAmakI guphA kailAzaguphAke samAna zrIpArzvanAthakI mUrti aMkita hai aura sAmane gommaTezvara haiN| hI madhyameM do khana kI hai| yaha eka vizAla mandira hai jo dIvAlake pIche indra indrANI aura mandirake bhItara bhagavAna pahArako kATakara banAyA gayA hai| isameM praveza karate hI mahAvIrakI mUrti mihAmana para virAjamAna hai, tathA nIcI boTI sI guphAmeM raMgaviraMgI citrakalAkI chAyAmAtra avaziSTa hAla meM praveza karate hI mAmane barAmadeka bAI ora do bar3A hai| kahA jAtA hai ki vahAM tataiyoMne chattA lagA liyA thA, mUrtiyAM avasthita haiN| jinameM eka mUni molahaveM tIrthakara unheM ur3Aneke lie Aga jalAI gaI, jisase citrakalAmeM zAMtinAtha kI hai, jisa para pAThavIM nauvIM zatAbdI akSaroM meM kAlimA zrA gaI hai| aura bhI choTI guphAe~ hai| guphAkA 'zrI mAhila brahmacAriNA zAntibhaTTAraka pratimayAra' nAma muMha dakSiNakI ora hai| sabhAke bAhara eka choTApA kamarA kA leMgva ukANita hai. jisame mAnnama hotA hai ki zAMtinAthabhI hai| yaha indra sabhA do bhAgoMmeM vibhaka hai / usakA eka kI isa mUrtikA nirmANa brahmacArI mohilana kiyA hai / isaka bhAga indraguphA aura dUsarA bhAga jagannAthaguphAke nAmase zrAge eka mandira aura hai jisameM eka stambha hai jisapara ullekhita kiyA jAtA hai| 'zrInAgavarpakRtA pratimA' ligyA huA hai| indraguphAkA vizAla maNDapa cAra vizAlastambhoM para dUsarI jagannAtha guphA, jo indrasabhAka samIpa hai| isakI avasthita hai| sabhA maMDapakI uttarIya dIvArake kinAre para racanA prAyaH vinaSTa ho cukI hai| nIcaMkI aura isameM eka bhagavAna pArzvanAthakI vizAla di. jaina pratimA virAjamAna hai. kamarA hai jisakI U~cAI 13 phuTaka lagabhaga hogI, usakI unake zIzapara sasaphaNavAlA mukuTa zobhAyamAna hai| isIke chata cAra stambhoM para avasthita hai| sAmane eka barAmadA hai dakSiNa pArzva meM dhyAnastha bAhubalIkI eka sundara khaDgAsana aura bhIta para do cokora stambha haiM, do stambha barAmade se mUrti virAjamAna hai, mAdhavI latAe~ jinake zarIra para car3ha rahI kamareko alaga karate haiM jisameM do vediyoM banI huI haiM bAI haiM aura bhaktajana pUjana kara rahe haiM / parantu mUrti parama dhyAna ora bhagavAna pArzvanAtha saptaphaNa aura camarendrAdi sahita kI gambhIra prAkRtiko lie hue hai, aura usakI nizcala virAjamAna haiM : aura dahinI ora zrI gommaTasvAmI haiN| evaM nirIhavRtti darzakake manako AkRSTa karatI huI mAnoM anyatra 6 pabhAsana tIrthakaramUrtiyA~ u kIrNita haiM / barAmademeM jagatakI AsAra vRttikA abhivyaMjana kara rahI hai| sabhAke bAI tarapha indra aura dAhinI ora indrANI hai / isake bAdakamarekI lambAI dakSiNa uttara 56 phuTa aura pUrva pazcimameM ke eka kamaremeM padmAsanastha bhagavAna mahAvIrakI mUrtihai / jaga15 phuTake karIba hai| isameM dAhinI ora eka hAthI hai bAthasabhAke bAI ora eka choTA sA hAla hai, usameM eka koTharI bAyasa hai jisake bAhaM tarapha pAsakI guphAmeM jAnekA mArga hai| isa sabhA.dekho, epigrAphiyA harikhakA bhAga 5 pRSTha 115 kI dUsarI ora do choTe maMdira haiM jinameM citrakArI aMkita hai| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirA 12] isa guphA kucha stambhoM para purAnI kanAdIke kucha lekha utkIrNa haiM jinakA samaya manya00 se 850 takakA batalAyA jAtA hai| 34vIM guphAkA barAmadA naSTa ho gayA hai isameM eka vizAla hAla hai bhItoM para sundara citrakArI aMkita hai| | ina guphAoMkI pahAr3IkI dUsarI ora kucha Upara jAkara eka maMdira meM bhagavAna pArzvanAthakI bahuta bar3I mUrti hai jo 16 phuTa U~cI hai usake Asana para saM0 1156 phAguna sudi bhIjakA eka lekha bhI aMkita hai| jisameM una samaya zrI va mAnapura nivAsI regugI putra gelujI aura patnI svarNAle cakrezvara Adi cAra putra the, usane cAraNoMse nivAsita isa pahADI para pArzvanAthakI mUrtikI pratiSThA kraaii| choTe kailAma nAmakI guphAmeM jise jainiyoMkI pahalI guphA batalAI jAtI hai / usakA hAla 36 phuTa caukora hai isameM 16 stambha hai| kahA jAtA hai ki yahAM khudAI karane para zaka samvata 1161 kI kucha mUrtiyAM milI thIM / elorAkI guphAoM mAnava kadakI eka pratimA ambikAkI aMkita hai, jo saMbhavataH nomI dazavIM sadI kI jAna par3atI hai| usake mastaka para zrAmravRttakI saghana chAyA par3a rahI hai| devI kI mukhya mUrtike zira para eka choTI sI padmAsana pratimA hai jo bhagavAna neminAtha kI hai| isa mUrtikI racanAmeM zilpIne prakRtike sAtha jo sAmaMjasya sthApita karanekA prayatna kiyA hai, vaha darzanIya hai| devIke hama rUpakA Tallekha granthoMmeM milatA hai / hamArI tIrthayAtrA ke saMsmaraNa elorA calakara hama logoMne jalagAMva kharapUsaMta vagairaha kharIde aura phira ajantA pahu~ce, usa samaya 1 // baja cukA thA, dhUpa teja paDa rahI thii| phira bhI hama logoMnA kI prasiddha una bI guphAoMko dekhaa| ajaMgAkI guphA bar3I sundara haiM, inameM citrakArI aba bhI sundara rUpameM vidyamAna hai| sarakAra unake saMrakSaNa meM mAvadhAna hai| vahAM para bijalIkI lAITa ke prakAzameM hama logoMne una citroMko dekhA, aura ghUma phira kara sabhI guphAe~ dekhIM, kucha meM sudhAra ho rahA thA aura kucha naI bana rahI thiiN| eka guphA meM buddhakepari nirvANakI 'mRtyu avasthAkI' sundara vizAla mUrti hai| jise dekhakara kucha loga zokapUrNa avasthAmeM haiM aura kucha haMsa rahe * savyeka patiyaMkara sutaM prItyai kare vita divyAgrastavakaM zubhaMkarakarazilApTAnya hastAMgulIm / siMhe bhartRzvare sthitAM haritamAmAkhacAyAM / banyA dazakAmu kocchrayajanaM devImA baje [ 376 haiM, yaha dRzya aMkita hai, yahAM buddhakI kucha mUrtiyAM aisI bhI pAI jAtI haiM jo padmAsana jinapratimAke bilakula sahaza haiM / jina para phaNa banA huA hai| vaha mUrti pArzvanAtha jaisI pratIta hotI hai| citroMmeM adhikAMza citra buddhake jIvanase sambandha rakhate haiM aura anya ghaTanAoMke citra bhI aMkita haiM una sabako samajhane ke lie kAphI samaya caahie| inameM kaI guphAeM bar3I sundara aura vizAla haiN| jo darzakako apanI ora AkRSTa karatI haiN| kucha mUrtiyAM bhI cittAkarSaka dhIra kalApUrNa haiN| 1 ajaMtA se calakara punaH jalagAMva hote hue hama loga pA~ca baje zAmako jAmanera Ae, aura yahAM jaldI hI bhojanAdikI vyavasthA nimaTa kara yahAMke zvetAmbara jaina seTa rAjamalajI ke baMgalepara Tahare / rAtri sAnaMda vitAI aura prAtaH jina darzana pUjanakara Avazyaka kriyAosa mukra hokara 11 bajeke karIba hama yahAM dhUliyA ora ravAnA hue| aura lA0 rAjakRSNAjI saparivAra aura mukhtAra sAhaya tathA seTha dadAmIlAlajI kauraha burahAnapura hote hue munAgirakI tarapha cale gae / 11 hama loga 4 bajeke karIba dhUliyA pahu~ce aura vahA~ zAmakA bhojana kara 60 mIla 'mAMgItu MgI' ke darzanArtha gae aura rAtako 1 baje karIba phueNce| yahAM do pahAr3a hai mAMgI aura tuMgI / nirvANa kANDakI nimna gAthAmeM ise siddha kSetra batalAyA hai rAmahaNU suggIo ga gayAkkho va zIlamahaNIlo / vaNavadI koDIo muMgIgiribbude baMde // isa gAthAmeM isa kSetrakA nAma 'tu' gIgira' sUcita kiyA hai na ki mAMgI turaMgI / pUjyapAda kI saMskRta nirvANabhakrimeM 'tu'gyAM tu maMgato balabhadra nAmA' vAkyameM ise turaMgIgira hI batalAyA hai sAthahI usameM balabhadrako muktikA vidhAna hai prAkRta gAthAkI taraha anyakA koI ullekha nahIM hai| aisI sthitimeM yaha bAta vicAraNIya hai ki isa pahAr3akA nAma 'mAMgI tuMgI' kyoM padA ? jabaki mAlasAgarajIne bodhapAdurakI 20 maM0kI gAdhAkI TIkAmeM tIrthakSetroM ke nAmollekhameM 'grAbhIradeza turaMgIgirI' aisA ullekha kiyA hai jisameM turaMgIgirakI avasthiti zrAbhIradezameM batalAI hai| bacabhadra ( rAmacaMdra ) kA koTa zilAparakI kevalotpattikA ullekha to milatA hai, paraMtu nirvANakA ullekha abhItaka mere dekhanemeM nahIM aayaa| isa kSetrakA mAMgItu gInAma kaba par3A yaha abhI vicAraNIya hai| mAMgI parvatakI zikhara para car3hate hue madhyame sItAkA sthAna banA diyA hai, jahAM para sItAka Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38.] anekAnta [kiraNa 12 bhaktibhAvase ardha car3hAyA jAtA hai / samajhameM nahIM AtA ki revA taDammi tIre sambhavaNAhassa kevaluppatti / bhaka janatAmeM isa prakArakI naI rUdI kahAM se pracalita huii| mAMgI pAhuddaya koDIo NivANagayA Namo temi // zikharameM aneka guphAe~ aura tIna sau se Upara pratimAeM aura saMskRta siddhabhakrimeM bhI 'varasiddhakUTe' nAmase ulnegva caraNa haiN| yahAM aneka sAdhuoM aura bhahArakoMkI bhI mUrtiyA~ milatA hai| brahma zrutasAgarane bhI siddhavarakUTakA ullaMgya kiyA utkorNita haiM jinake pAsa pIchI aura kamaNDalu bhI utkIrNita hai| yaha moraTakkA sTezanase 7 mola baDavAhase 6 mIla aura hai| aura pAsa hImeM unake nAma bhI aMkita haiN| jinameM bhaTTA- sanAvadase pATha mIla dUra hai / siddhavarakUTako jAneke lie raka sakala kIrti, aura zubhacandrAdike nAma spaSTa par3he jAte narvadA nadIko pAra karanA par3atA hai| dharmazAlAoM meM tthhrnehaiN| eka zilAlekhameM saMvat 1443 bhI aMkita thaa| yahAMpara kI ucita vyavasthA hai| prAcIna maMdira jIrNa ho jAnese saM.19zilAlekha noTa karanekI icchA thI, parantu jaldoke kAraNa noTa 51 mAghavadI 15 ko jIrNoddhAra karAyA gayA hai| tInoM nahIM kara skaa| isase purAne koI ullekha mere dekhanemeM nahIM mandiromeM sambhavanAtha candraprabha aura pAzrvanAthakI pratimAe~ bhAga, aura na rAma hanumAnAdikI tapazcaryAdike koI prAcIna mUlanAyakake rUpameM virAjamAna haiN| siddhavarakUTakA prAcIna sthala ullekha hI avalokanameM pAye / kahAM thA yaha abhI vicAraNIya hai para siddhavarakUTa nAmakA eka tugIgira balabhadrakA muktisthAna mAnA jAtA hai| isameM tIrtha narvadAnadIka kinAre avazya thaa| yaha vahI hai ise anya 2-3 guphAe~ utkINita haiN| mUlanAyakakakI pratimA candraprabha prAcIna pramANoMka dvArA siddha karanekI AvazyakatA hai| navIna vartamAna kSetrakA prAcIna kSetrase kyA kucha sambandha rahA hai, cAroM ora utkIrNa kI huI haiN| sAmane pAnIkA eka kuNDa isa bAtakA bhI anveSaNa honA Avazyaka hai| middhavarakUTasa bhI hai| isakI car3hAI bahuna kaThina thI, jarA phisale ki hama punaH indaura paae| jIvana khatarese khAlI nahIM thaa| seTha g2ajarAjajI gaMgavAlake jAnI vA indaura holakara sTeTakI rAjadhAnI hai| zahara acchA hai. sat prayatnase vahAM mIdiyoMkA nirmANa kiyA jArahA hai| yahA~ janiyoMkI acchI vastI hai / para seTha macandrajIkA nivAsasthAna hai| jaMbarIbAgameM pArzvanAtha caityAlaya hai mayAnIce mandira va dharmazAlAe~ haiM jinameM yAtriyoMke Thaharane kI vyavasthA hai| pAsahI meM eka nadI bahatI hai| mAMgI-tugI gitA gaMjameM paMcAyatI mandira aura geMdAlAlajI TrasTakA maMdira hai| palAsiyA AgarA yambaTa roDa para se cala kara dhUliyA punaH vApisa pAe / aura 5 baje calakara zarAmala mo.nIlAlajIkA calyAlaya hai / tukAgajameM udAsIna yAzrama, mau chAvanI hote hue 1 baje ke karIba dupaharako iMdaura aae| indrabhavana canyAlaya, zAntinAtha jinAlaga, anUpa bhavanaaura sara seTha hukamacandrajIkI dharmazAlA jaMbarI bAgameM tthhre| jahAM para agale dina savere lA0 rAjakRSNajI aura murU ArasAhaba caityAlaya, tilokabhavana caityAlaya aura kamalavidha caityAlaya hai| snahajatAgaMjameM-zaMkaralAlajI vAzalIvAla kA canyAmunAgiraka 51 mandiroM tathA siddha varakUTaka mandiroMkI yAtrA karate hue iMdaurameM Aye aura hama loga iMdaurase 56 mIla laya hai| paradezIpurama gulAbacandrajIkA caityAlaya, rAjA vADAmeM mAnikacaukamandira, narasiMhapurA mandira, zakkara siddhavarakUTako yAtrArtha paae| nirvANakAMDakI gAthAmeM umH| ullekha nimnaprakAra hai: bAjAramaM mAravAr3I goThakA AdinAtha jinAlaya hai, isa maMdira meM acchA zAstra bhaMDAra hai| terApaMthI maMdira aura cimanarAma revA gaie tIra pacchimabhAyammi siddhavarakUTe / juhArumalajIkA pArzvanAtha jinAlaya hai| aura dAtavAriyA do cakkI dahakappe pAhuTTayakoDi Nicyude vNde|| bAjArameM zAntimAtha bhagavAnakA vaha prasiddha kAMcakA mandira hai, parantu kucha anya pratiyoMmeM una gAthAkI bajAya nimna do jisa dakhaneka liye vividha dezAMka vyAka prativarSa zrAyA karata gAyA upalabdha hotI haiM jinameM dvitIya gAthA pUrvArdhameM saMbhava- haiN| yaha mandira apanI kalAkaM lie prasiddha hai | malhAragaMjamAyakI kevalupputtikA ullekha kiyA gayA hai jo anyatra upa- meM rAmAsAkA prAcIna mandira hai| saMbhavanAthakA eka caityAlaya bandha nahIM hotA vIsa paMthiyoMkA hai aura modIjIkI naziyAM isa taraha iMdaurarevA tammitIre dakkhiNabhAyammi siddhavarakUTe / kA yaha sthAna vyApArakA kendra hote hue bhI dhArmikatAkA pAhudaya koDIo NivANagayA yamo tasi // kendra banA huA hai| Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12] hamArI tIrthayAtrA saMsmaraNa [381 indaurase 14 mIla calakara maksIpArzvanAtha pAye / yahA~ mandira naM. 16 rAjA kheDA vAloMkA-1-'saMvata lArIse sAmAna utaravAne zrAdimeM kAphI parezAnI uThAnI 1213 golApallI vase mA0 sAbU modo, mAdhU zrI lallU paDI / yahAM corIkA bhI Dara rahatA hai| isa kSetrako digambara bhAryA jiNA tayo suta sAbR dIlhA bhAryA palhAsaru jinanArtha zvetAmbara donoM hI mAnate haiN| donoMkI dharmazAlAe~ haiM tathA savinaya praNamaMti / ' do digambara mandira aura bhI haiN| prAcIna mandira sirpha eka 2-saMvata 1643 varSe zrImUlasaMdhe sarasvatIgacche hI hai jisameM bhagavAna pArzvanAthakI eka zyAma varNa 2 // phuTa balAtkAragaNe | zrI ] cAruNaMdodeva nadanvaye zrIgolArADAnvaye U~cI cittAkarSaka mUrti vigajamAna hai, mUlanAyaka mandirake sA0 nAve bhAryA kavala, putra nagau gollAsuta seTha calAtI cAroM ora 52 devakulakAe~ bhI banI huI haiN| unameM jo prati- nityaM prnnmNti|" mAe~ virAjamAna hai unakI caraNacaukI para mUlamaMgha bhaTTAraka... mukhnAra mAhaba aura maiMne vartamAna bhaTTArakajIkA zAstra zAhajIvarAja pApaDIcAla saM0 1548 vaisAkhavadI 6 aMkita bhaNDAra bhI dakhA, isake liye hama unake prAbhArI haiN| hai| sabase pahale pUjana prakSAla digambara karate haiM, usake bAda samayAbhAvase hama logoMne kucha thoDesa grantha hI dekha pAye the, zvetAmbara karate haiN| hama loga pUjanAdi karake gvAliyara jinameM bha. amarakIrtikA maM0 1244 kAracA huzrA neminAtha thAgarA roDa para cale, aura bAvarAmeM madhyabhAratakA Taiksa dekara caritrakI kucha prazasti noTa kii| yaha grantha imI bhaNDAra tathA paiTrola lekara eka bAgameM bhojanAdika zrAvazyaka kriyAoM meM prApta huyA hai, anyatra usake astitvakA patA nahIM se mukta hokara rAtako 8 baje zivapurI phuNce| cltaa| paM0 zrAzAdharajI ke sahasranAmakI svopajJa TIkA, zivapurImeM rAtri meM vizrAma kara tathA prAtaHkAla darzanapUja- aura zranamAgaramarikI TIkAkI eka prati saM0 1570 kI limbI nAdi kAryoko sampama kara nathA bhojanAdi kara sonAgirita lie haI yahA~ maujada hai| zeSa bhaMDArako avakAza milane para ravAnA hue, aura 3 // baje ke lagabhaga monAgiri Aya / dharma- dagvanekA yatna kiyA jaavegaa| zAlA meM sAmAna lagAkara yAtrAko jAnakA vicAra kiyA, nAzi calakara vAliyara Aye aura dharmazAlAma parantu zArIrika harArata honasa jAneko jI nahIM gatri vyatItakara prAtaHkAla darzanakara dhaulapura hote hue prAgarA karatA thA, phira bhI mugTatAra mAhabake sAtha pahADakI thAye aura vahAM eka bAgameM bhojanAdi banA gvAkara zrAcArya sAnanda yAtrA kI / monAgira pahAr3aka mandira bhRtiyoM meM vIrasAgarajIka darzanArtha belanagaMjaka mandirameM gae aura samucita sudhAra huA hai, pahADa para rAmnA acchA ho gayA hai darzanakara alIgaDha, purjA gAjiyAgata hokara rAgriko eka saphAI bhI hai / rAtrimeM tabiyata kharAba rhii| parantu prAtaH baja dahalI sAnanda vApisa A gye| tA. 16-5-14 kAla uThakara mukhtAra sAhabaka sAtha nIcaka mandigeMka darzana kiye / bhaTTArakIya mandiroM darzana karane mamaya kaI maniyoM (r) davA, anakAnta varSa 11 kiraNa 12 meM prakAzita prAcIna se va lenekA vicAra pAyA aura eka do mRtilaca 'apanaza bhASAkA neminAtha carita' nAmakA lekha, bhI noTa kiye / jisa do namUna nIce diye jAne haiM : --- -- - - -- - atyAvazyaka varNI sandeza saMsArameM abhilaSita kAryakI siddhi honA prAyaH bhojanakI vyavasthA pRthak ho| ve dinameM svacchA pUrvaka asaMbhava hai| mere manameM nirantara yaha bhAvanA bahuta kArya kareM / rAtrimeM ApasameM jo kArya dinameM kareM kAlase rahatI hai / ki prAcIna jainasAhityakA usa para UhApoha kreN| yaha kArya 10 varSa taka nirvAdha saMgraha kiyA jAya / usake lie cAra vidvAnoMko cale / isake bAda pratyeka vidvAnako dasa dasa hajAra rakhA jAya / unako niHzalya kara diyA jaay| rupaye die jAMya athavA 1 varSa 2 varSa Adi taka ryAda kArya koI cintA unheM na rhe| vartamAnameM unheM 250) karake pRthaka hove taba utane hI hajAra rupaye die jAya / rupayA mAsika kuTumba vyayakA diyA jAya tathA unake isake bAda ryAda ve cAheM to anya vidvAnoMko yaha Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 anekAnta [kiraNa12 kalA sikhA deveM / vyavasthA jaisI bana jAe samaya bata- paryAya bharameM bar3e hI adbhuta kArya kie haiN| jo jo laaegaa| praNa kie unheM apane hI samakSa pUrNa kie| isa 80 isake kharca ke liye--40000) rupayA to 4- varSakI vRddhAvasthA meM sarva dizAoMkI yAtrA samApta kara vidvAnoMko antameM denA / 1000) rupayA mAsika bheMTa, sAgarase antima yAtrA 700 mIlakI kramazaH 5 mIla 250) bhojana vyaya va 250) lekhaka Adike liye| prati dina cala kara pUrNa kI, aura isa nirvANa purIisa taraha kula 1500 eka maahkaa| dasa varSakA ko aizvarya anvita kara kevalyake dhyeyase apaneko IsarI 220000) itane meM yaha prAcIna jaina sAhityakA uddhAra meM hI acala banAyA / Aja mahArAjake mukhArabindase kArya ho sakatA hai| yadi sAgara prAnta cAhatA to saha jo amRta varSA huI vaha isa prakAra haijameM yaha kArya ho sakatA thA koI kaThina bAna na thii| zIrake vegoMko rokanese koI lAbha nahIM / bhUkhakI parantu hama svayaM itane kAyara rahe jo svayaM apane abhi- bAdhA hogii| taba eka dina nahIM sahoge do dina nahIM prAyako pUrNa na kara sake / ava pazcAtApase kyA lAbha, sahAge anta meM khAnA hI hogaa| isI taraha nidrA hai aba to vRddha ho gae / calanemeM asamartha bolane meM kaba taka nahIM sovoge anta meM sonA hI pdd'egaa| hA~ asamartha likhane meM asamartha / yaha saba hokara bhI AtmAke vegAMko rokaa| krodhAdiko chodd'o| yadi krodha bhAvanA vahI hai jo pUrvameM thii| aba to zrI pArzvadevake na karoge to kAma cala jaaegaa| zAnti kSamA Adise nirvANa kSetra meM pahu~ca gaye haiN| kyA hogA prabhu jaane| jIvana vyatIta hogaa| isase hI Ananda hotA hai ! yaha isa kAryake yogya kSetra pArzva janma nagarI vArANasI hI svAnubhava pratyakSa hai| svAdhyAya karo lakSya saMvara nirjarAupayukta hai| yadi kisIke manameM yaha Ave taba isa kA rakho / kevala jJAnavRddhikA nhiiN| jJAna to svabhAva kAyako banArasa meM hI prArambha kreN| hI hai| kama ho yA jyAdA AzA rahita karo / isI maiMne aba kSetranyAsa kara liyaa| yadi kSetranyAsa taraha saba kAma tAva Ane para hote haiN| jaise roTI na kiyA hotA to avazya eka bAra usa prAMtameM jAtA seMkanekA tAva / kar3AIkA tAva vidyArthIko parIkSAkA aura eka varSameM hI isa kAryakI vyavasthA pUrNa karavA tAva / dukAnadArako vikrIkA tAva / ApakA narabhavakA letaa| aise kaI mahAnubhAva the, para aba vaha bAta dUra tAva AyA / isAlie taiyAra ho jAo kucha na kucha ho gaI / aba to pArzvaprabhuke caraNoM meM kAlapUrNa kara choTI sI pratijJA karo usameM bhaMga honekA bhaya na janmAntarameM isa vikAsako dekhgaa| yaha merA bhAva kro| bhaMga hona para sAvadhAnIse pratijJAko smbhaalo| thA so vyakta karake niHzalya huaa| eka bAra narabhavako isI ajJAna rAgAdi nivAraNameM aba maiMne 1 mAsameM eka bAra patra denekA niyama lagAdA aadi| kiyA hai| ataH koI bhAI patra vyavahAra na kare. jo . zrI varNI jIne yaha bhI maMketa kiyA ki prAcIna bhAI vA bahina jinheM dharma-sAdhanakI icchA ho ve niH janasAhityakA saMgraha kArya banArasameM hogaa| tadartha zalya hokara yahA~ dharma sAdhana kreN| yahA~ samAgama eka makAna honA caahiye| jisake liye 40000) brahmacArI zrI surendranAtha jI kalakattA vAloMkA uttama tathA usako suzobhita karaneke lie 40000) kethoM hai| tathA samaya samaya para zrImAna pyArelAlajI bhagata kI AvazyakatA hogii| isa taraha saba milA kara jo ki viziSTa vidvAna tathA tyAgI haiM unakA bhI samA- 300000) kI jarUrata hai| eka hajArake 300 sadasya gama rahatA hai| bana jAya to sahajameM yaha yaha kArya ho jAya / jinaIsarI Azrama zubhacintaka vANIkI sevAke lie apane dravyakA sadupayoga karanekA vaizAkha badI 2 saM0 2011 gaNeza varNI mubhavasara hai| noTa:-parama dhArmika bandhuoMko sUcita karate hue gurumaka sandeza prakAzakaharSa ho rahA hai ki mahArAja zrIvarNIjIne apanI zikharacandra jaina Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhavalAdi siddhAnta-granthoMkA uddhAra POST [abhI pichale dinoM mRDabadrI meM siddhAnta granthoMke phoTo vIrasevAmandirakI orase lie gaye the| usakA samAcAra gatAMkameM diyA jA cakA hai| usakA vistRta samAcAra pAThakoM kI jAnakArIke liye vivekAbhyudayase anuvAdita karake diyA jA rahA hai| sampAdaka] mUDabidrI meM guruvamadi(simta yasadi) meM virAja- abalAkI eka eka pratiyA~ hai| pratiyA~ adhika prAcIna mAna zrI dhavalA, jayadhavalA aura mahAvanA tInoM hI jAneke kAraNa jIrNa zIrNa avasthA meM haiN| upayuka sidAmta prantha jaina anya racanAmeM prathama tathA mahatvapUrNa dhavalAkI tIna pratiyoM meM se do pratiyA~ to pUrvatayA jIrNa mahAna grantha rAja hai| ina mahAna praboMke kAraNa hI yaha evaM apUrNa rUpameM haiN| basadi (mandira) siddhAnta mandira' athavA 'siddhAnta basadi mUDavidoke atirika sampanna aprApya ina pranyoMkI ke nAmase ---- - jIrNa-zIrNa prasiddha hai| assk na pavitra dekhakara jaina graMthAke darzanoM samAjameM ke lie bhAratavarSake rasnoMke uddhAra samasta bhAgoM karanekI se aneka citA hone jaina yAtrI jgii| isake prati varSa jny e pAte rahate Adaai eka prakAra siddhAMtayoM kA paricaya khana utpA pahale 'vIra hone ke kAraNa bAyo' aura mRDavadroM meM liyA gayA phoTo prp| 'vivekA- agalI lAina vAI se dAI ora-(6) puTTA svAmI aiDavokeTa saMpAdaka vivekA- dAnavIra meDa bhyudayamAdi bhyudaya maGgalaura (2) lAlA rAjakRSNajI dehalI (3) zrI 105 svAmI cArukIrti jI mANikacanda patrikAoM meM mahArAja bhaTTAraka maDabidrI (8) zrI padamarAja jI seThI mRDabidrI jI aura meM vistAra rUpa pIche kI lAina-(1) zrI dharmapAla jI seThI vallAla (2)paM. candra rAjendra jI hIrAcandajI se de diyA zAstrI sAhityAlaGkAra (3) zrIdharma sAmrAjyajI majAlaura (4) bAvR choTelAlajI jaina nemacanmajI gayA hai| klkttaa| solApurake punaH use vahA~ denA ucita nahIM samajhatA huuN| 'vivekA. saphala prayatname sana 1815 se 1622 taka ina granthoMkI myuzya' kAryAlayase prakAzita 'aiDa kusuma galu' nAmaka eka eka devanAgarI aura kamI lipi meM pratiyA~ karAI pustakameM bhI ina anyoMkA saMkSipta paricaya diyA huA hai| gii| devanAgarI prati zrI brahmamUrikI zAstrI maisUra aura ina andhoMkI bhASA saMskRta-prAkRta mizrita bhASA hai| zrI gajapatijI zAstrI miraja dvArA tathA kADI prati nya prAcIna vArapatrake apara prAcIna zilAlekhoMkI devarAja jI seThI mUravihI, zAMtappa indra, nahAyyA indra taraha purAnI kATo khipiyoMmeM bAsakI syAhIse pise gae tathA paM0 nemarAjajI ida (zrI pArakortijI svAmI) hai| inameM dhavabAkI tIna praviyoM aura avayavabA, mahA- dvArA likhI gii| isa kArya thie mAyA bIsa hajAra rupaye samAjame kA AMdo Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384] bhanekAnta [kiraNa 12 kharca hue| isa prakAra ina pranyoMkA uddhAra prArambha huaa| kara ( enlargement ) usoko tAmra zAsanake isake pazcAt zrImanta seTha jamIcandajI bhejasAse rUpameM karA kara muhabidImeM hI sthApita kiyA jAya isa 12.00) bAraha hajAra ru. prApta kara pro.hIrAlAlajI prakArakA eka prastAva pAsa huA thA jo pAThaveM prastAvake amarAvatIne prAyaH 1636 meM 'dhavalA' ko sampAdita kara nAmase prasiddha hai| parantu aba taka yaha prastAva kArya rUpameM hindI TIkAke sAya 1. bhAgoM meM prabaga-alaga chapavA pariNata nahIM humA / phalataH isI uddezyakI pUrti karanekI diyaa| 'mayadhanabA' ke do bhAga bhAratavarSIya digambara sadbhAvanAse prerita hokara dehajIke prasiddha sAhakAra dharmAtmA jaina saMgha mathurAkI bhorase jayadhavanA kAryAlaya banArasase bAlA rAjakRSNAjI jaina bAbU choTebAlajI kalakattA vAle prakAzita ho cuke hai| mahAbandha athavA mahAdhavalAkA prathama aura paM0 khUbacandajI zAstrIne prasida phoTogrAphara zrI bhAga paM0 sumeracandra jI divAkara sivanIke dvArA sampAdita ta motIrAmajI jaina dezalIke sAtha muvidrI pAkara apanA hokara bhAratIya jJAnapITha kAzIse prakAzita huyA hai| sad uddezya samajhAyA aura tADapatrIya mUla pratiyAMkA citra dUsarA nIsarA aura cauthA bhAga paM0 sumeracandajI dvArA lekara use tAtra zAsana meM karAkara mUDavidgImeM punaH sthApita sampAdita hokara jinavANI raddhAraka saMghakI orase aura karanekA pratijJApatra bhI guruvAdike TrasTiyoMke sAmane bhara 6. pUnacandajI siddhAnta zAstrI dvArA sampAdita hokara diyA gyaa| vaha pratijJApatra isa prakAra hai mahAzayajI, bhAratIya jJAnapITha kAzIne prakAzita ho rahe haiN| dhavalA prAcIna kAlase mUDabidrIke guruvadima Apa logoMkI aura jayadhavanAkI mudrasapatiyoMko (presa kAsI)sarambatI dekha rekhamaM virAjamAna tADapatrIya siddhAnta pranyoMkI chAyA bhUSaNa paM. lokanAyazI zAstrI. sumeracandrajI dvArA pratiyoM ( Photo) ko lekara unheM tAmrazAsana ke rUpameM sampAdita mahAdhavaDAko mudraNa prati ( presa kApI) ko pariNata karanekI anumati pradAna kareMge, hameM mApase premI paMrita ema. candra rAjendra zAstrI sAhityAlaMkArane tADa. apekSA hai| hama pratijJA karate hai. una tAmra pratiyoMko hama patrIya mUlapratike sAtha milA kara zuddha karake dI hai| mUDabidrIke usI guruvadima sthApita kreNge| Apa logoM isa bIca ina dhavalAdi pranyokI sudIrgha ratAkI ko isa kAryako anumati dekara bahuta bar3I kRpA kI hai| pAvazyakatAko samajha kara prAcArya pravara svasti zrI zAMti. upayuka pratijJA patra pApa logoMke dvArA svIkRta hone sAgara jI mahAmumike upadezase zrImanta tathA dhArmika para hama una pranyoMkI chAyA pratiyoMko lene ke adhikArI haiN| logoMne 'dhavalA anyako devanAgarI (bAlabodha ) lipimeM choTelAla jaina kalakattA, rAjakRSNa jaina dillI vAna zAsana krvaayaa| khUbacanda jaina zAstrI indaura dhArmika janatAkA hRdaya itane meM bhI zAnta nahIM humaa| paMcoMkI prorase, zrI padmarAja seThI, zrI dharmapAla seThI tADapatrIya mUlapratiyoMkI dina dina zithila hokara naSTa ho jainAgamakI rakSAke isa punIta kArya ke lie guruvasadijAnekI cintA aba bhI banI huI hai| isake lie pUjya ke TUmTiyoMne santoSase anumati pradAna kii| inake atirikta bhAcArya zrIke mAdeza pAkara una zAstroke uddhArake lie zrI maMjaNyA iMgade dharmasthala, zrI ema. ke. devarAja maMgalUra, sthApita saMghake kAryadarzI zrI bAlacandajI devacandajI zAha pUjya svAmIjI mUDabiddI, zrIjagatpAlajI. zrI paTTana seThI, bambaIne mUrabidrI jAkara samasta prajyoMke phoTo lekara zrIparAjI aura bhI bAla Adi sthAnIya aura bAharake unheM yathA sthita tAmra zAsana karAne ke uddezyase kucha dinoM mahAnubhAvoMne isa kAryakI prazaMsA kara protsAhana diyaa| ke pramasnase phoTo karAkara le gae / parantu vaha kArya bhI ina dhavalAdi anyoMke phoTo lenekA kArya isI mahIne meM taka kisI kAraNa rukA hupA par3A hai| dinAMka se prArambha hokara : taka pUrNa hubhaa| usake bAda bAhuvalI svAmAke mahAmastakAbhiSekake andhoMke phoTo leneke kArya meM 6. ke. mujabalI zAstrI samaya bhavaNabelagojame bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA " paM.candrarAjendra zAstrI, paM.mAgarAja jI zAstrI, paM. kA adhivezana humA / usama mUDabidrI meM virAjamAna bhava deva kumArajI ne prAdi mahAnubhAvAMne jo sahAyatA mAdhi pranyoMkI vArapatrIya mUlatiyA~ bhINa-zIrNa aura parijama liyA. isake liye hama bhAbhArI zibhita ho jAne ke kAraNa unakA citra lekara vistRta karA -sampAdaka vivekAmyudaya Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya paricayaM aura samAlocana 1 varNIvANI (dvitIyabhAga)-paMkalayitA aura upayogI bana sake / isa pustakako par3hakara sabhI sAdhAraNajana sampadaka vidyArthI narendra prakAzaka, zrIgaNezaprasAda varNI jaina- apane jIvanako samunnata banAne meM samartha ho sakate haiN| lekhaka graMtha-mAlA bhadainIghATa, kAzI / pRSThasaMkhyA 448 / mUlya maji- ne granthameM jahAM tahAM saMskRta mRtriyoMko apane hI zabdoMmeM ruda pratikA 4) rupyaa| ragbanekA yatna kiyA hai| isa pustaka kI prastAvanAke lekhaka .. prastata pustakakA viSaya usake nAmasaM hI spaSTa hai| hIrAlAlajI zAstrI kauzala haiM. pustaka paThanIya hai isake pUjya varNIjI bhArataka hI nhiiN| kintu samasta saMmAra advi- liye lekhaka mahAnubhAva dhanyavAdAha hai| tIya mahApuruSa haiM. unakA tyAga, tapazcaryA, tathA prAtmamAdhanA, 3candavAI abhinandana prantha-sampAdikA zrIsuzIvivekavanI prajJA, lokoddhArakI nirmala bhAvanA aura unakI lA devI sulatAnamiha jaina, zrI. jayamAlAdevI jinendrakalyANakAraka vANI jagatake jIvAMkA hita karane meM samartha hai| kizora jaina dillii| prakAzikA a. bhA. di.jaina mahilA kI pAvana aura madhuravANIko, jo samaya samaya para unake pariSad, pRSTha saMkhyA lagabhaga 700 / mUlya 10) rupyaa| dvArI patrAdikaoNmeM likhI gaI,saMkalana kiyA gayA hai| vaha ki brahmacAriNI candAbAI jI isa zatAbdIkI sabhrAnta kulakI tanI mUlyavAna hai ise batalAnekI AvazyakatA nahIM hai, jinhoM gvyAti prApta eka viduSI jana mahilA haiN| jinhoMne mahilAmake ne unaka AdhyAtmika patroMkA adhyayana kiyA hai unaka bhASaNa jAgaraNamvarUpa samAja-saMvAmeM pramukha hAtha baTAyoM hai| unhoMne aura pravacana suna hai ve usaka mahatvase paricita hI haiN| isa samAjameM zikSA-pA hinya, patrakAritA tathA dUsare lokasevAke pustaka meM bhAI narendrajIne unake pravacana, abhilekha aura dana upayogI kAryomeM apanA mAdhanAmaya jIvanavyatIta kiyA aura ndinIka mArapUrNa vAkyoMkA silasilavAra yathAsthAna saMkalana kara rahI hai| ApakA vyakrigata jIvana, bar3A hI nispRha, kara diyA hai| isa lie ve dhanyavAdake pAtra haiM / pustakako mIdhA sAdA rahana-sahana, tyAga aura sAdhanA spRhAkI vastu haiN| chapAI saphAI acchI hai| prAnmahitoMko use maMgAkara caMpArAkI janajAgRtikI to uttama pratIka hai hii| sAtha hI avazya par3hanA caahiye| caritra niSThA, sarala vyavahAra aura guNAnurAga unake jIvanake 2 jIvandhara-jevaka paM. ajitakumAra jI shaastrii| mahacara haiN| esI mahilA ratnako unakI saMvAnoMke upalakSyaprakAzaka mantrI zrI jaina siddhAntagranthamAlA di. jaina dharma meM abhinandana granthabheMTa karanekA eka prastAva san 48 I. meM zAlA pahADI dhIraja, dahalI / pRSTha saMkhyA 316 / mUlya ma- dahalI meM pAsa huA thA / jo prAgata aneka vighnabAdhAmoko jilda pratikA do rupyaa| pAra karatA huA pUrNa hokara apane vartamAna rUpameM mahAvIra isa pustakameM bhagavAna mahAvIrake samakAlIna rAjA jayantIka isa zubhaavasara para dahalImeM uparASTra patika dvArA patyaMdharake putra jIvaMdhara kumArakA jIvana paricaya diyA gayA samarpita kiyA gyaa| hai| jIvandharana apane pitA satyandharase kASThAMgArake dvArA chIne prastuta anya 6 vibhAgoM meM vibhAjita hai| jIvana sasmagae gajyako punaH prApta kiyA aura antameM bhagavAna mahAvIrake raNa aura abhinandana 2 santoMka zubhAzIrvAda aura zraddhAsamavaparaNameM dIkSA laMkara ghora tapazcaraNa kiyA, phalasvarUpa aliyauM 3 darzana-dharma 4 itihAsa aura sAhitya, 5 nArI dhyAnAgnike dvArA karmamalako jalAkara svAtmopalabdhiko- atIta pragati aura paramparA, aura 6 vihAra / inameM se prathama pUrNa zrAtmasvAtantryako prApta kiyaa| aura unakI AThoM vibhAgameM 30 vyakriyone pra.candAvAIjIka jIvana para aneka striyoMne AryikAka vratoMkA sajhanuSThAna kara uttamArthakI dRSTi vinduoMse prakAza DAlA hai| dUsare meM 55 santoM, mahiprApti kii| lAoM, sajjanoMne apane pAzIrvAda aura zraddhAMjaliyoM bheMTa kI lekhakane isa pustakameM unhIMke pAvanajIvanako saMskRta haiN| avaziSTa cAra vibhAgoMmeM vividha vidvAna lekhakoM dvArA pranyoMpara se lekara bhAjakI hindI bhASAmeM rakhanekA yatna kiyA vividha viSayoM para likhe gaye 78 lekha diye hapa hai| citroM. hai| bhASA muhAvaredAra aura sugama hai| phira bhI usameM sAhi- kI pRSTha saMkhyA 16 hai jinameM bAIjI aura unake parivArase tyika nikhAra honekI AvazyakatA hai jisase pranya aura bhI saMbandhita citroMke atirikra aneka mUrtiyoMke kalApUrNa citra bhI Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3861 anekAnta kiraNa 12 diye hue haiN| acchA saMkalana hai| isa granthameM jahAM a. candAbAIjIka pAvana jIvana aura prathama zAstra bhaNDArameM 600 hastalikhita graMtha aura unakI mahatvapUrNa sevAoMpara prakAza DAlA gayA hai vahAM jaina- 225 guTaka haiM / isa bhaNDArameM sabase purAnA sambat 1400 saMskRtika vibhinna aMgoM, nArIjAtikI vividha samAsyAoMke / kA hastalikhita grantha paramAtmaprakAza hai| bhaTTAraka sakala sAtha unakI karmasthalI vihArakA gauravarNa itivRtta bhI paThanIya kIrtika 'yazodhara caritra' kI prati bhI sacitra hai jisameM kathA sAmagrI pradAna karatA hai| prasaMgameM lagabhaga 35 citra diye hue haiN| 'mAliSeNAcAryakA abhinandana grantha jahA~ upayogI banA hai| vahAM logoMkI 238 patrAtmaka vidyAnuvAda' nAmaka saMskRtakA eka sacitra saMkIrNa evaM anudAra manovRttikA smaraNa ho pAtA hai, jisa mUla grantha bhI mUlyavAna aura prakAzanake yogya hai| zilpIne kaThina parizrama, pratibhA aura kalAkaM dvArA use varta- dUsare bhaNDArameM 2626 grantha haiM jinameM 324 guTake bhI mAna mUrtimAna rUpa diyA hai usakA nAmollekha bhI nahIM hai zAmila haiN| ina guTakoMmeM aneka choTe choTe pAThoM athavA graMthoMastu, kAza ! hamaloga itane vivekI, sahRdaya aura samudAra kA acchA saMgraha pAyA jAtA hai| isa zAstra bhaNDArakI sabase hote, to zilpIkI kalA, tathA pratibhAkA avazya hI mUlyAM- bar3I vizeSatA yaha hai ki isameM saMgRhIta sAhitya sAmpradAyi- . kana karane aura sAdhuvAda dete| yadi kisI kAraNavaza upameM katAkaM sa kucita dAyarase unmukta hai| isameM vyAkaraNa chanda, samartha na ho pAne, to sAdhuvAdameM usakA nAmollekha kiye kAvya, kathA, darzana, saMgIta, jyotiSa, vaidyaka purANa carita binA bhI nahIM cUkane / para isameM vaha bhI nahIM hai yaha khedakA inihAma zrAdi vividha viSayoMke granthoMkA acchA saMgraha kiyA viSaya hai| gayA hai / isa bhaNDArakI likhita nimna praniyoM darzanIya evaM prastuna granthakI presasambandhI azuddhiyoM aura vAiDiga prAcIna hai / maMvat 1326 kA yoginIpura (dehalI) meM likhA mAdikI truTiyoMpara lakSya na deM, to bhI parimANa tathA sAmagrI huzrA prAcArya kundakundakA paMcAstikAya, sambana 146 kI dRSTise grantha kAphI mundara bana gayA hai / geTa aba cittA vidyAnandAcAryakI aSTapahastrI / ina granthoMka atirikta isa karSaka hai / granthake antameM Arthika sahayoga pradAna karane vAlI bhaMDArameM kucha nUnana grantha bhI mile haiM jinake astitvakA patA mahilAoMkI eka sUcI bhI lagI huI hai| abhItaka dusara bhaMDArAsa nahIM calA thaa| yahAM udAharaNaka 4 rAjasthAnake jaMna zAstra-bhaMDAroMkI grantha-sacI taura para kucha aise graMthoMke nAmoMkA bhI ullegva karadanA ucita (dvitIya vibhAga)-sampAdaka paM. kastUcandrajI ema. e. samajhatA huuN| zAstrI kAzalIcAla / prakAzaka-seTha vadhIcandra gaMgavAla maMtrI pravacanamAra amitagani 2 yogamAra zrutakIti 3 prabandhakAriNI kameTI, zrI di. jaina atizayakSetra zrI mahA- paMcaratna parIkSA apabhraMza, 4 nAgakumAricaritapaM0 dharmadhIra, 5 vIra jI (jypur)| pRSTha saMkhyA saba milA kara 436 . pradyumnacarita bha. sakalakIrti, 6 atyAcAra basunandi sajilda pratikA 8) rupyaa| (prAkRta), pArzvanAtha carita asavAla, apabhraMza, 8 NikarAjasthAna digambara jaina mamAjakA kendrasthAna rahA hai. carita aura dhanyakumAra carita yazaH kIrti, 10 saMgo sAra, jainiyoMkA purAtattva aura hastalikhita apAra graMtharAzi, ana- dAmAdara 11 uttarapurANaTippaNa lipi sambat 1566 12 ginata mUrtiyA~, zilAlekha, kalApUrNa mandira unakI garimA- vimalanAtha purANa, ratnacandra hindii| ke pratIka haiM, rAjasthAnake khaNDaharoM aura bhUgarbhameM abhI prA- 13 siddhAntArthasAra, kaviraidhU / isa graMthakI saM 1993 cIna sAmagrI dabI par3I hai| rAjasthAna jainAcAryoMkI racanAkA vaizAkha zuklA prayodazI bhomavArako kuru jAMgala dezastha susthAna bhI rahA hai jisa para phira kabhI vicAra kiyA jaavegaa| varNapatha (zvanipada) yA sonIpatameM pAtizAha bAbara mugala prastuta granthakA viSaya usake nAmase hI prakaTa hai| isameM kAvilIke rAjyameM likhI huI 16 patrAtmaka apUrNa prati maine jayapurake do digambara jaina mandiroMke zastrabhaNDAroMke anyoMkI san 47meM bAbA dukhIcandrajIke zAstrabhaMDArameM dekhI thI, usI sUcI dI huI hai jinake nAma hai- paM. sUNakaraNajI parase usakA prAcabhAga aura lekhaka prazasti noTa kI gaI pAMyAkA zAstrabhaNDAra aura dUsarA teraha paMthiyoMke di. jaina thii| harSakI bAta hai ki isa upalabdha pratise jo 155 patrAmandirakA zAstramaMDAra / dUsare zAstra bhaNDArameM anyoMkA (zeSa TAiTila ke dUsare epa para) Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntakA dvivArSika hisAba ciTThA hisAba anekAnta varSa 11vAM (sitambara san 50 se maI sana 1653 taka) Aya (jamA) ___ vyaya (varca) 1350%) grAhaka khAte jmA, jisameM 154 vI.pI. se 233 ) pichale varSakA ghATA - prApta huA posTeja bhI zAmila hai| 13353) kAgaja khAte nAma isa prakAra-: 1350/-) 626 // kAgaja sapheda 24 pauMDa, 20430 116) sAdhAraNa mahAyatA khAte jamA mAija 46 rima, mayamajadUrI ke| 116) 24 ) ATepepara TAiTila aura citroMke 160 / -)|| phAiloM aura phuTakara kiraNoM kI vikrIkhAte vAste rima, mayamajadUrI, 58 // -)| repara pepara 1 rima 13 daste mymjjmaa| 160 // 12-) sUda bAte jamA, jo lA0 kAparacandajo kAna 1335) __pura se prAma hue 60) DijAina gvAte kharca jo AzArAma zuklAko 320) diye gaye 46) kAgaja khAte jamA bAvata 54 zITa hAiTa 116 / / ) blAka banavAI khAte jisameM 107 dhUmIprinTiga aura 390 zITa ArTapepara jo ima mala dharmadAsa ko [ murArI phAina ArTa varpa kharca hone se bacA hai| dillIko diye gye| 46 ) 11) 1788 // 320) citragvAte varca 304) kalakattAse citroMke 8640) saMrakSakoM aura sahAyakoMse prApta sahAyatA chapakara Ane meM mayArda pepara, chapAI, posTeja aura paikiMga mA. bA0 choTelAlajI kalakattAke 18340) 16) 'zAstA vIrajina citrakI chapAI dhUmImala dharmadAsa dillI ko dUrA 24381) chapAI baMdhAI anekAnta khAte, kharca isaprakAra 1513) nezanala priMTiMga prema dillI ko 857) rUpayANI presa dillIko 48) dhUmomala dharmadAsako chapAI TAiTila peja duraMgA 3000 kApI OM dazaveM varSakI kiraNa 11-12 meM usa varSakA hisAba pragaTa karate hue ghATe kI andAjI rakama 2476) pragaTa kI gaI thii| mAtha hI uma saMyukta kiraNakI bAvata kharcakai bhandAjana 300) dene bAkI likhe gae the, jisake sthAnapara 2017) diye gye| isase 24 ) kI rakama ghATemeM kama huI aura 10m) kI prApti vijJApanAdise aura hokara ) kI rakama ghATe ko sthira rhii| Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20) raipara peparakI chapAI zakti priTiMga presa aura dhUmImala dharmadAsako 2438 // ) 13) vijJapti aura posTarakI chapAI zakti presa tathA rUpavANI presko| 34) sTezanarI kharca khAte 116) / saphara kharca khAte 1900) vetana kharca, jo paM0 paramAnandajIko 14 mAsake diye gaye 7 // -1 mutarika kharca gvAte 21002 posTeja kharca khAte 15) lekha puraskAra kharca khAte . 6567||ciTThA hisAba anekAnta varSa 12vAM 8 // 3) (jUna sana 53 se maI mana 1.54 taka) 1446) / zeSa rhe| 14) jugalakizora mukhtAra, paramAnanda jaina zAstrI 14467 / pichalA bakAyA 617 // 2) / kAgaja kharca khAte nAma, maya ArTa pepara ke 660) anekAnta grAhaka khAtaM jamA, jisameM vA. pI. 886|)| jo TAiTila va citroM meM lagA hai se prApna posTeja bhI zAmila hai 30) pepara rima 1 vA) 1 // 146) sAdhAraNa sahAyatA khAte jamA, jisase jainetara 2020) chapAI bandhAI khAte kharca vidvAnoM aura lAibrerI Adiko anekAnta 1528) 11 kiraNoMkA rUpa-vANI presako diye phrI bhejA gayA 175) ke lagabhaga 12 vo kiraNa kA denA 146) 1 // ) repara chapAI 126) saMrakSaka sahAyatA phIsa vAte jamA 2020 6) 62/-) blAka banavAI khAte kharca 66) / phAila aura phuTakara kiraNa vikrIkhAte jamA 17/-) blAka 3 banavAI aura sudharAI 45) blAka 5 kI vanavAI purAnI phAila Adi 5) vijJApana khAte jamA rA) 6 ) ATapepara 73 sITa zeSa 11 // -) / sTezanarI kharca khAte 48-kAgaja khAte jamA jo 12vI kiraNake ati- 2) saphara kharca khAte rikta bacA, sapheda kAgaja 2 rima 186 mITa 177%2) // posTeja kharca khAte 21mAtrA 167/-) / kiraNa 11 kA 1446) 10) kiraNa 12 vIM kA 3627) 17jAtrA II-)|| ghATekI rakama denA 1425) vetana kharca khAte nAma paramAnanda jainazAstrI prakAzaka anekAnta 1050)paM0 paramAnandajI ko 7 mAMhakA dara 150) se 375) paM0jayakumArajIko 5mAhakA 1425) 4616|||-)| Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAndirake surucipUNa prakAzana (1) purAtana-jainavAkya-sUcI-prAkRtake prAcIna 64 mUla-granyAMkI pathAnukramaNI, jisake sAtha 18 TIkAdipranthoMmeM uddhRta dusare padyoMkI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 padya-vAkyoMko suucii| saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajI kI gaveSaNApUrNa mahatvakI 170 pRSThakI prastAvanAse alaMkRta,sA.kAlIdAsa nAgara ema. e, DI. liT ke prAkkathana (Formond) aura DA. e. ena. upAdhyAya ema. e.DI.liTa kI bhUmikA ( nuoductron) saM bhUSita hai, zodha-yojake vidvAnoM ke liye pratIva upayogI, bA sAija, pajilda / jisakI prastAvanAdikA mUlya alaga pAMca rupaye hai) (2 zrApta-parIkSA-zrIvidyAnandAcAyako svIpajJa maTIka apUrvakRti prAptAMko parIkSA dvArA Izvara-viSayake sundara marama aura majIva vivecanako lie hue, nyAyAcArya paM. darabArIlAla jo ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdise yukta, majilda / (3) nyAyanIpikA-nyAya-vidyAkI sundara pothI, nyAyAcArya paM0 daravArIlAlajIka saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSTAMsa alaMkRta, mjild| ... (4) svayambhUmnAtra-mamantabhadrabhAratIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda chamdapari caya, samantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayAMgakA vizleSaNa karatI huI mahatvako gaveSaNApUrNa 106 pRSThakI prastAvanAsa suzobhita / (5) stutividyA-svAmI mamantabhadrakI anogvI kRti, pApAMka jItanekI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrIjugalakizora mukhtArakI mahatvakI prastAvanAdisa alaMkRta sundara jild-shit| " (6) adhyAtmakamAnamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamalakI sundara zrAdhyAtmika racanA, hindIanuvAda-sahita aura mukhtAra zrIjugalakizorakI gbojapUrNa 78 pRSThakI vistRta prastAvamAme bhUSita / (7) yuktyanuzAsana-tatvajJAna paripUrNa mamantabhadkI amAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka himdI anuvAda nahIM huzrA thaa| mukhtAradhIka viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdile alaMkRta, sajilda / " 11) (8) zrIpurapAzvanAthastAtra-zrAcArya vidyAnandacina, mahatvakI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / ... ) (6) zAsanacatustriAzakA-(tIrthaparicaya)-muni madanakInikI 13 vI zatAbdIkI mundara racanA. hindI anuvAdAdi-yahita / (10) matsAdha-smaragA-maMgalapATha-zrIvAra varddhamAna aura unake bAda ke 21 mahAn prAcAryoM ke 130 puNya-smaraNAMkA mahatvapUNa saMgraha, mu.nArazrIka hindI anuvAdAdi-hita / (21) vivAha-mamuhazya - mukhtArIkA ligbA huA vivAhakA magramANa mAmika aura tAntrika vivecana ... ) (10) anemAnna-rasa laharI-anakAnta jaise gRDha gambhIra viSayako avatI maralanAsaM samajhane-samajhAnekI kuMjI, mukhtAra zrIjugalakizora-limvita / (13 ani-grabhAvanA-prA. padmanandI kA mahatvako racanA, munnAra nAka hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita ) (1) tatvArthamRtra-(prabhAcandrIya )-mukhtArazrIka hindI anuvAda nathA vyAkhyAna yukt| ... ) (15 zravaNavalgAna zrAra dakSiNa anya janatAya kSetra-nA. rAjakRSNa jainako sundara macitra racanA bhAratIya purAtatva vibhAgake DipTI DAyarekTara janarala DAlToena. rAmacandranakI mahatva pUrNa prastAvanAse alaMkRta ) nATa-ye maba anya ekasAtha lanavAlAko 38 // ) kI jagaha 30) meM mileNge| vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' vIramavAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. D.211 anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 101) bA0motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 1500) bA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 101) bA0 badrIprasAdajI sarAvagI, 5 251) bA0 choTelAlajI jaina sarAvagI , 101) bA0 kAzInAthajI. ... 251) bA0 sohanalAlajI jana lamecu , 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 251) lAla gulajArImala RpabhadAsajI , 101) bA0 dhanaMjayakumArajI 5) bA0 RSabhacanda (B.R.C. jaina , 101) bA. jotamalajA jaina 251) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 101) bA0 ciraMjIlAlajI sarAvagI , 251) vA0 ratanalAlajI jhAMjharI 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, raoNcI 251) bA0 baldevadAsajI jaina marAvagI 101) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI - 251) seTha sutrAlAlajI jaina 101) zrI phatahapura jaina samAja, kalakattA 251) bA0 mizrIlAla dharmacandajI 10) guptasahAyaka, sadara bAjAra, meraTha 251) meTha mAMgIlAlajI 101) zrI zIlamAlAdevI dharmapatnI DAlazrIcandrajI,e 51) seTha zAntiprasAdajI jana 101) lA0 makkhanalAla motIlAlajI ThekadAra, dehalI 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina, kalakattA 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jaina, kalakattA 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalo 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizArajI jena, kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehajI 101) bA. badrIdAsa AtmArAmajI marAvagI, paTanA 251) bA0 manoharalAla nanheMmalajI, dehalI 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 251) lA0 trilokacandajI, sahAranapura 101) bA0 mahAvIraprasAdajI eDavAkara, himAra 251) meTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 101) lA0 balavantasiMhajI, hAMsI ji. hisAra 251) lA0 raghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI, dehalI 105) ku~vara yazavantasihajI, hAMsI ji. hisAra 6251) rAyabahAdura seTha harakhacandajI jaina, rAMcI 181) seTha jokhIrAma baijanAtha sarAvagI, kalakattA 251) seTha vardhAcandajI gaMgavAla, jayapura 101) zrI jJAnavatIdevI dha.. sahAyaka vaidya AnandadAsa dahalI * 101) bA. rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101) bAbu jinendrakumAra jaina, sahAranapura 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI, dehalI 10.) vadyarAja kanhaiyAlAlajA cA~da aupadhAlaya,kAnA ? "101) ratanalAlajI jaina kAlakA vAle dehalI 101) bA0 lAlacandajI bo0 seThI, ujjaina 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira' 101) bA0 lAlacandajI jaina sarAvagI , sarasAvA, ji. sahAranapura prakAzaka-paramAnandajI jaina zArIrariyAgaMja dehbii| mudraka-rUpa-cApI priTiMga hAUsa 26, dariyAgaMja, deha Page #452 -------------------------------------------------------------------------- _