Book Title: Anekantjaipataka Part 04
Author(s): Bhavyasundarvijay, Yashratnavijay
Publisher: Jingun Aradhak Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005535/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA bhAga-4 adhikAra-5 zAsana dravyAstikarathArUDhaH paryAyodyatakArmukaH / yuktisannAhavAnvAdI, kuvAdibhyo bhavatyalam // (sthAnAGgavRttiH) ke racayitA hI yAkinImahattarAsUnuH AcAryazrIharibhadrasUriH 8 vivecanaprerakaH AcAryavijayaguNaratnasUriH AcAryavijayarazmiralasUriH For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ himAlaya sA uttuMga hai vo jinazAsana hamArA hai gaMgA sA nirmala aura pAvana jinazAsana hamArA hai patito ko bhI pAvana karatAM jinazAsana hamArA hai tAraNahArA tAraNahArA jinazAsana hamArA hai jainam jayati zAsanam kI alakha jagAnA jArI hai he jinazAsana ! tujako vaMdana terA dhvaja jayakArI hai vaMde zAsanam ... jainam zAsanam... hina For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rIlIjIyano vizeSatAo : gi of hitanI abekAMtavAdaLA adbhuta padArthonuM talasparzI nirUpaNa... karma, Ayopazama, jJAnAdi sUmapahAthanI tarkazaH siddhi... saksavAdAdi anekAMtanA mULabhUta siddhAMtonI arthagaMbhIra yujhiothI abAdhita sthApanA... ekAMtavAdIonI mAnyatAthI ja ekAMtavAhInuM AmUlacUla H5G[... bauddha vaizeSikAThi darzanoLI sacoTa samIkSA... jJALAdvaita, zaGdAdvaita, ekAMta Mivikalpa Adi mizyAmUDha kumAnyatAonuM tarkabaddha umUla[... tapa kevo hovo joie ? kevuM dhyAna kalyANakArI bane ? mo1, anekAMtavAdamAM ja thAya... evA aneka rahasyapUrNa nirUpaNo suMdhra saMkala[... pramANa ane dravyArthika-paryAyArthika vaLI zailILe hadayastha baMbAvato graMtha ... daSTio anekAMtamaya [nAvI sAmya ane samAdhinuM arpaNa karatI eka abdula kRti... avazya vAMco, anekAMtanA siddhAMto para phidA thayA vinA jUhIM raho. maLa, vIrANapuramAbhAchaLI syAdvAdazailI para ovArI jaze ! Jan Edit For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 0 0 0 | zrIzazvara pArzvanAthAya namaH | // tassa bhuvaNekkaguruNo Namo aNegaMtavAyassa // // tapAgacchAcArya-zrIprema-bhuvanabhAnu-jayaghoSa-jitendra-guNaratna-razmiratnasUrisadgurubhyo nmH|| 1444-graMthanirmAtR-sUripuraMdara zrIharibhadrasUrivijRmbhitA zrImunicandrasUriviracitavivaraNasaMvalita-zrIpUrvamaharSivihitavyAkhyAvibhUSitA navanirmita-'anekAntarazmi'-AkhyayA suramyagurjaravivRttyA samalaGkRtA ~~ ~~~~~~~ 65 bhAga-4 adhikAra-5 - 70 - preraka ) dIkSAdAnezvarI, bhavodadhitAraka, A.bha. parama pUjya gurudevazrI guNarasUrIzvarajI mahArAjA... pravacanaprabhAvaka, padarzananiSNAta, A.bha. parama pUjaya gurudevazrI milkasUrIzvarajI mahArAjA.. - saMzodhaka - zAsanaprabhAvaka A.bha.vi. ratnasuMdarasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSya vidvadareNya munirAjazrI bhavyasuMThavijayajI ma.sA. * prakAzaka * jinaguNa ArAdhaka TrasTa 0 0 0 * 00 0 0 For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - parimita paricaya - * kRtiH anekAMtajayapatAkA (dArzanika graMthomAM ziramora gaNAtI kRti) * kartA yAkinImahattarAsUnu-sUripuraMdarazrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA... * vyAkhyAH pUrvamaharSi ke aparanAmaH bhAvArthamAtravedanI (avacUrNirUpa) * vivaraNaH pUjayamunicandrasUriviracita * nAma anekAMtajayapatAkA-udyotadIpikA (vRttiTippaNarUpa) * viSaya H (1) sadasaddhAda, (2) nityAnityavAda, (3) sAmAnya-vizeSavAda, (4) abhilApya anabhilASyavAda (5) bAhyArthasiddhi, ane (6) anekAMtavAdamAM ja mokSa - A pAMca viSayo para talasparzI nirUpaNa ane aneka yukti-prayuktio dvArA anekAMtavAdanuM abAdhita svarUpanirdeza.. * saMpAdanaH 1820 hastapratonA AdhAre aneka truTionuM parimArjana... * anekAMtarazmiH mUlagraMtha, vyAkhyA ane vivaraNanA gahanatama padArthone suvizada zailImAM raju karatuM (aneka suramya TIppaNIothI suzobhita) gujarAtI vivecana... * divyAzIrvAdaH siddhAMtamahodadhi pa.pU.A.bha. zrImavijaya premasUrIzvarajI mahArAjA, nyAyavizArada pa.pU.A.bha. zrImavijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA, mevADadezoddhAraka pa.pU.A.bha.zrImavijaya jitendrasUrIzvarajI mahArAjA. * zubhAzIrvAdaH suvizAlagacchAdhipati pa.pU.A.bha. zrImavijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA... * vivecanapreraka: dIkSAdAnezvarI, paramopakArI, 5. pU. A. bha. zrImavijaya guNaratnasUrIzvarajI (mArgadarzaka :) mahArAjA tathA pravacanaprabhAvaka, paramopakArI pa. pU. A. bha. zrImavijaya razmiratnasUrIzvarajI mahArAjA. * saMzodhaka: vizvakarya paramapUjaya munirAjazrI bhavyasuMdaravijayajI mahArAjA... * sahAyakaH vidyAguruvarya pUjaya munirAjazrI saumyAMgaratnavijayajI mahArAjA... tathA munirAjazrI tIrtharatnavijayajI mahArAjA.. * vivecaka-saMpAdakaH munirAjazrI yazaratnavijayajI ma.sA. * vivecananimitta: vardhamAnataponidhi pU.A.bha. zrI bhuvanabhAnusUri mahArAjAnuM janmazatAbdI varSa * prakAzananimitta dIkSAdAnezvarI pU.A.bha. zrI guNaratnasUri mahArAjAnuM sUripada rajata varSa. * prakAzakaH jinaguNa ArAdhaka TrasTa... (muMbaI) * prakAzanavarSa: vIra saM. 2539, vi.saM. 2069, I.san 2013... * lAbhArthI zrI aThavAlAinsa jaina saMgha tathA phUlacaMda kalyANacaMda jhaverI pauSadhazALA TrasTa - surata. A * AvRtti: prathama 4 pratiH 500 * mUlya rU. 400/Sa. * prinTIMgaDIjhAInIMgaH navaraMga prinTarsa, apUrva zAha, mo. 9428 500 401 $)) * kampojhIMga+seTIMga mRgendra esa. zAha, mo. 98249 52301 - amadAvAda. For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhe samarpaNam gAge mArA parama pAvarahAusa samAna nikhAlasatAnIradhi, paramazraddheya pravacanaprabhAvaka, SaDradarzataniSNAta pa. pU. A. bha. zrI vi. rAzimaratnasUrIzvarajI mahArAjAnI suramya hastAMjalImAM teozrInI ja kRpAthI sarjata pAmeluM saTIka - savivaraNa anekAMtajayapatAkA graMtha para gujarAtI vivecana saharSa samarpita karuM chuM.. kRpAkAMkSI muni yazaratnavijaya For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E STO (3) . saMkSipta viSaya-nirdeza anekAMta : yathArthavAda (prAstAvika) anekAMtajayapAtAkA paMcama adhikAra - bAhyArthasiddhi suMdarapadArtha-2sAsvAda (4) viSayAnukramaNikA bAhyArthasiddhi adhikAra pramANavArtikanA upayogI zloko dharmasaMgrahaNInA upayogI padArtho aho sukRtam prastuta graMthatA prakAzanano saMpUrNa lAbha aThavAlAInsa jaina saMgha vathA phUlacaMda kalyANacaMda jhaverI draDha lAlabaMgalA aThavAlAinsa suratavALAe potAnI jJAnatidhito suMdara upayoga karIne lIdho che... sukRta-satkAryatI zatazaH anumodatA... (1) zAha bAbulAla saremalajI * sUcanA : A graMthanuM prakAzana, jJAnanidhinA sadravyathI thayuM hovAthI, gRhasthoe mAlikI karavI nahIM. (pU. sAdhu-sAdhvI bhagavaMto tathA jJAnabhaMDArone bheTa) * prAptisthAna C/o. siddhAcala, senTa ensa skula sAme, hIrA jaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-05. phona- 94265 85904 (3) jinaguNa ArAdhaka TrasTa (5) bhaMvarabhAI cunIlAlajI C/o. bhairava korporezana S55, vaibhavalakSmI komplekSa, ghIkAMTA roDa, amadAvAda-1. (mo.) 94277 11733. C/o. zrI sIntheTIksa, 1/5 rAjadA cAla, azokanagara, junA hanumAna krosalena, 2jo mALa, rUma naM.11, muMbaI-1. phona- 98204 51073 (mo.) 98905 82220 For Personal & Private Use Only 855-1147 1 4 6 1-4 5-46 (4) hemaMtabhAI Ara. gAMdhI (2) mahendrabhAI eca. zAha C/o. 202/e, grInahIlsa epA., svAmInArAyaNa maMdira pAse, aDAjaNa, surata-395009. phona- (rahe.)0261-2780750 (mo.) 96011 13344 C/o. 603,25/B, zivakRpA so. bhivaMDI, ji. ThANA-421302 (mahArASTra) phona - (2he.)02522-246126 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UNDUUU A & suvizuddha syAdvAdamArgaprarUpaka, cutasiddhAMtarUpa tIrthasthApaka, mAraNAMtika pariSahone paNa samabhAvathI sahana karanAra parama kRpALu prabhuvIra.. vIrAjJAtirvikalpasvIkAraka, anaMtAnaMta labdhinIradhi, AjIvana prabhuvIra caraNopAsaka, svanAmadhanya parama pUjya gautamasvAmI mahArAjA... For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMtamarmajJa, karmasAhityaniSNAta, saccAritracUDAmaNi, siddhAMtamahodadhi, sahastrAdhika zramaNasamudAya gurumaiyA, paramapUjaya AcAryabhagavaMta zrI vijaya premasUrIzvarajI mahArAjA pa.pU.A.bha.zrI premasUrIzvarajI mahArAjA anekAMtadezanAdakSa,nyAyavizArada, vardhamAnatapotidhi, saMgha-ekatAzilpI, jJAna-darzana-cAritra apratImaprayANa, paramapUjaya AcAryabhagavaMta zrI vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA pa.pU.A.bha.zrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA anekAMtavyavahArakuzaLa, siddhAntadivAkara, AgamahAImarmajJa, suvizAlagacchAdhipati, paramapUjya AcAryabhagavaMta zrI vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA pa.pU.A.bha.zrI jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA Jain Educatiocinternational For Personal & Privale Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevADadezodvAraka, 400 aThThamatA bhISmatapasvI apAra sAmyasindha paramapUjya AcAryabhagavaMta zrI vijaya jitendrasUrIzvarajI mahArAjA pa.pU.A.bha.zrI jitendrasUrIzvarajI mahArAjA gala che dIkSAdAnezvarI, yuvakajAgRtipreraka, gItArthatA-saMvigatatA saMpanna trizatAdhika zramaNa-zramaNI samudAyazilpI bhavodadhitAraka pa.pU.A.bha. zrI vijaya gaNaratnasUrIzvarajI mahArAjA pa.pU.A.bha.zrI guNaratnasUrIzvarajI mahArAjA pravacanaprabhAvaka, SaDradarzana niSNAta, nikhAlasatAvIradhi, guruparitopaikalakSI paramagurudeva, AcAryabhagavaMta zrI vijaya razmiratnasUrIzvarajI mahArAjA pa.pU.A.bha.zrI razmiratnasUrIzvarajI mahArAjA For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sakalamAnasasaMzayahAriNI, bhavabhavorjitapApanivAriNI / sakalasadguNasantatidhAriNI, haratu me duritAni sarakhatI / / For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / / zrI zaddhezvarapArzvanAthAya namaH / / / / zrI-prema-bhuvanabhAnu-nayaghoSa-vei-gurA-mirasUrisaSNuruonama:|| // cheM namaH / anekAMta : yathArthavAda (prAstAvika) ratna ghaNuM kImatI che, paNa tene jonAra bALaka che.. zuM e bALaka, ratnanuM yathArtha mUlya AMkI zake ? nahIM ja. kAraNa ? e ja ke, ratna zuM che? enAthI zuM phaLa prApta thAya ? e bAbatanI samajaNa ja ene nathI.. enA mATe to ratna paNa eka kAcano TukaDo ja che.. Ane kahevAya ajJAna ! asamaja ! pachI e bALaka moTo thAya ane tene ratnanuM yathArtha mUlya samajAvAya, pachI paNa jo e tenA vize kAcanA TukaDA jevo ja vyavahAra rAkhe, to pachI to tene mUrkha ja kahevAya.. A teno viparyAsa che ! ajJAna ane viparyAsa - A bemAMthI viparyAsa e khUba ja khataranAka doSa che. pahelAmAM asamaja che, jyAre bIjAmAM UMdhI samaja che. . UMdhI samajavALAne samajAvavuM atyaMta AkaruM che ane tenI pakkaDa choDAvavI atyaMta muzkela che.. upadezarahasyanI vRttimAM paNa e ja vAta jaNAvI che ke - "saMzaya ane anadhyavasAyanI apekSAe viparyAsa baLavAna doSa che ane e viparyAsa - asagraha mithyAtvathI Ubho thanAra doSa che.." A viparyAsa, ekAMtano sahabhAvI che. . tenAthI (1) je nathI teno Aropa, ane (2) je rIte nathI te rItano Aropa thAya che.. ane tenA kAraNe mithyAjJAna - mithyAvyavahAra vagere pravarte che. - tarasyo mANasa, jhAMjhavAnA jaLane 'pANI' mAnIne doDe to zuM thAya? thAkano ja anubhava thAya ne ? * "nizcayataH mithyAtvakRte viparyAse'sadgrahe ... saMzayAnadhyavasAyApekSayA viparyAsadoSasyaiva balIyastvAt / " upadezarahasyavRttau zloka 6 / For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - lADavA vagere rUpa-rasAdine AzrayIne suMdara che, paNa pariNAmane AzrayIne Asakti vagere karAvavA dvArA durgati-sarjaka hovAthI asuMdara che.. have viparyAsagrasta mUDha jIvo, vastunA eka aMzane pakaDI laIne, e eka aMzane ja samasta vastunA svarUpa tarIke mAnI le che.. eTale ja to kaMDarika RSi hajAra varasonA saMyama pachI paNa "A rasajharatI vAnagIo sArI che evuM mAnIne durgati pAmyA ne? bAkI "apekSAe sArI paNa A pariNAme atyaMtaduHkhadAyaka che" evI jANakArI hovAmAM to avazya teo bacI jAta.. paNa nahIM, apekSAe tenuM sArApaNuM samasta vastumAM samajI lIdhuM ane vastu saMpUrNa sArI che - evo viparyAsa baMdhAI gayo ! pachInuM phaLa to prasiddha che ja.. A che viparyAsa ! ane tenAthI thayelo ekAMta ! anekAMta yathArtha samajaNa Ape che ane jaNAve che ke, dareka vastuo te te apekSAe pratiniyata svarUpavALI hovA chatAM paNa bIjI apekSAe teo bIjA svarUpavALI paNa hoI ja zake che.. - garamImAM atyaMta sukha ApanAra mATIno ThaMDo ghaDo paNa, ziyALAmAM atyaMta kapha karanAra banI zake che, to A zuM judA judA kALanI apekSAe vastunuM juduM juduM svarUpa na thayuM? - vidvAnonA dezamAM AdaraNIya paNa vyakti, mUrkhalokonA dezamAM tiraskaraNIya ane upekSApAtra bane che ja.. * yuvAvasthAmAM doDato mANasa paNa, ghaDapaNamAM lAkaDI pakaDIne paNa cAlI zakato nathI. eTale eka ja vastu judI judI apekSAe judA judA svarUpavALI hoya che - e nirvivAda hakIkata che... A anekAMtane ja sacoTa tarko ane dAkhalA-dalIlothI samajAvavA, sUripuraMdara 1444 graMthanA racayitA pa. pU. A. bha. zrI haribhadrasUri mahArAjAe 'anekAMtajayapatAkA' evuM yathArthanAmA jainadArzanika ratnAkaratulya graMthanuM sarjana karyuM.. temAM, bhAga cotho ! adhikAra pAMcamo ! "jagatamAM dekhAtA padArtho hakIkatamAM to che ja nahIM, mAtra jJAna ja vAstavika che" evI keTalAkanI ekAMtamAnyatA che. graMthakArazrIe aneka akADhya tarkothI 'bAhyArtha che ja e vAtanI nibaMdha sthApanA karI che. ane aneka sthaLe anekAMtanI sthApanA karIne anekAMta keTalo badho vyApaka che? tenI satarka sAbitI karI che. A adhikAramAM rahelA suMdara padArthonA adhyayana - adhyApana dvArA mArgAbhimukha kSayopazama vizada banAvIe, jinavacana paranI zraddhA majabUta banAvIe, paraMparAe avicala sukhane pAmIe, e ja aMtaranI abhilASA.. For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ). A adhikAramAM kayA padArtho mahattvapUrNa che? teno ullekha ame rasAsvAda' nAmanA eka svataMtra nibaMdhamAM karyo che.. jijJAsuone tyAMthI jovAnI bhalAmaNa.. anekAMtajayapatAkAmAM je bAhyArthasiddhi adhikAra che, tene ja saMlagna ane prAyaH sarakhA tarkone rajU karato dharmasaMgrahaNI graMthano paNa bAhyArthasiddhi-adhikAra che. eTale teno paNa ahIM pariziSTa tarIke upanyAsa karAyo che, tulanAtmaka abhyAsuo tenuM paNa avalokana karI zake.. gurubhagavaMta - saMzodhaka - sahavartI - sahAyakonI kRpAthI, A adhikAra paranuM gujarAtI vivecana taiyAra thayuM che.. ajJAnavazAt mArAthI jinAjJAviruddha kAMIpaNa lakhAyuM hoya, to tenuM sahRdaya micchA mi dukkaDam .. rUti zam | ivivecaka sITa prema-bhuvanabhAnu-jayaghoSa-jitendraguNaraja-marasUricaraNalava muni yazarAvijaya pratyakSadvayadIptanetrayugalastarkasphuratkesara:, zAbdavyAttakarAlavaktrakuharaH saddhetuzuJjAravaH / prakrIDannayakAnane smRtinakhazreNIzikhAbhISaNa:, saMjJAvAladhibandhuro vijayate syAdvAdapazcAnanaH / / - syAdvA2cchAvaro For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) anesidjayapatA paMthama adhis - bAhyArthasiddhi ? suMdara padArtha-rasAsvAda... - bAhya koI padArtha ja nathI, tenI sAbitI mATe yogAcAre mUkelA tarko... (pR. 855) - paramANuonuM astitva che ane tenI pratIti paNa thAya che ja, te vAtanI satarka sAbitI... (pR. 877). - duSTa jJAna - bhrAnta jJAna paNa thAya to vastunA baLe ja!... (pR. 879). > paramANuono pULAkAra paNa hoI zake che, skaMdharUpe ne tathAvidha saMvedanathI grAhyarUpe !.. (pR. 880) > paramANunI sAdhAraNa-asAdhAraNarUpe pratIti kone kevI rIte thAya? tenI be udAharaNothI samajUtI... (pR. 883) - eka ja paramANu apekSAbhede sAvayava-niravayava... (pR. 895). > mUrti hovAne kAraNe paramANu sarUpI che, e vAtanI sAbitI... (pR. 897) > paramANuonuM ekarUpe pariNamavA rUpe niraMtara avasthAna e ja dravya che, tenI siddhi... (pR. 910) - -bAdara kone kahevAya? tenI suspaSTa vyAkhyA... (pR. 911) -> sUkSma paNa paramANuo samudita-avasthAmAM bAdara bane che, e vizenuM suvizada nirUpaNa... (pR. 911) - koIpaNa eka padArtha utpAda-vyaya-dhrauvya e traNarUpa na ja hoI zake, evo ekAMtavAdIno pUrvapakSa... (pR. 914) > dareka vastu utpAdAditrayAtmaka che, e vAtanI satarka sAbitI... (pR. 916) - utpAda-vyaya-dhrauvya e traNenI suvizada vyAkhyAo ane teonI paraspara saMvalitatA... (. 921) > kathaMci, utpAda te vyayasvabhAvI ane vyaya te utpAdasvabhAvI che... (pR. 921) -utpAdAdi traNa svarUpa mAnyA vinA padArthanuM astitva ja na rahe... (pR. 926) > caMdana ane tenI sugaMdha - baMne apekSAe judA che, e vAtanI sAbitI... (pR. 944) For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) - jainamatamAnya avayavInuM svarUpa... (pR. 945) - deza-kALa-svabhAva-adekha vagere sahakArInA yoge sUkSma paNa paramANuo sthULarUpa bane... (pR. 949) > arthagrahaNapariNAma e ja vijJAnano potAno AkAra che, tenI sAbitI... (pR. 954) > brAntajJAna kone kahevAya? ne abrAntajJAna kone kahevAya? tenI bhedarekhA... (pR. 958) - syAdvAdamate brAnta-abrAnta jJAnanI vyavasthA nibaMdha che... (pR. 961) > svasvarUpasaMvedaka jJAna dvArA jJatirUpe bAhyarthanA bodhanI saMgati... (pR. 964) > arthanA nirAsamAM pratyakSavirodhAdi puSkaLa doSo... (pR. 977) > jaDa indriya dvArA paNa arthanuM pratyakSa kema? tenI pAchaLanA rahasyanuM nirUpaNa... (pR. 997) - kartA-karma baMne ekabIjAne sApekSa che ane tethI ekano vikAra thaye bIjAno paNa vikAra thAya ja... (pR. 1782) - kathaMcit abhinna vastu ja bIjA para upakAra karavA samartha bane... (pR. 1004) - padArthanA pratyakSanI sAthe jJAnanuM potAnuM pratyakSa paNa thAya che ja... (pR. 1006) -> jJAnanA svaprakAzakatAnI aneka yuktiothI siddhi... (pR.1007) - padArthanuM astitva mAnavAmAM ja judA judA vijJAnonI saMgati thaI zake... (pR. 1020) -> svapnajJAna-jAgRtajJAna vagere judA judA jJAnathI paNa bAhyartha ja siddha thAya... (pR. 1022) - svapnajJAna kone kahevAya ? tenuM suvizada nirUpaNa... (pR. 1023) - je loko jJAnAdvaitane mAne che, te lokonA mate bhrAMti paNa asaMgata Thare che... (pR. 1047) - akarmaka paNa Aloka dhAtu ekAMte akarmaka nathI, te paNa koIka apekSAe sakarmaka ja che... (pR. 1060). - zAbdikamate dhAtuone akarmaka mAnavAnuM tAtparya zuM? tenA rahasyano khulAso... (pR. 1061) > mAtra kasAdhaka prayogamAM nahIM, bhAvaprayogamAM paNa 'karma hoI zake che... (pR. 1061) - khoTo kadAgraha, vidvAnone paNa vicAryA vinAnA kathana mATe majabUra kare che... (pR. 1075) - yogAcAra-jJAnAtamake kAraka-jJApakavyavasthA asaMgata kare che, tenI yuktizaH sAbitI.... ' (pR. 1075) - asat vastuthI kadI lokapratIti na thAya... (pR. 1080) For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) te viSayAnukramaNikA pRSTha viSaya pRSTha viSaya * bAhyArthanirAkAraka yogAcAramataupanyAsa : yogI dvArA chUTA chavAyA paramANuonuM pUrvapakSa ....................................855 grahaNa ........................... 889 * paramANurUpa bAhyarthano nirAsa ...... 8papa paramANu vize yuktiayogano nirAza 890 * paramANunA grAhaka tarIke yogIjJAnanI * paramANuonI sAvayavatvAdisAdhaka asaMgati .. 857 sacoTa yuktio... .................. 892 * paramANu vize yuktinI aghaTitatA ... 858 * paramANunI rUpAdi AtmaktA........ 897 * avayavIrUpa bAhyArthano nirAsa ... 862 0 bauddhakalpita rUpasvalakSaNAdino nirAsa 904 * avayavInI avayavomAM vRttinI * vaizeSikakalpita rUpAdinA yogano asaMgati ........................ 864 nirAsa .......................... 908 avayavothI avayavInI bhinnadezatA * paramANusamUhanAM astitvanuM sacoTa paNa asaMgata ..................... 865 samarthana .......................... 909 avayavInA utpAdananI paNa asaMgati 866 * paramANunI bAdara = bhUlarUpatAsiddhi. 911 * avayavonI janakatA ja asaMgata ..... 8670 paramANuonI indriyagrAhyatAsiddhi .. 914 * avayavabhinna avayavI mAnavAmAM * ekAMtavAdIkRta ekAMtadhrauvyanuM vajanavadhArAnI Apatti ............ 869 ApAdana ........ 914 * samAhArya pakSano paNa nirAsa ........ 872 * ekAMtavAdI kRta pralApano nirAsa..... 916 * avayavInI amUrtatAno nirAsa . 874 0 utpAdAditrayAtmakatAsiddhi ........... 916 * arthagrahaNanI asaMgatatA ........... 875 - ekAMtaasatkAryavAdano nirAsa ...... 918 * bAhyArthasAdhaka + yogAcAramatabhaMjaka - bauddhakalpita pratItyasamutpAdavAdano uttarapakSa ..............................877 nirAsa ..................... * paramANunA astitvanuM sacoTa samarthana 877 * paramANuonI ghaTasaMsthAnAdirUpe * duSTajJAnane laIne vyabhicAra AzaMkAno saMgati........................... 928 nirAsa ........................ 879 * samAnabuddhitArUpa ApAdanano nirAsa 928 duSTajJAnanI paNa vastunimittatA ...... 879 0 sautrAMtikamate prastutadoSanI * pUrvapakSInA anyakathanano nirAsa .... 880 anivAryatA ...... ..... 930 * anumAnanA viSaya tarIke paramANunI * rUpAdinA anekasvabhAvarUpa vaizistranI .... 881 sacoTa siddhi ...................... 931 * yogI dvArA paramANuonAM grahaNanI bauddhadatta siddhasAdhanadoSano nirAsa ...935 saMgati........................... 883 0 bauddhakalpita zaktivaividhya vize ...... 92) saMgati ......... *** * * * For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7). pRSTha viSaya pRSTha viSaya | vikalpajALa .................. 936 0 arthanuM anumAna paNa nibaMdha........ 973 * bauddhamate rUpAdionI ghaTarUpatAno * bhedavyavacchedarUpa pratijJAno nirAsa .. 974 abhAva ....... ............... 938 * vizvamApoharUpa pratijJAno nirAsa ... 975 * ekAMtavAdImate kAryabhedanI asaMgati . 938 9 arthanirAsamAM pratyakSavirodhAdi puSkaLa * rUpAdine ghaTarUpa mAnavAmAM bauddhakRta doSo. doSo ........... * * * * * * ......... 977 samaMjasatAno nirAsa .............. 939 9 sahopalaMbhahetumAM paNa doSajALa...... 979 * caMdana-gaMdhanI ekAMtaabhedamAnyatAno * prathama vikalpano nirAsa . 31nirasa ................ 981 nirAsa .......................... 944 7 dvitIya vikalpano nirAsa ........... 983 * avayavIrUpa bAhyArthanI sacoTa siddhi . 945 * saha zabdanI ekArthatA asaMgata ...... 985 - avayavonA ekatvapariNAmarUpa * hetumAM anaikAMtikatA ................ 986 avayavInI siddhi ................. 946 7 vyabhicAra vize bauddhapralApano nirAsa 989 * anekAMtavAdIsvIkRta avayavI vize hetumAM asiddhatA .................. 993 pUrvokta doSono anavakAza ......... 950 * sAdhaka hetumAM vyApya-vyApakatAno * avayavI abhinnadezatA-vRttitAdinI viraha ........................... 994 saMgati. .......... 951 - jJAnaparokSavAdI mImAMsakamata umUlana 995 * pUrvapakSanI ekeka mAnyatAonuM sacoTa 0 pramANamImAMsAdi graMthomAM jJAna yuktiothI umUlana .............. 95ra svasaMviditatAno yuktipUrNa upanyAsa 1006 * bodhamAM arthagrahaNapariNAmanI ati- 0 mImAMsakamate bhrAntajJAnanI asaMgati 1010 AvazyakatA ...................... 955 0 arthajJAnathI buddhianumAnamAM * padArtharahita jJAnavedanano nirAsa .... 957 apramANatA .................... 1011 * syAdvAdamate brAnta-abhrAnta vyavasthAnI * prastutamAM arthopattinI apramANatA 1012 nibaMdha saMgati .................... 961 0 anumAna vize mImAMsaka AzaMkAno * jJAnamAM arthakAratAnuM vAstavika nirAsa .............. ............. 1012 tAtparya ........ 961 0 mImAMsakamate zAstrakaraNanI * pratiniyataviSayavyavasthAnI saMgati .. 963 ayuktatA... 1013 * arthagrahaNa na mAnavAmAM puSkaLa doSo . 964 * dvicandra daSTAMtanI samIkSA ....... 1014 * satopalaMbhathI jJAnArthanI abheda- * bauddhamaMtavyanI anAlocitatA ..... 1015 mAnyatAnuM unmelana................ 968 * padArthanAM astitvamAM vijJAnamedanI * satopalaMbhathI abhedasiddhimAM vikalpa- saMgati............... ........ 970 * AMtarahetuthI vijJAnabhedamAM paNa jJAnAta anumAnanI saMgatino bAhyArthasiddhi ................... 1022 pratikAra ....... ...... 971 - vijJAnamAtratAno ayoga......... 1025 ..................... 1020 jALa .... ******** For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) pRSTha viSaya pRSTha viSaya * kamipi grAhya-grAhakatA asaMgata .. 1028 0 yogAcAra maMtavyano nirAsa ....... 1075 * grAhakatAdi saMbaMdhanI anivAryatA .. 1030 0 anvaya-vyatirekanI paNa pravRtti .... 1077 * jJAnane anubhaya mAnavAnuM tAtparya . 1035 * vikalpathI paNa kArya-kAraNabodha * tevA adrayavijJAnanuM nAstitva..... 1036 asaMgata ....................... 1079 * advayajJAnanuM svarUpa .............. 1038 0 lokapratItinuM anusaraNa paNa * grAhakAkArAdinA niSedhanuM tAtparya .. 1038 vacanamAtrarUpa ................... 1079 bauddhamaMtavyano nirAsa ............ 1042 0 vyavahAranirvAha paNa asaMgata ..... 1080 * adbhayavijJAna vize bauddhavaktavya ... 1043 - asathI lokapratIti ayukta ... 1080 * bauddhavaktavyanI kalpanAmAtratA .... 1044 * jJApakavyavasthA paNa asaMgata ...... 1083 * yuktithI paNa tattvavyavasthA dharmakIrtinA maMtavyano nirAsa ...... 1084 asamaMjasa ......... 1046 * jJApakavyavasthAnI asaMgatinuM bIjuM vyatirikta grAhakAkAranI vikalatA kAraNa ......................... 1085 asaMgata ....................... 1048 * jJApakavyavasthA sAdhaka yogAcAra* vastusthitie paNa vyatirikta pUrvapakSa ........................ 1089 grAhakAkAravikalatA asaMgata ...... 1050 0 yogAcAranA maMtavyanI niHsAratA .. 1094 * kalpita grAhakAkAranA niSedhamAM to * vAlmIkapratibhAsathI dhUmapratibhAsanuM vAstavika grAhakAkAranI Apatti ... 1051 ApAdana ...... ........ 1095 * tucchA svabhAvatAnI asaMgati ... 1053 0 bauddhamate caturthaliMga mAnavAno parikalpita advayamate paNa prasaMga ......................... 1103 ubhayarUpatA anivArya ........... 1056 * liMganiyamanasAdhaka bauddhapUrvapakSa .. 1104 * gaganAlokavad akarmakatA asaMgata . 1059 0 bauddha-abhiprAyanuM unmelana ....... 1105 * AlokanI paNa akarmakatA asaMgata. 10600 arthakriyArthInI pravRttimAM paNa * zAbdikamate akarmaka mAnavAnuM kAraNaliMgaka anumAna............ 1107 tAtparya ....... .... 1061 0 dhumapratibhAsathI jalAdinirmAsanA * bodhamAtratAmAM nIlAdibhedano viraha 1063 anumAnanuM ApAdana ............ 1108 * sadAdi-nIlAdino bhedAbheda ...... 1067 * kAraNathI kAryanuM anumAna yukti* jJAnanA svabhAva-anubhavanI saMgata .... ********... 1112 nIlAdirUpatAno nirAsa.......... 1071 0 bAhyArthamate doSonI niravakAzatA.. 1114 * jJAnAtamate kAraka-jJApakavyavasthA dhUma-dhUmAbhAsanI vyavasthA paNa asaMgata ....................... 1073 tarkasaMgata... .... 1114 * kAraka vyavasthA aMge yogAcAranuM * dhUma-dhUmAbhAsanA vivekanI maMtavya . .......... 1074 duHzakyatAno nirAsa............. 1118 For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) viSaya pRSTha viSaya * svabhAvahetunI jJApakatAno nirAsa . 1121 * kliSTatA sAdhaka anya maMtavyano anupalabdhihetunI paNa jJApakatAno nirAsa ........................ 1139 nirAsa ........................ 1122 0 bAhyArthanirAkaraNamAM Aptavacanano * vArtikakAranA kathananI vacanamAtratA 1123 virodha......................... 1140 * anumAna aMge pUrvapakSamatavyano * paMcama adhikAra samApti........... 1147 nirAsa ........................ 1125 0 pariziSTa-1 (pramANavArtikanA jJAnAtamate bhava-apavargano upayogI zloko saTIka) .......... taphAvata asaMgata ....... ............... 1127 * pariziSTa (pAMcamA adhikAramAM rahela jJAnAdvaitamane bodhanI kliSTatA bAhyArthasiddhirUpa viSayane sparzatA akliSTatA paNa asaMgata ..... 1135 dharmasaMgrahaNinA keTalAka aMzo..) jJAnAdvaitamate vizeSaNaviziSTa bodhanI asaMgati ...................... 1137 AtmAnaM bhavabhogayogasubhagaM vispaSTamAcaSTe yo, yaH karmaprakRtiM jagAda jagatAM bIjaM jagaccharmaNe / nadyo'bdhAviva darzanAni nikhilAnyAyAnti yaddarzane, taM devaM zaraNaM bhajantu bhavinaH syAdvAdavidyAnidhim // - spAkkAus eqbalA For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) anekAntajayapatAkA For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1444 grantharacayitRzrIharibhadrasUrisUtritA vyAkhyA+zrImunicandrasUripraNItaTippanasaMvalitA 'anekAntarazmi'-AkhyayA gurjaravivRttyA samalaGkRtA 3 maLaoldyapaDiI pnycmo'dhikaarH| (1) anyastvAha-bAhyamarthamadhikRtyaitat sadasadAditvamuktam / etacca vandhyAsuta e cAhyA anyastu-yogAcAra Aha-bAhyamarthamadhikRtya-ghaTAdirUpaM etat sadasadAditvamuktaM | zrIzazvarapArzvanAthAya namaH | // zrI prema-bhuvanabhAnu-jayaghoSa-jitendra-guNaratna-razmiratnasUrisadgurubhyo namaH // | jainama: II ja anekAMtarama chelloyaM zis ofQaa, ol@aa guru96nAvIno gufzayAM nivADheryA, ghAravA2zvA vizvanA paMcama adhikAra (1) dareka vastu (1) sadasarUpa, (2) nityAnityarUpa, (3) sAmAnya vizeSarUpa, (4) abhilAgya-anAbhilASyarUpa... ema cAra rUpe - anekadharmAtmakavidhayA anekAMtarUpe - siddha karI, have graMthakArazrI A adhikAramAM, bAhya padArthanuM nibaMdha astitva siddha karavA jaI rahyA che... praznaH ghaTAdi bAhya vastuo to siddha ja che, tene zuM siddha karavAnI ? uttaraH juo bhAI ! te padArtho to pratyakSasiddha che, paNa jJAnAtavAdI Adi keTalAka darzanakAro te pratyakSasiddha vastuno paNa apalApa kare che. eTale ja teono nirAsa karI bAhyarthanI siddhi karavI vazyaka che. sadasadAdi aneka dharmonuM astitva, jenA AdhAra para nirbhara che, te vastu siddha karavI ati Avazyaka gaNAya. eTale graMthakArazrI bIjA badhAM viSayo bAju para mUkI prastuta adhikAramAM sacoTa yuktio dvArA bAhyarthanuM abAdhita astitva sthApita karaze.. For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (pazcama: saundaryavadaviSayameva, tasyaivAsattvAt / sa hi paramANavo vA syustatsamUho vA avayavI veti sarvazcAyamasan, nyAyAnupapatteH / ( 2 ) paramANavastAvadadhyakSeNa na pratIyante, tathA bAbA phU 855 <- I vastunaH / etacca kimityAha-vandhyAsutasaundaryavaditi nidarzanam, avissymev-agocrmev| kuta ityAha-tasyaiva-bAhyArthasya asattvAt kAraNAt / etadevAbhidhAtumAha-sa hItyAdi / sa yasmAd bAhyo'rthaH paramANavo vA syuH - bhaveyuH tatsamUho vA - paramANusamUho vA bhavet avayavI -jo niraMza kRti sarvazcAyamasan-1 vidyate / ta tyAnna-cAyAnupapatte:-nyAyenAyuH / anupapattimevAha-paramANavastAvadadhyakSeNa- pratyakSeNa na pratIyante / kuta ityAha- tathAtadanu vA ... anekAMtarazmi (sau prathama graMthakArazrI, bAhyArthano apalApa karanAra yogAcAramatano vistRta pUrvapakSa batAve che... te A pramANe-) * bAhyArthanirAkAraka yogAcAramata upanyAsa * pUrvapakSa yogAcAra H tame ghaTa vagere bAhya padArthane AzrayIne, vastunuM (1) sadasad, (2) nityAnitya Adi svarUpa kahyuM... paNa te badhuM vaMdhyAputranA sauMdaryanI jema nirviSayaka che. taTastha : vaMdhyAputra to asat che, eTale tadviSayaka sauMdarya bhale nirviSayaka hoya,paNa sadAdirUpatA kema nirviSayaka che ? yogAcAra H kAraNa ke kharekhara to bAhya padArtha paNa asat ja che, eTale tadviSayaka sadAdirUpatA paNa nirviSayaka ja thAya... prazna : paNa bAhyArtha asat kema ? uttara : juo, ghaTAdi padArtho (1) paramANurUpa, (2) paramANusamUharUpa, ke (3) avayavIrUpa hoya. .. paNa A traNe vikalpomAMthI, eke rIte bAhyArthanuM astitva ghaTatuM nathI, kAraNa ke nyAya pramANe tenuM astitva asaMgata Thare che. te A rIte - * paramANurUpa bAhvArthano nirAsa (2) (1) tame je paramANuone bAhyArtharUpe svIkAro cho, tenI to (ka) pratyakSa, ke (kha) anumAna ekethI pratIti thatI nathI, te A pramANe - * A pUrvapakSa ghaNo vistRta cAlaze, tenI dareka vAtonuM nirAkaraNa karAze... eTale te pUrvapakSanI dareka yuktivAtonuM barAbara avadhAraNa karavuM.. * yogAcAra eka bauddhano ja bheda che, te jJAnAdvaitavAdI hovAthI bAhyArthano apalApa kare che. 2. 'saurya' kRti 3-pAna: / 2. 'tavanumavAt' kRti -pAi: / For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 856 tadanubhavAbhAvAt sthUlAkArasaMvedanopapatteH, tasya ca teSvabhAvAt, (3) anyAkAreNa ca anyAgrahaNAt, grahaNe cAtiprasaGgato vyavahArAyogAditi / (4) nApyanumAnasya viSayaH, >> vyA che bhavAbhAvAt tathA-paramANutvena tena-pratyakSeNa ananubhavAt / ananubhavazca sthUlAkArasaMvedanopapatteH UrdhvAdyAkAratvena tasya ca-sthUlasyAkArasya teSu-paramANuSu abhAvAt anyAkAraNa ca-sthUlarUpeNa anyAgrahaNAt-paramANvagrahaNAd grahaNe ca anyAkAreNAnyasya atiprasaGgataHatiprasaGgena nIlena pItagrahaNalakSaNena vyavahArAyogAt / paramANavaH tAvadadhyakSeNa na pratIyanta iti sthitam / nApyanumAnasya viSayaH paramANava iti vartate / kuta ityAha-tadavyabhicAri anekAMtarazmi (ka) pratyakSathI paramANunI pratIti to na manAya, kAraNa ke pratyakSathI paramANuno kadI anubhava thato nathI... taTastha H ApaNane paramANuno anubhava thato nathI, evuM zI rIte jaNAya? baddhaH kAraNa ke ApaNane A padArtha UMco-jADo-pahoLo che..." ema cUlAkAre ja bAhyArthanuM saMvedana thAya che. have Avo cUlAkAra paramANuomAM nathI, to te sthUlAkAra saMvedanathI paramANunuM grahaNa zI rIte saMgata thAya? Azaya e ke, saMvedanamAM sthUlAkAra bhAse che, eTale tenA dvArA koI sthUla padArthanuM ja grahaNa hovuM joIe, sUkSma padArthanuM nahIM... lataH pUlAkAra saMvedanathI, sUkSmAkAra paramANunuM grahaNa asaMgata (3) taTastha te (cUlAkAra) saMvedana dvArA paramANunuM sthUlAkArarUpe grahaNa mAnIe to? bauddha: paNa tevuM na manAya, kAraNa ke bIjAnuM bIjA AkAre grahaNa thaI zake nahIM... (zuM ghaTanuM paTAkAre grahaNa thAya che?) chatAM paNa evuM ( bIjAnuM bIjA AkAre grahaNa) mAno, to pItanuM nIlarUpe paNa grahaNa thavAno atiprasaMga Avaze ! ane eTale to vyavahArano paNa uccheda thaze... bhAvArtha nIlasaMvedana, nIlAkArarUpe jo nIlanuM ja grahaNa kare, to tevuM saMvedana thatAM, nIlArthI vyakti nIla vize pravarte... paNa jo te saMvedana nIlAkArarUpe pItanuM paNa grahaNa kare, to te saMvedana thavA chatAM paNa, nIlArthI vyaktino pravartavAdirUpa vyavahAra thaze nahIM.. (kAraNa ke tevuM saMvedana to pItanuM paNa grahaNa kare che, ke jenuM nIlArthI vyaktine koI prayojana nathI...) eTale cUlAkAra saMvedanarUpa pratyakSathI paramANunuM grahaNa aghaTita che, mATe pratyakSathI to tenI pratIti na mAnI zakAya... (4) (kha) paramANune anumAnano viSaya paNa na mAnI zakAya, kAraNa ke vahinA dhUmaliMganI ahIM pUrvapakSamAM bauddha tarIke yogAcAra bauddhanuM ja grahaNa karavuM. 2. 'prasAta' ta -pATha: | 2. "prasAta' rUti 3-pATha: I For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 857 anekAntajayapatAkA (54ma: tadavyabhicAriliGgAyogAt / tatra hi vijJAnAnyathAnupapattirliGgaM syAt / sA cAyuktaiva, tasyAnyathA'pyupapatteH antarvAsanAta eva bhAvAt / (5) na ca yogigrAhyA iti nyAyyaM vacaH, pramANAbhAvAt / agrAhyA ityapi kiM pramANamiti cet, nanu tadyuktyayogaH / (6) vyAhyA liGgAyogAt-paramANvavyabhicAriliGgAyogAt / ayogamevAha-taMtra yasmAd vijJAnAnyathAnupapattiliGgaM syAt / sA cAyuktaiva / kuta ityAha-tasya-vijJAnasya anyathA'pi-paramANurUpamarthamantareNApi upapatteH / upapattizca antarvAsanAta eva-AlayagatAyAH sakAzAd bhAvAd vijJAnasya / na ca yogigrAhyA iti-evaM nyAyyaM vacaH, paramANava iti prakramaH / kuto netyAhapramANAbhAvAd yogijJAnApratyakSatvena / agrAhyA ityapi kiM pramANamiti cet, yogivijJAnA anekAMtarazmi - jema, paramANunuM koI avyabhicArI liMga nathI, ke jene AzrayIne paramANunuM anumAna karAya.. taTastha H jo paramANune sat mAnavAmAM Ave, to ja tene laIne thatuM vijJAna saMgata thAya... Ama vijJAnanI anyathAnupapatti (=paramANu vinA asaMgati) zuM paramANunuM liMga na bane ? ahIM anumAna prayoga Avo thAya ? "paramANu , sata, vijJAnAnyathAnupatteiH " bauddhaH nA, kAraNa ke te anyathAnupapatti ja ayukta che, arthAt "paramANu vinA vijJAnanuM na hovuM' - e ja ayukta che, kAraNa ke vijJAna to paramANurUpa artha vinA bIjAthI paNa saMgata che... praznaH kaI rIte ? uttara : Alayagata aMtarvAsanAthI... Azaya e ke, AlayavijJAna-ahaMrUpe bhAsatuM jJAna - te ja badhI vAsanAono mULa AdhAra che, eTale te AlayajJAnathI thatI vAsanAo "Alayagata vAsanA kahevAya.. A vAsanAothI ja vijJAnanI saMgati thaI jaze... eTale anyathAnupapatti-paramANu vinA vijJAnanI asaMgatirUpa liMga yukta nathI. mATe e liMgathI paramANunuM anumAna na thaI zake. ka paramANunA grAhaka tarIke yogIjJAnanI asaMgati (5) taTastha te paramANuo yogIjJAnathI grAhya che, eTale yogIjJAnane AzrayIne to teonuM astitva siddha thaze ne? bauddhaH A vAta paNa nyAyasaMgata nathI, kAraNa ke ApaNA mATe to yogIjJAna apratyakSa che, eTale "yogIjJAnathI paramANunuM grahaNa thAya" - e vAtane siddha karavA ApaNI pAse koI ja pramANa nathI... taTastha paNa "yogIjJAnathI paramANunuM grahaNa thatuM nathI" - e vAtamAM paNa kyAM koI pramANa 2. "taghuyor:' kRti va -pAd: T-pAkistu tathA yor:' rUti 2. pUrvamudrite tu 'tid' kRti pad:, matra 1 D-pratAnusAraNa zuddhi: II rU. 'tanna smA' rUti va-pa8i: 4. "pati rUti va-pATha:I For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaY:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA paramANavo hi mUrtA iSyante / mUrttatve ca satyavazyaMdigbhAgabhedena bhAvyam / sati cAsmin sAvayavatvamahattvaikatvAnekatvavicArAkSamatvAt kutasta iti ? (7) na ca niravayava - cA . pratyakSatvasya tulyatvAdityabhiprAyaH / etadAzaGkayAha-nanu tadyuktyayogaH teSAM-paramANUnAM yuktibhirayogaH pramANam / etadbhAvanAyaivAha-paramANavo hItyAdi / paramANavo yasmAt mUrttA iSyante / mUrttatve ca sati kimityAha-avazyaM digbhAgabhedena bhAvyam / sati cAsmindigbhAgabhede sAvayavatvamahattvaikatvAnekatvavicArAkSamatvAt kAraNAt kutasta iti-kutaH * anekAMtarazmi ... che. eTale paramANuno nirAsa to tame paNa na ja karI zako ne? bauddhaH juo bhAI ! kharekhara to paramANu vize yuktio ja ghaTatI nathI ane e pramANanA AdhAre ja ame kahIe chIe ke, yogIjJAnathI paNa paramANunuM grahaNa asaMbhavita che. (tethI paramANunuM astitva bilakula saMgata nathI...) - paramANu vize yuktinI aghaTitatA - (6) taTastha paNa paramANuo vize yuktio kema na ghaTe? bauddha H juo, vaizeSakadi tame loko paramANune "mUrva tairIke mAno cho... paNa e rIte mUrta mAnavAmAM to, te paramANunuM judI judI dizAne AzrayIne judA judA aMze astitva mAnavuM paDe ! praznaH to tevI rIte (= judI judI dizAne AzrayIne judA judA aMze) astitva mAnI laIe to ? uttaraH to to (1) sAvayavatva, (2) mahattva, (3) ekAekatva... ityAdi vicAro vaizeSikamate ghaTI zakaze nahIM, to pachI te paramANuonuM astitva zI rIte siddha thAya? bhAvArtha paramANu mUrta hoI tenA diggAgabheda mAnavA paDe, ane tema mAnavAmAM vaizeSikamate (1) sAvayavatva Adi vicAra ghaTatA nathI. te A pramANe - (1) sAvayavatva - judI judI dizAne laIne, jo paramANunuM judA judA aMze astitva mAno, ja vivaram .... 1. 3) yogavAramatavAle ri ivarSIte | sIvItvamadhaitvAnechavivAra samatvati | sAvayavatvaM mahattvaM ca ekatvAnekatvaM ca teSAM vicArastasyAkSamatvAt / digbhAgabhede hi paramANUnAmavazyaM mUrta eTale asarvagata sarvavyApI nahIM tevA pRthvI Adi dravyonuM parimANa.. paramANunuM parimANa paNa asarvagata hoI tene to tame mUrta mAno cho... (AnuM spaSTIkaraNa AgaLa thaze...) 2. "kSamatvAn tathA niravayavo' rUti -paDhi: | 2. zivapUSyati' rUti va-paDhi: 1 rU. pUrvamudrite tuM 'krizcitUrthata' rUti paDhi:, satra 7 N-pratAnusArekha vinyAsa: . For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 859 anekAntajayapatAkA (54ma: tvAdamISAmayamadoSaH, mUrttatvena niravayatvAyogAt kvacidavasthAnena niyamataH paryantasiddheH A vyAhyA paramANavaH ? na ca niravayavatvAdamISAM-paramANUnAmayamadoSaH-anantaroditaH / kuta ityAhamUrttatvena hetunA niravayatvAyogAt / ayogazca kvacidavasthAnena hetunA niyamataH-niyamena anekAMtarazmi to to tene sAvayava mAnavAno prasaMga Avaze. te A rIte - eka ja paramANuno, pUrvadizAmAM rahelo aMza judo, pazcimadizAmAM rahelo aMza judo... ema uttara-dakSiNa, upara-nIce badhI dizAmAM rahelA aMzo judA judA... A rIte judA judA aneka aMzo thavAthI tenI sAvayavatA vyakta ja che.... (je tamArA mate svIkRta nathI.) (2) mahattva - paTAdi padArthonI jema je sAvayava hoya, teonuM avazya mahattva (=mahatparimANa) mAnavuM paDe.... eTale to te paramANune mahatpariNAmI mAnavAno atiprasaMga Avaze ! paNa vaizeSikAdi paramANuvAdIone, tenuM mahatpariNAma ISTa nathI.. (teo tenuM aNuparimANa ja kahe che...) (3) ekAnekatva - te paramANune tame (ka) ekarUpa mAno cho, ke (kha) anekarUpa? (ka) jo ekarUpa mAno, to teono dibhAgabheda zI rIte saMgata thAya? Azaya e ke, ekAMta ekarUpa paramANunuM judI judI dizAne laIne judA judA aMze astitva ghaTe nahIM... (kha) jo tene anekarUpa mAno, to tamArA abhyAgamanI (=mAnyatAnI) hAni thaze, kAraNa ke tame to paramANune ekarUpa mAno cho.. A badhAno (sAvayavavAdino) vicAra na ghaTavAthI, mUrta-dimbhAgabhedarUpe paramANunuM astitva zI rIte saMgata thAya? (7) taTastha paNa paramANu to niravayava (=niraMza=niSpadezI) che, to tene sAvayavAdi mAnavAno doSa zI rIte Ave ? bauddha sAMbhaLo, paramANune jo mUrta mAno, to te paramANunI niravayavatA na ghaTe, kAraNa ke mUrta padArthanuM koIka ThekANe to avasthAna (raheThANa) mAnavuM ja paDe ne kyAMka avasthAna mAnavAmAM to, dibhAgabheda ( judI judI dizAmAM judA judA aMze saMbaMdharUpa paramANuno bheda) avazya siddha thaze. eTale tenI niravayavatA aghaTita che... - vivaram .. sAvayavatvamAyAti / tathAhi-anya evAMza: pUrvadigbhAgavartI paramANoH, anya evAMzA: pazcimottara-dakSiNodmadhodigbhAgavarttina iti vyaktameva sAvayavatvam / sAvayavatve cAvazyaM mahattvaM paTAdivat / na ca paramANomahattvamaGgIkriyate tadvAdibhiH / tathA sa paramANureko vA syAdaneko vA / ekazcedabhyupagamyate, kathaM digbhAgabheda: ? athAneka iti pakSa: kakSIkriyate, tarSabhyupagamahAni:, ekatvenAbhyupagatatvAt tasyeti / / 2. pUrvamukite 'mUrNatve' ti pAd:, c-pratipAta: 2. "vAva vatva mahattva' ti va-pArva: | For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA pArimANDalyAbhyupagamAditi / ( 8 ) etena tatsamUhaH pratyuktaH, teSAmeva nairantaryAvasthAnasya tatsamUhatvAt niravayavAnAM ca tattvato nairantaryAvasthAnAyogAt sarvata ekasya tadaparabhAvA *vyAdhyA paryantasiddheH / tathA pArimANDalyAbhyupagamAditi / etena - anantaroditena paramANunirAkaraNena tatsamUha:-paramANusamUhaH pratyuttta:-nirAta:| ta tyAha-teSAmeva-paramAnUnAM nairantaryAMvsthaansy tatsamUhatvAt- paramANusamUhatvAt, tatazca tadabhAvAt tadabhAva ityabhiprAyaH / dUSaNAntaramAha-niravayavAnAM ca - paramANUnAM tattvataH - paramArthena nairantaryAvasthAnAyogAt / ayogazca sarvataH-sarvAsu dikSu ekasya, aNoriti prakramaH, tadaparabhAvApatteH-aparaparamANu* anekAMtarazmi .. 860 bIjI vAta, paramANu jo mUrta hoya to tenI niravayavatA na ghaTe, evuM uparokta carcAthI phalita thayuM. . ane tethI jo tene sAvayava mAno, to to tene paTAdinI jema mahatpariNAmI mAnavAnI Apatti Ave ! paNa evuM to tame mAnatA nathI, kAraNa ke tame 52mANunuM 'pArimAMDalya' parimANa (=aNuparimANa) mAnyuM che... phalataH sAvayavatva-mahattva AdirUpa doSono prasaMga tadavastha ja raheze. sAra H A rIte paramANu vize yuktio na ghaTavAthI, paramANurUpa bAhyArtha to na ja manAya... eTale prathama pakSa to yukta nathI. * paramANusamUhapa bAhvArthano nirAsa (8) (2) uparokta kathanathI "bAhyArtha paramANunA samUharUpa che"- e vAtano paNa nirAsa thAya che, kAraNake niravayava paramANuonuM niraMtarapaNe (=AMtarA vinA, ekabIjAnI sAthe saMlagnapaNe) avasthAna te ja 'paramANusamUha' kahevAya che, eTale kharekhara to paramANuothI ja paramANuno samUha banyo che... paNa jyAre paramANuonuM ja astitva nathI, tyAre te paramANuthI banelA paramANusamUhanuM paNa astitva zI rIte ghaTe ? eTale kharekhara to paramANusamUha paNa nathI ja... bIjI vAta, kharekhara to niravayava 52mANuonuM niraMtara5Ne avasthAna paNa ghaTatuM nathI, to te paramANuonAM niraMtaraavasthAnarUpa paramANusamUha paNa zI rIte ghaTe ? prazna : paNa teonuM niraMtara avasthAna kema na ghaTe ? * vivarLam . 2. paryantasiddheriti | vimAname'siddherityartha: I 3. tadabhAvAt tadabhAva iti / paramANUnAmabhAvAt paramANubhirArabdhasya samUhasya abhAva ityarthaH / / 4. aparaparamANubhAvApatteriti / apareSAM madhyabhAgavarttiparamANUnAM vyatiriktA ye paramANava - steSAM o. 'parimaGatAmyu10' kRti -pATa: I For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA 861 (pazcama: < patteH / ( 9 ) evaM ca tanniravayavatvavirodhAt, indriyAgrAhyasamUhatvena tadagrahaNato vyavahArA ja bAbA * bhAvApatteH / evaM ca sarvata ekasya tadaparabhAvApattyA tanniravayavatvavirodhAt teSAM - paramANUnAM niravayavatvavirodhAd digbhAgabhedeneti hRdayam / tathA indriyAgrAhyasamUhatvena hetunA'NUnAM tada... anekAMtarazmi ... uttara H kAraNa ke tema mAnavAmAM eka ja paramANuno sarvadizAomAM bIjA paramANuo sAthe (prApti=) saMbaMdha mAnavo paDaze... (vaM sati) ane e rIte bIjA paramANuo sAthe saMbaMdha thavAthI to, te paramANuno judI judI dizAmAM judA judA aMze saMbaMdha thatAM, teonI niravayavatA ghaTI zakaze nahIM... bhAvArtha : jo 52mANunuM niraMtara avasthAna mAno, to te samUhamAM vacce rahela paramANuno (apara=) AjubAju rahela bIjA paramANuonA bhAva sAthe saMbaMdha mAnavo paDaze... dA.ta. hAthIdAMta vagere rUpe, jyAre koIka paramANu madhyamAM rahyo hoya, tyAre bIjA paramANuo tenI (=madhyapa2mANunI) sarva dizAmAM rahyA hoya. have jo te badhAnuM niraMtara avasthAna hoya, to sIdhI vAta e che ke, vacce 2hela 52mANuno sarvadizAmAM rahelA bIjA paramANuo sAthe saMbaMdha thavAno ja... (9) prazna H to (madhyapa2mANuno bIjA paramANu sAthe saMbaMdha thAya to) vAMdho zuM ? uttara H to te madhyaparamANuno digmAgabheda (=judI judI dizAne AzrayIne, tenA judA judA avayava) mAnavA paDaze. te A rIte - eka ja madhyaparamANu (1) ekadezathI pUrvadizAgata paramANu sAthe saMbaMdha ka2ze, (2) ekadezathI pazcimadizAgata 52mANu sAthe saMbaMdha ka2ze, ema (3) ekadezathI uttaradizAgata paramANu sAthe, (4) ekadezathI dakSiNadizAgata paramANu sAthe, (5) ekadezathI udizAgata 52mANu sAthe, ane (6) ekadezathI adhodizAgata paramANu sAthe - Ama (digmAgabheda=) judI judI dizAmAM rahelA paramANuo sAthe judA judA deze saMbaMdha mAnavo paDaze... prazna H to tevuM mAnI laIe to ? uttara : to to madhyANunI niravayavatAno virodha thaze, kAraNa ke e rIte judA judA pradeza * vivaraNam * sambandhI yo bhAva:-sattA tasyApattiH - prAptistasyAH / yadA hi hastidantAdirUpatayA kazcit paramANurmadhye vartate apare ca sarvAsu dikSu tasya vRttiM labhante, evaM ca sarveSAmapyaNUnAM niravayavatvahAni:, digbhArgabhedabhAvAt / tathAhi-madhyaparamANurekena dezena prAcIpratibaddhANunA sambandhamanubhavati, ekena ca pazcimAzAvartiparamANunA / evamanyenottarAzritaparamANuM spRzati, anyena ca dakSiNe pratibaddham, anyenordhvadigbhAgagatamanyena cAdhobhAgavarttinamiti sapradezatA madhyANoH / evaM bahirvarttinAmapyaNUnAmanenaiva nyAyena sapradezatA bhaavnIceti / / 2. 'nirodhAvuM' kRti -pATa: I 2. 'mevAbhAvAt' kRti 3-pAna: / rU. 'zritya par' kRti sva-4-pAna: / For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thikkara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 862 yoa I (10) avayavyapi na yujyata eva, svAvayavavyatirekeNaiva tasyAbhyupagatatvAt, ja cADyA grahaNataH-samUhAgrahaNena vyavahArAyogAcca kAraNAt samUhaH pratyukta iti kriyA / avayavinamadhikRtyAha-avayavyapi na yujyata eva / kuta ityAha-svAvayavavyatirekeNaiva-ekAntataH tasya-avayavino'bhyupagatvAt paraiH / tataH kimityAha-mUrttatvena hetunA - anekAMtarazmi - mAnavAmAM to tenI sapradezatA ja siddha thaze.. A rIte bAhyavartI paramANuonI paNa sapradezanA vicAravI... eTale paramANuonuM niraMtara avasthAna mAnI zakAya nahIM. phalataH paramANuno samUha saMgata thAya nahIM... bIjI vAta, paramANuo to atIndriya che, indriyathI agrAhya che, eTale teono samUha paNa indriyathI agrAhya ja banaze... ane e rIte jo ghaTAdirUpa paramANusamUha paNa indriyagrAhya na bane, to te ghaTAdi vize vyavahAra ja nahIM thAya... sAra A badhA karaNothI bAhya padArtha tarIke paramANusamUha paNa mAnI zakAya nahIM.. ne avayavIrUpa bAlArthano nirAsa : (10) (3) bAhya padArtha tarIke "avayavI mAnavo paNa yogya nathI, kAraNa ke vaizeSikAdi potAnA avayavothI avayavIne ekAMte bhinna mAne che, ane eTale te avayavI mUrti (=asarvagatadravyaparimANavALo) hovAthI, tenI potAnA avayavo sAthe abhinnadezatA ghaTe nahIM... (arthAt je dezamAM avayavonuM astitva che, te dezamAM avayavInuM astitva saMgata thaze nahIM...) bhAvArtha: vaizeSikamate (1) taMturUpa avayavo judA, ane (2) paTarUpa avayavI judo manAya che... A avayavIne teo mUrtasvabhAvI kahe che... prazna: "mUrta eTale zuM? - vivaraVT ..... ... ___5. mUrttatvena hetuneti / vaizeSikANAM hi mate'nya eva tantavo'nyazca mUrtasvabhAva: pttaakhyo'vyvati | * paramANusamUhamAM nirAsa mATe, yogAcAre traNa kAraNo batAvyA : (1) paramANunI ja asiddhi, (2) paramANunAM niraMtaraavasthAmAM doSagrasitatA ane (3) samUhanuM indriya dvArA grahaNa na thatAM vyavahAranI asaMgati.. 2. "mUrNatvena hetuti' ti gha-pATha: For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 863 anekAntajayapatAkA (paJcamaH mUrttatvena tattadabhinnadezatA'nupapatteH, (11) dezakAtrtsyavikalpadvAreNa tattadvRttyayogAt vyAkhyA .... aMsarvagatadravyaparimANabhAvena tasya- avayavinaH tadabhinnadezatA'nupapatteH-svAvayavAbhinnadezatA'nupapatteH tathA dezakAryavikalpadvAreNa tattadvRttyayogAt tasya-avayavinasteSu - avayaveSu ... aneDAMtarazmi uttara : 'bhUrta' kheTale jasarvagata (=sarvatra na vyApesa) tevA dravyonuM paribhAe.. 'dhuM che } - "asarvagata dravyonuM paribhASA te bhUrta hevAya che." vaizeSio nava dravya mAne che. temAM (1) pRthvI, (2) 41, (3) pavana, (4) agni, ane (4) mana - khA pAMya dravyone 'asarvagata' he che, ane (1) khAza, (2) Aja, (3) hizA, ane (4) khAtmA - khA yAra dravyone 'sarvagata' he che... kheTale asarvagata sevAM pRthvI Ahi pAMya dravyonuM paribhASA bhUrta uhevAya... prastutamAM paTa nAmano avayavI paNa, pRthvIdravyanA peTAbhedarUpa hovAthI mUrta ja sAbita thaze. prazna : pe| temAM (= 5235 avayavIne bhUrta mAnavAmAM ) ghoSa zuM ? uttara H doSa e ja ke, je AkAzapradezamAM mUrta taMtuo rahe, te ja AkAzapradezamAM mUrta evo paTAvayavI zI rIte rahe ? te AkAzapradeza to mUrta evA taMtuothI ja vyApta che. (jyAM ghaTa hoya tyAM paTa nathI 4 hoto, tema taMtusthAne pae para na 4 rahe....) eTale paTarUpa avayavInuM, taMturUpa avayavonA abhinnadezamAM rahevuM saMgata thaze nahIM... (paNa avayavInuM astitva to avayavonA dezamAM ja jaNAya che...) ... vivaraNam .. mUrttatvenetyasya paryAyamAha vRttikAra:- 6. asarvagatadravyaparimANabhAveneti / asarvagatadravyasya pRthivIjala-jvalanA-'nilarUpasya parimANaM aNumahattvAdirUpaM tasya bhAvaH tattA tena / mUrttatveneti ko'rthaH ? asarvagatadravyaparimANabhAvena / asarvagatadravyaparimANatvenetyarthaH / tathA coktam - asarvagatadravyaparimANaM mUrttiriti / asyArthaH-vaizeSikANAM mate nava dravyANi pRthivI - jala - jvalanA - 'nila - nabhaH-kAla- digA-''tmamana:-saJjJAni / tatrAdyAni catvAri manazcAsarvagatAni / anyAni tu sarvagatAni / tato'sarvagatadravyasya pRthivyAderyat parimANaM tanmUrttiriti ucyate / tatazca paTAkhyamavayavidravyaM pRthivIdravyottarabhedasvabhAvaM mUrttameva / evaM ca kathaM yatraivAkAzakhaNDe tantavo mUrttAH sthitAH tatraiva paTAkhyo'vayavI mUrttaH sthiti badhnIyAt ? naM hi yatraiva ghaTastatraiva pradeze bhavati paTaH / / 4 1. 'gatasya dravyasya' iti kha- pAThaH / 2. 'tatrAnyAni ' iti ca pAThaH / 3. pUrvamudrite tu 'dravyAntara' iti pAThaH, atra tu N-pratAnusAreNa pAThaH / 4. pUrvamudrite tu 'na hi yatraiva pradeze na bhavati paTa:' iti truTitapAThaH, atra tu N - pratAnusAreNa pUrti: zuddhizca / For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 864 tatsadezatA'nekatApatteH abhyupagamAdivirodhAt (12) prakArAntareNa ca vRttyayogAdvartanta - vyAkyA che. vRttyayogAt / ayogazca tatsadezatA'nekatApatteH / yadi dezenAvayaveSu vartate'vayavI tataH sadezatA; atha kAtsnyena tato'nekateti / tataH kimityAha-abhyupagamAdivirodhAt sadezatAyAmabhyupagamavirodhaH / 'Adi'zabdAdanekatAyAM pratItibAdhA / tathA prakArAntareNa-dezakAtyA'tiriktena vRttya - anekAMtarazmi ... * avayavInI avayavomAM vRttinI asaMgati (11) bIjI vAta e ke, (1) deza, (2) saMpUrNarUpa vikalpa dvArA, avayavanI avayavomAM vRtti paNa ghaTatI nathI, kAraNa ke te rIte vRtti mAnavAmAM avayavInI sadezatA ane anekatAnI Apatti Ave! (Azaya e ke, dezathI vRtti mAnavAmAM sadezatA ane saMpUrNatayA vRtti mAnavAmAM anekatA...) prazna : to avayavIne sadezI anekarUpa mAnI laIe to ? uttaraH to to abhyapagamavirodha ane pratItibAdha thaze. phalataH te avayavInI avayavomAM vRtti ghaTI zake nahIM... (A vAtane jarA vistArathI samajIe -). bauddhaH avayavI potAnA avayavomAM kevI rIte rahe che? (1) dezathI, ke (2) samastapaNe? (1) jo dezathI kahezo, to avayavInI saMdezatA mAnavAno prasaMga Avaze, kAraNa ke e rIte to eka ja avayavI judA judA dezathI judA judA avayavomAM rahe che.... ane sadezI mAnavAmAM to abhyAgamano virodha thaze, kAraNa ke tame (=vaizeSiko) to avayavIne niraMza=niSpadezI mAno cho, to tenI saMdezatA zI rIte mAnI zakAya? (2) potAnA avayavomAM avayavI sAmatyena rahe ema kahezo, to te paNa yukta nathI, kAraNa ke dareka avayavomAM sAmatyena rahevAthI to, avayavo jeTalA avayavI thaI jaze, ane tethI to aneka avayavI mAnavA paDaze... (arthAt eka ja paTamAM aneka kapaDA mAnavA paDaze...) vaizeSika : avayavInI anekatA mAnI laIe to ? bauddha: to to pratItibAdha thaze, kAraNa ke eka ja paTamAM aneka kapaDA to koIne paNa pratIta nathI, chatAM paNa tame tenI kalpanA karo, to pratItibAdha ja thAya... upalakSaNathI abhyapagamavirodha paNa samajI levo, kAraNa ke eka ja paTamAM aneka kapaDAo to vaizeSikone paNa svIkRta nathI... vivaram ... 7. anekatAyAM pratItibAdheti / yadi AvayavI svAvayaveSu pratyekaM sAmastyena pravartate, tadA yAvanto'vayavAstAvanta evaikasminnapyavayavini avayavina: prApnuvanti / tathA ca pratItibAdhA / na hyekasminneva paTe bahavaH paTA: kenacit pratIyanta iti upalakSaNatvAcca pratItibAdhAyA abhyupagamavirodho'pi dRzya: / nahi vaizeSikairekasmin paTe bahava: paTA: samabhyupagamyanta iti / / 2. "vodha:' rUti -pAd: 2. "vAdhayA' kRti pUrvamudritapAd:, satra --pArva: | For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 865 anekAntajayapatAkA (paJcamaH iti brUma iti vacanamAtratvAt (13)bhinna dezasya cAgrahaNAt tathA'nubhavAbhAvAt, evamapi .............. vyAkhyA *.. yogAt avayaveSvavayavina: aMta eva vartanta iti brUma iti vacanamAtratvAt tathA bhinnadezasya cAgrahaNAt avayavebhyo'vayavina iti prakramaH / agrahaNaM ca tathA'nubhavAbhAvAt tadbhinnadezatvena / evamapi-tathA'nubhavAbhAve'pi tathAkalpane-avayavabhinnadezakalpane ava ......manetirazmi * eTale paTarUpa avayavInI, potAnA avayavomAM deza/ kArca eka rIte vRtti na ghaTavAthI, avayavAnI vRtti 4 masaMgata cha... (12) vaizeSika : amAre mAtra eTaluM ja kahevuM che ke, avayavI te koIpaNa rIte potAnA avayavobhA 2 cha... heza saMpU[59 4 2 - me sabhe zuMDedi 4 nathI... (to sbhaa2| mate. deza-saMpUrNa vikalpabhAvI doSo zI rIte avakAza pAme?) bauddhaH A to tamAruM mAtra bolavA pUratuM ja che, kAraNa ke deza-saMpUrNa sivAya bIjo to koI evo prakAra ja nathI, ke je prakAre avayavInI vRtti saMgata bane.. ane te be prakAre to sadezatAdi hoSo Ave che 4... bheTale. 'avayavI 2 cha' - me 'thana mAtra vayanavilAsa35 sAbita thAya che... - avayavothI avayavInI bhinnadezatA paNa asaMgata (13) praznaH uparokta rIte avayavInI vRtti, avayavonA abhinnadezamAM bhale na ghaTe, paNa bhinnadezamAM to ghaTI zake ne? uttaraH nA, kAraNa ke taMtuthI alaga dezamAM to paTanuM koIne grahaNa thatuM nathI... darekane taMtuthI abhinnadeze ja paTanuM grahaNa thAya che... (dorAthI judA dezamAM kapaDI rahyo hoya - evo anubhava one thatI nathI...) bheTato tena bhinnazitA mAnI zAya nahI... ................. vivaraNam .............. ____8. ata eva vartata iti brUma iti vacanamAtratvAditi / vaizeSiko hi dezakAtya'vikalpadvAreNAvayaveSvavayavino vRttipratiSedhe pratipAdite bauddhAdinA idamuttaramurarIkurute yaduta vartata evAvayaveSvavayavI kathaJcanApi iti vayaM brUmaH / na tvetadabhidadhmo yaduta dezena sAmastyena veti / etacca vacanamAtrameva prasAryapAdArpaNaprAyamiti yogAcAra: prAha / yadyavayavAbhinnadezo'vayavI na ghaTate tathApi bhinnadezo bhaviSyatItyAha- 9. bhinnadezasya cAgrahaNAditi / na hi tantubhyo vyatirericyamAnoM mUrttibhinnadeza: kenApi paTa: samupalabhyata iti / 1. 'krama iti' iti ka-pATho bhrAntimUlakaH / 2. 'dezasyAvagrahaNAt' iti ka-pAThaH / 3. 'vartata' iti ngpaatthH| 4. 'pAditabodhAdinA' iti c-paatthH| 5. 'tattvetada0' iti k-paatthH| 6. 'prasAryapAdArthaNaprAyaH' iti khapAThaH / 7. 'mUttibhinnaH' iti ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikA vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 866 tathAkalpane'tiprasaGgAditi // (14) na cAsya svArambhakAvayavebhyo janmApi yuktyupapannam, tannityatvena tajjananasvabhAvatvAnivRtteH, prAgvat pazcAdapi tadbhAvAbhAvAt, (15) teSAmapi svabhAvaniyatatvena yavinaH / kimityAha-atiprasaGgAt tadavayavyantarasyApi kalpanAdityavayavyapi na yujyata eva rUti kriyA II ihaiva dUSaNAntaramAha na cetyAdinA / na ca asya-avayavinaH svArambhakAvayavebhyaH sakAzAt janmApi yuktyupapannam, utpAdo'pi ghaTata ityarthaH / kuta ityAha-tannityatvena-avayavanityatvena hetunA tajjananasvabhAvatvAnivRtteH-avayavijananasvabhAvatvAnivRtteH kAraNAt / kimityAha-prAgvat-tajjanmakAlAt pUrvavaditi nidarzanam / pazcAdapi-uttarakAlamapi tadbhAvAbhAvAt-avayavibhAvAbhAvAt / etaduktaM bhavati-AkAlamekasvabhAvA avayavAH, tatazca tebhyaH - anekAMtarazmi che praznaH anubhava vinA paNa, avayavothI avayavIno bhinnadeza mAnI laIe to? uttara : to to atiprasaMga e Avaze ke taMturUpa avayavomAM jema bhinnadezagata paTAvayavInI kalpanA karAya che, tema ghaTAvayavInI kalpanA paNa kema na karAya? pachI bhale ne te paNa bhinnadezagata hoya... eTale avayavInI bhinnadezatA bilakula saMgata nathI... sAra : A badhA koMraNothI bAhyartha tarIke avayavIne mAnavuM paNa yukta nathI... - avayavInA utpAdananI paNa asaMgati - (14) paTAdi avayavIno, potAnA AraMbhaka avayavothI janma paNa yuktisaMgata nathI, kAraNa ke te avayavo to nitya (=avicalita ekasvabhAvI) hovAthI, teonA avayavIjanasvabhAvanI kadI nivRti nahIM thAya.. (eTale to teono avayavIjananasvabhAva sadAsthAyI mAnavo paDe...) prazna : paNa tevuM mAnI laIe to vAMdho zuM? (arthAt teono tevo svabhAva mAnI levAthI to, avayavInI utpatti ghaTI jaze ne ?) uttaraH juo bhAI, tevo (=avayavIjanano svabhAva to kAryotpatti pahelA paNa hato, chatAM paNa pahelA to avayavInI utpatti nahotI thaI, to tenI jema, uttarakAle paNa avayavInI utpatti zI rIte manAya ? bhAva e ke, jo avayavomAM avayavIjanana nitya ekasvabhAva hoya, to to sarvakAla te yogAcAre, avayavanA nirAsa mATe A yuktio batAvI - (1) abhinnadezatAnI asaMgati, (2) avayavInI vRttitAnI vikalpagrasitatA, (3) bhinnadezatAnI aghaTitatA... 2. "pazcanyathApi taddIvA' rUti -pAThoDanArIH | For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 827 anekAntajayapatAkA (pajhama: tattvato'janakatvAt,(16) tathA tulAnativizeSAgrahaNAt tasyApi mahattvenAnupalakSaNA vyArthI : kadAcit tadabhAve AkAlamabhAva iti / tathA teSAmapi-avayavAnAmaNvAdInAM svabhAvaniyatatvena-AtmabhAvaniyatatayA, hetutvaniyatatvenetyarthaH tattvataH-paramArthena ajanakatvAt / ta eva na kAryAMbhavanti bhavati ca kAryamityabhAvasya bhAvabhavane kutastajjanakatvamiti hertutva anekAMtarazmi che avayavothI avayavInI utpatti cAlu rahevI joIe, paNa tevuM to dekhAtuM nathI... (kAraNa ke niyata samaye ja kAryanI utpatti thAya che...) eTale mAnavuM ja rahyuM ke, avayavomAM avayavIjananasvabhAva ja nathI mATe ja to teo sarvadA kArya nathI karatA) ane e rIte to teono avayavIajananasvabhAva mAnavo paDaze... ane avayava pratiniyata ekasvabhAvI hovAthI, A (=avayavIajanano svabhAva kAyama mATe rahetAM, kadI avayavInI utpatti ja nahIM thAya... (A artha vivaraNanA anusAra lakhyo che. vyAkhyAgata paMktino bhAvArtha e lAge che ke, jo avayavomAM avayavIjanana nitya-ekasvabhAva hoya, to jananasvabhAva nivRtta na thavAthI, pUrvavatuM, pachI paNa avayavI to nahIM ja hoya, kAraNa ke haju jananasvabhAva to che ja, eTale pUrve janma nahoto thayo tenI jema hamaNAM paNa janma nathI thayo...) - avayavonI janatA ja asaMgata ne (15) bIjI vAta, paramANu vagere avayavo svabhAva=AtmabhAva heturUpe ja niyata hovAthI, pAramArthika rIte to teo janaka ja na banI zake... prazna: hetubhAvamAM niyata hoya to teo janaka kema na bane ? uttara : "avayavo ajanaka che' - e vAtane sAbita karavA, ame be yuktio ApIe chIe, te tame dhyAnathI sAMbhaLo - (1) paramANu Adi avayavo ja paTAdi kAryarUpe pariName evuM to tame mAnatAM nathI, kAraNa ke - vivaram ____10. kadAcit tadabhAve AkAlamabhAva iti / yadi AvayavijanananityaikasvabhAvA eva te'vayavAstadA sarvadA'vayaviprasUtiranivAritaprasarA yujyate / atha kathaJcidupajanayanti tarhi sarvadA'pi mA janayantu pratiniyataikasvabhAvatvAt teSAmiti / ___ 11. ta eva na kAryAbhavanti bhavati ca kAryamityabhAvasya bhAvajanane kutastajjanakatvamitIti / ___ 1. pUrvamudrite tu 'akAlabhAvaH' ityazuddhapAThaH, atra tu N-pratAnusAreNa shuddhiH| 2. 'prasaropayujyate' iti khpa4i: -paDatu 'prasaronupayuSyate' tA rU. 'sarvAivavijhamAM nanayanta' ta -paDhi:. 4. "vAryamitItvamAvastha' iti pUrvamudritapAThaH / For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 868 -OX niyatA vA'janayanto na taddhatava iti kuto vA tajjanakatvamiti paribhAvanA / dUSaNAntaramAha ... manetirazmi *.. (A rIte avayavonuM ja avayavIrUpe pariNamana mAnavAmAM to, avayavothI avayavIno ekAMtabheda ghaTI zaze nahI... 59) tame to savayavAne minna35 vIro cho... bheTale ho ||25ornu parya35 52mana mAnazo, to tmaa2| samyumanI prao5 thaze... prazna : paNa e rIte, kAryarUpe kAraNanuM pariNamana na mAnavAmAM to kAryanI utpatti ja nahIM thAya ne? uttara H tamArI vAta barAbara che, paNa bAhyArthavAdIo paTArirUpa kAryanI utpatti to mAne che ja... eTale teonA mate mAnavuM ja rahyuM ke, paTArirUpa kArya, kAryotpatti pahelA kharaviSANanI jema atyaMta asatarUpa (kAraNarUpe aMzataH paNa astitva na hovAthI, sarvathA asat rUpa) ja che. ane AvA asat kAryano ja, aNu Adi hetunA saMnidhAnamAM sadbhAva thAya che... eTale e parathI to evuM ja sAbita thayuM ke, aNu vagere kharekhara to asatkAryanA ja janaka che, satkAryanA nahIM.. praznaH bhale teo asatakAryanA janaka hoya, to paNa teo dvArA avayavInI utpatti to ghaTI 4) ne ? (ane pachI to te avayavo 59 // 4 janaze 4 ne ?) uttara : paNa te aNuothI, jo atyaMta asat avayavI utpanna thaI zakato hoya, to atyaMta asat kharaviSANAdi paNa utpanna kema na thAya? eTale to paramANuone kharaviSANAdinA paNa janaka maanv| 5ze ! ... vivaraNam .... ta eva-paramANvAdyavayavA eva na-naiva kArvIbhavanti-kAryarUpatayA pariNatiM labhante, paramANvAdibhyo bhinnatvenAbhyupagamAt tajjanyAvayavilakSaNakAryasya / yadi ta eva na kAryAbhavanti tarhi kAryameva na bhaviSyatItyAha-bhavati ca-jAyate puna: kAryaM paTAdi bhavatAM bAhyArthavAdinAM mate / evaM sati yat sampannaM tadAha-ityevamabhAvasya-tuccharUpasya sata: kAryasya prAgavasthAyAM bhAvajanane-bhAvarUpatayotpattau satyAM kuta:kasmAddhetoH, naivetyarthaH tajjanakatvam-avayavyAkhyakAryahetutvamaNvAdInAmiti / ayamatrAbhisandhi:yairbAhyArthavAdibhi: aNvAdibhyo bhinnameva tajjanyaM kAryamiti kakSIkriyate, teSAM mate aNvAdaya eva kAryarUpatayA na pariNamante, svAbhyupagamaprakopAt / atha ca samupajAyate kathaJcanApi kAryam / evaM ca sAmarthyAdidamApannaM yaduta pUrvaM kharaviSANaprakhyasya sata: kAryasya hetusamparke sati tadbhAvaH; na cAsatkAryaM pratItya janakatvamaGgIkriyamANamaNvAdInAM nyAyamArgamavatarati, akiJcitkaratvenAmbarAravindAdInAmapi pratItya janakatvApatteriti / / 1. 'bhavatyabAhyA0' iti k-paatthH| 2. 'bhAvaH bhAvane bhAva0' iti ka-pAThazcintyaH / ca-pAThastu 'bhAvabhavane bhAvaH' iti / 3. 'kakSIyate' iti kha-pAThaH / 4. 'athavA' iti c-paatthH| 5. pUrvamudrite tu 'atha cAsa0' iti paatthH| 6. pUrvamudrite tu 'na ca satkA.' iti pAThaH, atra tu N-pratAnusAreNa zuddhiH / For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 869 anekAntajayapatAkA (jhima: tthetyaadinaa| itazca nAsya svArambhakAvayavebhyo janmApi yuktyupapannaM tulAnativizeSAgrahaNAt / yadi hyanya evAvayavebhyo'vayavI janmAsAdayet tataH paJcabhyaH palebhyaH sUtrAdeH paTAdi ... anekAMtarazmi che jo kharaviSANAdinA janaka na bane, to te paramANuo, paTAdi atyaMta asat avayavInAM janaka paNa na ja bane... phalataH teonI ajanakatA ja siddha thaze... (2) jo paramANu Adi avayavo, paTArirUpa avayavIne utpanna karavAmAM pratiniyata hoya, to to teo dvArA sarvadA te kAryonI utpatti thavI joIe. paNa sarvadA to thatI nathI, kAraNa ke te kAryonI to kadIka ja utpatti thatI dekhAya che... eTale mAnavuM ja rahyuM ke, te paramANuo (ka) kyAreka kAryanA janaka che, ane (2) kayAreka kAryanA ajanaka che - ane AvuM (janaka-ajanaka) hovAmAM, teo kAryotpatti vize pratiniyata zI rIte gaNAya? arthAt teo apratiniyata ja Tharaze... ane AvA apratiniyata kAraNo kAryanA janaka zI rIte bane ? sAra Ama yuktithI vicAratAM, avayavo te koIpaNa rIte avayavInA janaka banI zake nahIM... phalata avayavonI janakatA ja aghaTita che... eTale svAtaMbhaka avayavothI avayavIno janma bilakula saMgata nathI. - avayavabhinna avayavI mAnavAmAM vajanavadhArAnI Apatti :(16) jo avayavothI alaga ja avayavInI utpatti thatI hoya, to pAMca palapramANa (vajanavizeSa pramANa) dorAdithI paTAdi avayavInI utpatti thaye, te dorAonuM vajana + navA janmela kapaDAnuM vajana - te baMnenuM vajana bheguM maLI, pAMca pala karatAM paNa vadhAre vajana ( tulAnativizeSa= trAjavAnuM vadhAre bhArathI vadhAre namana) thavuM joIe... kAraNa ke pAMca pala to mAtra dorAnuM vajana che, - vivaram - ajanakatvameva kiJcidbhedenAha - 12. hetutvaniyatA vA'janayanto na ta tava iti / hetutve-vivakSitakAryajanakatve niyatA:-pratiniyatavRttayo yeDaNvAdyavayavA: 'vA'zabdo vikalpArthaH / ajanayanta: santo vivakSitakAryaM na-naiva taddhetava:-vivakSitakAryahetavo yujyante / yadi hi te tasmin janayitavye pratiniyatA eva, tarhi sarvadaiva janayantu / na ca sarvadaiva janayanti, kadAcideva paTAdikAryopalambhAt / tatazca kadAcijjanakA: kadAcidajanakA ityAyAtam / evaMvidhAzca santa: kathaM tajjanane te pratiniyatA eva ? api tu apratiniyatA eva / apratiniyatAzca kathaM tajjanakA: ? / evaM yuktyA vicAryamANaM na kathaJcanApi avayavAnAmavayavijanakatvaM ghaTAkoTisaNTaGkamATIkata iti / / 2. 'niyatavRttoDa (?) vAva vA: ti -pATha:, -pADatuM niyatavRttoDavAvavA' ti 2. 'pUrva taraM ta -paDhi: rU. 'vita tannanA:' ti -pad: 4. 'DyuM ane te ta -paDhi: 6. "paTAchoTI' ta -pATha:I. For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 870 - yogAt ( 17 ) jalamatsyAdau jalAdhikyAtulanasya vijAtIyeSu yogAt avayavineva A * vyAkhyA niSpattau tat tolane tulAnativizeSo gRhyeta sUtrAdestAdavasthya eva tadadhikapaTAdibhAvAt; na ca gRhyata iti / etatsamarthanAyAha- tasyApi - avayavino mahattvena hetunA anupalakSaNAyogAt / tulAnativizeSasya gurutvAnuviddhametadityarthaH / taitparihAraparihArAya Aha-jalamatsyAdau 'Adi'zabdAt tathAvidhakASThAdigraha: jalAdhikyAtulanasya sati / kimityAha - vijAtIyeSu matsyAdiSu aneaMtarazmi .. I e to tadavastha ja che, taduparAMta avayavInuM vajana alaga ! eTale to avayava/avayavInuM maLI vadhAre vajana thavAthI te trAjavAnuM vadhAre namana dekhAvuM joIe, paNa dekhAtuM to nathI... (eTale mAnavuM ja rahyuM ke, avayavothI kharekhara to judA koI paTAdi avayavInI utpatti thatI ja nathI...) vaizeSika H avayavI sAthe kharekhara to vajana vadhAre ja thatuM haze, paNa ApaNane te dekhAtuM nathI... bauddha : are ! avayavIne to tame mahatparimANI kaho cho ane mahatparimANa na dekhAya evuM to na 4 jane... A mahatparibhASA gurutva (= bhArepaNA) sAthai anuviddha=saMyukta che, bheTale gurutvanuM paNa grahaNa thAya ja... tethI jo kharekhara avayavInuM vajana vadhAre thatuM hoya, to te avayavI mahat parimANI hovAthI, tenA dvArA thayelA, trAjavAnA nativizeSano paNa avazya khyAla AvI javo bhese... (paNa khyAla nathI Avato - ethI ja siddha thAya che ke, kharekhara koI avayavI jevo alaga pahArtha 4 nathI...) (17) vaizeSi: : tamArA sthanano me A rIte parihAra irIkhe chIje prema (1) bhajanuM vajana ane mAchalI sAthenAM jaLanAM vajanamAM, tathA (2) jaLanuM vajana ne mAchalI - kASTha sAthenAM jaLanA vajanamAM koI ja phera nathI hoto - arthAt sarakhuM ja vajana hoya che, tema avayavonuM vajana ... vivaraNam .... 13. gurutvAnuviddhametadityartha iti / atra etatpaTAdermahattvaM gurutvAnuviddhaM vartate yata:, tatastattulAyAM nativizeSAgrahaNaM na syAdevetyarthaH / / 14. tatparihAraparihArAyeti / tasya avayavivAdinaH sambandhI yaH parihAraH svapakSavyavasthApanarUpastatparihArAya-tannirAkaraNAyAha-brUte sUtrakAraH-yogAcAreNAvayavyapeMkSayA tulAnativizeSagrahaNe'vayavivAdinaM prati prasaJjite sa evaM parihAramAha-yathA jalabhRtabhAjanAntargatasya matsyAderna jalAdAdhikyena tulanaM, evama 1. 'tatparihArAyAha' iti Ga-pAThaH / 2. 'yatastattulAyAmanati0' iti pUrvamudrita - pATha: / iti ka- pAThaH / 4. pUrvamudrite tu 'pekSatayA' iti pAThaH / For Personal & Private Use Only 3. 'sthApanakAstatpari0' Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ +++++ 871 anekAntajayapatAkA (pagnama: avayavaM tairAjalamavyApteH,(18) tatprayatnapratibandhayogena gurutvapratibandhabhAvAt apA vyArahyA che yogAt kAraNAt / yogazca avayavineva avayavamiti vyatirekadRSTAntaH yathA'vayavinA A avayavaM svAvayavApekSayA vyAptirevaM taiH-matsyAdibhirAjalaM-sakalajalamaryAdayA avyApteH - anekAMtarazmi .... ane avayavI sAthenAM avayavonAM vajanamAM paNa koI ja phera hoto nathI... eTale prastutamAM dorA/ paTanuM bhegu maLIne paNa, pAMca palapramANa ja vajana thaze, ethI vadhAre nahIM... (ane mATe ja trAjavAnuM namanavizeSa thatuM nathI...) (A pramANe vaizeSike karelA parihAranA parihAra mATe (RtatvarihAravarihAraya) bauddha have potAnuM maMtavya batAve che - ) bauddhaH juo bhAI ! jalamAM mAchalAkASThanuM ( vijJAtIyepu) vadhAre vajana na thavuM =AnAvAtunanaNya) to yogya ja che, kAraNa ke te mAchalAdi jaLanA sakala avayavomAM vyApaka na hovAthI, teonuM (vajana dekhADavA mATenuM) sAmarthya pratihata-chinnabhinna thaI jAya che ane eTale ja teonuM, jaLathI vadhAre vajana dekhAtuM nathI... paNa jyAM baMne dravyonI paraspara sarva avayavomAM vyApti hoya tyAM to avazya vajana vadhAre thAya che... dA.ta. eka kilo dUdha ne eka kilo pANI baMnene bheguM karavAmAM Ave - to te baMnenI paraspara sarva avayavomAM vyApti thavAthI - te baMnenuM bheguM maLI be kilo jeTaluM vajana thAya, arthAt vadhAre vajana thAya - Ama, paraspara sarvavayavavyApti jala-malyamAM nathI, paNa avayava-avayavImAM to che, kAraNa ke avayavI to svAbhaka avayavomAM saMpUrNapaNe vyApIne rahe che... eTale avayavaavayavInuM bheguM maLIne vadhAre vajana dekhAvuM ja joIe... vaizeSikaH matsAdinI, jalamAM saMpUrNapaNe vyApti na hoya to zuM thaI gayuM? (tenuM vajana to vadhAre dekhAvuM ja joIe ne?) chatAM paNa nathI dekhAtuM, to tenI jema avayavInuM paNa vajana vadhAre na dhikRtAvayavino'pyavayavApekSayA nAdhikyena tulanamiti / atrApi yogAcAra evaM parihAraM pratipAdayati-yuktaM tatrAdhikyAtulanaM matsyAdeH, sakalajalAvayavAnAmavyApakatvena pratihatasAmarthyatvAt / yatra hi sarvA-vayavavyApti: parasparaM bhavati tatra bhavatyeva Adhikyena tulanaM, yathA kSIranIrayormilitayoH satoH / matsyastu na sarvanIrAvayavavyApaka iti yuktA tatsAmarthyapratiskhalanA / avayavinA tu sarva eva svArambhakA avayavA vyAptA iti kSIranIranyAyAdadhikatayA tattulanaM syAt / prapaJcitazcAyamarthaH svayameva sUtrakRtA; sukhAvabodhAya kiJcillikhitamiti / / 1. 'tatprati yatna pratibandhasya vA ta apAntarA0' iti ka-pATho vicaarnniiyH| 2. pUrvamudrite tu 'gurutvapratibandhAbhAvAt' rUtyazuddhapAta:, matra tu D-pratAnusAre zuddhi: I For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 872 ntarAlaskhalanenAvayavini tadasiddheH / (19) smaahaargurutvaanuplbdhipksso'pyvyvivyAM che kAraNAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tatprayatnapratibandhayogena-matsyAdiprayatnapratibandhayogena hetunA / kimityAha-gurutvapratibandhabhAvAt / na cAyamavayavinyapi ityAha-apAntarAlaskhalanena hetunA avayavini tadasiddheH-gurutvapratibandhAsiddheriti / tasyApi mahattvena anupalakSaNAyogAditi sthitam / samAhAragurutvAnupalabdhipakSo'pi saptapUlyAdau / kimityAha-ava ... anekAMtarazmi .... thAya ema mAnavAmAM zuM vAMdho?) bauddha : juo bhAI, matsAdinI jaLamAM sarvAvayavavyApti na hovAthI, teonuM sAmarthya ( prayatna) smalita (jala dvArA pratibaMdhita) thaI jAya che ane eTale ja teonuM gurutva (=bhArepaNuM) paNa rahetuM nathI... tethI masyAdinuM vadhAre vajana na thavuM yogya ja che... (18) vaizeSikaH to tenI jema avayavInA gurutvano pratibaMdha paNa kema na kalpAya? bauddhaH kAraNa ke te potAnA avayavomAM saMpUrNapaNe vyApta hoI, te avayavInAM sAmarthyanuM kayAMya vacce alana (=saMtarAttaravRttana) thatuM nathI (=apUta) eTale tenA gurutvano pratibaMdha (=bhArepaNAno vinAza) paNa siddha nathI. phalataH kSIra-nIranI jema, avayavI sAthe avayavonuM vadhAre vajana dekhAvuM ja joIe, kAraNa ke te avayavInuM gurutva paNa mahattvarUpa hoI, te na dekhAya evuM na bane... sAra: paNa avayavothI vadhAre vajana to dekhAtuM nathI, tethI mAnavuM ja rahyuM ke, kharekhara koI avayavI jevo alaga padArtha ja nathI... - sAmAhArya pakSano paNa nirAsa - ' (19) uparokta kathanathI, je lokonuM evuM mAnavuM che ke - "sAta pUlIno [=ghAsAdi koIka padArthonI pULI(=bundle)no] samAhAra=bhegA thavuM eTale saptapUlI... ahIM sAtapULInuM je vajana che, te ja sAtapULInA samAhAranuM vajana che... eTale sAtapULIthI alaga samAhAranuM koI vadhAre ja vivaram 15. samAhAragurutvAnupalabdhipakSo'pIti / yathAhi saptAnAM pUlAnAM samAhAra iti saptapUlItyatra saptapUlIgurutvavyatiriktaM na kiJcit samAhAragurutvamupalabhyate, evamavayavino'pi gurutvamiti / evaMrUpo ya: samAhAragurutvAnupalabdhipakSaH so'pyaghaTamAna ityapakarNayitavyaH / / 16. 3vavimAna setunA samAhAttaramAvA IRUti mavayavimAveneti kroDartha: sama 2. "vamavavidha ' ti va-pAd: I 2. "hAryAntarAmAvata' ti va-paTi: I For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 873 anekAntajayapatAkA (pazcama: bhAvena samAhAryAntarabhAvAt tadadhikagurutvopalabdhiprasaGgAdidoSato'ghaTamAna evetypkrnnyitvyH|| vyAhyA yavibhAvena hetunA samAhAryAntarabhAvAt kAraNAt tadadhikagurutvopalabdhiprasaGgAdidoSataHavayavAdhikagurutvopalabdhiprasaGgAdidoSAt kAraNAt / 'Adi'zabdAd bhedopalabdhiprasaGgagrahaH / kirmityAha-aghaTamAna evetyapakarNayitavyaH // --- anekAMtarazmi ... ... vajana nathI dekhAtuM... tema avayavothI alaga avayavonA samAhArarUpa avayavInuM gurutva paNa na ja dekhAya... (TUMkamAM samAhAragurutvanI jema, avayavInuM gurutva paNa anupalabdha ja che...) bAkI samAhAranI jema, avayavInuM astitva to che ja.." - te lokonAM maMtavyano paNa nirAsa thAya che... praznaH paNa A pakSamAM doSa zuM che ? uttara : juo - sAta pULIno samAhAra - A vacanathI tame, kharekhara to sAta pULIthI atirikta, (ane eTale ja) samAhAra karavA yogya sAta pULIthI alaga avayavI jevA 'samAhAra' nAmanA koI alaga padArthano ja svIkAra karyo... praznaH to avayavI jevA, samAhArarUpa alaga padArthano svIkAra karIe to vAMdho zuM? uttaraH to to ahIM paNa pUrvokta doSo Avaze ja... kAraNa ke te samAhArane, samAhAra karavA yogya sAta pULIthI tame alaga mAno cho, eTale to (1) sAta pULInuM vajana + alaga evA samAhAranuM vajana - baMnenuM vajana bheguM maLI vadhAre bhArepaNAno prasaMga, ane (2) sAtapULIthI atiriktarUpe samAhAra jevA avayavIdravyanI upalabdhi thavAno prasaMga Avaze ! eTale A pakSa paNa aghaTita hovAthI, sAMbhaLavA yogya ja nathI... sAra: "jema samAhAranA gurutvanI upalabdhi nathI thatI, tema avayavInA gurutvanI paNa upalabdhi nathI thatI" - evo bacAva karavo bilakula saMgata nathI... phalataH avayavI jevA alaga tattvanI asiddhi tadavastha ja che... hAryAntarabhAvAt kAraNAt / ayamartha:-saptAnAM pUlAnAM samAhAra iti vAkyasAmarthyAt saptapUlavyatiriktaM samAhArAbhidhAnaM samAhAryAntaraM prAptamavayavikalpam / tato'trApi ta eva tadadhikagurutvopalabdhiprasaGgAdayo toSA rUti che. 2. "hAryAntarAmAvat' ti va-pATha: 1. "prasaphara' ti -pati: rU. 'tyAda-ghaTamAna' ti Tu-pATha: I For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 874 (20) na cAsAvamUrtaH, agrahaNaprasaGgAt, mUrtAnuvedhe'pi svabhAvAnujjhanAt, anyathA kathaJcit tadrUpatApatteriti |(21)n cArthe satyapi tadgrahaNopAyaH samasti, yuktyayogAt / vyArA .. na cAsau-avayavI amUrtaH / kuta ityAha-agrahaNaprasaGgAdAkAzavat mUrttAnuvedhe'pi sati avayavApekSayA svabhAvAnujjhanAt, amUrttatvAparityAgAt ityarthaH / anyathA-evamanabhyupagame kathaJcit-kenacit prakAreNa tadrUpatApatteH-mUrtAvayavarUpatApatterityavayavyapi na yujyata anekAMtarazmi .... * avayavInI amUrtatAno nirAsa* (20) vaizeSikaH je padArtha amUrta hoya, temAM gurutva (=bhArepaNuM) hoya ja nahIM... eTale jo avayavIne amUrta mAnI laIe, to to tenA bhArepaNAnI anupalabdhi saMgata thaI jaze ne ? (avayavonI sAthe avayavInuM vajana bheguM maLI, vadhAre vajana kema dekhAtuM nathI? - e praznanuM paNa samAdhAna maLI jaze ne ?). bauddha : paNa e rIte avayavIne amUrta mAnavAmAM to, AkAzanI jema, paTAdirUpa amUrta avayavInuM indriyathI grahaNa ja nahIM thaI zaike. - vaizeSikaH te avayavI bhale amUrta hoya, paNa teno mUrta evA avayavo sAthe anuvedha (=joDANa) hovAthI, te (avayavonI) apekSAe tenA grahaNanI saMgati na thaI zake? bauddhaH nA, bilakula nahIM, kAraNa ke mUrti evA avayavono anuvedha thavA chatAM paNa, avayavI te potAno amUrtasvabhAva choDI deto nathI, teno amUrtasvabhAva to tadavastha ja rahe che. vaizeSikaH (anyathA=) mUrti avayavono anuvedha thatAM, te avayavInA amUrtasvabhAvano tyAga mAnI laIe to? (pachI to tenuM grahaNa saMgata thaI jaze ne ?). bauddhaH are ! to to te avayavIne kathaMcit mUrta evA avayavasvarUpa mAnavAno prasaMga Avaze ! vaizeSika: to te avayavIne kathaMcit mUrta evA avayavarUpa mAnI laIe to? bauddhaH to to tamArA abhyAgamano prakopa thaze, kAraNa ke tame to avayavIne avayavothI ekAMtabhinna mAno cho... sAra: uparokta yuktiothI, bAhyartha tarIke avayavIne mAnavo bilakula yogya nathI ema sthita thAya che. ja vaizeSikonA mate amarta evA kALa-dizAdi padArtho pratyakSathI agahIta manAya che. eTale teonI paTAdi avayavI paNa agRhIta mAnavAno prasaMga Ave, je aniSTa che... * Ama, (1) paramANu, (2) paramANusamUha, ke (3) avayavI - A traNamAMthI ekene bAdhArtha tarIke mAnI zakAya nahIM... phalataH ghaTAdi koI bAhya padArthanuM astitva ja nathI, ema yogAcAre potAno bAhyArthaabhAva pakSa batAvyo... hajI AgaLa, bAhyarthanAM nAstitva mATe, eka sacoTa yukti batAve che... 1. 'svabhAvAntarAbhavanAt anyathA' iti g-paatthH| 2. 'samastyayuktyayogAt' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 875 anekAntajayapatAkA (paJcamaH sa hi saMvadenagrAhyaH syAt / tacca sAkAramanAkAraM vA |saakaartve'pi svAkAraM viSayAkAraM veti / yadi svAkAraM tameva tad vedayet kathamanenArtho gRhIto nAma ? atha arthAkAraM jaDarUpatA'sya, anyathA tadAkAratvAbhAvaH / (22) anAkAratve tu pratikarmavyavasthA....... ...............* vyAkhyA * eva iti sthitam / dUSaNAntaramAha na cetyAdinA / na ca arthe satyapi-paramANvAdirUpe tadgrahaNopAyaH-arthagrahaNopAyaH samasti-vidyate / na ca kuta ityAha-yuktyayogAt kAraNAt / enamevAbhidhAtumAha-sa hItyAdi / sa yasmAdarthaH saMvedanagrAhyaH syAt-vijJAnagrAhyo bhavet / tacca-saMvedanaM sAkAramanAkAraM vA, syAditi vartate / sAkAratve'pi sati svAkAraM viSayAkAraM veti / sarvathA'pi doSa ityetadAha-yadi svAkAraM saMvedanaM tataH tameva svAkAraM tatsaMvedanaM vedayet kathamanena-svAkAravedinA saMvedanena artho gRhIto nAma ? naivetyabhiprAyaH / athArthAkAraM, saMvedanamiti prakramaH, jaDarUpatA'sya-saMvedanasya; anyathA-evamanabhyupagame tadAkAratvAbhAvaH-arthAkAratvAbhAvaH / asya saMvedanasya svarUpaniyatatvAditi bhAvaH / anA ............... manetarazmi .... - arthagrahaNanI asaMgatatA - (21) 'tuSyatu durjanaH' nyAyathI, hAya arthanI sattA mAnI 55 do, to 55 te arthana add| karavAno koI upAya ja nathI, kAraNa ke arthagrahaNa vize yuktio ghaTatI nathI. te A pramANe - ___ote. pArtha, saMvehanathI yA Toya, to tene adde| 42nA2 saMvehana cha - (1) saa||2, 3 (2) anAra? (1) zrI. sa.2. hoya, to te saMvehanamA ono mA2 cha ? | (5) potAno zAna112, 3 pachI (5) pahAyano bhADA ? prazna : 59 // mAvA viDayo bharo cho? uttaraH kAraNa ke A badhA vikalpa pramANe tamArA mate doSa Ave che. juo (ka) jo saMvedanamAM potAno (jJAnarUpa) AkAra hoya, to te saMvedana, potAnA jJAnAkArano ja anubhava karaze (arthano anubhava nahIM) to pachI AvA (svAkAra) saMvedana dvArA arthanuM grahaNa thayuM, evuM zI rIte kahI zakAya ? eTale tenA dvArA arthanuM grahaNa na ja kahevAya. (kha) have jo tene arthakAra mAno, arthAt te jJAnamAM arthano AkAra mAno, to to te jJAnane jaDarUpa mAnavAno atiprasaMga Avaze ! (anyathAga) bAkI jJAnane jaDa mAnyA vinA, temAM jaDa arthano mA2 bhAvI nahI... (59 zAna 4 jane me to ne 5STa nathI...) e rIte, jJAnane sAkAra mAnavAmAM puSkaLa doSo che. 1. 'vedayate' iti k-paatthH| 2. 'rUpatA syAt, anyathA' iti ga-pAThaH / 3. 'vedayate' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ......... dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 876 'nupapattiH, nibandhanAbhAvAt, tatsattAmAtrasya sarvatrAvizeSAt, (23) pratyAsatteranibandhanatvAt tasya suptAdikalpatvAt ityasanneva bAhyo'rtha iti // - cahyA . kAratve tu, saMvedanasyeti prakramaH, kimityAha-pratikarmavyavasthA'nupapattiH, sarvavastUnAM tadanAkAratvAvizeSAdityarthaH / ata evAha-nibandhanAbhAvAt / abhAvazca tatsattAmAtrasya-anAkArasaMvedanasattAmAtrasya sarvatrAvizeSAt, pratyAsatteH-dezakRtAyA arthaM prati anibandhanatvAt / ............ ............... anekAMtarazmi (22) (2) eTale jo jJAnane anAkAra ( nirAkAraghaTAdi koI paNa padArthanA AkArathI rahita) mAnazo, to niyata karmanI (=viSayanI) vyavasthA thaI zakaze nahIM. ghaTajJAna mAtra ghaTane ja viSaya kare che, paTane nahIM. paTajJAna mAtra paTane ja viSaya kare che, ghaTane nahIM. Ama, dareka jJAnano viSaya niyatarUpe vyavasthita che. paNa A niyatatAnI pAchaLa kAraNa e ja ke, ghaTajJAnamAM mAtra ghaTano ja AkAra che, eTale te paTAdine choDIne mAtra ghaTane ja viSaya kare che... paNa have, jo te jJAnamAM ghaTano AkAra paNa na mAno, to te jJAna dvArA mAtra ghaTane ja viSaya karavAnuM koI kAraNa raheze nahIM, kAraNa ke jJAnanI sattA to ghaTa-paTAdi tamAma viSayo vize avizeSa - samAna che... (to pachI te, ghaTa sivAya paTAdinuM paNa grahaNa karaze ja ne ?) bhAva e ke, jJAnane tame nirAkAra mAno cho, eTale temAM ghaTAkAra-paTAkAra eke AkAra nathI - Ama, anAkArarUpe to te ghaTa-paTAdi tamAma padArtho vize sarakhuM che, to pachI ghaTajJAna, AkAra na hovA chatAM jema ghaTanuM grahaNa kare che, tema paTanuM grahaNa paNa kema na kare ? (ane e rIte jo paTanuM paNa grahaNa karaze, to te jJAnanA viSaya tarIke te niyata padArthanI vyavasthA zI rIte thaI zakaze?) (23) vaizeSika anAkArarUpe bhale badhA padArtho samAna hoya, paNa prayAsatti (=saMnidhAna)nA kAraNe, ghaTajJAnathI mAtra saMnihita evA ghaTanuM ja grahaNa mAnIe to ? - vivaram ___17. pratikarmavyavasthA'nupapatti: kuta ityAha-sarvavastUnAM tadanAkAratvAvizeSAditi / avidyamAna AkAro yatra tadanAkAraM tasya bhAvo'nAkAratvaM tasya jJAnasyAnAkAratvaM tadanAkAratvaM tasyAvizeSAt / keSAM sambandhI avidyamAna AkArastatretyAha-sarvavastUnAM-ghaTapaTAdInAm / vivakSitaghaTajJAnaM hi na ghaTAkAraM, nApi paTAdyAkAram / ato'nAkAratvAvizeSAt kathaM ghaTasyaiva tajjJAnaM, na tu paTAderapIti ? // ja ghaTajJAna'no artha ghaTaviSayakajJAna che, ghaTamAM viSayatArUpa karyatA che. eTale ja te ghaTa karma bane ane tene dvitIyA lAge... eTale "karma tarIke ahIM viSayabhUta padArtha samajavo... For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 877 anekAntajayapatAkA (pagnama: __(24) etadapyayuktam, anAlocitAbhidhAnAt / tatra yaduktam-'paramANavastAvada vyAM anibandhanatvaM ca tasya-anAkArasaMvedanasya suptAdikalpatvAt / 'Adi'zabdAnmattAdigrahaH / suptasya hi pratyAsannetarayorna kazcid vizeSastadavabodhaM prati iti bhAvanIyam / iti-evamasanneva bAhyo'rtha iti yogAcAramatam / etadiha pUrvapakSaH / / etadAzaGkayAha-etadapi-pUrvapakSoditamayuktam / kuta ityAha-anAlocitAbhidhAnAt / etadeva darzayati tatretyAdinA / tatra yaduktaM pUrvapaH-'paramANavastAvadadhyakSeNa na pratIyante' --- anekAMtarazmi .... bauddha: paNa e rIte mAnavuM yogya nathI, kAraNa ke nirAkAra jJAna to suptavyakti - unmatta vyaktine thatAM jJAna jevuM che... eTale te jJAnane AzrayIne, dUra-najIka padArthanI koI vizeSatA ghaTatI nathI... bhAva e ke, sUtelA vyaktine najIkanAM ja padArthanuM svapna Ave, dUranA padArthanuM nahIM - evuM nathI... tene to avizeSapaNe dUra-najIka tamAma padArthanuM svapna Ave che... tema nirAkAra jJAnathI paNa najIkanuM ja grahaNa thAya evuM niyamana karI zakAya nahIM. avaLI, jo nirAkAra hovA chatAM paNa najIkanuM ja grahaNa thAya evuM mAno, to ghaTajJAnathI - ghaTanuM paNa grahaNa nahIM thAya, paNa ekadama saMnihita evI AMkhanI kIkI-pAMpaNonuM ja grahaNa mAnavuM paDaze ! je bilakula anubhavasiddha nathI..) eTale pratyAttinA kAraNe paNa, niyata viSayavyavasthA na ghaTAvI zakAya... tethI jJAnane nirAkAra mAnavAmAM paNa doSa Ave che... tethI kharekhara to arthanuM grahaNa ja saMgata nathI... niSkarSa Ama, kharekhara to ghaTAdi bAhya padArthanuM astitva ja nathI. to pachI te jaino ! tame sadasadAdirUpatA kone AzrayIne ghaTAvo cho ? eTale pahelA cAra adhikAramAM kareluM tamAruM badhuM nirUpaNa viMdhyAsutane alaMkRta karavA jevuM thayuM.. (A pramANe bAhyarthanA nirAsa mATe yogAcAre potAno vistRta pUrvapakSa rajU karyo... have graMthakArazrI Ano jaDabAtoDa javAba Apaze, je uttarapakSa A adhikAranA caramAMza sudhI cAlaze... te haMve joIe -) - bAlArthasAdhaka + cogAcAramatabhejaka uttarapakSa - (24) syAdvAdI: tamAruM badhuM kathana ayukta che, kAraNa ke vicAryA vinAnA pralAparUpa che, te A pramANe : * paramANunA astitvanuM sacoTa samarthana pUrvapakSamAM tame je kahyuM hatuM ke "paramANuo pratyakSathI to pratIta thatAM nathI... vagere" - uttarapakSane barAbara samajavA, pUrvapakSanI ekeka vAtanuM ekavAra barAbara avalokana karI levuM... 2. ' Tatame pRSTha' | 2. "pratIti mAvo' rUti Tu-pATha: rU. 85tame pRche ! For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 878 thi#Ara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA - > dhyakSeNa na pratIyante' ityAdi, etadapyayuktam, vikalpAnupapatteH / tathAhi-kiM sarvathA na pratIyante, Ahosvit kathaJcit ? yadi sarvathA, tadasiddham, kathaJcit pratIteH, teSAM sAdhAraNAsAdhAraNarUpatvAt citrasvabhAvatvAt pratyekatvaikatvapariNAmabhAvAt, ( 25) sAdhAraNarUpapratIteH tathA'nubhavabhAvAt, vicchinnArthagrahaNasvabhAvasaMvedanAvedanAt, tsmija vyArahyA ityAdi, etadapyayuktam / kuta ityAha-vikalpAnupapatteH / enAmevAha tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / kiM sarvathA na pratIyante, Ahosvit kathaJcit na pratIyante ? yadi sarvathA, tat-etadasiddham / kuta ityAha-kathaJcit pratIte:-sAdhAraNarUpatayA / ata evAhateSAM-paramANUnAM sAdhAraNAsAdhAraNarUpatvAt / etaccaivamityAha-citrasvabhAvatvAt pratyekatvaikatvapariNAmabhAvAt / ekatvaM skandhapariNAmaH / evaM sAdhAraNarUpapratIteH / teSAM pratItizca tathA'nubhavabhAvAt-bahirmukhAvabhAsatayA / enamevAha-vicchinnArthagrahaNasvabhAvasaMvedana - anekAMtarazmi .. te kathana ayukta che, kAraNa ke ahIM vikalpo ghaTatAM nathI. te A pramANe - paramANuonI pratIti, zuM?(1) sarvathA nathI thatI, ke (2) kathaMcit nathI thatI? ((2) jo kathaMcit (koIka prakAre) nathI thatI, to bIjA koI prakAre to paramANunI pratIti zakya ja che... eTale paramANuono niSedha thaI zakaze nahIM.) (1) have jo sarvathA teonI pratIti nathI thatI evuM kahezo to te vAta asiddha che, kAraNa ke kathaMcit (koIka prakAre=sAdhAraNarUpe) to paramANunI pratIti thAya ja che... praznaH kaI rIte jarA batAvazo? uttaraH juo paramANuo citrasvabhAvI (=alaga alaga anekasvabhAvavALA) che, eTale teomAM judA judA aneka pariNAmo che : (ka) pratyekatvapariNAma=paramANuono svataMtrarUpe astitva hovAno svabhAva, ane (kha) ekatvapariNAma=paramANuono paraspara bhegA maLIne eka skaMdharUpe (samUha-jaththArUpe) astitva hovAno svabhAva che... AvuM hovAthI, judA judA pariNAmane AzrayIne teonuM judA judA rUpe astitva sAbita thAya che... eTale paramANuo (ka) pratyekatvapariNAmane AzrayIne asAdhAraNa (kapara paramANuthI videza)rUpa che, ane (2) ekatvapariNAmane AzrayIne sAdhAraNa (paraparamANuo sAthe anugata) rUpa che - Ama, paramANuo sAdhAraNa - asAdhAraNarUpa che... (25) prazna : A baMne rUpamAMthI ApaNane kayA rUpe paramANunI pratIti thAya che? uttara : ApaNane sAdhAraNarUpe paramANunI pratIti thAya che, kAraNa ke bahirmukha avabhAsarUpe rU. "patalurum' ta Tu-paDhi: I 2. 'pratyevaM tva' ti -paDhi: 2. 'mAvetavetA' ti ja-pATha: 4. pUrvamudrite tu 'saMvedanAvedanAt' ityazuddhapAThaH, atra tu D-pratAnusAreNa zuddhiH / For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (pazcamaH nnasatyasyAsiddheH duSTakezAdijJAnasya tadAbhAsatvAt, tasyApi tadbalenaiva pravRtteH bhinna bAbA x vedanAt tasminnasati-vicchinne'rthe asyAsiddheH / vicchinnArthagrahaNasvabhAvasaMvedanavedane'sya kathaM tarhi duSTakezAdijJAnamitthamityAzaGkayAha-duSTakezAdijJAnasya / 'Adi' zabdAt candrAdijJAnagrahaH / tadAbhAsatvAt-vicchinnArthagrahaNasvabhAvasaMvedanavedanAbhAsatvAt / tathA tasyApi - 879 * anekAMtarazmi (=bAhyapadArthagata AkAranA prakAzarUpe) tevI pratItino spaSTapaNe anubhava thAya che. te A pramANe - saMvedana te (vicchinna=) judA evA arthane (sAdhAraNarUpe) grahaNa karavAnA sthaMbhAvavALuM che. AvA saMvedanano spaSTapaNe anubhava thAya che... have jJAnathI judA arthanuM astitva nahIM mAno, to vicchinna arthane grahaNa karanAra saMvedanano je anubhava thAya che, te anubhava siddha thaI zakaze nahIM... eTale e anubhavanI siddhi mATe, tathAvidhasaMvedanagrAhya judA judA paramANuonuM astitva mAnavuM ja rahyuM... * duSTajJAnane laIne vyabhicAra AzaMkAno nirAsa bauddha : jo jJAna vicchinna arthane ja grahaNa karanAruM hoya, to AkAzamAM thatuM be candranuM jJAna, kezajJAna, te badhA jJAno kema vicchinna arthane grahaNa karanAra nathI ? (te paNa tevA hovA ja joIe ne ?) paNa hakIkatamAM jema teo candra/kezAdi vinA paNa tenuM jJAna kare che, tema prastuta saMvedana paNa artha vinA ja tenuM grahaNa karanAra hoI zake. eTale tene AdhAre paramANunuM astitva siddha thAya nahIM... syAdvAdI : are bauddha ! kezajJAnAdi to vicchinna arthane grahaNa karanAra saMvedanarUpa nathI, paNa saMvedanAbhAsarUpa che. eTale tenI utpatti to vicchinna artha vinA paNa zakya che... paNa tathAvidha yathArtha saMvedana to, vicchinna artha vinA bilakula saMgata thAya nahIM... (eTale tevA jJAnanuM to arthane laIne ja astitva mAnavuM joIe ane eTale paramANuonuM paNa astitva che ja...) // * duSTajJAnanI paNa vastunimittakatA bIjI vAta, kharekhara to te duSTa kezajJAna - dvicandrajJAnAdi paNa, vicchinna arthanA baLe ja pravRtta thAya che... Azaya e ke, (1) kezajJAnamAM tevA kiraNAdirUpe pariNamelA paramANuo ja nimitta bane, (2) dricandrajJAnamAM ekacandrarUpe rahela pa2mANuo ja nimitta bane che... bAkI kiraNa/candrarUpe 2hela paramANu vinA to tevuM duSTajJAna paNa saMgata nathI... (zuM sAva ja aMdhArAmAM kezajJAna thAya che ? * ahIM sAdhAraNarUpe pratIti kahevAno bhAva e lAge che ke, pratIti skaMdha - samUharUpe thAya che. eTale sAdhAraNarUpa=paramANunA samUhanuM svarUpa; je dareka paramANunuM vilakSaNa nathI, paNa badhAnuM bheguM thaIne bane che ane te rUpe ja pratIti thAya che... chu. 'pratIte:' kRti -pATa: I 2. pUrvamudrita tu 'vevanasya' kRti pA:, atra tu -pratapAd: I rU. 'jJAnamityA' rUti -pATa: I For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... ... madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 880 doSopayogApekSaNAt, anyathA tadanupapatteriti / (26) anena sthUlAkArasaMvedanAt tasya ca teSvabhAvAdityAdyapi yaduktaM tat pratyuktam tatsAdhAraNarUpasyaiva tattvataH sthUlAkArarUpatvAt tasya teSvabhAvAsiddheriti / (27) evaM ca 'nApyanumAnasya viSayaH, vyodhyA A duSTakezAdijJAnasya tabalenaiva-vicchinnArthabalenaiva pravRtteH / pravRttizcaivaM bhinnadoSopayogApekSaNAt, bodhAtiriktatimirAdyupayogApekSaNAdityarthaH / anyathA-evamanabhyupagame tadanupapatte:duSTakezAdijJAnAnupapatteH, na kAraNAbhede kAryabheda iti bhAvanIyamiti / etena-anantaroditena sthUlAkArasaMvedanAt tasya ca teSvabhAvAdityAdyapi yaduktaM pUrvapakSe tat pratyuktam / kathamityAha-tatsAdhAraNarUpasyaiva-paramANusAdhAraNarUpasyaiva tattvataH sthUlAkArarUpatvAt tasya - anekAMtarazmi ja athavA zuM candranA astitva vinA be candranuM jJAna thAya che?) eTale mAnavuM ja rahyuM ke, te duSTajJAna paNa kharekhara to vastubaLe ja pravRtta thAya che... prazna : jo AvuM hoya, to teonI viparIta pravRtti kema thAya che? Azaya e ke, jo eka candrane laIne ja te jJAna pravartatuM hoya, to temAM be candrano pratibhAsa kema thAya? uttara juo, te jJAnanI pravRtti vakhate, jJAna sivAya bIjA timirAdi doSanI paNa apekSA rahe che ane eTale ja te jJAna viparItarUpe pravarte che... (anyathA=) bAkI jo te jJAnamAM doSopayoganI apekSA na mAno, to duSTajJAna kharekhara to saMgata ja na thaI zake... kAraNa ke eka ja candrarUpa kAraNathI, (1) ekacandraviSayaka yathArthajJAna, ane (2) be candraviSayaka ayathArthajJAna... ema be judA judA jJAnarUpa kArya thaI zake nahIM phalitArthaH tethI dareka jJAnanAM nimitta tarIke vicchinna arthane mAnavA ja rahyA.. eTale tathAvidha saMvedanagrAhya judA judA paramANunuM avazya astitva siddha thaze. pUrvapakSInA anyakathanano nirAsa - (26) A pramANe paramANuonuM sAdhAraNarUpe saMvedana thatuM hovAthI, pUrve tame je kahyuM hatuM ke - "ApaNane sthUlAkArarUpe bAhyarthanuM saMvedana thAya che, paNa Avo cUlAkAra paramANuomAM to che nahIM. to pachI tenA viSaya tarIke paramANunuM astitva zI rIte siddha thAya? ... vagere" - te kathanano paNa nirAsa thAya che, kAraNa ke paramANuono skaMdhAdirUpano sAdhAraNAkAra, e ja to paramArthathI teono sthUlAkAra che ne Avo cUlAkAra ja paramANuomAM rahelo che... eTale te paramANuomAM sthUlAkArano abhAva bilakula siddha nathI... phalataH skUlAkAra saMvedananA viSaya tarIke sAdhAraNarUpa cUlAkAra 2. 'yo IItu kSepaVII' rUti -paDhi:. 2. draSTaa 8ddatamaM pRSTha patra Avatomud:, na tu zabdaza:. rU. 'RTImeDhA martha' rUti pATha: . 4. 'bAvAhityafpa' kRti -pAThaI 6. 8ddatane ke For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA ( paJcamaH avyabhicAriliGgAbhAvAt' ityAdyapi yaduktaM taduktimAtrameva, teSAM kathaJcit pratyakSasiddhatvAt pratyakSasya cAnumeyatvopapatteH, tathAvidhavijJAnasya tattathAbhAvamantareNa samyagnyAyato'yogAt, antarvAsanAta eva bhAvAsiddheH, (28) bodhamAtratattvavAdinastasyA evAyogAt, tanmAtrasya sarvabodheSu bhAvAt tattvena bhedAnupapatteH, bhinnajAtiyakAryAyogAd 881 o * vyAkhyA sthUlAkArasya teSu-paramANuSu abhAvAsiddheriti / evaM ca 'nApyanumAnasya viSayaH, avyabhicAriliGgAbhAvAt' ityAdyapi yaduktaM pUrvapakSaM taduktimAtrameva, nirarthakamityarthaH / teSAM - paramANUnAM kathaJcit - kenacit prakAreNa sAdhAraNarUpatayA pratyakSasiddhatvAt pratyakSasya ca-vastunaH anumeyatvopapatteH / etadevAha - tathAvidhavijJAnasya tatsAdhAraNarUpapratibhAsino vikalpAtmakasya tattathAbhAvamantareNa teSAM - paramANUnAM tathAbhAvaM - sAdhAraNarUpatayA bhAvamantareNavinA / kimityAha-samyagnyAyataH - atigambhIranirUpaNAnyAyena ayogAt kAraNAt / ayogazca antarvAsanAta eva bhAvAsiddheH tathAvidhavijJAnasya / asiddhizca bodhamAtratattvavAdina:.....aneaMtarazmi paramANuonuM astitva hovAmAM koI bAdha nathI... * anumAnanA viSaya tarIke paramANunI saMgati - (27) uparokta kathanathI, bIjuM tame je kahyuM hatuM ke - "paramANu te anumAnano paNa viSaya nathI, kAraNa ke te paramANune avyabhicArI evuM koI liMga nathI... vagere" te paNa mAtra bolavA pUratuM ja che, kAraNa ke paramANu kathaMcim (=koIka prakAresAdhAraNarUpe) pratyakSasiddha che ane jenuM pratyakSa thatuM hoya, te anumAnano viSaya paNa banI ja zake, emAM koI asaMgati nathI. A ja vAtane jaNAve che - 52mANuonuM sAdhAraNarUpe thatuM vikalpa vijJAna, paramANuonuM sAdhAraNarUpe astitva mAnyA vinA na ja ghaTI zake, evuM samyag nyAyathI (=atigaMbhIra nirUpaNathI) spaSTapaNe jaNAI Ave che. bauddha : paramANurUpa bAhyArthane mAnyA vinA, zuM aMdara rahelI vAsanAthI ja, tevA vikalpavijJAnanI saMgati na thaI zake ? syAdvAdI : nA, bilakula nahIM, kAraNa ke tame to mAtra jJAnAdvaitavAdI cho, eTale tamArA mate jJAna sivAya vAsanA jevA koI tattvanuM astitva ja ghaTatuM nathI (ke jenA AdhAre sAdhAraNAkAra vikalpanI saMgati tha zaDe...) (28) bauddha : paNa jJAnAdvaita hovA mAtrathI vAsanA kema na ghaTe ? e vAta jarA barAbara samabhavazo ? 1. 856 tame pRSThe / 2. 'pratyakSatvasiddha0' iti ka-pAThaH / 3. 'jJAnasya tathAbhAva0' iti ga-pAThaH / pRSThe / For Personal & Private Use Only 4.856 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 882 vastuto bhedakAbhAvAt, (29) tadbhedamAtrasyAprayojakatvAt tadbhAve'pi tathAkAryabhedAsiddheH, buddhabodhabhedeSu tathA'bhyupagamAditi tadbhAvo'pi na tattvatastadatiriktavastuvyatirekeNeti vakSyAmaH // vAdinaH tasyA eva-antarvAsanAyA eva ayogAt / ayogazca tanmAtrasya-bodhamAtrasya sarvabodheSu-bhuvanAntargateSu bhAvAt-kAraNAt / tataH kimityAha-tattvena-paramArthena bhedAnupapatteH sarvabodhAnAm / tataH kimityAha-bhinnajAtIyakAryAyogAt / ayogazca vastutaH-paramArthena bhedakAbhAvAt, tadbhedamAtrasya-bodhabhedamAtrasya / kimityAha-aprayojakatvAt / aprayojakatvaM ca tadbhAve'pi-bodhamAtrabhedabhAve'pi / kimityAha tathAkAryabhedAsiddheH-vijAtIyatvena kAryabhedAsiddheH / asiddhizca buddhabodhabhedeSu-anekabuddhasambandhiSu tathA'bhyupagamAt-vijAtIyatvena kAryabhedAsiddhayabhyupagamAt, na hi tato'zuddhalakSaNajanmetyabhyupagamaH / evaM taduktimAtrameva iti - anekAMtarazmi .... syAdvAdIH juo na mAtra bodharUpatA to saMpUrNa jagatamAM rahelA tamAma bodhomAM (judA judA vyaktine thatAM judA judA bodhomAM ane ekasaMtAnamAM paNa judA judA bodhomAM - A badhA bodhomAM) avizeSa=samAna che... eTale bhavana aMtargata tamAma bodhomAM paramArthathI to koI bheda ja nahIM rahe, (bhedanI asaMgati thaze...) eTale bodhavizeSane vAsanArUpa mAnI zakAya nahIM... prazna : te bodhomAM paraspara bheda na rahe to zuM thAya? uttara : thAya e ja ke, te bodho samAna thaI javAthI, teo dvArA bhinnajAtIya=judA judA prakAranAM kAryo thaI zakaze nahIM... Azaya e ke, ghaTajJAna ghaTanizcayarUpa kArya kare che, paTajJAna paTanizcayarUpa kArya kare che... Ama, judA judA jJAno alaga-alaga prakAranA kAryo kare che. paNa have tevuM nahIM rahe, kAraNa ke paramArthathI to te jJAnono koI bhedaka ja nathI, ke je te jJAnono bheda karI, te te jJAna dvArA te te kAryonI saMgati karAve... (29) bauddha : judA judA bodho, judA judA vyaktimAM ke eka ja vyaktimAM judA judA kALe rahelA che... eTale zuM te bodho ja potAnA bhedaka na bane ? syAdvAdI : paNa bodhabhedamAtra te prastutamAM (jJAnothI bhinnajAtIyarUpe kAryonI utpattinI siddhimAM) aprayojaka che. arthAt niSphaLa che, kAraNa ke bodhabheda hovA mAtrathI vijAtIyarUpe kAryabhedanI siddhi thaI zake nahIM. juo - tame aneka buddha sarvajJo mAno cho, ne A badhA sarvajJonuM jJAna vyaktidITha alaga-alaga che, chatAM paNa te badhA jJAnonuM zuddha svalakSaNarUpa sajAtIya kArya ja tame mAno cho, bhinnajAtIya kArya nahIM - have jo bodhabhedamAtrathI bhinnajAtIya kArya thatuM hoya, to ahIM paNa ko'ka sarvajJagata bodhathI zuddhasvalakSaNane janma thato hoya, to koka bIjA sarvajJagata bodhathI azuddha svalakSaNano paNa janma thavo joIe ne? e rIte vijAtIyarUpe kArya thavuM joIe ne? paNa tevuM For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 883 anekAntajayapatAkA (54ma: (30) yaccoktam-'na ca yogigrAhyA iti nyAyyaM vacaH, pramANAbhAvAt' ityAdi tadapyayuktam, teSAM sAdhAraNAsAdhAraNarUpatvAt kAtsyena nirAvaraNajJAnaireva grahaNAt / - cAraNya sthitam / ihaivAbhyuccayamAha-tadbhAvo'pi-buddhabodhabhedabhAvo'pi na tattvataH-paramArthena tadatiriktavastuvyatirekeNa-bodhAtiriktavastuvyatirekeNa dezAdyabhAveneti vakSyAma upariSTAt // yaccoktaM pUrvapakSagrantha eva-'na ca yogigrAhyA iti nyAyyaM vacaH, pramANAbhAvAt' ityAdi tadapyayuktam / kuta ityAha-teSAM, prakramAt paramANUnAM, sAdhAraNAsAdhAraNarUpatvAt / tataH kimityAha-kAtsyena-sampUrNatayA nirAvaraNajJAnaireva yogibhirgrahaNAt / syAdetanna teSAM anekAMtarazmi ja to tame mAnatAM nathI... tyAM to tame vijAtIyarUpe kAryabhedano niSedha ja karo cho... eTale mAnavuM ja rahyuM ke, bodhabheda hovA mAtrathI te te jJAnonuM vijAtIyarUpe judA judA rUpe judA judA kAryo saMgata thaze nahIM... sAraH tethI sAdhAraNAkAre thatAM vijJAnanI saMgati mATe, paramANuonuM sAdhAraNarUpe astitva mAnavuM ja rahyuM... eTale AvA sAdhAraNarUpa paramANuonuM pratyakSa/anumAna thavuM saMgata ja che... lataH pUrvapakSInuM kathana vacanavilAsarUpa sAbita thAya che... (jJAnAdvaitamata, jJAnonA kAryabhedanI vAta to javA do, paNa AgaLa vadhIne te jJAnono bheda paNa ghaTato nathI - e vAta graMthakArazrI jaNAve che -). jJAnAdvaitavAdI ! kharekhara to tamArA mate, te sarvajJonAM judA judA bodha paNa saMgata thatAM nathI, kAraNa ke (1) judA judA vyaktimAM judo judo bodha che - evuM kahI tame dezathI bodhabheda siddha karyo, ane (2) eka ja vyaktimAM judA judA kALe judo judo bodha che - evuM kahI tame kALathI bodhabheda siddha karyo.. paNa tamArA mate, jJAna sivAya deza-kALa jevI bIjI koI vastu ja nathI, to pachI te deza-kALAdine AzrayIne bodhabheda zI rIte saMgata bane ?... A badhuM ame AgaLa kahIzuM.. - yogI dvArA paramANuonAM grahaNanI saMgati (30) pUrvapakSamAM bIjuM tame je kahyuM hatuM ke - "paramANuo yogIthI grAhya che - e vAta paNa nyAyasaMgata nathI, kAraNa ke temAM koI ja pramANa nathI... vagere" - te kathana paNa ayukta che, kAraNa ke paramANuo sAdhAraNa-asAdhAraNarUpa che ane AvA paramANuonuM, sAdhAraNa-asAdhAraNarUpa sarva aMzothI saMpUrNapaNe jJAna nirAvaraNajJAnavALA (=AvaraNarahitajJAnavALA=sarvajJa evA) yogIo kare che ja. (jo yogIgrAhya na hoya to tenA asAdhAraNarUpanuM jJAna thAya ja nahIM. ) bauddha te paramANuonI akArpena asaMpUrNapaNe to sattA nathI ja... (arthAt te paramANuo __1. 857tame pRSThe / 2. 'bhAvo'pi bhavatvataH para0' iti ka-pAThaH, Ga-pAThastu bhAvo'pi tattvata: paramArthena na ta60' rUDhiA rU. 867tame pRSTha For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fdhaal:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 884 syAdetanna teSAmakAtsyena satteti / satyamevametat / yadyevaM kathamarvAgdazA na tathaiva grahaH ? pratibandhakadoSAt / kathametadavagamyata iti vAcyam, jnyaanvishessdrshnaat|(31)kiidRshH punarjJAnavizeSaH ? tadgatadharmagocaraH / tathAhi-zleSmamizrIkRtasarSapayaSTau dUrAsanna ja cAhya paramANUnAmakAtsnyena satteti / etadAzaGkayAha-satyamevametat, naiva teSAmakAtsyeMna satteti / parAbhiprAyamAha yadyevamityAdinA / yadyevaM-na teSAmakAtsnyena sattA, tataH kathamarvAgdRzAchadmasthena pramAtrA na tathaiva, yathA tatsattA kAtsyenetyarthaH, grahaH-paricchedaH ? etadAzaGkayAhapratibandhakadoSAt-karmAparAdhena na tathAgrahaH / kathamityAdi / kathametadavagamyate yaduta pratibandhakadoSAnna tathAgraha iti vAcyam / etadAzaGkayAha-jJAnavizeSadarzanAt, prakramAdaNuSveva jJAnabhedadarzanAdetadavagamyate yaduta pratibandhakadoSAnna tathAgraha iti / kIdRzaH punarjJAnavizeSa iti pRSTaH sannAha-tadgatadharmagocaraH, prakramAdaNugatadharmaviSayaH / etadbhAvanAyaivAha-tathAhI - anekAMtarazmi . saMpUrNapaNe ja rahe che ne ?) syAdvAdIH hA, ekadama sAcI vAta che, te paramANuonI saMpUrNarUpe sattA nathI ja, paraMtu saMpUrNarUpe ja che. bauddha : jo evuM hoya - arthAt jo asaMpUrNarUpe nahIM, paNa saMpUrNarUpe ja paramANuonI sattA hoya - to ApaNA jevA chadmastha pramAtAne, te paramANuono (asaMpUrNa mAtra sAdhAraNAkAre ja kema bodha thAya che?) sattA pramANe saMpUrNarUpe bodha kema thato nathI? syAdvAdI : juo bhAI ! ApaNA jJAna para karmanAmanuM AvaraNa che ane A AvaraNarUpa pratibaMdhaka doSanA kAraNe ja, ApaNane saMpUrNapaNe te paramANuono bodha thato nathI. bauddha paNa pratibaMdhakanA kAraNe ja ApaNane saMpUrNa bodha nathI thato, evuM zI rIte jaNAya ? syAdAdIH juo, paramANuo vize judA judA prakAranAM jJAna thAya che. ahIM vastu to sarakhI che, to pachI tevA jJAnavizeSo kema thAya che? eTale mAnavuM ja rahyuM ke, pratibaMdhakanA kAraNe ja ApaNane judA judA jJAnavizeSo thAya che. (tethI paramANuono asaMpUrNa bodha paNa pratibaMdhakanA kAraNe thAya emAM koI bAdha nathI...) (31) prazna : paramANuo vize jJAnavizeSa kevo hoya ? arthAt judA judA kevA prakAranAM jJAnavizeSo thAya? e jarA batAvazo? uttara : paramANuomAM rahelA dharmone laIne ja te jJAnavizeSo thAya che. te A pramANe na (graMthakArazrI prastuta vAtane samajAvavA eka dRSTAMta batAvavA jaI rahyA che.) chuTA chuTA sarasavanA 2. 'zAM ' ti -pAd: I 2. 'Adhana tathA prada:' ti 3-pATha: rU. 'thamevaM jagyate' kRti rupAd: I 4. 'nAtadrava khyate' rUti Tu-pATha: For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 889 Aja anekAntajayapatAkA (pazcama: dhyAmalalocanAnAM na na pratibhAsabhedaH / na cAsau na tannimittaH / na ca na nimittAntarApekSaH / na na samyagrUpa iti paribhAvanIyam / ataH pratibandhakApagamAnurUpA tatpratipattiranavadyA ... cIhyA che ...... tyaadi| tathAhItyupapradarzane / zleSmamizrIkRtasarSapayaSTau viSayabhUtAyAM kimityAha-dUrAsannadhyAmalAmalalocanAnAM-pramAtRRNAM na na pratibhAsabhedaH / "dvau pratiSedhau prakRtamarthaM gamayataH" iti kRtvA, kintu pratibhAsabheda eva / na cetyAdi / na ca asau-pratibhAsabhedo na tannimittaH-nAdhikRtasarSapAdinimittaH, kintu tannimitta eva / na cetyAdi / na ca na nimittAntarApekSaH, adhyAmalatvAdinibandhanamalAdibhAvAt nimittAntarasApekSa eva / na netyAdi / na na samyagrUpaH pratibhAsabhedaH, kintu samyagrUpa eva iti paribhAvanIyam / nigamayannAha-ata ityAdi / ataH pratibandhakApagamAnurUpA citratvAt tajjJAnAvaraNIyAdeH tatpratipattiH, prakramAt paramANupratipattiH, anavadyA ca AlambanabhAvenArvAgdRzo'pIti / sarSapayaSTau sarSapAH paramANukalpA: - anekAMtarazmi .... dANAone, zlekha jevA koI snigdha padArthathI paraspara coMTADIne, eka lAkaDI banAvavAmAM Ave. have A sarasavanI banelI lAkaDI vize, judA judA pramAtAne judI judI rIte bodha thAya che. te A pramANe ke (1) dUra ubhelA, dhyAmala-rogagrasita AMkhavALAne, teno lAkaDIrUpe bodha thAya che, ane (2) najIka rahela, nirmala netravALA vyaktine teno lAkaDIrUpe paNa bodha thAya che ane sarasavarUpe paNa bodha thAya che - Ama eka ja vastu vize judo judo pratibhAsa thavo saMgata ja che... (1) vastunimittakatA - uparokta pratibhAsabheda vastunimittaka nathI, evuM nathI... arthAt sarSAyaSTirUpa vastunimittaka ja che.. (2) nimittAMtarasApekSatA - te pratibhAsabheda vastu sivAya bIjA koI nimittanI apekSA rAkhato nathI, evuM nathI... arthAt vastu sivAya dhyAmalaroga/nirmalatAdi bIjA nimittonI paNa apekSA rAkhe che ja... (2) samyagurUpatA - te pratibhAsabheda samyaga yathArtharUpa nathI, evuM nathI... arthAt yathArtha ja che... ema vicAravuM.. upanaya : (1) sarSapa=asAdhAraNa paramANuo, (2) yaSTi=sAdhAraNarUpa paramANuo, (3) dhyAmala=jJAnAvaraNIyAdi karma, (4) nirmalanetravALA vyakti=sarvajJapuruSo, (5) dhyAmalarogavALI vyakti chadmastha pramAtA... AvI hakIkata che, mATe (1. vastunimittakatA) paramANurUpa vastune laIne, (2. nimittAntarasApekSatA) jJAnAvaraNIyAdi karmonuM AvaraNa vicitra hovAthI, jema jema pratibaMdhakarUpa AvaraNa dUra thAya, tema tema te paramANunI pratIti thAya che (3. samyagurUpatA) ane A pratIti paramANurUpa viSayane 2. "nimittAntarapekSa ' ta pATi: I For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 886 - > ca / (32) yogino'pi tatsAdhAraNAkAraM gRhNantyeveti cet, ko vA kimAha? tadgrahaNenaiva viruddhastaditaragraha iti cet, na, tenaivAsau kathaJcit / tadbhede kathaM bhinnenaiva sa iti cet, ... vyAkhyA sukhapratipattyarthamupanyastAH sAdhAraNAsAdhAraNadharmabhAktvena / yogino'pi-nirAvaraNAH tatsAdhAraNAkAraM-paramANusAdhAraNAkAraM gRhNantyeva / iti cet, etadAzaGkayAha-ko vA kimAha ? gRhNantyevetyarthaH / tadgrahaNenaiva-sAdhAraNAkAragrahaNenaiva viruddhastaditaragrahaH-asAdhAraNAkAragrahaH / iti cet, etadAzaGkayAha-na, tenaiva-sAdhAraNAkAragrahaNenaiva asau-asAdhAraNAkAragrahaH kathaJcit-kenacit prakAreNa / tadbhede-sAdhAraNAsAdhAraNAkArabhede kathaM bhinnenaiva, grahaNeneti prakramaH, saH-itaragrahaH ? iti cet, etadAzaGyAha-na bhinnenaiva-ekAntataH / kathaM tarhi sa - anekAMtarazmi che laIne thatI hovAthI anavadya che, arthAt yathArtha che. (bhAva e ke, (1) dhyAmalarogavALA vyaktine yaSTirUpe thatAM jJAnanI jema, karmarogavALA ApaNane, paramANuonuM sAdhAraNarUpe (=ghaTAdi skaMdharUpe) jJAna thavuM saMgata ja che, ane (2) nirmalanetravALA vyaktine yaSTi/sarasavarUpe thatAM jJAnanI jema, nirAvaraNa yogIone, paramANuonuM sAdhAraNa asAdhAraNa baMne rUpe jJAna thavuM saMgata ja che... A rIte sAdhAraNa/asAdhAraNa paNa paramANuonuM ApaNane mAtra sAdhAraNarUpe ja kema grahaNa thAya che? - e graMthakArazrIe samajAvyuM...). (32) bauddha: uparokta kathana pramANe to evuM mAnavuM paDaze ke, (nirmalanetravALo vyakti, jema vastunuM sarasava/yaSTi baMne rUpe grahaNa kare che, tema) yogI asAdhAraNarUpe paNa grahaNa kare che ane sAthe sAthe ApaNI jema paramANuonuM sAdhAraNarUpe paNa grahaNa kare ja che... syAdAdIH e vize koNa zuM kahe che? arthAt ApaNI jema yogIo, sAdhAraNarUpe paNa paramANuonuM grahaNa kare che - e vAta to barAbara ja che... bauddhaH jo yogI sAdhAraNa AkAranuM grahaNa kare, to tenAthI asAdhAraNa AkAranAM grahaNano virodha thaze. (sIdhI vAta che ke, yogI jo sAdhAraNarUpe grahaNa kare to temane te ja paramANunuM asAdhAraNarUpe grahaNa zI rIte thaI zake ?) syAdvAdIH juo bhAI, eka vAta samajI rAkhajo ke, paramANunA sAdhAraNa AkAranuM grahaNa thavAthI ja, koIka apekSAe (=abhedanI apekSAe) tenA asAdhAraNa AkAranuM paNa grahaNa thaI ja jAya che... bauddha : paNa AvuM kaI rIte ? sAdhAraNa - asAdhAraNa be AkArono to bheda che, to pachI bhinna evA sAdhAraNa AkAranAM grahaNathI, asAdhAraNa AkAranuM grahaNa zI rIte thaI jAya? 2. " annenaiva' ta Tu-pati: | For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 887 anekAntajayapatAkA (pagnama: na bhinnenaiva / kathaM tarhi etat spaSTamabhidhIyatAmiti cet, kathaJcidabhinneneti / (33) etaduktaM bhavati-tau sAdhAraNetarAkArau bhedAbhedena vyavasthitAviti nirAvaraNena tathaiva gRhyate |aasnnaamllocnenev yathoditasarSapayaSTau sarSapA ratnAdau vA tadguNA iti / (34) - vyAra . itaragraha etat spaSTamabhidhIyatAm / iti cet, etadAzaGkayAha-kathaJcidabhinnena tadgrahaNeneti / ihaiva bhAvanikAmAha etaduktaM bhavatItyAdinA / tau sAdhAraNetarAkArau-paramANugatau bhedAbhedena-anyonyasaMvalitau vyavasthitAviti kRtvA nirAvaraNena-yoginA tathaiva gRhyete yathA vyavasthitau / nidarzanamAha-AsannAmalalocaneneva-pramAtrA yathoditasarSapayaSTau anantaropanyastAyAM sarSapAH sAdhAraNAsAdhAraNarUpA eva / na hyasau sarSapamAtraM yaSTizUnyaM yaSTiM vA sarSapazUnyAM gRhNAti / nidarzanAntaramAha-ratnAdau vA tadguNA:-ratnaguNA iti / etadapi bhAvayannAha-na hyasau ... anekAMtarazmi - syAdvAdI : bhinna evA sAdhAraNa AkAranuM grahaNa thavAthI asAdhAraNanuM grahaNa nathI thatuM... bauddha: to ? syAdvAdIH sAdhAraNa AkAranuM grahaNa (asAdhAraNa AkAranA grahaNathI) kathaMcit abhinna evA grahaNathI thAya che ane eTale ja sAdhAraNa AkAranA grahaNathI asAdhAraNa AkAranuM grahaNa paNa thaI ja jAya che... (33) bhAva e ke, paramANumAM rahela (1) sAdhAraNa,ane (2) asAdhAraNa - baMne AkAro kathaMcit bhedabhedarUpe ( ekabIjAnI sAthe saMvalita - vyAptarUpe) rahelA che ane A rIte rahelA hovAthI, nirAvaraNajJAnI evA yogI vaDe, te rUpe ja te be AkAronuM grahaNa thAya che (sarvathA bheda ke abhedarUpe nahIM, paNa bhedabhedavidhayA paraspara saMvalitarUpe...) A vAtane dRSTAMtathI kahe che - jema najIka rahelo nirmalanetravALo vyakti, upara kahelI sarasavanI lAkaDI vize, te sarasavonuM sAdhAraNa - asAdhAraNarUpe grahaNa kare che te vyakti (1) lAkaDIthI rahita mAtra sarasavonuM grahaNa nathI karato, paNa te ja sarasavone kathaMcit lAkaDIrUpe-sAdhAraNarUpe grahaNa kare che, ane (2) sarasavothI rahita mAtra lAkaDInuM paNa grahaNa nathI karato, paraMtu te ja lAkaDInuM kathaMcit sarasavIrUpe asAdhAraNa rUpe grahaNa kare che - Ama sAdhAraNa-asAdhAraNarUpe sarasavonuM grahaNa kare che.) tema sarvajJa paNa paramANuonuM sAdhAraNa-asAdhAraNa baMne AkAre grahaNa kare che... bIjuM dRSTAMta ne jema ratnaparIkSAmAM kuzaLa vyakti, ratnane paNa jue che ane temAM rahelA ziraHzUlazamanAdi viziSTa prabhAvane paNa jue che, tema sarvajJa, paramANu ane paramANumAM rahela sAdhAraNa/asAdhAraNa AkArane paNa jue che... 2. 'mo mizritI vyava' ta Tu-paTa: I For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thaR:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 888 na hyasau sarSapAn na pazyati tathApratIteH, na ca tadyaSTimapi, ata eva hetoH / na cAnyataradapi atra na, taditarAbhAvApatteH / na ca parikalpitamapi, ata eva hetoriti / (35) evaM ratnAdiguNeSvapi tajjJamAzritya yojanIyam // - vyArA . AsannAmalalocanaH-sarSapAn na pazyati tathApratIteH-sarSapatvena pratIteH / na ca tadyaSTimapisarSapayaSTimapi na pazyati; ata eva hetoH-tathApratItereva / na cAnyataradapi-sarSapAdi atrayaSTau na; tarhi ? ubhayamasti / kuta ityAha-taditarAbhAvApatteH, anubhUyamAnaniSedheneti bhAvaH / na ca parikalpitamapi anyatarat srsspaadi| kuta ityAha-ata eva hetoH-taditarAbhAvApattilakSaNAditi / evaM ratnAdiguNeSvapi-ziraHzUlazamanAdiprabhAvAdiSu tajjJamAzritya ratnaparIkSAkuzalaM yojanIyam / na hyasau ratnaM na pazyati tathApratIteH / na ca na tadguNAnapyata eva hetarityAdri // anekAMtarazmi daSTAMta vize bhAvanA batAve che - (34) Asanna + nirmalanetravALo vyakti, sarasavone nathI dekhato evuM nathI, paNa dekhe ja che, kAraNa ke tevI (sarasavo dekhAtA hoya evI) spaSTa pratIti thAya che. e ja rIte lAkaDIne nathI dekhato evuM paNa nathI, kAraNa ke lAkaDIne dekhato hoya evI paNa spaSTa pratIti thAya che.. praznaH paNa sarSAyaSTimAM, zuM sarasava + yaSTi baMnenuM astitva mAnavuM paDe ? uttara : hA, kAraNa ke baMneno anubhava thAya che... anubhava thavA chatAM paNa jo bemAMthI ekano niSedha karazo, to bIjAno paNa niSedha karavo paDaze ane eTale to bIjAno paNa abhAva mAnavo paDaze. tethI sarSAyaSTimAM sarasava + yaSTi (=asAdhAraNa/sAdhAraNa) baMnenuM astitva mAnavuM joIe... praznaH paNa sarasava/yaSTi bemAMthI koI ekane kalpita na manAya ? uttaraH nA, kAraNa ke tenI jema to bIjAne paNa kalpita mAnavo paDavAthI, bIjAno paNa abhAva thavAnI Apatti Avaze. eTale temAM baMnenuM vAstavika astitva mAnavuM joIe.. (35) A ja vAta bIjA dRSTAMtamAM paNa samajavI - ratnaparIkSAmAM kuzala vyakti, ratnane paNa dekhe che ane tenA ziraHzUlazamanAdi viziSTa prabhAvane paNa jue che, kAraNa ke AvI spaSTa pratIti thAya che... eTale ratna/prabhAva baMnenuM akalpita astitva mAnavuM joIe... sAra: sarasava=paramANu, yaSTi paramANusamUha skaMdha... eTale yogIone paramANuonuM paramANurUpe (asAdhAraNarUpe) paNa grahaNa thAya che, ane skaMdharUpe (sAdhAraNarUpe) paNa grahaNa thAya che. tethI yogI dvArA paramANuonuM grahaNa saMgata ja che... 2. 'tata: pratIte?' ta -paDhi: I 2. '3mayamafpa Rta:' rUti -paTi: I For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 889 anekAntajayapatAkA (paJcamaH ............ ___ (36) syAdetadevaM yogibhirna te viviktA eva gRhyanta / na, kvacid grahaNAt, viviktAnAmapi bhAvAt, pudgalAstikAyavaicitryAt, vacanaprAmANyAt / tathA cArSam"khaMdhA khaMdhadesA khaMdhapaesA paramANupoggalA" iti / (37) ato viviktAste gRhyante tathAsvabhAvatvAt pratyekasarSapavat / sthUlAkArasya chadmasthenApi grahaNAnuguNyatastu eva........................................ vyAkhyA ..................... .......... ... syAdetadityAdi / syAdetat-athaivaM manyase evaM-sarSapayaSTidRSTAntena yogibhirapi-nirAvaraNairna te, prakramAt sarSapakalpAH paramANavo viviktA eva gRhyante / etadAzaGkayAha-na kvacid grahaNAd viviktAnAm / kathamityAha-viviktAnAmapi bhAvAt, prakramAt paramANUnAm / kathaM bhAva ityAha-pudgalAstikAyavaicitryAt kAraNAt / vaicitryaM ca vacanaprAmANyAddhetoH / vacanamAha tathA cArSamityAdinA "khaMdhA khaMdhadesA khaMdhappadesA paramANupoggalA" iti / atra skandhA viziSTaikapariNAmapariNatAH / skandhadezAstu vyAdivibhAgAH / skandhapradezAstatsthA eva paramANavaH / paramANupudgalAH pratyekaparamANupariNatA iti / ato ye viviktAH paramANu ............... manetirazmi .. - yogI dvArA chUTA chavAyA paramANuonuM grahaNa (36) pUrvapakSaH sarSAyaSTinA daSTAMtathI to, nirAvaraNajJAnI yogIo dvArA to skaMdha sAthenA paramANuono ja (lAkaDI sAthenAM sarasavono ja) bodha thaze... chUTA chavAyA sarasava jevA paramANuono nahI... syAdvAdIH evuM nathI, kAraNa ke koIka apekSAe chuTA chavAyA judA judA paramANuonuM grahaNa paNa saMgata ja che... zuM nirmalanetravALo vyakti, vikharAyelA sarasavone nathI joto? prazna: paNa e rIte chUTA chavAyA paramANuo hoI zake ? uttaraH hA, kAraNa ke pudgalAstikAya dravya vicitrarUpa che, eTale enA pudgalo skaMdharUpa paNa hoya ane chUTA chavAyA paramANurUpa paNa hoya... A ja vAta prajJApanAsUtramAM kahI che - pudgalAstikAya cAra prakAre che (1) skaMdha - ghaTAdirUpe koI eka viziSTa pariNAmane pAmelA pudAlo, (2) 25ddeza dhanI sAthe ho|yetaa daya-trya pAlo, (3) pradeza dhanI sAthe yedA 52 / 135 pugato, mane (4) 52bhA- chuTA chAyA pratye3pe (svataMtra - me435) 2DesA pugalo..." (50 56 1, sU. 4) (37) A pramANe lAkaDIthI bahAra rahelA sarasavonI jema, paramANupudgalo paNa tathA 1. chAyA-skandhAH skandhadezAH skandhapradezAH paramANupudgalAH / 2. 'grahaNAnugaNyatestu' iti ka-pAThaH / 3. 'khaMdhapadesA' iti Ga-pAThaH / 4. chAyA-skandhAH skandhadezAH skandhapradezA: paramANupudgalAH / 5. 'parimANu0' iti k-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA mupanyAsa iti / evaM ca 'agrAhyA ityapi kiM pramANamiti cet', ityetadAzaya yaduktamnanu tadyuktyayogaH ityetadapi tucchameva draSTavyam, tadyuktyayogAsiddheH / (38) Ahe'paramANavo hi mUrttA iSyante / mUrttatve ca satyavazyaM digbhAgabhedena bhAvyam / sati cAsmin ................... vyAkhyA .............. pudgalAste gRhyante, adhikRtakvacidgrahaNe / kuta ityAha-tathAsvabhAvatvAt teSAM-paramANupudgalAnAM pratyekasarSapavat yaSTibAhyA iti nidarzanam / sthUlAkArasya skandhapariNAmarUpasya chadmasthenApi-pramAtrA grahaNAnuguNyataH punaH kAraNAt / evamupanyAsaH skandhAH skandhadezA ityAdirUpasUtra iti / evaM cAgrAhyA ityapi kiM pramANam ? iti cet, etadAzaGkaya yaduktaM pUrvapakSagranthai-'nanu tadyuktyayogaH' ityetadapi tucchameva-asArameva draSTavyam / kuta ityAhatadyuktyayogAsiddheH, teSAM-paramANUnAM yuktyayogAsiddheriti / Aha-paramANavo yasmAnmUrttA iSyante / mUrttatve ca sati teSAM kimityAha-avazyaM digbhAgabhedena bhavitavyam / tataH kimi ...* manetirazmi svabhAvathI viviktarUpe (skaMdhathI judA rUpe) rahelA che... eTale tevA vivikta paramANuonuM grahaNa yogAmI dvaa2| saMgata 4 che... prazna : prazApanA sUtramA (1) 245, (2) sTe za... mevo bhabha dIpo? | (1) 52mA, (2) praza... mevo bhana sevAya ? uttaraH juo bhAI ! paramANuonuM grahaNa to mAtra yogIone ja thAya che. jayAre aMdhArirUpa sthUlAkAranuM grahaNa to chabasthone paNa thAya che. eTale e anusAre ja sau prathama skaMdharUpa sthUlAkArano upanyAsa karyo ane tyAra bAda skaMdhadezArirUpa AkArono upanyAsa karyo... - paramANu vize yuniayogano nirAsa - uparokta paramANuonI nibaMdhasiddhi hovAthI, pUrvapakSamAM tame "paramANuo yogIthI grAhya nathI sabhA 59 // zuM prabhA ?" - ovI AzaM upArIne 4 yuM tuM - "5252 to 52mAmI vize yuktio ja ghaTatI nathI" - te kathana paNa tuccharUpa jANavuM, kAraNa ke paramANuo vize yukti bhayoga siddha 4 nathI. (arthAt 52mAmo yustiyuta 4 cha...) (38) pUrvapakSI : humo - "52bhAzubho 5252 tamane bhUta ta13 5STa cha,ne bhUta tarI mAnavAmAM to judI judI dizAne AzrayIne, tenuM judA judArUpe astitva mAnavuM paDaze. prazna : mej (hAmeha) bhAnI same to? 1. 857tame pRsstthe| 2. 858tame pRsstthe| 3. 'bAhyasarSapavat' iti bhAti / 4. 'rUpastatra' iti ng-paatthH| 5. 857tame pRSThe / 6. 'yuktyAyogA0' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 891 (paJcamaH sAvayavatvamahattvaikatvAnekatvavicArAkSamatvAt kutaste' ityAdinA tadyuktyayoga uktaH / satyamuktaH, ayuktastUktaH, mUrttatvAdevANunAmuktadoSAbhAvAt, tattvato'bhyupagatatvAt, anyathA mUrttatvAyogAdabhyupagamAnAM cAdoSatvAditi / na yuktibAdhitA apyabhyupagamA iSTasiddhyartham, atiprasaGgAt, sarvasiddhyApatteH, tanmAtranibandhanatvAt, asamaJjasa vyAkhyA .... - anekAntajayapatAkA tyAha-sati cAsmin-digbhAgabhede sAvayavatvamahattvaikatvAnekatvavicArAkSamatvAt kAraNAt kutaste-paramANava ityAdinA granthena tadyuktyayogaH- paramANuyuktyayoga uktaH / etadAzaGkayAhasatyamuktaH-nautrAnyathAtvam; ayuktastUktaH, aghaTamAna ityarthaH / kuta ityAha-mUrttatvAdeva kAraNAdaNUnAmuktadoSAbhAvAt / abhAvazca tattvato'bhyupagatatvAt sAvayavatvAdInAm / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA sAvayavatvAdyabhAve mUrttatvAyogAdabhyupagamAnAM cAdoSatvAt / na hyabhyupagamA eva bAdhAyai bhavanti iti Aha-na yuktibAdhitA apyabhyupagamAH / kimityAhaiSTasiddhyarthaM bhavanti / kuta ityAha- atiprasaGgAt-atiprasaGgena sarvasiddhyApatteH / Apattizca tanmAtranibandhanatvAt, iSTasiddherityarthaH / evamasamaJjasatvApatteH 'na yuktibAdhitA api' ityAdi aneDAMtarazmi * uttara H to sAvayavatva - mahattva ekAnekatvarUpa vicAro ghaTI zakaze nahIM... eTale pachI te 52mANuonuM astitva zI rIte manAya ?" - e badhA kathanathI, ame paramANuo vize yuktiayoga kahI ja gayA chIe ne ? syAdvAdI H tame kahI gayA e vAta sAcI, paNa tame badhuM ayukta kahyuM che, kAraNa ke kharekhara to paramANuo mUrta hovAthI ja, uparokta eke doSa raheto nathI... prazna : paNa mUrta mAnavAmAM, zuM sAvayavatvAdi doSa nahIM Ave ? uttara : nA, kAraNa ke paramANuonuM sAvayavatvAdi to ame mAnIe ja chIe. bAkI sAvayavatvAdi na mAnavAmAM to te paramANuonI mUrtatA ja saMgata nahIM thAya... Ama, jyAre ame sAvayavatvAdi mAnatAM ja hoIe, tyAre tame kareluM sAvayavatvAdinuM ApAdAna doSarUpa na gaNAya, kAraNa ke abhyapagamo ja bAdhA mATe na bane... pUrvapakSa : paNa eka vAta samajI rAkho, ke je abhyapagama yuktibAdhita hoya, te abhyapagamo iSTasiddhi mATe banI zake nahIM. bAkI jo teone paNa iSTasiddhikA2ka manAya, to to atiprasaMga e bhAvaze, } brahmAdvaita, zabdAdvaita, zUnyavAha, IzvarartRtvavAha, ITasthanityavAha... AA jadhA sabhyupagamo paNa iSTasiddhikAraka banatAM, te badhAnI siddhi thaI jaze ! kAraNa ke tame to alyupagama mAtrathI ja ISTasiddhi mAno cho.. 1. 'ityAdinA yAvadyuktya0' iti ka- pAThaH / 2. draSTavye 858tame pRSThe / 3. 'nAnyathA0' iti ka- pAThaH / 4. 'prasaGge ca sarva0' iti Ga-pATha: / For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...... ...... 3dhivara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA tvApatteriti / (39) naitadevam, adhikRtAbhyupagamasya yuktibAdhitatvAsiddheH / tathAhiparamANavo mUrtAH, ata eva dravyasantastathAsatAM ca niyamAt kvacidavasthAnam, avasthAne cAvazyaM digbhAgabhedaH, dravyasataH sarvatra vicchedAt, anyathA'vasthAnAbhAvAt / (40) - vyArahyA che . yojanIyamiti / etadAzaGkayAha-naitadevaM yaduktaM pareNa / kuta ityAha-adhikRtAbhyupagamasyaprastutaparamANugocarasya yuktibAdhitatvAsiddheH / asiddhimevAha tthaahiityaadinaa| tathAhiparamANavo mUrtAH-rUpAdimantaH; ata eva-mUrttatvAdeva dravyasantaH-paramArthasanto vartante / tathAsatAM ca dravyasattvena niyamAt kvacidavasthAnam avasthAne cAvazyaM digbhAgabhedaH / kimatra yuktibAdhitatvam ? kuta ityAha-dravyasataH sarvatra vicchedAt kAraNAt / itthaM caitadaGgI ... anekAMtarazmi .. ane e rIte to, zUnyavAdAdinI paNa siddhi thaI jatAM badhI ja vyavasthAo asamaMjasa thaze! eTale yuktibAdhita abhyapagamo iSTasiddhikAraka mAnI zakAya nahIM... (39) syAdvAdIH tamArI vAta ekadama sAcI che, paNa e vAta amArA vize ayukta Thare che, kAraNa ke amAro (mUrta paramANuone sAvayavatvAdi mAnavArUpa) abhyapagama yuktibAdhita rUpe siddha nathI. - paramANuonI sAvayavatvAdisAdhaka sacoTa yuktio : prazna : to zuM tamArI badhI vAto yuktiyukta che? uttaraH hA, juo ne rUpa-rasAdivALA paramANuo mUrta che, rUpAdiyukta che ane mUrta hovAthI ja, teo pAramArthikarUpe sat che... have AvA sat paramANuonuM niyamAM koIka ThekANe to avasthAna (=raheThANa) mAnavuM ja paDaze kAraNa ke sIdhI vAta che ke, te sat vastu kyAMka to hovAnI ja.) e rIte jo tenuM kyAMka avasthAna mAnazo, to to avazya diggAgabheda (=judI judI dizAne AzrayIne te paramANuonAM judA judA aMzo) mAnavo ja paDaze, emAM yuktibAdhita zuM che? kAMI nathI, kAraNa ke paramArthasat evA asarvagata padArthano badhI ja dizAomAM viccheda (paryata=cheDAno sparza) hoya ja che. bhAva e ke, te paramANu jyAM raheze, tyAM to tenuM astitva che ja, paNa te sivAya tenI AjubAju, upara-nIce Adi badhI ja dizAomAM tenA paryatabhAgano sparza paNa mAnavo ja joIe - jo AvuM na mAnavAmAM Ave, to te paramANunuM avasthAna (=raheThANa) ja nahIM ghaTe, kAraNa ke paramArthasat * vivaUTY .. 18. dravyasata: sarvatra vicchedAt kAraNAditi / paramArthasato'sarvagatasya padArthasya sarvAsu dikSu vicchedena paryantalakSaNena bhAvyamityarthaH / / For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (paJcamaH ............. ............. svAtmanyevasthAnamiti cet, na tatrApi na sarvatra vicchedH| yadi nAmaivaM tataH kimiti cet, hanta tattadigbhAgabhedasiddhiH / kA punaratra bhAvaneti cet, pUrvAdipradezeSu tadabhAvaH, naitadapradezeSu bhAvyata iti cet, tadbhAve samAdhIyatAM cetaH, naivaM sati sa niravayava eva / . vyAkhyA - kartavyam, anyathA avasthAnAbhAvAt saMto'sarvagatasya sarvatra vicchedamantareNa kathamavasthAnamiti paribhAvanIyam / svAtmanyevAvasthAnamiti cet, ekAntaniraMzaparamANuvAdimatametat / etadAzaGkayAha-na tatrApi-svAtmanyavasthAne na sarvatra vicchedaH, kintu viccheda eva / yadi nAmaivaM-sarvatra vicchedaH, tataH kim ? iti cet, etadAzaGkayAha-hanta digbhAgabhedasiddhiH / kA punaratra-digbhAgabhedasiddhau bhAvanA ? iti cet, etadAzaGkayAha-pUrvAdipradezeSu vAstaveSu tadabhAvaH, prakramAdaNvabhAvaH / naitadityanantaroktaM apradezeSu aNuSu bhAvyate / iti cet, anekAMtarazmi . asarvagata padArthanuM, bIjI badhI dizAomAM potAnA paryatabhAganA sparza vinA zI rIte avasthAna thaIza ? ... me madhI mAnato viyAvI... (40) vaizeSi : are haina ! 52mAzumo to te niravayava cha, to tene tame sAvayava mAnavAno prayAsa kema karo cho? teno dibhAgabheda che ja nahIM, tenuM to mAtra potAnA svarUpamAM ja bhavasthAna cha, me sivAya bI yAMya nahI... syAdvAdIH juo bhAI, svarUpamAM ja bhale tenuM avasthAna hoya, to paNa teno badhI dizAmAM viccheda nathI, evuM nathI... arthAt te badhI dizAomAM potAnA cheDAnA paryata avayavanA) sparzathI 2yo 4 cha... prazna : mArIta teno sarvatra (=dhI 4 hizAmai) vicche (=potAnAchethI spaza) Doya to zuM thayuM? uttara : to to hibhAgame 4 siddhi thayo... praznaH kaI rIte tenI siddhi thAya - e bhAvanA amane batAvazo? uttara : juo ne madhyapradezamAM paramANu paripUrNarUpe rahe che ane te ja paramANu, bahAra rahelI ........... vivaraNam .......... ............. 19. sato'sarvagatasyeti / sata:-paramArthato vidyamAnasyAsarvagatasya-pratiniyatadezavyApina:, na tvAkAzavat sarvagatasya / / 20. prakramAdaNvabhAva iti / ayamatrAbhiprAya:-madhyapradeze vartate paripUrNaH paramANuH; tadahivartiSu 1. 'taddigbhAga0' iti ka-pAThaH / 2. 'naitat pUrvAdipradezeSu tadabhAva(?)tyanyataroktaM atra pradezeSvaNuSu bhAvaH iti' iti ng-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 894 (41) bhavatu nAmaivaM tataH kim ? kathaM nu tat paramANutvam ? nanu tadalpatarAbhAvena, kathaM tato nAstyaparaH ? sarvAlpasya vivakSitatvAt, (42) kathaM tathAdigbhAgabhedena tat ? vyArA etadAzaGkayAha-tadbhAve-bhAvanAbhAve-samAdhIyatAM cetaH, naivaM sati saH-aNurniravayava eva / etadAzaGkayAha-bhavatu nAmaivaM na niravayava eva / tataH kim ? atrAha-kathaM nu tat paramANutvaM aniravayavatvena ? etadAzaGkayAha-nanu tadalpatarAbhAvena tat paramANutvam / Aha-kathaM tataHadhikRtAdaNornAstyaparaH ? etadAzaGyAha-sarvAlpasya vivakSitatvAnnAstyapara iti / Aha - anekAMtarazmi pUrva-pazcimAdi dizAomAM (tadmAva=) paripUrNarUpe nathI raheto, paNa sparzamAtrathI to rahe ja che ane A rIte jo judI judI dizAne judA judA avayavathI sparzaze, to to teno avazya dibhAgabheda siddha thaze. Azaya e ke, paramANu je AkAzapradezamAM avagAhIne rahyo che, te AkAzapradezane paripUrNarUpe vyApta kare che ane te sivAyanA pUrva-pazcimAdi pradezone judA judA avayavothI sparzIne rahe che... e rIte to paramANunI sAvayavatA vyakta ja che... vaizeSika paNa paramANuo to niSNadezI=niravayava che, to tenuM judA judA avayavothI pUrvAdi dizAmAM sparza... e badhuM kathana zI rIte manAya? syAdvAdI : are ! paramANune sAvayava mAnI, ame kahelI bhAvanAmAM tamArA mananuM samAdhAna karI lo - e ja sarvazreSTha upAya che.. vaizeSika : paNa tema mAnavAmAM, paramANu niravayava ja nahIM rahe.. (41) syAdvAdI : niravayava ja na rahe to vAMdho zuM? vaizeSika : vAMdho e ja ke, niravayava na hovAmAM tene "paramANu' zI rIte mAnI zakAya? syAdvAdIH juo, tenAthI bIjuM koI nAnuM dravya che ja nahIM, eTale ja teno "paramANu' tarIke ullekha karAya che... vaizeSika: paNa tenAthI bIjuM koI nAnuM dravya nathI, evuM zI rIte jaNAya ? syAdvAdIH kAraNa ke badhAthI nAnAmAM nAnA dravyanI ja ame paramANu tarIke vivakSA karI che.. eTale spaSTa vAta che ke, tenAthI koI nAnuM dravya hovAnuM ja nathI.. * vivaram prAcyAdipradezeSu punarna vartate paripUrNa: / kiM tarhi ? sparzamAtreNaiva / tato digbhAgabhedasiddhiriti / ko'rtha: ? yatrAkAzapradeze svayamavagADhastaM paripUrNamAkrAmati pUrvAdipradezAMstatra paripUrNAn spRzatIti vyaktaiva saavyvatADano: || 2. 'the tata' ti Tu-pATha: I For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 895 anekAntajayapatAkA (pagnama: dravyato'zakyabhedatayA sattvAvasthAnAbhyAM ca tatrApi digbhAgabhedAt, tasyApi taddharmatvAt, - cIrahyAM . kathaM tathAdigbhAgabhedena-pUrvAdibhedena tat-sarvAlpatvam ? etadAzaGkayAha-dravyato'zakyabhedatayA kAraNena tat sarvAlpatvaM sattvAvasthAnAbhyAM ca kAraNAbhyAM tatrApi-dravyato'zakyabhede digbhAgabhedAt kAraNAt kathaJcidamISAM sAvayavatvAdisiddhiriti sambandhaH / kuta ityAha - anekAMtarazmi .. vaizeSika : paNa jo teno dibhAgabheda mAnazo, to te sarvAlpa tarIke zI rIte saMgata thaze? bhAva e ke, te paramANunA judI judI dizAne sparzIne rahelA judA judA TukaDAo to tenA karatAM paNa nAnA ja sAbita thavAnA... to pachI te paramANu ja badhAthI nAnA tarIke zI rIte siddha thAya ? syAdvAdI dravyathI te paramANuno bheda karavo bilakula zakya nathI, arthAt te paramANunA TukaDA karI tenA bIjA nAnA nAnA TukaDAo thavA bilakula saMbhavita nathI. eTale ja ame paramANune "sarvAlpa' tarIke kahIe chIe. (hA, judI judI dizAne sparzIne rahelA TukaDAo che, paNa te to te paramANunA ja avayavarUpa che, tenAthI judA koI nAnA dravyo rUpa nahIM... eTale sarvAlpa tarIke to paramANu ja siddha thaze...) (42) vaizeSika : jo e rIte te paramANuno bheda zakya ja na hoya, to teno dibhAgabheda (judI judI dizAne AzrayIne bheda) zI rIte saMgata bane? syAdvAdIH teno dibhAgabheda siddha karavA, amArI pAse be sacoTa hetu che : (1) sattva, ane (2) avasthAna... A be hetuthI ame dibhAgabhedanI siddhi karIe chIe. te A pramANe je padArtha (1) sa=vidyamAna, ane (2) avasthita hoya, te padArtha koI paNa ThekANe dibhAgabhedathI ja (judI judI dizAmAM judA judA bhAgathI ja) rahevAno.. jema ke ghaDo... paramANu paNa vidyamAna ane avasthita che, eTale te paNa dibhAgabhedathI ja hovAno - A rIte teno dibhAgabheda siddha thAya che... ahIM anumAnaprayoga Avo thaze - paramANuH, digbhAgabhedavAn, sattvAt avasthitatvAcca, ghaTavat / ............. vivaram ..................... 21. dravyato'zakyabhedatayA kAraNena tat sarvAlpatvamiti / paramANudravyaM yato dvidhA kartuM na pAryate, tata: sarvAlpamucyata ityarthaH / / 22. sattvAvasthAnAbhyAM ca kAraNAbhyAmiti / digbhAgabhede sAdhye etaddhetudvayamupanyastaM sattvamavasthAnaM ca / tato'yamartha:-yat sat-vidyamAnamavasthitaM ca tat kvApi tatra digbhAgabhedena bhavitavyaM, yathA ghaTAdeH / santo'vasthitAzca paramANavastasmAdamISAmapyasti digbhAgabheda: / tatsadbhAve ca saavyvtvsiddhirnivaarnniiti ||. 2. "HiTTbAvazeH' rUti vI-pa8:, gha-pAvatu 'minavameH' ta | For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 896 -0 ataddharmatve tattadabhAvaprasaGgAt (43) tadabhAve ca sattvAdyayogAt kathaJcidamISAM sAvayavatvAdisiddhiH, dravyato niraMzAditve'pi paryAyataH sAMzAditvAt / na caitadanArSam"eMgapaesogADhaM sattapaesA ya se phusaNa" tti munIndravacanazravaNAt / (44) itazcaitadevaM tasyApi-digbhAgabhedasya taddharmatvAt, prakramAdaNudharmatvAt / ataddharmatve sati tasmin-aNau tadabhAvaprasaGgAt-digbhAgabhedAbhAvaprasaGgAt tadabhAve ca-yathoditadigbhAgabhedAbhAve ca sattvAdyayogAt kAraNAt kathaJcit-kenacit paryAyaprakAreNa amISAm-aNUnAM sAvayavatvAdisiddhiH, sAvayavatvaikatvAdisiddhirityarthaH / kuta ityAha-dravyato niraMzAditve'pi sati azakyabhedatayA paryAyataH sAMzAditvAt kAraNAt / na caitat-sAMzatvamanArSam-anAgamikam-"eMgapadesogADhaM - anekAMtarazmi . ane A rIte, dibhAgabheda hovAmAM to tenI sAvayavatA paNa avazya siddha thaze... prazna: dibhAgabhedathI paramANunI sAvayavatA siddha thAya - e vAta jarA barAbara samajAvo. uttara : juo ne paramANuno judI judI dizAne AzrayIne bheda thAya che, arthAt judA judA bhAgo paDe che. A dibhAgabheda paNa kharekhara to paramANuno ja dharma che... jo tene paramANuno dharma na mAno, to te paramANamAM dibhAgabhedanA abhAvano prasaMga Avaze ! (spaSTa vAta che ke, ghaTamAM paTaGdharma na hoya to temAM paTavano abhAva ja mAnavo paDe...) (43) prazna : paramANumAM dibhAgabhedano abhAva thAya to vAMdho zuM? uttara : are ! to to te paramANunuM pUrvokta rIte sattva ke avasthAna kazuM ghaTI zakaze nahIM.. eTale sattva avasthAna ghaTADavA, teno digmAgabheda mAnavo ja rahyo... ane digmAgabheda thavAthI to teonI kathaMcit sAvayavatAdi paNa avazya siddha thaze... tenI sAvayavatA siddha karavAnuM sacoTa kAraNa e ja ke, paramANu (1) dravyathI niraMza=niravayava rUpa che, kAraNa ke tenA TukaDA thavA bilakula zakya nathI, ane (2) paryAyathI sAMza=sAvayava rUpa che, kAraNa ke dibhAgabhedarUpa dharmathI=paryAyathI tenA judA judA bhAgo paDe che - Ama, paryAyanI dRSTie, paramANunI sAvayavatA avazya siddha thaze... prazna : paNa A rIte, paramANune sAMza=sAvayava mAnavuM zuM AgamathI viruddha nathI ? uttara : nA, bilakula nahIM, kAraNa ke tevuM sarvajJanuM vacana paNa che ja.. juo A rahyA sAMzatAsAdhaka sarvajJanA zabdo - "paramANu dravya ekapradezamAM avagAhIne (=vyApIne) rahelo che ane tenI sparzanA sAta - 2. 'niraMzaasfpa' rUti -pa8: 2. chAyA-pravezavArda samAveza 4 talsa parzaneniA rU. 'niraMzatvatvei ' iti hu-pAThaH / 4. chAyArthaM draSTavyaM dvitIyaM TippaNakam / For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 897 anekAntajayapatAkA (pazcama: teSAmeva rUpAdyAtmakatvAt, atadAtmakatve'rUpAditvenAsattvaprasaGgAt / kiM hi tat mUrta sad yad rUpAdi na bhavati ? tadAdhAra iti cet, ko'sAvatadAtmakaH ? kiM vA'patana ..... . sattapadesA ya se phusaNa" tti munIndravacanazravaNAt / ekapradezAvagADhaM paramANudravyaM saptapradezA ca tasya sparzanA sahAvagADhapradezena, SadiksthapradezasparzanAt / evambhUtamunIndravacanazravaNAditi / itazcaitadevamityabhyuccayamAha-teSAmeva-paramANUnAM rUpAdyAtmakatvAt, atadAtmakatvearUpAdyAtmakatve arUpAditvena hetunA asattvaprasaGgAt teSAm / etadbhAvanAyAha-kiM hi tat mUrtaM sad yad rUpAdi na bhavati ? tadAdhAra iti cet, rUpAdyAdhArastaditi / etadAzaGkayAhako'sau-AdhAraH atadAtmakaH-arUpAdyAtmakaH ? kiM vA'patanadharmANAm-amUrttatayA ja anekAMtarazmi . pradezavALI che, kAraNa ke te sata pradezone sparzIne rahelo che." Ama, sarvajJavacanathI paNa, tenI diggAgabhedavidhayA sAvayavatAdinI siddhi thAya che. eTale tene sAvayavAdirUpa mAnavAmAM koI virodha nathI.. have graMthakArazrI paramANunI sAvayavatA siddha karavA, bIjI eka sacoTa yukti batAvI rahyA che - paramANunI rUpAdi AtmakatA - (44) paramANuo sAvayava hovAnuM bIjuM kAraNa e ke, te paramANuo rUpa-rasAdi anekarUpa che. jo te paramANuone rUpAdi Atmaka na mAno, to teo arUpAdi svarUpa banavAthI - teone asat mAnavAno prasaMga Avaze ! eTale paramANuone rUpAdi Atmaka mAnavA ja rahyA... ahIM bhAvanA A pramANe - evo kayo mUrta padArtha che, ke je rUpAdi Atmaka na hoya? eTale dareka mUrta padArthone rUpAdi Atmaka mAnavA ja joIe.. vaizeSika mUrti padArthane rUpAdi Atmaka na mAnIe, paNa rUpAdino AdhAra manI laIe to? syAdvAdI : are ! paNa evo kayo AdhArabhUta padArtha che? ke je rUpAdiAtmaka na hoya... ............ .... vivaram .................... 23. kiM vA'patanadharmANAmamUrttatayA rUpAdinAM tenAdhAreNeti / atraivaM vaizeSikamatamavabudhyate che je pradezamAM pote rahyo che, te pradeza + pUrva-pazcima, uttara-dakSiNa, upara-nIcenA pradezo - ema kula sAta pradezomAM paramANunI sparzanA samajavI... vaizeSiko, rUpAdine guNa nAmanA eka alaga padArtha tarIke mAne che ane samavAya saMbaMdhathI tenA AdhAra tarIke mUrta padArthanI kalpanA kare che.... (teonA mate mUrti padArtha guNavAnuM che, guNamaya nahIM.) 2. "jijJAtina' rUti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 898 -> dharmANAM tena ? (45) taddravyameveti cet, kiM tadarUpAdyAtmakaM yadatadAbhayA dhiyA gamyate ? dravyadhIgamyamiti cet, kA'sAvarUpAdyAbhA ? kathaM vA mUrtta svato'rUpAdi ? vyAchA phU rUpAdInAM tena-AdhAreNa ? taddravyameva iti cet-rUpAdisambandhi dravyameveti cedAdhAraH / etadAzaGkayAha-kiM tat-dravyamarUpAdyAtmakaM yadatadAbhayAarUpAdyAkArayA dhiyA - buddhyA ... anekAMtarazmi 2. (bhAva e ke, rUpAdi anAtmaka evA koI AdhArabhUta dravyanuM astitva ja asaMgata che.) bIjI vAta, tamArA mate to rUpAdi badhA guNo amUrta manAya che, kAraNa ke "asarvagata evA dravyanuM parimANa te mUrta kahevAya'' - e vacana pramANe to, parimANarUpa guNavAn dravya ja mUrta tarIke gaNAya che... have guNone to tame nirguNa=guNarahita mAno cho, to pachI parimANarUpa guNa rUpAdi guNomAM zI rIte rahI zake ? phalataH parimANarUpa mUrttatva teomAM na ghaTavAthI, teone amUrta mAnavA paDaze... e rIte jo teo amUrta haze, to to teo apatanadharmI ja hovAnA... (kAraNa ke mUrta ja patanazIla che) to AvA rUpAdiono AdhAra mAnavAnI jarUra zI ? (Azaya e ke, jo koI vastu patanasvabhAvI hoya, to tenA patanane aTakAvavA AdhAranI jarUra paDe. paNa rUpAdi to apatanasvabhAvI che, to tene AdhAranI jarUra zuM ?) A vize kahyuM che - "jaLAdi dravyonA yathAtathA gamanane aTakAvanAra ghaTAdirUpa AdhAra hoI zake, paNa je guNa - sAmAnya-karma agativALA che - arthAt kaze gamana ja nathI karatAM - teonA AdhAro mAnavAthI zuM ?'' (pramANavArtika - 1/70) (45) vaizeSika : rUpAdi sAthe saMbaMdha pAmanArA dravyane ja, rUpAdinA AdhAra tarIke mAnI laIe to ? syAdvAdI : juo, pahelA to AdhAradravyanI spaSTatA karo. tame AdhAradravyane rUpAdi sAthe saMbaMdha pAmanAro kaho cho, rUpAdi Atmaka nahIM (eTale ke dravyane to tame arUpAdi Atmaka ja mAno cho...) paNa zuM evuM koI arUpAdi Atmaka dravya che ? ke je arUpAdi AkAravALI buddhithI jaNAtuM * vivarAm . ye'mI rUpAdayo guNAste sarve'pyamUrttA eva, yataH 'asarvagatadravyaparimANaM mUrttiH' iti vacanAnmUrttiH parimANalakSaNo guNa eva, ataH kathaM rUpAdiSu guNeSu vartate, nirguNatvAd guNAnAm ? tato'mUrttatayA'patanadharmANAM satAM rUpAdInAM kimAdhArakalpanayA ? yaduktam PP " syAdAdhAro jalAdInAM gamanapratibandhakaH / agatInAM kimAdhArairguNasAmAnyakarmaNAm ? ||" iti // For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 899 anekAntajayapatAkA (paJcamaH (46) mUrttatvayogAditi cet, kathaM mUrttAmUrtayoryogaH ? (47) tatsvarUpAnApattau vA ... vyAkhyA - gamyate ? na kiJcidityarthaH / dravyadhIgamyamiti cet, etadAzaGkayAha-kA'sau-dravyadhIH arUpAdyAkArA ? na kAciditi bhAvaH / kathaM vA mUrtaM tat svataH-AtmanA arUpAdi sat ? mUrttatvayogAditi cenmUrtam / etadAzaGkayAha-kathaM mUrttAmUrtayoH-dravya-mUrttatvayoryogaH ........ manetirazmi .. Doya... arthAt 5252 to tevU a35 mAtmadravya 4 nathI... vaizeSi : te 243pAsAtmadravya, dravyA2 buddhithI 45||y che... arthAt 'idaM dravyaM sevA suddhithA. 4 tevai dravyana astitva 49 // 4ze... syAdvAdIH are ! paNa rUpAdi AkArathI rahita, zuM koI dravyAkAra buddhi hoya che? na ja hoya, 'idaM dravyaM' mevI buddhimA 59 // 3pAhi mAra to DovAno 4... sA2 me, mevI o35 AkAravALI buddhi ja nathI, ke jenAthI arUpAdiAtmaka padArthano bodha thaI zake.. trIjI vAta, je padArtha pote ja rUpAdiAtmaka na hoya, te padArtha "mUrta zI rIte bane? bhAva e ke, lokamAM to rUpAdi guNonA svabhAvavALA ghaTAdi padArtho ja mUrta tarIke jovAya che, te sivAyanA AkAzAdi padArtho nahIM... to pachI arUpAdi Atmaka dravyo zI rIte mUrti banaze? (46) vaizeSikaH jema dravya gotvasAmAnyanA yogathI gorUpa bane che, tema dravya mUrtatvanA yogathI bhUrta35 59 / janaze 4... (bheTale tenA bhUrtatama o saMhitAno savAza nathI...) / syAdvAdIH tamArI A vAta paNa barAbara nathI, kAraNa ke mUrta ane amUrtano paraspara saMbaMdha thaI zake nahIM, te A pramANe - rUpAdino AdhArabhUta dravya svarUpathI to amUrta ja che ane mUrtitva te parimANarUpa hoI mUrti che - to AvI mUrva - amUrta vastuno, paraspara saMbaMdha zI rIte thaI zake ? .......vivaraNam ......... 24. kathaM vA mUrtaM tat svataH-AtmanA arUpAdi saditi ? asyAyamabhiprAya:-yadAdhArabhUtaM dravyaM parikalpyate paraiH kathaM tanmUrtaM bhavati, AtmabhUtarUpAdiguNAbhAvAt / loke hi rUpAdiguNagrAmasvabhAvA eva ghaTAdayo mUrttA dRzyante, na tu tadvyatiriktA AkAzAdaya: / athetthamAcakSIthA:-mUrttatvayogAnmUrttamiSyate asmAbhirdravyaM gotvayogAdiva gauriti / etadapi na, mUrttAmUrtayoH parasparaM sambandhAbhAvAt tathAhirUpAdyAdhAradravyaM svarUpeNAmUrtta mUrttatvaM tu mUrttama, ata: kathamanayorddhayorapi sambandha: ? / / atra cAnyadapi dUSaNaM samasti / yathA-mUrttatvaM hi nAma sAmAnyaM / taccA'mUrtameva, tathaivAbhyupagamatvAt / ata: kathaM tadyogAd dravyaM mUrtaM bhavediti / etaccAtisUkSmekSikAyA akAraNAnna vivakSitameva sUtravRttikArAbhyAmiti / / ......... - etaccihnAntargatapAThastu pUrvamudrite luptaH, kintu J-K-N-pratiSu prApto'sau pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 900 -ON tattvam, atiprasaGgAt, nabhaso'pi mUrttatApatteH, bhinnataddharmayogAt sarvagatatvAditi // .... vyAkhyA ...... sambandhaH? / tatsvarUpAnApattau vA-mUrttatvasvarUpAnApattau vA dravyasyAmUrtasya tattvaM-mUrttatvaM? kathaM ca na syAdityAha-atiprasaGgAt / enamevAha-nabhaso'pi-AkAzasyApi mUrttatApatteH / Apattizca bhinnataddharmayogAd bhinnena-svarUpatastaddharmeNa mUrttattvAkhyena yogAt / yogazca sarvagatatvAt nabhasa iti / 'asarvagatadravyaparimANaM mUrtiH' iti yadyapyetanna tadguNa iSyate tathApi guNa-guNinorthedAvizeSAduktApattiranivAryeti bhAvanIyam / / ....... manetirazmi .. (ane pachI to mUrtatvanA saMbaMdha vinA, te AdhAradravya mUrtarUpa zI rIte sAbita thaze?). (47) vaizeSi: te mAghAra dravyane bhUtaspa35 na mAnavAmai, zuM tenI - bhUtatvanA yogathI - mUrtatA na ghaTI zake ? syAdvAdIH nA, bilakula nahIM, kAraNa ke tema mAnavAmAM atiprasaMga e Avaze ke, AkAzane paNa mUrta mAnavo paDaze, kAraNa ke AkAza to sarvagata hovAthI, badhe ja teno saMbaMdha che... eTale svarUpathI bhinna evA mUrtatva dharma sAthe paNa teno saMbaMdha hovAno ja... phalataH mUrtatvanA yogathI AkAzane paNa mUrta mAnavAno prasaMga Avaze ja... praznaH paNa AkAzamAM mUrtatvano saMbaMdha ja nathI. uttara : kema na hoya? AkAza sarvagata hovAthI, teno sarva vastu sAthe saMbaMdha che ja. prazna : paNa ame asarvagatamAM ja mUtra mAnIe chIe. uttaraH tevuM mAnI zakAya nahIM, kAraNa ke jema asarvagatathI mUrtatva bhinna che, tema sarvagatathI 59... tebha otAvata nathI.... meTa banemA mAnaj 53. e rIte to te ekAMtabhinna AkAzano paNa guNa banavAthI, AkAzane paNa mUrta mAnavAnI mApatti bhAvaze... sA2 me 3, dravyane 35hisAtma na mAnavAmai, tenA bhUrtatA 59 / saMgata nathA... ... vivaraNam .. 25. asarvagatadravyaparimANaM mUrtiriti yadyapyetanna tadguNa iSyate tathApi guNa-guNinorbhedAvizeSAduktApattiranivAryeti bhAvanIyamiti / asarvagatadravyaparimANaM mUrtiriti kRtvA yadyapyetat-mUrtatvaM na tadguNa:naivAkAzaguNa iSyate, tathApi guNa-guNino:-mUrtatvadravyAkhyayorbhedasyAvizeSAt kAraNAduktasya-AkAzasyApi mUrttatApattiriti / evaM lakSaNasyArthasyApattiranivAryA syAt / ayamatra paramArtha:-yadyapyAkAzasya sambandhI guNo neSyate mUrttatvaM 'asarvagatadravyaparimANaM mUrtiH' iti vacanAt, tathApi yathAvivakSitadravyAdekAntena bhinnamapi mUrttatvaM tadguNa iSyate, evaM kimiti nAkAzasyApi, bhedAvizeSAditi ? // ............................... 1. 'mUrtatvApatteH' iti ng-paatthH| 2. 'bhAvanIya asarva0' iti c-paatthH| 3. 'bhedavizeSAt' iti ka-pAThaH / 4. 'patteriti' iti c-paatthH| 5. 'guNo'peSyate' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 901 anekAntajayapatAkA (pagnama: (48) kiJcAsyAnekaguNasambandhasvabhAvatve sati tadupapattiH, anyathA ayogAt / na cAyameka eva, upAdhibhedAd rUpAdInAmanekatvAt, rUpasambandhasvabhAvasyaiva rsaadicahyA che ___ dUSaNAntaramAha kiJcetyAdinA / asyeti prakramAdaNoranekaguNasambandhasvabhAvatve sati rUpAdyapekSayA tadupapattiH, prakramAd rUpAdyAtmakatvopapattiH / kuta ityAha-anyathA-atatsvabhAvatve sati ayogAt / na cAyam-anekaguNasambandhasvabhAvaH prakramAt tasyANoreka eva / kuta ityAha-upAdhibhedAt / enamevAha-rUpAdInAmupAdhInAmanekatvAt rUpasambandhasvabhAva............ .................. anekAMtarazmi ........................... (ahIM bIjuM paNa eka dUSaNa che ke, mUrtatva to sAmAnya che ane sAmAnyane vaizeSiko amUrta mAne che. to AvA amUrta (mUrtatvarUpa) sAmAnyanA yogathI, dravya mUrti zI rIte banI jAya? paNa A dUSaNa atisUkSmakSikAnuM kAraNa na hovAthI, sUtrakAra-vRttikAre jaNAvyuM nathI. sIdhI jaNAI jatI vAta to vidvAno samajI ja javAnA...). (48) cothI vAta, jo paramANumAM (1) rUpasaMbaMdhasvabhAva, (2) rasasaMbaMdhasvabhAva... ema aneka guNo sAthe saMbaMdha thavAno svabhAva mAnazo, to ja tenI rUpAdi AtmakatA saMgata thaI zake, bAkI jo Avo svabhAva na mAno, to tenI rUpAdi AtmakatA ghaTI zake ja naihIM... have paramANumAM rahela A "anekaguNasaMbaMdhasvabhAva" mAtra ekarUpa nathI, kAraNa ke judI judI upAdhinA bheda te anekarUpa che. te A rIte - (1) rUpa, (2) rasAdi upAdhio aneka che, eTale te upAdhionA kAraNe paramANumAM paNa (1) rUpaguNasaMbaMdhasvabhAva, (2) rasaguNasaMbaMdhasvabhAva... ema judA judA anekasvabhAvo mAnavA paDe... prazna : vaizeSiko to aNune rUpAdirUpa mAnatAM ja nathI, to pachI anekagaNa sAthe saMbaMdha mAno to ja tamArI rUpAdirUpatA ghaTI zakaze - evuM kahevAnuM tAtparya zuM? uttara : A vAta abhyapagamavAdathI samajavI, arthAt jo aNune rasArirUpa ane ekarUpa mAno athavA rUparasAdino dravyanI sAthe samavAyAdi saMbaMdha mAno, to te ghaTato nathI, Akhare to tAdAsya-tAdraya (dravyanuM rUpAdirUpatna) mAnavuM ja paDaze - e vAta adhyAhArathI levI... eTale have tenI rUpAdirUpatA saMgata karavA teno anekagaNa sAthe saMbaMdha thavAno svabhAva anivArya che... e ja vAta AgaLa kahe che. (athavA amane lAge che ke, vyAkhyAmAM 'tadupatti:, pramAdrapadyAtmavatvopattiH' evo pATha hovo joIe... athavA to pATha na hovA chatAM teno artha evo hovo joIe. teno artha A pramANe karAya - vaizeSiko rUpAdiguNone dravyathI judA mAne che, arthAt dravya (rUpAdisaMbaMdhavALo che) rUpAdirUpa nahIM, evuM mAne che, to dravyanI arUpAdirUpatA saMgata karavA, tamAre temAM rUpAdi anekagaNano saMbaMdha mAnavo ja rahyo.. (saMbaMdha be judI vastuno hoya, eTale aneka guNa sAthe saMbaMdha mAno to ja rUpAdi guNo ane dravya judA phalita thAya ane to ja dravyanI arUpAdirUpatA upapanna thAya, anyathA nahIM...) have vaizeSiko anekaguNa sAthe saMbaMdha mAne, to dravyanI anekasvabhAvatA ja siddha thAya - e vAta AgaLa jaNAve che...). 2. pUrvamudrita tu 'papa:' ti pATha:, aa 1 D-paJi:T. For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA kAra.) sambandhasvabhAvatve tadatattvaprasaGgAt, (49) anyathA rUpasambandhasvabhAvatvavirodhAt ekAntaikatvena asyAcitratvAt, citratve caikatvAyogAditi, svabhAvavaicitryAd rUpAdi*.......................................... vyAkhyA ......... syaivANugatasya rasAdisambandhasvabhAvatve sati kimityAha-tadatattvaprasaGgAt, tasya-rasAderarasAditvaprasaGgAdityarthaH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathetyAdi / anyathA-evamanabhyupagamyamAne rUpasambandhasvabhAvatvavirodhAdaNoH rasAdisambandhe sati tatsvabhAvApatteriti hRdayam / kimityetadevamityAha-ekAntetyAdi / ekAntaikatvena hetunA'sya-adhikRtasyANusvabhAvasya ....... manetirazmi .... ekAMtavAdI: paramANumAM rahela rUpasaMbaMdhasvabhAvane ja rasAdisaMbaMdhasvabhAvarUpa mAnI laIe to ? (pachI to tema ane svabhAvo na 5vA 5De ne ?) syAdvAdIH are ! paNa tema mAnavAmAM to, rasAdine rUpasvarUpa mAnavAno prasaMga Avaze ! (to ja to rasAdi saMbaMdhasvabhAva rUpasaMbaMdhasvabhAvarUpa banI zake ne ?) (48) me vAhI : (anyathA=) zrI. 2sAhine 352135 na mAnA to ? syAdvAdI : to to te paramANumAM rUpasaMbaMdhasvabhAvano virodha thaze... bhAva e ke, paramANune tamAre ekasvabhAvI mAnavo che. jo tene rUpasaMbaMdhasvabhAvI mAnazo, to temAM rasAdino saMbaMdha thatAM, te rUpasaMbaMdhasvabhAva paNa rasasaMbaMdhasvabhAvarUpa mAnavAnI Apatti Avaze. juo; aNumAM rahela rUpasaMbaMdhasvabhAvane ja tame rasasaMbaMdhasvabhAvarUpa mAno to rasAdino rUpamAM ja aMtaHpraveza thaI jatAM, rasAdino abhAva ja thaI javAno ne jo enAthI UMdhuM mAno, to rasAdimAM rUpano aMtarbhAva thaI jatAM rUpasaMbaMdhasvabhAvano virodha thavAno ja, kAraNa ke rUpa te rasAdi aMtargata thatAM, tenuM koI juduM astitva ja nahIM rahe. taTastha: to ekAMtavAdI, paramANunA rUpasaMbaMdhasvabhAva, rasasaMbaMdhasvabhAva... ema judA judA svabhAvo kema nathI mAnI leto? *............................................................ vivaraNam *..........................................................* 26. rasAdisambandhe sati tatsvabhAvApatteriti / rasAdinA sambandho rasAdisambandhastasmin sati tatsvabhAvatApatte:-rasAdisambandhasvabhAvatApatte: rUpasambandhasvabhAvatvasya / yadi hi rUpasambandhasvabhAvasyaivANugatasya rasAdisambandhasvabhAvatva(miti tarhi rUpasambandhasvabhAvatva)mabhyupagamyate tadA rasAde: rUpAnta:praviSTatvAdabhAva eva syAt / atha vyatyayo'bhyupagamyate yaduta rasAdisambandhasvabhAvatvameva rUpasambandhasvabhAvatvamiti, tarhi rUpasambandhasvabhAvatvasya virodha:, rUparasAdyantargatatvenAbhAvAt / / 1. 'vaikatvA0' iti ga-pAThaH / 2. 'tatsvabhAvatvApatteH' iti ng-paatthH| 3. pUrvamudrite tvatra 'rUpAdi0' iti pAThaH, atra tu N-pratAnusAreNa paatthH| 4. ka-pratau nAstyayaM pAThaH / 5. 'vizeSaH' iti kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( che 903 anekAntajayapatAkA (pagnama: vaicitryamevAstu / (50) yathA''huAyavRddhAH - "kAraNameva tadantyaM nityaH sUkSmastu bhavati prmaannuH| parasanthava diuH zAnniza ' evaM ca rUpAdInAmevaikatvapariNAmo'yamiti sAvayavatvAdisiddhiH // ...................... cAhya ....... acitrasvabhAvatvAt citratve ca asya ekatvAyogAt sarvathA iti-evaM svabhAvavaicitryAdaNoH rUpAdivaicitryamevAstu / na ca svabhAvavaicitryamantareNa tadyogasiddhiriti bhAvanIyam / ato rUpAdivaicitryamevAstu yathA''huAyavRddhAH-kAraNamityAdi / kAraNameva tadantyaM-paryantarvati vyaNukAdInAM nityaH-sadA svasattA'parityAgena sUkSmaH ca bhavati paramANurdravyataH azakyabhedaH ekarasastiktAdyapekSayA, ekagandhaH surabhyAdyapekSayA, ekavarNaH kRSNAdyapekSayA, dvisparzaH zItamRdutvAdyaviruddhabhAvena kAryaliGgazca-ghaTAdikAryeNa liGgyate / upasaMharannAha-evaM cetyAdi / evaM - anekAMtarazmi . syAdAdIH kAraNa ke, teonA mate paramANu ekAMta ekarUpa che, eTale te to acitrarUpa hovAthI, temAM citra=judA judA svabhAvo ghaTI zake nahIM.. jo tene judA judA svabhAve citrarUpa mAne, to - te anekasvabhAvI siddha thatAM - temAM ekAMta ekapaNuM na rahe.. sAra A rIte judA judA svabhAva mAnavA ane tenAthI saMbaMdha mAnavo, tenA badale paramANune ja rUpAdirUpa vicitra mAnI levo sAro che.. (50) A vize nyAyavRddhoe kahyuM che - (1) caNaka-kyaNukAdinA parvatamAM rahenAro hovAthI "aMtya' evAM kAraNarUpa je,(2)kadI potAnI sattA na choDavAthI nityarUpa, (3) sUkSma evo te paramANu hoya che, kAraNa ke dravyathI Ano bheda zakya na hovAthI A nAnAmAM nAno aNurUpa che... A paramANu (1) tikta-kaTu-kaSAya-Asta ane madhura e pAMca rasamAMthI koIpaNa eka rasavALo che, (2) surabhi ane durabhimAMthI koI eka gaMdhavALo che, (2) kRSNa-nIla-pIta-harita-raktazuklamAMthI koI paNa eka varNavALo che, ane (3) zIta-mRdu evA bIjA aviruddha be sparzavALo che... A paramANu kAryaliMgavALo che, arthAt kAryarUpa liMga dvArA tenuM astitva jaNAya che... te A rIte te paramANu:, sa, iTAninakSatvIta, kRdan !" ja paramANu te koInA kAryarUpa nathI, paNa mAtra kAraNarUpa ja che - ema jakArano artha samajavo... 2. "vastitvAr vyay' ti -pAd: I For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 904 (51) anye tu pratyekaM rUpAdirUpA eva paramANava iti manyante tadapyayuktam, asambhavAt, teSAM hi mUrttatvena sparzAdibhAvaH, anyathA mUrttatvAbhAvAt, (52) amUrttatve vyArahyA ca-uktanIteH rUpAdInAmevaikatvapariNAmaH ayam-aNuriti sAvayavatvAdisiddhiH asya // __ anye tvityAdi / anye tu-saugatavizeSAH pratyekaM rUpAdirUpA eva paramANava itievaM manyante / etadapyayuktam / kuta ityAha-asambhavAt pratyekaM rUpAdirUpaparamANUnAm / asambhavamAha-teSAM yasmAnmUtatvena hetunA mUrttAH paramANava iti kRtvA / kimityAha anekAMtarazmi niSkarSa rUpa-rasAdi aneka vastuonA etvapariNAmarUpa A paramANu che... eTale rUpAdi aneka avayavone AzrayIne tenI sAvayavatAdi siddha ja che. - bauddhakalpita rUpasvalakSaNAdino nirAsa (51) sautrAMtika bauddho, rUpaparamANu-rasaparamANu-sparzaparamANu ema judA judA rUpAdisvarUpa ja paramANuo mAne che. (te rUpa-rasAdivALo koI eka paramANu nahIM...). paNa teonuM kathana ayukta che, kAraNa ke kharekhara to rUpAdi svarUpa paramANuo (=rUpaparamANuM, rasaparamANu Adio) saMbhavita ja nathI. te A pramANe - je padArtho mUrta hoya, te padArtho rUpa-rasa-spardhAdi tamAmarUpa hovA joIe... paramANuo paNa mUrta che, eTale temAM mAtra rUpa nahIM, paNa rasa-spardhAdi tamAmanuM astitva mAnavuM joIe. (tethI rUpaparamANu-rasaparamANu evA judA judA paramANuo siddha nahIM thAya, paNa eka ja paramANu rUparasAdirUpa siddha thaze...) bauddha : ghaTamAM paNa rUpaparamANu, rasaparamANu, sparzaparamANu ema judA judA ja paramANuo che... syAdvAdIH A kathana barAbara nathI, kAraNa ke ghaTamAM tevA judA judA paramANuonI kadI pratIti thatI nathI. uparathI kharI pratIti to evI thAya che ke, je paramANuo sparzAya che, te ja paramANuo ...... vivaram ....... 27. pratyekaM rUpAdirUpA eva paramANava iti / sautrAntikA hi anye rupANavo'nye rasANavo'nye gandhANavo vyatiriktAzca sparzaparamANava iti pratipannAH, na tvekaika evANU rUparasagandhasparzasvabhAvA rUti | ___28. mUrttatvena hetuneti / yad yanmUrtaM tasya tasya sparzAdibhirbhAvyam, yathA ghaTasya / mUrttAzca paramANavo *****....... 2. "rAkhavo fmannA zvA' ta tra-pati: rU. - 2. "pratye 5 va paramAnava va tyavaM' rUti su-pATha: 'sparzamAva' ta pUrvamudritapAsa, matra tu gha-pATha:// For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 905 anekAntajayapatAkA (5jhama: caiSAM sadaivAgrahaNam, bhUyasAmapyamUrttatvAnatikramAt, tathAbhUtebhyo'tathAbhUtotpattau yuktya cAhyA - sparzAdibhAvaH, anyathA-evamanabhyupagame mUrttatvAbhAvAt, amUrttatve caiSAM-paramANUnAM sadaivAgrahaNaM saMJcayAvasthAyAmapi / kuta ityAha-bhUyasAmapyamISAm amUrttatvAnatikramAditi / tathA - anekAMtarazmi ja dekhAya che, cakhAya che, suMghAya che... eTale ghaTamAM rahelA paramANuo paNa rUpa-rasAdi tamAma guNarUpa mAnavA joIe, mAtra rUpa ke rasAdirUpa nahIM... ahIM anumAnaprayoga Avo thAya te paramAva:, rUpa-rasAminta:, mUrtatvI, dhavat Ama, mUrtavahetuthI te paramANuonuM rUpa-rasa-spardhAdi tamAmarUpe astitva siddha thaze.. jo evuM (=paramANumAM rUpa-spardhAdi tamAmanuM astitva) nahIM mAno, to to teonI mUrtatA ja nahIM rahe, arthAt teo amUrta banI jaze ! (52) bauddhaH to te rUpaparamANu Adine amUrta mAnI laIe to? syAdvAdIH to to teonuM ghaTAdi samudita avasthAmAM paNa kadI grahaNa nahIM thAya, kAraNa ke ghaNA bhegA maLavA chatAM paNa teo to pote amUrta ja rahevAnA... arthAt teo potAnI amUrtatAne choDI kadI mUrta na banI jAya.. (eTale samudita avasthAmAM paNa amUrta evA teonuM grahaNa saMbhavita ja nathI...) bhAvArtha : jo bauddho eka ja paramANune spardhAdi cAre svabhAvarUpa nahIM mAne, to paramArthathI to te paramANuo teone amUrta ja mAnavA paDaze ne AvA amUrta paramANuonuM to kadI grahaNa ja nahIM thaI zake... zuM kevaLa rUpANa-rasANa Adi (1) koInA paNa vaDe, (2) koIpaNa ThekANe, (3) kadI paNa dekhAya che? nahIM ja... eTale te paramANuonuM, jema pratyeka avasthAmAM grahaNa asaMbhavita che, tema samudita avasthAmAM paNa grahaNa asaMbhavita ja raheze, kAraNa ke samudAyamAM paNa te badhAo rUpa ke rasAdi - ekeka svabhAvI hovAthI amUrta ja rahe che, arthAt potAnI amUrtatAnuM ullaMghana karI vivaram . iti teSAmapi sparzAdibhi: samuditairbhAvyam / na ca vAcyaM ghaTe'pi vyatiriktA eva sparzAdiparamANava iti, pratItibAdhitatvAt / tathAhi-ya eva spRzyante ta eva dRzyante rasyante ghrAyante ceti pratItiravisaMvAdinI samupalabhyata iti / / ____29. saJcayAvasthAyAmapIti / yadi paraikaiiko'Nu: sparzAdicatuSTayasvabhAvo nAzrIyate, tadAnImamUrtA eva te paramArthato'bhyupagatA iti prAptam / tAdRzAnAM na kedAcid grahaNam / nahi kevala: sparzANu: kenApi kvApi ca kadAcidapi dRzyate / evaM rUpAdyaNuSvapi yojyam / tato yathA pratyekAvasthAyAM na grahaNamaNUnAmevaM saJcayAvasthAyAmapi na syAt, bhUyasAmapyekaikasvabhAvatvenAmUrttatvAnatikramAditi / / 2. pUrvamukite tu 'ta zva' ri pa nAtA For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA bhAvaH, hetvantarAbhAvAt / (53) na caikastadanyayogAd rUpAdimAn, saGghAtAtmakatvena tadaNutvavirodhAt / (54) dezakArtsyavikalpadvAreNa tattadyogAnupapatteH dezayogapakSe 906 jaya vyAvA .. bhUtebhyaH-aMdRzyasvabhAvebhyo'tathAbhUtotpattau - dRzyotpattau iSyamANAyAM yuktyabhAvaH / kathamityAha-hetvantarAbhAvAt kAraNAt / na ca hetubhedamantareNa kAryabhedo nyAyya iti bhAvanIyam / na cai::-annuH tadanyayogAt-rUpANvAdiyogAd rUpAdimAn / kuta ityAha-saGghAtAtmakatvena hetunA tadaNutvavirodhAt / doSAntaramAha - dezakArtsyavikalpadvAreNa ca / kimityAha* anekAMtarazmi ... (c)- mUrta nathI banI jatAM... bauddha : paNa rUpANu-2sANu jevA adazyasvabhAvI aNuothI, ghaTAdirUpa dRzyasvabhAvInI utpatti mAnI laIe to ? (pachI to samudita avasthAmAM teonuM grahaNa thaI zakaze ne ?) syAdvAdI : paNa tevuM mAnavAmAM koI sacoTa yuktio nathI, kAraNa ke tevA dazyasvabhAvI kAryane utpanna karavA bIjo koI hetu nathI ane eka vAta nakkI che ke, hetubheda vinA kAryabheda thavo bilakula zakya nathI... eTale tevA aNuothI bIjA kAraNanI sApekSatA vinA, potAthI bhinnajAtIya evA dazyasvabhAvI vastunI utpatti thaI zake nahIM. . . (53) bauddha : paNa eka ja paramANu, bIjA-bIjA paramANuonA yogathI zuM rUpAdimAn na banI zake ? bhAva e ke, eka ja sparzANu (1) rUpANunA saMbaMdhathI rUpavALo, (2) rasANanA saMbaMdhathI rasavALo, (3) gandhANunA saMbaMdhathI gaMdhavALo... e ja rIte rUpANu AdimAM paNa samajavuM - Ama, judA judA aNuonA saMbaMdhathI eka ja paramANu rUpAdivALo kahevAya che ane eTale ja, te paramANu ja sparzAya, dekhAya, cakhAya, saMghAya che... (bAkI kharekhara rUpAdivALo koI eka paramANu nathI, paNa mAtra judA judA aNuonA saMbaMdhathI ja tevo vyavahAra thAya che...) syAdvAdI : tamArI A vAta paNa asaMbaddha che, kAraNa ke AvuM mAnavAmAM to tenI paramANutAno ja virodha thaze ! juo - te eka ja sparzANu, jo rUpANu Adi sAthe saMbaMdha karaze, to to - te aNuono saMbaMdha thavAthI - te badhA aNuo bhegA maLI saMghAtarUpa=samudAyarUpa ja siddha thaze... phalataH temanI paramANutAno virodha thaze ja... * vivarAm .. 30 rUpAdimAniti / ayamabhiprAyo bhaviSyati kadAcit parasya yadutaika eva paramANuH rUpANvAdiyogAd bhavati rUpAdimAn / tathAhi sparzANuH rUpANuyogAd rUpavAn, rasANusambandhanAd rasayuktaH, gandhaparamANusamparkAcca gandhavAn / evaM ca sa eva spRzyate dRzyate rasyate ghrAyate ceti / etaccAsambaddhameva, aNutvavirodhAt / evaM ko'pi sparzAdyaNU rUpANvAdisaGghAtasvabhAva prApta iti kRtvA / / chu. 'avazyasva' kRti -pAta: | 2. 'rasALuvandhAt' rUti ca-pAna: / For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 907 anekAntajayapatAkA (pajhama: sadezatvAdanaNutvam, vyAptito rUpAdimattvAbhAvazca, kAtya'yogapakSe tvitaretararUpApatteH, anyathA kAtya'yogAbhAvAd rUpAdimattvAnupapattiH / (55) etenAmUrtarUpAdiyogaH a vyAhyA . tattadyogAnupapatteH tasya-aNostaiH-rUpANvAdibhiryogAnupapatteH / etadbhAvanAyaiva Aha-dezayogapakSe rUpANvAdInAM mUlANunA / kimityAha-sadezatvAt kAraNAt anaNutvaM mUlANoH, tathA vyAptito rUpAdimattvAbhAvazca mUlANoH / kAtya'yogapakSe tu rUpAdimUlANUnA-mitaretararUpApatteH kAraNAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA kAtya'yogAbhAvAt nyAyataH / kimityAha-rUpAdimattvAnupapattiH kAtsrthena / etenetyAdi / etena-rUpANvAdiyoganirAkaraNena - anekAMtarazmi .... (54) bIjI vAta, eka paramANu sAthe bIjA paramANuno yoga vikalpothI paNa ghaTato nathI. te A rIte te paramANuno rUpANa Adi sAthe (1) dezathI saMbaMdha thAya, ke (2) saMpUrNapaNe saMbaMdha thAya? - A baMne vikalpa pramANe doSa Ave che... (1) jo mULa paramANu sAthe rUpAdi-aNano dezathI yoga mAnazo, to - te paramANuonA judA judA dezo mAnavA paDavAthI - teonI sadezatA=sAvayavatA ja siddha thaze ane eTale to, te mUlANunI paramANutA ja nahIM ghaTe... (sIdhI vAta che ke, saMdezInI paramANutA zI rIte saMgata bane ?) vaLI, jo mUlANa, rUpANu sAthe ekadezathI saMbaMdha karaze, to je dezathI saMbaMdha karaze te ja deza mAtra rUpAdivALo gaNAze, paripUrNa mUlANa nahIM... eTale te mUlANumAM vyAptithI (=saMpUrNapaNe) rUpAdipaNuM to nahIM ja ghaTe... ema saMpUrNatayA rasANa sAthe saMbaMdha na thavAthI, temAM saMpUrNapaNe rasAdipaNuM paNa na ghaTe... tethI pahelo vikalpa to na manAya.... (2) jo mUlANu + rUpAdi aNuno saMpUrNapaNe yoga mAnazo, to - teonuM ekabIjA sAthe sarvAMze joDANa thavAthI - te badhA paramANuo ekabIjArUpa banavAnI Apatti Avaze, arthAt sparzANu rasANarUpa, rasANa gaMdhArUpa banavAnI Apatti Avaze... (anyathAga) bAkI jo teone ekabIjA rUpa nahIM mAno, to teono saMpUrNapaNe yoga nahIM gaNAya... (ghaTa ane ghaTasvarUpa baMne ekabIjA rUpa hovAthI ja, teono saMpUrNapaNe yoga ghaTe che, paNa prastutamAM evuM nathI...) eTale te paramANuonI saMpUrNapaNe rUpAdimattA aghaTita che... sAra H tethI bauddhakalpanA pramANe, rUpANa-rasANa evA judA judA aNuo mAnavA bilakula - vivaram . 31. vyAptito rUpAdimattvAbhAvazceti / yadi hokena dezena mUlANU rUpANunA saha sambandhamanubhavati tadA tasminneva deze asau rupavAn, na tu paripUrNa iti vyAptyA rUpavattvAbhAvaH / evaM rasAdyaNubhirapi saha dravyamati | 2. "napurUtvam' kRti -pAd: I For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 908 pratyuktaH / amUrttatve'pi tadvastutvenoktavad vikalpadoSAnatikramAt, anyathA tadvastutvAbhAvaH, ataH svargatarUpAdipariNAmApekSayA rUpAdyAtmakAste iti sthitam / (56) evaM cADyA che kimityAha-armUrtarUpAdiyogaH pratyuktaH / kathamityAha-amUrttatve'pi sati tadvastutvena teSAMrUpAdInAM vastutvena hetunA / kimityAha-uktavad vikalpadoSAnatikramAt / tathAhi-dezayogapakSe sadezatvAdanaNutvamityAdi samAnamatra / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA tadvastutvAbhAvaH teSAm-amUrttatvarUpAdInAM vastutvAbhAvaH / na caitadevamiti, ataH svagatarUpAdipariNAmApekSayA rUpAdyAtmakAste-paramANava iti sthitam / evaM ca 'na ca niravayavatvAdamISA anekAMtarazmi . nyAyasaMgata nathI. eTale eka ja paramANune rUpa-rasAdavALo mAnavo joIe. - vaizeSikakalita rUpAdinA yogano nirAsa - (55) vaizeSiko, amUrta evA rUpAdi guNo sAthe paramANuno yoga mAne che... (arthAt paramANune ja rUpAdirUpa nathI mAnatA, paraMtu judA evA rUpAdi guNo sAthe paramANuno saMbaMdha mAne che...) paNa uparokta rIte (jema paramANuno rUpANu AdinI sAthe saMbaMdha nathI ghaTato - te rIte) vaizeSikonI A mAnyatAno paNa nirAsa thAya che. te A rIte -- rUpAdi guNo amUrta hovA chatAM paNa vasturUpa to che ja... eTale temAM pUrvokta vikalpa to lAgaze ja ke, te guNono (1) dezathI saMbaMdha thAya, ke (2) saMpUrNatAthI? jo dezathI thAya, to paramANunI sadezatA thatAM, paramANupaNAnI ja asaMgati ane vaLI dezathI yoga thatAM, amuka bhAgamAM ja rUpAdimattA thaze, saMpUrNapaNe nahIM.. ane (2) jo saMpUrNayoga mAnazo, to paramANu-guNa baMne ekabIjArUpa banavAnI Apatti ! eTale e badhA vikalpothI thanArA doSo Avaze ja.. (te doSonuM ullaMghana thaI zakaze nahIM...) praznaH (anyathA=) paNa te guNonAM yoga mATe, deza ke saMpUrNa evA koI vikalpo pADIe ja nahIM to ? uttaraH to to te amUrta rUpAdi guNonI vasturUpatA ja nahIM ghaTe! (kAraNa ke vastuno yoga, deza ke kArya e bemAMthI eka vikalpa dvArA to thavAno ja...) paNa te rUpAdi guNo avasturUpa to nathI ja... - vivaram -- 32. amUrtarUpAdiyoga iti / vaizeSikA hi amUrte: rUpAdibhirguNairyoga: paramANoriti pratijAnate / / 2. "tapariNAma' ti -paDhi: ! For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 909 anekAntajayapatAkA (pajhama: ca 'na ca niravayavatvAdamISAmayamadoSaH, mUrttatvena niravayavatvAyogAt' ityAdi yaduktaM tadapyabAdhakameva, tattvatastatheSTeH // (57) yaccoktam-'etena tatsamUhaH pratyuktasteSAmeva nairantaryAvasthAnasya tatsamUhatvAt niravayavAnAM ca tattvato nairantaryAvasthAnAyogAt sarvata ekasya tadaparabhAvApatteH, evaM ca niravayavatvavirodhAt' ityAdi etadapi yathoditaparamANusamAzrayaNe niravakAza ja vyArA . mayamadoSaH, mUrttatvena niravayavatvAyogAt' ityAdi yaduktaM pUrvapakSagrantheM tadapyabAdhakameva / kathamityAha-tattvataH-paramArthena tathaiveSTeH kAraNAt // yaccoktaM pUrvapakSagrantha eva-etena tatsamUhaH pratyuktasteSAmeva-aNUnAM nairantaryAvasthAnasya kimityAha-tatsamUhatvAniravayavAnAM ca tattvato nairantaryAvasthAnAyogAt / ayogazca sarvata ekasya-aNoH tadaparabhAvApatteH / evaM ca niravayatvavirodhAdityAdi / etadapyayuktaM yatho - anekAMtarazmi .... niSkarSa eTale mAnavuM ja rahyuM ke, paramANumAM potAmAM rahelA rUpAdi pariNAmonI apekSAe ja, te paramANuo rUpa-rasAdi Atmaka che... (potAthI sAva judA evA rUpAdi aNuo ke guNonI apekSAe nahIM...) (56) eTale te paramANunI rUpAdi aneka pariNAmone AzrayIne sAvayavatAdi siddha ja che... tethI pUrvapakSagraMthamAM tame je kahyuM hatuM ke - "paramANuo niravayava hovAthI, teo vize A badhA doSo (sAvayavamahattvAdi doSo) na lAge, evuM nathI... kAraNa ke paramANu to mUrta hoI tenI niravayavatA ghaTI zake ja nahIM. (tene sAvayava ja mAnavo paDaze).." - te badhuM kathana paNa amane bAdhAkAraka nathI, kAraNa ke paramArthathI to paramANunI sAvayavatAdi amane iSTa ja che... phalitArtha ? Ama, yogAcArakalpita dareka vicArono nirAsa thavAthI, paramANurUpa bAhyArthanuM nibaMdha astitva siddha thAya che.... (have graMthakArazrI, paramANusamUhanuM astitva siddha karavA, sacoTa yuktio Ape che - ) paramANusamUhanAM astitvanuM sacoTa samarthana : (57) (2) yogAcAra ! pUrvapakSamAM tame je kahyuM hatuM ke - paramANunA nirAkaraNathI paramANunA samUhano paNa nirAsa thAya che, kAraNa ke paramANuonuM niraMtarapaNe avasthAna ja paramANusamUha kahevAya che... paNa, kharekhara to niravayava evA paramANuonuM niraMtara avasthAna ja ghaTatuM nathI, kAraNa ke tevuM mAnavAmAM to te eka paramANuno cAre bAjunA paramANuo sAthe saMbaMdha mAnavo paDe - ane e rIte judI judI dizAgata aNuo sAthe judA judA aMzothI sabaMdha thatAM to - te rU. 'va tI' rUti -paDhi:. 4. 818 2. 868-862tamo: pRSThayoH 2. 860-864tamo: pRSThayoHA 859tamayoH pRSThayoH / 5. 860-861tamayoH pRSThayoH / For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA meva / tathAhi-tannairantaryAvasthAnameva teSAM tathAsvabhAvatayA kathaJcidapRthagbhUtatathAvidhaikapariNAmavat tatsamUhaH / tadeva ca dravyam, teSAmeva tattvAt tatsamAnadharmatvAt tathA tathA tadravaNAt tadbhAvAvyayatvAt / (58) syAdetat teSAM tathAsvabhAvatayeti ko'rthaH ? ucyate ... ... . vyAkhyA ....................... ditaparamANusamAzrayaNe sati / kimityAha-niravakAzameva / tadbhAvanAyaivAha-tathAhItyAdi / tathAhItyupapradarzane / tannairantaryAvasthAnameva tsy-adhikRtaannonerntryenn-srvto'vsthaanN nairantaryAvasthAnametadeva / teSAm-aNUnAM tathAsvabhAvatayA kAraNena kathaJcit-kenacit prakAreNa apRthagbhUtazcAsau tathAvidhaikapariNAmazceti samAsaH bhUtaH-aparikalpitaH so'syAstIti tadvat nairantaryameva tatsamUhaH-aNusamUhaH / tadeva ca-tannairantaryameva dravyam / kuta ityAha-teSAmevaaNUnAM tattvAt-tadbhAvatvAt, tattvaM ca tatsamAnadharmatvAt-paramANusamAnadharmatvAd dravyasya tathA tathA-tena tena citrasaMsthAnarUpeNa tadravaNAt teSAmeva-paramANUnAM dravaNAt-gamanAt, dravaNaM ca tadbhAvAvyayatvAt-viziSTaparamANubhAvAvyayatvena / tadeva ca dravyamiti vartate / syAdetadityAdi / syAdetat teSAm-aNUnAM tathAsvabhAvatayeti ko'rthaH ? etadAzaGkyAha-ucyate ....... manetirazmi .... paramANuonI niravayavatAno virodha thaze.." - ityAdi te badhuM kathana ayukta che, kAraNa ke ame upara batAvela paramANune svIkAravAmAM to pUrvokta eke doSono avakAza nathI... bauddha : zI rIte jarA batAvazo ? syAdvAdI: juo te paramANuonuM tathAsvabhAve, paramANuthI kathaMcit apRthabhUta evA ekatvapariNAmavALuM nairantaryAvasthAna e ja samUha che... ane e niraMtara avasthAnane ja dravya" uDevAya che... praznaH te nairaMtaryane dravya kahevAnuM kAraNa zuM? uttara : kAraNa e ke te samUhano dharma paramANu jevo ja hoya che, paramANu pArthiva to samUha paNa pArthiva... bheTale te nairantaya avasthAna35 52maashun| samUDane 'dravya' Devu vyA4SI cha... vaNI, mI vyutpatti artha 59 / ghaTecha - dravati gacchati tAn tAn paryAyAn iti dravyam - potAnI sattA avizruta rAkhI, te te paryAyone pAmavuM te dravya kahevAya - A vyutpatti prastutamAM joIe - te paramANuonuM ghaTAdi alaga alaga saMsthAnarUpe dravaNa=gamana thAya che ane te ghaTAdi paryAyomAM gamana thavA chatAM paNa, paramANuonuM potAnuM astitva to avyaya=akhaMDa ja rahe che... eTale dravyano vyutpattiartha paNa prastutamAM yathArthapaNe ghaTato hovAthI, te nairaMtaryane dravya kahevAmAM koI kSati nathI.... (58) bauddha : tame 5j , 52bhAzubhono tathAsvabhAve me'tvarima thAya... to mI 1. 'pRthagbhUtaM tathA0' iti g-paattho'shuddhH| 2. 'tatparibhAvanA' iti Da-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 911 anekAntajayapatAkA (paJcamaH paramANUnAmevAyaM svabhAvo yena te tattatkAlAdyapekSayA tatra tatra taistairmitho nairantaryeNa viziSTasaMsthAnavatA avatiSThante bAdarIbhavanti ca / Aha-kimidaM bAdaratvam ? ucyatetathAsamuditAnAmindriyagrAhyasvabhAvatA, sthUratvamityarthaH / (59) kathaM sUkSmANAM sattA'nupacaye tat ? tattatsvabhAvatayA / iyameva tadanupacaye anyAyyA, na, tatsvabhAvavaicitrya .................* vyAkhyA ........ paramANUnAmevAyaM svabhAvo yena te-paramANavastattatkAlAdyapekSayA tatra tatra-kSetre taistaiHparamANubhirmithaH-parasparaM nairantaryeNa / kiM viziSTenetyAha-viziSTasaMsthAna-vatAghaTAdisaMsthAnavatA avatiSThante / na kevalametad bAdarIbhavanti ca te paramANavaH / Aha-kimidaM bAdaratvaM nAma? ucyate-tathA-saukSmyaparityAgAdinA prakAreNa samuditAnAM satA-mindriyagrAhyasvabhAvatA / kimuktaM bhavati ? sthUratvamityarthaH / Aha-kathaM sUkSmANAM satAM sattA'nupacaye sati tat-sthUratvam ? etadAzaGkayAha-tattatsvabhAvatayA teSAmeva-aNUnAM tatsvabhAvatayA kAraNena / Aha-iyameva-tattatsvabhAvatA tadanupacaye teSAm-aNUnAmanupacaye sati anyAyyA / etadA ........ manetirazmi ... 'tathAsvatmA' meTalo. zuM ? syAdvAdI : te paramANuonuM (kuMbhArazALAdi) te te kSetromAM, paraspara paramANuo sAthe niraMtarapaNe joDANa thaIne, ghaTAdi viziSTa saMsthAnarUpe ( AkArarUpe) avasthAna... AvuM avasthAna jenA kAraNe thAya, tevo paramANuomAM rahela svabhAva ja ahIM tathAsvabhAva tarIke vivakSita che... A tathAsvabhAvathI te paramANuonuM niraMtarapaNe avasthAna thAya che, eTaluM ja nahIM, paNa mAgaNavadhAne to te 52bhAzumo pA62' panI ya che... prazna : 62 meTase zuM ? uttara H bAdara eTale te prakAre (sUkSmapaNAne choDavAdi rUpe) samudita (samudAyarUpe rahela) evA te paramANuono indriyathI grAhya banavAno svabhAva... arthAt te paramANuonI kyUlarUpatA... sAra e ke, samudita evA te paramANuo sUkSmapaNAne choDIne sthUla bane che ane e sthUlatAne lIdhe ja teso ghaTA3' ndriyathA prAya bane cha... ne paramANunI bAdara=sthalarUpatAsiddhi (59) praznaH ghaTAdi avasthAmAM paNa te paramANuonI sattAmAM koI upacaya puSTi to thatI nathI... (teo ekabIjA sAthe mAtra joDAIne rahe che, bAkI teonI sattA to pUrva jeTalI ja hoya cha...) to pachI te 52mAmInI sthUlatA zazI zate thAya cha ? uttara : humo HIS ! ma tamono tathAsvamA 4 // 29 // cha... 2 1. 'te tatkAlA0' iti ga-pAThaH / 2. 'nairantaryeNApi ki0' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA siddheH / anidarzanamabhidhAnamAtrametaditi cet, na, nidarzanabhAvAt / (60) kiM tadevaMvidhaM laukikamiti vAcyam / nanu vajrabhANDAdibhAvaH / tatra hi tulye taulye prakaTo'lpamahattvAdibhedaH / na ca tadaNavo na tulyAH, taulyAbhedAt / na ca hInAdhikA tatsattA, ata cArahyA che... zaGkayAha-na-naitadevam / kuta ityAha-tatsvabhAvavaicitryasiddheH-aNusvabhAvavaicitryopalabdheH / Aha-anidarzanam-anudAharaNamabhidhAnamAtraM-vacanamAtrametad yaduta tatsvabhAvavaicitryasiddheriti / etadAzaGkayAha-na, nidarzanabhAvAt / kiM tat-nidarzanaM evaMvidham-abhipretArthasAdhakaM laukikaM loke bhavamiti etad vAcyamiti paraH / nanu vajrANDAdibhAva evaMvidhaM laukikaM nidarzanamityAcAryaH / tadeva bhAvayannAha-tatra hItyAdi / tatra-vajrabhANDAdau yasmAt tulye taulye karSAdyapekSayA prakaTa:-sarvalokasiddhaH / ko'sAvityAha-alpamahattvAdibhedaH / 'Adi'zabdAt - anekAMtarazmi ... praznaH are ! paNa jyAre tenI sattAmAM ja koI upacaya thato nathI, tyAre paramANuono tevo (=samudita avasthAmAM skUla banavAno) svabhAva paNa zI rIte nyAyasaMgata gaNAya? uttara H tamArI vAta barAbara nathI, kAraNa ke te paramANuonI svabhAvavicitratA siddha ja che (ane e svabhAvavicitratAnA kAraNe ja pratyeka avasthAmAM sUkSmasvabhAvI paNa paramANuo, samudita avasthAmAM sthUlasvabhAvI bane che...) prazna : paNa tamArI vAta to dAkhalA vinAnI hovAthI "paramANunI svabhAvavicitratA siddha che" - e mAtra bolavArUpa sAbita thAya che, tenA mATe tamAre tarka Apavo joIe... uttaraH tamAruM kathana ayukta che, kAraNa ke ame kahela vAtamAM dAkhalo che ja... (eTale amArI vAta mAtra bolavArUpa nathI.) (60) prazna to tamAre abhipreta arthane siddha karanAra, laukika dAkhalo batAvavo ja joIe... uttara : to juo, A rahyo dAkhalo - dhAro ke be vastu che : (1) vajaahIro, ane (2) bhAMDa=vAsaNa - A baMne vastunuM vajana kaeNrSapramANa (soLa mAsA pramANa) che... eTale kaSapramANa vajananI apekSAe baMne vastu tulya che, arthAt vajanamAM koI vadhaghaTa nathI.. (e parathI mAnavuM ja joIe ke, baMne vastunA aNuo tulya ja che, nahIMtara to tulyamApa zI rIte nIkaLe ?) chatAM paNa (1) hIrAnuM parimANa alpa ane vAsaNanuM parimANa mahatu, (2) hIro sArabhUta ane vAsaNa asArabhUta - ema alpa-mahattvAdinI apekSAe teono spaSTapaNe bheda dekhAya che... karSa eka jAtanuM pramANa che, tenI prakriyA AvI che - (1) 10 dhAnya mAsA=1 suvarNa mAsA, (2) 16 suvarNa mAsA=1 karSa, (3) 4 karSa=1 pala.. 2. "tadvaMvidhau tauzi0' ti -pa4i:. 2. "beThudri' rUti Tu-pI: rU. 'belI ' ta Tu-patra: For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapatAkA 913 (pajhama: eva hetoH / na cAbhinnapariNAmA'sau, darzanAdibhedAt, na cAtatsvabhAvatve'yam, atiprasaGgAt / iti bAdarabhAvasiddhiH // cArahyA . sAratvAdigrahaH / na ca tadaNavaH-vajrabhANDANavo na tulyA eva / kuta ityAha-taulyAbhedAt kAraNAt / na ca hInAdhikA tatsattA-vajrabhANDANu-sattA / kuta ityAha-ata eva hetoHtaulyAbhedAdeva / na cAbhinnapariNAmA'sau, tatsatteti prakramaH / kuta ityAha-darzanAdibhedAt / anubhavasiddho'yamazakyApalApaH / na cAtatsvabhAvatve sati aNUnAmayaM-bhinnaH pariNAmaH / kuta ityAha-atiprasaGgAt, cetanAdipariNAmApatterityarthaH / iti-evaM bAdarabhAvasiddhiraNUnAm / / anekAMtarazmi . (jema ahIM sarakhA paNa paramANuo vaja avasthAmAM alpaparimANI ane vAsaNa avasthAmAM mahaparimANI dekhAya che, tema sarakhA paNa paramANuo, pratyeka avasthAmAM sUkSma ane samudAya avasthAmAM skUla bane emAM koI asamaMjasatA nathI...) prazna : bhAMDamAM aNu vadhu hovAthI te moTo che. uttara : nA, vajana sarakhuM hovAthI aNu sarakhA che... prazna: vaja karatAM bhAMDanA aNunuM daLa vadhu hovAthI moTo che... uttara : to to vajana vadhI jAya, paNa vajana sarakhuM che, tethI daLa paNa sarakhuM che... prazna : to vajabhAMDanA aNuo abhinnapariNAmI (ekapariNAmI) che ? uttara : nA, bilakula nahIM, kAraNa ke baMne vastunuM darzana ane tadviSayaka vyavahArAdi bhinna bhinna thAya che, evuM darekane anubhavasiddha che. tethI baMnenA bhedapariNAmano apalApa karavo bilakula zakya nathI... praznaH jo baMne bhinnapariNAmI hoya, to zuM te aNuomAM bhedapariNAmarUpa svabhAva mAnavo paDe? uttara : hA, nahIMtara to tevA svabhAva na mAnavAmAM, te aNuono bhedapariNAma ja nahIM ghaTe... chatAM paNa jo bhedapariNAma mAnazo, to atiprasaMga e Avaze ke, te aNuomAM cetanapariNAmasvabhAva na hovA chatAM paNa, teone cetanAdipariNAmarUpa mAnavA paDaze! tethI te baMnenA aNuomAM bhedapariNAma rUpa svabhAva mAnavo ja joIe... sArAMza : jema sarakhA paNa aNuo vajamAM sUkSma ane bhAMDamAM sthUla dekhAya che, tema pratyeka avasthAmAM sUkSma paNa paramANuo samudita avasthAmAM skUla bane emAM koI kSati nathI... eTale paramANuonI sthUla bAdararUpatA nibaMdha siddha thAya che... 2. "beThThAiva:' rUti Tu-pADa: For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 914 *........... (61) evaM ca indriyAgrAhyasamUhatvena tadagrahaNato vyavahArAyogAt' iti pratyuktam, uktavat teSAM tathAsvabhAvatayA sarvathendriyAgrAhyatvAsiddheH, teSAmeva tathAbhavanAditi / (62)Aha-evamanyUnAnatiriktatatsattAbhAve na "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" iti nyAyyaM ................ vyAkhyA ........................ .... ___ evaM cetyAdi / evaM ca kRtvA indriyAgrAhyasamUhatvena hetunA tadagrahaNataH, prakramAdaNvagrahaNena, vyavahArAyogAditi-evaM tat pUrvapakSoktaM pratyuktamiti / kathamityAha-uktavat teSAMparamANUnAM tathAsvabhAvatayA kAraNena / kimityAha-sarvathA-ekAntena indriyAgrAhyatvAsiddheH kAraNAt / asiddhizca teSAmeva-aNUnAM tathAbhavanAt-indriyagrAhyatayA bhavanAditi / Aha para:evam-uktanItyA anyUnAnatiriktatatsattAbhAve-adhikRtANusattAbhAve sati / kimityAha-na "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" iti etannyAyyaM vaca iti / kathamanyAyyamityAha-tatra-anyUnA ....* manetirazmi ... paramANuonI indriyagrAhyatAsiddhi (61) paramANuonI bAdaratA siddha hovAthI, pUrvapakSamAM tame je kahyuM hatuM ke - "paramANusamUha te indriyaagrAhya evA paramANuonA samUharUpa hovAthI, paramANunuM grahaNa na thatAM, te vize vyavahAra ja thaI zakaze nahIM" - te paNa nirAkRta thAya che, kAraNa ke uparokta rIte te paramANuono tevo svabhAva DovAthI, teso sarvathA ndriyathA ayAya 4 cha - me siddha nathI... prazna : to zuM teo indriyathI paNa grAhya che? uttara : 6, 432, // 293 te 4 52mAmo samuhita avasthAmA indriyAya.35 jane che... A rIte indriyagrAhyatA siddha hovAthI tadviSayaka vyavahAra asaMgata nathI... - ekAMtavAdI kRta ekAMta dhauvyanuM ApAdana : (62) ekAMtavAdI : uparokta rIte pratyeka/samudita avasthAmAM jo paramANuo tadavastha ja rahetAM hoya, arthAt teonI sattAmAM koI jUnAdhikabhAva na thato hoya, to tamAruM je vacana che ke - "(1) utpA6, (2) vyaya, ane (3) prauvya - mAthI yuti 54Artha 4 satcha' - te vayana nyAyasaMgata * "yenotpAdavyayaghrauvyayuktaM yat sat, tadiSyate / anantadharmakaM vastu tenoktaM mAnagocaraH / / " - SaDdarzana0 zlo0 57 "tataH siddhaM dravyaparyAyAtmakaM, utpAdavyayadhrauvyayuktaM vastutattvamantarbahizca prameyam / " - laghIyastra0 svo. 9 / "upanne vA vigae vA dhuve vA / " - sthAnAMgasUtra sthAna 10 / "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat / " - tattvArthasUtra 5/30 / "yadutpAdavyayadhrauvyayogitAM na bibharti vai / / tAdRzaM zazazRGgAdirUpameva paraM yadi // " - utpAdAdisiddhi shlo02| 1. draSTavyaM 861tama pRSTham / 2. 'dityatpUrva0' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 915 anekAntajayapatAkA (pagnama: vacaH, tatra tattvata utpAdavyayAbhAvAt, sattAlezasyApi vyayAyogAt, asatazcotpAdAnupapatteH, anyathA yo vyeti tasya niranvayo vyayaH, yazcotpadyate tasyApyasata evotpAdaH, yA ca tatrAparA sattA tasyAH kUTasthanityataiveti kathamutpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi ? ja vyArakyA ja tiriktatatsattAbhAve tattvataH-paramArthena / kimityAha-utpAdavyayAbhAvAt / abhAvazca sattAlezasyApi kasyacid vyayAyogAd bhAvAbhAvAbhavanena / tathA asatazca-sattAlezasya kasyacidutpAdAnupapatteH abhAvabhAvAbhAvena / itthaM caitadaGgIkarttavyamityAha-anyathetyAdi / anyathAevamanabhyupagame yo vyeti-vinazyati bhAvaH tasya niranvayo vyayaH-vinAzaH, yazcotpadyate tasyApyasata evotpAdaH, yA ca tatrAparA sattA-yA notpadyate na vinazyati tasyA amunA prakAreNa kUTasthanityataiva-ekAntena iti evaM kathaM "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" iti ? etadA - anekAMtarazmi .... nahIM gaNAya, kAraNa ke teonI sattAmAM nyUnAdhikatA na thavAmAM to ema ja sAbita thaze ke, kharekhara to temAM utpAda-vyaya kaMI ja nathI chatAM paNa tame tene sata mAno cho, to pachI "traNayukta ja sat hoya evuM vacana zI rIte nyAyasaMgata bane ?) praznaH paNa paramANamAM utpAda/vyaya kema nathI - e jarA batAvazo? uttaraH juo + (1) bhAvano kadI abhAva thato nathI, eTale paramANunI leza paNa sattAno vyaya thavo bilakula saMbhavita nathI, ane (2) zazazRMga jevA abhAvano kadI bhAva thato nathI, eTale te paramANumAM asat evA koIno "utpAda' paNa bilakula saMbhavita nathI... amAruM AvuM kathana mAnavuM ja joIe, nahIMtara to (1) je padArtha naSTa thAya che, te padArthano to mAtra niranvaya nAza=vyaya ja, (2) je asat padArtha utpanna thAya che, te padArthano mAtra utpAda ja, ane (3) je padArtha utpanna/vinaSTa nathI thato - mAtra sattArUpe sthAyI rahe che - te padArthane ekAMte kuTastha nitya ja mAnavo paDaze... ane e rIte to, dareka padArtha utpAdAdimAMthI koI ekarUpe ja siddha thavAthI - koI eka padArtha traNe rUpa siddha na thatAM - tamAruM "utpAda-vyaya-dhrauvyayukta padArtha ja sat che" - e vacana zI rIte manAya ? TUMkamAM, utpAdAdi traNa yukta padArtha ja sat che - e vAta bilakula nyAyasaMgata nathI. rU. 'amAvasAvAna' 2. 'vinazyati' tyafdha: - 4: . 2. "sthitinityasvaitavati' ti -pATha: iti Ga-pAThaH / 4. pUrvamudrite tu 'abhAvabhAvabhAvena' iti pAThaH, atra tu D-pratapAThaH / For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA (63) atrocyate - anyAyyamidaM vacaH, tatsampUrNasattAyA eva pariNAmitvAt pariNAmitve ca taMttatkAlAdyavasthAnalakSaNasya tatsattvasvabhAvasya kathaJcit vyayayogAt, anyathA tattAdavasthyApattyA sadA tadbhAvena vartamAnatAdiprasaGgaH / yuktibAdhitazcAyaM tatkAryAsiddheriti vyAkhyA : zaGkayAha-atrocyate-anyAyyamidaM vaco yaduktaM bhavatA / kuta ityAha- tatsampUrNasattAyA eva teSAM-paramANUnAM sampUrNasattAyA eva / kimityAha - pariNAmitvAt saiMva tena tenAkAreNa pariNamati / pariNAmitve ca sati kimityAha tattatkAlAdyavasthAnalakSaNasya tatsattvasvabhAvasya - prastutANusattvasvabhAvasya kathaJcit - kenacit prakAreNa vyayayogAt / itthaM caitadaGgIkarttavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame tattAdavasthyApattyA tasya tatsattvasvabhAvasya tAdavasthyaM tattAdavasthyaM tasyApattistayA hetubhUtayA / kimityAha- - sadA tadbhAvena tatsattvasvabhAvabhAvena / kimityAha-vartamAnatAdiprasaGgaH / AkAlaM tadekakAlAdisambandhisvabhAvApracyutyeti bhAvanIyam / yuktibAdhitazcAyaM - vartamAnatAdiprasaGgaH, tatkAryAsiddheH- vartamAnatAdikAryAsiddheH / iti aneDAMtarazmi * ekAMtavAdIkRta pralApano nirAsa * utpAdyAhi bhayAtmatAsiddhi * 916 - Bo : (63) syAdvAdI H tamAruM saMpUrNa kathana ayukta che, kAraNa ke kharekhara to te paramANuonI sattA 4 te te (sthUNa) ADAra3ye parimanArI che... bheTale temAM utpAda/ vyaya yA mAnavo 4 rahyo... te khArIte - (1) vyaya3patA : paramANunI sattvasvabhAva te te aNa-kSetrAhimAM avasthAna35 che... have tenA A svabhAvano 'thaMyih (= DoIGa prahAre) to vyayathAya 4che. prazna : (anyathA = ) bhe vyaya na mAnI to ? uttara H to to te paramANuno tatkAlAdi-avasthAnarUpa sattvasvabhAva haMmezA tadavastha ja mAnavo paDaze, ne to pachI sadA te ja kALa rahevAthI te kALanI vartamAnatAdi mAnavAno prasaMga Avaze ! Azaya e ke, tatkAlAvasthAnarUpa tatsattvasvabhAvano jo vyaya na thAya, to tatsattvasvabhAva haMmezAM rahe, je tatkAlAvasthAnarUpa hovAthI (paramANu haMmezAM mATe eka ja kALa sAthe saMbaMdhita rahetAM) tatkAla haMmezAM vartamAna banavAno prasaMga Ave. ane te yuktibAdhita che, tatkALa te vartamAna nathI, kAraNa ke vartamAnatAnuM kArya tatkALamAM asiddha che... For Personal & Private Use Only 1. ' tattatkAlAdyavasthAnavyayotpAdayoH yogAditi, bhAvAdhArau caitau' iti ka- pAThe sati pAThaprapAtaH / 2. 'sevate nAtanA (?) kAraNena' iti Da-pAThaH / 3. 'pariNamati' iti pATha: pUrvamudrite nAsti, atra tu D - pratAnusAreNa sthApitaH / 4. 'tattatsattva0' iti Da-pAThaH / 5. 'mAnAdiprasaGgaH' iti ka- pAThaH / 6. 'bhAva - pracyutveti' iti Ga-pATha: / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (pazcama: vyayayogaH / samayAntarAdyavasthAnalakSaNasya ca tatsattvasvabhAvasya kathaJcidasata evotpAda: / (64) sarvathA sattve prAgapi tadbhAvAt tadA tadbhAvavirodhaH / asti cAyam, samayAntarAdyavasthAnayogAditi (65) bhAvAdhArau caitau, vAndhyeyAdAvasambhavAdanayoH / tatsvabhAvavaikalye ca tatsattvasyAsambhava eveti bhAvanIyam / * vyArabA 917 - evaM vyayaMyogastatsattvasvabhAvasya samayAntarAdyavasthAnalakSaNasya ca 'Adi' zabdAt kSetrAntarAdigrahaH, tatsattvasvabhAvasya - adhikRtANusattvasvabhAvasya / kimityAha-kathaJcit-kenacit prakAreNa asata evotpAda: / sarvathA - ekAntena sattve / kimityAha - prAgapi tadbhAvAtsamayAntarAvasthAnalakSaNatatsvabhAvabhAvAt / kimityAha - tadA - samayAntarAdau tadbhAvavirodhaHsamayAntarAdyavasthAnAdilakSaNatatsvabhAvavirodhaH / asti cAyaM - bhAvaH / kuta ityAha- samayAntarAdyavasthAnayogAditi / bhAvAdhArau caitau - vyayotpAdau / kuta ityAha-vAndhyeyAdAvasambhavAdanayoH-vyayotpAdayoH / tatsvabhAvavaikalye ca yathoditavyayotpAdasvabhAvavaikalye ca ... anekAMtarazmi eTale mAnavuM ja rahyuM ke, te 52mANuno vartamAnakAlasaMbaMdhitA rUpa svabhAva kAyama Takato nathI, paNa kathaMcik to teno vyaya thAya ja che... tethI paramANunA sattvasvabhAvano kathaMcid vyaya che ja... (2) utpAdarUpatA H paramANumAM bIjA kALamAM - bIjA kSetrAdimAM rahevArUpa svabhAva je pahelA kathaMcid asad hato, teno utpAda thAya che. (64) prazna : (sarvathA sattva=) 52mANunA kALAMtara - kSetrAMtarAdimAM rahevArUpa svabhAva paNa pahelA hato, tevuM mAnIe to ? uttara H to to te svabhAva pahelA paNa rahyo hovAthI, kAlAMtarAdimAM ja teno (samayAMtarAdimAM rahevArUpa) svabhAva hovAnuM viruddha Tharaze... bhAva e ke, paramANumAM kazo pheraphAra mAnavAno nathI. ema ja cothI kSaNa pasAra thaI, 5mI AvI. to paramANumAM pamI kSaNamAM rahevArUpa svabhAva utpanna thayo... te pahelA nahoto eTale asatnI utpatti thaI... pUrve paNa te svabhAva mAno to tyAre paNa temAM pAMcamI kSaNe rahevAno svabhAva thavAthI cothI kSaNe rahevArUpa svabhAva ghaTI na zake... eTale pUrve tevo svabhAva mAnI zakAya nahIM... ne tevo (=samayAMtaramAM avasthAnarUpa) svabhAva teno che to kharo ja, eTale ja to samayAMtaramAM tenuM avasthAna thAya che... eTale mAnavuM ja rahyuM ke kathaMcid pUrve asatno ja utpAda thAya che... (65) bIjI vAta, utpAda ane vyaya baMne bhAvapadArtharUpa AdhAramAM ja rahe che, kAraNa ke bhAvapadArthanA ja utpAda - vyaya thAya che, vaMdhyAputra jevA asat padArthanA nahIM... 6. pUrvamudrita tu 'cayAm' nRtyazuddhapA: / 2. 'yogastatsattvamAvasya' kRti 3-pATa: / For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ........ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 918 Aha-evamapi kiJcit tatrAsadevotpadyata itISTaM tadvat / tat pratItya tadaparabhAve ko doSaH ? (66) ucyate-dRSTahAnyadRSTaparikalpanAkhyaH / tathAhi-bhAvAzritamasad bhavad ............................. vyAkhyA ................. sati / kasyetyAha-tatsattvasya-adhikRtANusattvasya tatsattvasvabhAvasattvasya vA asambhava evoktanItyA iti bhAvanIyam / Aha paraH-evamapi-yathA bhavatoktaM tathApi kiJcitsamayAntarAdyavasthAnAdi tatra-adhikRtANusattve asadevotpadyata iti-evamiSTaM tadvaditi nidarzanam / tat pratItya-adhikRtANusattvaM tadaparabhAve-tadanyotpAde yannotpadyata itISyate tatra ko doSaH? paryAyavad dravyamapi svahetuM pratItyotpadyatAmiti / etadAzaGkayAha-dRSTahAnyadRSTaparikalpanAkhyaH, doSa iti vartate / akSaragamanikA sujJeyA / bhAvArthaM tvAha tathAhItyAdinA / ............ manetirazmi . ve adhikRta 52mAzune : (tatsattvasvabhAvasattvasya=) utpAha-vyayas135 svabhAva dhrauvyane, uparokta utpAda-vyayarUpasvabhAvathI rahita mAnazo, to to te be nirAdhAra thaI javAthI, utpAha-vyayana astitva 4 saMbhAvita nahIM bane... sAra H tethI paramANunA dhrauvyane sthiratArUpa svabhAvane utpAda-vyayasvabhAvI mAnavo ucita 4 cha... bheTale 624 vastunI trayAtmatA mAnavI 4 24ii... ekAMta asatkAryavAdano nirAsa : ekAMtavAdI : adhikRta aNusattvamAM, jema samayAMtarAdi avasthAnarUpa paryAyo sarvathA asadu ja utpanna thAya evuM tamane iSTa che, to tenI jema, adhikRta aNusattvane AzrayIne mRdAdirUpa dravya paNa sarvathA asad ja utpanna thAya evuM kema na manAya ? temAM doSa zuM? (bhAva e ke, adhikRta aNusattvane AzrayIne, jo paryAya sarvathA asat utpanna thaI zakato hoya, to tenI jema dravya paNa sarvathA asatu kema na utpanna thAya ?). __ (66) syAhI : humo, tevU bhAnapAma (1) dRSTAni, bhane (2) adRSTa52485nA namana hoSa mAve che. te 2 // pramANe - (1) 624 asat pArtha bhAvane sAzrayAne utpanna yatAM hepAya che... bha bhATI35 bhAvane ...* vivaraNam ..... 33. tatsattvasvabhAvasattvasyeti / tayo:-utpAda-vyayoH sattvaM-svarUpaM tatsattvam, tatsattvaM svabhAvo yasya tat tatsattvasvabhAvam, tacca tat sattvaM ca-dhauvyalakSaNoDaza: tatsattvasvabhAvasattvaM tasya / utpAdavyayasambandhi sattvasvabhAvaM hi dhrauvyam / tato yadi yathoditatadvyayotpAdasvabhAvavaikalyamabhyupagamyate dhrauvyasya, tadA na sambhavata evotpAda-vyayau, nirAdhAratvAt / tasmAdutpAdavyayasvabhAvaM dhauvyamaGgIkartumucitamiti // For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 919 anekAntajayapatAkA (54ma: dRSTaM mRdghaTAdisaMsthAnAdivat, tatsamayAntarAdyavasthAnAditattyAge dRSTahAniH / na dRSTaM cAtadAzrayaM vAndhyeyabAlAdyAkAravat mRdabhAvaghaTAkAravadvA / tadaGgIkaraNe'dRSTaparikalpanA / vyAkyA . tathAhItyupapradarzane / bhAvAzritaM sat asat-avidyamAnaM bhavad dRSTam / nidarzanamAhamRdghaTAdisaMsthAnAdivat mRdi ghaTAdisaMsthAnAdi tadvat / kiM dRSTamityAha-tatsamayAntarAdyavasthAnAditattyAge-bhAvAzritAsatsadbhavanatyAge / kimityAha-dRSTahAniH / tathA na dRSTaM cetyAdi / na dRSTaM ca atadAzrayaM na tadAzrayamatadAzrayam, abhAvAzrayamityarthaH / nidarzanamAhavAndhyeyabAlAdyAkAravaditi nidarzanaM sujJAnaM sukhapratipattyartham / evamayasadvAda iti ca khyApanArthaM nidarzanAntaramAha-mRdbhAvaghaTAkAravad vA mRdabhAve ghaTAkAra iti samAsastadvat / 'vA'zabdo vikalpAntarapradarzanArthaH / tadaGgIkaraNe ca-abhAvAzrayAsatsadbhavanAGgIkaraNe ca / kimityAhaadRSTaparikalpanaM yanna dRSTaM pratyakSAnumAnAbhyAmasadbhavanaM tat parikalpanam / ityArekAzeSanirAsA anekAMtarazmi . AzrayIne pUrve avidyamAna evAM ghaTasaMsthAnAdinI utpatti.. Ama bhAvane AzrayIne ja asatra avidyamAna padArthanI utpatti daSTa che... paNa jo mRdurUpa dravya paNa pUrve asatu=avidyamAna mAno, to ghaTasaMsthAna - samayAMtarAdi avasthAnanI utpatti bhAvane AzrayIne nahIM gaNAya... phalataH pratyakSadaSTa evI bhAvAzrita asat padArthanI utpattinI hAni thaze, ema daSTahAnino prasaMga Avaze... (2) abhAvane AzrayIne kadI koInI utpatti dekhAtI nathI. jema vaMdhyAputrane AzrayIne bAlAdi AkAranI utpatti kadI daSTa nathI... (asatkAryavAdamAM AvatAM doSone sukhethI samajI zakAya e mATe ja A vaMdhyAputranuM dRSTAMta Apela che. A ja vAtane hajI puSTa karavA eka bIjuM daSTAMta Ape che -). jema mATInA na hovAmAM ghaTAkAra utpanna thato nathI, tema pUrve dravya na hovAmAM paryAyanI utpatti paNa kadI daSTa nathI, TUMkamAM abhAvane AzrayIne asat padArthanI utpatti pratyakSa ke anumAna eke pramANathI daSTa nathI, chatAM paNa tame tevI kalpanA karo, to pratyakSa-anumAnathI adaSTanI kalpanAno doSa Avaze ja... (asavAdI bauddho, dravyano paNa pUrve abhAva mAne che, eTale teo abhAvane AzrayIne ghaTasaMsthAnAdinI utpatti kahe che, je kadI daSTa nathI. tethI teone aSTakalpanA nAmaka doSa Ave che...) sAra tethI dravyane to pUrve sat ja mAnavo joIe ane pachI tene AzrayIne ghaTasaMsthAnAdirUpa paryAyanI utpatti mAnavI joIe.. rU. "khAvAmRtA' kRti Tu-pATha: | 2. 'vistRtajyAre tRgo' ta -pAd: | 2. "nAvIkRta' ti -pATha: satsavanA ' ta Tu-pad: I 4. " For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 920 (67) na ca tattathAbhAvAbhAve asat sad bhavatIti nyAyavAdinaH tat pratItya tadbhAva ityapi kalpanA'yuktA, puSkalabIjAbhAvAt / iti tadupAdAnamantareNaiva syAt tadabhAvaH, yadyasadeva sad bhavet / (68) na cAsAvato yadapi kiJcit tatra asadutpadyate tadapi - vyArahyA che.... yAha-na ca tattathAbhAvAbhAve tasyaiva-hetoH prakramAd viziSTasya bhAvasya, tathA-kAryarUpeNa vivakSitaparyAyAtmanA bhAvAbhAve sati asat sad bhavatIti nyAyavAdinaH-evaM nyAyavAdinaH / kimityAha-tat pratItya-kAraNaM tadbhAva:-kAryabhAva ityapi kalpanA yuktA na ca / kuta ityAhapuSkalabIjAbhAvAt / ekAntenaivAsataH sadbhAvena sarvathA tadanupayogAditi garbhaH / iti-evaM sarvathA'sadbhavanena kimityAha-tadupAdAnamantareNaiva, prakramAt kAryopAdAnamantareNaiva, syAt tadbhAvaH-kAryabhAvaH / kathamityAha-yadyasadeva sad bhavet na tasyAsataH kAraNasattayA kazcit anekAMtarazmi . (have graMthakArazrI, bauddhanI zeSa AzaMkAnA nirAsa mATe kahe che -). - bauddhakalpita pratItyasamutpAdavAdano nirAsa (67) bauddho kahe che ke, kArya te utpatti pahelA sarvathA asat hoya che ane A asat kArya ja kAraNane AzrayIne sat bane che, arthAt pUrvekSaNIya mRkSaNane AzrayIne uttarakSaNe ghaTarUpa asat (pUrve sarvathA avidyamAna) padArtha sat bane che... - AvI nyAyavAdInI (dharmakIrtinI) kalpanA che... paNa, jayAre viziSTa kAraNa kAryarUpe na ja pariNamatuM hoya, arthAt jayAre mATIrUpa kAraNa ghaTarUpe na ja pariNamatuM hoya, tyAre uparokta kalpanA saMgata thaI zake nahIM... (bauddhamate pUrvekSaNIya kAraNakSaNa kSaNika hoI uttarakSaNe naSTa thaI jAya che. eTale kAraNanuM kAryarUpe pariNamana ghaTatuM nathI ane mATe ja kAraNane AzrayIne kAryotpAdanI kalpanA ayukta Thare che...) bauddhaH paNa tevI kalpanA karavAmAM ayukta zuM? syAdAdIH kAraNa ke tevuM mAnavAmAM puSkaLa bIja (=samartha upAdAnakAraNa) ghaTatuM nathI. bhAva e ke, ekAMte asat ja sat thatuM hovAthI, (kAraNakSaNe) tevA asat padArtha vize upAdAna kAraNano upayoga rahevo bilakula saMbhavita nathI ane upayoga vinA to upAdAna te kAryanuM kAraNa banI zake ja nahIM. bIjI vAta, sarvathA asatanuM ja bhavana mAnavAmAM to, upAdAna vinA ja te kAryanuM astitva mAnavAno prasaMga Avaze ! kAraNa ke jo sarvathA asadu ja sad bane, to (kAraNakSaNe) tevA asat padArthano kAraNanI sattA sAthe koI pratibaMdha=vyApti ja nathI... (zuM zazazRMga jevA asat padArthano koInI sAthe pratibaMdha hovAno?) ane pratibaMdha vinA to kAraNanI gerahAjarImAM paNa kAryotpAdano prasaMga Avaze ja... 2. 'sarvathA saMtsa(2)ddhIvana' kRti Tu-pATa: | For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 921 anekAntajayapatAkA (pagnama: bhAvAzrayatvAt, tattathAzaktiyogAt tasyaiva tathAbhavanAt, anyathoktavadayogAnnAsadeva / kiM tarhi ? kathaJcit, pUrvabhavanabhUtAnyathAbhUtabhavanAtmakatvAdutpAdasya / etenaitatsvabhAva - vyArahyA che . pratibandhaH / na cAsau-kAryabhAvo bhavati, ato yadapi kiJcit tatra-adhikRtANubhAve asadutpadyate tadapi bhAvAzrayatvAt kAraNAt, nAsadeveti sambandhaH / bhAvAzrayatvaM ca tattathAzaktiyogAt tasya-bhAvasya tathA pratiniyatakAryakartRtvazaktiyogAt / tathA zaktiyogazca tasyaiva tathAbhavanAt tasyaiva-kAraNabhAvasya tathA-kAryabhAvarUpeNa bhAvabhavanAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame uktavat ayogAt kAraNAt nAsadeva utpadyate / kiM tarhi ? kathaJcidasaditi / kuta ityAha-pUrvabhavanabhUtAnyathAbhUtabhavanAtmakatvAt kAraNAt / kasyetyAha-utpAdasya / etena-utpAdalakSaNena etatsvabhAva eva-bhAvasvabhAva eva yadvotpAdadharma anekAMtarazmi ... paNa zuM upAdAna vinA kAryanI utpatti thAya che? zuM mATI vinA ghaDo bane che? bilakula nahIM.. (68) eTale mAnavuM ja rahyuM ke, adhikRta paramANumAM je kaMI asat utpanna thatuM dekhAya che, te sarvathA asat nathI, kathaMcit asat che, kAraNa ke te kArya bhAvAzrita che (upAdAna kAraNane AzrayIne utpanna thAya che.) ane tenuM kAraNa e ke, kAraNamAM niyata kAryakartutvazakti che eTale ja tene AzrayIne pratiniyata kAryanI utpatti thAya che, ane tenuM paNa kAraNa e ke, kAraNa ja kAryarUpe pariName che (eTale ja te kAraNamAM niyata kAryakartutvazakti che !) jo kAraNanuM kAryarUpe pariNamana na mAno (=anyathA) to kAryotpatti ja na thAya... sAra e ke, sarvathA asat ja utpanna thAya evuM nahIM, paNa kathaMcit asat utpanna thAya evuM ja mAnavuM joIe... juo ne pUrve rahelA padArthanuM anyarUpe thavuM ene ja "utpAda' kahevAya che. (mATIrUpe rahelA padArthanuM ghaTasaMsthAnarUpe utpanna thavuM ene ja ghaTano utpAda kahevAya) have jo kAryanuM pUrve dravyarUpe astitva mAno, to ja teno Avo utpAda ghaTI zake. eTale sarvathA asat nahIM, paNa kathaMcit asanI ja utpatti mAnavI joIe. A rIte utpAdanuM lakSaNa kahevAthI, tadaMtargatarUpe arthataH vyayanuM lakSaNa paNa spaSTapaNe jaNAI Ave che. te A rIte - utpAdanI jema vyaya paNa bhAvano svaibhAva che, athavA to vyaya paNa utpAdasvabhAvavALo hovAthI ke "yato nAnutpanna vastu nakyate sata satpAtoDa vastunakSaM, 'visAmo 4' tti vimarza vinAzazna vasunnakSa, tamantareNotpAdAbhAvAt, na hi vakratayA'vinaSTamaGgalidravyaM Rjutayotpadyate... " AvazyakahAri0ni0 751 TI0 / 2. 'tenaiva svabhAva' kRti -pATha:I 2. 'ArAmAvasya' kRti Tu-pATha: For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 922 eva tattvato vyaya ityarthata ukta eva,(69) yato'syAyamarthaH pUrvabhavanena bhUtatvamutpAdatayA anyathAbhUtaM tu bhavanaM vyayatayA tadetadubhayamAtmA yasyetyanyapadArthenotpAdaH sambadhyate ................. vyAkhyA ...... eva tattvataH-paramArthena vyaya ityarthataH-sAmarthyena ukta eva vyayaH / ihaiva bhAvArthamAha yato'syAyamityAdinA / yato'syAyamarthaH / utpAdalakSaNavAkyasya pUrvabhavanabhUtamanyathAbhUtaM bhavanam-AtmA yasya sa tathAvidhastadbhAvastasmAt tatra pUrvabhavanena-kAraNasambandhinA bhUtatvamatItatvaM utpAdatayA tatprAgabhAvAnivRttau prAgvat tadbhAvAnupapatteH / anyathAbhUtaM tu bhavanaM ....... manetirazmi ...... utpAda upAthI arthathA vyaya 59 // 4345 yo... (utpA65 bheTale tyAhasvAbhAva... arthAt utpAda che svabhAva jeno tevo vyaya... vyaya paNa utpanna to thAya ja che... eTale ja vyayane utpAdadharma 5yo....) (EN) teno (bhAvArtha 2 // prabhAo cha - pUrvabhavanena bhUtatvam (=atItatvam) 5835 vastu, pUrvakSata mRtpiM // 25 // 2matIta thAya - naSTa thAya to 4 utpanna thAya... 2||m, utpA6 vyayane avinAmAvI cha, // 29 // OM (tatprAgabhAvAnivRttau prAgvat tadbhAvAnupapatteriti=) Aryana bhAvanA nivRtti na thAya to paDelAMnA 4 te Aryano utpAda saMgata na thaI ... Azaya spaSTa niyama che ke, jyAM sudhI kAryano prAgabhAva nivRtta na thAya, tyAM sudhI kArya na ja utpanna thAya. (jyAM sudhI ghaTaprAgabhAva nanivarte, tyAM sudhI ghaTa na ja bane) zuM mRpiMDa avasthAmAM ghaTanI upalabdhi thAya che? eTale mAnavuM ja rahyuM ke, mRtapiMDano kathaMcit abhAva thAya to ja te ghaTanI utpatti thAya che. Ama, ghaTanA utpAda te mRtapiMDanA kathaMcit nAzane avinAbhAvI che, tethI utpAda sAthe vyaya 59 / mAnavo 4 2.yo... ....... vivaraNam ........ 34. pUrvabhavanabhUtamanyathAbhUtaM bhavanam-AtmA yasya sa tathAvidhasadbhAvastasmAditi / ayaM sukhAvabodhAya vRttikRtA samAsa: kRta: pUrvabhavanabhUtAnyathAbhUtabhavanAtmakatvAditi vAkyasyeti / / 35. utpAdatayeti / utpAdarUpatayA vastuna utpadyamAnatvenetyartha: / ghaTarUpaM hi vastu piNDAdikAraNarUpe atIta evotpadyate, utpAdasya vyayAvinAbhUtatvAt / kuta ityAha- 36. tatprAgabhAvAnivRttau prAgvat tadbhAvAnupapatteriti / tatprAgabhAvasya-kAryaprAgabhAvasya kAraNasvarUpalakSaNasyAnivRttau-avinAze sati prAgvatkAraNAvasthAyAmiva tadbhAvAnupapatte:-kAryotpAdasyAghaTanAt / kAryasya hi kAraNakAla: prAgabhAva: "kSIre 1. 'ityarthaH sAmarthyenokta eva' iti ng-paatthH| 2. 'tadabhAvA0' iti k-paatthH| 3. 'rUpo atIta' iti ca paatthH| For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 923 anekAntajayapatAkA (paJcamaH ....... vyayAvinAbhUtaH, (70) vyapadezastvasya pUrvabhavanAbhUtAnyathAbhUtabhavanAtmaka iti / ....... vyAkhyA ..... kAraNagatameva vyayatayA tadabhAve'nyathAbhUtatvAbhAvaH, tadetadubhayam-anantaroditaM AtmA yasyetyanyapadArthena utpAdaH sambadhyate / kiMviziSTa ityAha-vyayAvinAbhUta iti nidarzitametat / vyapedazastvasya-vyayasya pUrvabhavanAbhUtAnyathAbhUtabhavanAtmaka iti / pUrvabhavanenAbhUtaM anyathAbhUtaM bhavanaM-AtmA yasya sa tathAvidha iti / ihaiva bhAvanAmAha taccaivamityAdinA / tacca ............. manetirazmi .. sA2 me 3, (pUrvabhavanena bhUtatvaM utpAdatayA=) mRtpiM ||29||rnu matIta thaj te utpAda, mane (2) ||29||t te 4 mRtpi sva35nu ghaTA anyasva35 2j vyaya vAya. (=anyathAbhUtaM tu bhavanaM vyayatayA)... 4150o te mRtpiMhano vyaya na mAno, to tenuM anyas135 utpanna thaj saMgata thaze nahIM. kAraNa ke vyaya vinA anyasvarUpatA bilakula saMbhavita nathI.) A ja vAtane jaNAve che - (1) pUrvabhavanena bhUtatvam, ane. (2) anyathAbhUtaM tu bhavanam - 2 // ne s135 che, tevo ut56 cha bhane / utpAda te vyayane avinAmAvI cha... (etadubhayamAtmA yasyeti anyapadArthena utpAdaH sambadhyate te tino artha + 2 pI samAsa cha... te anya56 pradhAna hoya, meTaTo hI anyapada tarIke utpAda levAno che ane temAM be svarUpa joDavAnuM che...) (70) prazna : utpA6 sAthe samAyelA te. vyayano vyapadeza vA3pe thAya ? uttara : pUrvabhavanAbhUta - anyathAbhUtabhavanAtmaka 3pe... tAtparya me, pUrvabhavana3pe abhUta-masaMpanna thavuM, arthAt mRpiMDarUpe na rahevuM ane te mRpiMDanuM anyathArUpe thaI javuM - AvA svarUpe vyayano vya5ddeza thAya... ..............* vivaraNam .......... dadhyAdi yannAsti prAgabhAva: sa kathyate" iti vacanAt / prAgabhAve cAnivRttau notpadyata eva kAryam / nahi mRtpiNDAvasthAyAM samutpadyamAna: samupalabhyate ghaTa:, kintu tadabhAva eveti / / 37. anyathAbhUtaM tu bhavanamiti / anyathAsvarUpam / / 38. vyayatayeti vyayarUpatayA, vastuno vyayamAnatvenetyarthaH / vyayo hAtpAdAvinAbhAvI, yataH / / 39. tadabhAve'nyathAbhUtatvAbhAva iti / tasya-vyayasyAbhAve'nyathAbhUtatvasya-anyena rUpeNotpAdalakSaNasyAbhAvo vartate, yata: / / ___40. pUrvabhavanenAbhUtamiti / pUrvarUpatayA asampannam / / 41. anyathAbhUtamiti / anyathA rUpatayA saJjAtam / / 1. 'vartate pUrva0' iti ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA rtaMccaivam, tattvatastathAsvabhAvatvAt, yathAkSayopazamaM tatraiva vyayapratIteH / tattucchA vyAkhyA bhavanamevaM pUrvabhavanAbhUtAnyathAbhUtabhavanAtmakam / kuta ityAha- tattvataH - :-paramArthana tathAsvamAvatvaat-puurvbhvnaabhuutaanythaabhuutbhvnaatmksvbhaavtvaat / tathAsvabhAvatvaM ca yathAkSayopazamaM yasya yathA kSayopazamaH, kSayopazamAnurUpeNetyarthaH / tatraiva- adhikRtabhavane kimityaah-vyy| tathAhi-kapAlAdiSveva ghaTAdivyayapratItiH / itthaM caitadaGgIkarttavyamityAha - tattucchetyAdi / * anekAMtarazmi -pratIteH 924 (paramArtha : ghaDo utpanna thAya tyAre utpAda-vyaya baMne samAviSTa hoya che. baMneno vyapadeza A rIte thAya : (1) utpAdavyapadeza - pUrvamavanabhUtAnyathAmRtamavana arthAt mRpiMDanuM atIta thavuM ane te mRtapiMDanuM ghaDArUpe thavuM... ane (2) vyayavyapadeza - pUrvabhavanAmUtAnyathAbhUtamavana arthAt mRpiMDarUpe potAnuM astitva na rahevuM ane te rUpe vilupta thaI, te mRtapiMDanuM anyathArUpe thaI javuM...) prazna H baMne vyapadeza arthathI to ekasarakhA ja dekhAya che, to utpAda-vyayamAM saMjJAbheda (ekamAM pUrvabhavanabhUta ane bIjAmAM pUrvabhavanAbhUta evo bheda karavAnI zI jarUra ? - uttara H ahIM amane evuM lAge che ke - (1) jema utpAdamAM (ka) pUrvabhavanabhUta - mRtapiMDanuM atIta thavuM; te utpAda kahyo ane (kha) anyathAbhUtabhavana - mRtapiMDanuM anyarUpe thavuM; te vyaya kahyo... (2) tema vyayamAM (ka) pUrvabhavanabhUta -> mRtapiMDanuM mRtapiMDarUpe na rahevuM; te vyaya kahyo ane anyathAbhUtabhavana - te mRtapiMDanuM anyarUpe thavuM; te utpAda kahyo... arthAt baMnemAM anyathAbhUtabhavana to che ja... have koIpaNa ghaTanAmAM utpAda-vyaya baMne samAyelA che... tyAre jo pUrvabhavanabhUtane (mRtapiMDanuM atIta thavuM; e vAtane) pradhAna karo, to te utpAda (arthAt tyAre utpAdano vyapadeza thAya) ane jo pUrvabhavanAbhUtane (mRtapiMDanuM mRtrapiMDarUpe na rahevuM; e vAtane) pradhAna karo, to te vyaya (arthAt tyAre vyayano vyapadeza thAya) (kha) AvuM amane jaNAya che, vidvAno bIjI rIte paNa yathAyogya saMgati kare. have prastuta vAta para AvIe - 2. 'tanaiva tattva.' kRti 3-pAna: / 2. 'tathaiva' kRti -pAi: I prazna : paNa vyayano tevo svabhAva mAnavAnuM kAraNa zuM ? uttara H kAraNa e ja ke, kSayopazamane anusAre tevAM svarUpa (pUrvabhavanAbhUta-anyathAbhUtabhavana) vize ja vyayanI pratIti thAya che. juo, ghaTavyayanI pratIti ThIkarAmAM ja thAya che. tenuM kAraNa e ja ke, te ThIkaruM (pUrvabhavanAbhUta) ghaTarUpe atIta thayuM che ane (anyathAbhUtabhavana) te ghaTa ThIkarArUpe thayo che, arthAt vyayanuM saMpUrNa svarUpa (=pUrvabhavanAbhUta-anyathAbhUtabhavana) hovAthI ja tyAM vyayanI pratIti thAya che. For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 925 anekAntajayapatAkA (jhima: bhavanasya tu vyayatve sarvatrAvizeSAt syAt tadvyayabuddhiH / na ca bhavati, tathA'pratIteH // (71) evamanayostattve sarvathA bhAvAvicchedAt dhrauvyamapi siddhameva, bhAvavicchede satyetadanupapatteH taddharmatvAt, ataddharmatve tattattvAyogAt sarvathA tucchatvAditi, ataH - vyArahyA . tattucchAbhavanasya tu, prakramAd bhAvatucchAbhavanasyaiva vyayatve / kimityAha-sarvatrA-vizeSAt kAraNAt tattucchAbhavanasya / kimityAha-syAt tadvyayabuddhiH-viziSTabhAva-vyayabuddhiH, nimittAvizeSAdityabhiprAyaH / na ca bhavati / kuta ityAha-tathA'pratIteH kAraNAt / / ___ evam-uktanItyA anayoH-utpAda-vyayayostattve-tadbhAve sati / kimityAha-sarvathA bhAvAvicchedAt kAraNAt dhrauvyamapi siddhameva / kuta ityAha-bhAvavicchede sati / kimityAhaetadanupapatteH-utpAdavyayAnupapatteH / anupapattizca taddharmatvAt-bhAvadharmatvAt tayoH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-ataddharmatve, abhAvadharmatve ityarthaH / kimityAha-tattattvAyogAt tayoH anekAMtarazmi ... (tyaM vaitaddIkartavyam...) eTale vyayane tevA svarUpe mAnavo ja joIe. praznaH vyayane tevA svarUpe na mAnI, tene tuccha (=avAstavika) evAM abhavana=bhavanAbhAva= padArthobhAvarUpa mAnI laIe to? | uttara H are ! to to tevo tuccha abhAva to sarvatra avizeSa hovAthI, (At tavyayavRddhi sarvatra ti zeSa:) ghaTavyayabuddhi mAtra kapAlamAM ja nahIM, paNa paTAdi badhe ja thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke tuccha evo ghaTAbhAvarUpa nimitta to tyAM badhe paNa raheluM ja che... paNa, "ghaDo phUTI gayo evI ghaTavyayabuddhi to mAtra kapAlamAM ja thAya che, paTAdi sarvatra nahIM, kAraNa ke sarvatra tenA vyayano bodha to koIne pratIta nathI... tethI vyayane tuccharUpa nahIM, paNa tevA (pUrvabhavanAbhUta - anyathAbhUtabhavanAtmaka) padArtharUpa ja mAnavo joIe, ema phalita thAya che... (71) (3) dhrauvyarUpatAH uparokta rIte utpAda ane vyaya baMne bhAvAzrita hovAnuM siddha thaye, utpAda-vyaya vakhate paNa mATIrUpa bhAvano sarvathA viccheda na thavAthI dhrauvya (=sthaya) paNa kathaMcidra siddha ja che, kAraNa ke jo bhAvano paNa viccheda mAno, to to utpAda-vyaya ja asaMgata Tharaze... prazna : bhAvano viccheda mAnavAmAM utpAda-vyayanI asaMgati kema ? uttaraH kAraNa ke utpAda-vyaya bhAvanA dharma che. have jo bhAvano viccheda mAno, to te be nirAdhAra thaI jatAM temano vilopa ja thavAno. prazna: paNa zuM utpAda-vyaya bhAvanA dharma che? uttaraH hA, evuM mAnavuM ja joIe, bAkI bhAvanA dharma tarIke na mAnavAmAM to teo sarvathA 1. 'tattvasyAyogAt' iti ga-pAThaH / 2. 'sarvathA'nuvicchetvAdityataH' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 926 taccitrasvabhAvatvAt, (72) anyathA tadanupapatteH tadutpAdAdibuddhibhedavedanAt, nimittabhedamantareNa tadayogAt, anyathA'tiprasaGgAt, anyatarabhrAntatvakalpanAyAM pramANAbhAvAt / >> vyAdhyA . utpAda-vyayayoH tattvAyogAt / ayogazca sarvathA tucchatvAditi / ata ityAdi / ataH sthitametat-yadvA'ta:-asmAddhetoH taccitrasvabhAvatvAt, prakramAt tasya-bhAvasya citrasvabhAvatvAt, utpAdAdyapekSayA "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" iti kathamanyAyyaM vaca iti yogaH / taccitrasvabhAvatvaM ca anyathA-utpAdAdyapekSayA taccitrasvabhAvatvamantareNa tadanupapattestasyaadhikRtabhAvasyAnupapattistadanupapattistataH / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-tadutpAdAdibuddhibhedavedanAt tasmin-bhAve utpAdAdibuddhibhedavedanamityanurbhavastasmAt nimittabhedamantareNa, prakramAdadhikRtabhAve tadayogAt-utpAdAdibuddhibhedavedanAyogAt / ayogazca anyathA'tiprasaGgAt anyathA-nimittabhedamantareNa tadutpAdAdibuddhibhedavedane'tiprasaGgAt-tadvadanutpAdAdibuddhibhedA anekAMtarazmi - tuccharUpa thavAthI, te benuM svarUpa ja asaMgata karaze.. eTale teone bhAvanA dharma mAnavA ja joIe ane tethI teonA AdhArarUpe sthira padArtha paNa siddha thaze ja... niSkarSa tethI padArthane (1) utpAda, (2) vyaya, ane (3) dhrauvyanI apekSAe citra-anekasvabhAvI mAnavo ja joIe... (72) praznaH (anyathAka) jo utpAdAdinI apekSAe tene citra anekasvabhAvI na mAnIe, to ? uttaraH to to te padArthanuM astitva ja nahIM rahe. (kAraNa ke citrasvabhAva vinA utpAdAdi ja na ghaTe ane te vinAnI vastu to zazazRMga jevI ja siddha thAya..) eTale teno citra svabhAva mAnavo ja joIe.. A ja vAtane jaNAve che - eka ja padArtha vize (1) utpAdabuddhi, (2) vyayabuddhi, (3) dhrauvyabuddhi... ema judI judI buddhinuM saMvedana thAya che... have AvI judI judI buddhio, te vastumAM nimittabheda judA judA svabhAvo) mAnyA vinA na ja ghaTe.. eTale te buddhionA nimitta tarIke vastumAM judA judA aneka svabhAvo mAnavA ja paDe.. prazna : (anyathA=) jo temAM judA judA svabhAvarUpa nimittabheda na mAnIe to? uttara : to to atiprasaMga e Avaze ke, judA judA svabhAvarUpa nimitta vinA paNa, jema utpAdAdirUpa judI judI buddhio thAya che, tema anutpAdAdiviSayaka paNa judI judI buddhio thavA 2. "tavitratve ' ti Tu-pa:. 2. "mavamavastakSata' ta Tu-paTi: I For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 927 anekAntajayapatAkA (pagnama: (73) evamapi tatkalpane sarvatrAnAzvAsaprasaGgAt "utpAdavyayadhauvyayuktaM sat" iti kathamanyAyyaM vacaH ? prativihitaM cAtra pUrvAcAryairiti na prayAsaH // vyArA .... patteriti / anyataretyAdi / anyatarabhrAntatvakalpanAyAM, prakramAdanyatarotpAdAdibuddhibhedabhrAntatvakalpanAyAM pramANAbhAvAt / utpAdavyayabuddhirbhrAntA yadvA dhrauvyabuddhirityatra na vastusthityA prmaannmstiityrthH| evamapi-pramANAbhAve'pi tatkalpane-bhrAntatvakalpane / kimityAhasarvatrAnAzvAsaprasaGgAt bhrAntabuddhibhedavadabhrAntatvAbhimate'pyanAzvAsaH, pramANAbhAvAvizeSAditi bhAvanIyam, ata evam "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" iti kathamanyAyyaM vacaH ? nanu nyAyyameva prativihitaM cAtra pUrvAcAryaiH-ajitayazaHprabhRtibhiriti na prayAsaH // - anekAMtarazmi -. lAgaze ! eTale vastumAM svabhAvabhedarUpa nimittabheda to mAnavo ja joIe... (73) prazna H tame je judI judI buddhi kaho cho, temAMnI koIka buddhine bhrAnta mAnI laIe to? arthAt utpAda-vyayabuddhi ke dhairyabuddhine bhrAMnta mAnI laIe to? uttara are ! te badhI buddhionuM yathArtharUpe saMvedana thAya che, eTale teomAMnI koIpaNa buddhine brAnta mAnavAmAM koI ja pramANa nathI... ane pramANa na hovA chatAM paNa, jo tene bhrAMta mAnazo, to to atiprasaMga e Avaze ke, tenI jema abhrAnta tarIke abhimata evI bAkInI buddhione paNa brAnta mAnavI paDaze ! (kAraNa ke jo pramANa vinA ja kalpanA karavAnI hoya, to tevI yathArtha buddhine paNa bhrAnta kema na manAya ? pachI bhale ne temAM paNa koI ja pramANa na hoya.) ane e rIte to yathArtha buddhi paNa bhrAnta thavAthI, sarvatra koIne kadI vizvAsa ja nahIM rahe ! phalitArtha : utpAdAdi dareka buddhine yathArtha ja mAnavI joIe ane pachI tenA nimitta tarIke svabhAvabheda paNa mAnavo ja paDaze - Ama vastu jayAre citrasvabhAvI hovAthI, utpAdAdirUpa sAbita thAya, tyAre tame "utpAda, vyaya ane dhrauvyathI yukta padArtha sat che" - evuM amAruM vacana nyAyasaMgata nathI, evuM zI rIte kahI zako ? te vacana nyAyasaMgata ja che... A vize ajitayaza vagere pUrvAcAryo vaDe puSkaLa carcA karAI che. eTale have ame ahIM prayAsa karatAM nethI... have prastuta vAta para AvIe - ja tene bhrAnta mAnavA pAchaLa praznakArano Azaya e ke, vastu vize koI ekAda buddhi ja yathArtha sAbita thaze ane pachI tenA nimitta tarIke koI ekAda svabhAvanI kalpanAthI paNa kAma patI jaze... phalataH temAM citra anekasvabha mAnavAnI koI jarUra nahIM rahe... (sAMkhya utpAda-vyayabuddhi brAnta mAne che ne bauddha dhairyabuddhi brAnta mAne che..) tri utpAdAdinI AmUlacUla jANakArI mATe utpAdAdisiddhi vagere graMthonuM avalokana karavuM. For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA (74) evaM ca viziSTabAdara bhAvasiddhau tattatsvabhAvatayaiva viziSTasaMsthAnabhAvopapatteH yA'pi ghaTazarAvAdibuddhitulyatApatticodanA sA'pyanavakAzaiva, viziSTa vyAkhyA prakRtamadhikRtyAha-evaM cetyAdi / evaM ca viziSTabAdara bhAvasiddhau satyAM kimityAhatattatsvabhAvatayaiva teSAm - adhikRtANUnAM tatsvabhAvatayaiva-viziSTasaMsthAnabhavanasvabhAvatayaiva / kimityAha-viziSTasaMsthAnabhAvopapatterghaTazarAvAdyapekSayA yA'pi ghaTazarAvAdibuddhitulyatvApatticodanA pUrvapakSe granthAntare ca sA'pyanavakAzaiva veditavyA / kuta ityAha - viziSTa - ... anekAMtarazmi .... 928 * (vAta e cAlatI hatI ke, sarakhA paNa paramANuo pratyeka avasthAmAM sUkSmarUpa hovA chatAM, samudita avasthAmAM bAdara=sthUlarUpa bane... vacce ekAMtavAdIe utpAdAdi trayAtmakatAnI asaMgati batAvI. tethI prasaMgataH teno nirAsa karI, have graMthakArazrI pharI mULa vAta para AgaLa vadhe che -) * paramANuonI ghaTasaMsthAnAdirUpe saMgati (74) A pramANe, te paramANuono ghaTAdarUpe viziSTa bAdarabhAva=sthUlarUpatA siddha thavAthI, teonuM ghaTa-zarAvAdirUpe (=koDIyAdirUpe) viziSTa saMsthAna (=AkAra) paNa saMgata ja che, kAraNa ke te paramANuono viziSTa saMsthAnarUpe pariNamavAno svabhAva ja che... Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (pazcama: saMsthAnavattvAt tadekatvapariNAmasya, (75) taccitrasvabhAvatayA tadvAstavatvopapatteH, avigAnatastathopalambhAt nimittAntarAbhAvAt / bodhamAtratattvavAde tu vAsanAdyayogAt asya coktatvAdabhidhIyamAnatvAcca / ( 76 ) aviziSTarUpAdinibandhanavAdinastveSa vyAkhyA 929 - saMsthAnavattvAt kAraNAt tadekatvapariNAmasya, prakramAdevaikatvapariNAmasya, taccitrasvabhAvatayA-aNvekatvapariNAmacitrasvabhAvatayA kAraNena tadvAstavatvopapatteH - viziSTasaMsthAnabhAvavAstavatvopapatteH / tathA avigAnataH - avigAnena tathopalambhAt - viziSTasaMsthAnavattvenopalambhAt nimittAntarAbhAvAt / ekatvapariNAmamAtrAdhikasaMsthAnabhAvena vAsanA'sya rnimittamiti nirAkaraNAyAha-bodhamAtratattvavAde tu punarekAntena vAsanAdyayogAt, asya cavAsanAdyayogasya uktatvAt abhidhIyamAnatvAcca UrdhvaM 'yA'pi ghaTazarAvAdibuddhitulyatvA... anekAMtarazmi - e Apattino paNa amArA mate koI avakAza nathI. prazna : paNa emAM kAraNa ? uttara H kAraNa e ja ke, te paramANuono ekatvapariNAma viziSTa saMsthAnavALo che, mAtra koI eka AkAravALo nahIM... eTale te paramANuono ekatvapariNAma ghaTAdirUpe judA judA AkAravALo hovo saMgata ja che... (75) prazna H paNa zuM te ekatvapariNAma judA judA AkAre hoI zake ? uttara H hA, jarUra ! kAraNa ke te pariNAma citra-anekasvabhAvI hovAthI, tenuM judA judA viziSTa saMsthAnarUpe hovuM saMgata ja che.. prazna : judA judA viziSTa saMsthAnone ghaTAvavA, zuM te pariNAmane citrasvabhAvI mAnavo jarUrI che ? uttara : hA, kAraNa ke judA judA viziSTa saMsthAnanI to avi2odhapaNe upalabdhi thAya che... have A viziSTa saMsthAnanuM bIjuM to koI ja nimitta na hovAthI, tenA nimitta tarIke teno citrasvabhAva ja mAnavo paDe... jJAnAdvaitavAdI : paramANuonA ekatvapariNAmanA viziSTasaMsthAnanAM nimitta tarIke 'vAsanA' tattvane mAnI laIe to ? (upalakSaNathI bIjA paNa evAM koI tattva mAnI laIe to ?) syAdvAdI : are ! tamArA mate to bodhathI alaga vAsanAdi jevA koI tattvanuM astitva ja ghaTita nathI, evuM ame pUrve ja kahI gayA ane have pharI kahevAnA chIe... eTale tevAM vAsanAdi tattvanA AdhAre viziSTa saMsthAnanI saMgati thaI zake nahIM... . 'nimityamiti nirA.' kRti 3-pATa: / For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 930 doSo'nivArita eva, avaiziSTyena teSAmekasvabhAvatvAt ghaTazarAvAdisaMsthAnAnupapatteH, tadavyatiriktatvena tanmAtrarUpatvAt, tattatsvabhAvatve taddharmabhedopapatteH, rUpAditvAvizeSe .... ............... .......... vyAkhyA ............. .... particodanA sA'pyanavakAzaiva' iti kriyAyogo'nuvartate / aviziSTarUpAdinibandhanavAdinastughaTAdibuddheH sautrAntikasya / kimityAha-eSa doSo'nivArita eva ghaTazarAvAdibuddhitulyatvApattilakSaNaH / kuta ityAha-avaiziSTyena hetunA teSAmekasvabhAvatvAt paraparikalpitarUpAdInAm / kimityAha-ghaTazarAvAdisaMsthAnAnupapatteH tattvatastadavyatiriktatvena-rUpAdyavyatiriktatvena hetunA / kimityAha-tanmAtrarUpatvAt-rUpAdimAtrarUpatvAt tattatsvabhAvatve teSAM ... manetirazmi .. sAra A rIte te paramANuonA ekatvapariNAmano judo judo viziSTa AkAra hovAthI, teo dvArA ghaTa-zarAvAdi viSayaka judI judI buddhio thavI saMgata che. eTale pUrvapakSaprerita ghaTa-zarAvAdinI samAnabhuddhi thavAna mApAna ni254|| cha... - sautrAMtikamate prastutadoSanI anivAryatA * (76) sauinso (nauddhavizeSI) 35A-2sA mAhine viziSTa (= 48 mane AkArothI rahita) mAne che ane AvA aviziSTa rUpAdine ja ghaTa-zarAvAdinI judI judI buddhinA // 25 // tarI cha... eTale sautrAntikamate uparokta (ghaTa-zarAvAdinI buddhine samAna mAnavAno) doSa anivArita5) mAvaze... bauddha paNa kaI rIte jarA batAvazo? syAdvAhI : humo + tame spesa 35siviziSTa DovAthI, tamo mAtra se svabhAvI cha... ane ekasvabhAvI hovAthI, teonA judA judA AkAro na hoya e hakIkata che... have ghaTasaMsthAna - zarAvasaMsthAnAdi paNa rUpAdithI alaga nathI, paNa rUpAdithI avyatiriktambhinn 4 cha... meTase to tamo 59 / mAtra 3pAhi 13504 thy|... sita: mesvamAvI 35himAM *........ ___43. aviziSTarUpAdinibandhanavAdinastu ghaTAdibuddheH sautrAntikasyeti / aviziSTAn rupAdIn nibandhanaM-kAraNaM vadatItyevaMzIlo ya: sautrAntikaH tasya / aviziSTAn rupAdIn nibandhanaM vadatItyAhaghaTAdibuddheH-ghaTapaTa ityAdikAyA mateH / ... vivaraNam ....................... 1. 'vedanA' iti k-paatthH| 2. draSTavyaM 928tamaM pRSTham / 3. 'ityAha-aviziSTyo na hetunA' iti ka-pAThaH, Ga-pAThastu 'ityAhAvaiziSTyena hetunA' iti / 4. 'sautrAntikakasyA api viziSTAn' iti kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (pama: tadvizeSAbhAvAt, bhAve tvasmadabhyupagamasiddhiH, anyathA tathA tatsannivezitvAyogAt // ( 77 ) na ceyamavikalpikA'tulyaiva, rUpAdisvalakSaNAlambanatvAt, vikalpikAyA 931 - anekAntajayapatAkA rUpAdInAM tatsvabhAvatve, prakramAd ghaTazarAvAdisaMsthAnabhavanaikasvabhAvatve taddharmabhedopapatteHrUpAdidharmabhedopapatteH / tathA rUpAditvAvizeSe sati tadvizeSAbhAvAt prakramAdeva ghaTazarAvAdisaMsthAnabhavanavizeSAbhAvAt / bhAve punastadvizeSabhAvasya asmadabhyupagamasiddhiH / - asmadabhyupagamasiddhimantareNa kimityAha-tathA-ghaTazarAvAdisaMsthAnabhavanena tatsannivezitvAyogAt teSAM - rUpAdInAM sannivezitvAyogAt / 'aviziSTarUpAdinibandhanavAdinastveSa doSo'nivArita eva iti kriyAyogo'nuvartate // anyathA na ceyamityAdi / na ceyamiti dIrghataraprakramAd ghaTazarAvAdibuddhirgRhyate avikalpikA'tulyaiva, rUpAdisvalakSaNAlambanatvAt kAraNAt / kuta ityAha-vikalpikAyA api tathA* anekAMtarazmi *vyAbA judA judA AkAro na hovAthI, ghaTa-zarAvAdirUpe judA judA saMsthAno paNa saMgata thaI zake nahIM. . . A ja vAtane jaNAvavA be yuktio Ape che - (1) jo te rUpAdino ghaTa-zarAvAdi aneka judA judA saMsthAnarUpe thavAno ekasvabhAva mAnazo, to te rUpAdi dharmono bheda siddha thaze, arthAt ghaTarUpa juduM, zarAvarUpa juduM vagere... (2) jo rUpAdine avizeSa mAnazo, to - te rUpAdithI avyatirikta evAM - ghaTa-zarAvAdinAM saMsthAnomAM paNa koI ja vizeSa=taphAvata nahIM rahe... (je bInA dRSTa-iSTaviruddha che..) jo ghaTa-zarAvAdino vizeSa mAnazo, to to amArA alyupagamanI (=bAdara avasthAmAM rUpAdinA judA judA aneka AkAro mAnavArUpa siddhAMtanI) siddhi thaze... bAkI amArA abhyupagamanI siddhi vinA - rUpAdinA judA judA aneka AkAro mAnyA vinA - te rUpAdinuM ghaTa-zarAvAdi judA judA aneka saMsthAnarUpe hovuM saMgata thaI zake nahIM... phalitArtha : paNa rUAdi dharmano bheda to tame mAnatAM nathI... tethI aviziSTa rUpAdi svarUpa ghaTa-zarAvAdimAM vizeSatA ghaTI zake nahIM ane eTale ja, teone viSaya karanAra buddhione samAna mAnavAno doSa anivAritapaNe Avaze... 1. pUrvamudrita tu 'siddhe:' kRti pAna: / 4. 'vIrghatavapramod ghaTa.' kRti 3-pAi: / * rUpAdinA anekasvabhAvarUpa vaiziSTyanI sacoTa siddhi (77) bauddha : rUpAdi svalakSaNo aviziSTa (=aneka AkArothI rahita) che, ane AvA aviziSTa rUpAdine AlaMbana karatI hovAthI, ghaTaavikalpabuddhi-zarAvaavikalpabuddhi... e badhI 2. 'asmAdrazyupAmasiddhi' kRti 3-pAna: / rU. draSTayaM 126tamaM pRSTham / For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 932 - > api tathAbhedAnupapatteH, asyA api tattvato'vikalpikAlambanatvAt, pratyakSapRSTabhAvitvenAdhyavasitatadbhAvato gRhItagrAhitvena vikalpikAyA aprAmANyAbhyupagamAt, anyathA gRhItagrAhitvAnupapatteH,(78) aviziSTatadbodhamAtrAt tadbhedAyogAt, viSayabhedamantareNa cAlyA - ghaTazarAvAdipratibhAsabhedena bhedAnupapatteH / anupapattizcApi asyA api vikalpikAyA ghaTazarAvAdibuddheH tattvataH-paramArthena / kimityAha-avikalpikAlambanatvAt avikalpikAlambanaM rUpAdisvalakSaNaM AlambanaM yasyAH sA avikalpikAlambanA ekAlambanazabdalopena tadbhAvastasmAt / etadevAha pratyakSetyAdinA / pratyakSapRSTabhAvitvena hetunA'dhyavasitatadbhAvataH paricchitrapratyakSAlambanatayA gRhItagrAhitvena eva vikalpikAyA buddheH aprAmANyAbhyupagamAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA gRhItagrAhitvAnupapatteH / tathA aviziSTa >> anekAMtarazmi .... avikalpabuddhione paNa tulya ja mAnI laIe to ? (hA, pratibhAsabheda anubhavAya che, te vikalpabuddhino samajavo, bAkI avikalpabuddhi to tulya ja ne ?) syAdvAdI : tevuM (avikalpabuddhinuM sAmya) mAnavuM ucita nathI, kAraNa ke tevI rIte to vikalpabuddhimAM paNa ghaTazarAvAdi judA judA pratibhAsabhedathI bheda saMgata thaze nahIM... prazna: to zuM ghaTa-zarAvAdi vikalpabuddhio paNa samAna thaze? uttara : hA, kAraNa ke avikalpabuddhinA AlaMbanabhUta aviziSTa rUpAdi ja, vikalpabuddhinA AlaMbanabhUta che... eTale vikalpabuddhio paNa, avikalpanA AlaMbanabhUta rUpAdine ja viSaya karatI hovAthI, avikalpanI jema teo paNa aviziSTa ja mAnavI rahI ! praznaH avikalpabuddhinA AlaMbanabhUta aviziSTa rUpAdine ja vikalpabuddhio viSaya kare che, evuM tame zI rIte kahI zako? uttara : are ! tame tamArI potAnI vAta bhUlI gayA?! juo tame ja kaho cho ke, vikalpa te pratyakSanI (=nirvikalpanI) pRSThabhAvI hovAthI, pratyakSaparicchinna arthano grAhI hovAthI - smRtinI jema gRhItagrAhI banatAM - apramANa bane che - A kathanathI to vikalpabuddhine paNa rUpAdiviSayaka mAnavI ja rahI... nahIMtara to tenI gRhItagrAhItA ja nahIM rahe... (pratyakSagRhIta arthane grahaNa karyA vinA temAM gRhItagrAhItI zI rIte ghaTe ?) sAra e ke, aviziSTa rUpAdinAM AlaMbanathI to avikalpanI jema, vikalpabuddhine paNa samAna mAnavAno prasaMga Avaze... je bilakula iSTa nathI. (tethI vikalpanI jema avikalpane paNa tulya na ja mAnI zakAya...) . 'arvAzago' ta Tu-pAta: | For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (pagnama: ca tadvaiziSTyAnupapatteH, tadbhedAbhyupagame cAsmadabhyupagatadravyasaMsthAnAbhyupagamaH, anyathA tathA tadbhedAyogAt, (79) bhedakAbhAvAt, vyaktibhedamAtrasyAprayojakatvAt tadbhAve'pi tadbodhamAtrAt-rUpAdisvalakSaNabodhamAtrAt tadbhedAyogAt vikalpikAyA buddharbhedAyogAd ghaTazarAvAdibuddhitvena tathA viSayabhedamantareNa ca tAttvikaM tadvaiziSTyAnupapatteH, prakramAt tannibandhanabhUtAyA avikalpikAyA vaiziSTyAnupapatteH / tadbhedAbhyupagame ca-viSayabhedAbhyupagame ca kimityAha-asmadabhyupagatadravyasaMsthAnAbhyupagamaH / anyathA-evaM tadabhyupagamAbhAve tathAghaTazarAvAdivikalpabuddhijanakatvena tadbhedAyogAt, prakramAt avikalpikabuddhibhedAyogAt / ayogazca bhedakAbhAvAt aviziSTarUpAdisvalakSaNAlambanatvena, vyaktibhedamAtrasya adhikRtA anekAMtarazmi (78) bIjI vAta, aviziSTa evAM rUpAdisvalakSaNanA bodhamAMthI te vikalpabuddhino, ghaTazarAvAdiviSayaka judI judI buddhirUpe bheda ghaTI zake nahIM.. (tAtparya jemAM bheda nathI evAM be svalakSaNothI, ghaTabuddhi-zarAvabuddhi ema judI judI buddhi na thAya, samAna ja buddhi thAya..). bauddha vikalpabuddhinuM kAraNa avikalpabuddhi che... to zuM avikalpabuddhinA vaiziyathI (=judA judA aneka AkArarUpa viziSTatAthI) tatkAryabhUta vikalpabuddhimAM paNa aneka judA judA AkAro na ghaTe ? syAdvAdI are ! paNa viSayabheda vinA to, te avikalpabuddhimAM paNa viziSTatA ( judA judA AkAro) ghaTI zake nahIM...(to pachI tenA AdhAre vikalpamAM vaizisya zI rIte ghaTAvAya ?) bauddhaH to vikalpanuM vaizistra ghaTAvavA viSayabheda mAnI laIe to? (arthAt vikalpamAM bhAsatAM judA judA AkAro ghaTAvavA, vastumAM paNa judA judA AkAro mAnI laIe to ?). syAdvAdI? to to amArA matano ja svIkAra thaze, kAraNa ke ame e ja to kahIe chIe ke, bAdarazUlarUpe pariNata evAM paramANudravyanAM judA judA aneka saMsthAno hoya che... (anyathAka) jo amAro abhyAgama na mAno, arthAt dravyanAM judA judA aneka saMsthAno na mAno, to te dravyane viSaya karatI avikalpabuddhiono, ghaTa-zarAvAdinI judI judI vikalpabuddhione utpanna karavArUpe bheda ghaTI zakaze nahIM... (Azaya e ke, viSayabhedathI avikalpano bheda paDe ane pachI te visadeza avikalpo ghaTa-zarAvAdi viSayaka bhinna-bhinna vikalpo utpanna kare... paNa tame viSayabheda na mAnyo hovAthI, tevuM kazuM tamArA mate ghaTita nathI...). (79) bauddha : dareka avikalpajJAno judA judA che... eTale ghaTaavikalpa-zarAvaavikalpa 2. 'tAttvi tao' ta Tu-pIDha: . 2. 'amad vi0' ti Tu-pATha: I For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fdhAre) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 934 tathAbodhabhedAsiddheH, samAnajAtIyebhyo'tulyetarabuddhyabhAvAditi ruupaadiinaamneksvbhaavsiddhidA. vyArahyA che . vikalpakabuddhinAM kimityAha-aprayojakatvAt / etadevAha-tadbhAve'pi-vyaktimAtrabhedabhAve'pi tathA-bhinnavikalpabuddhijanakatvena bodhabhedAsiddheH / asiddhimevAha-samAnajAtIyebhyaH rUpAdyavikalpabodhabhedebhyaH / kimityAha-atulyetarabuddhyabhAvAt / atulyAzca tA itarabuddhayazca avikalpabodhabhedAnAmitarabuddhayo vikalpikA gRhyante, tAsAmabhAvastasmAt / na hi nIlasvalakSaNabodhabhedebhyo nIlAnIlavikalpabuddhibhAva iti bhAvanIyam / iti-evaM rUpAdInAmanekasvabhAvatvasiddhiH // - anekAMtarazmi .... ityAdi vyaktibheda ja zuM avikalpabuddhiono bhedaka na bane? syAdvAdIH nA, kAraNa ke te dareka avikalpavyaktio aviziSTa evAM rUpAdi svalakSaNone viSaya kare che... Ama, aviziSTa ekaviSayaka jJAno visadeza zI rIte kahevAya? (eTale vyaktibheda hovA mAtrathI avikalpono bheda asiddha che..) A ja vAtane jaNAve che - vyaktibheda hovA chatAM paNa, te avikalpajJAnono bheda siddha nathI, ke jethI teo judA judA ghaTa-zarAvAdi vikalpone utpanna karI zake... praznaH vyaktibheda hovA chatAM, bheda siddha na thavAnuM kAraNa zuM? uttaraH kAraNa e ja ke, aviziSTa evAM rUpAdi svalakSaNone viSaya karatAM hovAthI samAna jAtIya evA avikalpothI, paraspara vijAtIya evAM ghaTa-zarAvAdi vikalpo thaI zake nahIM... zuM be nIlabuddhithI paraspara vijAtIya evI nIla-anIlaviSayaka vikalpabuddhio thAya che? (Azaya : rUpAdinirvikalpamAM vyaktibheda hoya to paNa samAnajAtIyatA hovAthI bhinnajAtIyavikalpajanatva na Ave...) eTale avikalponI visadezatA siddha thaye ja ghaTa-zarAvAdi vikalpabuddhiono bheda saMgata bane ane teonI visadazatA siddha karavA viSayabheda mAnavo ja rahyo... tethI rUpAdino judA judA aneka saMsthAnarUpe anekasvabhAva nibaMdha siddha thaze... (sAra e ke, sUkSma avasthAmAM adaSTa paNa paramANuo, sthUla avasthAmAM judA judA aneka saMsthAnarUpe daSTa bane emAM koI asamaMjasatA nathI...) 2. 'tyAdi prayoga' ti -paDhi: | For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (pazcama: (80) syAdetat siddhasAdhanametaduktameva naH pUrvAcAryai:- " dvividhA hi rUpAdInAM zaktiH sAmAnyA pratiniyatA ca / tatra sAmAnyA yathA ghaTasannivezinAmudakAdyAharaNAdikAryakaraNazaktiH, pratiniyatA yathA cakSurvijJAnAdikAryakaraNazaktiriti" / ( 81 ) atrocyate-uktamidamayuktaM tUktaM, pUrvAbhyupagamavirodhAt, ekAntaikasvabhAvavastuvAdino bhavantaH, 935 < anekAntajayapatAkA * bAlyA syAdetat siddhasAdhanametad yaduktaM bhavatA / kuta ityAha-uktameva naH - asmAkaM pUrvAcAryai:- dharmapAla- dharmakItrtyAdibhiH dvividhA yasmAd rUpAdInAM zaktiH sAmAnyA ekA pratiniyatA ca aparA / tatra sAmAnyA zaktiH yathA ghaTasannivezinAM rUpAdInAM udakAdyAharaNAdikAryakaraNazaktiH, yataH sarvaireva ghaTairetat kriyate / pratiniyatA tu rUpAdInAM zaktiryathA cakSurvijJAnAdikAryakaraNazaktiriti / rUpaM hiM cakSurvijJAnameva janayati, na rasAdivijJAnam; evaM rasAdayo'pi rasAdivijJAnAnyeveti / etadAzaGkayAha- atrocyate-uktamidaM vaH puurvaavAryuM: ayu tUm / ta tyAH- pUrvAbhyupagamavirodhAt / virodhazca ekAntaikasvabhAva .... anekAMtarazmi * bauddhadatta siddhasAdhana doSano nirAsa (80) bauddha : tame je (rUpAdino aneka svabhAva) kahyo, te to siddhasAdhana che, arthAt ame siddha karela padArthane ja siddha karanAra che... juo, amArA pUrvAcArya dharmapAla-dharmakIrti Adie paNa A ja vAta jaNAvI che - "rUpa-rasAdimAM be prakAranI zakti che - (1) sAmAnya, ane (2) pratiniyata... temAM (1) ghaTasaMsthAnarUpe rahelA rUpAdinI, pANI vagere lAvavAdirUpa kArya karavAnI zakti te 'sAmAnyazakti' kahevAya, kAraNa ke badhA ghaTo udakAdi lAvavArUpa kArya kare che, eTale prastuta zakti tamAma ghaTomAM anugata-sAmAnya che, ane (2) rUpamAM rahela cakSuvijJAnane utpanna karavAnI zakti, rasamAM rahela rasavijJAnane utpanna karavAnI zakti... e badhI zaktio 'pratiniyatazakti' kahevAya, kAraNa ke mAtra rUpAdi ja cakSuvijJAnAdirUpa te te kArya kare che, te sivAyanA rasAdi nahIM... eTale te te kArya karavAnI zakti rUpAdimAM pratiniyata ja mAnavI joIe...' A rIte amArA pUrvAcAryoe siddha karela rUpAdinI aneka zaktione ja, tame siddha karavA prayAsa karI rahyA cho... (81) syAdvAdI : sAMbhaLo - tamArA pUrvAcAryoe kahyuM e vAta barAbara che, paNa teoe badhuM ayukta kahyuM che, kAraNa ke tevuM kahevAmAM bauddhasaMbaMdhI pUrva abhyapagamano (=siddhAMta svIkArano) virodha Ave che... bauddha : kaI rIte ? syAdvAdI : juo, tame to vastune ekAMta ekasvabhAvI kahenArA che, eTale tamArA mate to For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 936 dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA svalakSaNAnAM niraMzatvapratijJAnAt, tat kathamidamitthamabhidhAtuM yujyata iti ? (82) kiJca kimidaM sAmAnyapratiniyatazaktimadbhyo rUpAdibhyo'nyadutAnanyaditi ? anyatve saGgAyogaH, ananyatve rUpAdibhyastadekatvAdi / ta eva taditi cet, vyarahyA . vastuvAdino bhavantaH-bauddhAH / kuta ityAha-svalakSaNAnAM niraMzatvapratijJAnAt kAraNAt tat kathamidaM-dvividhA hi rUpAdInAM zaktirityAdi itthamabhidhAtuM yujyata iti, zaktidvaividhye ekasvabhAvatvAnupapatterityarthaH // abhyuccayamAha kiJcetyAdinA / kiJca kimidaM-sAmAnyapratiniyatazaktidvayaM zaktimadbhyaH rUpAdibhyaH anyadutAnanyaditi vikalpadvayam / kiJcAtaH ? ubhayathA'pi doSa ityAhaanyatve saGgAyogaH, sambandhAbhAva ityarthaH / ananyatve zaktidvayasya rUpAdibhyastadekatvAdi tayoH-zaktyorekatvam / ekasmAd rUpAderananyatvAt tatsvarUpavad rUpAdibhedo vetyAdizabdArthaH / ta evetyAdi / ta eva-rUpAdaya eva tat-zaktidvayam / iti cet, etadAzaGkayAha " anekAMtarazmi - rUpAdi svalakSaNo niraMza (=ekAMta ekasvabhAvI) tarIke pratijJAta che... to pachI AvA ekAMta ekasvabhAvI rUpAdinI be zakti AdinuM kathana karavuM zI rIte yogya gaNAya? kAraNa ke judI judI be zakti mAnavAmAM to teono ekAMta ekasvabhAva saMgata thaze nahIM... (judA judI be zaktivALo padArtha ekasvabhAvI na hoya, anekasvabhAvI ja hoya.) eTale be zaktinuM kathana karavAmAM to, tamArA ekAMta ekasvabhAvInA abhyAgamano virodha Ave ja... eTale tevuM kathana vyAjabI nathI.. - bauddhakalpita zaktivaividhya vize vikalpajALa (82) bIjI vAta, te sAmAnya ane pratiniyata zaktio, zaktivALA evAM rUpAdithI (1) bhinna che, ke (2) abhinna ? A baMne vikalpa pramANe tamArA mate doSa Ave che - (1) jo te zaktione zaktivALA - rUpAdithI bhinna mAnazo, to viMdhya-himAlayanI jema, zakti ane zaktivALA padArthano saMbaMdha ghaTI zakaze nahIM... (2) jo te zaktione zaktivALA rUpAdithI abhinna mAnazo, to be doSa Avaze : (ka) rUpAdi eka padArthathI abhinna hoI rUpasvarUpanI jema te baMne zaktio ekarUpa mAnavI paDaze, arthAt te benA svataMtra astitvano vilopa thaze, athavA to (kha) be zaktiothI abhinna hoI rUpAdine paNa berUpa anekarUpa=anekasvabhAvI mAnavA paDaze. jema ke te be zaktionuM juduM juduM svataMtra astitvasvarUpa.. Ama, tamAro mata, A badhA vikalpothI grasita thAya che... 2. 'tati' ti prAtimUna: -paDhi: I 2. " ta tyAdri' rUti -pati: For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (pazcama: kathamekasvabhAvAstadubhayabhAjaH ? ( 83 ) parikalpitaM taditi cet nirhetukaM tarhi tatkAryam / rUpAdibhya eva taditi cet, kathamekasvabhAveMbhyo 'nekam ? tattatsvabhAva-tvAditi cet, na tadacitratAyAmetadityuktaprAyam // 937 -- vyAkhyA kathamekasvabhAvAH-rUpAdayaH tadubhayabhAjaH, tacchaktidvaya bhAja ityarthaH / parikalpitaM tatzaktyubhayam / iti cet, etadAzaGkayAha-nirhetukaM tarhi tatkAryaM-zaktidvayakAryamudakAdyAharaNAdi / rUpAdibhya eva tat-kAryam / iti cet, etadAzaGkayAha- kathamekasvabhAvebhyo rUpAdibhyaH anekaM kAryamudakAdyAharaNAdi cakSurvijJAnAdi ca ? tattatsvabhAvatvAt teSAM rUpAdInAM anekakAryajananasvabhAvatvAt iti cet anekaM kAryam / etadAzaGkayAha - na tadacitratAyAmadhikRtasvabhAvacitratAyAmetat-tatsvabhAvatvamityuktaprAyaM-prAyeNoktam / / * anekAMtarazmi .. bauddha : te rUpAdio ja be zaktirUpa che... te sivAya alaga koI zakti ja nathI, ke jene laIne tame bhedAbhedano vikalpa karI zako... syAdvAdI : are ! paNa te rUpAdio to ekasvabhAvI che, to AvA ekasvabhAvI padArtho ubhayarUpa (=be zaktirUpa) zI rIte banI zake ? (83) bauddha : te be zaktio to kalpita=avAstavika che.. eTale ekasvabhAvI padArthanI ubhayarUpatAno prasaMga nahIM Ave. syAAdI : jo te zaktione kAlpanika kahezo, to te zaktio dvArA thatAM pANI lAvavAdirUpa kAryane nirhetuka=heturahita mAnavuM paDaze.. (kAraNa ke zaktirUpa je hetu che, tene to tame kAlpanika kaho cho.) bauddha : kharekhara to te badhuM kArya rUpAdithI ja thAya che. (eTale teone nirhatuka nahIM mAnavA paDe, teonA kAraNa tarIke rUpAdi hayAta ja che...) syAdvAdI : paNa ekAMta ekasvabhAvI evAM rUpAdithI, pANI lAvavAdirUpa-cakSuvijJAnAdine utpanna karavArUpa aneka kAryo zI rIte thaI zake ? bauddha H te rUpAdino aneka kAryane utpanna karavAno svabhAva ja che. eTale koI asamaMjasatA nathI. syAdvAdI : are ! paNa teno aneka kAryane utpanna karavAno svabhAva paNa, tenA svabhAvane acitra=ekAMta ekarUpa mAnavAmAM ghaTI zake nahIM... e badhuM ame pUrve ja kahI gayA chIe... niSkarSa : tethI rUpAdinA anekasvabhAvo mAnavA ja joIe ane tethI teonuM judA judA saMsthAnarUpe astitva hovuM paNa aviruddha che... chu. 'mAvebhyaH aneAntatattva' kRti 1-pAToDanAvaLIya: / For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 938 adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA (84) evaM sarvathaikasvabhAvavastuvAdino rUpAdaya eva ghaTa ityayuktam / rUpAdaya eva rUpAdaya iti vAkyArthApatteH bhinnazabdaprayogAyogAt, pravRttinimittAbhAvAt, (85) - vyArA ... evaM ca kRtvA sarvathaikasvabhAvavastuvAdinaH-bauddhasya rUpAdaya eva ghaTa ityetadapyayuktam / kathamityAha-rUpAdaya eva rUpAdaya iti-evaM vAkyArthApatteH kAraNAt / Apattizca bhinnazabdaprayogAyogAt bhinnau caitau rUpAdaya eva ghaTa iti ca / ayogazca pravRttinimittAbhAvAt / na hi yadeva rUpAdizabdasya pravRttinimittaM tadeva ghaTazabdasyApi bhavitumarhatyatiprasaGgAditi bhAvanIyam / itazcAyuktaM rUpAdaya eva ghaTa ityetat kAryabhedAnupapatteH kAraNAt, - anekAMtarazmi .... - bauddhamate rUpAdionI ghaTarUpatAno abhAva (84) bauddho, vastune sarvathA ekasvabhAvI kahe che, eTale teonA matamAM "rUpAdi ja ghaTa che"- evuM kathana paNa saMgata thatuM nathI, kAraNa ke ekAMta ekasvabhAvI vastu vize (1) rUpa, ane (2) ghaTa evo be judA judA zabdaprayoga paNa na ja thaI zake, eTale to koI eka zabdano ja prayoga thatAM "rUpAdi ja rUpAdi che" - evo vAkyartha mAnavAnI Apatti Avaze... (paNa zuM evo vAkyartha kadI thAya che ?) bauddha : paNa ekasvabhAvI vastu vize, be zabdaprayoga na thavAnuM kAraNa zuM? syAdvAdIH kAraNa e ja ke, te ekasvabhAvI vastumAM juduM juduM pravRttinimitta nathI... (arthAt judA judA zabdone pravartAvanAra judA judA anekasvabhAvarUpa nimitta nathI...) bauddhaH je svabhAva rUpazabdanI pravRttinuM kAraNa che, te ja svabhAva jo ghaTazabdanI paNa pravRttinuM kAraNa mAnI laIe to? syAdAdIH are ! to to atiprasaMga e Avaze ke, te ekasvabhAvathI duniyAnA tamAma zabdonI pravRtti thaI jaze ! eTale te ekasvabhAvathI aneka zabdonI pravRtti mAnI zakAya nahIM... tethI tamArA mate "rUpAdi ja ghaTa che" - evuM kathana saMgata thatuM nathI... ekAMtavAdImate kAryabhedanI asaMgati ekAMta ekasvabhAvavALA rUpAdithI, (1) pANI lAvavAdirUpa sAmAnya kArya, ane (2) rUpAdi jJAnane utpanna karavArUpa pratiniyata kArya... ema judA judA aneka kAryo thaI zake nahIM, kAraNa ke judA kAryo karavA temAM judo judo svabhAva hovo joIe, je ekAMtavAdImate aghaTita che.. bauddhaH jo na ghaTe, to te kAryabhedano pratikSepa karI daIe? syAdvAdIH tevuM na karAya, kAraNa ke kAryabheda to sarvalokaprasiddha che... ane eTale ja to, sAmAnyazaktithI udakAharaNAdirUpa kArya ane pratiniyatazaktithI rUpAdijJAnarUpa kArya - ema judA judA kAryo thAya che... For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (paJcamaH kAryabhedAnupapatteH, tasya ca pratikSepAyogAt sakalalokasiddhatvAt udakAdyAharaNajJAnAdibhAvAt / evaM ca tadagrahe tabuddhyabhAvAditi yuktirapyayuktireva, tadgrahaNasyaiva tabuddhitvena tadbhedAbhidhAnAyogAt, (86) tadbhedAbhidhAne ca rUpAdibuddhyavinAbhUtA ghaTabuddhiriti balAdApadyate / evaM ca bhavantI niyamata eveyaM tatpratibaddhaM nimittAntara .............. vyAkhyA ........ naikAntena ekasvabhAvebhyaH kAryabhedo nyAyyaH, tasya ca-kAryabhedasya pratikSepAyogAt / ayogazca sakalalokasiddhatvAt kAryabhedasya / ata evAha-udakAdyAharaNajJAnAdibhAvAt udakAdyAharaNAdi sAmAnyazaktikAryaM jJAnAdi ca pratiniyatazaktikAryamiti / evaM cetyAdyabhyuccayArtham / evaM ca kRtvA tadagrahe-rUpAdyagrahe tabuddhyabhAvAt-ghaTabuddhyabhAvAditi yuktirapi rUpAdInAM ghaTatve sAdhye / kimityAha-ayuktireva / kuta ityAha-tadgrahaNasyaiva-rUpAdigrahasyaiva tadbuddhitvena-ghaTabuddhitvena hetunA tadbhedAbhidhAnAyogAt tayoH-rUpAdighaTagrahabuddhayorbhedenAbhidhAnaM tasyAyogAt / tadbhedAbhidhAne ca sati kimityAha-rUpAdibuddhyavinAbhUtA / ketyAhaghaTabuddhiriti etad balAdApadyate / evaM ca bhavantI rUpAdibuddhyavinAbhAvena niyamata eveyaM ....... manetirazmi .. - rUpAdine ghaTarUpa mAnavAmAM bauddhakRta samaMjasatAno nirAsa - (85) bauddha : "35himo ghaTa35 che" - me siddha 4211, amArI pAse se sayoTa yukti che rUpAdinuM grahaNa na thAya to ghaTabuddhi paNa nathI ja thatI, tethI mAnavuM ja rahyuM ke, rUpAdi ghaTa ja che (bheTale 4 to temanA / vinA ghaTayo5 yato nathI...) mI anumaanpryo| sAyo 42vo - "rUpAdayaH, ghaTasvarUpAH, tadagrahe tabuddhyabhAvAt, ghaTasvarUpAgrahe ghaTabuddhyabhAvavat / " syAdvAdIH tamArI A yukti paNa yuktirahita che, kAraNa ke tamArA mate to rUpa-ghaTa baMne sarvathA eka che ne tethI to rUpabuddhi ane ghaTabuddhi paNa sarvathA ekarUpa ja sAbita thaze... e rIte jo baMne buddhio sarvathA ekarUpa ja hoya, to te benuM judA judA rUpe kathana thaI zake nahIM.. (bhAva e ke, ekAMtavAdImate "rUpAdinA grahaNa vinA ghaTabuddhi na thAya" - ema rUpabuddhi ghaTabuddhinuM judA judArUpe kathana paNa saMgata thaI zake nahIM...) (86) pauddha : to 54 te ne buddhinu medhyA ithana me to ? syAdvAdI : to balAtu mAnavuM paDaze ke, (rUpabuddhi e ja ghaTabuddhi nathI, paNa) rUpabuddhine savinAmAvI. (=niyata saMyavANI) ghaTaddhi che.. .......... 3. 'tasya 1. 'bandhanimittA0' iti ka-pATho'nAdaraNIyaH / 2. 'rUpAdigrahaghaTo buddhyo0' iti hu-pAThaH / yogAt' iti dd-paatthH| For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 940 mupadarzayatIti yathoditatatpariNAmasiddhiH / (87) avazyaM caitaditthamaGgIkartavyam-yadi tu rUpAdaya eva ghaTastatastadatiriktatattvAntarAbhAvAd ghaTasya rUpAdaya iti vyatirekAbhidhAyI vyapadezo na syAt / (88) syAdetat-tathAkRtasaGkettatvAd ye yathA zabdA niyujyante tathA vAcakA ityavyatireke'pyevaMvyapadezo yukta eva, kevalaM prayojanAnapekSo na ................... vyAkhyA ..... ghaTabuddhiH tatpratibaddhaM-rUpAdipratibaddhaM nimittAntaramupadarzayatIti kRtvA / kimityAhayathoditatatpariNAmasiddhiH yathoditazcAsau, prakramAt tatpariNAmazca-aNvAdipariNAmazceti samAsaH, tasya siddhiriti / abhyuccayamAha-avazyaM caitaditthamaGgIkartavyamanantaroditam / vipakSe bAdhAmAha yadi tvityAdinA / yadi tu rUpAdaya eva ghaTaH tatastadatiriktatattvAntarAbhAvAt-rUpAdyatiriktatattvAntarAbhAvAt kAraNAt ghaTasya rUpAdaya iti-evaM vyatirekAbhidhAyI-bhedAbhidhAyI vyapadezo na syAt, asti cAyaM ghaTasya rUpAdaya iti / syaadetdityaadi| tathA-tena prakAreNa kRtaH saGketo yeSAM, prakramAcchabdAnAM, te tathAvidhAstadbhAvastasmAt ye yathA zabdA niyujyante vAcakatvena te tathA vAcakA iti kRtvA avyatireke'pi-abhede'pi evaM ............................. manetirazmi ....................................... to AvI rUpabuddhi avinAbhAvI ghaTabuddhi, rUpa sAthe joDAyela bIjA koI nimittane avazya batAve che ane ethI to paramANunA yathokta pariNAmanI ja siddhi thaze. mAzaya me 4, 35hiyA (1) 35buddhi, (2) gharaguddhi - abhI hI buddhi thAya cha, bheTale te te buddhinAM nimitta tarIke rUpAdimAM aneka svabhAvo mAnavA paDe (to ja te judA judA svabhAvone laIne judI judI buddhio saMgata bane.) ane e rIte paramANuno pariNAma aneka svabhAvarUpa siddha thaze... (4 matavAhIne bisTa nathI....) (87) tethI ame kahela rUpAdino anekasvabhAva avazya mAnavo joIe, nahIMtara to tamArA mate doSa Avaze. te A pramANe na jo rUpAdi ja ghaTa hoya (rUpAdithI ghaTano kathaMci paNa bheda na hoya) to te rUpAdithI atirikta ghaTa jevuM koI tattva ja nahIM rahe ane tethI to "A ghaDAnA rUpAdi" - oma ghtt-35n| mehane nArI vya5ddeza 4 nahI thAya.. paNa tevo vyapadeza thAya to che ja... to tenI saMgati zI rIte karazo? (eTale te rUpAdinA anekasvabhAvo mAnI teno sUkSmaNUlarUpe kathaMcit bheda to mAnavo ja joIe...) - rUpaghaTanI ekAMta ekarUpatAno nirAsa - (88) bauddhaH juo bhAI ! tevo saMketa karAyela hovAthI, je zabdo je pramANe vAcaka tarIke 14 che, te hote. pramANe 4 vAya bane . (Et.d. 45||ne '5Ta' tarI saMta yo DovAthI, tenA vAcaka tarIke paTazabda niyojAya che ane tethI te teno vAcaka bane che.) *.............. For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 941 anekAntajayapatAkA (5gnama: bhavati tadapyastyeva yathA''ha nyAyavAdI-"rUpAdayo ghaTasyeti tatsAmAnyopasarjanAstadvyaktibhedAH khyApyante' iti / ayamatrArthaH-rUpAdayo ghaTasyeti vyapadeze ghaTasAmAnyavizeSaNA rUpAdizaktibhedAH pratiniyatA ucyante, pratiniyatazaktisvabhAvAH santaH sAmAnyazaktisvabhAvAH khyApyanta iti yAvat / (89) etadapyayuktam, vacanamAtra ~ vyADyA ... ghaTasya rUpAdaya iti vyapadezo yukta eva, kevalamanyatra prayojanAnapekSo na bhavati tadapyastyeva iha prayojanaM vyapadeze yathA''ha nyAyavAdI dharmakIrtiH-rUpAdayo ghaTasyeti-evaM tatsAmAnyopasarjanAH-rUpAdisAmAnyopasarjanAstadvyaktibhedAH-rUpAdivyaktibhedAH khyApyanta iti / ayamatra-granthe bhAvArtha:-rUpAdayo ghaTasyeti vyapadeze'smin ghaTasAmAnyavizeSaNAstadupasarjanabhAvena rUpAdizaktibhedAH pratiniyatA ucyante / pratiniyatazaktisvabhAvAH santo anekAMtarazmi che eTale jo tevo (rUpane rU5/ghaTa kahevAno) saMketa karyo hoya, to avyatireka=abhinna padArthamAM "ghaTanA rUpAdi" evo vyapadeza thavo yogya ja che.. praznaH jo abhedamAM paNa tevo vyapadeza thAya, to "ghaTanA ghaDA - evo vyapadeza kema thato nathI ? uttaraH kAraNa ke tevo vyapadeza karavAnuM to koI prayojana ja nathI... (prayojana hoya to ja tyAM, teno saMketa thaI vyapadeza thAya, paNa prastutamAM tevuM koI prayojana ja nathI) jayAre "ghaTanA rUpAdi" - ahIM to tevo vyapadeza karavAnuM prayojana raheluM che, tethI tevo saMketa karI zabdaprayoga karavAmAM koI kSati nathI. - sAra e ke, abhedamAM paNa tevo vyapadeza zakya ja che, eTale rUpAdine ghaTarUpa mAnavAmAM koI bAdha nathI.. A vize nyAyavAdIe (dharmakIrtie) kahyuM che ke - ghaTanA rUpAdi' - ahIM rUpAdisAmAnyanA upasarjanavALA (jemAM rUpAdisAmAnya gauNa thayela che, tevA) rUpAdi vizeSa vyaktio kahevAya che..." (pramANavArtika 1/104) bhAvArtha:- "ghaTanA rUpAdi" A vyapadezamAM rUpAdi vizeSa che ane tenA vizeSaNa tarIke gauNarUpe ghaTasAmAnyano ullekha karAya che... (rUpAdi to vRkSarUpa paNa hoya, paNa teno vyavaccheda karavA ghaTasAmAnyarUpa vizeSaNa mUkAya che... ane dareka kathanamAM vizeSya ja mukhya hoya...) eTale gauNarUpe ghaTasAmAnyarUpa vizeSaNavALA, pratiniyata evA rUpAdi zaktibhedo ahIM kahevAya che... * rUpAdaya ghaTasyeti tatsAmAnyopasarjanAH / tacchaktibhedaH khyApyante vAcyo'nyopyanayA dizA // (pramANavA0) 2. "zo yathADaDara' ti Tu-paJ: I For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA tvAt / evaM hi pratiniyatacakSurvijJAnAdikAryakaraNasvabhAvAH santa udakAdyAharaNakAryakaraNasvabhAvAH khyApyanta ityetadApannam / etaccaivamabhidhIyamAnaM asati vAstave tatsva-: bhAvavaicitrye nIlAdivijJAnakAryakaraNasvabhAvA nIlAdayaH pItAdivijJAnakAryakaraNasvabhAvAH khyApyanta ityasandigdhaM tulyamanena, anyatarazabdAdeH pravRttinimittAbhAvAvize jayAbA phU vastusthityA sAmAnyazaktisvabhAvAH khyApyanta iti yAvat / etadAzaGkayAha-etadapyayuktam / kuta ityAha-vacanamAtratvAt / etadevAha evaM hItyAdinA / evaM yasmAt pratiniyatacakSurvijJAnAdikAryakaraNasvabhAvAH santo rUpAdaya udakAdyAharaNakAryakaraNasvabhAvAH khyApyanta ityetadApannaM nItyA / etaccaivamabhidhIyamAnaM sat asati vAstave tAttvike tatsvabhAvavaicitrye teSAM-rUpAdInAM svabhAvavaicitrye / kimityAha - nIlAdivijJAnakAryakaraNasvabhAvA nIlAdayaH pItAdivijJAnakAryakaraNasvabhAvAH khyApyanta iti evaM asandigdhaM tulyamanena / kathamityAha-anyatarazabdAdernIlapItAdyapekSayA pravRttinimittAbhAvAvizeSAt / avizeSazca ekAntaikasvabhAvatvAt rUpAdInAm / evaM caikakAryaparikalpanAbIjamapyastu kAryAntaraparikalpanA* anekAMtarazmi * tethI je rUpAdi kharekhara to ma~tiniyata zaktisvabhAvavALA che, teone ja ahIM ghaTAdarUpe sA~mAnyazaktisvabhAvavALA kahevAya che... e rIte tevA vyapadezanI saMgati nibaMdha che (tethI tevA vyapadezane ghaTAvavA rUpa/ghaTano kathaMcid bheda mAnavo jarUrI nathI...) ->> (89) syAdvAdI : A badhuM kathana paNa ayukta che, kAraNa ke mAtra bolavA pUratuM che. juo tamArA uparoktakathanathI kharekhara to evuM ja sAbita thAya che ke, pratiniyata cakSuvijJAnAdirUpa kArya karavAnA svabhAvavALA (pratiniyatazaktisvabhAvI) rUpAdio ja, jala lAvavAdirUpa sAmAnya kArya karavAnA svabhAvavALA (sAmAnyazaktisvabhAvI) che.. bauddha : 942 -> : vAha ! tame to amArA mananI vAta kahI... syAdvAdI : are ! paNa jo te rUpAdinI svabhAvavicitratA nahIM mAno, to tamAruM kathana "nIlAdivijJAnarUpa kArya karavAnA svabhAvavALA nIlAdio, pItAdivijJAnarUpa kArya karavAnA svabhAvavALA che'' - A kathananI sAthe asaMdigdhapaNe tulya gaNAze, kAraNa ke rUpAdi to ekasvabhAvI hovAthI, anyatara zabdAdirUpa kAryanuM pravRttinimitta na hovAnI vAta to baMne sthaLe samAna che... tAtparya e ke, rUpAdi ekAMta ekasvabhAvI che... eTale (1) cakSuvijJAnajananasvabhAva,(2) udakAharaNAdijananasvabhAva... e badhA svabhAvomAMthI koI eka ja svabhAva mAnavAno raheze... * ahIM pratiniyatazakti eTale rUpajJAnAdi pratiniyata kArya karavAnuM sAmarthya ane sAmAnyazakti eTale jalAharaNAdirUpa sAmAnya kArya karavAnuM sAmarthya.. For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 943 anekAntajayapatAkA (54ma: SAt ekAntakasvabhAvatvAt / (90) tatsvabhAvavaicitryAbhyupagame tu na vipratipattirAvayoH, sarvatra nirupacaritapravRttinimittopapatteH tattatpariNAmApekSayA tathA tathopasarjanAdibhAvena vicitrakSayopazamayogatastattacchabdAdisiddheriti // cADyA ... bIjamapyastu / kAryAntaraparikalpanAbIjaM tu na tatra yujyate ityabhiprAyaH / tatsvabhAva-vaicitryAbhyupagame punaH kimityAha-na vipratipattirAvayoH / kuta ityAha-sarvatra-cakSurvijJAnAdikAryAdau nirupacaritapravRttinimittopapatteH mukhyazaktidvayabhAvena / etadevAha tattadityAdinA / tattatpariNAmApekSayA-cakSurvijJAnAdikAryakaraNapariNAmApekSayA tathA tathA-tena tena prakAreNa upasarjanAdibhAvena-avivakSitAdirUpeNa vicitrakSayopazamayogataH kAraNAt tattacchabdAdisiddheHrUpAdighaTAdizabdavijJAnAdisiddheriti // ......... anekAMtarazmi have dhAro ke ApaNe pahelo svabhAva mAnIzuM, to spaSTa vAta che ke, temAM jalAharaNasvabhAva na hovAno... e rIte javAharaNasvabhAva rUpa pravRttinimitta na hovA chatAM paNa, jo tenAthI jalAharaNAdirUpa kArya mAnazo, to nIlamAM, pItavijJAnajananasvabhAvarUpa pravRttinimitta na hovA chatAM paNa, pUrvanI jema, tenAthI paNa pItavijJAnarUpa kArya kema na mAnI zakAya ? eTale tamArI vAta to nIlathI pItavijJAnarUpa kAryane mAnavA jevI che... (ja mAnyatA dRSTa-iSTaviruddha che) abhiprAya e ke, kharekhara to rUpAdimAM cakSuvijJAnarUpa kArya karavAno paNa svabhAva che ja, ane jalAharaNAdirUpa sAmAnya kArya karavAno svabhAva paNa che ja... paNa tame ekasvabhAvavAdI hovAthI, tamArA mate jalAharaNAdirUpa bIjA kArya karavAno svabhAva ghaTato nathI, to tame jalAharaNAdirUpa kAryo zI rIte ghaTAvazo ? (90) have jo A badhuM sAMbhaLI, svabhAvavicitratAno svIkAra karazo,arthAt rUpAdimAM aneka kAryo karavAnA judA judA anekasvabhAva mAnazo, to to ApaNA baMnenA manamAM koI vipratipatti ( viparIta mAnyatA) nathI, kAraNa ke AvuM mAnavAmAM cakSuvijJAna - jalAharaNarUpa judA judA kAryonuM nirUpacarita (=vAstavika) pravRttinimitta (RjudA kAryo pravartAvavA sAmAnyazakti/pratiniyatazakti rUpa juduM juduM nimitta) avirodhapaNe saMgata thAya che... A ja vAtane kahe che - jo rUpAdinA aneka svabhAva mAno, to temAM (1) cakSuvijJAnajananasvabhAva, (2) jalAharaNajananasvabhAva, (3) rUpazabdavAcyatvasvabhAva, (4) ghaTazabdavAcyatvasvabhAva... ema judA judA aneka pariNAmo ghaTI zake... eTale temAM te te pariNAmonI apekSAe, koI eka pariNAmane mukhya karI ane te sivAyanA pariNAmone gauNa karI, pramAtAonA vicitra kSayopazamane anusAra, rUpaghaTAdiviSayaka jJAna-zabdanI pravRtti nibaMdha siddha thaze... For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 944 - (91 ) etena candanasya gandha ityatrApi na candanaM nAma gandhavyatiriktaM kiJcid dravyamasti / kiM tarhi ? anekAtmakasya gandhasya candanasvabhAvo yo gandhaH sa tathA nirdizyata iti yaducyate paraistadapi pratyuktameva, sarvathaikasvabhAvatve sati tasyApyanupapatteH / tathAhi-candanasvabhAvo yo gandha ityanena gandhavizeSaNAbhidhAnAt, anyathA gandhasvabhAvo vyAkhyA etenetyAdi / etena - anantaroditena vastunA candanasya gandha ityatrApi bhedAdhikAre na candanaM nAma gandhavyatiriktaM kiJcid dravyamasti / kiM tarhi ? anekAtmakasya gandhasya kuGkumAdyapekSayA candanasvabhAvo yo gandhaH sa tathA tena candanopalakSaNaprakAreNa nirdizyate candanasya gandha iti-evaM yaducyate paraiH- ekasvabhAvavastuvAdibhiH tadapi pratyuktameva-parihRtameva / kathamityAha-sarvathaikasvabhAvatve sati vastunaH tasyApyanupapatteH yaducyate parairiti / enAmeva bhAvanikayA''ha tathAhItyAdinA / candanasvabhAvo yo gandha ityanena - granthena gandhavizeSaNAbhidhAnAt candanasvabhAvatayA, anyathA gandhasvabhAvo yo gandha iti prApnoti, aneaMtarazmi TUMkamAM, rUpAdi anekasvabhAvI mAno to to koI asaMgati nathI, bAkI to aneka doSaparaMparA tadhvastha 4 2he.... * caMdana-gaMdhanI ekAMta abheda mAnyatAno nirAsa (81) uTalAI svabhAvavastuvAhI darzanAronuM jetuM mAnavu che "candanasya gandhaH - 'caMdananI gaMdha' - ahIM caMdana te gaMdhathI koI alaga dravya nathI, paNa ekaprakAranI gaMdha ja che. te A rIte - gaMdha te aneDAtma - bhane ajharanI che : (1) huMkuMbhanI gaMdha, (2) bhajanI gaMdha, (3) yaMhananI gaMdha... vagere. te badhAmAMthI je gaMdha caMdanasvabhAvavALI hoya, te gaMdhano caMdananA upalakSaNathI "caMdananI gaMdha'' - e pramANe nirdeza karAya che... bAkI caMdana jevuM koI alaga dravya nathI, caMdanasvabhAvavALI gaMdhano ja tevo nirdeza karAya che..." - paNa uparokta kathanathI, teonI A mAnyatAno paNa parihAra thAya che, kAraNa ke vastune jo sarvathA ekasvabhAvI mAno, to A vAta paNa saMgata thatI nathI... prazna H kaI rIte jarA batAvazo ? uttara : dukho - "thaMdhanasvabhAvavANI ke gaMdha..." je aMthathI, parejara to tame dhanasvabhAva3ye gaMdhanAM vizeSaNanuM kathana karyuM che. (eTale caMdanasvabhAvarUpa vizeSaNa kathaMcid gaMdhathI juduM hoya, evuM bhAnapuM 4 2hyuM...) (anyathA=) jo e vizeSaNane gaMdharUpa ja mAnazo, to te vizeSaNa gaMdharUpa ja banatAM, "thaMdhnasvabhAvavANI gaMdha che" - jevuM nahIM uDevAya, pe| "gaMdhasvabhAvavANI gaMdha che" - khevuM 4 1. ' ityatrApi candanaM nAma na gandha0' iti ga-pAThaH / 2. 'acandana0' iti Da-pATha: / For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (pama: yo gandha iti prApnoti, tanmAtrasya vaiziSTyAyogena vizeSaNAnupapatterityalaM prasaGgena // (92) avayavipakSoktadUSaNAni tu tathAtadanabhyupagamAnna no bAdhAyai / na hyavayavebhyo'nya evAvayavItyabhidadhati jainAH / kiM tarhi ? kathaJcidananyaH, tadekatvapariNAma 945 < ja vyAdhyA na candanasvabhAva iti / kuta ityAha- tanmAtrasya - gandhamAtrasya vaiziSTyAyogena hetunA vizeSaNAnupapatteH / candanasvabhAvo ya ityevamityalaM prasaGgena- iti prakRtopasaMhAraH // avayavipakSoktadUSaNAni tu pUrvapakSagranthe tathA - tenAvayavabhinnatvAdinA prakAreNa tadanabhyupagamAt-avayavyanabhyupagamAt kAraNAt na no bAdhAyai nAsmAkaM bAdhAyai / etadevAha na hItyAdinA / na yasmAd avayavebhyaH sakAzAt anya eva - ekAntena avyviitybhiddhtimaLanti tainAH / ,i tahi ? thazcivananyaH / ta tyAha-taretvAima va-avayavai.... anekAMtarazmi kahevuM paDaze... prazna : paNa zuM ekasvabhAvI vastumAM caMdanasvabhAva jevuM vizeSaNa na ghaTe ? uttara : na ghaTe, kAraNa ke ekAMta ekasvabhAvI hovAthI, gaMdha te mAtra gaMdharUpa ja che, temAM judA judA svabhAvarUpa koI viziSTatA nathI... eTale temAM caMdanasvabhAva jevAM vizeSaNo na ja ghaTe... tethI, rUpAdi darekane anekasvabhAvI mAnavA joIe ane tevuM mAnavAthI koI asaMgati rahetI nathI : niSkarSa H tethI anekasvabhAvI paramANuomAM (1) sUkSma avasthAmAM indriyaagrAhyatA, (2) bAdara avasthAmAM indriyagrAhyatA, (3) aneka judA judA saMsthAnorUpe pariNamana... ityAdi badhuM saMgata ja che... tethI, paramANusamUha rUpa bAhyArtha mAnavAmAM paNa koI kSati nathI... have A (paramANusamUhane siddha karatI vakhate AvelI badhI carcAonA) prasaMgathI saryuM... have graMthakArazrI, avayavIrUpa bAhyArthanI siddhi karavA, sacoTa yukti Ape che - - avayavIrUpa bAhyArthanI sacoTa siddhi (92) (3) he yogAcAra ! pUrvapakSamAM tame 'avayavI te avayavothI bhinna che, ke abhinna... vagere" vikalpo pADIne je doSo avayavIpakSamAM ApyA hatA, te doSo amane bAdhAkAraka nathI, kAraNa ke ame tevA sadoSa avayavIno svIkAra ja karatAM nathI... prazna : zuM kharekhara svIkAra nathI karatAM ? uttara H hA, kAraNa ke ame jaino, avayavothI ekAMte bhinna ja avayavInuM kathana nathI karatAM. kathaMcid abhinna avayavI kahIe chIe. juo - 1. 'rUti vRtopa0' rUti -pAta: / For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 946 evAsAviti / itthaM caitadaGgIkartavyaM tathApratIteH, tadagraha eva sarvathA'grahaNAt, samandhakAre tadanupalabdheH / neyamavayavAgrahaNata iti cet, kutastIti vAcyam / (93) samandhakAreNa tadgrahaNAvaraNAditi cet, syAt tadabhAve tadbhedagrahaH / astyevAyamiti cet, na, pratIti katvapariNAma evAsau-avayavI iti / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-tathApratIte:-avayavaikatvapariNAmatvena pratIteH / pratItizca tadagraha eva-avayavAgraha eva sarvathA'grahaNAdavayavinaH / etadeva bhAvayati samandhakAre'vayavAgrahaNena etadanupalabdheH-avayavyanupalabdheH / neyamavayavyanupalabdhiH, avayavAgrahaNataH / iti cet, etadAzaGkayAha-kutastIti vAcyam / iyamavayavyanupalabdhiH samandhakAreNa hetunA tadgrahaNAvaraNAt-avayavigrahaNAvaraNAt / iti cet, etadAzaGkayAha-syAt tadabhAve-samandhakArAbhAve tadbhedagrahaH-avayavabhedena graho'vayavinaH / astyevAyamiti cet tadbhedagrahaH / etadAzaGkayAha-na, pratItivirodhAt / na hyevaMbhUtA pratItiH / ....... - anekAMtarazmi - - avayavonA ekattvapariNAmarUpa avayavInI siddhi avayavono ekatvapariNAma, chUTA chUTA avayavonuM eka samUharUpe pariNamana ene ja ame "avayavI kahIe chIe... AvA avayavonA ekatvapariNAmane ja avayavI mAnavo joIe, kAraNa ke te rUpe ja (avayavonA ekatvapariNAmarUpe ja) avayavInI pratIti thAya che... praznaH avayavonA ekatvapariNAmarUpe ja avayavInI pratIti thAya che, evuM tame zI rIte kahI zako? uttaraH evuM kahevAnuM kAraNa e ja ke, avayavonAM grahaNa vinA to avayavInuM bilakula grahaNa thatuM nathI... te A rIte - aMdhArAmAM ghaDAnA avayavo na dekhAvAthI te ghaTanuM grahaNa paNa nathI ja thatuM... (have jo avayavothI koI alaga ja avayavI hota, to avayavonA grahaNa vinA paNa tenuM grahaNa kema na thAya ? eTale mAnavuM ja rahyuM ke, avayavonA ekatvapariNAmarUpa ja avayavI che...) (93) vaizeSikaH avayavonuM grahaNa na thavAthI, avayavanI anupalabdhi che, evuM nathI... syAdvAdI H to kevuM che ? vaizeSikaH aMdhakAranAM kAraNe avayavInAM grahaNanuM AvaraNa thAya che ane eTale ja aMdhakAramAM te avayavInI upalabdhi thatI nathI... (bAkI kharekhara to avayavothI avayavI judo ja che...) syAdvAdI: jo aMdhakArane kAraNe tenuM grahaNa na thatuM hoya, to jayAre aMdhakAra na hoya, tyAre to te avayavInuM avayavothI judArUpe grahaNa thavuM joIe ne? vaizeSikaH to thAya ja che ne ? (arthAt avayavothI judArUpe avayavInuM grahaNa thAya ja che ne ?) 2. "tawhaUTI' rUti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (pazcama virodhAt / asiddho'yamiti cet, kayopapattyeti vAcyam, na hyanekeSu kvacidekabuddhiH / ko vA kimAhetyavipratipattiratra / asti ceyamanekAvayave'vayavini / satyam, na tvatadgarbheti bhAvyatAm / ( 94 ) tadgarbheti ko'rthaH ? kathaJcit tadgrahaNAtmikA / yadi nAmaivaM *vyAbA phU * asiddho'yamiti cet pratItivirodhaH / etadAzaGkayAha-kayopapattyA asiddha iti vAcyam / na yasmAdanekeSu-bhAveSu kvacidekabuddhiritIyamevopapattiH / etadAzaGkya sAmAnyenAha ko vA kimAhetyavipratipattiratra - vastuni yaduta nAnekeSu kvacidekabuddhiriti / atrAha-asti ceyamanekAvayave'vayavini ekabuddhirghaTo'yamityAdirUpA / etadAzaGkayAha-satyamasti, netvatadgarbheti bhAvyatAm, prakramAt na punaranavayavagarbheti / atrAha - tadgarbheti ko'rthaH ? ihottaram -kathaJcit tadgrahaNAtmikA, prakramAdanekAvayavagrahaNAtmiketi yadi nAmaivaM tataH kimiti * anekAMtarazmi 947 < syAdavAdI : nA, bilakula nahIM, kAraNa ke temAM pratItino virodha jaNAya che. (Azaya e ke, avayavothI judA avayavInI kadI koIne pratIti ja thatI nathI...) vaizeSika H pratItivirodha asiddha che, arthAt avayavothI judA avayavInI pratIti nathI thatI - e vAta siddha nathI. syAdvAdI : paNa temAM yukti zuM ? e tamAre kahevuM joIe...... vaizeSika H yukti e ja ke, avayavInI ekarUpe buddhi thAya che... have jo avayavIne avayavarUpa : mAno, to avayavo aneka hoI te paNa anekarUpa banI jatAM, temAM ekatvabuddhi asaMgata Tharaze... zuM kadI aneka padArtho vize ekatvabuddhi thaI zake ? (eTale te ekatvabuddhi siddha karavA, avayavothI alaga ja eka avayavI mAnavo joIe...) syAdvAdI H are ! "aneka padArthamAM ekatvabuddhi na thAya" - e vAtamAM to kayAM koI vipratipatti : che ? 46 vaizeSika H paNa tamArA mate aneka avayavorUpa avayavI vize "yaM ghaTa:" - ema ekatvabuddhi to thAya ja che ne ? syAdvAdI : hA, thAya che - e vAta hakIkata che (paNa eTalA mAtrathI avayavIne judo mAnavo jarUrI nathI...) paraMtu ahIM mahattvanI vAta e ke, te avayavInI pratIti tadgarbhA=avayavagarbhA= avayavothI garbhita nathI tevuM nathI... (94) vaizeSika : ''tAf' - eno tame artha zuM karo cho ? syAdvAdI : artha e ja ke, avayavInI thatI ekatvabuddhi te aneka avayavonAM grahaNAtmaka ja 2. 'navatavrUkSmati' kRti 5-pATa: / 2. pUrvamudrita tu 'na tu tadda.' kRti pA:, atra tu D-pratAnusAreLa zuddhapATasthApanA / rU. 'na tadnadbhUti vAnyatAM' kRti 3-pAta: / For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 948 tataH kim ? tattadekatvapariNAmatA / yadi hyasau tadanya eva syAt tatastadanyAnyabuddhivadatadAtmikaiva bhavet / na ceyamittham, tathA'nanubhavAt / na hyamRdAdigrahaNarUpA ghaTAdibuddhiH anubhUyate / na cAnubhavaviruddhA kalpanA nyAyyA / na hyasyAM prabhavantyAM vyAdhyo . paraH / tattadekatvapariNAmatetyuttaram / tasya-avayavinaH tadekatvapariNAmatA, aNvAdyavayavaikatvapariNAmateti / etadeva bhAvayati yadItyAdinA / yadi hi asau-avayavI tadanya eva tebhya:avayavebhyo'nyaH syAt tataH kiM syAdityAha-tatastadanyAnyabuddhivat tebhyaH-ghaTAvayavebhyo'nyo ghaTAvayavIti tadanyastasmAdanyaH paTAdyavayavIti tadbuddhivaditi nidarzanam / atadAtmikaiva-mRdanAtmikaiva bhaved ghaTAvayavyekatvabuddhiH / na ceyamitthamadhikRtaikatvabuddhiH / kuta ityAha-tathA'nanubhavAt / etadevAha-na yasmAdamRdAdigrahaNarUpA ghaTAdibuddhiranubhUyate / kiM tarhi ? mRdAdigrahaNarUpaiva / na cAnubhavaviruddhA kalpanA nyAyyA / kimityata Aha-na anekAMtarazmi ... che. bhAva e ke, ekAMta eka alaga avayavInI ekatvabuddhi nathI thatI, paNa aneka avayavo sAthe kathaMcit abhinnarUpe te avayavInI ekatvabuddhi thAya che.. vaizeSikaH avayavothI garbhitarUpe avayavInuM grahaNa karanArI ekatvabuddhi thAya, to temAM tamAruM zuM siddha thayuM? syAdvAdIH tevuM thavAthI to, te avayavono ekatvapariNAma e ja avayavI che evuM siddha thayuM... (avayavI te avayavonAM ekatvapariNAmarUpa hovAthI ja te avayavInI avayavothI garbhitapaNe pratIti thAya che... eTale avayavIne judo nahIM, paNa avayavonAM ja ekatvapariNAmarUpa mAnavo joIe...) A ja vAtane jaNAve che - jo te avayavI avayavothI sarvathA alaga hoya, to ghaTAvayavothI alaga, ghaTa sivAyanAM paTAdi avayavInI ekatvabuddhi, jema mRdu (avayavIrahitarUpe thAya che, tema ghaTanI ekatvabuddhi paNa mRdurahitarUpe ja thavAnI Apatti Avaze ! " (Azaya e ke, paTa ane ghaTa baMne ghaTavayavothI bhinna che. eTale avayavothI (=mATIrUpa avayavothI) bhinna hovAthI, jema paTanI ekatvabuddhi mRdrahitarUpe thAya che, tema ghaTanI ekatvabuddhi paNa mRdurahitarUpe kema na thAya? yukti to baMne sthaLe samAna che.) vaizeSikaH to ghaTAvayavInI ekatvabuddhi mRdurahitarUpe ja mAnI laIe to ? syAdvAdI: paNa tevuM na mAnI zakAya, kAraNa ke tevo anubhava kadI thato nathI. juo - mRdAdinA grahaNarUpe ja ghaTabuddhi anubhavAya che, mRdAdithI rahitarUpe nahIM. (eTale ghaTabuddhi mRtirUpe mAnI 2. 'viM tata, tave' ti -pAva: 2. pUrvamudrite tu mata vAdyavayavai' kRti pad:, matra tu D-pratAnusAreT I 3. pUrvamudrita tu "mRtAtmi' zuddhapATha:, matra tu D-pratAnusAre zuddhi: vRtA | For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 949 anekAntajayapatAkA (paJcamaH kasyacidasiddhirnAma / (95) na ca mRdAdyAtmakatva evAmISAM tadbheda eva, dezAdyabhedAnupapatteH / ita yathodita evAyaM pratItinyAyAviruddhaH / tathAhi-asti tAvadiyaM vicchinnArthagrahaNasvabhAvapratibhAsA sthUlAkArA pratItiH / na cAyaM sthUlaH tattatsvabhAvatayA .................. vyAkhyA ................. yasmAdasyAM prabhavantyAmanubhavaviruddhakalpanAyAM kasyacidasiddhirnAma, tatprasAdataH sarvasiddhyApatteH / na ca mRdAdyAtmakatva eva sati amISAM-ghaTAdyavayavinAM tadbheda eva-mRdAdyAtmakAvayavebhyo bheda eva / kuta ityAha-dezAdyabhedAnupapatteH-sAmAnyato dezakAlasvabhAvAbhedAnupapatteH / iti-evaM yathodita evAyam-avayavI pratItinyAyAviruddhaH / ihaiva bhAvArthamAha tathAhItyAdinA / tathAhi asti tAvadiyaM vicchinnArthagrahaNasvabhAvapratibhAsA, bahirmukhAva ..... manetirazmi - zakAya nahIM) - Avo spaSTa anubhava hovA chatAM, "ghaTa te mRdavayavothI judo hovAthI, tenI ekatvabuddhi mRduhitarUpe thAya" - evI anubhavaviruddha kalpanA karavI nyAyasaMgata nathI.. bAkI jo anubhavaviruddhanI paNa kalpanA thaI zakatI hoya, to to koI paNa vAtanI asiddhi nahIM rahe, arthAta anubhavaviruddha kalpanAnI maherabAnIthI to zunyavAdAdi badhAnI siddhi thaI jaze... (5) vaizeSi : ghaTa te bhaattaan| 52bhAsumothI banelo DovAthI mahAtma: 4 upAya.... mI anumAnaprayoga mAvo 42vo - 'ghaTa: mRdAtmakaH, mRtparamANubhirArabdhatvAt' - mArIta ghaTa mRhAtma hovA chatAM paNa, mATIrUpa avayavothI judo che... (eTale avayavIne avayavothI bhinna mAnavAmAM omasaMgati nathI....) syAdvAdIH are ekAMtavAdI ! jo ghaTAdine mRdAdirUpa mAno, to te ghaTAdi avayavIne, mRdAdi avayavothI sarvathA bhinna mAnavo bilakula yogya nathI. prazna: 55 temA hoSa zuM ? uttara : hopa me 4 3, sAmAnyathA deza-10-svabhAvAhinI ameha asaMgata 42 cha... (bhAzaya se, avayava - avayavAno me 4 deza, me04 10, 635 me 4 svabhAva 49||y che... 59 / jo avayavothI avayavIne ekAMte judo mAno, to dezAdino abheda asaMgata thAya..) eTale tevo avayavI mAnavo yogya nathI... .....* vivaraNam - 44. mRdAdyAtmakatva eva satyamISAmiti / ghaTAkhyo hyavayavI mRdAtmaka eva, mRtparamANubhirArabdhatvAt / tato mRdAtmaka eva san asau mRdAtmakebhyo'vayavebhya: pRthagrUpa iti vaizeSikA: pratipannA iti / evaM paTAdiSvapi yojyam / / 1. 'dezAdibhedA0' iti ka-pAThaH / 2. 'tathodita evAyaM' iti k-paatthH| 3. 'nyAyaviruddhaH' iti ka-pAThaH / 4. pUrvamudrite mUle TIkAgranthe ca 'na cAmR(ca mR?)dA0' iti pAThaH, atra A-I-pratapAThaH / For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikSAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 950 - > samAnajAtIyAvayavaikatvapariNAmarUpaH tattatsahakAriyogAt tathAbhavan virudhyata iti / (96) na cAtrAvayavipakSoktadUSaNAvakAzaH, tato'sya jAtyantaratvAt, kathaJcit svAvayavAtmakatvena sarvathA tdvytirekaasiddheH|(97) etena mUrtatvena tadabhinnadezatA'nupapattiH - thALI .... bhAsetyarthaH, sthUlAkArA pratItiH pratiprANyanubhavAtmikA / na cAyam-AkAraH sthUlaH tattasvabhAvatayA, prakramAdaNUnAM sthUlarUpabhavanasvabhAvatayA, samAnajAtIyAvayavaikatvapariNAmarUpaH san tattatsahakAriyogAt-kAlAdRSTAdisahakAriyogAt tathA-tena prakAreNa bhavan virudhyata iti / na cAtra-yathoditaikatvapariNAme'vayavipakSoktadUSaNAvakAzaH / kuta ityAhatato'sya jAtyantaratvAt-avayavino jAtyantaratvAt / avayavino jAtyantaramayamekatvapariNAmaH / jAtyantaratvaM ca kathaJcit svAvayavAtmakatvena hetunA sarvathA-ekAntena tadvyatirekAsiddheH kAraNAt / etenetyAdi / etena-kathaJcit svAvayavAtmakatvena yathoditaikatvapariNAmasya - anekAMtarazmi . AvI hakIkta che, mATe ame kahela avayavonA ekatvapariNAmarUpa avayavI mAnavo ja pratItinyAyane aviruddha che. A ja vAtane jaNAve che - dareka prANIone, vicchinna (jJAnathI bhinna) arthane grahaNa karanArI, arthAt bAhya padArthano bodha karanArI - sthUlAkAravALI pratIti spaSTapaNe anubhavAya che, eTale te pratItinA viSayabhUta paramANuomAM sthUlAkAra mAnavo ja paDe ane A sthUlAkAra e ja to paramANuonA ekatvapariNAmarUpa avayavI che... prazna : paNa sUkSma paramANuomAM sthUlAkArano virodha na Ave? uttara : nA, kAraNa ke paramANuono sthUlarUpe pariNamavAno svabhAva ja che, eTale teo (1) viziSTakALa, (2) kuMbhArazALAdi viziSTadeza, (3) te te vyaktinuM aSTa... A badhA sahakArInA yogathI, potAnA samAnajAtIya evA avayavonA ekatvapariNAmarUpe sthULa bane emAM koI virodha nathI.. tethI paramANuonA ekatvapariNAmarUpa pUlAkAra avayavIne mAnavo yuktiyukta ja che. - anekAMtavAdIsvIkRta avayavI vize pUrvoktadoSono anavakAza (96) paramANunA ekatvapariNAmarUpa avayavI mAnavAmAM, pUrvokta eke doSono avakAza nathI, kAraNake te badhA doSo to avayavothI ekAMtabhinna-abhinna avayavIne mAnavAmAM Ave che.... jyAre ame to eka alaga ja jAtirUpa (paramANuonA ekatvapariNAmarUpa) avayavI mAnIe chIe.. prazna: vaizeSikakalpita avayavIthI, tamAro avayavI alaga ja jAtirUpa zI rIte manAya ? uttara : kAraNa ke ame te avayavIne kathaMcit potAnA avayavarUpa ja mAnIe chIe, eTale amArA mate avayavothI avayavIno ekAMta bheda siddha nathI... (ema alaga ja jAtirUpa hoI ekatvapariNAmarUpa avayavI vize pUrvokta koI doSono avakAza na ja rahe...) For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 951 anekAntajayapatAkA (pagnama: pratyuktA, tatsvabhAvatayA teSAmeva tathA bhavanAt, ata eva vRttyayogadUSaNAsambhavAt arthAntarabhUtasyaivAvRtteH / (98) bhinnadezasya cAMgrahaNAt' ityapyanaGgIkaraNAdabAdhakam / na hi tatsvabhAvatayA teSAmeva tathAbhAvastadbhinadeza upAdAnazUnyo vA, kathaJcit tadavyati mUrttatvena tadabhinnadezatA'nupapattiH-avayavAbhinnadezatA'nupapattiravayavinaH pUrvapakSoditA pratyuktA / kathamityAha-tatsvabhAvatayA-tathaikatvabhavanasvabhAvatayA teSAmeva-aNvAdyavayavAnAM tathAbhavanAt-kathaJcidabhinnaikatvapariNAmena bhavanAt, ata eva anantaroditAdekatvapariNAmAd vRttyayogadUSaNAsambhavAt kAraNAt / asambhavazca arthAntarabhUtasyaiva, avayavebhya iti prakramaH, avRtteradhikRtaikatvapariNAmasya / nAyamavayavI avayavebhyo bhinna eveti kathaM taddoSasambhava iti bhAvanA / tathA bhinnadezasya cAgrahaNAdityapi pUrvapakSoditamanaGgIkaraNAd hetoH / kimityAhaabAdhakam / etadbhAvanAyAha na hItyAdinA / na yasmAt tatsvabhAvatayA teSAmeva tathAbhAvaH - anekAMtarazmi .. - avayavI abhinnadezatA-vRttitAdinI saMgati (7) Ama, ame kathaMcit potAnA avayavorUpa, paramANuonA ekatvapariNAmavALo avayavI mAnyo hovAthI, pUrvapakSamAM tame je kahyuM hatuM ke "avayavI te mUrta hovAthI, avayavo sAthe tenI abhinnadezatA saMgata nathI, arthAt avayavothI tenuM raheThANa juduM hovuM joIe" - te vAtano paNa nirAsa thAya che, kAraNa ke etvarUpe pariNamavAno svabhAva hovAthI, kharekhara to te paramANuo ja, kathaMcit potAthI abhinna evA ekatvarUpe pariName che... bhAva e ke, avayavI koI judo nathI, ke jethI teno judo deza mAnavo paDe... paNa te paramANuo ja ekatvapariNAmavALA bane che ne ene ja ame avayavI kahyo hovAthI, paramANuno deza ja avayavIno deza che.. AmaavayavonA ekatvapariNAmarUpa avayavI hovAthI ja, pUrve tame je doSa Apyo hato ke - "avayavomAM avayavInI deza ke sarvathA eka rIte vRtti ghaTatI nathI" - te doSano paNa saMbhava nathI, kAraNa ke avayavothI ekAMte judo avayavI mAnIe, to ja avayavomAM tenI vRttitA asaMgata Thare che... paNa ekatvapariNAmarUpa avayavI avayavothI sarvathA judo nathI (paNa kathaMcit avayavarUpa ja che) to temAM pUrvokta doSo zI rIte rahe? (98) tathA, pUrvapakSamAM tame je kahyuM hatuM ke, - "avayavothI avayavInA judA dezanuM to kadI grahaNa ja thatuM nathI - te kathana paNa amane bAdhAkAraka nathI, kAraNa ke ame tevo judo avayavI mAnatAM nathI, ke jethI tadviSayaka doSo Ave. 2. "teSAmeva' kRti pADo -pratI vidyate | 2. draSTaa 8ddatamaM pRSTham | rU. 'vA pradao' ti -pAta: | 4. ' tavyati' rUti -paDhi: 6. draSTaDyuM 86ratAM pRSTham | 6. draSTaDyuM 8ddatamaM pRSTham | For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fdhAra:) vyAkhyA vivaraNa-vivecanasamanvitA 952 rekAt, hetUnAM ca paranItyA svabhAvaniyatatvena tattvato'hetutvopapatteH / (99) evaM tulAnativizeSAgrahaNamapi na doSakRt, tattvato vizeSAbhAvAt, teSAmeva tathApariNateH dharmotpAdavyayabhAve'pi vastunastulyatvAt / (100) evaM ca 'naM cAsAvamUrto'grahaNa " cA " anantaroditasvarUpa ekatvapariNAma ityarthaH, tadbhinadeza:-aNvAdyavayavabhinnadeza upAdAnazUnyo vA / kuta ityAha-kathaJcit-kenacit prakAreNa tadavyatirekAt, tathAbhAvinAmaNvAdInAmabhedAditi bhAvaH / dUSaNAntaramAha-hetUnAM ca aNvAdInAM paranItyA-vaizeSikanyAyataH svabhAvaniyatatvena-niyatatayA tattvataH-paramArthena ahetutvopapatteH / na hyadhikRtasvabhAvAntarasya hetava iti bhAvanIyam / evam-uktanItyA tulAnativizeSAgrahaNamapi pUrvapakSoktaM na doSakRt-na doSakaraNazIlam / kathamityAha-tattvato vizeSAbhAvAd yathoditaikatvapariNAme / kuta ityAha ... anekAMtarazmi para A ja vAtane jaNAve che - ekatvarUpe pariNamavAno svabhAva hovAthI, te paramANuonuM ja ekatvarUpe pariNamana thAya che, eTale te ekatvapariNAmarUpa avayavI (1) paramANurUpa avayavothI judA dezavALo, ane (2) paramANurUpa upAdAnathI zUnya hoya, evuM saMbhavita nathI... (arthAt te ekatvapariNAma kathaMcid avayavarUpa ja hovAthI, (1) avayavo sAtheno abhinnadeza, ane (2) avayavarUpa upAdAnasahitatA temAM saMgata ja che...) je loko avayavothI avayavIne ekAMtabhinna mAne che, te vaizeSikamate to, paramANuo mAtra potAnA svabhAvamAM ja niyata hovAthI, kharekhara to teo kAraNa ja banI zakatAM nathI, kAraNa ke svasvabhAvaniyata paramANuo to mAtra potAnA svabhAvamAM ja atizayanuM AdhAna karavA samartha che, eTale teo potAthI alaga svabhAvavALA avayavIne utpanna karavA samartha banI zake nahIM... (Azaya e ke, paTanI jema jo ghaTarUpa avayavI paNa sarvathA judo hoya, to te avayavo jema paTanA kAraNa nathI, tema ghaTanA kAraNa paNa na ja bane... eTale avayavIne judo nahIM, paNa avayavonAM ja etvapariNAmarUpa mAnavo joIe..). pUrvapakSanI ekeka mAnyatAonuM sacoTa yuktiothI ubhUlana (99) bIjuM pUrvapakSamAM tame je kahyuM hatuM ke "jo avayavothI avayavI judo hoya, to trAjavAmAM mApatAM, avayavonA mApa karatAM avayava + avayavInuM bheguM maLIne vadhAre mApa thavuM joIe, arthAt te bAjunA bhAgano vadhAre jhukAva thavo joIe, paNa tevuM to dekhAtuM nathI..." - to te kathana paNa amane doSakAraka nathI, kAraNa ke amArA mate to te paramANuo ja ekarUpe pariName che, 1. draSTavyaM 874tama pRSTham / 2. 'nityatayA' iti ng-paatthH| 3. 'hyavikRta0' iti k-paatthH| 4. draSTavyaM 867tamaM pRSTha 7 For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 953 anekAntajayapatAkA (pajhama: prasaGgAt' ityapi yathoktAvayavivAdino na bAdhAyai tattathAbhAvasya tadekatvapariNAmatayA tathAvikalpanAyogAditi // (101) yaccoktam-'na cArthe satyapi tadgrahaNopAyaH samasti, yuktyayogAt / sa ... ... vyArA .... teSAmeva-aNvAdInAM tathA-ekatvena pariNateH / tathApi dharmotpAdavyayau sta eva tatra ityArekAnirAsAyAha-dharmotpAdavyayabhAve'pi satyaNvAdInAM vastunastulyatvAt tatsvabhAvatayaiva / evaM ca na cAsAvamUrto'vayavI agrahaNaprasaGgAdityapi pUrvapakSoktaM yathoktAvayavivAdinaH, anantaroktaikatvapariNAmAvayavivAdina ityarthaH / kimityAha-na bAdhAyai tattathAbhAvasya teSAmaNvAdyavayavAnAmekatvena bhavanasya tadekatvapariNAmatayA kAraNena tathA-pUrvapakSoditaprakAreNa vikalpanAyogAditi // yaccoktamityAdi / yaccoktaM pUrvapakSagrantha eva / kimityAha-na cArthe satyapi tadgrahaNopAyaH-arthagrahaNopAyaH samasti-vidyate / kuta ityAha-yuktyayogAt / ayogamAha sa - anekAMtarazmi .... eTale kharekhara to te avayavImAM koI vizeSa nathI, ke jethI tenuM vadhAre vajana dekhAya... (bhAva e ke, te ekatvapariNAmarUpa avayavI avayavarUpa ja hovAthI, avayavo jeTaluM ja tenuM vajana thaze.) praznaH avayavothI ekatvapariNAmarUpa avayavImAM koI vizeSa nathI, evuM tame zI rIte kaho cho? te paramANuo jayAre ekatvarUpe pariName, tyAre temAM pUrvaparyAyanA nAzarUpa ane uttaraparyAyanA utpAdarUpa vizeSa to tame mAno ja cho ne? uttara : juo bhAI, paryAyarUpa dharmano utpAda-vyaya thavA chatAM paNa, paramANurUpa vastuo potAnA svabhAve tulya ja che, eTale e apekSAe evapariNAmamAM koI vizeSa nathI... (phalataH avayavInuM vajanavizeSa na dekhAvuM saMgata ja che..) (100) tathA, bIjuM tame je kahyuM hatuM ke "A avayavI amUrta to nathI ja, nahIMtara to AkAzanI jema tenA agrahaNano prasaMga Avaze" - te kathana paNa paramANuonAM ekatvapariNAmarUpa avayavIne mAnanArAnA mate bAdhAkAraka nathI, kAraNa ke paramANuono ekatvapariNAmarUpa avayavI, paramANuonA ja ekatvapariNAmarUpa hoI te paramANuothI judo koI amUrta padArtha nathI, paNa paramANurUpa mUrtarUpa ja che... eTale amArA mate avayavIne amUrta kahI tenA agrahaNanuM ApAdana ApI zakAya nahIM. (101) pUrvapakSagraMthamAM ja bIjuM tame je kahyuM hatuM ke "artha hovA chatAM paNa, te arthane grahaNa karavAno koI ja upAya nathI, kAraNa ke temAM yuktino ayoga che. te A rIte - artha te 1. dRSTavye 874-875tame pRSThe / 2. draSTavyaM 874tamaM pRSTham / 3. 874-875tame pRSThe / For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 954 hi saMvedanagrAhyaH syAt / tacca sAkAramanAkAraM vA / sAkAratve'pi svAkAraM viSayAkAraM ceti / yadi svAkAraM tameva tad vedayate / kathamanenArtho gRhIto nAma ?' iti / etadapyayuktam, tadarthagrahaNapariNAmasyaiva svAkAratvAdarthagrahaNapariNAmatA cAsya tathApratIterbodhamAtrAvedanAt / sati cAsmin kathamanenArtho na gRhIto nAma? tadvedanasyaiva tdruuptvaat|ttsvaakaar .............. vyAkhyA ... hItyAdinA / sa yasmAdarthaH / saMvedanagrAhyo bhavet / tacca-saMvedanaM sAkAramanAkAraM veti vikalpadvayam / sAkAratve'pi sati svAkAraM viSayAkAraM ceti vikalpadvayameva / iha doSamAha yadItyAdinA / yadi svAkAraM vijJAnaM tataH kimityAha-tameva-svAkAraM tat-vijJAnaM vedayate / kathamanena-vijJAnenAtmavedinA'rtho gRhIto nAmeti ? etadapi-pUrvapakSoditamayuktam / kathamityAha-tadarthetyAdi / tasya-vijJAnasyArthagrahaNapariNAmaH tadarthagrahaNapariNAmaH tasyaiva svAkAratvAt kAraNAt arthagrahaNapariNAmatA cAsya tathApratIteH-bahirmukhAvabhAsitayA'nubhavAt / itthaM caitadaGgIkarttavyamityAha-bodhamAtrAvedanAt / nArthagrahaNagarbhavikalaM bodhamAtraM vedyata ityanubhavaH / sati cetyAdi / sati ca asmin tadarthagrahaNapariNAme kathamanena-vijJAnena artho na gRhIto nAma ? kintu gRhIta eva / kuta ityAha-tavedanasyaiva, prakramAt svAkAra ........... manetirazmi *.... saMvedanathI yA che, to te saMvehana (1) sa112 che, 3 (2) anaa|2 ? (1) Alt2 Doya, to te (3) svaa||2=shaan112 cha, (5) vissyaa||2 mA 2 ? () Tho svAra hoya, to to te mAtra potAnAM jJAnasvarUpanuM ja vedana karaze... to te saMvedana dvArA arthanuM grahaNa zI rIte kahI zakAya ? (mADI. pakSonu mAgaNa maza: unamaMuna 49||she...)" -tedhuMthana 59 // ayuta cha, // 29 // ke arthane grahaNa karavAno pariNAma e ja vijJAnano potAno AkAra che... (eTale AvA pariNAmavALA vizAnathI arthana aDae thaj saMta 4 che...) prazna : paNa vijJAnanI zuM AvI arthagrahaNapariNAmatA mAnI zakAya ? uttaraH hA jarUra, kAraNa ke bahirmukha avabhAsarUpe (bAhyapadArthano bodha karavArUpe) te vijJAnano spaSTapaNe anubhava thAya che.. (AvI bahirmukhAvabhAsatA tenA dvArA arthagrahaNa vinA asaMgata che, eTale vijJAnamAM arthagrahaNapariNAma mAnavo ja rahyo - A ja vAtane jaNAve che -). arthagrahaNa vinA mAtra zuddha bodhasvarUpanuM ja saMvedana thAya, evo anubhava to kadI thato nathI, arthAt padArthane grahaNa karavArUpe ja jJAnano anubhava thAya che... eTale jJAnamAM arthagrahaNapariNAmatA mAnavI 4 26.... e rIte jo jJAnamAM arthagrahaNapariNAma hoya, to tenA dvArA arthanuM grahaNa kema na thAya? thaze 4, 4 // 29 // 3 potAnA mA2nu vehana me 4 to artha 4935 cha... For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 955 anekAntajayapatAkA (pajhama: vedanameva hyarthagrahaNarUpaM tathApratIteriti // ___ (102) Aha-vacanamAtrametat, bodhamAtratattvasya svabhAvaniyatAtmano'rthAnuparaktasya tadgrahaNarUpatvAyogAt, niyamahetvanupapatteH, atiprasaGgAditi, (103) na, bodhamAtra vedanasyaiva, tadrUpatvAt-arthagrahaNarUpatvAt / etadeva bhAvayati-tatsvAkAravedanameva-vijJAnasvAkAravedanameva tasmAdarthagrahaNarUpaM tathApratIteriti / Aha-vacanamAtrametat-anantaroditam / kuta ityAha-bodhamAtratattvasya-bodhamAtrasvarUpasya svabhAvaniyatAtmanaH tadatiriktAyogena arthAnuparaktasya arthenAnuparaktamarthAnuparaktaM tasyaivambhUtasya sato vijJAnasya tadgrahaNarUpatvAyogAt-arthagrahaNarUpatvAyogAt ayogazca niyamahetvanupapatternIlAdyarthagrahaNarUpatayA sarvathA'saMsparzitayeti bhAvaH / anupapattimevAhaatiprasaGgAditi / arthAnuparaktamapi nIlArthagrahaNarUpaM na pItArthagrahaNarUpamityatiprasaGgaH / * anekAMtarazmi - A ja vAta kahe che - vijJAna dvArA svIkAra=potAnA AkAranuM vedana e ja padArthane grahaNa karavArUpa che, kAraNa ke bahirmukhAvabhAsarUpe ja tenA svAkAranI pratIti thAya che. (paramArtha : jJAnanAM AkAranuM vedana, ghaTAdigrahaNarUpe ja thAya che, mAtra jJAnarUpe nahIM. eTale ghaTAdinuM grahaNa temAM che ja... sAra: eTale svAkAranA saMvedana dvArA te vijJAnamAM arthagrahaNatA paNa saMgata ja che.) - bodhamAM arthagrahaNapariNAmanI ati AvazyakatA - (102) pUrvapakSa tamAruM uparokta kathana mAtra bolavA pUratuM che, kAraNa ke mAtra zuddha bodhanuM svarUpa to potAnAM svabhAvamAM ja niyata che, te sivAya temAM arthoparAga jevuM kaMI ja nathI... have jyAre temAM arthoparAga ja na hoya, tyAre te vijJAnamAM arthagrahaNatA paNa na ja ghaTI zake, kAraNa ke temAM koI niyamita hetu saMgata nathI... bhAva e ke, vijJAna te arthAnuparakta hoI kharekhara to nIla-pItAdi koIpaNa padArthane grahaNa karavArUpe sparzato nathI... chatAM paNa tenA dvArA nIlanuM grahaNa mAno, to koI niyamitatA nahIM rahe, kAraNa ke temAM atiprasaMga e Avaze ke, arthano uparAga na hovA chatAM paNa, jema te jJAna nIlanuM grahaNa kare che, tema pItanuM grahaNa paNa kema na kare? karaze ja... (paNa evuM to dekhAtuM nathI, eTale mAnavuM ja rahyuM ke, arthoparAga na hovAthI, te vijJAna koI ja padArthanuM grahaNa karatuM nathI... tethI vijJAnamAM arthagrahaNatA bilakula saMgata nathI...). 2. "yasmartha' ti -paDhi: 2. 'ayogo niyama' ta -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 956 tattvasyaiva tathAsvabhAvatvAt, arthakSayopazamasannidhAnataH tathA tathA caitanyavikriyopapatteH, svasvabhAvaniyatAtmakatve'pyasyoktArthAvirodhAt, tacchaktivaicitryAt tathAvidhatacchaktereva ca tattvato'rthoparAgatvAt, (104) adhikayogAbhAvenAnyathA tadasiddheH / ityarthakSayo etadAzaGkayAha-na, bodhamAtratattvasyaiva / kimityAha-tathAsvabhAvatvAt-arthagrahaNasvabhAvatvAt / tathAsvabhAvatvaM ca arthakSayopazamasannidhAnataH / arthazca kSayopazamazca tayoH sannidhAnaM tataH / tathA tathA-citrarUpatayA caitanyavikriyopapatteH svasvabhAvaniyatAtmakatve'pyasyavijJAnasya uktArthAvirodhAt, tadvedanasyaiva tadrUpatvAvirodhAdityarthaH / avirodhazca tacchaktivaicitryAt, prakramAd bodhamAtratattvasyaiva zaktivaicitryAt tathAvidhatacchaktareva ca-viziSTAyA bodhamAtratattvazaktereva ca tattvataH-paramArthena arthoparAgatvAt / adhikayogAbhAvena-uparaJjakasambandhAbhAvena anyathA tadasiddheH-arthoparAgatvAsiddheH / neti sarvatra kriyAyogo'nuvartate, khA anekAMtarazmi (103) syAdvAdI : A kathana paNa ayukta che, kAraNa ke bodhamAtra tattvano ja arthane grahaNa karavAno svabhAva che. (eTale tenA dvArA arthagrahaNa thavAmAM koI kSati nathI...) praznaH bodhano tevo svabhAva tame zI rIte kaho cho ? uttara : kAraNa ke (1) padArtha, ane (2) karmakSayopazama - A benuM saMnidhAna thavAthI, judAjudArUpe (tranIla-pItAdi judA judA arthagrahaNarUpe) caitanyanI vikriyA (=alaga alagarUpe pariNati) thAya che... (have zuddhabodhamAtramAM AvI vikriyA, judA judA arthanuM grahaNa mAnyA vinA saMgata nathI...) bIjI vAta, te vijJAna svasvabhAvamAM niyata hovA chatAM paNa, tenA dvArA arthanuM grahaNa aviruddha ja che, kAraNa ke svarUpasaMvedana ja arthagrahaNarUpa che (eTale svarUpasaMvedana kare; eno matalaba ja e thAya che, te arthagrahaNa kare che...) prazna paNa svarUpasaMvedanane zuM arthagrahaNarUpa mAnI zakAya? uttara : hA, temAM koI virodha nathI, kAraNa ke bodhamAM tevI vicitra zakti hovAnAM kAraNe bodhanuM vedana arthagrahaNarUpe ja thAya che ne te zakti arthoparAgarUpa che... (eTale vijJAna jyAre svarUpasaMvedana karaze, tyAre svarUpagata A arthoparaMjita=arthAkAra viziSTazaktinuM paNa saMvedana karaze. tethI to temAM arthagrahaNatA Avaze ja...) (104) praznaH (anyathAka) jo te viziSTazaktimAM arthoparAga na mAnIe to ? uttara : to to bIjo koI arthano upakhaMjaka saMbaMdha na hovAthI, te vijJAnamAM arthoparAga ja siddha nahIM thAya ane tethI to te vijJAna dvArA thatuM nIla-pItAdinuM saMvedana asaMgata Tharaze.) sAra e ke, jJAnano ja arthagrahaNa karavAno svabhAva hovAthI, temAM arthagrahaNatA mAnavI asamaMjasa nathI... For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 957 anekAntajayapatAkA (paJcamaH pazamasannidhAnasyaiva niyamahetutvopapatteH atiprasaGgadoSo'pyanavakAza eva, tathAviziSTavicchinnArthagrahaNarUpavijJAnavedanAcca / iti viziSTacaitanyavikriyAjJAnapakSe na kazcid doSaH paribhAvyatAmetat // (105) syAdetadasatyapyarthe svapnAdiSu tathAviziSTavicchinnArthagrahaNarUpavijJAnavedanopapatteryatkiJcidetaditi paribhAvitameva |n paribhAvitam, tattadAbhAsavivekAnavagateH / ............. vyAkhyA ... na, bodhAtratattvasyaiva tathAsvabhAvatvAdityata: / iti-evaM arthakSayopazamasannidhAnasyaiva niyamahetutvopapatteH kAraNAt atiprasaGgadoSo'pyanavakAza eva ya uktaH pUrvam, tathAviziSTavicchinnArthagrahaNarUpavijJAnavedanAcca kAraNAt / iti-evaM viziSTacaitanyavikriyAjJAnapakSe / kimityAha-na kazcid doSa iti paribhAvyatAmetat-anantaroditamiti / / syAdetadityAdi / syAdetat-athaivaM manyase-asatyapyarthe svapnAdiSu, 'Adi'zabdAt taimirikakezagrahaH, tathA-bahirmukhAvabhAsitayA viziSTavicchinnArthagrahaNarUpavijJAnavedanopapatteH yatkiJcidetat-anantaroditamiti paribhAvitameva / etadAzaGyAha-na paribhAvitam / kuta ..... manetirazmi .... tame je doSa Apyo hato ke - "arthathI anuparakta saMvedananuM koI ja niyamita kAraNa nathI, chatAM paNa, tenA dvArA nIlArthanuM grahaNa mAnazo, to pItArthanuM grahaNa mAnavAno paNa atiprasaMga Avaze" - te doSano paNa avakAza nathI, kAraNa ke artha ane kSayopazamanuM saMnidhAna ja niyamita arthagrahaNamAM kAraNa banaze. (bhAva e ke, te vijJAna dvArA, yathAsaMnihita padArtha ane kSayopazamane anusAre ja te te arthanuM grahaNa thaze eTale niyamita arthagrahaNa thavAmAM koI asaMgati nathI...) ane tevA viziSTa bAhya arthanA grahaNarUpa vijJAnano spaSTapaNe anubhava thAya che... niSkarSa : tethI judA judArUpe viziSTa caitanyanI vikriyArUpa jJAna mAnavAnA pakSe koI doSa nathI... meTa sevA2 zAMtithI mesIne vicAro... A rIte vijJAnamAM arthagrahaNarUpatA hovAmAM koI kSati nathI... - padArtharahita jJAnavedanano nirAsa : (105) pUrvapakSa : (1) svapnavijJAna, (2) timirarogavANAne yatuM vizAna... // 15 // vijJAno, padArtha na hovA chatAM paNa, bahirmukha avabhAsarUpe viziSTa pratiniyata arthane grahaNa karatAM anubhavAya che... (eTale pratiniyata arthane grahaNa kare eTalA mAtrathI vijJAnomAM arthagrahaNatA mAnavI 432rI nathI, tevU mAnavAma svapnAbhi spaSTapaNe vyamiyA2 cha...) tethI tamA thana masAra cha, se sabhe matAvyuM che... 1. 'mAtratvasyaiva' iti ng-paatthH| 2. 955tame pRSThe / For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA iha yadasatyapyarthe svapnAdijJAnaM tattadAbhAsam, ato'nyad yathArthameva, anyathA bhrAntetaravyavasthA'yogaH, bhedakahetvabhAvAt / ( 106 ) syAdetat pRthagjanajJAnamakhilaM bhrAntameva, grAhyagrAhakAkAropaplavarUpatvAt, abhrAntaM tu tadvikalaM yoginAmiti na bhrAntetara - // vyAkhyA ityAha-tattadAbhAsavivekAnavagateH / tadityanenAdhikRtayathArthajJAnagrahaH, tadAbhAsatvaM - ayathArthaM svapnAdijJAnaM anayorvivekAnavagateH kAraNAnna paribhAvitamiti / etadbhAvanAyaivAha- ihetyAdi / iha loke yadasatyapyarthe bAhye svapnAdau - svapne timirabhAve ca jJAnaM bhavati, tattadAbhAsaMyathArthAbhAsam, ayathArthaM bhrAntamityarthaH / ataH - tadAbhAsAt anyad yat satyarthe jAyate timirAdyabhAve ca tad yathArtham - abhrAntameva niyamataH / anyathA - evamanabhyupagame kimityAhabhrAntetaravyavasthA'yogaH - bhrAntAbhrAntavyavasthA'yogaH / kuta ityAha- bhedakahetvabhAvAt / parAbhiprAyamAha syAdetadityAdinA / syAdetat pRthagjanajJAnaM tattvapRthagbhUtasattvajJAnaM akhilaM bhrAntameva-ekAntena / kuta ityAha- grAhyagrAhakAkAropaplavarUpatvAt, asadabhinivezavaditi 958 aneDAMtarazmi syAdvAdI : paNa tame barAbara na batAvyuM, arthAt tamAruM kathana yukta nathI, kAraNa ke hajI to tamane yathArtha-bhrAnta jJAnano bheda ja khyAla nathI (eTale ja to yathArthajJAna vize svapnajJAnanuM dRSTAMta khAyo cho...) 30 A ja vAtane jaNAve che - na (1) lokamAM bAhya padArtha na hovA chatAM paNa, svapna ke timiraroga vakhate je jJAna thAya che, te jJAna yathArtha nathI, patra yathArthAlAsa= bhrAnta che, ane (2) yathArthAbhAsathI huM - arthAt bAhya paddArthanAM astitvamAM ane timirAdi roganA abhAvamAM - je jJAna thAya che, te jJAna niyamA yathArtha=abhrAnta che. Ama, bhrAnta / atrAnta jJAnanI lopratIta vyavasthA che... AvuM na mAno to A vyavasthA ghaTatI nathI, kAraNa ke tamArA mate baMne jJAnano bheda karanAra koI hetu nathI... (yogAcAra jJAnAdvaitavAdI che, eTale tenA mate jJAna sivAya bIjuM koI tattva nathI, ke je baMneno bhedaka bane.) // (106) bauddha : amArA mate paNa baMneno bheda saMgata ja che. juo + (1) ApaNA jevAM sAmAnya lokonuM saghaLuM jJAna ekAMte bhrAnta che, kAraNa ke te asat abhinivezavALuM che. grAhyashraahaarthii suSita hoI upaplava35 = ma35 che... * jJAnAdvaitavAdIo, anAdikAlIna evA vAsanAnA vikalpathI janya, grAhya-grAhakAkArathI kaluSita ane jAhya vastune bhAvanAra sevA jJAna viparyAsa (bhrama) 35 mAne che... * pUrvamudrite tu 'yathArthaM' ityazuddhapAThaH, atra tu D - pratAnusAreNa zuddhi: / For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 959 anekAntajayapatAkA (pagnama: vyavasthA'yogo bhedakahetvabhAvazca / (107) etadapyasat, pramANAbhAvAt, yogijJAnapramANatve tadyathoktatvAbhAvaH, grAhakAkArAdyApatteH, tdvikltttdvgmaayogaat|(108) acintyA yoginAM zaktirityavagama iti cet, nAtra pramANam, anyatra pakSapAtAt / api ca vyAvyA che . kRtvA / abhrAntaM punarjJAnaM tadvikalaM-grAhyagrAhakAkAropaplavarUpavikalaM yoginAM-vItarAgANAmiti-evaM na bhrAntetaravyavasthA'yogaH, kintu yoga eva, bhedakahetvabhAvazca na, kintu bhedakaheturapi grAhyAdyupaplavarUpo'styeveti abhiprAyaH / etadAzaGkayAha-etadapi-anantaroditamasat-azobhanam / kuta ityAha-pramANAbhAvAt / nAdhikRtArthavyavasthAkAri tAttvikaM pramANamastItyarthaH / yogijJAnaM pramANamityArekAnirAsAyAha-yogijJAnasya pramANatvaM tasminnabhyupagamyamAne / kimityAha-tadyathoktatvAbhAvaH tasya-yogijJAnasya yathoktatvAbhAvaH / kuta ityAhagrAhakAkArAdyApatteH / ApattimevAha-tadvikalasya-grAhakAkArAdivikalasya tattadavagamAyogAt tayoH-adhikRtajJAnayoH bhrAntetaratvAvagamAyogAt / acintyA yoginAM zaktiriti kRtvA ... anekAMtarazmi ane (2) yogIpuruSone, grAhya-grAhakAkArarUpa upaplavathI rahita je jJAna thAya che, te jJAna abrAnta yathArtha che... Ama,amArA mate brAnta/abhrAnta jJAnanI vyavasthA paNa saMgata che ane te baMneno bheda karanAra hetu paNa hayAta che... ("grAhya-grAhakAkArarUpa upaplava" - te ja bhedaka che, te jemAM hoya te jJAna bhrAnta, ane jemAM na hoya te jJAna abrAnta...) (107) syAdvAdI: tamAruM A kathana paNa mithyA che, kAraNa ke "ApaNuM badhuM ja jJAna bhrAnta ane yogIjJAna abrAnta" - e arthanI vyavasthA karanAra koI tAttvika pramANa nathI. bauddha yogIjJAna ja temAM pramANa che (bhAva e ke, pramANabhUta yogIjJAna dvArA ja te be jJAnanI brAnta-abhrAntarUpatA jaNAya che, eTale tevI vyavasthA karavAmAM koI kSati nathI...) syAdvAdI: paNa e rIte jo yogIjJAnane pramANa mAnazo, to te yogIjJAna grAhya-grAhakAkArathI vikala nahIM rahe, kAraNa ke tevuM mAnavAmAM (ka) yogIjJAnamAM grAhakAkAra, ane (2) bhrAnta-abrAnta rUpa be jJAnamAM grAhyAkAra mAnavo paDaze ! (ane AvA grAhya-grAhakAkArathI kaluSita thavAthI to, yogIjJAnane paNa upappavarUpa bhramarUpa mAnavuM paDaze...) bauddha : jo grAhakAdi AkAra na mAnavAmAM Ave to? syAdvAdIH to to te yogIjJAna dvArA, te be jJAnanI bhrAnta-abhrAntatAno avagama ja thaI zakaze nahIM... (spaSTa vAta che ke, te benuM grahaNa kare to grAhakAdi AkAra mAnavo paDe ne grahaNa na kare to teono avagama na ja thaI zake...) (108) bauddha paNa yogIonI evI acinya zakti che, ke jenA baLe grAhya-grAhaka AkAra For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 960 -O0 yena tena prakAreNaitadavagame'sya ca tathAbhAvagatAvarthato grAhakAkArAdayo niyamena, anyathobhayAyogAdiSTAsiddhiH / bodhamAtratattvavAdinazca sarvatra tadbhAve tadadhikAbhAvenopaplavA ........... ....... vyAkhyA ........... ..... avagama iti cet, adhikRtajJAnayorbhrAntetarabhAvasyeti sAmarthyam / etadAzaGkayAha-nAtra-anantarodite vastuni pramANam, anyatra pakSapAtAt-pakSapAtaM muktvA / abhyuccayamAha api cetyAdinA / api ca yena tena prakAreNa-acintyayA cintyayA vA zaktyA etadavagame, prakramAdadhikRtajJAnayordhAntetaratvAvagame yaugijJAnena asya ca-yogijJAnasya tathAbhAvagatauadhikRtajJAnayorbhrAntetaravyavasthAkAritvAvagatAviti prakramaH / kimityAha-arthataH-sAmarthyAd grAhakAkArAdayo niyamena-avazyantayA yena kenacit prakAreNa gRhNAti tadasAvasya grAhakAkAraH, yena ca tadevambhUtamiti jJAyate sa punarlAhyAkAra iti / itthaM caitadaGgIkarttavyamityAha-anyathAevamanabhyupagame ubhayAyogAt tena tadavagamastattathAbhAvAvagamazcetyubhayaM tadayogAdiSTAsiddhirbhavata iti bhAvanIyam / abhyuccayamAha-bodhamAtratattvavAdinazca-vAdinaH sarvatra bhrAntetara.......... ...... .......... manetirazmi ................... ... vinA 59l, te zAnanA bhrAnta-samAntatAnI bhopa tha 14... syAdvAdIH paNa A vAtamAM pakSapAtane choDIne bIjuM koI sacoTa pramANa nathI... (hA, pakSapAtathI A badhI vAto tame mAnI zako, paNa teTalA mAtrathI yathArthatAnI siddhi na thAya..) jI vAta, ho yiMtya/mayitya zatithI o759 rIta (tena tadavagame=) te. yogAzana 3, te benI brAnta-abrAntatAno avagama mAno, to ane (tathAbhAvAvagamaka) uparokta yogIjJAna je pramANa - apramANanI vyavasthA kare che, te yogIjJAnano tathAbhAva=vyavasthA kAritva ApaNane jaNAya te 35 vAma tena to mAnava 4 5ze... Azaya e ke, te yogIjJAna vaDe ciMtya-aciMtya zaktithI te benI bhrAnta-abhrAntatAno avagama thato hoya, to ahIM yogIjJAnano grAhakAkAra mAnavo ja paDe (eTale ja to tenA dvArA tenuM grahaNa thAya che) ane ApaNane vyavasthA kAritvarUpa yogIjJAna jaNAtuM hovAthI temAM grAhyAkAra paNa mAnavo paDe. praznaH jo A rIte grAhya-grAhakAkAra na mAnIe to ? uttara : to (1) grAhakAkAra na hovAthI yogIjJAna dvArA brAnta-abhrAntano avagama thavAnI vAta, ane (2) grAhyAkAra na hovAthI yogIjJAna tevI vyavasthA karanAra che, tevuM ApaNane thatAM jJAnanI vAta (mAvAta.) saMgata thaze nahI... sAra e ke, yogIjJAnamAM paNa grAhya-grAhakabhAva mAnavo paDe ane tethI to te paNa upappavarUpa siddha thaze... bheTale 5252. to nauddhanISTasiddhi tha zaze nahI... (arthAta bhrAnta/abhrAntanI 1. 'nAnyatho' iti g-paatthH| 2. 'diSTasiddhiH' iti ga-pAThaH / 3. 'yogijJAnayordhAntetaratvAgame' ityadhika: ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 961 anekAntajayapatAkA (pagnama: siddhezceti prpnycyissyaamH| (109) kathamanayorbhrAntetarabhedAvasAyaH? satkSayopazamAditaH anAvilAnubhavasaMvAdAderAvidvadaGganAdilokasiddha eveti / (110) evaM ca yaduktam'athArthAkAraM jaDarUpatA'sya, anyathA tadAkAratvAbhAvaH, anAkAratve tu prtikrmvyArA para jJAnayostadbhAve sati-bodhamAtrabhAve sati / kimityAha-tadadhikAbhAvena hetunA upaplavAsiddhezca iSTAsiddhiH iti prapaJcayiSyAma Urdhvam / para Aha-kathamanayoH-yathArthAyathArthayoradhikRtajJAnayorbhrAntetarabhedAvasAyaH-bhrAntAbhrAntavizeSAvagamaH ? atrottaram-satkSayopazamAditaH kAraNAt / 'Adi'zabdAcchubhodayagrahaH anAvilAnubhavasaMvAdAdeH, dRDhAnubhavasaMvAdAderityarthaH / AvidvadaGganAdilokasiddha eva tayorbhrAntetarabhedAvasAya iti / evaM ca sati yaduktaM pUrvapakSagrantheM-athArthAkAramityAdi yAvat tasya suptAdikalpatvAditi, etat-pUrvapakSagranthoktam / - anekAMtarazmi .. vyavasthA ghaTI zakaze nahIM...) trIjI vAta, tame to jJAnAtavAdI hovAthI, bhrAnta abhrAnta dareka jJAnamAM mAtra zuddha jJAnasvarUpanuM ja kathana karanArA cho, eTale tamArA mate to jJAnathI atirikta vastu ja siddha nathI, ke je brAnta/abhrAntanI bhedaka hoya... phalataH tamArI iSTasiddhi bilakula siddha nathI... (jJAnathI atirikta upaplava jevI vastu kema nathI ?) e badhI vAtono vistAra ame AgaLa karIzuM... e syAdvAdamate brAnta-adhyAtta vyavasthAnI nirbAdha saMgati ne (109) bauddha H to yathArtha/ayathArtha baMne jJAnanAM bhrAnta-abhrAnta rUpa vizeSano avagama zI rIte thaze? syAdvAdIH (1) yathArtha kSayopazama, (2) zubhakarmano udaya... A badhA kAraNothI, abAdhita anubhava-saMvAdI jJAna vagere thAya... ane te daDha anubhava-saMvAda jJAna AdithI brAnta-abrAntanA bhedano avagama saMgata ja che, evuM vidvAnathI laIne aMganA sudhInA sarvalokane saMvedanasiddha che... (AzayaH kSayopazama vagerethI jayAM anubhavano saMvAda jaNAya, tyAM abrAntatAno nizcaya ne jayAM na jaNAya tyAM bhrAntatAno nizcaya...) eTale bhrAnta-abrAntanI vyavasthA asaMgata nathI. - jJAnamAM arthAkAratAnuM vAstavika tAtparya - (110) uparokta hakIkata hovAthI, pUrvapakSamAM tame je kahyuM hatuM ke jo jJAnane arthakArarUpa mAnazo, to temAM arthano AkAra AvI jatAM te jaDa banaze, bAkI jaDa mAnyA vinA temAM arthakAratA 1. draSTavyaM 875 tamaM pRsstthm| 2. 'rUpatA syAdanyathA tathAkAra0' iti g-paatthH| 3. 'evAnayorbhrAntetara0' iti ng4. 87 tane pUche ! pa4i: . For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 962 vyavasthA'nupapattiH, nibandhanAbhAvAt, tatsattAmAtrasya sarvatrAvizeSAt, pratyAsatteranibandhanatvAt tasya suptAdikalpatvAditi, etadupanyAsamAtraphalameva, tathA'rthAkAratA'nabhyupagamAt, yathA'bhyupagamaM tu jaDarUpatA'siddheH, tadarthagrahaNapariNAmasyaivArthAkAratvAt, anyathA tadanupapatteH, arthalezasya kasyacit tatrAnupravezAyogAditi nirloThitamidaM sarvajJasiddhau / (111) yadA ca tasyaivArthagrahaNazaktirAkArastadA na tadAkAratvAbhAva ................. vyAkhyA ........... kimityAha-upanyAsamAtraphalameva, nirarthakamityarthaH / kathamityAha-tathA-tenoktadUSaNaprakAreNa / kimityAha-arthAkAratA'nabhyupagamAt jJAnasya / yathA'bhyupagamaM tu-yathA'bhyupagamaM punararthAkAratAyAH tathA jaDarUpatA'siddheH, jJAnasyaiveti prakramaH / enAmevAha-tadarthagrahaNapariNAmasyaiva tasyeti vijJAnasya arthagrahaNapariNAmastasyaiva arthAkAratvAd vijJAnasya anyathA-evamanabhyupagame tadanupapatteH-arthAkAratA'nupapattervijJAnasya / anupapattizca arthalezasya kasyacit tatra-vijJAne'napravezAyogAt / na ca tacchnya syArthagrahaNapariNAmAdRte tadavasthasya jJAnasyArthAkAratA nAmeti bhAvanIyametaditi nirloThitamidaM sarvajJasiddhau / yadA ca tasyaiva-vijJAnasya * manetirazbhi .... ghaTI zake nahIM... jo tene AkArarahita-anAkAra mAnazo, to tenA viSaya tarIke pratiniyata ghaTAdi karmanI vyavasthA saMgata thaze nahIM, kAraNa ke temAM koI pratiniyata nibaMdhana=kAraNa nathI ane jJAnanI sattAmAtra to sarvatra avizeSa samAna che, eTale to pratyAtti arthanuM saMnidhAna paNa pratiniyata arthavyavasthAkAraka mAnI zakAya nahIM, kAraNa ke nirAkAra jJAna to sukha-unmatta vyaktinAM jJAna jevuM che.." - te badhuM kathana paNa mAtra upanyAsa pUratuM ja che, kAraNa ke ame sAdvAdI, tevI arthIkAratA mAnata 4 nathI.... ThevI mAnIse chIsa, tema 435tA prasiddha che. prazna : to vI aratA bhAno cho? uttara : vijJAnano arthagrahaNapariNAma ja, vijJAnanI arthIkAratA che - AvuM na mAno to vijJAnanI arthakAratA ja asaMgata thaze, kAraNa ke te vijJAnamAM padArthano aMzamAtra paNa praveza thato nathI... to AvA arthazUnya (padArthanA anupravezathI rahita) vijJAnamAM, arthagrahaNapariNAma sivAya bIjI to koI arthakAratA ghaTatI nathI... tethI teno arthagrahaNapariNAma ja arthakAratArUpa mAnavo me.. A vize karAtI yuktionuM ame "sarvajJasiddhi" nAmanA graMthamAM sacoTa umUlana karyuM che... sAra e ke, arthagrahaNapariNAmarUpa arthAkAratA mAnavAmAM, vijJAnane jaDa mAnavArUpa doSa raheto nathI... 1. 'kalpavAditi' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 963 anekAntajayapatAkA (pazcama: iti kathaM pratikarmavyavasthA'nupapattiH? nibandhanopapatteH, tayoreva tatsvabhAvatvena tacchaktivizeSabhAvAditi / (112) yad yad grahaNazaktimat tadeva tadgrAhakamitaradeva ca tadgrAhyamiti na tatsattAmAtrasya sarvatrAvizeSaH tattathAsvabhAvatvena pratyAsatteH sanibandhanatvAt / ..................... vyAhyA ........................ .... arthagrahaNazaktiH svagataivA'rthAkArastadA na tadAkAratvAbhAvaH-arthAkAratvAbhAva iti-evaM kathaM pratikarmavyavasthA'nupapattiH ? kintUpapattireva / kathamityAha-nibandhanopapatteH tadarthagrahaNazaktireva nibandhanam / etadevAha tayorevetyAdinA tayoreva, prakramAt jJAnArthayoH tatsvabhAvatvena hetunA tacchaktivizeSabhAvAt tayoH-jJAnArthayoH zaktivizeSabhAvAt / bhAvArthamAha yad yadityAdinA / yajjJAnaM yad grahaNazaktimat nIlAdyapekSayA tadeva-jJAnaM tadgrAhakaM-nIlAdigrAhakaM itaradeva ca-nIlAdi tadgrAhya-tasya-jJAnasya viziSTasyaiva grAhyamiti-evaM na tatsattAmAtrasyajJAnasattAmAtrasya / kimityAha-sarvatrAvizeSaH, kintu vizeSa eva / kathamityAha-tattathAsvabhAvatvena tayoreva-jJAnArthayoviziSTayostathAsvabhAvatvena-uktaprakArapratiniyatasvabhAvatvena hetunA anekAMtarazmi .... ne pratiniyata viSayavyavasthAnI saMgati na (111) uparokta rIte, jayAre vijJAnanI potAmAM rahela arthagrahaNazakti arthAkArarUpa hoya, tyAre te vijJAnamAM arthano AkAra asaMgata nathI... to pachI tenA pratiniyata viSayanI vyavasthA kevI rIte asaMgata kahevAya? na ja kahevAya, kAraNa ke nimittanI nibaMdha saMgati che... bhAva e ke, vijJAnamAM rahelI arthagrahaNazakti ja ghaTAdi pratiniyata padArthane viSaya karavAmAM nimittabhUta bane che. eTale ghaTAdi pratiniyata arthagrahaNazaktine anusAra, te vijJAna, ghaTAdi pratiniyata arthane ja grahaNa kare che... A ja vAtane kahe che - jJAna ane arthano tevo svabhAva ja hovAthI, te bemAM pratiniyata evI zaktivizeSa rahelI che (ke jenA AdhAre pratiniyata viSaya-viSayIbhAva saMgata bane...) (112) bhAvArtha H (1) je jJAna je nIlAdi padArthane grahaNa karavAnI zaktivALuM hoya, te jJAna ja, te nIlAdi padArthane grahaNa karanAra che, ane (2) te nIlAdi padArtha, te viziSTa (tadarthagrahaNazaktivALA) jJAnanA ja grAhyarUpa che. tethI pratiniyata viSayavyavasthA asaMgata nathI. AvI hakIkata hoya, tyAre jJAnanI sattA sarvatra (badhA padArtho vize) avizeSa=samAna nA kahevAya, paNa pratiniyata padArtha vize ja tenI sattA kahevAya, kAraNa ke viziSTa evA jJAna ane arthano pratiniyata svabhAva hovAthI, yathAsaMnihita padArthanI prayAsatti sanibaMdhana che.. 2. 'tattatsattA' kRti -paTi: I 2. "sarvathA virodha: tattathA.' ti -pAva: | For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thivAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 964 iti bodhasyAvizeSataH suptakalpatvamasiddham, arthakSayopazamasannidhAnajasyoktavad vaiziSTasiriti (113) syAdetadevamapyAtmamAtravedinA vyatiriktavedanamayuktameva |stymyuktN tadvat tadbhAvena, na punarjaptyA, jJAnAntarAjJAnaprasaGgAt / (114) evaM ca na santAnAntarAvagama ja vyArA . pratyAsatteH kAraNAt sanibandhanatvAt / iti-evaM bodhasyAvizeSataH suptakalpatvamasiddham, arthakSayopazamasannidhAnajasya eva uktavat-yathoktaM tathA vaiziSTyasiddheriti // syAdetadevamapi-uktanItyA AtmamAtravedinA, jJAneneti prakramaH, vyatiriktavedanamayuktameva, vyatiriktazcArtha iti hRdayam / etadAzaGyAha-satyamayuktam / kathamityAha-tadvatjJAnavat tadbhAvena-jJAnasattayaiva, na punarjaptyA-jJAnena / ayuktaM vyatiriktavedanam / kuta ityAha anekAMtarazmi (Azaya e ke, jJAna sarvatra aviziSTa hoya to temAM viziSTa artha ja viSaya na banI zake, paNa svabhAvabhedanA kAraNe, pratiniyata karmavyavasthA upapanna thAya che. tethI pratyAtti (paTajJAnaM padamAM ghaTa ane jJAnanI pratyAsatti) sakAraNa che...) tethI tamAruM je kahevuM che ke - "badhA padArtho vize avizeSa hovAthI, bodhamAtra to sukhaunmatta jevo che" - te vAta paNa siddha thatI nathI, kAraNa ke bodha kaMI sarva padArtha vize avizeSa nathI, paNa (1) padArtha, ane (2) kSayopazamanAM saMnidhAnathI thayela bodhanI, uparokta rIte pratiniyata arthagrahaNa karavArUpa viziSTatA siddha ja che... AvA pratiniyata arthagrAhI vijJAnane sukhaM kahevuM ucita nathI.. 1 - arthagrahaNa na mAnavAmAM puSkaLa doSo : (113) bauddhaH jJAna to mAtra svasvarUpanuM ja saMvedana karanAra che, jyAre artha to svarUpathI judo che, to tevA arthanuM saMvedana, jJAna dvArA thavuM bilakula yukta nathI. syAdvAdI: hA, tamArI vAta ekadama sAcI che, kAraNa ke jJAna jema jJAnasattArUpe (=jJAyamAna evo je AkAra jJAna, te ja jJAnasattA, te rUpe.) potAnA svarUpane jANe che, tema ja te rUpe bAhyarthane paNa jANe e vAta to ayukta ja che. eTale e rUpe to bAdhArthanuM grahaNa asaMgata ja che... (Azaya e ke, jJAnanuM vadana thAya tyAM kartA, karma ane karaNa traNe eka bane. jJAna ja jJAnane jANe, te rUpe te arthane jANato nathI, paNa arthane jANavAmAM jJAna karaNa bane...) paNa jJAna te jJaptirUpe to bAdhArthanuM grahaNa kare ja che, eTale jJaptirUpe to bAhyarthano bodha vivaram . 45. tadva-jJAnavat taddAna-jJAnasattavaiva, na punati | pathahi-jJAne svItmAnaM taddAna For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ** 965 anekAntajayapatAkA (pajhama: iti cintyatAM dezanAdeviSayaH, (115) yathA kathaJcit tadavagame kaH khalu tathaivArthe vyArA . jJAnAntarAjJAnaprasaGgAt / evaM ca jJAnAntarAjJAne sati na santAnAntarAvagama iti-evaM cintyatAM dezanAdeviSayaH, dezanAjJAnasya pravRttyAdijJAnasya cetyarthaH / yathA kathaJcit-tatsvabhAvatvAdinA eka anekAMtarazmi . hovAmAM koI asaMgati nathI... prazna: jJapti eTale ? uttaraH ghaTAdi padArtha jJAyamAna che, jaNAya che, eTale teomAM jJAyamAnava nAmano dharma rahelo che... Avo ghaTAdi sAthe pratibaddha jJAyamAnatva dharma ja jJapti che... eTale te jJaptirUpe padArthanuM grahaNa karavAmAM Ave, to te jJAnasvarUpavedI jJAna dvArA, potAthI atirikta arthanuM grahaNa paNa saMgata ja che... (114) bauddhaH jo te jJAna dvArA, potAnA svasvarUpathI atiriktanuM vedana na mAnIe to? syAdvAdI : to to potAnAM jJAnasvarUpathI alaga evAM bIjA vyaktinAM jJAnanuM paNa vedanaavagama nahIM thAya... prazna: bIjAnA jJAnano avagama na thAya to zuM vAMdho? uttaraH vAMdho e ja ke, caitrAdi bIjI saMtAna-vyaktionAM jJAnano bodha nahIM thAya ane to sAmevALA vyaktinI manaHsthiti jANyA vinA, dezanA ane pravRttijJAna paNa zI rIte ghaTaze? A badhuM ekavAra zAMtithI vicAro... tAtparya e ke, (1) je vyaktine upadeza apAya, ane (2) je vastuno upadeza apAya - te benuM jJAna thaye ja dezanAnI pravRtti thAya che... (spaSTa vAta che ke, dezanA mATe vastuno bodha ane sAmevALAnI manaHsthitinuM jJAna hovuM jarUrI che...) paNa have jo tamArA mate jJAnathI atirikta - vivaram .... jJAnasattayaiva jJAyamAnAkAraikatvapariNatyetyarthaH, paricchinatti, tathaiva yadi bAhyamarthaM paricchindyAt, syAt tadA'yaM bhavadukto doSa: / yadA tu jJaptyA ghaTAdipadArthapratibaddhajJAyamAnatvadharmalakSaNayA arthaparicchedaM karoti jJAnaM, tadopapadyata eva svAtmavedino'pi tasya bAhyArthavedanamiti / / / 46. dezanAjJAnasya pravRttyAdijJAnasya ceti / dezanAyAM jJAnaM dezanAjJAnaM kathaM kasya yad bhavati taddhi yasmai ca dizyate yacca dizyate tayorjJAne sati sambhavati / yadA tu jJAnaM santAnAntarAvagamaM prati 2. 'tathA' ti -pati:. 2. "tattattvamAd0' rUti Tu-pa4i: rU. "tetvartha:' rUti --pa4i: 4. "dri vA svamartha" ta -paDhi: 1. "paricchancA cAt' kRti ra-6. "yAnuztyA' rUti -paDhi: 7. "jJAnastha veta' kRti -pa4i: . 8. 'thayaJ ya ta -pa4i:, ca-pADatuM 'thaya svayaddhavaddhi taddhivacceva hite' | . pUrvamudrite tu "ddhi' rUtyazuddhapATha:, satra 1 N-pratAnusAregA zuddhiH | For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 966 tadvirodhaH ? arthasyaivAbhAvAditi cet, kutastadabhAvanizcayaH ? jJAnAnubhavAditi - vyAdhyA ja tadavagame-santAnAntarAvagame kaH khalu tathaiva-tenaiva prakAreNa arthe-rUpAdau tadvirodhaH-avagamavirodha: ? arthasyaivAbhAvAt iti cet avagamavirodhaH / etadAzaGkayAha-kutastadabhAvanizcayaH-arthAbhAvanizcayaH ? jJAnAnubhavAt eva iti cet, na tadvadartho'nubhUyata ityabhiprAyaH / - anekAMtarazmi .. saMtAnAMtarAdino avagama asaMbhavita ja hoya, to dezanA zI rIte thAya? zuM sAmevALAnI manaHsthiti jANyA vinA bakavAnuM che ?) are ! jo parasaMtAnano avagama na thato hoya, to tame buddhane sarvajJa zI rIte mAnI zakazo? kAraNa ke buddhane parakIyajJAnano avagama nahIM thAya ane to temanuM sarvajJapaNuM ja nahIM rahe... vaLI, jo jJAna, parasaMtAna mATe (ghaTAdi jJAnAtirikta padArtha mATe) nivyapAra ja hoya, to ghaTa vagerenuM pradarzaka, pravartaka ke prApaka jJAna saMbhavita nahIM rahe, arthAt koI jJAna pradarzaka, pravartaka ke prApaka nahIM banI zake ane to bauddhamAnyatAmujaba koI jJAna pramANa nahIM rahe! kAraNa ke koIpaNa jJAnanuM prAmANya kramazaH svaviSayapradarzakatva dvArA svaviSayapravartatva ane tenA dvArA svaviSayaprApakatva upara ja avalaMbita hoya che. have jo jJAna potAnA viSaya aMge nirvyApAra hoya, to tenuM svaviSayapradarzakatvAdi saMgata thAya nahIM ane to tenuM prAmANya ja na rahe... eTale badhuM zAMtithI samyagu vicArIne, tamAro kadAgraha mUkI do... (115) bauddha : ame dezanAjJAna Adino evo svabhAva mAnI laIzuM, ke jethI teo dvArA jJAnathI atirikta paNa saMtAnAMtarano bodha thaI jAya... (pachI to vAMdho nahIM ne ?) syAdvAdIH jo e rIte yathAkathaMcit saMtAnAMtarano bodha thato hoya, to tenI jema, arthano paNa bodha kema na thAya? (Azaya e ke, jJAna dvArA potAthI atirikta jema saMtAnAMtarano bodha thAya che, tema arthano paNa bodha thaze ja..) bauddhaH paNa kharekhara to koI artha ja nathI... (eTale ja amAruM kahevuM che ke, arthano avagama asaMbhavita che...) syAdvAdI: "artha nathI" - evo nizcaya tame zenA AdhAre karo cho? bauddhaH jJAnAnubhavanA AdhAre... abhiprAya che ke, mAtra jJAnano ja anubhava thAya che, tenI jema koI arthano nahIM, eTale ja ame nirNaya karIe chIe ke, artha jevI koI vastu ja nathI... - vivaram . nirvyApArameva, tadA kathaM dezanA ? tathA pradarzakapravartakaprApakajJAnAnAmapi ko viSaya: parasantAnAnavagame sati iti samyak paryAlocya mucyatAM kadAgrahaH / / ....... 1. 'rezAnAM tathA' rUti -paDhi: | For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 967 anekAntajayapatAkA (paJcamaH X..... cet, kena jJAnAntarAnubhavaH ? jJAnatvAt tenaiveti cet, kimatra bhavataH pramANam ? (116) lokAnubhava eveti cet, nAsau nArthe'pIti cintyatAm / na cArtho yuktibAdhita iti nyAyyam, tathAvidhayuktyabhAvAt / na cAbhihitA eva tAstathAvidhA iti, tAsAM jAtiyuktitvAt / na caitad vacanamAtrameva, tadbhAvasya darzitatvAt / na caivambhUtA jJAne'pi .......... vyAkhyA ...... etadAzaGkayAha-kena jJAnAntarAnurbhavaH, kenacit santAnAntaravartina iti bhAvaH / jJAnatvAt tenaiveti cet, etadapi svasaMviditameveti bhAvanA / etadAzaGkayAha-kimatra bhavataH pramANam ? na kiJcit tattvanItyeti bhAvaH / lokAnubhava eveti cet pramANam / etadAzaGkayAha-na asaulokAnubhavo nArthe'pIti cintyatAm / kiM tarhi ? jJAnAntare ivAstyeva / ihaiva bhaGgayantaramAhana cArtho yuktibAdhita iti nyAyyam, vaca iti zeSaH / kuta ityAha-tathAvidhayuktyabhAvAtarthabAdhikAyA yukteH abhAvAt / na cAbhihitA eva pUrvaM tAH-yuktayaH tathAvidhAH-arthabAdhikA iti / kuta ityAha-tAsAM jAtiyuktitvAdabhihitayuktInAm / na caitad vacanamAtrameva tAsAM ............. manetirazmi... syAdvAdI : to to saMtAnAMtarano (=bIjI vyaktinA jJAnano) anubhava paNa konA AdhAre thAya cha ? bauddhaH te paNa jJAnanA AdhAre ja... arthAt saMtAnAMtarano anubhava to jJAnamAM svasaMvidita cha. (bheTale anI vyavasthAmA pA5 nathI...) syAdvAdI: paNa A vAtamAM tamAre pramANa zuM? Azaya e ke, saMtAnAMtarano anubhava svasaMvidita che- e vAtane siddha karanAra, kadAgraha sivAya kharekhara to bIjuM koI pramANa ja nathI... (116) bauddha : are ! tebha donubhava 4 prbhaa| che. (somai saMtAnota2no anubhava pratAtisiddha che...) syAdvAdIH tevo lokAnubhava to arthamAM paNa che ja... Azaya e ke, jJAnAMtaranI jema arthano anubhava paNa lokasiddha che. (eTale lokAnubhavathI to arthanI paNa siddhi thaze ja.) evuM ekavAra 12 / 52 viyAro... bauddha : paNa artha to yuktibAdhita che. sthAvAhI : mevAta, nyAyasaMgata nathI, // 29 // 4 arthana pApita 42nAra sevA Iyusti nathI... bauddhaH are ! e badhI yuktio to ame pUrve ja kahI ne? syAdvAdIH tame kahI, paNa te badhI ja yuktio jatiyukti rUpa che, arthAt svakAryasAdhaka nathI. che jemAM brAhmaNa, potAno AcAra na pALavAthI jAtibrAhmaNa kahevAya, tema je yukti, kharekhara potAnA sAdhyane siddha karavA asamartha hoya, te paNa jAtiyukti ja kahevAya... 1. 'yuktatvAt' iti g-paatthH| 2. 'rAnubhavena kena' iti ka-pAThaH / 3. 'bhAvaH na kena0' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH ) na santi, prAyaH sarvatragatvAditi / tacca vakSyAmaH // ( 127) tena ''saddopanammaniyamAmeo nIla-tandriyoH dvindrAvit'' tathA vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA huM vyAvyA ** jAtiyuktitvam / kuta ityAha-tadbhAvasya jAtiyuktibhAvasya darzitatvAt / na caivaM bhUtAjJAne'pi na santi jAtiyuktayaH, kintu santyeva / kuta ityAha- prAyaH sarvatragatvAt jAtiyuktInAmiti / etacca-sarvatragatvaM jAtiyuktInAM vakSyAma Urdhvamiti // 968 -> etenetyAdi / etena-anantaroditena granthena sahopalambhaniyamAt hetoH abhedo nIlataddhiyoH-nIla-nIlabuddhyordvicandrAdivaditi nidarzanaM, tathA darzanopAdhirahitasya-darzana * anekAMtarazmi te yuktione 'jAtiyukti' kahevAnuM amAruM kathana, te mAtra bolavA pUratuM nathI, kAraNa ke teo kaI rIte jAtiyukti che ? kaI rIte potAnA kAryane siddha karavA asamartha che ? e badhuM ame pUrve ja kahI gayA... ane evI jAtiyuktio prAyaH badhe ja thaI zakatI hovAthI jJAna vize paNa nathI evuM nathI, arthAt tyAM paNa che ja. (bhAva e ke, jema tame jAtiyukti dvArA arthano apalApa karo cho, tema jAtiyukti dvArA jJAnano paNa apalApa thaI ja zake...) sAra e ke, te jAtiyuktiothI padArthanuM jJAna asaMgata na gaNAya.. eTale jJAnathI atirikta padArthanuM astitva hovAmAM koI kSati nathI. * sahopalaMbhathI jJAnArthanI abhedamAnyatAnuM unmUlana (117) bauddha : je padArthano jenI sAthe upalaMbha thAya, te padArthano tenI sAthe abheda mAnavo joIe, jema ke be caMdrano... ahIM bIjA caMdrano vAstavika caMdra sAthe ja upalaMbha thAya che, eTale tene judo nahIM, paNa vAstavika caMdra sAthe abhinna ja manAya che... tema prastutamAM, nIlapadArthano nIlabuddhinI sAthe ja upalaMbha thAya che, eTale tene nIlabuddhithI abhinna ja mAnavo joIe... phalataH jJAnathI atirikta nIla jevA koI tattvanuM astitva ja nathI, evuM siddha thAya che.. ahIM anumAnaprayoga A rIte karavo - "nIta-nItavuddhI abhine, sahopatanmAta, divandropalambavat / '' * vivarAm . 47. dvicandrAdivaditi nidarzanamiti / yad yena sahopalabhyate tat tasmAdabhinnamabhyupeyaM yathA candradvitayam, zazadharayugmajJAnAt / upalabhyate ca nIlAdiH padArtho nIlAdibuddhyA saheti svabhAvahetuH || . 'nAtyA' nRtyadhize 3-pAta: / For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 969 jayapatAkA (paJcamaH "darzanopAdhirahitasyAgrahAt tadgrahe grhaat| darzanaM nIlanirbhAsaM nArtho bAhyo'sti kevalaH // " ityAdyapi yaducyate paraistat pratikSiptameva, (118) vicchinnArthagrahaNasvabhAvasaMvedanavedanapakSe'syAnavakAzatvAt / vicchinnArthagrahaNamarthapratyakSIkaraNaM tatsvabhAva ....... vyAkhyA .................. vizeSaNazUnyasya agrahAt kAraNAt tadgrahe-darzanopAdhigrahe grahAt / kimityAha-darzanaM nIlanirbhAsaM-nIlAkAraM nArtho bAhyo'sti nIlAdiH kevala ityAdyapi yaducyate paraiHvijJAnavAdibhiH tat pratikSiptameva-nirAkRtameva / kuta ityAha-vicchinnArthagrahaNasvabhAvasaMvedanavedanapakSe'sya paroditasya kimityAha-anavakAzatvAt kAraNAt / tatra vicchinnArtha * manetirazmi .... vaLI, A vize pramANavArtikamAM dharmakIrtie kahyuM che ke - darzana=jJAnarUpa viMzeSaNathI zUnya, nIla jevA koI padArthanuM grahaNa ja thatuM nathI, jJAnarUpa vizeSaNanuM grahaNa thAya, to ja tenI sAthe nIlapadArthanuM grahaNa thAya che... eTale siddha thAya che ke, nIlAkArapratibhAsI mAtra jJAna ja vAstavika che, bAkI jJAnathI atirikta nIla jevo koI bAhya 54Artha cha 04 nahI..." (prabhAvati - 2/334) eTale ja amAruM kahevuM che ke, bAhya koI padArthanuM astitva ja nathI.. (118) syAvAhI : abhaa2| pUrvota thanathI, tabhA (=vizAnavAhInI) mA vAtano 59 / pratikSepa thAya che, kAraNa ke jyAre pratiniyata jJAnabhinna arthane grahaNa karanAra saMvedanano spaSTa anubhava thato hoya, tyAre tamArI vAtano koI avakAza raheto nathI. prazna : 59 / mema? uttara : kAraNa ke pratiniyata arthane grahaNa karavuM eno matalaba ja e ke, pratiniyata arthanuM ................. vivaraNam ... 48. darzanavizeSaNazUnyasyeti / darzanaM jJAnaM tadeva vizeSaNam, jJeyasya vizeSakatvAt / tena zUnyasya / jJAnalakSaNe vizeSaNe pratIyamAne evArtha: pratIyata ityarthaH / / *prazna : mahAzAnane vizeSa uDevAnI zI 432? uttara: 12 te zeyane vizeSita 2nArache. mAzaya , jJAto'yaM ghaTaH jJAnaviSayo ghaTaH - se 34 ghaTana aDathAya che. tebhai zAna vizeSa bane cha... * "yadeva dRzyate tadevAbhyupagamyate / tathA hi pratibhAsAt tadgatameva nIlamavabhAsate, nAparaM / tataH pratibhAsavyatirekeNa na pramANam, tato nAbhyupagamaH / " - (prajJAkaraguptIya vArtikAlaMkAra 2/335 bhASyam) 1. anuSTup / 2. pUrvamudrite tu 'vizeSaNe' iti pATho luptaH, N-pratAnusAreNA'tra sthApitaH / For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA vijJAnAnurbhave sati arthapratyakSatayobhayabhAvasiddheranavakAzatvamiti // (11)zceivamayusitameva tathAhi-matranIla-takriyo mevaH sAdhya: saddopalmbhniymen / so'yamanayoH satorasatorvA sAdhyeta / sattve na sataH sadantarApattiritya * vyAkhyA grahaNamarthapratyakSIkaraNaM tatsvabhAvavijJAnAnubhave sati-arthapratyakSatAsvabhAvavijJAnAnubhave sa arthapratyakSatayA kAraNena ubhayabhAvasiddheH-arthajJAnadvayasattAsiddheH / kimityAha-anavakAzatvamanantaroditasyeti bhAvanIyam // 970 kiJcedamityAdi / kiJcedaM-saMvedanamanantaroditaM ayuktisaGgatameva / kathaM na yuktisnggtmityAha-tathAhItyAdri / tathAhi-atra-anantarohite nIla-tandriyomena: sAdhya:| na hetunetyAda-mahopAniyamena / soDyam-jhameva: anayo:-nIla-taddhiyo: sato:-vidyamAna torvA sAdhyeta / kiJcAta: ? ubhayathA'pi doSa ityAha-sattve nIla-taddhiyoH kimityAhana sata ekasya sadantarApattiriti kRtvA / kimityAha - abhedAsiddhiH / na hi sat sadantaraM * anekAMtarazmi pratyakSa karavuM... have e rIte jo arthane pratyakSa karavAnA svabhAvavALA vijJAnano spaSTa anubhava thato hoya, to to mAnavuM ja rahyuM ke, arthanuM pratyakSa thAya ja che... e rIte jyAre artha paNa pratyakSasiddha hoya, tyAre to artha ane jJAna baMnenI sattA nirbAdha siddha thAya, mAtra jJAnanI nahIM... tethI tamArA arthanirAsa karavAnA pralApane prastutamAM koI avakAza nathI. * sahopalaMbhathI abhedasiddhimAM vikalpajALa (119) bIjI vAta, tame je sahopalaMbha hetuthI abheda siddha karavAnuM anumAna batAvyuM, te bilakula yuktisaMgata nathI. te A pramANe - e anumAnamAM tamAre, sahopalaMbha hetuthI nIla ane nIlabuddhino abheda siddha karavo che... paNa tame jeno abheda siddha karavA jaI rahyA cho, te nIla ane nIlabuddhine tame (1) sat mAno cho, ke (2) asat ? e baMne pakSa pramANe doSa Ave che.juo - (1) jo baMnene sat mAno, to to baMnenuM juduM astitva ja siddha thaze, kAraNa ke eka sat padArtha bIjA sarUpa banI jAya evuM asaMbhavita che. (Azaya e ke, jema ghaTa paTarUpa na bane, tema ghaTa jJAnarUpa paNa na ja bane...) (2) have to (ka) te baMnene, ke (kha) bemAMthI koI ekane asat mAno, to paNa abhedanI siddhi thaI zake nahIM, kAraNa ke abheda to vastuno dharma che... chu. 'bhAve' kRti -pAi: / For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 971 anekAntajayapatAkA (paJcamaH bhedAsiddhiH / asattvAnyatarasattve ca vastudharmatvAdabhedasyeti / (120) nIlA dhIreveti pratijJArtha iti cet, anyasya tadbhAve ko virodhaH ? asatastadbhAvAnupapattiriti cet, ................ vyAkhyA ............. ......... bhavati / dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha-asattvaM cAnyatarasattvaM ca, nIla-taddhiyoriti prakramaH, asattvAnyatarasattvaM tasmiMzcAbhedAsiddhiH / kuta ityAha-vastudharmatvAdabhedasyeti / tannAyamubhayAntarAbhAve / nIlA dhIreveti pratijJArthaH abhedArthaH / iti cet, etadAzaGkayAha-anyasyetyAdi / anyasya-dhiyo bhinnasya tadbhAve-nIlabhAve ko virodhaH ? na kazcidityarthaH / asata ityAdi / asataH anyasya tadbhAvAnupapattiH-nIlatvAnupapattiH / iti cet, etadAzaGkayAha ... manetirazmi * bhAva e ke, (ka) jo baMnene asat mAno, to be zazaviSANanI jema te beno abheda siddha thAya nahIM, ane (kha) bemAMthI eka tarIke jo nIlarUpa bAhyavastune asatu mAno, to tevA asat nalano jJAnanI sAthe abheda siddha thaI zake nahIM. kAraNa ke vastu-avastuno abheda siddha thAya nahIM... zuM kharaviSANano ghaTAdi koIpaNa padArtha sAthe abheda siddha karAya che? sAraH tethI bane ke bemAMthI ekane asat mAnavAmAM teono abheda siddha na thAya... (eTale tamArA anumAnane yathArtha banAvavA paNa arthane sat mAnavo jarUrI che.) * jJAnAta manubhAnanI saMgatino pratikAra * (120) bauddha : ameha siddha 42vAna tAtparya paDeTA samaTho... samArI samezino artha mecha , nI buddhi 4 vAstavi: cha... bheTale mahA pUrvota viseuone au5 a17|| nathI... syAdvAdI paNa nIlabuddhithI atirikta nIlAdi padArthanuM astitva hovAmAM virodha zuM? Azaya e ke, jJAnanI jema arthanuM astitva hovAmAM paNa koI virodha nathI. bauddhaH jJAnathI atirikta padArtha to asat che, eTale tevA nIlAdi padArthanuM astitva hovuM bilakula saMgata nathI. ...* vivaraNam ... 49. tammizcAbhedAsiddhiriti / yadi hi nIlasya bAhyavastuno'sattvamabhyupagamya nIladhiyA sahAbheda: sAdhyate, tadA na siddhyatyevAsau, vastvavastunorabhedAsiddheH / na hi kharaviSANasya kenacid ghaTAdinA padArthena sahAbheda: kvApi sAdhyata iti / / 50. tannAyamubhayAntarAbhAve iti / tat-tasmAnnaivAyam-abhedo bhavati / kasmin satItyAha-ubhayasyanIlaviSayanIlabuddhilakSaNasya yugmasya madhyAdanyatarasya-ekasya kasyacidabhAve-tucchatve sati / / 1. 'pratijJArthatvAt' iti k-paatthH| 2. 'nIlavibhramanIla0' iti kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA syAdetat tadasattvasiddhau / ananubhavAt tatsiddhireveti cet, bhavediyaM dhyantarAbhAve, svAnubhavavadeveti cet, anyo'pi svasattAvAneva / ( 121 ) na ca svAtmanA ananubhavAvizeSe taccetanAcetanatve tena tattvavyavasthitau kathaJcidAdhikyenAGgatAM pratipadyete, 972 -O * vyAkhyA syAdetadityAdi / syAdetat - anantaroktaM tadasattvasiddhau dhiyo'nyasyAsattvasiddhau / ananubhavAditi / ananubhavAt kAraNAd dhiyo'nyasyeti prakramaH, tatsiddhireva - tadasattvasiddheH siddhireva / iti cet, etadAzaGkayAha - bhavedityAdi / bhavediyaM - tatsiddhirdhyantarAbhAve, adhikRtadhiyo'nyA dhIH dhyantaraM tadabhAva ityarthaH, tadapi nAnubhUyata eveti kRtvA / tadityAdi / tatdhyantaraM svAnubhavavadeva dhyantaratvAt / iti cet, etadAzaGkayAha- anyo'pItyAdi / anyo'pi dhiyaH nalAdiH / kimityAha-svasattAvAneva padArthatvAditi bhAvanA / etadeva draDhayannAha-na cetyAdi / na ca svAtmanA vivakSitaikavijJAnApekSayA ananubhavAvizeSe sati tayoH - dhyarthayoH cetanAcetanatve svagate tena - svamAtravedinA tadanubhavarahitena jJAnena tattvavyavasthitau satyAM, ... aneDAMtarazmi syAdvAdI : hA, jJAnathI atiriktanI jo asattA siddha thAya, to tamArI vAta sAcI... (paNa se 4 to eka asiddha che...) tat bauddha : jJAnathI atirikta arthano anubhava na thavAthI ja siddha thAya che ke, jJAnathI atirikta arthanuM sattva che... syAdvAdI : are ! e rIte to potAnA jJAnathI atirikta saMtAnAMtarano (=bIjI vyaktimAM rahelA jJAnano) paNa ApaNane anubhava thato nathI, eTale to te saMtAnAMtaranuM paNa asattva siddha thaze. (4 tamane jisaDula ISTa nathI.) bauddha H te saMtAnAMtara bhale potAnA jJAnathI atirikta hoya, to paNa te svasvarUpano anubhava karanAra to che ja ne ! (eTale ja ame tene sat mAnIe chIe...) syAdvAdI : e rIte to artha paNa bhale potAnA jJAnathI atirikta hoya, to paNa te padArtharUpa hoI potAnI sattAvALo to che ja... (Azaya e ke, jJAnathI atirikta hovA chatAM, jema svAnubhavavALo koI saMtAnAMta vAstavika che, tema padArtharUpa hoI artha paNa vAstavika kema na bane ?) A ja vAtane dRDha karavA kahe che - (121) mAtra svasva35vehI vijJAna dvArA (1) saMtAnAMtara, } (2) artha - jemAMthI kheDeno anubhava thato nathI... Ama, ananubhavanI apekSAe baMne avizeSa che, samAna che... eTale svasaMvedI vijJAna dvArA jyAre te benI tattvavyavasthA karavAmAM Ave, tyAre te bemAM rahela cetanatA-acetanatA 1. 'nIlAdi' iti Da-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 973 anekAntajayapatAkA (paJcamaH .......... parokSatvAvizeSAt svAnumAnApravRtteH tallakSaNAyogAt sarvadhyantarANAM tattulyatAsiddheH, ............ vyAkhyA ... dhyarthayoriti prakramaH, kathaJcita-kenacita prakAreNa Adhikyena-viziSTatayA aGgatAM pratipadyate cetanAcetanatve ca / kuta ityAha-parokSatvAvizeSAt / dhyarthayoriti jJAnaM hi parasya svasaMvedanarUpam / na ca tad dhyantaraM pratyakSIkaroti nApyarthAntaram / evaM ca tena tattattvavyavasthitau taccetanAcetanatve anupayoginI eveti bhAvanIyam / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-svAnumAnApravRtteH dhyantaratvavyavasthitAvapravRttizca tallakSaNAyogAt-anumAnalakSaNAyogAt pakSadharmatvAdyagrahaNena / na ca sAmAnyatodRSTamAtrAdato'dhikRtajJAnavadanyadapi yadasti taccetanameveti bhavati tattattvavyavasthitiH / kuta ityAha-sarvadhyantarANAM-santAnAntaravartinAM tattulyatAsiddheH-adhikRtajJAnatulyatAsiddheH svAnumAneneti / atulyAnumitau ca nIlAdyapekSayA bodhamAtrasAmAnyataH / .... manetirazmi ..... koIpaNa prakAre mahattvanuM aMga banI zake nahIM, kAraNa ke parokSarUpe to baMne samAna che. bhAvArtha saMtAnAMtaragatajJAna ane artha, baMne vivakSita jJAna mATe samAnapaNe parokSa che. temano anubhava temAM thato nathI. have te vivakSita jJAnathI ja tattvavyavasthA karavAnI hoya, to je be vastu samAnapaNe parokSa che, temAMthI eka vAstavika che (kAraNa ke cetana che) ne bIjI asat che (kAraNa ke jaDa che) tevI siddhi thaI zake nahIM. cetanatva-acetanatvarUpa temAM rahelA dharmothI, jJAnane kaMI bheda paDato nathI. * arthanuM anumAna paNa nibaMdha pratyakSa to jJAnanuM nathI. vaLI, anumAna karavA mATe pakSadharmatA =hetunuM pakSamAM hovuM) vagerenuM grahaNa joIe (paNa grahaNa thatuM nathI, kAraNa ke anumAna) te thatuM nathI. (anumAnano AkAra Avo thAya - dhyantaraM sat, cetanatvAt, vivakSitadhIvat / temA; yetanatvamA 565 tAgRhAta nathI thatI) bheTale, saMtAnAMtaranI vyavasthAmAM svAnumAnanI (pramAtA dvArA karAtI anumitinI) pravRtti siddha thatI nathI... bauddha sAmAnyatodaSTa aMnumAnathI, vivakSitajJAnanI jema bIjAne paNa cetanarUpa ja mAnI laIe to ? (abhe anumAna prayogamAvo | - "anyadapi cetanameva, tathaiva teSAM sAmAnyato darzanAt, viva kssitjnyaanvt|") syAdvAdI : are ! AvA sAmAnyatodaSTa anumAnathI to saMtAnAMtavartI tamAma jJAno vivakSitajJAnane tulya banaze. (dhAro ke vivaNitajJAna ghaTAkAra hoya, to ame anumAna karIzuM ke - sAmAnyatodRSTa meTale sAmAnya35 anvaya-vyatire bane vyApti yA bhaNI hoya, tevo hetu... mAvA tuthI thaanumAna sAmAnyatoSTa anumAna hevAya... sAmAnyenAnvayavyatirekayoH sAdhanAGgayoryadadaSTaM tatsAmAnyatodRSTamanvayavyatireki ceti // iti SaDdarzanasamuccaye) 1. 'tattvavyava0' iti ng-paatthH| 2. 'dhyantaratattvavyava' iti Da-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 974 (122) atulyAnumitau cAnyasminnapyavirodhaH sattvAdinA kathaJcit tathAtulyatvopapatteH // (123) parasiddhabhedavyavacchedaH sAdhyArtha ityapyayuktam, vikalpAnupapatteH / sa hyasya pramANasiddho'pramANasiddho vA syAt / pramANasiddhatve kathaM tadvyavacchedasiddhiH? .............. vyAkhyA ......... kimityAha-anyasminnapi, prakramAd dhyantarAdanyasminnarthe'pItyarthaH, avirodhaH / anumiteH nibandhanamAha-sattvAdinA / 'Adi'zabdAjjJeyatvAdigrahaH, kathaJcit-kenacit prakAreNa tathAsamAnabuddhijanakatvena tulyatvopapatteH iti // pakSAntaramadhikRtyAha-paretyAdi / parasiddhabhedavyavacchedo nIla-taddhiyoH sAdhyArtha ityapi parottaramayuktam / kuta ityAha-vikalpAnupapatteH / imAmevAha sa hItyAdinA / saH-bhedo nIlataddhiyoH yasmAdasya-parasya bAhyArthavAdinaH pramANasiddhaH-pratyakSAdipramANapramitaH apramANasiddho vA-asatkalpanArUpaH syAt / kiJcAtaH ? ubhayathA'pi doSa ityAha-pramANasiddhatve, .......... manetirazmi .... sarvANi jJAnAni, ghaTAkArANi, sAmAnyataH tathaiva darzanAt, vivakSitajJAnavat / ) (122) bauddhaH bodharUpe samAna hovA chatAM paNa, nIlAdinI apekSAe ame te jJAnonI atulyarUpe (=vivakSitazAnathA visadRza35) anumiti 2rI sameto ? syAdvAdIH are ! evI atulya anumiti to arthamAM paNa aviruddha che... Azaya e ke, bodharUpe samAna hovA chatAM paNa jema saMtAnAMtaramAM (nIlAkArAdinI apekSAe) visadazatA mAno cho, tema sattvarUpe samAna hovA chatAM paNa, arthamAM (acetanatAnI apekSAe) visadazatA hovAmAM koI virodha nathI. prazna : 59 vizAna sAthai, zuM arthanI Dao apekSA tulyatA cha ? uttaraH hA, kAraNa ke sattva-jJeyatAdinI apekSAe te benI kathaMcita tulyatA che ja... (eTale tulyarUpa hovA chatAM paNa, saMtAnAMtaranI jema arthamAM paNa visadazatA hovI saMgata ja che, tethI jJAnaarthano sarvathA abheda mAnavo yogya nathI... * bhedavyavacchedarUpa pratijJAno nirAsa - (123) boddha : nIlabuddhi ane nIlane abheda kahevAnuM tAtparya e ke, bAhyArthavAdImate prasiddha mevA lenA mehanI(=pRthatAnI) vyavacha6 42vo... (21ma, 52prasiddha bhahano vyava) me 04 samAro sAdhyArtha cha.. syAdvAdIH tamAruM A kathana paNa ayukta che, kAraNa ke ahIM vikalponI asaMgati che. te A zate - nAla bhane nAsadhuddhino meha, zuM pAyArthavAdIne (1) prabhAsiddha che, 3 (2) aprabhAsiddha ? 1. 'kathaJcit tulya0' iti g-paatthH| 2. 'paraprasiddhabhedavyavacchedo'sAdhyArtha' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 975 anekAntajayapatAkA (pajhama: siddhau vA pramANasiddhatvam |aprmaannsiddhstu na siddha eva prsyaapi|kimsy vyvcchedsAdhana ? (124) syAdetat pramANasiddha iti vibhramApohaH saGgarArthaH / atrApyetadanivRttireva nyAyAnupapattizca bodhamAtratattvavAdino vibhramAyogAt bhedakAbhAvena kAluSyAsiddheH / vyArahyA che. prakramAnnIlataddhiyorbhedasya kathaM tadvyavacchedasiddhiH, bodhamAtrasyApi vyavacchedasiddhyApatteH / siddhau vA-tadvyavacchedasya pramANasiddhatvaM kathaM tadbhedasya ? apramANasiddhastu nIlataddhiyorbhedaH / kimityAha-na siddha eva parasyApi-bAhyArthavAdinaH / kimasya vyavacchedasAdhanena ? na kiJcidityarthaH / / syAdetadityAdi / athaivaM manyase-pramANasiddho'dhikRtabheda iti vibhramApohaH saGgarArthaHpratijJArthaH, abhedo nIla-taddhiyoriti / etadAzaGkhyAha-atrApItyAdi / atrApi-pUrvapakSe etasyaanantaroditasya anivRttireva / sa hyasya vibhramaH pramANasiddho'pramANasiddho vetyevaM yojyam / --- anekAMtarazmi ... - A baMne vikalpa pramANe doSa Ave che. (1) jo te bheda pratyakSAdi pramANothI siddha hoya, to teno vyavaccheda zI rIte siddha thaI zake ? (zuM pramANasiddha vastuno vilopa thAya?) pramANasiddha bhedano vyavaccheda karazo, to jJAnano paNa vyavaccheda thaI zakaze. athavA jo te bhedano vyavaccheda siddha hoya, to to te pramANasiddha zI rIte kahevAya ? (spaSTa vAta che ke, vyavaccheda thanArI vastu,mRgajaLanI jema pramANasiddha na ja hoI zake...) eTale pahelo vikalpa yukta nathI... (2) have jo bAhyArthavAdIne, te beno bheda pramANasiddha nathI, to teno vyavaccheda karavAnI paNa koI jarUra nathI, kAraNa ke pramANarahita vastu to bAhyArthavAdIne paNa siddha nathI... (sAmevALo tene svIkArato hoya, to teno vyavaccheda vyAjabI gaNAya... paNa te jayAre svIkArato ja nathI, tyAre tenI sAme teno vyavaccheda karavo niSphaLa che...) eTale bIjo vikalpa paNa doSagrasita che... tethI bhedano vyavaccheda paNa sAdhyArtha na mAnI zakAya ne vizvamApoharUpa pratijJAno nirAsa re (124) bauddhaH "baMneno bheda pramANasiddha che" - evA vibhramano apoha (=vyavaccheda) karavo e ja amArI nIla ane nIlabuddhinI abhedapratijJAno artha che... syAdvAdIH tamArA A kathanamAM paNa pUrvokta vikalpa tadavastha ja che. juo - bhedano vibhrama 2. 'AvasthAnantaro' ti Tu-paTa: | For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mathakkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 976 (125) evaM sanyAyato grahaNAbhAvAt pratyanIkAnavagamenApohAnupapatterityasundaraH pakSaH, vyAhyA .... nyAyAnupapattizca ityabhyuccayaH / enAmevAha-bodhamAtratattvavAdinaH-yogAcArasya vibhramAyogAt / ayogazca bhedakAbhAvena-vastusatkarmAdyabhAvena hetunA kAluSyAsiddherbodhamAtratattvasya / evaM sannyAyato grahaNAbhAvAd vibhramasya / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-pratyanIkArnavagamena hetunA'pohAnupapattebhramasya / vibhramAvagatau hi tatpratyanIkAvargamatastattatprayogAt tadapohasiddhiH, - anekAMtarazmi . (1) pramANasiddha che, (2) apramANasiddha? (1) pramANasiddha hoya to teno apoha na ja thaI zake, ane (2) jo pramANasiddha na hoya, to te bAhyArthavAdIne siddha ja nathI, eTale teno apoha karavAnI paNa koI jarUra nathI... bIjI vAta, A pakSamAM to nyAyanI paNa asaMgati che, kAraNa ke zuddhabodhamAtravAdI yogAcAramate to vibhrama paNa ghaTato nathI.. (to teno apoha zI rIte saMgata thAya ?) prazna : paNa vibhrama kema na ghaTe ? uttaraH kAraNa ke jJAnAdvaitavAdImate to jJAnathI atirikta vastu-karma Adi koI ja bhedaka nathI, eTale zuddhabodhamAM evI koI kaluSatA paNa siddha nathI, ke jenA AdhAre tene vizvama kahI zakAya. (125) A rIte nyAya pramANe, vibhramanuM grahaNa ja saMbhavita nathI.... ne vibhramanAM grahaNa vinA, tenA pratyenIka-avibhramano bodha na thatAM, vibhramano apoha saMgata thaI zake nahIM... bhAva e ke, cittamohaka evA vibhramanAM kAraNabhUta kliSTa karma AdinuM jJAna thaye ja te vibhramonuM jJAna thavuM saMgata che... have tamArA mate, jJAnathI atirikta kliSTakarmAdinuM to paramArthathI astitva ja nathI, to te kAraNo zI rIte jaNAya? zuM kharaviSANAdi asanuM astitva koI jANI zake ?) ane kAraNonAM jJAna vinA, te vibhramanuM jJAna paNa na ja thAya... prazna : vibhramanuM jJAna na thAya to vAMdho zuM? uttara : vAMdho e ja ke, tenAM jJAna vinA tenA pratyenIka=virodhI=avibhramanuM jJAna paNa na ja 51. tatpratyanIkAvagamata iti / tasya-vibhramasya pratyanIko'vibhramastatpratyanIkastasyAvagama:-jJAnaM tasmAt / idamuktaM bhavati-cittamohivibhramakAraNeSu kliSTakarmAdiSu jJAteSu satsu jAyante tAni ca paramArthataH santi na santi bhavatAM mate, ata: kathaM tAni jJAyante ? nahi kharaviSANaM kazcid vetti / tajjJAnAbhAve ca kathaM vibhramo jJAyate ? vibhramAvagamAbhAve ca kathaM tatpratyanIkasyAvibhramasyAvagati: syAditi ? / / 2. "navamena' ti Tu-pATha | 2. "vipramaca' tirupati: rU. "mastastrota' ti Tu-pATha: For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 977 anekAntajayapatAkA (pagnama: (126) pratyakSaviruddhAdidoSayuktatvAcca / jJAnasya vicchinnArthagrAhitvAt tathA'nubhavabhAvAdubhayabhAvasiddheH pratyakSaviruddhaH / tathA tadvaicitryavedanAd bhedakamantareNa tadayogAd bodhamAtrasyAbhedakatvAt anumAnaviruddhaH / (127) "paJca bAhyA dvivijJeyAH" iti ......... ... cAraDyA ... nAnyathA iti-evamasundaraH pakSaH / tathA pratyakSaviruddhAdidoSayuktatvAcca kAraNAdasundaraH pakSa iti / etadevAha jJAnasyetyAdinA / jJAnasya vicchinnArthagrAhitvAt kAraNAt tacchIlatayA tathA'nubhavabhAvAt / kimityAha-ubhayabhAvasiddheH-jJAnArthobhayasattAsiddheH pratyakSaviruddhaH pakSaH, pratyakSaprasiddhArthApahnavAditi bhAvaH / tathA tadvaicitryavedanAt, prakramAjjJAnavaicitryavedanAt, bhedakamantareNa tadayogAt-tadvaicitryAyogAt bodhamAtrasya vyaktyantarabhAvino'pi abhedakatvAd bodhamAtratattvatayA'numAnaviruddhaH sAmAnyatastadaparasiddhaH kAryavyatirekAdityarthaH / tathA anekAMtarazmi .. thAya... eTale to vibhramano apoha paNa siddha thaI zake nahIM.. (Azaya e ke, vibhramano bodha thaye tenA pratyenIkano bodha paNa zakya hovAthI, te te pratyenIkanA prayogathI te vibhramano apoha paNa saMgata bane... paNa vibhramano bodha na thato hovAthI ja te badhuM asaMgata Thare che...) eTale bauddhakalpita vizvamApoharUpa pratijJA bilakula suMdara nathI... (126) trIjI vAta, jo baMnenA bhedanA vibhramano apoha mAnazo, to to pratyakSavirodhAdi puSkaLa doSo Avaze.. (eTale paNa tamArI pratijJA suMdara nathI...) te A pramANe - arthanirAsamAM pratyakSavirodhAdi puSkaLa doSo : (1) pratyakSavirodha - jJAna te vicchinna (jJAnabhinna) arthane grahaNa karanAra che, kAraNa ke tevo ja anubhava thAya che. eTale to jJAna-artha baMnenI sattA siddha thaze... A vAta pratyakSasiddha hoI, arthano apalopa karavo pratyakSaviruddha ja gaNAya... (2) anumAnavirodha - nIlAkAra-ghaTAkArAdirUpe jJAnanI vicitratAno anubhava thAya che... have AvI vicitratA bhedaka vinA ghaTI zake nahIM. to teono bhedaka koNa ? to mAnavuM ja rahyuM ke, nIla-ghaTAdi vAstavika padArtha... praznaH zuM judA-judA vyaktimAM rahelA bodhane ja, te jJAnomAM bhedaka mAnI laIe to na cAle? uttara : nA, kAraNa ke judA judA vyaktimAM rahelA dareka bodho, zuddhabodharUpa hovAthI, teo bhedaka banI zake nahIM... * vivaram .... 52. sAmAnyatastadaparasiddheriti / sAmAnyata:-sAmAnyena tasmAt-jJAnamAtrAdaparasya-kasyacit siddheHniSpatteH, sAmAnyata iti / asyAyamabhiprAya:-sAmAnyena tAvad vijJAnamAtrAdanyat kiJcit siddham / tacca For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 978 -ON vacanAt, anyArthatA'nupapatteH pramANAbhAvAdAgamaviruddhaH / (128) sakalalokArthAGgIkaraNAd bhedenaarthsiddhestnniraakrnnnaipunnyaallokviruddhH| bhinnazabdAbhidhAnAd bhUya ........... vyAkhyA - paJca bAhyAH-rUpAdayo dvivijJeyA:-indriyamanovijJAnavijJeyA iti vacanAt / asya ca anyArthatA'nupapatteH kalpanAyAmapi pramANAbhAvAdanyArthatAyAm / kimityAha-Agamaviruddha iti / tathA sakalalokArthAGgIkaraNAt tathAtadvyavahArakaraNena bhedenArthasiddheH kAraNAt tannirAkaraNanaighRNyAddhetorlokaviruddhaH / tathA bhinnanimittazabdAbhidhAnAnnIla-taddhiyo ....* manetirazmi tethI jo jJAnathI alaga koI bhedaka na mAno, to jJAnavicitratArUpa kArya ghaTI zake nahIM... eTale sAmAnyathI vijJAnathI alaga koIka to padArtha avazya siddha thaze, pachI te padArtha karma hoya ke bIjo o ! maha anumAna prayoga Avo thaze - "jJAnavyatiriktaM aparaM asti, jJAnavaicitryalakSaNakAryasyAnyathAnupapatteH / " Ama, arthanuM astitva anumAnasiddha che, chatAM paNa tame teno apalApa karo, to tamAro pakSa anumAnaviruddha ja gaNAya.. (127) (3) Amavirodha + artha- mastitva siddha 72nA2 mAgama 59 // vidyamAna che. humo - "35, 2sa., pAhi pAya pAya partho cha, te pArtho, (1) 5ndriyazAna, bhane (2.) manozAna 35 zAnathI zeya che..." (mamiyoza - 1/48) -- sAmAgama arthane 4 viSaya 72 cha.. prazna : 20 vayanano // artha nathI, 55 jI. 4 o artha cha... uttara : nA, kAraNa ke anya artha mAnavAmAM koI pramANa nathI, tethI tene padArthaviSayaka ja mAnavuM joIe ane eTale to arthanuM astitva Agamasiddha ja che... chatAM paNa tame teno apalApa 72, to bhArI 5kSa mAgamaviruddha 4 ||5||y... ___ (128) (4) bovirodha + ghaTAparthanI tevo tevo vyavahAra 42vA vaDe, adhA 4 dooge arthano aMgIkAra karyo che... eTale to alagarUpe arthanI nibaMdha siddhi thAya che... chatAM paNa tene (arthana) ni2|724|| 42vAnI nitAthI to tabhAro 56 loviruddha 4 pane... ...........* vivaraNam .................................... karma vA bhavatu, anyad vA kiJciditi / atraiva hetumAha- 53. kAryavyatirekAditi / kAryAnyathA'nupapatteH / jJAnavaicitryalakSaNaM hi kAryaM kathaM jJAnavyatiriktAparabhedakabhAvavirahe bhavitumutsahate ? / / * "paJca bAhyA dvivijJeyA nityAdharmA asaMskRtAH / dharmArddhamindriyaM ye ca dvAdazAdhyAtmikAH smRtAH / " (abhidharma0 1/48) 1. 'anyArthAnupapatteH' iti g-paatthH| 2. 'anyArthAnupa0' iti ng-paatthH| 3. 'taddhirityanena' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 979 anekAntajayapatAkA (pajhama: stadabhedApAdanAditaretaravyAhateH svavacanaviruddha ityalaM prasaGgena // (129) hetudoSA ucyante / sahopalambhaniyamAdityayaM tAvad viparyayasAdhakatvAd viruddhaH, sahazabdasyArthAntareNa vinA prayogAdarzanAt, sahopalambhAdeva bhinnatvaM nIlasya, .... cADyA rityanena bhUyastadabhedApAdanAt tadanu tadabhedAbhidhAnena / kimityAha-itaretaravyAhateH / yadi nIla-taddhiyau kathamanayorabhedaH? athAbhedaH kathaM nIla-taddhiyau ? iti svavacanaviruddhaH pakSa ityalaM prasaGgena // hetudoSA ucyante / tatra sahopalambhaniyamAdityayaM tAvad hetuH / kimityAha-viparyayasAdhanA(?katvA)d viruddhaH / viparyayasAdhanatvaM ca sahazabdasyArthAntareNa vinA-vivakSitArthamadhikRtya / kimityAha-prayogAdarzanAt, sahopalambhAdeva kAraNAd bhinnatvaM nIlasya / kuta ............ anekAMtarazmi ... (5) svavacanavirodha - "nala ane nIlabuddhi" - ema bhinnanimittaka judA judA zabdonuM kathana karI, pachI pharI tame ja, te benA abhedanuM kathana karo cho... paNa AvuM kathana to paraspara vyAhata ( viruddha) che... te A rIte - (ka) jo "nIla ane nIlabuddhi" - ema judo judo zabdaprayoga karo, to tadviSayaka padArthono abheda zI rIte? (judA judA zabdonuM pravRttinimitta juduM juduM ja hovAnuM.) (kha) jo nIla-nIlajJAnano abheda hoya, to tevA be judA judA zabdo zI rIte pravarte? (eka ja nimittane laIne be judA zabdonI pravRtti asaMbhavita che...) eTale tamArA potAnA vacanathI paNa arthanI siddhi thAya che, chatAM paNa tame teno apalApa karo, to tamAro pakSa svavacanaviruddha bane ja.. sAra: Ama, pratyakSavirodhAdi ghaNA doSo AvatA hovAthI, tamArI abhedasAdhanAnI pratijJA asaMgata Thare che... (129) have hetunA doSo kahevAya che - sahopalaMbha hetumAM paNa doSajALa tame abhedane siddha karavA, je sahopalaMbhaniyama rUpa hetu Apo cho, te hetu to sAdhyanA viparyayane siddha karanAra hoI viruddha che. te A rIte - (1) viruddhadoSaH sahazabdano prayoga judA padArtha vinA dekhAto nathI, kathaMcit bhedamAM ja sahazabdano prayoga dekhAya che.... eTale sahopalabha hetu to, nalabuddhithI nalano bheda ja siddha karaze... ahIM anumAnaprayoga Avo thaze "nIta-taddhiyoH me, sopaSmAt " - Ama, 2. 'prayoI0' ta Tu-pAta: | For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... . adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 980 taddhiyaH / iti vipryysiddhiH|syaadetdekaarthH 'saha'zabdaH / tenaitaduktaM bhavati-sahopalambhaniyamAdekenaivopalambhAditi yAvat / evaM ca na viparyayasiddhirityuktadoSAbhAvaH / naitadevam, avicAritaramaNIyatvAt / (130) tathAhi-ekenopalambhAditi ko'rthaH ? kiM grAhyagrAhakayorekenaiva vedanAt utAsampRktenaiva grAhyagrahaNAditi ? yadi grAhyagrAhakayorekenaiva ....... vyAkhyA . .... ityAha-taddhiyaH / iti-evaM viparyayasiddhiH / syAdetadityAdi / athaivaM manyase-ekArthaH 'saha'zabdo vartate / tenaitaduktaM bhavati sahopalambhaniyamAditi / ko'rtha ityAha-ekopalambhaniyamAt / kimuktaM bhavati ? ekenaivopalambhAditi yAvat / evaM ca kRtvA na viparyayasiddhiriti-evamuktadoSAbhAvaH / etadAzaGkayAha-naitadevam / kuta ityAha-avicAritaramaNIyatvAt / etadevAha tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / ekena eva upalambhAditi ko'rthaH ? kiM grAhyagrAhakayoH-dvayorapyekenaiva vedanAdityayamartha utAsampRktenaiva-asaMspRSTenaiva, jJAneneti prakramaH, grAhyagrahaNAditi ? kiJcAtaH ? ubhayathA'pi doSa ityAha yadI .... manetirazmi saDIpacin hetuthI to amethI viparIta mehanI siddhi thAya che... meTata tote hetu viruddha 4 janaze... bauddha : 'sa' 206no artha 'sAthe' mevo nathI, 54! 'me' mevo cha... mAzaya me, sahazabdanI sahabhAva arthamAM vAcyatvasaMbaMdhathI vRtti nathI, paNa eka arthamAM che. bheTale artha thaze - "sahopalambhAt ekopalambhAt nIla sane nIladhuddhinI me 35 35lAnya thavI..." - 2 // artha pramAto, saDopamatuthI amehanI 4 siddhi thaze, mehanI na... tethI abhaa2|| tumai, 75rota viruddhaghoSa nahI 23... syAdvAdIH tamAruM A kathana yukta nathI, kAraNa ke na vicArIe tyAM sudhI ja ramaNIya lAge medhuMcha. te // pramANe - (130) paDela to me ho, 'ekopalambhAt'no artha zu? (1) prAtya- neno me jJAna dvArA ja anubhava thavo te, ke (2) arthathI asaMskRSTa evA jJAna dvArA grAhyanuM grahaNa thavuM te? bhAne vi5 prabhArI ghoSa Ave che... *"atha 'saha'zabdo naiva sahabhAvArthavRttiH, kintu ekArthavRttiH, tataH 'ekopalambhAt' iti heturvivakSitaH, na cAsau viruddhaH / asadetat, ekopalambhasyAsiddhatvAt, tadasiddhatvaM ca nIla-taddhiyorbhedenopalambhAt / " iti / (sanmatitarka0 tattvabodhavidhA0 kA. 1/khaM. 3) 1. 'tadviSaya0' iti ka-pAThaH / 2. 'syAdityAdi' iti Da-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (pagnama: vedanaM tataH sa eka evAnubhavaH / iti prAptaM buddhavijJAna-pRthagjanavijJAnayorekatvam / (131) na tat tasya grAhakamiti cet, na tena santAnAntarAvagamaH / satyamiSTameva idamiti cet, kathaM tamusyAptateti vAcyam / zuddhaH sA kimatrocyata ? iti cet, sA'pyahetuketi na ja vyArathI tyAdinA / yadi grAhya-grAhakayorekenaiva vedanamityarthaH tataH-evaM sati sa eka evAnubhava:grAhyagrAhakAtmA / iti-evaM prAptaM buddhavijJAna-pRthagjanavijJAnayoAhyagrAhakatvena ekatvam / na tat-buddhavijJAnaM tasya-pRthagjanavijJAnasya grAhakam / iti cet, etadAzaGkayAha-na tenabuddhavijJAnena santAnAntarAvagamaH / satyamiSTamevedaM yaduta na tena santAnAntarAvagamaH / iti cet, etadAzaGkayAha-kathaM tarhi asya-buddhasya Aptateti vAcyam / zuddheH sA-AptatA kimatrocyate ? iti cet, etadAzaGkayAha-sA'pi-zuddhiH ahetukA / iti-evaM na yuktaiva / - anekAMtarazmi - prathama vikalpano nirAsa - (1) "pahopanaMba-popataMbha=Uvaiznava grAhya-pradiyoH vedranA-eka ja vijJAna dvArA grAhyagrAhakano anubhava thavo..." Avo artha svIkArazo, to to grAhya-grAhakanuM juduM juduM astitva nahIM rahe, paNa eka ja anubhava grAhya-grAhakarUpa mAnavo paDaze... praznaH to eka ja anubhavane grAhya-grAhakarUpa mAnI laIe to vAMdho zuM? uttara : are ! to to ApaNuM jJAna ane buddhanuM jJAna baMne eka mAnavuM paDaze... juo, buddha te sarvajJa hoI ApaNA jJAnane paNa grahaNa kare che, tethI ApaNuM jJAna "grAhya" ane buddhanuM jJAna "grAhaka'... have uparokata kathana pramANe, grAhya-grAhakanuM juduM astitva nathI, paNa eka ja anubhava grAhya-grAhakarUpa che... eTale to grAhya-grAhakarUpa chadmasthajJAna ane buddhajJAna paNa judA nahIM rahe, baMne eka mAnavA paDaze... (131) bauddha : paNa te buddhajJAna, chadmastha jIvonAM jJAnane grahaNa karanAra nathI... (eTale grAhya-grAhakavidhayA te bemAM ekatvanuM ApAdAna asaMgata che...) syAdvAdIH jo te buddhavijJAna chadmasthajJAnane grahaNa na kare, to tenA dvArA saMtAnAMtarano (anya vyaktigata jJAnaparaMparAno) bodha zI rIte thaze? nahIM ja thAya.. bauddhaH hA, A vAta to iSTa ja che, kAraNa ke kharekhara to buddhavijJAna dvArA saMtAnAMtarano bodha nathI ja thato... syAdvAdIH are ! to saMtAnAMtaranA bodha vinA, te buddhanI AutA zI rIte kahevAze ? bauddhaH ahIM zuM kahevAnuM? spaSTa vAta che ke, jJAnazuddhithI (=jJAnanirmalatAthI) ja tenI AptatA nizcita che.. (jJAnazuddhi AptatA vinA asaMbhavita che, eTale AptatAsAdhaka Avo anumAnaprayoga thaI zake ke te vRddha mAtapuruSa: jJAnazuddha l). For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 982 yuktaiva / ( 132 ) parArthabhUternAhetuketi cet, kathaM tadanavagame tatsiddhiriti ? acintya - zaktyAdinA tu tadavagamo nIle'pi tulyaH // madhyAhyAx parArthabhUteH-parArthAdutpatteH kAraNAt nAhetukA / iti cet, etadAzaGkayAha- kathaM tadanavagameparAnavagame tatsiddhiH-parArthasiddhiriti ? acintyazaktyAdinA tu, 'Adi' shbdaadvaacyvAdma:, tavAma:-parAvAmo nItepa tutya:, mevAvizeSAt // * anekAMtarazmi syAdvAdI : paNa buddhamAM rahela jJAnazuddhi to nirhetuka (=heturahita) che, eTale to te zuddhinuM astitva ja yukta nathI... (to tenA AdhAre AptatAno nizcaya zI rIte thAya ?) (132) bauddha H te zuddhi nirhetuka nahIM, paNa sahetuka che, kAraNa ke parArthane laIne tenI utpatti thAya che... Azaya e ke, buddha sivAyanA anugraha karavA yogya, je caurya-52dA2AsevanAdi anAryakAryanI paraMparAmAM pravaNa prANIo che, te badhAnA upakAra mATe buddhanI jJAnazuddhi pravarte che... ema jJAnazuddhi saprayojana hoI sahetuka che... (eTale tenA dvArA AptatAno nizcaya thavAmAM koI bAdha nathI...) syAdvAdI : are ! paNa pa2ne (=saMtAnAMtarane) jANyA vinA, zI rIte paropakAra thaI zake ? (bauddho, 52nuM grahaNa nathI mAnatAM, kAraNa ke tevuM mAnavAmAM grAhya-grAhakarUpa baMne eka mAnavA paDe.... A badhI vAto upara ja kahI che...) bauddha : koI acittva zakti dithI ja parano avagama mAnI laIe to ? (pachI to parAdi paNa ghaTI jaze ane grAhya-grAhakano ekIbhAva paNa nahIM mAnavo paDe...) * vivarAm . 54. parArthAdutpatteriti / pare - buddhavyatiriktA ye'nugrAhyAH prANinasteSAmartha:-sumArgAvataraNalakSaNaM prayojanaM parArthastasmAddhetubhUtAt sakAzAdutpatterbuddhajJAnazuddhatAyAH / bhagavato hi buddhasya jJAnazuddhizcauryaparadArAdyanAryakArya paramparApravaNaprANinAmupakArAya pravarttata iti pratipadyante tAthAgatAH // * AdizabdathI avAcyavAda levo... prazna H avAcyavAdathI parano avagama zI rIte thAya ? uttara : juo, avAcya (je grAhya nathI) evI vastunuM paNa jJAna buddhane thaI jatuM mAnI levuM te avAcyavAda. tenAthI to grAhya-grAhaka vinA paNa parAvagama zakya bane. (Avo artha amane saMbhavita lAge che. vidvAno bIjo paNa yathocita artha besADe.) pATha: I 2. 'parAddhastasmA.' kRti sva-4-pAna: / 2. 'zuddhiznaurapAravArA.' kRti =-pATa: I rU. 'tathAAta:' kRti - For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 983 anekAntajayapatAkA (pajhama: (133) asampRktenaiva grAhyagrahaNe tvasmanmatAnuvAda eva, grAhyasantAnArUSitasyaivAsya tatsvabhAvatayA grAhakatvAbhyupagamAt, asya ca nyAyyatvAt, bhinnArthagrahaNAt, pratiprANi pratIteH, bhAvato bAdhAsambhavAt, sadA tathopalambhAt, (134) tathA'rtha - vyArA . dvitIyaM pakSamadhikRtyAha-asampRktenaiva vijJAnena grAhyagrahaNe punarabhyupagamyamAne / kimityAha-asmanmatAnuvAda eva / kathamityAha-grAhyasantAnArUSitasyaivAsya-vijJAnasya kevalasya sataH tatsvabhAvatayA-vicchinnArthagrahaNasvabhAvatayA grAhakatvAbhyupagamAt, asya ca-abhyupagamasya nyAyyatvAt / nyAyyatvaM ca bhinnArthagrahaNAt / etacca pratiprANi-prANinaM prati pratIteH kAraNAt tathA bhAvato bAdhAsambhavAt asyAbhyupagamasya / asambhavazca sadA tathopalambhAt - anekAMtarazmi . syAdvAdI are ! evuM kathana to nIla aMge paNa tulya che, arthAt jJAna vaDe bhinna paNa arthano, acijya zakti AdithI nibaMdha avagama thaI jaze. eTale to arthanuM abAdhita astitva siddha thaze... tethI "popanaH'no prathama artha to yukta nathI. - dvitIya vikalpano nirAsa - (133) (2) "sahopartamA-popataMgA=masamRna pradIprahatu=arthathI asaMpUkta (na joDAyela) jJAna dvArA grAhyArthInuM grahaNa thavuM...." Avo artha svIkAro, to to amArA matano ja anuvAda thaze... praznaH paNa zuM tame evuM mAno cho? uttara : hA, kAraNa ke jaino grAhyasaMtAnathI arUSita (=na joDAyela) vijJAnane mAne che... AvuM kevaLa vijJAna ja bAhya arthane grahaNa karavAnA svabhAvavALuM hovAthI, te grAhakarUpe svIkRta che... (eTale tamAruM kathana, amArA anuvAdarUpa hoI navInatAkAraka nathI...) praznaH paNa tamAro (judA arthanuM astitva, tenuM jJAna dvArA grahaNa AdirUpa) abhyapagama zuM nyAyasaMgata che ? uttara : hA, jarUra, kAraNa ke jJAnathI atirikta arthanuM spaSTapaNe grahaNa thAya che, evuM dareka prANIone pratItisiddha che... (eTale asaMgRktajJAna dvArA atirikta arthanuM grahaNa asaMbhavita nathI.) tathA, amArA abhyapagamamAM koI ja bAdha nathI, kAraNa ke haMmezA asaMgRkta grAhyanAM grahaNarUpe ja jJAnano sAkSAtkAra thAya che... (134) tathA bAhya padArthaviSayaka arthakriyAo ja dekhAya che, te badhI arthakriyAo padArthane 2. 'tathA' ti pADo na vidyate -pratau . 2. "tasthApyuM.' ti Tu-patra: For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA kriyAdarzanAt, anyathA grAhakatvAyoga ityuktaprAyam // (135) na cAsyoktaprakArAtirikto'rthaH / na cAyamapyekArtho laukikaH / na ca granthakArabahumataH, na ca bahumatatve'pi yuktarUpaH / "parArthe hyanumAne vakturvacanaguNadoSA ja vyArahyA che . asampRktagrAhyagrahaNatayopalambhAt / tathA'rthakriyopalambhAd bhinnArthena kiM bahunA ? anyathA grAhakatvAyogo jJAnasya ekAntakasvabhAvatayA svagrahaNAyogAd grAhyagrAhakobhayarUpatApatterityuktaprAyaM-prAyeNoktametat // ___na cetyAdi / na ca asya, prakramAdekenaivopalambhAt iti vacanasya / kimityAha-uktaprakArAtirikto'rthaH / kiM tarhi ? uktaprakAra eva / na cetyAdi / na ca ayamapyekArthaH, 'saha'zabdasyeti prakramaH / kimityAha-laukikaH / na ca granthakArabahumataH 'saha'zabdasyaivaikArthaH, tasya vAkprayogakuzalatvAd granthakArasya / na ca bahumatatve'pi granthakArasya yuktarUpaH - anekAMtarazmi .. mAnyA vinA asaMgata Tharaze, eTale jJAnathI atirikta arthanuM astitva avazya mAnavuM joIe. atirikta arthanuM astitva siddha karavA ghaNuM to zuM kahIe ? chellI eka sacoTa yukti e ke, atirikta arthane mAnyA vinA to jJAnanI grAhakatA paNa nahIM ghaTe... artha na hoya to jJAna konuM grAhaka banaze? prazna : potAnuM ja.... uttara : te zakya nathI, kAraNa ke jJAna ekAMta ekasvabhAvI che, te pote ja grAhya ane pote ja grAhaka ema ubhayarUpa banI zake nahIM. eTale potAnuM grahaNa kare naihIM ane artha to che nahIM. Ama grAhakatva ja nahIM rahe... A badhuM prAyaH ame pUrva kahI gayA chIe... eTale "popakhaMbhAta'no bIjo artha paNa yukta nathI... (135) A be vikalpa sivAya 'pataMmAt'no trIjo to koI artha nathI, tethI 'saropataMbha'no popataMmA" artha karavo bilakula yogya nathI... - sahazabadanI ekArthatA asaMgata bIjI vAta, "sada zabdano 'eka artha karavo te laukika paNa nathI kAraNa ke sahazabdano prayoga be judA padArtha vize ja thAya che...) vaLI, tevo artha karavo graMthakAra (dharmakIrti)ne saMmata paNa nathI, kAraNa ke graMthakAra to vacanaprayogamAM kuzala che (eTale teo eka arthaparaka sahazabdano prayoga na kare...) jo pote potAnuM grahaNa kare, to temAM grAhya grAhaka ubhayarUpatAnI Apatti Ave ane to tenI ekAMta ekarUpatA na rahe... 2. "zadvaiortha:' rUti Tu-pIDaH | For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 985 anekAntajayapatAkA (5gnama: api vicintyante" ityuktam / "pratipAdayatA'nena paramavazyaM pratItapadArthakaH zabda upAdeyaH, anyathA prtiiterbhaavaat"| (136) loke ca nArthAntareNa vinA 'saha' zabdaprayogo dRSTa iti kathamayamekArthavAcako yuktarUpaH syAt ? sAGketike'pi zabdArthayoge loka 'saha'zabdasyaikArthaH / kuta ityAha-parArthe yasmAdanumAne vakturvacanaguNadoSA api vicintyanta ityuktaM dharmakIrtinA / kathamityAha-pratipAdayatA'nena-vaktrA paraM-pratipAdyamavazyaM pratItapadArthakaH zabda upAdeyaH / anyathA-tamantareNa pratIterabhAvAt iti vArtikamidamuktam / idamupanyasya prakrAntopayogamAha loke cetyAdinA / loke ca-AvidvadaGganAdau nArthAntareNa vinaa| kimityAha-'saha'zabdaprayogo dRSTa iti kRtvA / kathamayaM-'saha'zabdaH ekArthavAcako yuktarUpaH syAt ? naiva yuktarUpaH / sAGketike zabdArthasambandhe naivamapi kazcid doSa ityArekA - anekAMtarazmi kadAca graMthakArane tevo artha saMmata hoya, to paNa te yuktiyukta to nathI ja, kAraNa ke juo, nyAyavAdI dharmakIrtie vArtikamAM kahyuM che ke - "parArtha anumAna vakhate, vaktAnA vacanonA, guNa-doSo paNa vicArAya che." AgaLa ja pAchuM vArtikamAM kahyuM che ke - "vaktA vaDe, pratipAdya (=sAmevALA) vyakti vize avazya pratItapadArthavALA zabdano ja prayoga karavo... bAkI apratItapadArthavALA zabdano prayoga karavAmAM, sAmevALAne arthapratIti thaI zake nahIM." A badhA zAstrono Azaya e che ke, "saha zabdano lokapratIta artha "eka nathI. have parArthInumAnamAM vaktAe pratItArthaka zabda ja bolavo joIe. ahIM vaktA, "saha'no prayoga apratIta artha mATe karI rahyA hoya to te yogya nathI... (vArtikapAThano upanyAsa karI, have prastuta vAtamAM teno upayoga batAve che ) (136) Avidvad - aMganA rUpa lokamAM, judA padArtha vinA sahazabdano prayoga kyAMya jovAyo rnithI, to sahazabdane ekAryavAcaka mAnavo zI rIte yogya gaNAya? (tethI sahazabdano "eka artha karavo bilakula yogya nathI, nahIMtara to ekAvAcI sahazabdathI jJAnAdvaitanI siddhi thatAM, jJAnathI atirikta zabda-arthanuM kathana karanArA tamArA zAstro asaMgata Tharaze.) ja "pi 2, 'sada ziSyana futaH' ta sadazabdo naiva me jIvopanadhya:, tataH heturviruddho khave, samAvavivkssaayaa bhedena vyaapttvaat|" (sanmati0 tattvabodhavidhA0 kA0 1/khaM03) 2. 'tena' rUti Tu-pa4i: I For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 986 adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA prasiddhireva anusatavyA, tatparityAgenAsamaJjasatvaprasaGgAt // (137) evaM cAnaikAntiko'pi hetuH, buddhavijJeyacittAdAvapi bhAvAt / tathAhi .............. . vyAkhyA ............ nirAsAyAha-sAGketike'pi zabdArthayoge-zabdArthasambandhe / kimityAha-lokaprasiddhirevAnusatavyA hastinyeva 'hasti'zabdaH saGketanIyaH, na zuni / tatparityAgena-lokaprasiddhiparityAgena hetunA kimityAha-asamaJjasatvaprasaGgAt-AkrozasyApi stavatvaprasaGgena // - evaM cetyAdi / evaM ca kRtvA'naikAntiko'pi hetuH sahopalambhaniyamAdityayaM na kevalaM viruddhaH / kathamityAha-buddhavijJeyacittAdAvapi santAnAntaravartini, 'Adi'zabdAccaitaparigrahaH bhAvAt-vidyamAnatvAditi / etadbhAvanAyaivAha tathAhItyAdinA / tathAhItyupapradarzane / .. manetirazmi ... bauddha zabda-arthano saMbaMdha to saMketakRta che, eTale sahazabdano ekAryamAM saMketa karI, graMthakAre tevo prayoga karyo che ema mAnI laIe to? syAdvAdIH are ! zabda-arthasaMbaMdha sAMketika mAno, to paNa temAM lokaprasiddhi to anusaravI 4 24ii... ||shy 3, saMta 55 do ne anusAre 4 42|y... 'sti' thImA 4 saMta karAya, kutarAmAM nahIM... (tethI jo lokaprasiddhi anusaro, to sahazabdano saMketa enArthamAM karI zakAya nA .) jo lokaprasiddhino tyAga karo, to to badhuM ja asamaMjasa thaI jaze... Akrozane paNa stava kahevAno prasaMga Avaze ! phalitArtha ? tethI sahazabdane ekAWvAcaka mAnI zakAya nahIM, te to judA padArthanuM astitva DovAmA 4 saMbhAvita cha... mero sahopadama hetuthI to sAyanA viparyayana (=mehanI) 4 siddhi thaze - mAma, tamArI hetu viruddha bane cha... * hetubhAM manaitisil * (137) (2) anekAMtikadoSa? tamAro sahopalaMbha hetu enaikAMtika paNa che, kAraNa ke buddhathI jANavA yogya je citta-caittAdi che, temAM paNa satopalaMbha hetu che... (to paNa tame teono abheda bhAnatA nathI....) *"anaikAntikazcAyaM hetuH, sarvajJajJAnasya pRthagjanacittasya sahopalambhe'pi bhedAbhyupagamAt / na ca sarvajJajJAnasaMvedanaM vinApi pRthagjanacittasaMvedanasambhavAt na tatra sahopalambhaniyama iti vAcyam, yataH paradRzaM vinApi tadgrAhyaM nIlAdi pRthagnarAntarANyupalabhanta iti taddarzanAt tadapi bhinnamastu / " (sanmati0 tattvabodha0 kA01 / khaM.3) 1. 'buddhivijJeyaH' iti ka-pAThaH / 2. 'buddhivijJeyaH' iti -pAThaH / 3. pUrvamudrite tu 'zabdAccaitatpa0' ityazuddhapAThaH, D-pratAnusAreNAtra zuddhiH / For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (paJcamaH buddhasya bhagavato yad vijJeyaM santAnantarAcittaM tasya buddhavijJAnasya ca sahopalambhaniyamo'sti / ( 138 ) atha ca nAnAtvamityanaikAntikaH / tathA cittacaittAnAmapi 987 o * vyAkhyA buddhasya bhagavato yad vijJeyamAlambanaM santAnAntaracittaM tasya - santAnAntaracittasya buddhavijJAnasya ca sahopalambhaniyamo 'sti abhyupagamanItyA / atha ca nAnAtvamanayorityanaikAntikaH sahopalambhaniyamaH, nAnAtve'pi bhAvAditi / tathA cittacaittAnAmapi-vijJAna... aneDAMtarazmi ... A ja vAtane bhAvanApUrvaka jaNAve che - (ka) buddha + pRthajanajJAnamAM vyabhicAra : buddhane jANavA yogya (viSayabhUta) je saMtAnAMtaravartI citta che, te cittano ane buddhavijJAnano baMneno sahopalaMbha che (kAraNa ke tame ja kaho cho ke, saMtAnAMtaragata citta bIjAne jaNAtuM nathI, buddhane ja jaNAya che... buddhajJAna thAya tyAre ja te cittanuM jJAna thAya mATe sahopalaMbhaniyama che...) (138) to paNa tame, te baMne jJAnane bhinna-bhinna mAno cho, eTale to sahopalaMbhahetu vyatmiyArI 4 thayo uhevAya... (bhAva se 3, sAdhyAbhAve'pi hetoH sattvam - je vyatbhiyAranuM lksse| che, prastutamAM, jame635 sAdhya na hovA chatAM paNa, sahopalaMbha hetu rahyo che, eTale te hetu vyabhicArI jaNAI Ave che...) (Ja) vitta-yaittAddimAM vyabhiyAra... jauddho, pAMya gho mAne che - ( 1 ) vijJAna, (2) vehanA, ( 3 ) saMjJA, (4) saMskAra, ane (4) 35... (1) vijJAnanA be prakAra che - citta ane caitta. citta eTale sAmAnyagrAhI jJAna. jema ke janAra vyaktine thatuM 'idaM kiJcit' 3pe tRzanuM jJAna... ane yaitta bheTale vizeSagrAhI jJAna, bhebha 4nAra .. vivaraNam 55. cittacaittAnAmapi vijJAnavedanAdInAmiti / " vijJAnaM vedanA saJjJA saMskAro rUpameva ca / bhikSUNAM zAkyasiMhena skandhAH paJca prakIrttitAH || " iti vacanAd bauddhamate paJca skandhAH / tatra vijJAnaM cittacattabhedAd dvividham / tatrApi cittaM sAmAnyagrAhi jJAnaM, yathA-gacchatastRNasparzAdi / citte bhavAzcaittAH - jJAnavizeSAH / viziSTAni jJAnAni caittA bhaNyanta ityarthaH / yathA mArga eva gacchataH parvato'yamityAdi jJAnam / vedanA tu dvidhA- sAmAnyato vizeSatazca / 1. 'nAntaraM cittaM' iti ga-pAThaH / 2. 'buddhivijJAnasya' iti ka- pATha: / 3. anuSTup / 4. pUrvamudrite tu 'jJAnaM' iti padaM nAsti, atra N - pratAnusAreNa vinyastam / 'bhavAkhettA jJAna0' iti ca pAThaH / 6. pUrvamudrite'tra 'vedanArUpA sApi dvidhA' iti pAThaH, atra tu N - pratAnusAreNa / 5. For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 988 sahopalambhaniyamo'stItyanaikAntika eva |(138)aagmsiddhmetditi nAnena vyabhicAra .... vyAkhyA vedanAdInAM sahopalambhaniyamo'stIti kRtvA anaikAntika eva-adhikRtahetuH / Agama ......... manetirazmi vyaktine yatuM 2 // parvata cha' bhej zAna... __(2) vhn| 59 / ve re cha - sAmAnya bhane vizeSa... sAmAnyavehana meTale niraMta25 lakSa ApyA vinA thato sukhaduHkhano anubhava... ane vizeSa vedanA eTale vizeSathI thato sukha-duHkhano anubhava, jema ke koIka vyaktine, sarva alaMkAranI alaMkRtinI kAMtinA samUhathI suzobhita karAyela che sarvadizAcakra jenA vaDe evA jinabiMbane dekhIne thato apUrva pramoda te vizeSasukhavedanA che, tema vishess:5vehn| 59 sama4va.... (3) saMjJA meTado mAhAhinI abhilASA... (4) saM2412 te pUrva hIyelA - anumavedA arthana viSaya 42nAra smRtinAvI435 cha.... saMjJA ane saMskAra te baMne citta ane cattarUpa ja che... (5) 35 meTo pAvata[ pa 46 48 partho... mA vize yuM che - "vijJAna, vedanA, saMjJA, saMskAra ane rUpa - A pramANe pAMca skaMdho, zAkyasiMha vaDe bhikSuone upAya ..." have bauddhamate, eka ja kALe citta-caittano saDopalaMbha svIkRta che, to paNa teonI ekarUpatA svIkRta nathI, jo ekarUpatA mAne to svAbhupagamano prakopa thAya... e ja rIte, jJAna-vedanA paNa eka ja kALe anubhavAya che, to paNa teonI ekarUpatA svIkRta ............ vivaraNam ..... tatra sAmAnyato nirantaraM yadalakSaM sukhaduHkhAnubhavanamiti / vizeSatastu sukhavedanA, yathA-kenApi bhavyaprANinA sarvAGgINAlaGkArAlaGkRtikAntiprAgbhAraprakaTIkRtanikhiladikcakravAlajainabimbAvalokane'pUrvaH kazcit pramodo'nubhUyata iti / evaM duHkhavedanA'pi bhAvyA / saJjJA AhArAdyabhilASarUpA pratItaiva / saMskAra: pUrvakAladRSTAnubhUtArthagocarasmRtibIjarUpa: / sajJA-saMskArAvapi cittacaittadvayasvarUpAveva / rUpaM tu ghaTAdayo vicitrA bahirvarttina: padArthAH / prastutA ceyamatra yojanA-cittacaittajJAnayorekasminnapi kAle bauddhamate bhAvAt sahopalambhaniyamo'sti, na cAnayoraikyam, abhyupagamaprakopAt / evamekasminneva kAle jJAnavedane'nubhUyete, na caikyametayoH / evaM sajJAdiSvapi yojyam / tata: sahopalambhaniyamAditi heturanaikAntika eveti sthitam / / 1. 'yad lakSyaM' iti c-paatthH| 2. pUrvamudrite'tra 'bhava iti' iti pAThaH, atra N-pratAnusAreNa / 3. 'mukha0' iti ka-pAThaH / 4. 'saMjJAsatkArA0' iti ca-pAThaH / 5. 'prastutA veya0' iti kha-ca-pAThaH / 6. 'kAlajJAna0' iti ka-pAThaH / 7. 'yojyante' iti ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (paJcamaH iti cet, kiM nedamitthamiti na, kiM vA na nizcIyata iti ? AdyapakSe na pramANamityayukto mUlavaMzanihnavaH, (139) carame tu nizcIyata eva vacaneneti vyabhicArasiddhiH / 989 o vyAkhyA * siddhametat-anantaroktamiti nAnena vyabhicAraH / iti cet, etadAzaGkayAha-kiM nedamAgamasiddhamitthamityato na anena vyabhicAraH, kiM vA na nizcIyata iti ato na ? kiJcAta: ? ubhayathA'pi doSa ityAha-AdyapakSe nedamitthamityasmin na pramANam / itthaM netthaM vaiti etad veda ? iti-evaM pramANAbhAve sati ayukto mUlavaMzanihnavaH, mUlavaMzyAH - buddhasarasvatI ka 58 ....aneaMtarazmi nathI... khema saMjJA - saMskArAddimAM pae sama... Ama, yitta-yaittamAM ameha ( sAdhya ) na hovA chatAM pe| sahopasaMla hetu rahyo che, bheTale te hetu vyabhiyArI 4 sAjita thAya che... * vyabhicAra vize bauddhapralApano nirAsa (138) jauddha : vitta-yaittano sahopasaMbha, chatAM pe| tekhono leha... se jadhuM to AAgamasiddha che, eTale tene laIne vyabhicAra Apavo ucita nathI... syAdvAdI : pahelA amArA vikalpono javAba Apo ke - (1) Agamasiddha citta-caittano sahopalaMbha ame kahyo tevo na hovAthI tene laIne vyabhicArano niSedha karo cho ? ke (2) teno nizcaya na thavAthI, tene laIne vyabhicArano niSedha karo cho ? bauddha : (1) citta-caittano sahopalaMbha Agamasiddha che, chatAM paNa tame jevI tenI vyAkhyA karo cho ane jevI tenI pratIti thAya che, tevuM to tenuM astitva ja nathI... (eTale tene laIne vyabhicAra na apAya...) ke syAdvAhI : are ! te AAgamasiddha vastu "bhAvI cheDe khAvI nathI" - je vAtamAM prbhaa| zuM ? koNa te jANe che ? (Azaya e ke, pramANa hoya to tame kahI zako ke, A Agamasiddha vastu tame jenI ...vivaraNam . 57. kiM nedamAgamasiddhamitthamityato nAnena vyabhicAra iti / kiM na - naivedamAgamasiddhaM vastu cittacaittasahopalambhaniyamalakSaNam / itthaM yathA prAJjalavRttyA'vabudhyate tathA vartate ityataH kAraNAnnAnena vyabhicAraH preraNIya: / ayamabhiprAyaH - idamAgamasiddhaM vastu yathA bhavadbhirvyAkhyAyate pratIyate ca tathA na vartata eveti kRtvA nAnena vyabhicAra iti sahopalambhaniyamAkhyahetoH kArye iti bauddhAbhiprAyo bhaviSyati kadAcit / / 1. 'ceti' iti ka - pAThaH / 2. pUrvamudrite tu 'buddhazaradvatIputrodaya0' iti pAThaH, kintvatra D- AdipratAnusAreNa zuddhapATho gaveSitaH / 3. 'yadA' iti ca pAThaH / 4. pUrvamudrite'tra 'eveti / yathA nAnena' iti pATha:, atra tu N pratapAThaH / For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 99 iSTazca bhavatA vacanAnusAraH pUrvAcAryamatAGgIkaraNAt / (140) "grAhyaM na tasya grahaNaM na tena jJAnAntaragrAhyatayA'pi zUnyam / putrAdayastannihnava evamiti / carame tu vikalpe na nizcIyata ityasmin / kimityAha-nizcIyata eva vacanena tathopalabdhiriti-evaM vyabhicArasiddhiH, adhikRtahetoranaikAntikatvasiddhirityarthaH / iSTazca-aGgIkRtazca bhavatA vacanAnusAraH / kathamityAha-pUrvAcAryamatAGgIkaraNAt etadevAha-grAhyaM na tasya-buddhavijJAnasya grAhyametadityevaM grahaNaM na tena-buddhavijJAnena jJAnAntara ... anekAMtarazmi -. vyAkhyA-pratIti karo cho, te pramANe nathI...). paNa jo pramANa na hoya, to buddhasarasvatIputrAdirUpa mUlavaMzIyano apalApa karavo yogya nathI... (Azaya : jevuM jaNAvAya che, tevuM na mAnavA mATe koI pramANa to che nahIM ane pramANa vinA to koIno paNa apalApa karavo yogya nathI... eTale skaMdha vagerenI prarUpaNA karanAra je mUlavaMzIya - buddhasarasvatIputrAdi che, teno amalApa na karI zakAya.) (139) bauddhaH (2) Agamasiddha citta-caittano sahopalaMbha che, tevo nizcaya na thavAthI ja ame kahIe chIe ke, tene laIne vyabhicAra na batAvavo... (anizcita vastumAM vyabhicAra zI rIte apAya ?). syAdvAdIH are ! vacana (trazAstra) dvArA ja tenI sahopalabdhi nizcita thatI hovAthI, teno nizcaya saMbhavita ja che. eTale tene laIne vyabhicAra siddha thavAmAM koI kSati nathI... madhyastha: paNa je vacanathI tame teno nizcaya karo cho, te vacana bauddhane iSTa che ke nahIM? (bhAva e ke, te vacana iSTa hovuM joIe, nahIMtara tenAthI tene teno nizcaya thavo asaMbhavita rahe...) syAdvAdIH bauddhane te vacana iSTa ja che, kAraNa ke teo vaDe pUrvAcAryano mata aMgIkAra karAyela che. (140) te A rIte - (1) buddhavijJAnano te padArtha grAhya paNa nathI ane buddhavijJAna dvArA tenuM grahaNa paNa nathI ............. vivaram ...... 58. buddhazaraddhatIputrodaya iti / bauddhAgamazAstravizeSaka: kazcit sambhAvyate / / 1. 'labdheriti' iti ka-pAThaH / 2. yadyapi TippaNakapratiSu 'buddhasarasvatIputrAdayaH' iti pATho nAsti, tathApi sa eva samyak pratibhAti, D-AdyanekavyAkhyAprateSvapi tathaiva pAThasya darzanAt / 3. 'zarIraddhatiputrAdaya iti' iti kha-pAThaH / 4. "tadiSaya ti' ti -paTi: I For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 991 anekAntajayapatAkA tathApi ca jJAnamayaH prakAzaH pratyakSapakSasya tavAvirAsIt // " tathA "pretavat punaH santAnAniyamaH siddhaH, " tathA "narakavat punaH sarvaM siddham" vyAkhyA 60 grAhyatayA'pi zUnyamidaM tayaiva tathApi ca jJAnamayaH prakAzastattvAvisaMvAdI pratyakSapakSasya tavAvirAsIt-prakaTo babhUva / " tathA pretavat punaH santAnAniyamaH siddhaH" viMzikAyAM bhAvanAdhikAre uktam / tathA "narakavat punaH sarvaM siddham" ityAdi viMzikoktavacana (paJcamaH ... aneDAMtarazmi ... thatuM... vaLI te padArtho bIjA jJAnothI paNa grAhya nathI... (Ama grAhya-grAhakatA na hovA chatAM paNa vadhu AzcaryanI vAta to e che ke) pratyakSa che badhA padArtho jemaNe tevA he buddhabhagavAna ! tattvano visaMvAda na karanAra evo jJAnamaya prakAza ApazrIne pragaTa thayo che..." tathA "(2) preta marIne pharI preta ja na thAya, paNa manuSyAdi ja thAya... eTale pretanI jema siddha thAya che ke, dareka prANIo marIne pharI bIjI vAra sajAtIya (pUrvabhavasadeza ja) utpanna thAya evo koI niyama nathI, kyAreka te vijAtIya tarIke paNa utpanna thaI zake. (manuSyAdithI tiryaMcAdi paNa janI zaDe...)" tathA '(3) narakanI jema saMsAragata dareka bhautika vastuo duHkhabharapUra siddha (=pratIta anubhUta) che..." vivaraNam ... 59. pratyakSapakSasyeti / pratyakSAH sarve pakSAH sAdhyAni yasya sa tathA tasya / etacca vRttaM buddhastavanasambandhi / / 60. pretavat punaH santAnAniyamaH siddha iti / ayamatrArthaH sambhAvyate na hi preto mRRtvA punaH preta eva bhavati, kintvanyo manuSyAdireva / tataH pretavadanyeSAmapi prANinAM mRtAnAM punardvitIyavAraM santAnasyasajAtIyasyaivAniyama:-niyamAbhAvaH siddhaH, kadAcid vijAtIyasantAnatayA'pyutpAdAditi / / 61. narakavat punaH sarvaM siddhamiti / sarvamapi sAMsArikaM vastu duHkhabahulatayA narakavat siddham, pratItamityarthaH / 'puna:'zabdastu viMzatikoktapAzcAtyArthApekSayA vizeSArtho draSTavyaH / / 1. upajAtiH / 2. 'niyamasiddha:' iti ka- pAThaH / 3. 'tavAvirozIt' iti Ga-pATha: / 4-5. atratye ka - TippaNake yathA - AcAryavasubandhupraNIte vijJaptimAtratAsiddhiprakaraNadvaye 'viMzatikAkArikAH' iti nAmakamekaM prakaraNam / tatra tRtIyA turIyA ca kArike yathA - "dezAdiniyamaH siddhaH svapnavat pretavat punaH / saMtAnAniyamaH sarvaiH pUyanadyAdidarzane ||3|| svapnopaghAtavat kRtyakriyA narakavat punaH / sarvaM narakapAlAdidarzane taizca bAdhane ||4||" tRtIyakArikAvRttau 'siddha iti vartate', caturthakArikAvRttau tu 'siddhamiti veditavyam' iti / 6. 'santAnaM sajAtIya' iti ka- pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA ityAdi vacanasamarthanAt, (141 ) anyathA vicArAyogaH svamAtravedanAtirekeNa sarvAnizciteriti / ( 142 ) evaM na kevalamanaikAntikaH asiddhazca, sahopalambhaniyama 992 * bAbA samarthanAt / itthaM caitadaGgIkarttavyamityAha- anyathA vicArAyogaH / kathamityAha-svamAtravedanAtirekeNa sarvAnizciteH vijJAnAdanyasyAnabhyupagamAd bhavatA iti bhAvaH / evam- -uktanItyA na kevalamanaikAntiko hetuH sahopalambhaniyamAkhyaH / kiM tarhi ? asiddhazca / kathamityAha* anekAMtarazmi viMzatikAmAM kahelA A badhA vacanonuM tame samarthana karo cho... have amAruM kahevuM che ke, jo A vacanonuM tame samarthana karatAM ho, to citta-caittanAM sahopalaMbhadarzaka vacanonuM samarthana kema nathI karatAM ? tevo ardhajaratIya nyAya kema lagADo cho ? (eka ThekANe zAsranuM prabala samarthana ane eka ThekANe zAstranuM bilakula samarthana nahIM - e to ardhajaratIya ja kahevAya ne ?) < niSkarSa H tethI citta-caittanAM sahopalaMbhadarzaka vacanane paNa avazya samarthavuM joIe ane tethI to te vacana dvArA sahopalaMbhano nizcaya thaze ja... eTale citta-caittane laIne sahopalaMbha hetumAM vyabhicAra Apavo anucita nathI... Ama, te hetu vyabhicArI hoI,tenA dvArA jJAna-arthanI aikyatAnuM anumAna thaI zake nahIM, tethI arthanuM astitva alaga ja mAnavuM rahyuM. (141) (anyathA=) jo koI alaga arthane na mAno, to to vicAra ja na ghaTe,kAraNa ke tevuM mAnavAmAM to vijJAna dvArA mAtra potAnuM ja vedana thaze, te sivAya bIjA koI padArthano nizcaya thaI zakaze nahIM. (bIjA koI padArtha ja nathI, to tenA nizcayanI vAta zI ?) paNa padArthano nizcaya to svasaMvedanasiddha che, eTale teno apalApa karI zakAya nahIM... (142) bIjI vAta, sahopalaMbha hetu mAtra anaikAMtika nathI,paraMtu asiddha paNa che. te A rIte - * vivaram *, 62. ityAdi viMzikoktavacanasamarthanAditi / yathaiteSAM vacanAnAmarthaH samarthyate bhavatA tathA cittacaittasahopalambhananiyamalakSaNo'rthaH kimiti na samarthyata ityarthaH / atra ca ' grAhyaM na tasya grahaNaM na tena' ityAdinA vRttena buddhajJAnasya svarUpaM pratipAditam / agretanavAkyadvayena tu bAhyArthasattA samarthitA / / * ahIM paheluM vRtta buddhanAM stavasaMbaMdhI che ane te sivAyanA be vAkyo bAhyArthanuM samarthana kare che... 1. 'siddheza' kRti 3-pAna: / 2. 'prAhaka mUtanetyAvinA' kRti -pA: / rU. 'jJAnasvarUpa' kRti pUrvamudritapAH, anna tu -pAta: / For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 993 anekAntajayapatAkA (pagnama: syobhayAsiddhatvAt, bhavataH sahAyogAt tadaparasyAnabhyupagamAt, abhyupagame ca sAdhanavaiphalyAditi / parasyApi nIlena saha taddhiya upalambho nAbhedena siddhaH / bhedena tu sahArthasiddhau na sAdhanamiSTasAdhakamitarasyeti / (143) na cAbhedasya sahopalambhaniyamasya .... cADyAM ... sahopalambhaniyamasya nIla-taddhiyoH ubhayAsiddhatvAt, vAdiprativAdyasiddhatvAdityarthaH / etatprakaTanAyAha-bhavataH-tava sahAyogAt nIlAbhAvena / ata evAha-tadaparasyAnabhyupagamAd dhiyo vyatirekeNa nIlasyetyarthaH / abhyupagame tadaparasya nIlasya sAdhanavaiphalyAt, bAhyasiddhyaiva iti / parasyApi-prativAdino nIlena saha taddhiyaH-nIladhiya upalambho nAbhedena siddhaH, bhedAbhyupagamAt / bhedena tu sahArthasiddhau satyAM nIla-taddhiyoH / kimityAha-na sAdhanaM prastuta - anekAMtarazmi ... ja hetumAM asiddhatA ja (3) asiddhadoSa? tamAro sopataMbha hetu siddha paNa che, kAraNa ke vAdI-prativAdI baMnene nIla-nIlabuddhino sahopalaMbha siddha nathI... A ja vAtane pragaTa karavA kahe che - (ka) vAdIne sAdhananI asiddhi : he bauddha ! tamArA mate to sahArtha ja ghaTato nathI, kAraNa ke tamArA mate nIla jevI koI vastu ja nathI..... have jJAnathI atirikta jo nIla jevuM koI tattva ja na mAno, to jJAnano sahopalaMbha konI sAthe ? (phalataH sahopalaMbha hetu tamArI potAnI mAnyatA pramANe paNa asiddha Thare che...) bauddha : to sahopalaMbha ghaTAvavA, jJAnathI atirikta nIlanuM astitva mAnI laIe to? syAdvAdIH are ! to to bAhyarthanI siddhi thaI jaze ane tethI to tamAro abhedasAdhaka satopalaMbha hetu niSphaLa Tharaze. (kha) prativAdIne sAdhananI asiddhi : bAhyArthavAdImate paNa, nIlanI sAthe nIlabuddhino upalaMbha abhedapaNe siddha nathI. (Azaya e ke, te beno satopalaMbha jarUra thAya che, paNa te beno abhedarUpe sahopalaMbha thAya che evuM nathI...) hA, nIla-nIlabuddhino jo bhedarUpe satopalaMbha siddha karatA ho, to to koI vAMdho ja nathI... (kAraNa ke judA judA te beno sahopalaMbha to anubhavasiddha che...) paNa tevuM mAnavAmAM tamAro sahopalaMbha hetu, iSTasAdhaka (=abhedasAdhaka) banI zake nahIM... (kAraNa ke te hetu to bhedarUpe ja sahopalaMbha siddha kare che...) ja "tadrasiddhatva va nIna-taddhiyoopanAmata | tathAdi - viditatvena rezanAdhinatA pratiyA nI<< bhinnamAbhAti - antargatatvena sukhAdirUpatayA grAhakarUpApannA buddhirAbhAtIti na tayorekopalambhaH siddhaH / " sanmati0 tattvabodha0 al0 2 / he. rU For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 994 ca vyApyavyApakabhAvaH, anyathA'pyasyAvirodhAt jJAnajJeyatatsvabhAvatvata eva niyamopapatteH, jJAnasyArthagrahaNasvabhAvasya sataH svasaMviditarUpatvAt citrasvabhAvatayA tathAtvAvirodhAt, arthasya ca jJAnaviviktatayA tathA tathA tadgrAhyasvabhAvatvAt / ityapi sahopalambha-niyama upapadyata eva, tadyogyatAlakSaNapratibandhasAmarthyAditi / anenaitadapya ........... vyAkhyA ...... miSTasAdhakamitarasya, sAdhanavAdina iti arthaH / na cetyAdi / na ca abhedasya sAdhyatayeSTasya sahopalambhaniyamasya ca sAdhanatvenAbhihitasya vyApyavyApakabhAvaH / kathaM netyAha-anyathA'pi-abhedamantareNApi asya-sahopalambhaniyamasya avirodhAt / enAmevAha-jJAnajJeyatatsvabhAvatvata eva kAraNAt sahopalambhaniyamopapatteH / jJAnajJeyayostatsvabhAvatvamabhidhAtumAha-jJAnasyArthagrahaNasvabhAvasya sataH svasaMviditarUpatvAt citrasvabhAvatayA kAraNena tathAtvAvirodhAt jJAnasya arthasya ca jJAnaviviktatayA hetubhUtayA tathA tathA-tena tena prakAreNa spaSTetarAdinA tadgrAhyasvabhAvatvAt-jJAnagrAhyasvabhAvatvAt / ityapi-evamapi sahopalambhaniyama upapadyata eva tadyogyatAlakSaNapratibandhasAmarthyAt tayoH-jJAnArthayorevambhUtayogyatAlakSaNapratibandha ....... manetirazmi .. tathA tabhAro hetu pAhI-prativAdI banene siddha che... - sAdhaka hetumAM vyApya-vyApakabhAvano viraha : (143)ii vAta, pati-dhUmanA 4 (1) sAdhya35 ameha, sane (2) hetu35 sahosa vacce vyApya-vyApakabhAva paNa nathI, kAraNa ke abheda vinA paNa satopalaMbha to hoI ja zake che... (e rIte jo sAdhya vinA paNa hetunuM astitva ghaTita hoya, to te be vacce vyApya-vyApakabhAva paNa zArIte ghaTe?) bauddha paNa abheda vinA to te beno sahopalaMbha zI rIte ghaTAvAya ? syAdvAdIH juo, jJAna ane zeyano tevo svabhAva hovAthI, bhedamAM paNa teono sahopalaMbha saMgata 4 cha.. bhAva e ke, (1) arthagrahaNasvabhAvavALuM jJAna svasaMvidita che, AvA jJAnano citra-aneka svabhAva hovAthI, tenuM te rUpe ( bhedamAM paNa sopataMbharUpe) hovuM aviruddha che, ane (2) artha paNa jJAnathI bhinna hovAthI, spaSTa-aspaSTa (pratyakSa-parokSa) AdirUpe, jJAnathI grAhya banavAno teno svabhAva 4 cha... (oTo mehamA 59 aAya35 te zAnanI sAthe. 23 mA kSati nathI...) mAma, zAna bhane arthana, tevI (DIsAthe pAya-yA janavAnI) yogyatA35 pratiiv= saMbaMdha sAmarthya che, eTale abheda vinA paNa tevA sAmarthyathI teono sahopalaMbha thavo saMgata ja che... 1. 'anyathA bhedamantareNApi' iti -pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka anekAntajayapatAkA (pazcama: pAkRtameva (144) yadAhureke-"pratyakSo'rthaH parokSaM tu jJAnaM tatpratyakSatayA'rthApattisamavaseyam" iti / apAkaraNaM cAsya parokSatve jJAnasyArthapratyakSatA'siddheH, jJAnena hyarthaH vyAhyA sAmarthyAditi / etena-anantaroditena etadapyapAkRtameva-vakSyamANaM yadAhureke-mImAMsakAH / kimAhurityAha-pratyakSo'rthaH-nIlAdiH, parokSaM tu vijJAnaM tadgrAhakaM tatpratyakSatayA-arthapratyakSatayA kAraNena arthApattisamavaseyaM jJAnamiti, yathoktaM jJAte tvanumAnAdavagacchatIti / kathamapAkRtamityAha apAkaraNaM cetyAdinA / apAkaraNaM ca asya parokSatve jJAnasya tAttvike anekAMtarazmi ... niSkarSaH tethI sahopalaMbha hetuthI, jJAna-arthano abheda sAdhI zakAya nahIM... uparokta (=jJAna arthano tevo svabhAva, yogyatArUpa pratibaMdha... e badhA) kathanathI mImAMsakanI mAnyatAnuM paNa apAkaraNa thAya che. te A pramANe - * jJAnaparokSavAdI mImAMsakamata umUlana - (144) mImAMsakonuM kahevuM che ke, nIlAdi padArtha pratyakSa che, paNa teonuM jJAna parokSa che, kAraNa ke arthanuM pratyakSa thaye te jJAna arthapattithI jaNAya che... bhAva e ke, ghaTAdi padArthano bodha thayA bAda, aMnumAnathI jJAnanuM astitva jaNAya che... te A rIte - "A artha mane pratyakSa thayo" evuM jJAna thaye anumAna thAya che ke, nizca mane A padArthaviSayaka jJAna thAya che. eTale arthane pratyakSa ane jJAnane parokSa ja mAnavuM joIe, evuM mImAMsakonuM mAnavuM che... - vivaram 63 jJAte tvanumAnAdavagacchatIti / jJAte-paricchinne tuH punararthe ghaTAdAvanumAnAt sakAzA-davagacchatibudhyate jJAnaM, yato'yamartho mama pratyakSa: samajani / tajjJAne nUnametadviSayaM mama jJAnamabhUdi-tyullekhenetyartha: / yaccArthApattisamavaseyaM jJAnamityuktvA anumAnAdavagacchatItyuktaM tadarthApatyanumAnayoralpa eva bheda iti tva / praznaH mUlagraMthamAM to jJAnanuM astitva athapattithI jaNAvyuM che, to svapajJavyAkhyAmAM anumAnathI teno avagama kema kahyo ? uttara : kAraNa ke arthApatti - anumAnamAM ghaNo taphAvata nathI, eTale baMnenI samAnatAnI vivekSA rAkhI tevuM vidhAna karyuM che... (bIjuM samAdhAna e ke, mImAMsakamate arthapattipramANa juduM che, jainamate teno samAveza parokSapramANaanumAnapramANamAM ja thAya che...). 2. "paTa ' kRti -pati:. 2. " mujendra ' rUti -pAva: | For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhira:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 996 pratyakSIkriyate / taccet parokSaM kathamarthaH pratyakSo nAma ?(145) tena pratyakSIkRtatvAditi vyADyA ... sati / kimityAha-arthapratyakSatA'siddheH kAraNAt / etadeva bhAvayati jJAnena yasmAdarthaH pratyakSIkriyate / taccet jJAnaM parokSam, evaM sati kathamarthaH pratyakSo nAma ? naivetyarthaH / tena-jJAnena pratyakSIkRtatvAditi cet pratyakSaH / etadAzaGkayAha-netyAdi / na, AtmAnama - anekAMtarazmi ... paNa teonI vAta barAbara nathI, kAraNa ke jo kharekhara jJAna parokSa hoya, to arthanI pratyakSatA siddha thaI zake nahIM... A ja vAtane jaNAve che - - jJAna dvArA ja arthanuM pratyakSa karAya che... have jo jJAna parokSa hoya, to jJAnagrAhya artha zI rIte pratyakSa kahevAya? na ja kahevAya... bhAvArtha: pote parokSa evuM jJAna, zI rIte arthane pratyakSa kare? ahIM eka niyama samajavo ke - apratIta evuM vizeSaNa, vizeSyamAM buddhi karAvI zake nahIM... dA.ta. "nIlakamaLa' sthaLe nIlarUpa vizeSaNanI pratIti vinA "A kamaLa nIla che' - evuM jJAna thaI zake nahIM - A niyama pramANe tamAruM kathana asaMgata kare che.... juo, artha te vizeSya che ane pratyakSa tenuM vizeSaNa che... have jo jJAnane parokSa mAno, to te pratyakSatvarUpa vizeSaNa apratIta ja raheze ane vizeSaNanI pratIti vinA, artha paNa vizeSita thaI zake nahIM... lataH "pratyakSa artha' - evuM kathana siddha thatuM nathI.. (ahIM 'pratyakSa artha enuM tAtparya e ke, 'jJAto dhara:' AvuM saMvedana e arthapratyakSatArUpa che. AvAM jJAna mATe ghaTanuM jJAna ane "jJAta' (jJAna)nuM jJAna jarUrI che. have jJAna dvArA ghaTanuM pratyakSa mAnyuM; jJAnanuM to mAnyuM nathI. jJAnanA jJAna vinA 'jJAtiH' evuM vizeSaNa zI rIte mUkI zakAya?) (145) mImAMsakaH jJAna pote parokSa hovA chatAM paNa tenA dvArA arthanuM pratyakSa thatuM hovAthI, arthane pratyakSa mAnI laIe to? vivaram .. 64. evaM sati kathamarthaH pratyakSo nAmeti / svato hi parokSaM saMjjJAnaM kathamarthaM pratyakSIkaroti ? / na hyapratItaM vizeSaNaM vizeSye buddhiM janayati / tathAhi-nIlatve'navabuddhe sati na bhavatyevedRzI buddhiryaduta nIlaM sarojamiti / evamatrApyartha iti vizeSyasya vizeSaNaM pratyakSa iti / etacca pratyakSatvalakSaNaM vizeSaNamapratItameva jJAnasya parokSatve'GgIkriyamANe'ta: kathaM tenArtho vizeSyata iti ? // ta Tu-pa3: | 2. "sato di' rUti -pATa: ( rU. "jJAna' rUti -pa4i:, pUrvamudrite 2. "tattvana jJAna' vajJAna' ta paDhi: | For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 997 anekAntajayapatAkA (pajhama: cet, na, AtmAnamapratyakSIkurvato'nyapratyakSIkaraNAsiddheH / (146) indriyavat siddhiriti cet, na, tasya bahiSkaraNatvena tadbhAvopapatteH / antaHkaraNe ko doSa iti cet, na khalu .... cAhyA ... pratyakSIkurvataH-jJAnasya anyapratyakSIkaraNAsiddheH-arthapratyakSIkaraNAsiddheH / indriyavat siddhiriti cet arthapratyakSatAsiddhiH / tathAhIndriyamAtmAnamapratyakSIkurvadarthaM pratyakSIkarotIti siddham / etadAzaGkayAha-netyAdi / na-naitadevaM tasya-indriyasya bahiSkaraNatvena hetunA tadbhAvopapatteH-svaparokSasyApyarthapratyakSIkaraNabhAvopapatteH / antaHkaraNe-jJAne ko doSa iti ... anekAMtarazmi syAdvAdIH are ! je jJAna potAnuM pratyakSa nathI karI zakato, te jJAna, bIjAnuM (=arthanuM) pratyakSa zI rIte karI zake ? Azaya e ke, jo te jJAna pote potAne jANe ke - "huM arthagrahaNa karavArUpe pariNata chuM" to tenA dvArA arthanuM grahaNa saMgata gaNAya.. paNa jJAna jyAre potAnuM svarUpa jANavAmAM ja jaDa samAna puravAra thato hoya, tyAre te jJAna, arthanuM pratyakSa zI rIte kare ? arthAtu "A artha pratyakSa che' - evo adhyavasAya zI rIte kare ? tethI jJAnane parokSa mAnavAmAM arthanI pratyakSatA siddha thaze nahIM... (146) mImAMsaka jema indriya potAnuM pratyakSa na karavA chatAM paNa padArthanuM pratyakSa karAve che, tema jJAna paNa, potAnA pratyakSa vinA paNa arthanuM pratyakSa kema na karAve? (eTale indriyanI jema parokSa jJAna dvArA paNa arthapratyakSatA siddha ja che...) syAdvAdI: are ! indriya to bahiSkaraNarUpa hoI jaDa che ane jaDa hovAthI te asaMvidita che... AvI asaMvidita indriya, svasaMvidita evA aMtaHkaraNa (jJAna) dvArA Teko meLavI, AtmAmAM arthabodharUpa kriyAnuM AdhAna karavA samartha thAya che... (Ama, indriya bIjAnI sahAyathI ja, AtmAmAM kriyAdhAna mATe samartha thAya che...) eTale ja pote parokSa hovA chatAM paNa, tenA dvArA arthanuM pratyakSa saMgata che. mImAMsaka: basa, to tevI ja rIte aMtaHkaraNamAM (=jJAnamAM) paNa zuM doSa? (arthAt tenI - vivaram 65. anyapratyakSIkaraNAsiddheriti / yadi hi jJAnamAtmAnamAtmanA'vabudhyate yadutAhamarthagrahaNarUpatayA pariNataM tadA yujyate tenAnyasya grahaNam / yadA tu jJAnamAtmIyasvarUpAvabodhaM prati leSTuprAyaM tadA kathameSo'rthaH pratyakSa iti bhavatyadhyavasAya: ? / / / ja karaNa eTale asAdhAraNa kAraNa. AtmAmAM arthabodharUpa kriyAnuM AdhAna karavA, jJAna te AtyaMtarakAraNa che ane indriya te bAhya kAraNa che. eTale teono aMtaHkaraNIbahiSkaraNarUpe vyapadeza thAya che.. 2. ': rapa0' ti -paDhi: 2. 'yA' ti -paDhi: rU. 'prati teBAN" ta g-pad: For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 998 -ON tataH kartari kriyAdhAnamiti / (147) yadyevaM tataH kimiti cet, na tena yuktitaH kasyacit tatpratyakSIkaraNam / tathAhi-parokSaM jJAnamAtmanaH sarvathA bhinnaM nAtizayAdhAyi tatrArtha ......... .... vyAkhyA ............. cet, tadbhAvopapatteriti prakramaH / etadAzaGkhyAha-na khalu tataH-antaHkaraNAt kartari kriyAdhAnaM yathA bahiSkaraNAditi / yadyevaM na tataH kartari kriyAdhAnam / tataH kim ? iti cet, etadAzaGkayAha-na tena-antaHkaraNena yuktitaH-nItyA kasyacit tatpratyakSIkaraNaM-arthapratyakSIkaraNam / etadbhAvanAyaivAha tathAhItyAdinA / tathAhi-parokSaM jJAnamAtmanaH-jIvasya sarvathA bhinnam-ekAntenAnyat nAtizayAdhAyi tatra-Atmani evaM sat arthapratyakSatAheturiti-evaM na ...... ....... manetirazmi .................. jema parokSa paNa aMtaHkaraNa, arthanuM pratyakSa kema na kare ?) syAdvAdIH are ! jo aMta:karaNane paNa parokSa mAno, to to bAhya-AtyaMtara baMne karaNa parokSa thavAthI, koI svasaMvidita na rahetAM - kartAmAM athavabodharUpa kriyAnuM AdhAna zI rIte thaya? | (Azaya e ke, jo jJAna svasaMvidita hoya, to te ane tenA sahAyathI indriya, baMne arthabodharUpa kriyAnAM AdhAna mATe pravRtta thAya... paNa tevuM na hovAthI, teo dvArA kartAmAM kriyAnuM AdhAna asaMbhAvita bane...) (147) bhImAMsa :ote. maMta:429 dvA2, tAmA yArnu mAdhAna na thAya. to zuM thayuM ? syAdvAdI : thayuM e ja ke, te aMtaHkaraNa dvArA vAstavika rIte koI ja pramAtAone arthanuM pratyakSIkaraNa thaI zakaze nahIM. te A rIte - zAna te parokSa cha bhane mAtmAthI me bhinna cha... bhAzaya the, bhImAMsaDI yaarUpa AtmAthI dharmarUpa jJAnane ekAMte bhinna ja mAne che, kAraNa ke te jJAnane kSaNika tarIke mAne che, ........... vivaraNam ........ 66. yathA bahiSkaraNAditi / bahiSkaraNaM hi jaDaM jaDatvAccAsaMviditam, tatastAdRzaM sat tadanta:karaNena svasaMviditenopaSTambhamAnItamAtmani kriyAdhAnAyAlaM bhavati / yadA tvanta:karaNamapi parokSaM tadA ubhayorapi karaNayoH parokSatvAt kathaM kartari kriyAyA arthAvabodhalakSaNAyA AdhAnaM bhavet ? ayaM cArthastathAhItyAdinA anantarameva vakSyamANena sphuTIbhaviSyatIti / / 67. kasyacit tatpratyakSIkaraNamiti / atra kasyacit-pramAtuH / / 68. ekAntenAnyaditi / mImAMsakamate hi jIvAd dharmiNo bhinnameva jJAnaM dharmarUpam, tasya *240 pArtha 'tathAhi...' graMthathI, ui 4 bhAgaNa spaSTa thaze.... 1. 'pattAviti' iti Ga-pAThaH / 2. 'tathA bahiHkaraNA0' iti k-paatthH| 3. 'jaDatvAsvAsvasaM0' iti cpaatthH| 4. 'kartRkriyAyA' iti kha-pAThaH / 5. 'lakSaNo AtmAnaM bhavet' iti ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 999 anekAntajayapatAkA (paJcamaH pratyakSatAheturiti na nyAyopetametat / (148) yadi tvAtmani dravyamanovad bodhakriyAdhAyakaM syAt, syAt taddhetuH, kintvevaM saiva tattvata AtmasamAyinI jJAnaM na bhavatkalpita ....... vyAkhyA ...... nyAyopaitametat / yadi tvAtmani dravyamanovadasmadabhyupagataM bodhakriyAdhAyakaM syAt jJAnaM syAt taddhetuH-bhavedarthapratyakSatAhetuH, kintvevaM parikalpyamAne saiva-bodhakriyA tattvataH-paramArthena AtmasamavAyinI jJAnaM na bhavatparikalpitaM buddhyAkhyaM jJAnam / tataH kimityAha-sA ca... ...................................... manetirazmi .................. ane tenuM kAraNa e ke mImAMsakamatavidvAna kumArile kahyuM che ke "te jJAna to kSaNa paNa rahetuM nathI..." (mImAM. zlo0 vA0) | mImAMsako AtmAne anuvRtti-vyAvRttisvarUpavALo (=sAmAnya-vizeSAtmaka) vyApI-sarvagata mAne che, to ekAMtakSaNika jJAna AvA nitya AtmAno dharma zI rIte bane ? have AvuM bhinna jJAna, AtmAmAM koI atizayanuM AdhAna karI zake nahIM... (ekAMtabhinna himAlaya para, zuM vidhdha koI atizayanuM AdhAna karI zake ?) ane atizayanA AdhAna vinA, te jJAna arthapratyakSanuM kAraNa paNa na ja bane (A vAta AgaLa spaSTa thaze...) isata: aNt:425|| 2 // , ocha 54 prabhAtAne atharnu pratyakSa yaj nyAyasaMgata nathI... (148)prazna : 'zAna te arthapratyakSatuM // 25 bhana jane' - mevAta 42 // 52 / 52 samavazo ? uttara : humao, ame manona pulothI banej dravyamAna mAnA chI... mA dravyamAna, AtmAmAM bodhakriyAnuM AdhAna karanAra che. have jo dravyamananI jema jJAna paNa, AtmAmAM bodhakriyAnuM bhASAya Doya, to te zAna, avazya arthapratyakSatuM // 25 // bane... prazna : jasa, to mame sAdhU bhAnI sazu... uttara : paNa pahelA eka vAta samajI rAkho ke, kharekhara to AtmAmAM rahelI te bodhakriyA ja * vivaraNam - kSaNikatvenAbhyupagamAt, "na hi tatkSaNamapyAste" ityAdi kumArilavacanaprAmANyAt / AtmA tu anuvRttivyAvRttisvarUpo vyApI tanmate, ata: kathamekAntakSaNikaM saMjjJAnamAtmadharma: syAditi ? / / / * "na hi tat kSaNamapyAste jAyate vA'pramAtmakam / yenA'rthagrahaNe pazcAd vyApriyetendriyAdivat // " (mImAMsAzlo0 pratyakSasUtra 4/54) * bhImAMsA mAmA-4624 vastune sAmAnya-vizeSAtma mAne cha. (uktaJca SaDdarzanasamuccayaTIkAyAm - 'sAmAnyavizeSAtmakaM vastu pramANagocaraH' iti kA0 76 - vRttau) 1. 'vAyini jJAnam, na bhavet kalpita0' iti g-paatthH| 2. 'metat kiM yadi' iti k-paatthH| 3. 'bhavet' iti ng-paatthH| 4. 'sajJAna' iti kha-ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1000 buddhyAkhyam |saa cAtmadharmatvAt kathaJcit tadabhedAt tathAsvabhAvatvAt pratItyanugrahapravRtteH svasaMviditaiveti jJAnapratyakSatAsiddhiH // (149) syAdetad yadi tadAtmakriyArUpamevAsvasaMviditaM sadarthapratyakSatAkAri syAt ko doSaH syAt ? ucyate-tasyaiva tadapratyakSatAyAM pramAtuH kriyAntarAbhAvAt arthapratyakSa.................. ....... .. vyAkhyA .............. bodhakriyA''tmadharmatvAt kAraNAt kathaJcit tadabhedAt-Atmano'bhedAt tathAsvabhAvatvAtsvasaMviditasvabhAvatvAt pratItyanugrahapravRtteH tathA'nubhavabhAvena svasaMviditaiveti-evaM jJAnapratyakSatAsiddhiH svasaMviditatvena // __syAdetat-athaivaM manyase yadi tat-jJAnam AtmakriyArUpamevAsvasaMviditaM sadekarUpatayA'rthapratyakSatAkAri syAt ko doSaH syAt ? na kazcidityabhiprAyaH / etadAzaGkayAha-ucyate yo doSaH syAt / tasyaiva-adhikRtajJAnasya tadapratyakSatAyAm-AtmApratyakSatAyAM satyAM pramAtuH .......... manetirazmi ...... (arthane jANavArUpa AtmavyApAra ja) jJAnarUpa che, te sivAya AtmAthI alaga "buddhi' nAmanuM tame je jJAna kalpo cho, tevAM koI jJAnanuM astitva ja nathI. taTastha to te bodhakriyAne jJAnarUpa mAnI laIe, paNa temAM prastutamAM zuM phAyado? syAvAhI : ho me 4 3, zAnanI pratyakSatA siddha thaze... humo, te poThiyA AtmAno dharma (=svabhAva) cha, meTale teno 'thaMsiimAtmAnI sAthe samecha... mAvI sAmaabhinna joThiyA tathAsvabhAve svasaMvidita che, kAraNa ke te potAnI pratIti karAvavA pravRtta che. (hI 'tathAsvabhAvatvAt pratItyanugrahapravRtteH svasaMviditaiva' - me stino artha me cha svasaMvehana karAvavAno teno svabhAva hovAthI, te potAnI pratIti karAvavAnA anugraha karavAmAM pravRtta thavAthI svasaMvihita cha...) Ama, bodhakriyAno svasaMviditarUpe anubhava thato hovAthI, tene svasaMvidita ja mAnavI joIe.. ane eTale to jJAnanI pratyakSatA ja siddha thaze. (parokSatA nahIM, tethI mImAMsakonuM maMtavya yuktiyuta nathA...) (148) bhImAMsa : to yAso, sAtmAmA Dela poThiyAne 4 zAna35 bhAnA same... 55 amAruM kahevuM che ke, te jJAna potAnAM saMvedana (svapratyakSa) vinA paNa arthanuM pratyakSa karI le temAM hoSa zuM ? syAdvAdI : doSa e ja ke, jo adhikRta jJAna "huM arthagrahaNa karavArUpe pariNata chuM" - ema .............. vivaraNam ...... 69. AtmApratyakSatAyAmiti / jJAnenAtmIyaM svarUpaM nAvabudhyata eva yadutAhamarthagrahaNarUpatayA 1. 'arthApratyakSa0' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1001 anekAntajayapatAkA (paJcamaH taiva na syAditi / ( 150 ) hallekhAdizUnyo hi suptakalpo'sau kathaM kiJcit pratyakSIkuryAt, tadavikRtau karmavizeSAdhAnasyAkiJcitkaratvAt ? (151) pradIpAdyavabhAsitAnAma....... .......... ............... vyAkhyA .............. ........... AtmanaH kriyAntarAbhAvAt kAraNAt arthapratyakSataiva na syAditi ayaM doSa: syAt / tatsamarthanAyaivAha-hallekhAdizUnyo yasmAniSkriyaH suptakalpo'sau-AtmA kathaM kiJcit pratyakSIkuryAt ? naivetyarthaH / kuta ityAha-taMdavikRtau-AtmAvikRtau satyAM karmavizeSAdhAnasya ....... manetirazmi ....... potAnuM pratyakSa na kare, to to te jJAnavALA pramAtAne arthanuM pratyakSa ja nahIM thAya, kAraNa ke AtmAmAM jJAnarUpa ja mAtra eka kriyA che, te sivAya bIjI koI kriyA nahIM... have jo e jJAnarUpa kriyA ja asaMvidita hoya, to te pramAtAne arthanuM pratyakSa zI rIte kahevAya? (Azaya e ke, "ghaTagrahaNa karavArUpe huM pariNata chuM' ema jJAnane jANyA vinA, mane ghaTanuM pratyakSa thaI 2yuM che, me siddha thaIza nahI...) (150) 20 4 vAtanuM samarthana 25 / cha - jo jJAna svasaMvidita hoya, to tevA jJAnavALA AtmA dvArA padArthanuM pratyakSa thavuM saMgata gaNAya... paNa jJAna jo svasaMvidita na hoya, to tenA saMvedana vinA, AtmAne hRllekha-smRti AdithI zUnya mAnavo paDaze ane Avo ullekhAdithI rahita AtmA to niSkriya (=bodha-vyApArathI zUnya) hoI su.485 (sUtelA vyakti vo) che, to Ayo mAtmA, arthana pratyakSa zA rIte 43 ? - 4 43... prazna : 59 / pratyakSa nathavAnuM // 25 // ? uttaraH kAraNa e ja ke, AtmAmAM vikAra thayA vinA, jJAna dvArA ghaTAdipadArthamAM Avela prAkaTya 55 mayi.42 - anupayogI cha... ................................... vivaraNam *................................ ................................* pariNatamiti / / 70. kriyAntarAbhAvAditi / jJAnalakSaNaiva tadA''tmana: kriyA, na tvanyA / sA cAsyAsaMviditeti kathamarthapratyakSatA ? // ___71. hallekhAdizUnya iti / hallekhastAtkAliko viziSTo'dhyavasAya: / 'Adi'zabdAt smRtyAdigrahaH / / ___72. karmavizeSAdhAnasyeti / karmaNa:-ghaTAde: padArthasya vizeSAdhAnaM-prakaTatAkaraNaM tasya / karmazabdazcaivaM haradIpoTado vartamAnakAlIna viziSTa adhyavasAya... 1. 'kalpAsau kathaM' iti k-paatthH| 2. pUrvamudrite 'tadadhikRtau' iti pAThaH, atra tu D-pratAnusAreNa / 3. 'vA svasaM0' iti ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1002 arthagatavizeSAdhAnasya akiJcitkaratvAt / evaM ca jJAnenArthe vizeSaH kriyata ityapyapAstam, itaretarasApekSaH kartRkarmakriyAvidhiriti kRtvA / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-pradIpAdyava nA anekAMtarazmi ... abhiprAya e ke, ghaTAdi kaeNrmamAM prAkaTya rUpa vikAra thavA chatAM paNa, jyAM sudhI AtmAmAM arthagrahaNapravaNatArUpa vikAra na thAya, tyAM sudhI tene arthanuM pratyakSa thaI zake nahIM.... (mImAMsako, padArtha jJAta thAya, tyAre temAM jJAtatArUpa dharma pedA thAya, ema padArthano vikAra kahe che, paNa jJAna dvArA AtmAmAM koI ja vikAra mAnatAM nathI, to Avo avikArI-sukhakalpa AtmA arthanuM pratyakSa zI rIte kare ?). uparokta kathanathI, mImAMsakonuM je kahevuM che ke - "jJAna dvArA arthamAM ja prakaTatArUpa vizeSatA karAya che, puruSamAM nahIM - te kathana paNa nirasta thAya che, kAraNa ke kartAnI ane karmanI baMnenI kriyAvidhi eka-bIjAne sApekSa che (eTale karmamAM vikAra thaye kartAmAM paNa vikAra mAnavo ja paDe.) A vAta jarA vistArathI samajIe mImAMsakaH jema dAtaraDAM vaDe kApavA yogya kASThAdino ja vikAra karAya che, kApanArA vyaktimAM koI vikAra nahIM, tema jJAna vaDe paNa, arthamAM ja prakaTanarUpa vizeSa karAya che, AtmAmAM nahIM... lAvaka/AtmAmAM vikAra na kahevAnuM kAraNa e ja ke, pahelAnI jema te benI tadavastharUpe ja upalabdhi thAya che (vikRtarUpe nahIM...) eTale jJAna dvArA AtmAmAM vikAra asaMbhavita che... syAdvAdIH tamArI vAta barAbara nathI, kAraNa ke kartA ane karma baMne ekabIjAne sApekSa che... vivaram . vyutpAdyate-kriyate-jJAnena prakaTarUpatayA niSpAdyate iti karma-ghaTAdivastu tad / ayamabhiprAya:-arthasya prAkaTyalakSaNe vikAre sampanne'pi yAvannAdyApyAtmano vikAro'rthagrahaNapravaNatArUpa: saJjAyate tAvannArthapratyakSatA sampadyata iti / 73. jJAnArthavizeSa: yite phuti . yAda rAtre navyaracaiva vira: cite, na tu nAvastha, tasya tadavasthasyaivopalambhAt / evaM jJAnenApyarthavizeSa: prakaTanArUpo vidhIyate, na tu puruSe iti mImAMsakAbhiprAya: // 74. rUtaretarasApeka: varturmakriyAvidhiriti vRti karturmo : kriyAvidhi-priyAvizeSa:, kriyAbheda ityarthaH / sa kIdRzo vartata ityAha-itaretarasApekSaH / itara: kartA karma vA itarasya karmaNa: ja praznaH ghaTAdino karma tarIke ullekha kema karyo? uttaraH kAraNa ke 'yite rUti ' - evI karmanI vyutpatti che, prastutamAM jJAna dvArA, ghaTAdi padArtho pragaTa karAya che, eTale teono karmarUpe vyapadeza thAya che.. 9. "yAvannIdyAtmano ti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1003 anekAntajayapatAkA (pagnama: juo, (1) karAtA padArthane apekSIne ja, kartA te kartutvane prApta kare che bAkI te vinA kartA te "kartA" kema kahevAya ?) ane (2) karma te kartAne AzrayIne ja karmatvano vyapadeza prApta kare che (bAkI kartAno te viSe vyApAra vinA, teno karmarUpe vyapadeza asaMbhavita che...) Ama, kartA-karma baMne ekabIjAne sApekSa hovAthI, ekano vikAra thaye bIjAno vikAra paNa mAnavo ja paDe... prazna : kaI rIte vikAra thAya? e jarA barAbara samajAvo... uttaraH kartA jyAre kArya karavA pravarte tyAre te kArya dvArA, kartAmAM "potAne ( kAryane) karavAnI pravaNatA" rUpa vikAranuM AdhAna karAya che... jo kartAmAM Avo vikAra na mAno, to jema hamaNAM vikAra vinA paNa teno kartArUpe vyapadeza thAya che, tema pahelA kArya na karavA chatAM paNa teno kartArUpe vyapadeza mAnavo paDaze ! paNa tevuM to dekhAtuM paNa nathI ke koIne ISTa paNa nathI... (TUMkamAM karma dvArA kartAmAM vikAra mAnavo ja joIe...) ane kartA dvArA karmamAM vikAra thAya, e vAta to spaSTa ja che... Ama, kartA ane karma baMnenI kriyA ekabIjAne sApekSa che... (eTale karmano vikAra thaye kartAno vikAra paNa thAya ja..) bIjuM tame je kahyuM hatuM ke "dAtaraDAnI jema karaNabhUta evA jJAna dvArA, arthamAM ja vizeSa karAya che, jJAtA evA puruSamAM nahIM" - te paNa gurunI upAsanA na karelAnuM vacana che... (arthAta asaMgata vacana che...) kAraNa ke jo dAtaraDA vaDe kApanAra vyaktimAM koIpaNa atizayanuM AdhAna na karAtuM hoya, to te vyakti, jema dAtaraDAnA saMbaMdha pahelA lavanakriyA (=kApavAnI kriyA) nahoto karato, tema dAtaraDAnAM joDANa pachI paNa lavanakriyA nahIM kare, kAraNa ke talanA photarAnA trIjA bhAga jeTalo paNa temAM vikAra thayo nathI. prazna : paNa pachI to tenA hAthamAM dAtaraDuM AvI gayuM, to te kriyA kema na kare ? uttara : juo bhAI, pahelAnI jema hamaNAM paNa te kartAmAM koI ja vikAra nathI, eTale ja tenA dvArA kAryakaraNa asaMgata che... tethI mAnavuM ja joIe ke, karaNabhUta dAtaraDA vaDe, puruSamAM paNa koIka vikAra to karAya ja * vivaram . karturvA sApekSo yatra sa tathA / kartA hi kriyamANaM padArthamapekSya kartRtvaM labhate / karma ca kartAramaGgIkRtya karmatvamApnoti / tatazca karttA niyamAt karmaNA vikAramAnIyate AtmakartRtvapravaNatAlakSaNam; anyathA prAgavasthAyAmakarvANo'pi kartavyapadezamaznavIta / na caitata dRSTamiSTaM vA / karma ta kA vikAramAropyata iti pratItameva / evaM cetaretarasApekSa: kartRkarmakriyAvidhiriti siddhaM bhavati / yacca dAtradRSTAntAt jJAnena karaNabhUtenArtha eva vizeSa: kriyate, na jJAtari puruSe ityucyate tadapyanupAsitagurorvaca: / yadi hi dAtreNa leviturna vizeSa: kazcidAdhIyata iti pakSIkriyate tadA dAtrasambandhAt prAgvad dAtrasambandhe'pi na syAllavanakriyA puruSasya, tilatuSatribhAgamAtrasyApi tatra vikArasyAbhAvAt / tasmAdabhyupagantavyametad yaduta dAtreNa sAdhakatamena bhUtvA puruSe kazcid vikAra: kriyata iti / evaM jJAnenApi jJAtari arthagrahaNapravaNatAlakSaNo vizeSa: kriyate rU. 'vitari vizeSa:' rUti vI-pATha:I 2. "pharmano vA' rUti -pati:. 2. "yAtra' kRti -paDhi: 4. pUrvamudrite 7 vA' rUti pAThaka, matra tuM N-pratAnusAre vinyAsa: | For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA-vivaraNa- vivecanasamanvitA che... e ja rIte jJAna dvArA paNa, jJAtAmAM arthagrahaNapravaNatA rUpa vizeSa karAya che, bAkI jo AtmAmAM bilakula atizayanuM AdhAna na mAno, to pahelAnI jema, hamaNAM paNa vivakSita jJeyano bodha nahIM thAya.. sAra : tethI baLajabarIthI paNa mAnavuM paDaze ke, jJAna AtmAthI kathaMcid abhinna ane svasaMvidita che, AvuM mAnyA vinA koIpaNa rIte arthagrahaNa saMgata thaI zake nahIM... mImAMsaka : jema bhinna paNa dAtaraDAM vaDe puruSamAM atizaya karAya che, tema bhinna paNa jJAna vaDe AtmAmAM atizaya karAze... (to jJAnane Atmaabhinna mAnavAnI zI jarUra ?) syAdvAdI : AvuM na kahevuM, kAraNa ke be prakAranAM karaNa (=sAdhakatamakAraNa) che : (1) bAhya, ane (2) ApyaMtara... temAM (1) dAtaraDArUpa bAhyakaraNa vaDe, ekAMte avidyamAna zakti jIvamAM AdhAna karAya evuM nathI, jIvanI sAthe kathaMcid abhinna zakti ja tenA vaDe puSTa karAya che. A vize kumArile OMhyuM che ke - "je zakti pote ja avidyamAna - asat hoya, te zakti bIjA vaDe karavI azakya che..." (mImAMsA zlo0 sU. 2/ 47) jo dAtaraDA vaDe avidyamAna paNa zaktinuM AdhAna karAtuM hoya, to paththaramAM paNa zaktinuM AdhAna kema karAtuM nathI ? tyAM paNa karAvuM joIe, pachI bhale ne temAM paNa zakti avidyamAna hoya... 1004 eTale mAnavuM ja joIe ke, zakti to kApanAra vyaktithI abhinna che, paNa te zaktinI puSTi mATe ja dAtaraDArUpa bAhyakaraNanI apekSA rakhAya che, bAkI avidyamAna zaktine utpanna karavA nahIM......... (2) have je jJAnarUpa ApyaMtara karaNa hoya, te to sutarAM abhinna rahIne ja atizayanuM AdhAna * vivarAm * evetyabhyupagantavyam / sarvathA anAhitAtizayasya tvAtmanaH prAgavasthAyAmiva vivakSitajJeyaviSayo bodho na syAt, tasmAd vivazenApyabhyupagantavyamidaM yaduta jJAnamAtmanaH kathaJcidabhinnaM svasaMviditaM ca, anyathA tu na kathaJcanApyarthagrahaNamupapadyata iti / na caitad vAcyaM yathA dAtreNa bhinnenApyatizayaH kriyate pAmarasya, evaM jJAnenApi bhinnena satA puruSasya vizeSaH kariSyate iti / yato naiva dAtreNaikAntenAvidyamAnA zaktiH pAmarasyAdhIyate kintu tasmAdabhinnaiva sA tena puSTIkriyate / tathA coktam "svataH sarvapramANAnAm prAmANyamiti gamyatAm / hi svato'satI zaktiH kartumanyena pAryate // " 2. 'yatoDanenaiva' rUti -pATa: / <0 "na hi svatosatI zatti: vartumanyena paryate" kRti / / yadi tvavidyamAnA'pi zaktirlavitreNa laviturAdhIyate tadopalazakale'pi kiM na kriyate, avidyamAnatAyA avizeSAt ? tasmAllaviturAtmabhUtaiva zakti:, bAhyaM tu karaNamapekSata upaSTambhAya, na tvavidyamAnAyAH zakterjananAya / yat tvantara karaNaM tat kathaM bhinnaM sadatizayamAdhatte ? antaraGgatvakSatiprasaGgAt, na sarvathA - iti pUrNazlokaH mImAMsAzlo0 2/47 / For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1005 anekAntajayapatAkA (jhima: pyandhAdibhirghaTAdInAmadarzanAt / (152) kriyAntarAbhyupagame ca tatrApyayameva vRttAnto'smanmatAnuvAdo vetyalaM prapaJcena // bhAsitAnAmapyandhAdibhiH-pramAtRbhiH svakriyAzUnyairghaTAdinAmadarzanAt laukikametat / kriyAntarAbhyupagame ca AtmanaH kimityAha-tatrApyayameva vRttAntaH-anantaroditaH asmanmatAnuvAdo vA jJAnAtmadharmatayA / ityalaM prapaJcena // - anekAMtarazmi ja karavAnuM... bAkI jo tene bhinna kaho ane pachI tenA dvArA atizayanuM AdhAna mAno, to tenI aMtaraMgatAnI ja kSati thaze... (kAraNa ke bhinna vastu aMtaraMgakaraNa zI rIte kahevAya ?) | pahelI vAta to e ja ke,sarvathA bhinna vastuthI bhinna vastuno atizaya ja karAto nathI, nahIMtara to atyaMtabhinna merU - makarAkara(=samudra)no paNa paraspara atizayakaraNa mAnavo paDaze ! eTale kathaMcid abhinna jJAna ja, AtmA para atizaya karavA samartha che, ema sthita thayuM... (tethI mImAMsakoe ATaluM to avazya mAnavuM paDaze ke, (1) jJAnanI svasaMviditatA, (2) jJAna-AtmAno kathaMcit abheda, (3) jJAna dvArA AtmAmAM vikAra...) A vAtane eka laukika daSTAMtathI samajIe - (151) ghaTAdi padArtho pradIpa AdithI prakAzita hovA chatAM paNa, svakriyAthI (cakSuvyApArAdirUpa kriyAthI) zUnya aMdha vagere pramAtAone tenuM darzana thatuM nathI, e vAta laukika che. eTale ja bodhakriyAne abhinna na mAno, to AtmA, bodhakriyAthI zUnya gaNAze ane tethI tenA dvArA arthanuM grahaNa asaMbhavita thaze... (152) mImAMsaka to ame bIjI koI kriyA mAnI laIzuM, ke jethI arthagrahaNa saMgata thAya.. syAdvAdI : are ! paNa temAMya A ja vRttAMta Avaze... (eTale ke jo te bIjI kriyAne paNa bhinna mAno, to to AtmA te kriyAthI zUnya ja rahevAno...) athavA jo te kriyAne AtmAthI abhinna mAnazo, to to amArA matano ja anuvAda thaze, kAraNa ke AtmAnA dharmarUpe bodhakriyAnA abhedanuM ja ame kathana karIe chIe... (pharaka eTalo ja ke, tame bIjI kriyAno ullekha karo cho ane ame bodhakriyAno ullekha karIe chIe. jo ke te bIjI kriyA paNa bodhakriyArUpa ja mAnavI paDaze, anyathA tenA AdhAre arthanuM grahaNa zI rIte saMbhave ?) sAra H tethI jJAnane svasaMvidita na mAnavuM joIe ane eTale tenI pratyakSatA ja siddha thaze, vivaram .. bhinnena vastunA bhinnasya vastuno'tizaya: kriyate, merumakarAkarayorapi parasparamatizayakaraNaprasaGgAt / tasmAdabhinnameva jJAnamAtmano'tizayAdhAnAyAlamiti sthitam / / .................... 2. "miti' ti va-pAd: I 2. pUrvamudrite tu 'zayanaM' ti paDha:, mAtra 1 N-JtapATa: I For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA (153) nirNItametadasmadgurubhiH pramANamImAMsAdiSu "parokSaprakRterarthapratyakSatA'yogAt, ( 154 ) svapratyakSIkaraNe ca cetanAyAH kathaM tarhyAtmAvedanamavedane vA caitanA 1006 * vyAkhyA 1 nirNItametadasmadgurubhiH pUrvAcAryaiH pramANamImAMsAdiSu grantheSu / kiMviziSTena granthenetyAha-parokSaprakRteriti / evamAdineti yogaH / parokSaprakRteH-parokSabhAvasya, jJAnasyeti prakramaH, arthapratyakSatA'yogAt, svapratyakSIkaraNe ca - AtmapratyakSIkaraNe ca, arthasyeti prakrama:, jJatatAkaraNenetyarthaH, cetanAyAH-buddheH kathaM tarhyAtmAvedanamavedane vA''tmanazcetanAtvaM aneaMtarazmi 78 Bo parokSatA nahIM... have ghaNA vistArathI saryu... (153) A ja vAta, amArA guruo vaDe traimANamImAMsA Adi graMthomAM nirNIta karAyela che. te khA pramANe - * pramANamImAMsAdi graMthomAM jJAnasvasaMviditatAno yuktipUrNa upanyAsa je jJAna parokSasvabhAvI hoya, te jJAna dvArA arthanuM pratyakSIkaraNa asaMbhavita che. ( 154) bhImAMsa : (svapratyakSIkaraNe ca = ) pArtha 4zAya che, bheTale pachArtha jJAta mhevAya ane tethI temAM jJAtatA Ave.. A jJAtatA jJAna dvArA UbhI thAya che (kAraNa ke jJAna dvArA ja te padArtha jJAta thayo che..) Ama jJAtatA UbhI karavA dvArA padArthane jANavuM e ja to padArthanuM pratyakSa che... (jeTale jJAna dvArA arthanuM pratyakSa asaMgata nathI....) syAdvAdI : are ! e rIte jo tenA dvArA padArthanuM pratyakSa thAya, to AtmAnuM (jJAnanAM .... vivaraNam ..... 75. arthasyeti prakrama iti / arthasya - ghaTAdeH sambandhina AtmanaH pratyakSIkaraNe ityarthaH / na yat (tat ?) pratyakSIkaraNamityAha - 76. jJAtatAkaraNeneti / jJAyate yaH karmatApannaH sa jJAtaH, jJAtasya bhAvo jJAtatA tasyAH karaNaM vidhAnaM tena jJAyamAnatvakaraNenetyarthaH // 77. kathaM tatmAvedanamiti / arthapratyakSatAkaraNo hi cetanAyA niyamAdAtmIyasvarUpAvabhAsaH samasti yadutAhametasyArthasya grahaNarUpatayA pariNateti / 78. cetanAtvaM kathamiti / yo ya AtmIyaM svarUpaM nAvabuddhyate sa sa na cidrUpaH, yathA leSTuH / * A pramANamImAMsA graMtha, pU. kalikAlasarvajJa hemacandrasUriviracita pramANamImAMsAthI judo che, eTale ja teno sAkSI tarI} upanyAsa aryo che, jADI pU. hemayandrasUri ma. sA. to pU. haribhadrasUri ma. sA. DaratAM arvAcIna che, to A sAkSI kema saMbhave ? 1. 'cetanatvaM na hi' iti ha pATha: / 2. draSTavyaM 1014 tamaM pRSTham / 3. 'cAtmana0' iti Da-pAThaH / 4. pratikrama iti' iti kha- pAThaH / 5. 'atha pratyakSatA' iti kha- pAThaH / 6. 'bhAsa: prakAzazca jJAha (?) metasyArtha0' iti kha- pAThaH / 7. 'kathaM yamiti' iti kha- pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1007 anekAntajayapatAkA (pajhama: ............. tvam ? na hi paraprakAzanAt svAtmAprakAzaka iha prakAzo nAma / (155) na ca tadanubhavamantareNa smRtiH / asti ceyaM jJAnaviSayA'pi, (156) tathA'rthadarzanarUpaiveyamiti na - vyArA ............. katham ? na hi paraprakAzanAdeva AtmAprakAzakaH san iha-loke prakAzo nAma, prakAzazca jJAnamiti / ihaivAbhyuccayamAha-na cetyAdi / na ca tadanubhavaM-cetanAnubhavam, jJAnAnu-bhavamityarthaH, antareNa-vinA smRtiyujyate / asti ceyaM-smRtiH jJAnaviSayA'pi, tathA'nubhUteH, arthAntarasmRtinibandhanatvenArthadarzanaM tathA'rthadarzanaM tadeva rUpaM yasyAH sA tathAvidhA / etaduktaM bhavati ...anekAMtarazmi . svasvarUpanuM) avedana kema kahevAya? bhAva e ke, arthanuM pratyakSa karavuM eno matalaba e ke - "huM A arthane grahaNa karavArUpe pariNata chuM" - evo avabhAsa thavo... ane Avo avabhAsa e ja to cetanAnuM potAnAM svarUpanuM saMvedana che... (to cetanA svasaMvidita kema na bane? te cetanAnuM vedana nathI thatuM, evuM zI rIte kahevAya?) athavA, jo te cetanA (jJAna) potAnA svarUpanuM saMvedana na kare, to to tene cetanA ja kema kahevAya ? (Azaya e ke, je je vastu potAnA svarUpane na jANe, te cetanA ja na kahevAya, jema ke patthara... eTale jo cetanAne svasaMvitu na mAno, to tene cetanA ja nahIM kahevAya..) (155) bIjI vAta, bIjAno prakAza karavA mAtrathI svasvarUpano prakAza na karanAra vastu to lokamAM prakAza tarIke gaNAtI ja nathI... tAtparya e ke, je je prakAza hoya, te badhA sva-para baMneno prakAza karanAra hoya... jema ke pradIpAdino prakAza... jJAna paNa prakAza che, eTale tene paNa sva-para ubhayaprakAzI ja mAnavuM joIe... (anumAnaprayoga - "jJAnaM vaparogayaprAram, praNatvati, prIpAlikAzavat'') trIjI vAta, jJAnanA anubhava vinA to jJAnaviSayaka smRti paNa thaI zake nahIM... (anubhava vinA smRti asaMbhavita che...) paNa jJAnaviSayaka smRti to thAya che ja. (eTale jJAnane anubhUtasaMvidita mAnavuM ja rahyuM...). bhAvArtha: "mane pUrvakALe nIlAkAra jJAna thayuM hatuM" - ema lokamAM jJAnaviSayaka smRti paNa ................vivaUTY ........... nAvabudhyate cAtmIyaM svarUpaM cetanA mImAMsakamate, ata: kathaM sA cetanAtvamApnuyAditi ? / / 79. prakAza jJAnamati . rUda yo ya: praza: sa sa svaramaya ziva kuSTa, yathA pravIviprkaash: / prakAzazca jJAnam, ata: svaparobhayaprakAzakaM bhavatviti / / 80. tathA'nubhUteriti / jJAnagocarA'pi smRtiranubhUyate loke yaduta mama pUrvakAle nIlAkAraM 2. 'tathArthAntara' ta pATha: For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA- vivaraNa - vivecanasamanvitA 1008 - laukikam, tadA tathAtadabhAvAt kvacidapavargopapatteriti / ( 157 ) etena nirviSaya vyAkhyA arthadarzanAt prAgdRSTe'rthe smRtistatastadA buddhyanumAnaM tatastatsmRtiriti / evamarthadarzanarUpaiveyaMsmRtiriti na laukikaM tadA tasmin arthagrahaNakAle tathA tena smarttavya-grahaNarUpeNa tadabhAvAt ... aneDAMtarazmi anubhavAya che... paNa je loko jJAnane asvasaMvidita mAne che, teonA mate tevI smRti ghaTatI nathI, kAraNa ke asaMvidita hovAthI to jJAnano pUrvakALe paNa anubhava thayo nathI, to te vize smRti zI rIte pravarte ? prazna H ananubhUta (=asaMvidita) jJAna vize paNa smRtinI pravRtti mAnI laIe to ? uttara : are ! to to atiprasaMga e Avaze ke, kadI anubhava na thayelA padArthonI paNa smRti thavA lAgaze.. (chaThThA bhUta jevA asat padArthanI paNa smRti mAnavI paDaze...) eTale mAnavuM ja rahyuM ke, pUrvakALe jJAne pote ja potAnuM svarUpa jANI lIdhuM hatuM ane eTale ja te jJAna potAnI pUrvaavasthAnuM smaraNa kare che... (tethI jJAnaviSayaka smRtinI saMgati karavA, jJAnane svasaMvidita mAnavuM ja joIe...) (156) mImAMsaka H vartamAnakAlIna padArthane dekhIne pUrvakAlIna arthanuM smaraNa thAya che, eTale vartamAnakAlIna arthadarzana te pUrvakAlIna arthasmRtinuM kAraNa che... A vartamAnakAlIna arthadarzana ja jJAnanI smRti che... (kAraNa ke e ja to bhUtakAlIna arthanuM smaraNa karAve che ane smaraNa karAvanArane 4 to smRti uhevAya...) eTale amAro kahevAno abhiprAya e ke, vartamAnakAlIna arthadarzanathI pUrvadaSTa arthanI smRti ... vivaraNam . jJAnamabhavaditi / na ceyamasvasaMviditajJAnavAdino mate ghaTate, jJAnasya pUrvakAle'nanubhavAt / na cAnanubhUte'pi viSaye smRti: pravarttate, atiprasaGgavyAghAtAt / ato'bhyupagantavyametad yaduta pUrvakAle jJAnenAtmIyaM svarUpamAtmanaivAvabuddhamAsIt / tataH prAcyAmavasthAM jJAnamAtmapratibaddhAM smaratIti smRtirutpadyata eveti / / 81. arthadarzanAtprAgdRSTe'rthe smRtiriti / ghaTAdikamarthamAlocya sAmpratakAle pazcAdatItArthagocarA smRtirutpadyata iti parAbhiprAyaH / / 82. tatastadA buddhyanumAnamiti / tataH prAgdRSTArthasmRteH sakAzAt tadA-atIte kAle yakA buddhistasyA anumAnaM bhavati / yato mamAtItArthagocarA smRtiH sAmpratamutpannA tajjAne nUnaM mama prAkkAle tadviSayA buddhirabhavaditi rUpam / / 83. tatastatsmRtiriti / tataH - tadA buddhyanumAnAt tatsmRtiH tasyA:- tadA buddheH smRtiH - smaraNam / / 84. evamarthadarzanarUpaiveyaM smRtiriti na laukikamiti / evam uktena prakAreNArthadarzanarUpaiva-vArtamAnikArthadarzanarUpaiveyaM smRtirityetat parakIyaM mataM na-naiva laukikam, api tu lokamArgottIrNam / ayamaMtra 1. pUrvamudrite luptamidaM sampUrNaM vivaraNam / 2. 'evaM darzanarUpai0' iti ka- pAThaH / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1009 anekAntajayapatAkA (pagnama: tasya-smarttavyasyArthasyAbhAvAt / abhAvazca kvacidapavargopapattevinAzasambhavAt / tatazca nirviSayaM tadarthasmaraNamityarthaH / na ca nirviSayaM jJAnamiSyate paraiH / ata evAha-etenetyAdi / etena - anekAMtarazmi .... thAya ane pachI te smRtithI pUrvadaSTa arthane viSaya karanAra jJAnanuM anumAna thAya. te A rIte - "atIta arthane viSaya karanArI mane smRti thaI rahI che, eTale nize te padArtha mane pahelA jaNAyo hovo joIe (arthAt tadviSayaka buddhi mane avazya thaI hatI.)" Ama buddhinuM anumAna thayA bAda, te bhUtakAlIna arthaviSayaka buddhinuM smaraNa thAya che... - A rIte, jJAnane svasaMvidita mAnyA vinA paNa jJAnaviSayaka smRti saMgata che... (krama: (1) vartamAnakAlIna padArthadarzana, (2) bhUtakAlIna padArthasmaraNa, (3) bhUtArthaviSayaka buddhinuM anumAna, ane (4) te buddhinI smRti...) tethI jJAnane svasaMvidita mAnavAnI koI jarUra nathI, phalataH tenI parokSatA ja vAstavika che... syAdvAdIH tamAruM vartamAnakAlIna arthadarzanane ja smRti mAnavArUpa) kathana laukika nathI, paNa lokamArgathI bAhya che, kAraNa ke jo pUrva arthasmaraNathI tadviSayaka jJAnanI smRti mAno, to vighudAdi arthaviSayaka jJAnanI smRti asaMgata thAya.. prazna : kaI rIte ? uttaraH juo, vartamAnamAM arthagrahaNa vakhate pUrvadaSTa padArthanuM smaraNa tyAre thAya che, jyAre te padArthanuM astitva hoya, paNa vIjaLI vagere keTalAka padArthono to te ja kALe vinAza thaI jAya che, eTale tevA smartavya padArthonuM vartamAnakALe astitva ja rahetuM nathI ane tethI to te arthanuM smaraNa nirviSayaka ja gaNAze. (kAraNa ke padArtha vinA thanAruM smaraNa te nirviSayaka ja arthasmaraNa kahevAya...) ane nirviSayaka jJAna to mImAMsako mAnatAM nathI, eTale to te arthasmaraNa asaMgata ja thaze ne? prazna : paNa tevuM thavAthI prastutamAM zuM? uttara : prastutamAM e ja ke, jyAre te padArthanuM astitva ja nathI, tyAre te padArtha, potAnI smRti ja na thavAthI, svaviSayaka jJAnanuM anumAna zI rIte karAve? ane tethI te svaviSayaka jJAnanI smRti zI rIte saMgata thAya? (eTale tevo krama mAnavAmAM jJAnaviSayaka smRti asaMgata Tharaze...) mATe, jJAnanI parokSatA mAnavI yuktiyukta nathI... bhAva:-sAmpratakAlabhAvino'rthadarzanAt prAgdRSTe'rthe smRtistatastadA buddhyanumAnaM tatastatsmRtirbhavati / yatastato vArtamAnikArthadarzanarupaiveyamastu, taddhetukatvAt tasyA iti yaducyate mImAMsakena tadalaukikameveti / / 85. vinAzasambhavAditi / yadi prAcyArthasmaraNAt tadviSayajJAnasmRtirityaGgIkriyate, tadA vidyudAdi: kSaNika: padArthastatkAlavinaSTa: kathaM sAmprataM svajJAnasmRtihetu: syAditi ? yadi tu jJAnaM svasaMviditamabhyupeyate tadA tasya sAmpratamapi paryAyAntarAviSTasya sannihitatvAt smRtiyujyata eveti / / 2. 'tati ' ti -paDhi: | 2. "pratyArtha' rUti va-pATha: I For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1010 jJAnAbhAva uktH|(158) na cAtra pramANam, anumAnAbhAvAt tallakSaNAyogAt arthApatte anantaroditena nirviSayajJAnAbhAva uktaH, taimirikakezAdijJAnAbhAva ityarthaH / na cAtra pramANam, - anekAMtarazmi . prazna : jJAnane svasaMvidita mAnavAmAM, zuM tevo doSa na rahe? uttaraH nA, kAraNa ke te svasaMvidita jJAnadravya-bIjA paryAyarUpe to, vartamAnakALe paNa vidyamAna che, eTale ja tenI smRti thavAmAM koI kSati nathI. tethI jJAnanI svasaMviditatA ja mAnavI joIe... - mImAMsakamate bhrAntajJAnanI asaMgati , (157) uparokta kathanathI, kumArila bheTamate (kamImAMsaka ekeDezIyamate) timirarogavALAne thatuM kezAdijJAna asaMgata Thare che... (arthAt teonA mate tevA jJAnanuM astitva ghaTatuM nathI..) te A rIte - timirarogavALA vyaktine be candranuM jJAna, kezajJAna Adi thAya che ane te jJAna vakhate kharekhara to be candrAdi bAhya padArtha hoto nathI. have tame to bAhyArthaprAkaTyathI vijJAnanuM anumAna karo che, paNa avidyamAna bAhyartha zI rIte pragaTa thAya? ane tenI pragaTatA vinA zI rIte jJAnanuM anumAna thAya ? (eTale jJAnane bAhyArthaprAkaTyathI anumita mAnavAmAM, te kezavijJAnAdi bhrAntajJAnanI asaMgati thaze...) tethI, jJAnane ja tevA upappavarUpa (=bhramarUpa)mAnavuM joIe ane e ja jJAnane svasaMvidita mAnavuM joIe... e rIte jo jJAnane svasaMvidita mAno, to potA dvArA ja potAnA svarUpano bodha - vivaram .. 86. taimirikakezAdijJAnAbhAva iti / taimirikasya yat kezAdijJAnaM tasyAbhAvo bhaTTamate prApnotItyarthaH / tathAhi-taimirikasya zazadharadvitayagocaramutpadyate jJAnam, tatra ca bAhyaviSayasyAsattvAt / ata: kathaM tatra bAhyArthaprAkaTyAd vijJAnamanumIyate ? na hyavidyamAno'rthaH prakaTo bhavati, ato vijJAnameva tattAdRzamupaplavarUpaM svasaMviditamabhyupagantavyam / svasaMvidite hi tasminnabhyupagamyamAne AtmIyasvarUpAvabodha Atmanaivopapadyate, anyathA tu bhrAntavijJAnAbhAva eva syAditi / / | mImAMsakadarzanakAromAM (1) bhaTTa, ane (2) prabhAkara baMnenuM alaga-alaga maMtavya che. yadyapi baMne jJAnane parokSa mAne che. paNa (1) bhaTTa bAhyArthaprAkaTyathI jJAnane anumeya mAne che, jayAre (2) prabhAkara jJAnathI utpanna thatAM saMvedana nAmanA phaLathI te jJAnane anumeya mAne che... prastutamAM bhaTTamatane AzrayIne nirAsa cAlato hovAthI, graMthamAM teno ullekha karela che... 1, pUrvamukitaMtra "vAdhArtha: pra0i' -ddhi: N-BtAnusAre [tra zuddhi:. 2. 'vasaMvividitaddhi ta#io' rUti : I g- For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1011 anekAntajayapatAkA (pagnama: arthajJAnAd buddhAviti prakramaH / nanvastyanumAnaM yadAha bhASyakAra:-"jJAte tvanumAnAdavagacchati'' iti / etadAzaGkayAha-anumAnAbhAvAt / abhAvazca tallakSaNAyogAt-anumAnalakSaNAyogAt pakSadharmatvAdyabhAvena arthApattiranumAnazabdenAbhipretetyetadAzaGkayAha-arthApatterapyabhAve'pravRtteH ... anekAMtarazmi . saMgata thaI jAya (temAM bAhyAWprAkaTyanI apekSA na rahe.) tethI brAnta vijJAnanI nibaMdha saMgati thaI jAya... anyathA to bhrAnta vijJAnano abhAva tadavI ja raheze.. 1 - arthajJAnathI buddhianumAnamAM apramANatA : (158) bIjuM tame je kaho cho ke, "arthaprAkaTyathI ja jJAna (parokSa) jaNAya che..." - te vAtamAM koI pramANa nathI... (ane pramANa vinAnI vAta grAhya bane nahIM.) mImAMsaka : are ! ame pahelAM ja to kahyuM ke, te vAtane siddha karanAra anumAna pramANa che. bhASyakAre kahyuM che ke - "padArthanuM jJAna thaye, anumAna dvArA tadviSayaka buddhino avagama thAya che." (jaiminIyasUtra - zAbarabhASya 1/1/5) (anumAnaprayoga : arthaviSaya jJAna sat, arthapratyena zAyamAnasvIt (to pramANa nathI - evuM tame zI rIte kaho cho ?). syAdvAdIH tamArI vAta barAbara nathI, kAraNa ke prastutamAM tevuM anumAna thaI zake nahIM... prazna : paNa kAraNa ? uttara : kAraNa ke anumAnanuM lakSaNa ghaTatuM nathI. te A pramANe (1) pakSadharmatA,(2) sapakSasattA, (3) vipakSAsattA... A badhA hetunA dharmo che, A badhA dharmo jaNAyA bAda ja te hetu dvArA sAdhyasiddhi thaI zake. paNa prastutamAM A badhA dharmonuM jJAna thavuM asaMbhavita che... juo, mImAMsakone arthaprArca hetuthI arthaviSayaka jJAnanuM sattva sAdhavuM che... ahIM jJAna te pakSa che, temAM hetunuM rahevuM te pakSadharmatA kahevAya... AvI pakSadharmatA tyAre jaNAya, ke jyAre jJAna ane arthaprAkaTya baMneno avagama ekI sAthe thato hoya. paNa jJAna to kSaNika hovAthI, arthaprakaTatA vakhate teno nAza thaI jAya che, eTale to tenI sAthe arthaprAkaTyarUpa hetunI pakSadharmatAdi jANI zakAya nahIM... - vivaram . 87. arthajJAnAd buddhAviti prakrama iti / arthajJAnAt-arthaprAkaTyAd buddhau sAdhyAyAM ityeSo'rthaH prakramAllabhyata ityarthaH // 88. pakSadharmatvAdyabhAveneti / arthaprAkaTyAddhetoH sakAzAdarthagocarajJAnasya sattvaM sAdhyate mImAMsakaiH / na cArthaprAkaTyasya jJAnena saha pakSadharmatvAdayo hetudharmAH paricchettuM pAryante, kSaNikatvena jJAnasyArthaprAkaTyasamaye pralayaprAptatvAt / nanu yadyapyarthaprAkaTyasamaye vivakSitabuddhikSaNo nAsti, tathApi buddhisAmAnyaM 2. vana' rUti Tu-pa: 1 2. vArthappnavArthaprATyastha' ta -patti: rU. 'tArthaprakriTyao' -pATha: | rUti For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhakkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1012 - > rapyabhAve'pravRtterbuddhivyaktezca tadA'sattvenAbhAvAt tadavyatiriktasya ca sAmAnyasyetara * vyAkya kAraNAt bhAvopalambhakapramANAntargatatvena / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-buddhivyaktezca anumeyAyA: tadA-tasminnanumAnakAle'sattvena hetunA kSaNikatayA'bhAvAt tadavyatiriktasya cabuddhyavyatiriktasya ca sAmAnyasya buddhisAmAnyasyAbhAvAt itarasyApi-vyatiriktasya vyati - anekAMtarazmi che Ama, jyAre pakSadharmatAdi ja anavagata che, tyAre te arthaprAkaTya hetu dvArA, jJAnanuM sattva zI rIte siddha karAya? (eTale arthaviSayaka jJAnanuM anumAna thavuM asaMbhavita che...) ne prastutamAM arthopattinI apramANatA : mImAMsaka anumAnazabdathI amane athapatti kahevI abhipreta che... tethI padArthamAM je jJAtatA UbhI thaI che, te jJAnanAM sattva vinA ghaTI zake nahIM, eTale athapatti dvArA jJAnanuM sattva jaNAI Ave che... (Ama, arthaprAkaTyathI jJAnanuM sattva siddha karavAmAM athaMpatti pramANabhUta che...) syAdvAdI: A vAta paNa yukta nathI, kAraNa ke tame ja pramANa mAno cho : (1) pratyakSa, (2) anumAna, (3) upamAna, (4) zabda, (5) athapatti, ane (6) abhAva... AmAMthI pahelA pAMca pramANone bhAvasAdhaka mAno cho ane abhAvane abhAvasAdhaka mAno cho... (eTale arthapatti to tamArA mate bhAvasAdhaka ja che....) prazna : to zuM thayuM? uttara : have arthaprAkaTya samaye to (kSaNika evA) jJAnano abhAva che, to tenuM sattva sAdhavA, bhAvopalaMbhaka arthapattinI pravRtti zI rIte saMgata thAya? - anumAna vize mImAMsaka AzaMkAno nirAsa - mImAMsaka arthaprAkaTya samaye, anumeya evI vivakSita buddhikSaNa bhale na hoya... (kAraNa ke te to kSaNika che...) paNa buddhisAmAnya to hoI ja zake ne? (kAraNa ke te to nitya che...) eTale tenI sAthe arthaprAkaTyarUpa hetunI pakSadharmatAdi jANI laI, pachI te hetu dvArA virakSita buddhikSaNanuM anumAna na thaI zake ? syAdvAdIH pahelA to e kaho ke, te buddhisAmAnya vivakSita buddhikSaNathI (1) abhinna che, ke (2) bhinna ? e be vikalpo che... (1) jo abhinna mAno, to vivakSita buddhikSaNano nAza thaye, tadabhinna sAmAnyano paNa nAza ................................. ... ... vivaraNam . ............................... bhaviSyatItyAha- 89. tadavyatiriktasyetyAdi yAvad grahaNAditi / ayamabhiprAya:-tabuddhisAmAnyaM vivakSitabuddhikSaNAdavyatiriktaM vyatiriktaM vA iti vikalpayugalakam / tatra yadyavyatiriktamiti pakSa: kakSIkriyate sa na ghaTata eva, vivakSitabuddhikSaNanAze tadavyatiriktatayA tatsAmAnyasyApi vinaSTatvAt, anyathA hyabheda For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1013 anekAntajayapatAkA (paJcamaH syApi tadagrahaNe grahaNAt / (159) iti svAtmanyapi tatsambandhiceSTA'grahe parAva ......... vyAkhyA ........ riktatayA buddhisAmAnyasya tadagrahe buddhi-vyaktyagrahe / kimityAha-agrahaNAt / iti-evaM svAtmanyapi tatsambandhiceSTA'grahe-buddhisambandhiceSTA'grahe sati parAvabodhAya zAstrakaraNa - anekAMtarazmi . tha604... (isata: arthaprAcya samaye te buddhisAmAnyanU 55 // astitva nahIM 23...) vivakSita buddhikSaNano nAza thavA chatAM paNa teno nAza na mAno, to to te beno abheda ja na kahevAya... (abheda na hovAthI ja to, ekanA nAzamAM paNa bIjAnuM astitva rahe che...) eTale pahelo vikalpa to yukta nathI... (2) bhinna mAno, to, 59 (tadagrahe=) buddhivytin| avinA (agrahaNAt=) buddhisAmAnyanuM grahaNa thAya ja nahIM. kAraNa ke gonA grahaNa vinA gotvanI pratIti kadI thatI nathI... ane arthaprAkaTya vakhate to te naSTa thaI gaI hovAthI te buddhivyaktinuM grahaNa karavAno koI upAya ja nathI. to tenA grahaNa vinA buddhisAmAnyanuM grahaNa zI rIte thAya? Ama, buddhisAmAnyanuM grahaNa asaMbhavita ja hovAthI tene laIne paNa, arthaprAkaTyarUpa hetunI pakSadharmatA Adi jANI zakAya nahIM... (eTale ja Atmagata buddhinuM anumAna asaMgata ja thaze...) - mImAMsakamate zAstrakaraNanI ayuktatA (159) uparokta rIte, jayAre potAmAM rahela buddhisaMbaMdhI ceSTAnuM grahaNa paNa asaMbhavita che (arthAt "mArI buddhi AvI che evo bodha paNa jayAre na thato hoya, tyAre bIjAnuM jJAna to zI rIte ................ vivaraNam ...... eva na syAt / atha vyatiriktamaGgIkriyate tarhi buddhivyaktaragrahaNe na gRhyata eva tat / na hi gorapratItau gotvapratIti: kasyApyupajAyate / na ca buddhivyaktergrahaNe kazcidupAyaste sambhavati, arthaprAkaTyakAle buddhevinaSTatvAt / / ___90. buddhisambandhiceSTA'grahe iti / buddhisambandhinyAzceSTAyA agrahe / madIyA buddhirevaM ca svabhAvetyevaMvidhabodhAbhAve ityarthaH / / &......... .......................... 1. 'agrahe'grahaNAt' iti tu vyAkhyAyAm / 2. 'buddhiravyaktagrahe kimityAha' iti Da-pAThaH / 3. pUrvamudrite 'tdgrhe| kimi0' iti pAThaH, atra tu D-prtpaatthH| 4. pUrvamudrite'trAzuddhipracurAH paGktayaH, pazyantu tAH - 'buddhivyatiriktena grahaNe gRhyata eva / tato na hi gocarapratItA gotvapratIti: kasyApyupajAyate / na ca buddhivyatirikte grahaNe kazcidupAyaste saMbhavati, arthaprAkkAlabuddhevinaSTatvAt // ' iti, atra tu N-AdipratAnusAreNa zuddhiM kRtvA vinyastAstAH / 5. 'prAkaTyA[ra]kAle buddhe0 ' iti kh-paatthH| 6. 'bhAvye tyevaM0' iti kha-pAThaH / pUrvamudrite'tra 'madIyA buddhirevaM ca bhavatyevaMvidhavirodhAbhAve ityarthaH' iti pAThasyAzuddhiH, atra N-pratAnusAreNa zuddhiH kRtA / For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikkAra:) vyAkhyA vivaraNa-vivecanasamanvitA 1014 bodhAya shaastrkrnnmyuktmityevmaadinaa''|| (160) sAmprataM yaduktaM 'dvicandrAdivat' ityetannirUpyate / ayaM hi dRSTAnto vartate / asya cAyamartho'bhipretaH-yo'yaM dvitIyacandro'lIkapratibhAsastasya sahopalambhaniyamo vyArahyA che mayuktam, evaM paraparijJAnAsambhavAditi bhAvaH / evamAdinA granthena nirNItametadasmadgurubhiH nitA hetuvavyatA | sAmprataM yaduktaM pUrvapakSagranthai eva-dvicandrAdivaditi nidarzanatvena etannirUpyate / ayaM hi dRSTAnto vartate / asya cAyamartho'bhipreto dRSTAntasya yo'yaM dvitIyacandraH / kiviziSTa ityAha-alIkapratibhAso bahistadabhAvena tasya sahopalambhaniyamo'sti bahizcandreNa / na - anekAMtarazmi ... saMbhave? na ja saMbhave, kAraNa ke potAne jANyA vinA bIjAne jANavuM azakya che. ane bIjAnuM jJAna thayA vinA, bIjAnA bodha mATe zAstranI racanA karavI bilakula yogya nathI... (sAmevALAnuM jJAna thAya, to tenA mATe zuM hitakArI che' - e badhuM jANI, tenA prAyogya zAstranuM karaNa saMgata bane, anyathA nahIM...). A rIte jJAnane svasaMvidita mAnavA mATe, amArA pUrvAcAryoe sacoTa tarko batAvyA che... niSkarSa tethI jo jJAnane parokSa mAnazo, to uparokta doSothI chuTakAro thaze nahIM. eTale jJAnane svasaMvidita ja mAnavuM joIe, ema sthita thAya che.. have prastuta vAta para AvIe - prastutamAM vAta e cAlatI hatI ke, satopalaMbha hetuthI nIla/nIlabuddhino abheda thAya ke nahIM... graMthakArazrIe, te hetuthI to te benA bhedanI siddhi karI batAvI... have advaitavAdIe Apela "divandravatuM dRSTAMtanI samIkSA karAya che - - cija daSTAMtanI samIkSA - (160) pUrvapakSamAM tame je kahyuM hatuM ke "be candranI jema nIla-nIlabuddhino paNa satopalaMbha hovAthI, te baMne eka ja mAnavA joIe." - ahIM tame daSTAMta tarIke "dvicandrano ullekha karo cho, paNa ame tamane pUchIe chIe ke, Ano kayo artha tamane abhipreta che? : sAMbhaLo, AkAzamAM je bIjo candra dekhAya che, te kharekhara to AkAzamAM avidyamAna che. eTale teno pratibhAsa alIka (kamithyA) che.. A alIkapratibhAsarUpa dvitIyacandra ane bAhya vivaraNam ... 91. pUrva pararijJAnAmAMviti | na hyAtmavaijJAte sata para rijJAyata ti | 1-2. 268tame pRche. rU. "yatoDasti' rUti -pAd: I For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1015 anekAntajayapatAkA (pazcama: 'sti / na cAsau tato bhinnaH, bhede vastutvaprasaGgAt / tatazca vijJAnameva tattAdRzaM bAhyArthagrahaNasvabhAvamivAvabhAsamAnamapyabahirgocarameva |evmkhilmev vijJAnamiti / (161) etaccAnAlocitasundaram, tasya bhrAntatvena tathAtvAvirodhAt / bhrAntatvaM ca bAdhakapratyayo - vyAraNyA che cAsau-candrastataH-alIkapratibhAsAd bhinnaH / kuta ityAha-bhede vastutvaprasaGgAd bahidvitIyacandrasya' / na cAsau parasyApi vastvityabhiprAyaH / tatazcetyAdi / tatazca vijJAnameva tattAdRzaM-dvicandrAkAraM bAhyArthagrahaNasvabhAvamiva avabhAsamAnamapi tathApratIteH / kimityAhaabahirgocaraM-bahistasya dvitIyacandramaso'bhAvAt / ayaM bhAvaH-kila parasyApi siddha eva dRSTAntaH / ayamarthopanayaH / evaM dvicandravadakhilameva vijJAnaM bAhyArthagrahaNasvabhAvamiva abahirgocaramiti / atrAha siddhAntavAdI-etaccAnAlocitasundaram-anantaroditam / kathami ... anekAMtarazmi ... (AkAzagata) candra baMneno sahopalaMbhaniyama che, arthAta baMne sAthe ja upalabdha thAya che... (alIkapratibhAsa thAya, tyAre ja be candra dekhAya che...) Ama, saholaMbha hovAthI, (alIkapratibhAsarUpa) bIjA candrane AkAzagata candrathI judo nA manAya, jo tene judo mAno, to te bIjA candrane vAstavika mAnavo paDe ane tethI tene avastu nahIM mAnI zakAya.) eTale kharekhara to, AkAzamAM be candra nathI, paNa bAhyArthagrahaNasvabhAvarUpa jaNAtuM evuM vijJAna ja, bAhyaviSayavinAnuM dvicandrAkAra mAnavuM joIe. he jaino ! AvuM dRSTAMta to tamane paNa siddha ja che... (kAraNa ke be candra vinAnuM evuM jJAna to tamane paNa mAnya che ja...) upanaya : jema dvicandrapratibhAsI jJAna, bAhyArthane grahaNa karavArUpe bhAsita thavA chatAM paNa, bAhyArthaviSayaka nathI, tema badhA ja jJAno vize samajavuM... (arthAt teo bAhyarthane grahaNa karavArUpe bhAsita thavA chatAM paNa bAhyArthaviSayaka na mAnavA...) eTale ja ame kahIe chIe ke, jJAnanA viSaya tarIke bAhyartha mAnavAnI koI jarUra nathI. phalataH jJAnAdvaitavAda ja vAstavika jaNAya che... - bauddhamaMtavyanI anAlocitatA (161) syAdvAdIH tamAruM badhuM kathana na vicArIe tyAM sudhI ja suMdara che, kAraNa ke dvicandra ... vivaram ... 92. parasthApita | mAryasya | 1. pUrvamudrite 'candrasyApi vastvabhiprAyaH' iti pAThatruTiH, atra D-pratena pUrtiH kRtA / 2. 'etadapyA' iti ka pati: | For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 1016 -> palabdherdoSajatvena sakalalokasiddhatvAt tadanubhava eva tathApratIte: / ( 162 ) evaM tadbalAt tajjAtIyAnAmeva tattvavyasthApanaM yuktam, na tu sAmAnyena sarveSAm, atiprasaGgAt / na hi *dhyAhyA tyAha-tasya-dvicandravijJAnasya bhrAntatvena hetunA tathAtvAvirodhAt-abahirgocaratvAvirodhAt / bhrAntatvaM ca tasya bAdhakapratyayopalabdheH timirApagamena / etatsthirIkaraNAyaivAha-doSajatvena timiramadhikRtya sakalalokasiddhatvAt dvicandrajJAnasya tadanubhava eva dvicandrAnubhava eva sati taimirikasyApi tathApratIte:-doSajatvena pratIteH pratItizca cikitsAkaraNagamyA / evaM ca kRtvA tadbalAt-dvicandrajJAnabalAt tajjAtIyAnAmeva bhrAntAnAM tattvavyavasthApanaM yuktaM saadhrmysiddheH / na tu sAmAnyena sarveSAM-jJAnAnAm / ta tyAnna-atiprasannAt / namevAha na ddI * anekAMtarazmi pratibhAsI jJAna to bhrAnta che, eTale te bAhyArthane viSaya na kare e to barAbara ja che, emAM koI virodha nathI... (paNa tene laIne yathArthajJAnanI paNa bAhyArthaviSayatAno apalApa karavo te samucita nathI...) pahelA ApaNe e joIe ke, dvicandrapratibhAsI jJAna bhrAnta kema che ? juo, timiraroganA kAraNe AkAzamAM be candro dekhAya che, A jJAna bhrAnta-bhramaNArUpa ja mAnavuM joIe, kAraNa ke timi22oga dUra thaye tenA bAdhaka jJAnano sAkSAtkAra thAya che (pachI tene be candranuM jJAna maTI eka candranuM jJAna thAya che...) ane tethI te jJAna bAdhya bane che, AvI bAdhyatA yathArthajJAnanI asaMbhavita hovAthI, te jJAna bhramarUpa ja siddha thAya che. A ja vAtane sthira karavA kahe che ke - dvicandrapratibhAsI jJAna timiradoSathI ja janma che, evuM sakalalokane pratItisiddha che... are ! be candranA anubhava vakhate, timiradoSavALA vyaktine potAne paNa tevI pratIti thAya che ke - timiradoSanA kAraNe ja mane be candranuM jJAna thAya che. '' - AvI pratIti hovAthI ja to, te vyakti, timiradoSane dUra karavA cikitsA kare che... eTale te jJAna doSajanya ja che ane tethI ja te jJAna bhrAnta che... AvuM bhrAntajJAna bAhyArthane viSaya na kare e yogya ja che. (162) tethI tAtparya e ke, AvA dvicandrapratibhAsI bhrAntajJAnanA sAmarthyathI, tevA samAnajAtIya bhrAntajJAnonI ja tattvavyavasthA karavI yogya che, kAraNa ke tenuM sAdharmI teonI sAthe ja che.. eTale dvicandrajJAnanuM dRSTAMta laIne, tenA samAnajAtIya rajatapratibhAsAdinI bAhyArthaviSayatAno nirAsa karavo yogya che... paNa sAmAnyathI badhA ja jJAnonI tevI (=bAhyArtha viSayatAnA nirAsarUpa) vyavasthA karavI yogya nathI... bauddha : paNa tene laIne badhA ja jJAnonI tevI vyavasthA karavAmAM vAMdho zuM ? For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (paTTama: grAhyAkArAdimad vijJAnamanubhUyata iti tattatsvabhAvatayA sarvasyaiva tathAvidhatvakalpanaM nyAyopapannaM buddhavijJAnAnAmatathAvidhatvAt / (163) na cedamatathAvidhatvamamISAM taditarebhyo bhaidakabhedamantareNa, nyAyato'nupapatteH (164) pRthagjanavijJAnAnAmapi pramANa 1017 < * vyArabA tyAdinA / na hi grAhyAkArAdimat, 'Adi' zabdAt grAhakAkAraparigrahaH, vijJAnamanubhUyata iti kRtvA tattatsvabhAvatayA kAraNena sarvasyaiva - vijJAnasya tathAvidhatvakalpanaM-grAhyAkArAdimattvakalpanaM nyAyopapannam / kathaM nopapannamityAha- buddhavijJAnAnAM parapakSe'pi tathAvidhatvAMt, agrAhyAkArAdimattvAdityarthaH / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-na cedamityAdi / na cedamatathAvidhatvam-anantaroditamamISAM - buddhavijJAnAnAM taditarebhyaH - grAhyAkArAdimadvijJAnebhyaH sAzAt mela meT-mevavizeSamantona-vinA| ta tyAha-cAyatonu5patte:, atathA * anekAMtarazmi syAdvAdI : are ! to to atiprasaMga e Avaze ke, koI eka jJAna grAhya-grAhakAkAre anubhavAtuM hovAthI, tene laIne buddhavijJAnAdi tamAma jJAno grAhya-grAhakAkArarUpa mAnavA paDaze ! (paNa tame to tevuM mAnatAM nathI...) bhAvArtha : bauddha, chadmasthanuM jJAna grAhya-grAhakAkArathI kaluSita mAne che ane buddhanuM jJAna grAhyagrAhakAkArathI akaluSita zuddhabodharUpa mAne che... eTale he bauddha ! koI eka vijJAna grAhya-grAhakAdivALuM anubhavAya, teTalA mAtrathI tevA svabhAve badhA ja jJAnone grAhya-grAhakAdivALuM mAnavuM nyAyasaMgata nathI, kAraNa ke tevuM to tame nathI mAnatAM... zuM tame buddhavijJAnane grAhya-grAhakAkArAdivALuM mAno cho ? nathI ja mAnatAM... to jema tame, eka vijJAnathI samAnajAtIya ja chadmastha vijJAnanI grAhya-grAhakAkArarUpa tattvavyavasthA mAno cho, tema bhrAntavijJAnathI paNa, sajAtIya bhrAntajJAnonI ja (bAhyArthaviSayatAnA nirAsarUpa) tattvavyavasthA mAnavI joIe, badhA vijJAnonI nahIM... sAra : eTale yathArthajJAno to bAhmArthaviSayaka siddha thaze ja ane tethI teonA viSaya tarIke bAhya padArthanI paNa nirbAdha siddhi thaze... (mATe bAhyArthano apalApa ucita nathI...) * bhedaka tarIke bAhvArthanI sacoTa siddhi (163) pahelI vAta e ke, chadmasthapuruSa evA ApaNA jJAna karatAM buddhavijJAnanI atathAvidhatA (=visadazatA) te bhedakavizeSa vinA na thAya... (Azaya e ke, jo te beno koI bhedaka hoya, to ja sAmAnyajJAna karatAM buddhajJAnanI visadezatA saMgata thAya...) bauddha : bhedaka vinA paNa, buddhajJAnanI visadazatA na manAya ? syAdvAdI : nA, kAraNa ke tevuM mAnavuM nyAyasaMgata nathI. juo, tame zuddhabodha ja eka vAstavika 6. 'mevam, me60' kRti -pATa: I 2. 'tvAt brAhya.' kRti 3-pAna: / For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1018 tadAbhAsAbhyupagamAt, tatrApi saMvAdijJAnajanakAnAM taditarebhyastathaiva bhedAt, bhedakamantareNa samAnabhedahetumAtrAt tathAbhedAsiddheH, atiprasaGgAditi / evaM dvicandretarAdi vyArahyA vidhatvasya, samAnahetUnAmasamAnatvAyogAdityarthaH / samAnaM ca bodhamAtraM paranItyA sarvavijJAnahetustadaparAbhAveneti bhAvanIyam / tathA pRthagjanavijJAnAnAmapi-grAhyAkArAdimatAM pramANatadAbhAsatvAbhyupagamAt kAraNAt / evaM ca tatrApi-pRthagjanavijJAnasamudAye saMvAdijJAnajanakAnAM pramANAnAM taditarebhyaH-tadajanakebhyaH pramANAbhAsebhyaH sakAzAt / kimityAha-tathaivatattadAbhAsatayA pRthagjanabuddhavijJAnavad bhedAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-bhedakaM-vastvantaramantareNa samAnabhedahetumAtrAdeva-kevalAt tathA-jAtibhedena bhedAsiddheH / asiddhizca atiprasaGgAt, buddhavijJAnAnAmapi jAtibhedaprasaGgeneti / evaM dvicandretarAdivijJAnAnAmapi a anekAMtarazmi che tattva mAno cho te sivAya bIjuM koI tattva nahIM. eTale tamArA mate chadmasthajJAna ane buddhajJAna baMneno zuddhabodharUpa eka ja hetu banaze, arthAt baMne samAnahetuka banaze. e samAnahetuvALA padArtho paraspara samAna ja hovAnA, teomAM asamAnatA-visadazatA hoI zake nahIM. Ama jJAnAdvaitavAdImate baMnenI visazatAno vilopa thAya che. (te visadezatAnI saMgati karavA, bhedaka tarIke bAhyArtha mAnavo ja rahyo...) (164) bIjI vAta, grAhya-grAhakAkArathI kaluSita, ApaNA lokonAM chabasthajJAnomAM paNa puSkaLa taratamatAo che, kAraNa ke tame (1) keTalAka jJAno saMvAdijJAnane utpanna karanAra hoI pramANarUpa mAno cho, ane (2) keTalAka jJAno saMvAdijJAnane utpanna karanAra na hoI apramANarUpa (=pramANAbhAsarUpa) mAno cho. to chadmastha-buddhavijJAnanI jema, ahIM paNa (chabasthalokonA jJAnomAM paNa) pramANAbhAsa (saMvAdIjJAna ajanaka) jJAno karatAM, prAmANika (saMvAdijJAnajanaka) jJAnono bheda che...paNa A bheda, jJAnathI alaga vastunA astitva vinA asaMgata che.. bauddha : zuM hetabhedathI teono bheda na thAya? syAdvAdIH paNa tame to zuddhabodharUpa eka ja tattva mAnatA hovAthI, tamArA mate te baMnenA hetuo samAna che... eTale judA-judA samAna hetumAtrathI, teonI visaTezatA thavI siddha nathI. (tAtparya e ke, samAnahetuthI vyaktibheda hoI zake, jAtibheda nahIM, arthAt be vijAtIya kAryotpatti na thAya..) jo mAno, to atiprasaMga e Avaze, ke buddhavijJAnomAM paNa paraspara vijAtIyatArUpa bheda 2. pUrvamukite "mAna' kRti pAThaka, atra tu D-pratipATha: I For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1019 anekAntajayapatAkA (pagnama: ** vijJAnAnAmapi bhedako bhedaH samabhyupagantavyaH / sa ca bhaidako'rtha evAstu, kimanyena svahetuparamparAjanitahetubhedinA kalpitena ? (165) bodhamAtratattvavAdino'sya pradIrghaparamparAyAmapi tanmAtrAtirekeNa vizeSAsiddhito'bhidhAnamAtratvAditi / (166) arthastu vyArahyA . bhedakaH kazcid bhedaH samabhyupagantavyo yena tAni tadanyebhyo buddhAdivijJAnebhyo bhidyanta iti / sa ca bhedakaH-bhedaH artha eva astu bAhyaH, kimanyena svahetuparamparAjanitahetubhedAdinA kalpitena ? 'Adi'zabdAd vAsanAzaktyAdigrahaH / kimiti tatkalpanA'yuktetyAha-bodhamAtratattvavAdinaH-vAdinaH asya-svahetuparamparAjanitahetubhedAdeH pradIrghaparamparAyAmapi satyAM tanmAtrAtirekeNa-bodhamAtrAtirekeNa vizeSAsiddhitaH kAraNAdabhidhAnamAtratvAdasyeti / - anekAMtarazmi mAnavo paDaze, kAraNa ke judA judA buddhapuruSonI jJAnavyaktio paNa judI judI ja che ane to temanI paNa vijAtIyatA thAya ja... paNa tame to tevuM mAnatA nathI... (bauddho, dareka buddhonAM jJAno, grAhya-grAhakAkArathI rahita zuddhabodharUpe samAna mAne che, eTale teonI visadazatA asvIkRta che... to jema ahIM visazitA svIkRta nathI, tema pramANa-pramANAbhAsa aMge paNa samajavuM... arthAt teonI visadazatA paNa siddha thAya nahIM...) sAra : A pramANe (1) dvicandraviSayaka bhrAntajJAna ane abhrAntajJAna, (2) chadmasthajJAna buddhajJAna, (3) pramANa/pramANAbhAsa... A badhA visadaza jJAnono bheda karanAra koI vastu mAnavI ja rahI, ke jethI te jJAnonI potAnA vijAtIyajJAnothI visadazatA sAbita thAya... to e bhedaka tarIke, ghaTAdirUpa bAhya padArtha ja thAo. (te bAhya padArtha ja te te vijJAnono bheda karaze...) te sivAya (1) potAnI hetuparaMparAthI thayela hetubheda, (2) vAsanAzakti... e badhAnI bhedakarUpe kalpanA karavAthI zuM? (165) bauddhaH paNa teonI te rUpe kalpanA karavAmAM ayukta zuM? (Azaya e ke, te vijJAnonA bodharUpa hetuo judA judA che. A hetubheda te eNnAdisiddha hetuparaMparAthI thAya che. to A hetubhedathI ja vijJAnono bheda mAnI laIe to? athavA to te te vyaktimAM rahela judI judI vAsanAzaktithI ja te vijJAnano bheda mAnI laIe to? Ama, bhedakarUpe hetubhedAdi mAnavAmAM ayukta zuM?) syAdvAdI : juo, tame zuddhabodhamAtrane ja tattva tarIke kahenArA cho, eTale tamArA mate to, potAnI hetuparaMparAthI thayela te hetubheda AdinI lAMbI paraMparA paNa mAtra zuddhabodharUpa che, te sivAya temAM koI evI vizeSatA ja siddha nathI, ke je vijJAnono bheda karAve... ja te hetubheda potAnA pUrva haturbhadathI siddha che ane pUrva hetubheda paNa potAnA pUrva hatubhedathI siddha che - ema anAdisiddha hetuparaMparA samajavI... 2. "medrArtha' rUti va-pAta: For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thavA:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1020 - > satkSayopazamAdimato'bhrAntajJAnaheturitarasya tu viparyayaheturiti na kiJcidatrAvadyam, lokasamayasiddhatvAt / (167) Aha-Antarahetoreva tadbhedAbhyupagame ko doSaH ? nanu na - vyAdhyAM arthastu bAhyaH satkSayopazamAdimataH puMsaH, 'Adi'zabdAt sAMtodayAdigrahaH, abhrAntajJAnahetuH-ekacandrAdijJAnahetuH; itarasya tu-asatkSayopazamAdimataH viparyayahetuH-dvicandrAdijJAnaheturiti-evaM na kiJcidatrAvacaM-pApam / tathAhi-naikacandrAdivyatirekeNa kRSNakSapAdau dvicandrajJAnodaya ityapAlocanIyamiti na kiJcidatrAvadyam / kuta ityAha-lokasamayasiddhatvAt / AhaAntarahetoreva sakAzAt tadbhedAbhyupagame-dvicandrAdijJAnabhedAbhyupagame, prakramAd buddhAdi anekAMtarazmi eTale hetubhedAdithI vijJAnabhedanuM kathana mAtra bolavA pUratuM ja che... (tenAthI koI vAstavika tattvavyavasthA thaI zake nahIM...) padArthanAM astitvamAM vijJAnabhedanI saMgati (166) prazna : padArthanuM astitva mAno, to zuM vijJAnabheda ghaTI jAya ? uttaraH hA, kAraNa ke padArtha be rIte kAraNa bane che: (1) sat kSayopazama, sAtAvedanIya karmano udaya AdivALA pramAtAne, te artha, ekacandrAdinAM jJAnarUpa abhrAntajJAnanuM kAraNa bane che, ane (2) asat (kamithyA) kSayopazamavALA, asatAvedanIyanA udayavALA pramAtAne, te artha, be candrAdinAM jJAnarUpa bhrAntajJAnanuM kAraNa bane che... Ama, artha ja, sAmagrIbhede bhrAntaabrAntarUpa vijAtIya jJAnonuM kAraNa bane che... prazna : paNa A baMne jJAnamAM arthanI kAraNatA zI rIte jaNAya? uttara : juo, (1) candranAM astitva ja ekacandranuM jJAna thavuM to pratItisiddha che, ane (2) be candranuM jJAna paNa candranAM astitva ja thAya che, te vinA nahIM.. eTale ja to (kRSNakSapA) amAsanI rAtrimAM be candranuM jJAna thatuM nathI... Ama, artha sAthe, baMne jJAnano anvaya - vyatireka hovAthI, arthanI kAraNatA vAstavika che. tethI ahIM koI doSano avakAza nathI... phalataH vijJAnabhedanuM kAraNa artha hovAmAM koI kSati nathI, kAraNa ke te vAta loka-zAstrathI siddha che... (lokamAM arthathI ja te be jJAno thatAM dekhAya che ane zAstromAM paNa tevuM ja jaNAvyuM che..) ne AMtarahetuthI vijJAnabhedamAM paNa bAlArthasiddhi (167) bauddhaH artha vinA paNa, mAtra AMtara (=aMdara rahela) vAsanArUpa hetuthI ja, buddhavijJAna karatAM te be candrAdiviSayaka jJAnano bheda mAnI laIe to? temAM doSa zuM? (Azaya e ke, 2. sAtavenIyA 3ddhiprada: | 2. "tvata kAntara' ta -paTi: I For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1021 anekAntajayapatAkA (pajhama: kazcit, api tu bAhyArthasiddhireva / bodhamAtrasvatattvAni hi sarvacittAni, na tadatiriktaM bhedakamiti tanmAtranibandhanatvAd vijAtIyabhedAsiddheH, asya cAnubhavasiddhatvAt tadbhedApAdakaM tatkAluSyakAri vastu sat karmAGgIkartavyam, (168) anyathA buddhasyeva prabhUtabuddhAnAM vA svarUpabhede'pi cittamAtrAd bhrAntetarabhedAbhAva iti bAhyArthasiddhiH / che, vyArahyA che jJAnebhyaH, ko doSa iti ? etadAzaGkayAha-na kazcidanyaH, api tu bAhyArthasiddhireva / kathamityAha-bodhamAtrasvatattvAni-bodhamAtrasvalakSaNAni yasmAt sarvacittAni, na tadatiriktaMbodhAtiriktaM bhedakaM vastu iti-evaM tanmAtranibandhanatvAt-bodhamAtranibandhanatvAt vijAtIyabhedAsiddheH grAhyAkArAdimattvena asya ca-vijAtIyabhedasya anubhavasiddhatvAt hetoH / kimityAha-tadbhedApAdakaM-vijAtIyabhedApAdakaM buddhavijJAnebhyaH, pRthagjanavijJAnAnAmiti prakramaH / tatkAluSyakAri-bodhamAtrakAluSyakAri vastu sat-aparikalpitaM karmAGgIkarttavyaM jJAnAvaraNIyAdi; anyathA-tadanabhyupagame buddhasyeva kasyacidekasya prabhUtabuddhAnAM vA santAnabhedena svarUpabhede'pi sati vyaktyapekSayA cittamAtrAt kevalAt bhrAntetarabhedAbhAvaH bodhamAtrA anekAMtarazmi .. ApaNAmAM evo AMtara doSa rahelo che, ke jethI ApaNane ja be candrAdinuM jJAna thAya che, buddhane nahIM... Ama AMtaradoSathI ja, chabasthajJAna ane buddhajJAnano bheda mAnI laIe to?) syAdvAdIH temAM koI doSa nathI, paNa tevuM mAnavAmAM to bAdhArthanI ja siddhi thaze. te A rIte - tamArA mate chabastha jJAna-buddhajJAnAdi tamAma jJAno mAtra zuddha bodharUpa che, bAkI te zuddhabodhathI alaga, koI ja bhedaka vastu nathI... Ama (koI ja bhedaka na hovAthI) zuddhabodha mAtra to sarvatra samAnarUpe kAraNa hovAthI, grAhya-grAhakAkArAdi rUpe vijAtIyajJAnonI siddhi thaze nahIM... (Azaya e ke, chadmasthajJAna grAhya-grAhakAkAravALuM che ane buddhajJAna tenAthI rahita che - Ama, baMne jJAna vijAtIya che. paNa jo baMnenuM kAraNa zuddhabodharUpe samAna hoya, to teonI vijAtIyatA siddha thAya nahIM...) paNa buddhajJAna karatAM chabasthajJAnonI vijAtIyatA to anubhavasiddha che... to te buddhajJAna karatAM chabasthajJAnono vijAtIyabheda karanAra koNa ? to e mATe mAnavuM ja rahyuM ke, 'karma' nAmanuM eka tattva che, te vastusat (=pAramArthika) che ane te ja chadmasthane thatAM dareka bodhane kaluSita karanAra che. A karma jJAnAvaraNIya AdirUpe ATha prakAre che. ane vijJAnathI atirikta, AvuM karmatattva svIkAravAthI to, bAhyarthanI siddhi thaze ja. (168) bauddha H (anyathAka) jo AvuM karmatattva na mAnIe to? syAdvAdIH to to brAnta-abrAntano bheda ja nahIM rahe... juo, koI eka buddha ke ghaNA buddho - te badhAnI jJAnasaMtAna judI judI che ane eTale ja vyaktinI apekSAe teonuM svarUpa juduM juduM che... For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA iyaM caikamarthato'sakRduktaivAbhiniviSTastvatra para iti paunaHpunyenocyate // (169 ) evaM svapnanijJAnamapi jAgradvijJAnavijAtIyam, Avilabodhavad, bhUyastathAdarzakatve'pi svamithyAtvAvasAyahetuH pravRttinivRttikRdAvidvadaGganAdisiddhamanubhUta * bALA 8. vizeSAt iti - evaM bodhAd bhinnakarmabhAvena bAhyArthasiddhiH / paribhAvanIyametat iyaM cabAhyArthasiddhiH evam-uktanItyA'rthataH - sAmarthyena asakRduktaivehaiva granthe'bhiniviSTastvatrabodhamAtratattvavAde para iti kRtvA paunaHpunyena ucyate bAhyArthasiddhiH || evaM svapnavijJAnamapi jAgradvijJAnavijAtIyam / kiMviziSTamityAha - AvilabodhavataspaSTabodhavad bhUyastathAdarzakaM - prAyaH punastathAdarzakaM yathA sakRd dRSTamiti kvacid darzakatve'pi dvistathA svapnadarzane svamithyAtvAvasAyahetuH prabuddhavijJAnatastathopalabdheH pravRtti - ... anekAMtarazmi 1022 Dv> chatAM paNa, te tamAma jJAnasaMtAno zuddhabodharUpa hoI, jema teomAM bhrAnta-abhrAntano bheda nathI, tema chadmasthajJAna ane buddhajJAna paNa bodharUpe avizeSa (=samAna) hovAthI, svarUpabheda hovA chatAM paNa, teono bhrAnta-abhrAntarUpe bheda nahIM rahe ! tethI, chadmasthajJAnanI grAhya-grAhakarUpe bhrAntatA ane buddhajJAnanI abhrAntatA - ema teono bheda siddha karavA, vijJAnathI atirikta 'karma' tattva to mAnavuM ja paDaze ane eTale to bAhyArthanI siddhi thaze ja... A bAhyArtha siddhi, uparokta paddhatie, A ja graMthamAM anekavAra kahI dIdhI che, to paNa bauddha ! tame zAnAdvaitavAdano abhiniveza pakaDI vyAmUDha thaI gayA cho, eTale ja amAre pharI-pharI bAhyArthasiddhi kahevI paDe che... meM svapnAdijJAnathI paNa bAhyArthasiddhi * (169) svapnadazAmAM thatuM jJAna te jAgRtadazAmAM thatAM jJAnathI vijAtIya che... te svapnavijJAnanuM svarUpa A pramANe che - (1) aspaSTa bodhavALuM ... (viSayAkArano jemAM spaSTa bodha nathI..) (2) potAnI mithyApaNAne jaNAvavAnuM kAraNa... koI vastu ekavAra svapnamAM dekhAyA bAda, pharI bIjIvAra svapnamAM dekhAya che. eTale svapnavijJAna, pharI ghaNIvAra potAnA mithyA viSayane batAvanAra che. prazna H Ama, jo svapnajJAnanA viSayano ghaNIvAra bodha thato hoya, to to tene yathArtha mAnI levuM joIe ne ? (yathArthatA vinA tenA viSayano bodha ghaNIvAra zI rIte saMbhavita bane ?) 6. 'hetupravRtti.' kRti -pATa: I 2. 'arzavaM' kRti 3-pAi: I For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1023 anekAntajayapatAkA (pagnama: dRSTAdinimittaM bhrAntameva / (170 ) na tannidarzanAt tadvijAtIyamapi sarvaM tathA bhavitumarhati / - vyArahyA che nivRttikRt-pravRttinivRttikaraNazIlaM tataH pravRttyasiddheH AvidvadaGganAdisiddhaM svapnavijJAnamevambhUtamanubhUtadRSTAdinimittam, "aNuhUyadiTThaciMtiasuapaMgaivigAradevayAe'vA / sumiNassa nimittAiM puNNaM pAvaM ca NAbhAvo // " ~ anekAMtarazmi ... uttara : juo, bhale te potAnA viSayane anekavAra batAvato hoya, to paNa te mithyA ja che, kAraNa ke jAgyA bAda vyaktine spaSTa jJAna thAya che ke - "mAruM svapnajJAna brAnta-mithyA che ane eTale ja tenA viSayanI mane prApti Adi na thaI" - AvA jAgRtavijJAnathI jaNAya che ke, svapnajJAna yathArtha nathI, paNa mithyA ja che. eTale svapna vijJAna, potAnA viSayanI prApti na karAvavA dvArA, pote ja potAnuM mithyApaNuM jaNAve che. Ama svapnavijJAna, svamithyAtvajJAnanuM kAraNa che. (ahIM paMktino zabdArtha e ke, svapnajJAna, punaH punaH tevuM dekhAya to paNa "A mithyA che' evo ja avasAya-bodha karAve che. je sAmAnyajJAnamAM nathI hoto...). (3) pravRttinI nivRtti karanAra... svapnajJAna thaye, te svapnajJAnanA AdhAre, koI paNa vyakti te vastu vize pravRtti karato nathI, eTale ja te svapnavijJAna pravRttine aTakAvanAra che. (4) anubhUta-daSTAdine kAraNe thanAra... anubhaveluM hoya, dekheluM hoya, vicAreluM hoya - te badhA svapnajJAnanuM kAraNa che. eTale te badhA kAraNothI - svapnavijJAnanI utpatti thAya che... A bAbata jinabhadragaNi kSamAzramaNe batAvI che - (1) anubhaveluM, (2) dekheluM, (3) vicAreluM, (4) sAMbhaLeluM, (5) prakRtivikAra, (6) devatA, (7) sajaLa pradeza, (8) puNya, ane (9) pApa... A badhA svapnajJAnanAM nimitto che, eTale vastuno sarvathA abhAva nathI..." (vizeSAvazyakuMbhASya - 1703) vivaram ja 93. upUvA rUti / anUpa: saMgano veza: // ja "strIna-manana-vinsepanAvinyADanumUtaM svane dRzyate, rUtyanukUtoDa: vanasya nimittam | athavA, riturgaadiko'nydaa dRSTo'rthastannimittam / vicintitazca priyatamAlAbhAdiH / zrutazca svarga-narakAdi / tathA, vAtapittAdijanitaprakRtivikAraH svapnasya nimittam / tathA, anukUlA pratikUlA vA devatA tannimittam / tathA, puNyamiSTasvapnasya nimittam, pApaM cAniSTasya tasya nimittam, na punarvastvabhAvaH / ..." iti vizeSAvazyaka0 maladhAri0 TIkAyAm zlo0. 1703 / 2. dUti sujhaM' ta -paDhi: | 2. 'pathaviIRvayApUrva' rUti -paDhi: 1 rU. chIyA-anumUdraSTacintitshrutkRtivikaardevtaa'nuupaaH / svapnasya nimittAni puNyaM pApaM ca nAbhAvaH // 4. 'aNUpA' iti ca-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1024 na ca tadapi cittamAtrodbhavam, buddhAdInAmasambhavAt, api tu karmAvilacittajameva / na nA cAraDyA ... ___ityAdivacanAdata evambhUtametad bhrAntameva / na tannidarzanAt-svapnavijJAnodAharaNena tadvijAtIyamapi-jAgradvijJAnaM sarvaM tathA bhavitumarhati-bhrAntaM bhavitumarhati / na ca tadapisvapnajJAnaM cittamAtrodbhavam / kuta ityAha-buddhAdInAmasambhavAt svapnavijJAnasya, api tu karmAvilacittajameva svapnavijJAnam anyacca bhrAntaM na tato'pi-svapnavijJAnAt na bAhyArtha ....... anekAMtarazmi ..... bhAvArtha svapnajJAna nimitta vinA na thAya, svapna thavAmAM aneka nimitto che. te A pramANe - (1) snAnabhojana-vilepanAdi pUrve anubhavelI vastu svapnamAM jaNAya che, temAM pUrvAnubhava nimitta che, (2) hAthI-ghoDAdi pUrvadaSTa vastu svapnamAM dekhAya che, temAM pUrvadarzana nimitta che, (3) strI Adi ciMtavela padArtha dekhAya che, temAM pUrvaciMtana nimitta che, (4) svarga-narakAdi sAMbhaLela padArtha jaNAya che, temAM pUrva-zravaNa nimitta che, (5) vAta-pita ane kapha e prakRtinA vikArathI (=viSamatAthI) svapna dekhAya, temAM prakRtivikAra nimitta che, (6) jaLavALA bhInA-ThaMDA pradezamAM ghaNA svapno dekhAya, temAM sajaLa pradeza nimitta che, (7) anukULa-pratikUla devatAnAM nimitte svapno Ave, temAM devatA nimitta che, (8-9) puNyathI iSTasvapna ane pApathI aniSTasvapna Ave, temAM puNya-pApa nimitta che.. TUMkamAM, svapnavijJAna daSTAdi nimittothI thanAra che... (5) AvuM svapnavijJAna bhrAnta che, kAraNa ke teno viSaya vAstavikapaNe tyAre hoto nathI, eTale te viSaya vinA paNa vastuno prakAza kare che... AvA svarUpavALuM svapnavijJAna, vidvAnathI laIne aMganA sudhInA badhA jIvone saMvedana-siddha che... (170) AvA svapnajJAnanuM daSTAMta laI tenA sajAtIya jJAnonI ja brAntatA vyavasthApita karI zakAya, tenAthI vijAtIya evA jAjhazAbhAvI yathArthajJAnonI nahIM... (jo vijAtIyanI paNa vyavasthA mAno, to tamArA kathanathI viparIta paNa siddha thaI zake, arthAt jAgRtajJAnane laIne svapnajJAnanI paNa yathArthatA siddha thAya... anumAnaprayoga - "sarve pratyayaH abrAntA: pratyayatvAn nAprazAmavipratyayavat ' ) - have prastuta vAta para AvIe - vivaram ... 94. ucakya brAntamati ! macapa ca bhrAnta jJAnuM mRtRchAvazovara tapa vinaMcittjmev / vRttikRtA sukhAvabodhAya sUtranirapekSamuktamiti / / 2. "anyatvazrantimiti' ta va-pATha: | For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1025 anekAntajayapatAkA (pazcama: tato'pi na bAhyasiddhirityavahitairbhAvanIyam // (171) itazca bAhyArthasiddhiH, vijJAnamAtrasyaivAyogAt, vikalpAnupapatteH / vijJAnaM hi grAhyarUpaM vA syAd grAhakarUpamubhayarUpamanubhayarUpam, prakArAntarAsambhavAt / (172 ) tatra grAhyarUpatve sakalavijJAnAnAmeva rUpAntarAbhAvAdekasvabhAvatvAd ............................................ vyArahyA che siddhiH, kintu bAhyArthasiddhireva karmAvilacittajatvena tdbhinnkrmsiddherityvhitairbhaavniiymiti ||. abhyuccayamAha itazca bAhyArthasiddhirityAdinA / kathamityAha-vijJAnamAtrasyaivakevalasya ayogAt / ayogazca vikalpAnupapatteH / enAmevAha-vijJAnaM hi grAhyarUpaM vA syAdekAntena grAhakarUpamubhayarUpamanubhayarUpaM veti vikalpA etAvata eva, prakArAntarAsambhavAt / kiJcAtaH ? sarvathA'pi doSa ityetadAha tatretyAdinA / tatra grAhyarUpatve vijJAna * anekAMtarazmi che te svapnavijJAna cittamAtrathI ja utpanna thayela nathI, kAraNa ke jo cittamAtrathI (=bodhamAtrathI) ja utpanna thatuM hoya, to to buddhapuruSone paNa svapnajJAna thavuM joIe (kAraNa ke citta to teomAM paNa raheluM che...) paNa teone to thatuM nathI.. eTale mAnavuM ja rahyuM ke, svapnajJAna mAtra cittathI nahIM, paNa karmayukta cittathI thAya che... (A karmo buddhamAM nathI, eTale ja teone svapnajJAna thatuM nathI...) A rIte, (1) mRgatRSNAviSayaka, (2) rajataviSayaka Adi bIjA paNa bhrAnta jJAno, karmayukta cittathI ja mAnavA joIe... (A vAta sUtramAM nathI, paNa sukhAvabodha mATe vyAkhyAkAre batAvelI che...) basa, to A karmayukta cittamAM 'karma" tarIke, jJAnathI atirikta bAhyarthanI ja siddhi thaze... eTale svapnavijJAnathI paNa bAhyarthanI siddhi thAya ja, evuM sAvadhAna thaIne vicAravuM... vijJAnamAtratAno ayoga - (171) graMthakArazrI, bAhyarthanI siddhi mATe hajI eka yukti Ape che. juo - mAtra zuddhabodharUpa vijJAna asaMgata che, eTale paNa bAhyarthanI siddhi thAya che... prazna : mAtra zuddhabodha kema asaMgata che? uttara : kAraNa ke te vize vikalpo ghaTatA nathI. te A pramANe - te zuddhabodharUpa vijJAna tame kevuM mAno cho, (1) grAhyarUpa, (2)grAhakarUpa, (3) ubhayarUpa, ke (4) anubhayarUpa? AmAMthI eke vikalpo saMgata thatA nathI. For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... dhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1026 grAhakavijJAnA-nupapatteH grAhyarUpatvAyogAt nimittAbhAvAdatiprasaGgApattestadabhAvaprasaGgataH pratItyAdri-vIthA | - vyArahyA syaikAntike kimityAha-sakalavijJAnAnAmeva aNvAdirUpavad rUpAntarAbhAvAt / abhAvazca ekasvabhAvatvAt / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-grAhakavijJAnAnupapatteH / yadyevaM tataH kimityAha-grAhyarUpatvAyogAt / ayogazca nimittAbhAvAt, sambandhyabhAvAdityarthaH / tadabhAve'pi grAhyarUpatvAbhyupagame'tiprasaGgApatteH-grAhakarUpatvApattyA tadabhAvaprasaGgataH-grAhyarUpatvAbhAvaprasaGgataH / kimityAha-pratItyAdibAdhA ubhayAbhAvena / 'Adi'zabdAt tadabhyupagamagrahaH // ... anekAMtarazmi . prathama vikalpanI asaMgatatA na (172) (1) vijJAnane jo ekAMte grAhyarUpa mAnazo, to to badhA ja vijJAno mAtra grAhyarUpa ja raheze, kAraNa ke jema paramANu AdimAM mAtra eka rUpa che, tema te vijJAna paNa ekasvabhAvI hovAthI temAM paNa mAtra eka ja rUpa raheze. have e e eka rUpa tarIke jo grAhyarUpa mAno, to te sivAya temAM bIjuM koI ja rUpa na hovAthI, te vijJAnanI grAhakarUpatA asaMgata thaze... (Azaya e ke, dareka vijJAna ekasvabhAvI che, eTale jo teone grAhyasvabhAvI mAno, to to koI paNa vijJAna grAhakasvabhAvI nahIM rahe... arthAt jJAna/arthanuM grahaNa karanAra koI vijJAna nahIM rahe...) praznaH grAhaka vijJAna na rahe to vAMdho zuM? uttara : are ! to to te vijJAnanI grAhyarUpatA paNa na ghaTe, kAraNa ke tenA grAhya tarIke vyapadeza tyAre ja thAya, ke jayAre koI tenuM grahaNa karanAra hoya... (eTale grAhakarUpa saMbaMdhI-nimittane laIne, teno grAhyarUpe vyapadeza thAya che.) paNa uparokta rIte jayAre koI grAhaka ja nathI, tyAre tenI grAhyarUpatA paNa na ja ghaTe... prazna : jo grAhaka vinA paNa, tene grAhyarUpa mAnIe to ? uttara : are ! nimitta na hovA chatAM paNa, jema tame grAhyarUpa mAno cho, tema tene grAhakarUpa mAnavAno paNa atiprasaMga Avaze ! (pachI bhale grAhakatAnuM paNa koI ja nimitta na hoya...) ane e rIte jo temAM grAhakatAnuM ApAdana thaze, to to tenI grAhyarUpatA ja nahIM rahe, kAraNa ke te ekAMta ekasvabhAvI che... Ama, vijJAnamAM jayAre (1) grAhyatA, ane (2) grAhakatA - baMneno abhAva thaze, tyAre to pratItibAdha ane abhyapagamabAdha thaze.. (grAhya-grAhakatA vinAnuM vijJAna, pratItisiddha paNa nathI ane tevo tamAro abhyAgama paNa nathI...) eTale vijJAnane grAhya mAnavAno pahelo vikalpa to yukta nathI... For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (pajhama: 1027 anekAntajayapatAkA __ (173) grAhakarUpatve'pyabhidhAnAntareNAsyaivAnuvRtteriti / (174) grAhakameva .................... grAhakarUpatve'pi jJAnasyaikAntenAbhyupagamyamAne kimityAha-abhidhAnAntareNAsyaivaanantaroditasya anuvRtteH kAraNAt pratItyAdibAdheti / iha cAbhidhAnAntarayojanaivaM kAryA-tatra grAhakarUpatve sakalavijJAnAnAmeva rUpAntarAbhAvAdekasvabhAvatvAd grAhyavijJAnAnupapatteH grAhakarUpatvAyogAnimittAbhAvAdatiprasaGgApatteH tadabhAvaprasaGgataH pratItyAdibAdhA iti / grAhakameva sat anekAMtarazmi .. - dvitIyavikalpanI asaMgatatA - (173) (2) jo jJAnane ekAMte grAhakarUpa mAno, to mAtra zabdo badalIne prathamavikalpabhAvI doSonuM ja anuvartana thaze. (arthAt pahelA vikalpanI jema ahIM paNa pratIti Adino bAdha Avaze ja.). praznaH zabdo badalIne, pUrvokta doSa ja ahIM yathAvat Ave, te vAta spaSTa samajAvo... uttaraH sAMbhaLo, jJAnane grAhakarUpa mAno, to teno mAtra eka svabhAva hovAthI, badhA vijJAno mAtra grAhaka ja banaze ane te sivAya vijJAnomAM bIjuM koI ja rUpa na rahevAthI, anubhavasiddha grAhyavijJAnanI asaMgati thaze. (tAtparya : grAhya tarIke tame artha to mAnatA nathI, eTale tamArA mate to vijJAna ja grAhya bane. paNa have te paNa nahIM bane, kAraNa ke ekasvabhAvI vijJAnanA ekasvabhAva tarIke tame grAhakasvabhAva mAnyo. eTale to grAhyasvabhAvI vijJAna asaMgata ja thAya..) ane grAhyavijJAna na rahe to te vijJAnanI grAhakatA paNa na ghaTe, kAraNa ke tyAre ja teno grAhaka tarIke vyapadeza thAya, ke jyAre tenA dvArA koInuM grahaNa thatuM hoya. (arthAt grAhyarUpa saMbaMdhI-nimittane laIne, teno grAhakarUpe vyapadeza thAya che.) paNa uparokta rIte grAhyanA abhAve grAhakatA paNa na ja ghaTe. jo grAhya vinA paNa tene grAhaka mAno, to nimitta vinA jema tame tene grAhakarUpa mAno cho, tema grAhyarUpa mAnavAno paNa atiprasaMga Avaze ! (pachI bhale grAhyatAnuM paNa koI ja nimitta na hoya...) ane e rIte temAM grAhyatAnuM ApAdana thavAthI to, te ekAMta ekasvabhAvI vijJAnanI grAhakarUpatA ja asaMgata thaI jaze. Ama, jyAre (1) grAhyatA, (2) grAhakatA - baMneno abhAva thaze, tyAre to pratItibAdha ane abhyapagamabAdha thaze ja... (bhAva e ke, ekAMte grAhaka hoya, to grAhya koI na rahe ane to grAhaka paNa koI na rahe, kAraNa ke grAhakatva, grAhyane sApekSa che, grAhyanA abhAvamAM grAhaka paNa na hoya... jo grAhya vinA grAhaka mAno, to atiprasaMga Ave. eTale grAhakatva nathI ane to pratItibAdhAdi 2. "dhanAntoauvAnuvRti' kRti T-2: 'dhAnAntarekhAtharyavAha' tipUrvamudritapAd:, a c-pratA: For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikkAra) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1028 -> sat tat saMvedanAntaragrAhyamiti cet, na, tasyobhayarUpatApatteH / (175) na hi tad yenaiva svabhAvena grAhakaM saMvedanAntarasya tenaiva grAhyam, sarvathA tadekatve tadgrAhyagrAhakayo vyAdhyA bhavat tat-vijJAnaM saMvedanAntaragrAhyaM-vijJAnAntaragrAhyam / iti cet, etadAzaGkayAha-na, tasyavijJAnasya ubhayarUpatApatteH / Apattizca na yasmAt tat-vijJAnaM yenaiva svabhAvena AtmasattAkhyena grAhakaM saMvedanAntarasya-vijJAnAntarasya karmarUpasya tenaiva grAhyaM saMvedanAntarasyeti yujyate / kuta ityAha-sarvathA-sarvaiH prakAraiH tadekatve tayoH-svabhAvayorekatve / kimityAha anekAMtarazmi - Ave ja. kAraNa ke, grAhya-grAhakatA vinAnuM vijJAna, pratItisiddha paNa nathI ane abhyAgata paNa nathI.) (have jJAnAtavAdI, vijJAnanI grAhya-grAhakatA saMgata karatA, potAnI mAnyatA jaNAve che, jemAM graMthakArazrI puSkaLa doSo batAvaze...) 4 kathamapi grAhya-grAhakatA asaMgata * (174) bauddhaH vijJAna grAhaka to che ja ane te ja vijJAna bIjA saMvedanathI grAhya paNa che. (bhAva e ke, vivaNita vijJAna (1) koIka jJAnanuM grahaNa karanAra che, eTale tene laIne te grAhaka siddha thaze, ane (2) koI jJAnathI te gRhIta thAya che, eTale tene laIne te grAhya siddha thaze) Ama, tenI grAhya-grAhakatA siddha ja che, to pratItibAdhAdi doSo zI rIte avakAza pAme? syAdvAdIH tamArI vAta barAbara nathI, kAraNa ke AvuM mAnavA to temAM grAhya grAhaka be svabhAva mAnavA paDe ane tethI vijJAnanI ubhayarUpatA ja siddha thAya, je ekAMtavAdI mATe bhayAvaha Apatti che... bauddhaH te vijJAnanA be judA judA svabhAva nahIM mAnIe paNa eka ja svabhAvathI tene grAhyagrAhakarUpa mAnIzuM. (pachI to ubhayarUpatAnI Apatti nahIM Ave ne ?). syAdvAdI: paNa tevuM na manAya (tevuM mAnavAmAM to vadhu moTA doSo Avaze. eTale tenI ubhayarUpatA ja mAnavI paDaze. have ubhayarUpa zI rIte siddha thAya ane te na mAnavAmAM kevA doSo Ave - te graMthakArazrI jaNAve che -) (175) juo; te vijJAna, potAnA je svabhAvathI bIjA kaeNmarUpa vijJAnanuM grahaNa kare che, te ja svabhAvathI te, bIjA vijJAnanuM grAhya nathI banatuM. (tAtparya e ke, vivaNita vijJAnamAM grAhyagrAhaka rUpa be svabhAva judA judA ja mAnavA joIe. eTale eka ja svabhAvathI te jJAnane grAhyagrAhakarUpa na mAnavuM.) vivakSita jJAna tenuM grahaNa kare che, tene viSaya banAve che. tethI temAM viSayatArUpa karmatA Ave ane eTale ja te vijJAnano 'karma tarIke ullekha thAya che... For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1029 anekAntajayapatAkA (pagnama: tucatApattA, (276 ) tatsandhisvamAavInyathAnupattei , (277) anya >> vyAdhyA .... tadgrAhyagrAhakayoH tasya-vijJAnasya grAhya-grAhakayoH saMvedanAntare tayorityarthaH / tayoH kimityAha-tulyatApattiH / kathamityAha-tatsambandhisvabhAvaikatvAnyathA'nupapatteH tayoH-grAhya anekAMtarazmi kara vivakSita jJAna, koIka jJAnanuM grahaNa karanAra che ane koIka jJAnathI gRhIta thAya che. eTale te grAhya-grAhakarUpa che. have te je svabhAvathI grAhya che, te ja svabhAvathI tene grAhaka mAno, to to niyamA tenA grAhya grAhaka baMne vijJAna tulya=eka banavAnI Apatti Ave (arthAt vivakSitajJAna, jenuM grahaNa kare che te grAhyavijJAna ane jenAthI gRhIta thAya che, te grAhakavijJAna te baMne vijJAna eka banavAnI Apatti Ave...). tenuM kAraNa e ke, te grAhyavijJAna ane grAhakavijJAna eka mAno, to ja temanA saMbaMdhI vivakSitavijJAnano svabhAva ekarUpa saMgata thaI zake, anyathA vivaNita vijJAnano ekAMta ekasvabhAva saMgata thAya nahIM. | bhAvArtha ahIM eka niyama samajavo ke, tyAre ja svabhAvanuM ekatva thAya ke jayAre tenA saMbaMdhI nimittanuM ekatva hoya. dA.ta. caitramAM pitRtva ane tAtatva e eka ja svabhAva che. kAraNa ke te svabhAva, jenA saMbaMdhe Ubho thayo che, te putrarUpa nimitta eka che. have vivakSita jJAnamAM grAhya-grAhakasvabhAva eka tyAre manAya ke jyAre tenA saMbaMdhIbhUta grAhyavijJAna-grAhakavijJAnarUpa nimitta eka hoya... (Azaya e ke, (1) grAhakavijJAnane laIne vivakSitajJAna grAhya bane che, ane (2) grAhyavijJAnane laIne vivakSitajJAna grAhaka bane che. have ahIM grAhakavijJAna ane grAhyavijJAna eka mAno, to ja temanA saMbaMdhe vivakSitajJAnamAM utpanna thayelo grAhya-grAhaka svabhAva eka bane.) (anyathAka) ane jo grAhyavijJAna-grAhakavijJAnarUpa nimittane eka na mAno, to vivakSitajJAnano ekasvabhAva saMgata thAya nahIM. jema putra-pitArUpa judA judA nimittane laIne, caitramAM Avelo pitRtva-putratva svabhAva bhinna-bhinna che, tema judA judA grAhya-grAhakavijJAnane laIne, vivakSitajJAnamAM Avelo grAhya-grAhaka svabhAva paNa bhinna bhinna ja thAya... eTale phalita e thayuM ke, vivaNitajJAnane ekasvabhAvI mAnavA tenA saMbaMdhIbhUta grAhyagrAhakavijJAnane tulya mAnavA paDe, e ja tamane Apatti che, je anubhavano apalApa karanAra che. " vivaram ... 95. grAhya -grAhakayoH saMvedanAntare iti / vivakSitaM hi jJAnamekasya saMvedanasya grAhyam, anyasya ca grAhakam / tatazca tad yenaiva svabhAvena grAhyaM tenaiva yadi grAhakamityaGgIkriyate tadA niyamAd grAhyagrAhakayorvijJAnayoraikyamAyAti, anyathA vivakSitajJAnasyaikasvabhAvatvAbhAvAt / / ..................... 2. "tte:' rUti supAtra:. 2. ' tathAIbrAhI' ta -pAd: I For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA- vivaraNa - vivecanasamanvitA mantareNa tattadbhAvAsiddhiH, atiprasaGgAditi tattatsvabhAvatAlakSaNaH so'GgIkarttavyaH / vyAkhyA 98 grAhakayoH saMvedanAntarayoH sambandhisvabhAvaikatvaM tadgrAhyagrAhakatvenAdhikRtavijJAnasya tadanyathA'nupapatteriti / etadbhAvanAyaivAha - sambandhamantareNa eSAM grAhakatvAdisvabhAvalakSaNaM tattadbhAvA 1030 - ...aneDAMtarazmi tethI, vivakSitajJAnane ekasvabhAvI mAnavA karatAM to tenA grAhya-grAhaka be judA svabhAva mAnI tene ubhayarUpa ja mAnavuM joIe ane evI mAnyatA to ekAMtavAdane khaMDita karI deze. (have bauddha potAnA ekAMtavAdane akabaMdha rAkhavA eka navuM vaktavya garbhita rIte rajU Dare che -) (176) pUrvapakSa H ekasvabhAvI jJAnanA saMbaMdhItarIke vidyamAna grAhya-grAhaka vijJAnane tulya mAnavAnI Apatti tame kahI, paNa hakIkatamAM ekasvabhAvI jJAna ane temano koI saMbaMdha ja nathI, ke jethI vivakSitajJAnane ekasvabhAvI sAbita karavA te bene eka mAnavA paDe... * grAhakatAdi saMbaMdhanI anivAryatA uttarapakSa H tamArI vAta yogya nathI, kAraNa ke vivakSitajJAna bIjA be saMvedananI apekSAe grAhya ane grAhaka che ane vivakSitajJAnanI apekSAe eka saMvedana grAhya che (jene vivakSitajJAna grahaNa kare che) ane eka saMvedana grAhaka che (je vivakSitajJAnanuM grahaNa karanAra che) eTale te badhAno, grAhyagrAhakatAdi svabhAvarUpa saMbaMdha mAnavo ja rahyo. jo saMbaMdha na mAno, to vivakSitajJAnano ane grAhyagrAhaka vijJAnano pratiniyata grAhya-grAhakabhAva siddha thaze nahIM. (kAraNa AgaLa jaNAve che.) (177) prazna : saMbaMdha vinA pe| te jaghAno grAhya-grAuDabhAva mAnI sahakhe to ? vivaraNam 96. saMvedanAntarayoH sambandhisvabhAvaikatvamiti / grAhyagrAhakalakSaNe ye saMvedanAntare tayoH sambandhi yat svabhAvaikatvaM vivakSitajJAnasya / kena hetunetyAha- 97. tadgrAhyagrAhakatvenAdhikRtavijJAnasyeti / tayo:jJAnAnantarayorgrAhyaM caikasya grAhakaM cauparasya tadgrAhyagrAhakaM tasya bhAvaH tattvaM tena kRtvA'dhikRtavijJAnasya yat saMvedanAntarayoH sambandhi svabhAvaikatvam / / 98. tadanyathA'nupapatteriti / tasya svabhAvaikatvasyAnyathA - anyena prakAreNa grAhyagrAhakajJAnayorekatvAbhAvalakSaNenAnupapatte:- aghaTanAt / ayamatra bhAvaH - vivakSitajJAnasya grAhyagrAhakasaMvedane pratItya yat svabhAvaikatvaM tat tayorekatvAbhAve na ghaTata eveti / / 99 sambandhamantareNaiSAM grAhakatvAdisvabhAvalakSaNamiti / atraiSAM jJAnAnAM vivakSitaM hi jJAna 1. 'vaikasya' iti pUrvamudritapAThaH, atra tu ca pAThaH / 2. pUrvamudrite tvatra vA parasya' iti pATha:, atra J-K-Npratyanurodhena / 3. 'kRtAdhikRta 0' iti ca pAThaH / 4. 'grAhake saMvedane' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1031 anekAntajayapatAkA (paJcamaH siddhiH tasya-adhikRtavijJAnasya tayozca-grAhyagrAhakasaMvedanAntarayostadbhAvAsiddhiH-grAhakatvAdibhAvAsiddhiH / kuta ityAha-atiprasaGgAt / atiprasaGgazca yathedamadhikRtavijJAnamanadhikRtasaMvedanagrAhakaM na, tathA'dhikRtasaMvedanagrAhakamapi na, tatsvabhAvatvalakSaNasambandhAbhAvAvizeSAt / evaM tadapi saMvedanAntaraM yathA vijJAnAntaragrAhyaM na, tathA'dhikRtavijJAnagrAhyamapi na, uktalakSaNasambandhAbhAvAvizeSAdeva / evaM saMvedanAntare'pyadhikRtavijJAnagrAhake yojanA kAryA / .... manetirazmi . uttaraH to to anadhikRta jJAnanI paNa grAhya-grAhakatA mAnavAno atiprasaMga Ave ! eTale temano grAhya-grAhakatAdi svabhAvarUpa saMbaMdha mAnavo ja rahyo ane to vivakSitajJAnanA saMbaMdhibhUta grAhya-grAhaka vijJAnane eka mAnavAnI Apatti tadavastha ja rahe. e vAta sUkSmabuddhithI samajavI. vistAra : (me paDeTA mApase yAya- zAnone sm41| saMjJA 426 vivakSitazAna ka-zAna, ka-zAna 43 prAyazAna kha-zAna, ane ka-zAnana zAna=ga-zAna... (1) ka zAna, khanI apekSA prAmane ganI apekSA prAtya, (2) kha zAna, kanI apekSA prAya, mane (3) ga-zAna, kanI apekSA 85 - // sNsh| 52 / 72 asAhI hevI. ve // 59o prastuta vAta viyArIme-) jo grAhakatAdi saMbaMdha na mAno, to vivakSitajJAna (= jJAna), grAhakatAdi saMbaMdha na hovAthI jema anadhikRta (ta vagere) saMvedanano grAhaka nathI, tema adhikRta (va-rUpa) grAhyajJAnano paNa grAhaka nahIM bane, kAraNa ke saMbaMdha na hovAnI vAta to ahIM paNa samAna che. e ja rIte ragha-rU5 grAhyajJAna, saMbaMdha na hovAthI jema bIjA (vagere) vijJAnathI grAhya nathI, tema adhikRta (rUpa) jJAnathI paNa grAhya nahIM bane, kAraNa ke saMbaMdha te vivakSita vijJAnanI sAthe 59 nathI. 4.. 4 vAta, vivakSita (ka-35) zAnanA yADa (ga-35) jJAnamA 59 // sama4vI. (te sA zate - ...vivaraNam . mitarasaMvedanadvayApekSayA grAhyaM grAhakaM ca tadapekSayA tu jJAnAntaramekaM grAhyam, anyat tu grAhakam, ato grAhakatvAdilakSaNa: sambandho'mISAM siddha iti / / 100. evaM saMvedanAntare'pyadhikRtavijJAnagrAhake yojanA kAryeti / iha krameNa bindukatrikaM vyavasthApya yathedamityAderyojanA kAryetyetadantyasya granthasya bhAvanA kriyate (000) / tatra madhyabindukaM grAhakajJAnamadhikRtazabdavAcyamagretanaM caitad grAhyam / etadapyadhikRtazabdavAcyam / ete ca dve apyadhikRtya 1. 'tatsvasvabhAva0' iti Ga-pAThaH / 2. 'sambandhAvizeSAt' iti Ga-pAThaH / 3. pUrvamudrite tu 'grAhakatvAd vilakSaNaH' ityazuddhapAThaH, atra tu N-pratAnurodhena zuddhiH / 4. pUrvamudrite tu 'vijJAnagrAhyagrAhake' iti pAThaH, atra tu NprtpaatthH| 5. 'granthabhAvanA' iti c-paatthH| 6. 'kRtya zabda0' iti c-paatthH| 7. 'kRtya zabda' iti kha-ca-pAThaH / 8. pUrvamudrite 'dve evAdhi0' iti pAThaH, atra tu N-pratAnusAreNa / For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1032 *................. tatazca yathA saMvedanAntarasya jJAnAntarANAM tathAgrAhyagrAhakatvAdyabhAvastathA'dhikRtasaMvedanAntarAdInAmapi / tathA'pyadhikRtAnAM tadbhAvAbhyupagame tadvadanadhikRtAnAmapi tadgocara eva tadbhAvaH prApnotItyatiprasaGgaH / ataH tattatsvabhAvatAlakSaNaH tasya-adhikRtavijJAnasya saMvedanAntarayozca tatsvabhAvatAlakSaNaH tat tadgrAhakAdisvabhAvaM te ca tadgrAhyAdisvabhAve ityevambhUtaH sambandho'GgIkartavyaH / tathA ca sati-evaM ca sati uktadoSApattireva-tadgrAhyagrAhakayoH tulyatApatti .......... maneAMtarazmi .... (ga-35) yazAna, saM5 na hovAthI Thebha (ta vagaire) 40% zAnanI As nathI tema vivakSita (ka rUpa) jJAnano paNa grAhaka nahIM bane, kAraNa ke saMbaMdha to tenI sAthe paNa nathI ja... ane vivakSita (ka-35) zAna, saMjaya na hovAthA bhajI (pa vage3) zAnathI yA nathI, tema adhikRta (ga-35) jJAnathI paNa grAhya nahIM bane, kAraNa ke teno T-nI sAthe paNa saMbaMdha nathI ja...) bheTale. to saMbaMdha na hovAthI bhI saMvahanI prAya nathI, tebha. ka-kha zAna 59 yA nahI bane sane bhI saMvehano yA nathI, tabha ka-ga zAna 5 85 nahI bane ! (mAM anubhavano a5lA5 thAya che.) ve saMbaMdha vinA 59, ka-kha zAnane 'pAya' bhane 'ka-ga' jAnane 'yA' tarIke mAnI lezo, to to anadhikRta (ta-pa vagere) jJAnone paNa grAhya-grAhaka mAnavAno atiprasaMga bhAvaze ! (pachI mate temanI sAthe au5 59 // saMbaMdha na Doya...) eTale vivaNitajJAna ane grAhya-grAhaka vijJAnanA te te svabhAvarUpa saMbaMdhano aMgIkAra karavo ja rahyo. juo (1) vivakSitajJAna, eka vijJAnanuM grahaNa karanAra che ane bIjA vijJAnathI grAhya che, eTale temAM grAhya-grAhaka svabhAvarUpa saMbaMdha mAnavo, (g) bIjuM jJAna vivakSita va-rUpa jJAnathI grAhya che, eTale temAM grAhyasvabhAvarUpa saMbaMdha mAnavo, ane (ra) saMvedanAMtara, vivakSita -jJAnanuM grahaNa karanAra che, eTale temAM grAhakasvabhAvarUpa saMbaMdha mAnavo... .....* vivaraNam ......... yathedamadhikRtavijJAnamityAdyuktalakSaNasambandhAbhAvAvizeSAdevetyanto vRttigrantho bhAvanIyaH / evaM saMvedanetyAdikastu yojanA kAryetyetadanta: prathamadvitIyabinduke pratItya bhAvanIya: / yato'tra prathamabindukaM grAhakavijJAnatayA vivakSitam, madhyabindukaM ca grAhyavijJAnatayeti / / 101. tat tadgrAhakAdisvabhAvamiti / tat-adhikRtasaMvedanaM tayo:-jJAnayo: grAhakAdisvabhAvam / ekasya grAhakamanyasya ca grAhyamityarthaH / / / ____102. te ca tadgrAhyAdisvabhAve iti / te ca-ddhe jJAne punastasya-adhikRtajJAnasya grAhyAdisvabhAve / ekaM grAhyasvabhAvam, anyat tu grAhakasvabhAvamityarthaH / / 1. 'bhAvaM caita(?) grAhyAdi0' iti Da-pAThaH / 2. pUrvamudrite 'bhAvanIya eva / ' iti pAThaH, atra N-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1033 anekAntajayapatAkA (pajhama: (178) tathA ca sati uktadoSApattireveti sUkSmadhiyA bhAvanIyam // (179) ubhayarUpatve virodhaH, ekasyAnekatvAyogAt / tathAhi-yadi grAhyarUpaM tat kathaM grAhakarUpam ? grAhakarUpaM cet, kathaM grAhyarUpam ? itaretarAtmakatvena tatsvarUpAbhAvaH // vyArahyA che reva / iti-evaM sUkSmadhiyA bhAvanIyametat-sUkSmAbhogagamyametat vastuto vAcAmagocaraH / pakSAntaramadhikRtyAha-ubhayarUpatve, prakramAd grAhyagrAhakobhayarUpatve vijJAnasya abhyupagamyamAne virodhaH / kathamityAha-ekasyAnekatvAyogAt, na hyekamanekaM yujyata iti / etadbhAvanAyaivAha-tathAhItyAdi / tathAhIti pUrvavat / yadi grAhyarUpaM tat-vijJAnaM kathaM grAhakarUpam ? grAhakarUpaM cet kathaM grAhyarUpam ? itaretarAtmakatvena hetunA tatsvarUpAbhAvaH anekAMtarazmi . (178) ane A rIte saMbaMdha siddha thavAthI to, grAhya-grAhaka jJAnane tulya mAnavAnI Apatti tadavastha ja raheze. (arthAt vivakSitajJAnane ekasvabhAvI mAnavA, tenA nimittabhUta-saMbaMdhIbhUta radTI grAhya-grAhakavijJAnane eka mAnavAnI Apatti Avaze ja.) A Apattine dUra karavAno eka ja upAya che ke, vivakSitajJAnane ubhayarUpa-ubhayasvabhAvI mAnI levuM ane to tenA nimittabhUta be judA judA grAhya-grAhakajJAna paNa yathAvat ghaTI jAya... (paNa evuM mAnavAmAM ekAMtavAdano vilopa thaze) A viSaya khUba gahana che, sUkSma buddhithI gamya che, kharekhara to zabdathI kahI zakAya tema nathI (eTale atyaMta ekAgratAthI samajavA koziza karavI.) eTale, vivakSitavijJAnane grAhya-grAhakarUpe sAbita karavAno bauddhano prayAsa nirarthaka che, abhipreta arthano sAdhaka nathI. ahIM sAra e Avyo ke, vijJAnane ekAMte mAtra grAhakarUpa na manAya ane eTale bIjo vikalpa asaMgata ja jaNAya che. - tRtIyavikalpanI asaMgatatA : (179) (3) jo vijJAnane grAhya-grAhaka ubhayarUpa mAno, to to virodha thaze, kAraNa ke vijJAna to ekAMta ekasvabhAvI che, AvA ekasvabhAvI vijJAnanI anekarUpatA na ghaTe (eka te aneka na ja hoya..) te A rIte - vijJAna ekasvabhAvI che, to te ekasvabhAva tarIke tame (1) grAhyasvabhAva mAnazo, ke (2) grAhakasvabhAva ? (1) jo te ekasvabhAvIne grAhyarUpa mAnazo, to tenI grAhakatA zI rIte ? ane (2) jo grAhakarUpa mAnazo, to tenI grAhyatA zI rIte ? Ama virodha spaSTa ja che. ane jo te ekasvabhAvI vijJAnane grAhya-grAhaka baMne rUpa mAnazo, to teno koI ekasvabhAva For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1034 - > ja (180) anubhayarUpatve tu sphuTamasattvam, taditaralakSaNAsiddheH / kiM hi tat sad yad grAhyarUpaM grAhakarUpaMca na bhavati ? ko vA tatpratipattyupAyaH, paraM prati pratipAdanopAyo .......eka vyAvyA che... ...... . tasya-vijJAnasya svarUpAbhAvaH // caramaM vikalpamadhikRtyAha-anubhayarUpatve tu vijJAnasya grAhyagrAhakarUpApekSayA / kimityAha-sphuTamasattvam / kuta ityAha-taditaralakSaNAsiddheH-grAhyagrAhakAbhyAmanyalakSaNAsiddheH sattvasya / etadeva bhAvayati kiM hi tadityAdinA / kiM hi tat-vastu sadasti yad grAhyarUpaM grAhakarUpaM ca na bhavati ? naiva tat sadityarthaH / ko vA tatpratipattyupAyaH grAhyAdirUpA ... anekAMtarazmi ? ja pratiniyata rahevAthI - grAhyavabhAvathI grAhakapaNuM bAdhita thaze ane grAhakasvabhAvathI grAhyapaNuM bAdhita thaze ane e rIte ekabIjAthI ekabIjAnuM svarUpa bAdhita thaI javAthI to, jJAnanAM pratiniyata svarUpanuM astitva ja nahIM rahe, arthAt jJAnano ja abhAva thaze ! eTale jJAnane ubhayarUpa mAnavAno trIjo vikalpa paNa saMgata nathI... - caturthavikalpa paNa asaMgata : (180) (4) jo vijJAnane grAhya-grAhaka baMnethI rahita-anubhayarUpa mAno, to to vijJAnanuM spaSTapaNe asatpaNuM thaze. kAraNa ke grAhya-grAhaka sivAya satapaNAnuM bIjuM koI lakSaNa ja siddha nathI. (A ja vAtano bhAva kahe che -). bhAvanA : zuM tevI koI vastu sat che, ke je grAhyarUpa paNa nathI ane grAhakarUpa paNa nathI ? (Azaya e ke, grAhya-grAhaka vinAnI vastu sat nathI ja, eTale grAhya-grAhakatA vinAnuM vijJAna paNa sat na ja hoya.) athavA, grAhya-grAhakAdi koI ja rUpa na hovAthI, te vijJAnane jANavAno upAya zuM? koI ja upAya nathI (grAhyarUpatA vinA tenuM grahaNa na thAya ane grAhatA vinA te koInuM grahaNa paNa na karI zake ke jethI grAhakarUpa teno anubhava thaI zake.) athavA, te vijJAnanuM svarUpa bIjAnI sAme kahevuM hoya, to zI rIte kahevuM? tene kahevAno upAya zuM? koI ja nahIM (kAraNa ke grAhya-grAhakarUpa, vAcya-vAcakarUpa vinAnuM vijJAna zabdano viSaya .................. vivaram ... 103. tasya vijJAnasya svarUpAbhAva iti / yadi hi grAhyaM grAhakaM cAbhyupagamyate jJAnaM tadA grAhyatvena grAhakatvaM bAdhyate, grAhakatvena ca grAhyatvaM bAdhyata iti svarUpAbhAva: prApnoti jJAnasya / / rU. '| vA na'. ta -pATha: 4. jJAnastha 6. 'vA' ti -pATha: 2. "padvitopAyo' rUti -paDhi: tasya vijJAnasya svarUpAbhAva iti / kAryAnyathA' iti kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1035 anekAntajayapatAkA paJcamaH - vA ? na kazcidanyo dhyAndhyasAmarthyAditi / (181 ) syAdetadanabhyupagatopAlambha eSaH, caramapaMkSe'syaivAsmAbhiriSTeH, tasya cAnyArthatvAt / tathAhi - anubhayarUpamadvayamucyate grAhyagrAhakAkAraviviktaM yadi, tarhi grAhyagrAhakadvayamapi nAsti kimaparaM vijJAnasyAva *vyAchA bhAvena kazcit paraM prati pratipAdanopAyo vA ka iti na kazcidanyo dhyAndhyasAmarthyAtajJAna-vijRmbhitAditi / syAdetadanabhyupagaM to pAlambha eSaH - anantaroditaH, caramapa~kSe'syaivAsmA-bhiriSTestasya- caramapakSasya anyArthatvAt / anyArthatvamevAha tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrva-vat / anubhayarUpamadvayamucyate / kimuktaM bhavati ? * anekAMtarazmi ja nathI, ke jethI tenuM pratipAdana zakya bane.) A badhAmAM ajJAnavilasita sAmarthya sivAya bIjo koI upAya nathI (arthAt ajJAnathI tenA bodha-kathana mAnI laIe to alaga vAta che, bAkI kharekhara grAhya-grAhaka vinAnA vijJAnane jANavAkahevAno koI ja upAya nathI) phalataH tevA vijJAnanuM asattva ja siddha thavAnuM... (have bauddha, anubhayarUpa vijJAnanuM ja alaga arthaghaTana karIne, tenuM sattva siddha karavA prayatna kare che, jenI graMthakArazrI vikalpothI asaMgati jaNAvaze.) * jJAnane anubhaya mAnavAnuM tAtparya (181) bauddha : je mAnyatA ame svIkArI nathI, tene laIne tame Thapako Apo cho. jo ke amane anubhayarUpa vijJAna ja iSTa che, to amane pUrvokta doSa nahIM Ave, kAraNa ke ame anubhayarUpa vijJAnanuM arthaghaTana judI rIte karIe chIe. juo, anubhaya eTale 'akraya'... arthAt grAhya-grAhakarUpa AkAradvayathI rahita... (AvA be AkArathI rahita vijJAnane ja ame anubhayarUpa mAnIe chIe...) * prazna H granthamAM 'anyArthatvamA' evuM lakhyuM che, tenuM tAtparya zuM ? ane e vAta, 'tathA'i padathI have kahevAI rahI che, tenuM paNa tAtparya zuM ? uttara : adrayanA be vikalpa kahyA, te baMne vikalpamAM taphAvata che : prathamavikalpamAM anubhaya e prasajya nag che, te beno abhAva jaNAve che ane bIjA vikalpamAM paryAdAsa nag che, te, trIjAnI vidyamAnatA jaNAve che, e ja tenuM anyArthapaNuM che... A ja vAta 'tathAdi' padathI kahevAI rahI che, arthAt pUrvapakSI bethI judI koI trIjI vastuno nirdeza ka2vA jaI rahyo che... eTale ja AgaLa uttarapakSamAM graMthakArazrI prazna kare che ke, jo grAhya-grAhakatA nathI, to vijJAnanuM trIjuM rahyuM ja zuM ? (miparaM vijJAnastha avaziSTa...) A vAta uttarapakSathI spaSTa thaze. 2. 'pakSaAvA' kRti na-pAna: / 2. 'tasmAntAnyA' kRti -pAta: / rU. 'topatamma.' kRti 3-pAta: / 4. 'pakSaAvA0' kRti 3-pATa: I For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA ziSTaM yat tasya tattvaM syAt ? na hi grAhyagrAhakAkAraviviktamaparaM rUpamarvAgdarzibhiH saMvedyate / saMvadane vA tattvadarzitvaM syAt, tathA cAyanamuktAH syurdehinaH / ( 182 ) nApyanumAnAt tasya nizcayaH / tathAhi-na svabhAvaliGgajaM taMtrAnumAnaM sambhavati, tatsvabhAva * vyAvyA grAhyagrAhakAkAraviviktam / etadA zaGkayAha-yadi tarhItyAdi / yadi tarhi grAhyagrAhakadvayamapi nAsti rUpadvayaM kimaparaM vijJAna - syAvaziSTaM yat tasya tattvaM syAt ? na hi grAhyagrAhakAkAraviviktamaparaM rUpamarvA-gdarzibhiH - pramAtRbhiH saMvedyate / saMvedane vA parasya rUpasya tattvadarzitvaM syAt / tathA ca-evaM ca ayatnamuktAH syurdehinaH, nApyanumAnAt tasya nizcayaH advayasya rUpasya / tathAhi na svabhAvaliGgajaM tatra - advayarUpe'numAnaM sambhavati / * anekAMtarazmi .. 1036 v> * tevA ayavijJAnanuM nAstitva syAdvAdI H jo vijJAnane adraya mAno, to temAM grAhya-grAhaka eke rUpa na rahyuM ane to te vijJAnanuM bIjuM kayuM svarUpa avazeSa rahyuM, ke jenA AdhAre tenuM astitva siddha thAya ? // (bhAva e ke, vijJAnamAM je grAhya-grAhakAkAra anubhavasiddha che. teno tame niSedha karo cho ane te sivAya temAM bIjuM koI rUpa anubhavasiddha nathI. phalataH vijJAnanI vastutA ja na ghaTe...) A ja vAtane vikalpo jaNAve che - grAhya-grAhaka vinAnA advayarUpane siddha karavA, tamArI pAse pramANa zuM ? (1) pratyakSa, ke (2) anumAna ? (1) pratyakSa to na mAnI zakAya, kAraNa ke ApaNA jevA ApAtadarzI pramAtAne, grAhya-grAhakathI rahita bIjuM koI ayarUpa anubhavAtuM ja nathI... ane jo tevA ayarUpanuM saMvedana mAno, to to prANIo 'tattvadarzI' thaI jaze, arthAt vAstavika tattvane dekhanArA thaze ane AvA tattvadarzIpaNAthI to prANIo, prayatna vinA ja mukta thaI jaze ! (je bilakula saMgata nathI.) eTale te ayarUpano anubhava, kharekhara ApaNane thato ja nathI ane eTale teno nirNaya pratyakSathI manAya nahIM. (182) (2) anumAnathI paNa te ayarUpano nizcaya na manAya, kAraNa ke tame kevA anumAnathI nizcaya mAno ? (ka) svabhAvaliMgajanya, ke (kha) kAryaliMgajanya ? (ka) sIsamarUpa svabhAvathI vRkSanA anumAnanI jema koI tevA svabhAvarUpa hetuthI adrayarUpanuM 2. 'rUpamarthAzine: saMvedyate' tyazuddha: -pATa: I 2. 'tattAnumAna' kRti 1-pATa: I * sIsama te vRkSano svabhAva che. tenA AdhAre vRkSanuM anumAna te svabhAvaliMgaka anumAna kahevAya...... anumAnaprayoga-JayaM vRkSa:, zizapAttAt / e ja rIte 'va:i, rAAt' evA paNa svabhAvaliMgaka anumAno laI zakAya... For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1037 anekAntajayapatAkA (pagnama: syaiva sAdhyatvAt, nApi kAryaliGgajam, advayena rUpeNa pratyakSAnupalambhasAdhanasya kAryakAraNabhAvasyAsiddheH / (183) nApi kAryavyatirekalakSaNAt kAryakAraNabhAvasiddhirasti, kAryasyaivAsiddheH / tathAhi-yogAcArasya tadevAdvayaM kAryaM tacca na pramANa vyAhyA .. kuta ityAha-tatsvabhAvasyaiva-advaya-svabhAvasyaiva sAdhyatvAt, sAdhanatvAnupapatterityarthaH / nApi kAryaliGgajam, 'tatrAnumAnaM sambhavati' iti vartate / kuta ityAha-advayena rUpeNa saha pratyakSAnupalambhasAdhanasya kArya-kAraNabhAvasyAsiddheH kAraNAt / nApi kAryavyatirekalakSaNAt-vijJAnAccakSuSIva kArya-kAraNabhAvasiddhirasti / kuta ityAhakAryasyaivAsiddheH / enAmevAha tathAhItyAdinA / tathAhI-tyupapradarzane / yogAcArasya * anekAMtarazmi - anumAna kaho, to te paNa saMgata nathI, kAraNa ke tevo ayasvabhAva ja hajuM siddha nathI, tene hajI siddha karavAno hovAthI te sAdhyarUpa che.. eTale Avo sAdhyarUpa (asiddha) svabhAva sAdhana bane nahIM, ke jene AdhAre ayarUpanuM anumAna thaI zake. (kha) dhUmarUpa kAryathI vahninA anumAnanI jema, tevA koI kAryarUpa hetuthI adrayarUpanuM anumAna kaho, to te paNa saMgata nathI, kAraNa ke ayarUpanI sAthe, pratyakSa (=anvaya) ane anupalaMbhathI (=vyatirekathI) sadhAya tevo koI kArya-kAraNabhAva siddha nathI. (Azaya e ke, kAryaliMgaka anumAnamAM pahelA kArya-kAraNabhAva siddha hovo jarUrI che. paNa addhayarUpanI sAthe koI kArya-kAraNabhAva siddha thato nathI, to kAryathI kAraNanuM anumAna zI rIte thAya ?). (183) bauddha : kAryavyatirekathI kArya-kAraNabhAva siddha karI daIe to ? (tAtparya e ke, kAryavyatireka eTale kAryanI anyathA (=kAraNa vinA) saMgati... eTale tevuM kArya mAnIzuM ke jenI anyathA saMgati na thavAthI, tenA kAraNa tarIke addhayarUpa mAnavuM ja paDe ane to te kArya ane ayarUpa kAraNa ema kArya-kAraNabhAva paNa siddha thaI jAya) pachI to tevA kAryathI adrayarUpanuM anumAna thaI zake ne ? syAdvAdIH nA. tevuM koI kArya ja siddha nathI ke jenI anyathA saMgati na thavAnA baLe tenAM advayarUpa kAraNanuM astitva mAnavuM paDe ane e kAraNabhUta advayanuM anumAna saMgata bane...) bauddha tenuM kArya kema siddha nathI? ........ vivaUAm --- 104. kAryatirenamati zArthInyathAnupattittAt | ja ghaTanuM jJAna, AMkha vinA na thaI zake. eTale kAryavyatirekathI, jJAna ane AMkhano kArya-kAraNabhAva siddha thAya ane tethI jJAna dvArA AMkhanI anumiti nibaMdha thaI zake, tema prastutamAM paNa samajavuM. 2. 'tava pramaUT0' UMta -pATha: | For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1038 siddham / (184) yacca dvayarUpaM bhAsate tacca zazaviSANaprakhyatvAt na kAryamiti // (185) syAdetajjADyAd dvayAnabhijJairidamabhidhIyate, yato na grAhakazabdenA 195 vijJAnavAdinaH tadeva-vijJAnamadvayaM grAhyagrAhakAkAradvayarahitaM kAryaM tacca na pramANasiddham, advayatvAdeva / yacca vijJAnaM dvayarUpaM grAhyagrAhakAkAravad bhAsate tacca zazaviSANaprakhyatvAt avidyamAnagrAhyAkArAdyavyatirekeNa na kAryamiti-na hyasadutpadyate bhavatAmiti // syAdetat-athaivaM manyase jADyAt hetoH dvayAnabhijJairidam-anantaroditamabhidhIyate / - anekAMtarazmi -. syAdvAdIH kAraNa ke jJAnavAdI yogAcAramate, grAhya-grAhaka AkAradvayathI rahita jJAna ja kAryarUpa che ane te advayarUpa hovAthI (upara kahela yukti pramANe) pramANasiddha nathI (eTale tevuM kArya to pramANasiddha nathI.) (184) ane je grAhya-grAhaka AkAravALuM vijJAna anubhavAya che, te to yogAcAramate zazaviSANa jevuM asatuM hovAthI kAryarUpa manAtuM nathI. paramArtha yogAcAramate, grAhyatva-grAhakatvarUpa AkAra ekAMte tuccharUpa che, to AvA be tuccha AkArathI abhinna jJAna paNa kharaviSANanI jema asat ja hoya ane asat to utpanna na ja thAya, to AvuM asat vijJAna kAryarUpa zI rIte bane? eTale tamArA mate koI ja kArya siddha nathI, ke jenI anyathAnupapattinA baLe addhayarUpa kAraNanI siddhi thAya. eTale advaya vize kAryaliMgaka anumAna paNa saMgata nathI. sAra : tevuM adraya vijJAna pramANasiddha ja nathI, ke jene mAnavuM nyAyaprApta bane... have bauddha, advaya jJAnane siddha karavA potAno pUrvapakSa rajU kare che - ne ayajJAnanuM svarUpa * grAhakAkArAdinA niSedhanuM tAtparya : (185) pUrvapakSa H tame drayanuM svarUpa jANatA nathI ane eTale ja jaDatAnA kAraNe uparokta kathana karo cho. paNa pahelA amAro Azaya samajo - .................. vivaram ............ 105. vidyamAna zrIharighavyatireomti | grAhatvano hi mAvA jona tuccharuupau bhavatAM mate, tatastayoravyatiriktaM sajJAnamapi kharaviSANaprakhyamevAta: kathaM tat kAryaM syAt ? / / 106. Dhaputvaghate matAmiti vyomAravindavi notpara rUtyartha // 2. pUrvamudrite 'dAva' kRtyazuddhapATha:, satra D-pratAnusAraNa zuddhi: | 2. "sattAna' ti tra-pa4i: | For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1039 anekAntajayapatAkA (pazcama: - ntarbodharUpaM harSaviSAdAdyanekavivarttaM svasaMviditamucyate yena tasyApyabhAvaH syAt kintu yadetad vijJAnAd bahiriva nIlAdi bhAsate, tadekAnekavicArAkSamatvAnna tattvam, ato na tAvad vijJAnasya vyatiriktaM paramArthato grAhyamasti tadabhAvAcca tadapekSAprakalpitaM bodharUpasya yat kartRrUpam - asya grAhyasyAyaM grAhaka iti tadiha grAhakaM rUpaM tannAstI , AvyAbAx kathamityAha-yato na grAhakazabdenAntarbodharUpaM - bahirmukhAvabhAsazUnyaM harSaviSAdAdyanekavivarttaM pravAhacitraM svasaMviditaM tathA'nubhUteH ucyate yena tasyApyabhAvaH syAd grAhakaniSedhena, kintu yadetad vijJAnAd bahiriva-na tattvato bahirnIlAdi bhAsate vastviva tat-bAhyaM ekAnekavicArAkSamatvAt avayavyaNvAdyapekSayA na tattvaM-na vastu, ataH tadatattvAt na tAvad vijJAnasya vyatiriktam-anyat paramArthato grAhyamasti tadabhAvAcca vyatiriktagrAhyAbhAvAcca tadapekSAprakalpitaM-vyatiriktagrAhyApekSAprakalpitaM bodharUpasya - svasaMviditasya yat kartRrUpaM tasya * anekAMtarazmi .. ame grAhakano niSedha karIe chIe. paNa je vijJAna (1) aMtarbodharUpa=bahirmukha (padArtha taraphanA) avabhAsathI rahita mAtra AMtarika jJAnasvarUpanA bodharUpa che, (2) harSa-zokAdi aneka paryAyonA pravAhathI citrarUpa che, ane (3) tevI anubhUti pramANe je svasaMvidita che, tevA vijJAnanuM ame 'grAhaka' zabdathI kathana karatAM ja nathI, ke jethI grAhakanA niSedhathI tevA svasaMvidita vijJAnano paNa niSedha thaI jAya. prazna H to grAhakazabdathI tame zenuM kathana karo cho ? uttara : juo, vijJAnathI bahAra jevuM je nIlAdi vastunI jemaiM jaNAya che, te nIlAdi, avayavInI apekSAe ekarUpa che ke aneka aNuonI apekSAe anekarUpa che - te badhA vicArothI na ghaTavAthI vasturUpa ja nathI. (Azaya e ke, A adhikAramAM sauthI AgaLa jaNAvelA vikalpo pramANe te nIlAdinuM astitva ja siddha nathI. eTale vastunI jema jaNAvA chatAM paNa kharekhara te vasturUpa nathI ja...) - eTale, vijJAnathI juduM paramArthathI koI nIlAdirUpa grAhya che ja nahIM ane grAhya na hovAthI tenI apekSAe bodhanuM je 'A grAhyano A grAhaka che' - evuM kartRrUpa manAyuM che, te paNa nathI ja... kAraNa ke kartRrUpa ane karmarUpa baMne ekabIjAnI apekSAe kalpita che. A ja amAruM grAhakaniSedhanuM tAtparya che. * ahIM 'jevuM-jema' kahevAnuM tAtparya e ke, te nIlAdi kharekhara bahAra vasturUpa nathI, paNa tevo mAtra pratibhAsa thAya che, je mithyA che... 1. 'anyataramArthato' kRti 3-pAna: 1 For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA suSyate, tR-meLo: paramparApekSApratpitatvAn / ( 186 ) ata vom-''paraspraapekssyaa tayorvyavasthAnAt " iti / na tu bodharUpaM svasaMvedanamAtraM grAhakazabdenocyate / F na hi bodharUpaM parasparApekSAprakalpitam, svahetoreva tathotpannatvAt / tadeva tu bodharUpaM AvyAchA viziSTakarmatAkAri / etadevAha - asya grAhyasyAyaM grAhakaH - vijJAnAMkAra iti tadiha grAhakaM rUpaM-vijJAnagataM tannAstItyucyate'smAbhiH / kuta ityAha- kartRkarmaNoH parasparApekSAprakalpitatvAt, viziSTakarmApekSayA kartRtvaM viziSTakartRtvApekSayA ca karmatvamiti / ata evoktaM nyAyavidA-parasparApekSayA - uditasvarUpayA tayoH - kartR-karmaNoH vyavasthAnAditi / tatazcaitad vyatiriktagrAhyagrAhakameva rUpaM grAhakazabdenocyate, na tu bodharUpam / kiMviziSTamityAha-svasaMvedanamAtraM grAhakazabdenocyate kasyacid grAhakamiti / ata evAha - na hi bodharUpaM para..* anekAMtarazmi bhAvArtha : jJAna grahaNa karanAra che ane grAhya jJAnano viSaya che. A vAta 'A vijJAnAkAra, A grAhyano grAhaka che' - e pratItinA baLe thAya che. eTale (1) jJAnamAM grAhakatvarUpa kartRtva che, ane (2) grAhyamAM viSayatvarUpa karmatva che... paNa have hakIkatamAM jyAre, ekAneka vicArothI grAhya tattva ja ghaTatuM nathI, viSayarUpa karma ja nathI, tyAre tenI apekSAe vijJAnamAM AveluM grAhakatvagrAhyane grahaNa karavArUpa kartRtva paNa zI rIte ghaTe ? (eTale ja temAM grAhakatva nathI ema ame kahIe chIe.) 1040 prazna : paNa karma vinA kartRtva na ghaTavAnuM kAraNa ? uttara H kAraNa e ja ke, baMne ekabIjAnI apekSAe manAyA che. (pratiniyata viSayarUpa karmane laIne jJAnanuM kartRtva che ane jJAnanAM viziSTakartRtvane laIne viSayanuM karmatva che. Ama, kartR-karmabhAva, pitA-putrabhAvanI jema paraspara sApekSa che.) 1. 'nanu' kRti jJa-pATa: I kRti pA:, atra D-pratapAna: I Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (paJcamaH svasaMvedanamAtre sthitaM yathoktena grAhyagrAhakadvayena rahitatvAdadvayamityucyate / ( 187 ) tathA coktam 1041 o 1 "nIlapItAdi yat jJAnAd bahirvadavabhAsate / tanna satyamato nAsti vijJeyaM tattvato bahiH // tadapekSayA ca saMvittermatA yA kartRrUpatA / sA'pyatattvamataH saMvidadvayeti vibhAvyate // " ityAdi / vyAkhyA sparApekSAprakalpitaM pravartate / kuta ityAha- svahetoreva tasya bodharUpasya tathotpannatvAtbodharUpatayotpannatvAt / tadeva tu bodharUpaM svasaMvedanamAtre sthitaM tattvena yathoktena grAhyagrAhakadvayena vyatiriktagrAhyAdyapekSArUpeNa rahitatvAt kAraNAdadvayamityucyate / tathA coktaM nyAyavidA vArtike-nIlapItAdi yat-vastu jJAnAd bahirvadavabhAsate tanna satyamuktanItyA / ato nAsti vijJeyaM tattvataH - paramArthena bahiriti / tadapekSayA ca-bahirvijJeyApekSayA ca saMvitte:-jJAnasya matA yA kartRrUpatA pareSAM sA'pyatattvam, tadabhAvAdeva / ataH saMvida......aneDAMtarazmi ane na kahevAnuM kAraNa e ja ke, te bodharUpa, grAhyarUpanI jema paraspara ekabIjA apekSAe kalpAyuM nathI, kAraNa ke te bodharUpa to potAnA hetuthI ja bodharUpe utpanna thayela che. (koInI apekSAe te bodharUpa kalpAyuM che, evuM nathI...) eTale te grAhaka paNa nathI ane tethI teno grAhakazabdathI niSedha pA nathI. basa, to A svasaMvedanamAtramAM paryavasita je bodharUpa che, te ja, uparokta grAhya-grAhaka AkAradvayathI rahita hovAthI, ayarUpa che, evuM kahevAya che. (bhAva se 3, grAhya-grAham AhAra, buddhA sevA grAha-grAhyanI apekSA sthita che. pA vijJAnanuM bodharUpa to potAnA hetuthI ja janma hoI, apekSAkalpita grAhya-grAhakarUpa na ja hoya ane tethI ja tene AkAradvayathI rahita 'aya' rUpa kahevAya che.) (187) A ja vAta vArtikamAM dharmakIrtie kahI che - "(1) nIsa-pItAhi the pachArtho, jJAnathI jahAranI bhebha lAse che, te (uparokta pramANe) satya35=vAstavi} nathI. jeTale 4 paramArthathI jahAra (= jJAnathI alaga) o grAhya-vijJeya (bhAvA yogya padArtha) nathI. (2) jJAnathI budhA khevA jJeyapadArthanI apekSAkhe, jIbhakhone ke jJAnanI urtRzyatA ( =AistA) abhimata che, te paNa avAstavika che (kAraNa ke tevuM koI grAhyarUpa ja nathI, ke jenI apekSAe grAhakatA 4. 'prakalpitaM vartate' iti Da-pATha: / 5. 1. anuSTup / 2. 'dvayeveti bhAvyate' iti ka-pAThaH / 3. anuSTup / 'vastu vijJAnAd' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1042 (188) etadapyasat, prAyo dattottaratvAt / tathAhi-nIlAderekAnekavicArAkSamatvamasiddham, jAtyantaratvenaikAnekAtmakatvAt tathApariNatisvabhAvatvAdityuktaprAyam, / itthaM kathaM tadatattvamiti ? (189) 'ato na tAvad vijJAnasya vyatiriktaM paramArthato vyA che dvayeti vibhAvyate ityAdi / evaM parAbhiprAyamAzaGkayAha-etadapyasat / kuta ityAha-prAyo dattottaratvAt tena tena prakAreNa / tathAhi-nIlAdeH vastunaH ekAnekavicArAkSamatvamasiddham / kathamityAha-jAtyantaratvena ekAnekeSAM ekAnekAtmakatvAnnIlAdeH / etadevAha-tathApariNatisvabhAvatvAdaNvAdInAmityAdyuktaprAyaM-prAyeNoktaM avayavinirUpaNAyAm / itthaM kathaM tatnIlAdi atattvam-avastu ? naivAvastu ityarthaH / ataH-asmAt kAraNAt na tAvad vijJAnasya vyatiriktaM paramArthato grAhyamastIti etat pUrvapakSoktamayuktam / kuta ityAha-tasyaiva-ekA - anekAMtarazmi . vAstavika bane...) eTale ja saMvidjJAna ayarUpa =AkAradrayathI rahita) che evuM ame kahIe chIe." sAra H Ama, advayajJAnanuM vAstavika svarUpa jaNAvavAthI jJAnAdvaitavAda ja tathya jaNAya che. eTale bAhyArtha mAnavAnI koI jarUra nathI. (have graMthakArazrI, bauddhanA uparokta maMtavyano mUla pAyo ja tathyavihIna sAbita karaze...) bauddhamaMtavyano nirAsa - (188) uttarapakSaH (syAdvAdIH) tamAruM kathana paNa asat che, kAraNa ke teno uttara ame te te prakAre prAya: ApI ja dIdho che. te A pramANe - tame kaho cho ke - "nIlAdi vastuo, eka che ke aneka ? . evA vicArothI ghaTatI nathI" - te vAta siddha nathI. kAraNa ke te nIlAdi ekAMta ekarUpa ke anekarUpa nathI, paNa ekAnekarUpe (paraspara anuviddha ekAnekarUpe) alaga ja jAtirUpa che. AvA ekAnekarUpa nIlAdinuM astitva hovAmAM koI asiddhi nathI. bhAvanAH te paramANuo ja te rUpe (=samUharUpe) pariNamavAnA svabhAvavALA che. eTale te aneka paramANuo avayavIrUpe eka bane emAM koI kSati nathI. A badhI vAto, prAya: karIne ame avayavInirUpaNa vakhate karI ja che. AvuM hoya, to te nIlAdine avasturUpa zI rIte kahevAya? te avastu nathI ja - vasturUpa ja che... (189) ane eTale pUrvapakSamAM tame je kahyuM hatuM ke - jJAnathI judo paramArthathI koI ja grAhya 1. 'vibhAvyate nItetyAdi' iti Da-pAThaH / 2. pUrvamudrite 'nirUpaNAyAH' ityazuddhapAThaH, D-pratAnusAreNAtra zuddhiH / rU. 2032tame pRSTha 7 For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (pazcama: grAhyamasti' ityayuktam, tasyaiva grAhyatvAt, tathA'nubhUteH, advayasya cAnanubhavAt, anubhave vA sarveSAM tattvadarzitaiva syAt tvannItitaH 'tathA cAyanamuktAH syurdehinaH' ityuktam / (190 ) syAdetadadvayameva bodharUpaM svasaMvitsiddham / na ca sarveSAM tattvadarzitAprasaGgo 1043 - *vyAchA * nekAtmakasya nIlAdervijJAnavyatiriktasya grAhyatvAt / grAhyatvaM ca tathA'nubhUterbahirmukhAvabhAsatayA / advayasya cAnanubhavAt vijJAnasya anubhave vA'dvayasya sarveSAM tattvadarzitaiva syAt premAtRRNAM tvannItitaH / tathA cAyanamuktAH syurdehina ityuktaM prAk / syAdetadadvayameva bodharUpaM svasaMvitsiddham / na ca sarveSAM pramAtRRNAM tattvapradarzitAprasaGgaH / kathamityAha-yato gRhIte'pi * anekAMtarazmi nathI'' - te vAta paNa ayukta jaNAI Ave che, kAraNa ke jJAnathI judA evA ekAnekarUpa nIlAdi padArtha ja grAhyarUpe siddha che. tenuM kAraNa e ke, bahirmukha avabhAsarUpe jJAnanI anubhUti thAya che. (Azaya : jJAnano bahirmukhAvabhAsarUpe, bAhya padArthanA bodharUpe anubhava thAya che. have jJAnano A bahirmukhAvabhAsa bAhya nIlAdirUpa grAhya arthane mAnyA vinA na ja ghaTe. eTale teonuM grAhyarUpe astitva siddha ja che.) ane tame je AkAradvayathI rahita ayarUpa vijJAna kaho cho, teno to kadI anubhava ja thato nathI. (anubhava to grAhya-grAhakAkAravALA vijJAnano ja thAya che) athavA jo te advaya vijJAnano anubhava mAno, to to tamArI nIti pramANe, badhA pramAtAo 'tattvadarzI' ja thaI jaze ! (kAraNa ke teo badhA, vijJAnanA yathArtha svarUpane jonArA thaI gayA che...) ane Ama tattvadarzI thaI javAthI to te prANIo prayatna vinA ja mukta thaI jaze.... e badhuM pUrve ame kahI ja dIdhuM che. phalitArtha : adraya vijJAna anubhavasiddha nathI, eTale tene na manAya ane anubhavasiddha vijJAna pramANe to grAhyarUpe nIlAdinI siddhi thaze ja. (eTale bAhyArthano apalApa na thAya.) (have bauddha, uparokta doSo nivAravA ane ayavijJAnanI anubhavasiddhatA sAbita karavA, potAnuM vaktavya jaNAve che -) * ayavijJAna vize bauddhavaktavya (190) bauddha H are ! AkAradvayathI rahita advayavijJAna ja svasaMvedanasiddha bodharUpa che, te ja kharekhara anubhavasiddha che. (arthAt kharekhara to dareka prANIone, te ayajJAnano ja anubhava thAya che. tame AkArayavALA jJAnano anubhava mAno, te to tamArI bhramaNA che.) prazna H ayanA anubhavathI to (upa2 kahyA pramANe) badhA pramAtAone tattvadarzI mAnavA 1. draSTavyaM 1039tamaM pRSTham / 2. 1036tame pRH / rU. 'svAvetar dvaya0' kRti -pAi: 1 4. 'pramAtRotva' kRti -pAi: / 6. 1026tame pUche / For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ....................... dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1044 yato gRhIte'pi tasminniraMzatvAdadvaye bodharUpe bhrAntibIjAnugamAnna yathAbodhamadvayAvasAyo jAyate, tato gRhItamapi tadagRhItakalpamityananubhUtirna tattvata iti / (191) naitadevam, kalpanAmAtratvAt saMdA'dvayAnanubhUteH vyavasAyAbhAvAt, tathApi tatkalpane'tiprasaGgAt, nIlAderapyatattvApatteH zuklAdisvasaMvidvat tadbhabhrAntibIjAnugamAnna yathAbodhamavasIyata ............... vyAdhyAM che ................... tasminniraMzatvAt kAraNAt advaye bodharUpe bhrAntibIjAnugamAt hetoH na yathAbodha-yathA bodhastattvena tathA'dvayAvasAya:-advayanizcayo jAyate, tato gRhItamapi tat-advayamagRhItakalpam / iti-evaM ananubhUtiradvayasya na tattvata iti, tattvena tvanubhUtireva / etadAzaGkayAhanaitadevam / kuta ityAha-kalpanAmAtratvAt / kalpanAmAtratvaM ca sadA'dvayAnanubhUteH kAraNAt / ananubhUtizca vyavasAyAbhAvAt, nizcayAbhAvAdityarthaH / tathApi-evamapi nizcayAbhAve'pi tatkalpane-advayakalpane kimityAha-atiprasaGgAt / enamevAha-nIlAderapi-bodhAditattvasya ............anekAMtarazmi paDaze ! uttara : nA. kAraNa ke niraMza hovAthI jo ke te advaya jJAnanuM grahaNa badhAne thAya ja che, to paNa temanAmAM tevuM bhrAMtibrIja rahyuM hovAthI, je pramANe te adrayano anubhava-bodha thAya che, te pramANe nizcaya thato nathI, eTale advayanuM grahaNa thavA chatAM paNa, tenuM grahaNa na thayA jevuM ja che. Ama, grahaNa na thayA jevuM ja hovAthI, te pramAtAone tattvadarzI mAnavAno prasaMga nahIM Ave. (tattvadarzI to te kahevAya ke je bodha pramANe advayano yathArtha nirNaya karI le...) eTale paramArthathI advayanI anubhUti nathI, evuM nathI. arthAt anubhUti to tenI che ja (mAtra teno nizcaya nathI, tethI tevA anubhavasiddha advayajJAnane mAnavuM ja rahyuM... * bauddhavaktavyanI kalpanAmAtratA - (191) syAdvAdI : tamAruM kathana kalpanAmAtra hovAthI vAstavika rIte ghaTatuM nathI. (tamAruM kathana mAtra kalpanArUpa kema ? te jaNAve che -). tame je adrayavijJAna kaho cho, tenI anubhUti kadI thatI nathI ane tenuM kAraNa e ke te adrayano kadI nizcaya ja thato nathI. (nizcayanA AdhAre vastuno anubhava siddha thAya. have adrayano to kadI nizcaya thato nathI, eTale tenI anubhUti paNa na ja manAya...) prazna : nizcaya vinA paNa, anubhUti advayanI ja thAya che, evuM mAnI laIe to ? uttaraH to atiprasaMga e Avaze ke, nIlAnubhavane paNa avAstavika mAnavo paDaze ! kAraNa 2. "tADayAnubhUta: ti -pAd: I 2. 'zuplvisva ' rUti va-pArTa: rU. "nAmeva' tyazuddhiH pUrva mudritA For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1045 anekAntajayapatAkA (pagnama: ityapi vaktuM zakyatvAt, (192) yuktyanupapatterubhayatra tulyatvAt, advayasyApya atattvApatteH / Apattizca zuklAdisvasaMvidvaditi nidarzanam / tadbhrAntibIjAnugamAtnIlAdibhrAntibIjAnugamAddhetoH na yathAbodhamavasIyata ityapi vaktuM zakyatvAt vAGmAtreNa, yuktyanupapatterubhayatra-nIlazuklasaMvidi advaye ca tulyatvAt / tulyatvaM ca advayasyApya - anekAMtarazmi ..... ke zuklAnubhavanI jema 'brAntibIjanA anugamathI bodha pramANe nizcaya thato nathI' - evuM to ahIM paNa kahevuM zakya ja che. bhAvArtha : dareka pramAtAne grAhya-grAhaka AkAravALA vijJAnano anubhava thAya che. advayavijJAnano nahIM (kAraNa e ja ke, adrayavijJAnano nizcaya thato nathI ane nizcaya vinA tevo anubhava thAya che, evuM na ja manAya) - have tame kaho ke, anubhava to advayano ja thAya che, paNa brAntibIjanA sAmarthyathI te anubhava pramANe nizcaya thato nathI ane eTale ja mANasone grAhya-grAhakAkAravALuM vijJAna ja sAruM lAge che, je bhramaNA che.) to te ja yuktie ame paNa kahIzuM ke, (daSTAMtaka) jema zaMkhAdi padArthono, nirvikalpa jJAnathI zuklarUpe anubhava thavA chatAM paNa, pAchaLathI je pItAdirUpe nizcaya thAya che, te kAca-kamaLo roga vagere bhrAntikAraNonA sAmarthyathI samajavo... bAkI hakIkatamAM tyAM nizcayanA AdhAre nIlAnubhava na mAnI levAya, tyAM zuklAnubhava ja che... to (dASTratika) te ja rIte, asatkalpanAthI ApaNe mAnI laIe ke, nIlAdi padArthono, nirvikalpajJAnathI to zuklarUpe ja anubhava thAya che, paNa pAchaLathI je nIlAdirUpe nizcaya thAya che, te bhrAntikAraNothI samajavo.. eTale to te nIlanizcayanA AdhAre nIlAnubhava paNa vyavasthApita nahIM thAya, tyAM paNa zuklAnubhava ja mAnavo paDaze. (eTale to nIlAnubhavane paNa zuklAnubhava mAnavAno atiprasaMga Avaze...) ' (192) bauddha nIlAnubhavane zuklAnubhavarUpa mAnavuM te to bilakula yuktisaMgata nathI. dareka - vivaram . 107. zuklAdisvasaMviddhaditi nidarzanamiti / yadi hi prAJjalavRttyA grAhya grAhakAkArabhAji vijJAne samanubhUyamAne'pi bhrAntibIjAnugamAnna yathAbodhamavasIyata ityucyate, tadA etadapi vaktuM zakyata eva yathA zAdau padArthe nirvikalpajJAnena zuklatayA'nubhUte'pi pazcAt kAcakAmalAdibhrAntibIjAnugamasadbhAvAt pItyAdyadhyavasAyo jAyate, evamasatkalpanayA zuklatayA nIlAdAvanubhUte'pi nirvikalpajJAnena yo'yaM nIlAdyavasAyo jAyate sa bhrAntibIjAnugamasadbhAvAt / / 2. "maTu yathA' ti -paDhi: 2. 'jovuM nItA' ta -paDhi: rU. "maTu bhAvatu' rUti -pa4i: For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAra:) dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1046 nubhavAyogAt, (193) yuktInAmapi bodhAtmakatvena viparyayAzaGkAnivRtteH, anyathA pratibhAsasambhavAt tAbhyastattvavyavasthAyogAt, bodhamAtrasya cAyuktitvAt vyavahAro khyA vyAhyA .. nubhavAyogAt kartAdyabhAvena yathA zuklasaMvido nIlAditveneti bhAvaH / yuktInAmapi-grAhyAkArAdinirAkaraNaparANAM bodhAtmakatvena hetunA viparyayAzaGkA'nivRtteH, grAhyAdyAkAravadbodhavaitathyadarzaneneti bhAvaH / ata evAha-anyathA pratibhAsasambhavAt bodhasya advaya anekAMtarazmi ... pramAtAne nIlAnubhava ja saMvedanasiddha che, eTale to tevuM zI rIte manAya?) syAdvAdI : basa, te ja vAta advaya-anubhava vize paNa samAna che. arthAt dareka pramAtAne anubhava to AkAradrayagarbhita vijJAnano ja thAya che, to paNa tame tene advaya-anubhava kaho, to te vAtamAM paNa koI ja yukti nathI. (vyAkhyAgata dgadyamAna paMktino bhAvArtha :) trabhAvena kanubhavAyo t evo anvaya che. pUrvapakSIe kartR-karmano abhAva jaNAvela, teno A uttara che ke, te rIte karta-karmanA (grAhaka-grAhyanA) abhAvarUpe advayano kadApi anubhava thato nathI. jema zuklAnubhavano nIlAdirUpe nizcaya thato nathI tema... eTale te anubhavane addhayarUpa na manAya ane tethI tame kahela advayavijJAna anubhavasiddha nathI ja, to tene zI rIte manAya ? (eTale jJAna grAhya-cAhakAkAravALuM ja mAnavuM rahyuM.) ka yuktithI paNa tattvavyavasthA asamaMjasa - (193) bIjI vAta, tamArA mate to badhI ja vastu jJAnarUpa che. eTale to grAhyAkArAdinuM nirAkaraNa karanArI yuktio paNa jJAnarUpa ja phalita thaze. ane tethI to, te jJAnarUpa yuktio paNa miththArUpa to nahIM hoya ne? evI viparIta AzaMkAnuM nirAkaraNa thaze nahIM. tenuM kAraNa e ke, tamArA mate grAhyAdi AkAravALo bodha mithyArUpa manAya che. to te jema mithyA che, tema grAhyAdi AkAranuM nirAkaraNa karanArI yuktio paNa mithyArUpa hoI ja zake che (kAraNa ke teo paNa tenI jema bodharUpa ja che.) (mata =) bodhanI vitathatA hovAthI ja to, anyathA (=judI rIte) pratibhAsa saMbhavita vivaram . 108. grAhaUcAvakAravavoghavaitathyaneti . prAghavAro vidyate yasya rasI grAhyAghAvAravAnuM, sa cAsau bodhazca grAhyAdyAkArabodhastasya vaitathyaM-mithyArUpatA tasya darzanam-avalokanam / grAhyAdyAkArayukto hi bodho mithyArUpo bhavatAM mate vilokita:, ato grAhyAdyAkAranirAkaraNaparAyaNA yuktayo'pi mithyArUpA maryAnvita || ******* 2. "IdyamAna' ta Tu-pITa: | 2. "mannA na di' rUti gha-pATha: I For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1047 anekAntajayapatAkA (54ma: cchedaprasaGga iti yatkiJcidetaditi / ( 194) na ca bodhamAtratattvavAdino bhrAntibIjamapi kiJcit, bodhamAtrasyaivAnabhyupagamAt, abhyupagame cAbhrAntabodhAyogAt, tasyaiva tattvAt / bodhabhinnabhrAntibIjabhAve tu baahysiddhirev|evN cAnubhUtyAdisiddhe bAhyagrAhyabhAve nAsya ...cAlyA . tattvapakSe'pi dvayapratibhAsavadityarthaH / evaM ca sati tAbhyaH-yuktibhyaH tattvavyavasthA'yogAd vipakSAzaGkayeti bhAvanIyam / bodhamAtrasya ca-advayasya ayuktitvAdavikalpatvena evaM vyavahArocchedaprasaGga iti yatkiJcit etat-paroditamiti / na ca bodhamAtratattvavAdinaHyogAcArasya bhrAntibIjamapi kiJcit / kathamityAha-bodhamAtrasyaivAnabhyupagamAt bhrAntibIjatvena / abhyupagame ca bodhamAtrasyaiva bhrAntibIjatvena kimityAha-abhrAntabodhAyogAt / anekAMtarazmi .. che. juo, tame adraya vijJAna ja vAstavika mAno cho, to paNa pratibhAsa to anyathA ja thAya che, arthAtu grAhya-grAhakaAkAravALA vijJAnano ja thAya che. eTale bodha vitatha hoI zake che ane tethI bodharUpa yuktio paNa vitatha hoI ja zake... Ama, yuktiomAM paNa viparyayanI AzaMkA UbhI rahevAthI, te yuktio dvArA tattvavyavasthA thaI zake nahIM. bauddha advayano nirvikalpa bodha e ja adrayanA siddhi mATenI yukti che ane temAM viparyayazaMkA nathI. syAdAdIH paNa tevuM na manAya, kAraNa ke yuktio to grAhyAkArAdinuM nirAkaraNa karanAra hovAthI nizcayarUpa che, jayAre advayajJAna to nirvikalparUpa (nizcayavikalpathI rahita) che, to AvA nirvikalpane nizcAyaka yuktiorUpa zI rIte kahevAya? (eTale yuktimAM viparIta AzaMkA thaze ja ane tethI tenA dvArA tattvavyavasthA na ja thAya...) Ama to bodharUpa tamAma vastuo vize, viparIta AzaMkA UbhI thavAthI, pratiniyata vyavahAra ja nahIM thAya ane tethI to vyavahAranA ucchedanI Apatti Avaze ja... Ama, puSkaLa doSo AvatA hovAthI, tamArI badhI vAta asAra jaNAI Ave che... jJAnADhatamate bhAttibIjanI paNa asaMgati - (194) are, jJAnAdvaitavAdI yogAcAra ! tamArA mate to bhrAntibIja jevuM koI tattva ja nathI. te A pramANe - tame bhrAntibIja tarIke kone mAno cho? (1) zuddhabodhane, ke (2) te sivAya koI alaga tattvane ? (1) zuddhabodhane to tame bhrAMtibIja tarIke mAnatA ja nathI ane mAno, to koI abhrAnta bodha ja nahIM ghaTe, kAraNa ke badhA bolo zuddha bodharUpa che ane tene ja tame bhrAntinuM bIja mAnI lIdhuM (to pachI te bodha abhrAnta zI rIte rahe ?) For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1048 grAhyasyAyaM grAhakaH iti grAhakarUpapratiSedho'yuktaH, tadAtmakatvena jJAnasyaiva pratiSedhApatteH // (195) kiJca kathaM punaridaM vyajJAyi bhavatA yathedaM vijJAnaM vyatiriktagrAhakAkAravikalamiti ? / na tAvat tadanubhava eva nimittam, tasya vaiparItyena pravRtteH, Avidva . vyAkhyA ..... ayogazca tasyaiva-bodhamAtrasya tattvAt-bhrAntibIjatvAt / bodhabhinnabhrAntibIjabhAve tu ko doSa ityAha-bAhyasiddhireva / evaM ca-uktanItyA'nubhUtyAdisiddhe bAhyagrAhyabhAve kimityAhanAsya grAhyasyAyaM grAhaka iti-evaM pUrvapakSagranthe grAhakarUpapratiSedho'yuktaH / kuta ityAhatadAtmakatvena-bAhyagrAhyAtmakatvena jJAnasyaiva pratiSedhApatteH kAraNAt / / kiJca kathaM punaridaM vyajJAyi-vijJAtaM bhavatA yathedaM vijJAnaM vyatiriktagrAhakAkAravikalamiti ? na tAvat tadanubhava eva-adhikRtavijJAnAnubhava eva nimittaM tadvijJAna iti / ....... manetirazmi .. (2) have jo, bodhathI koI judA tattvane bhrAntibIja tarIke mAno, to to te judA tattva tarIke pArthanA 4 siddhi thaze... (me to tmaa2| bhATe bhUkhamAnyatAprA24 ghoSa cha.) / Ama, bAhya grAhya padArtha jayAre anubhUti AdithI siddha hoya, tyAre, pUrvapakSamAM tame je kahyuM hatuM ke - "A grAhyanuM, A grahaNa karanAra nathI" - evo grAhakarUpano pratiSedha karavo bilakula yukta nathA. tenuM 125 se, zAna mAyA135 cha, mAyArthanA yA435 cha (tadAtmakatvena bAhyagrAhyAtmakatvena bAhyagrAhI-Atmakatvena bAhyagrAhakAtmakatvena) bheTata to na niSedhathI 35 zAnano ja niSedha thaI jAya ! je bilakula yogya nathI. eTale grAhakarUpano niSedha na karavo. jJAnane jhAMgha-grAhakarUpa ja mAnavuM, addhayarUpa nahIM. - vyatirita grAhakAkAranI vikalatA asaMgata che (195) bIjI vAta, tame zI rIte jANyuM ke A vijJAna vyatirikta grAhakAkArathI vikala= rarita cha ? bauddha: adhikRta vijJAnano anubhava ja, tevuM jANavAmAM nimitta che (arthAt, te anubhavathI ja jaNAI jAya che ke, adhikRta vijJAna judA evA grAhakAkArathI rahita che.) ......... ....... X ahIM jJAnane grAhyarUpa mAnI levAnuM tAtparya e nathI ke jJAnane grAhya-artharUpa mAnI levuM. tAtparya e ke, jJAna jyAre bIjA jJAnano viSaya bane ke pote ja potAne viSaya kare, tyAre te grAhya bane ane te ja tenuM grAhyarUpa cha... bhane Ananu 35 to spaSTa 4 che... 2. 'siddharbAhya0' iti Ga-pAThaH / 1. 'pratiSedho yuktaH' iti pAThasyAzuddhiH pUrvamudrite, atra D-pratAnusAreNa / 3. pUrvamudrite 'vijJAnaM' iti pATho nopalabhyate, atra G-1-pratAnusAreNa vinyastaH / For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1049 anekAntajayapatAkA (pagnama: daGganAdisiddhatvAt / (196) vastusthityA tat tatheti tathAsvabhAvatvAt jJAyata eveti cet, tat tatheti kuto'yamAptavAdaH ? pratibhAsamAnAkArazUnyateti cApUrvA vastusthitistathAsvabhAvatvAbhidhAnaM ca / (197) kiJca na ca vastusthityA'pi vyatiriktagrAhakA ......... cAhyA ... kuta ityAha-tasya-tadanubhavasya vaiparItyena pravRtteH-vyatiriktagrAhakAkAratvena pravRtteH / pravRttizca AvidvadaGganAdisiddhatvAt / vastusthityA tat-vijJAnaM tatheti-vyatiriktagrAhakAkAravikalamiti tathAsvabhAvatvAt-vyatiriktagrAhakAkAravikalasvabhAvatvAt jJAyata eva / iti cet, etadAzaGkayAha-tat tatheti kuto'yamAptavAdaH ? tathA pratibhAsamAnAkArazUnyateti cApUrvA vastusthitiH / tathA tathAsvabhAvatvAbhidhAnaM ca apUrvameva / kiJca netyAdi / na ca vastu - anekAMtarazmi syAdvAdIH tevuM na manAya, kAraNa ke vijJAnano anubhava to judA evA grAhakAkArarUpe ja pravarte che, evuM vidvAnathI laIne aMganA sudhInA tamAma prANIone siddha che. (darekane, koIkanA grahaNa karavArUpe ja jJAnano anubhava thAya che.) to AvA grAhakAkAravALA anubhavathI zI rIte jaNAya ke adhikRta vijJAna grAhakAkAra vinAnuM che ? UlaTAnuM tevA anubhavathI to grAhAkAravALA vijJAnanI ja sAbitI thAya... | (196) bauddhaH vastusthitithI (=vAstavikatAthI) te vijJAna vyatirikta grAhakAkArathI vikala che, eTale tenA tevA (=vyatirikta grAhakAkArathI vikala rahevAnA) svabhAvathI te jaNAI ja Ave che. (Azaya e ke, vijJAnano tevo svabhAva ja che ke jethI te grAhakAkArathI vikalarUpe jaNAya che...) syAdvAdIH svabhAvathI jaNAvavAnI vAta hamaNA bAju para mUko. pahelA to e kaho ke, vijJAna te grAhakAkArathI vikala che - evo ApavAda tame kyAMthI lAvyA? (arthAt tevuM koI AptapuruSanuM vacana nathI, eTale tene yathArtha na mAnI levAya..) bIjI vAta, vijJAnamAM je grAhakAkAra bhAse che, tenAthI ja te vijJAnane tame zUnya kaho cho, A to tamArI koI apUrva ja vastuvyavasthA che! (A kaTAkSavacana che. kahevAno bhAva e ke, ghaDAmAM lAla raMga jaNAto hoya, to tene lAla raMgavALo ja mAnavo joIe. tema vijJAnamAM grAhakAkAra spaSTapaNe anubhavAto hoya, to tene grAhakAkAravALuM ja mAnavuM joIe. chatAM paNa tame tenAthI vikala kaho, to temAM tamArI buddhinuM ja pradarzana che.) trIjI vAta, vijJAnamAM grAhakAkAra bhAse che. to paNa vijJAnane grAhakAkAra vinAnA svabhAvavALuM kahevuM te paNa apUrva ja che. (agnino uSNasvabhAva anubhavasiddha hovA chatAM agnine anuSNasvabhAvI kahevo jema mithyA che, tema ahIM paNa samajavuM...) 2. "sthitistattathAsva' ta -pad: 2. dhAnaM vAipUrva' ta pATha: rU. "ni vetyAdri ti Tu pati: | For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1050 kArazUnyatve sati tat tatheti yuktam / (198) evaM hi tacchUnyatvaM tasya syAt, yadyasau tatra na bhavet / na cAnyatrAbhavatastatrAbhavanaM nyAyyamityanyatra tatsiddhiH, (199) *.................................... vyAkhyA ...................................... sthityA'pi-na ca tattvanItyA'pi vyatiriktagrAhakAkArazUnyatve iti vyatiriktasya grAhakaH sa evAkAraH tena zUnyatvaM tasmin sati tat-vijJAnaM tatheti yuktaM-vyatiriktagrAhakAkAravikalamiti yuktam / kathaM na yuktamityAha-evaM yasmAt tacchUnyatvaM-vyatiriktagrAhakAkArazUnyatvaM tasya-vijJAnasya syAt-bhavet, yadyasau-vyatiriktagrAhakAkAraH tatra-vijJAne na bhavet / na tvitthamevaitadityAzaGkayAha-na cAnyatra-vijJAnAntare'bhavataH-asataH tatra-adhikRtavijJAne'bhavanaM nyAyyam / na hi zazaviSANasya kvacidarbhAvaH, na yatrAsau tatra zazaviSANabhAvaprasaGgAt / ....* manetirazmi .... A badhA kAraNothI, vijJAnane grAhakAkArathI zUnya kahevAnI vAta mithyA jaNAI Ave che. - vastusthitie paNa vyatiriktacAhakAkAravikalatA asaMgata (197) kharekhara to jJAna grAhakAkAra rahita hoya, to paNa "jJAna grAhakAkAra rahita che' ema kahevuM barAbara nathI. prazna : 59 uma? uttara : te tyAre ja kahI zakAya ke jayAre jJAnamAM grAhakAkAra na hoya. prazna : 352 na Doya to qidho zuM ? / uttara : zanimAM 351512 nathI tevU nathI. (cha 4...) prazna : 3 rIte ? (198) uttara H kAraNa ke je kyAMka hoya teno ja anyatra niSedha thAya. je kyAMya nathI tevA kharaviSANAdino niSedha koI niyata sthAnamAM na thAya.. jo niyata sthAnamAM kharaviSANAbhAva kaho to bIje kharaviSANano bhAva thaI jaze... tema ahIM grAhakAkArano niSedha karazo, to anya jJAnamAM (4ya niSedha nathI 42di tyai) As31312- siddhi 25 4the. * vivaraNam ..... ___109. na hi zazaviSANasya kvacidabhAva iti / na-naiva hiH-yasmAcchazaviSANasya-tuccharUpasya kvacit-pratiniyate pradeze'bhAva: sAdhyate / zazaviSANasyAtra pradeze'bhAvo varttata iti na kvacit pratipAdayatItyarthaH / kuta ityAha- 110. na yatrAsau tatra zazaviSANabhAvaprasaGgAditi / na yatra tu pradeze asau-kharaviSANAbhAva: tatra zazaviSANasya bhAvaprasaGgAt / pratiniyate pradeze zazazRGgasyAbhAve sAdhite sati 1. 'cAnyatrAsyAbhavataH' iti g-paatthH| 2. 'bhAva: yannAsau' iti k-paatthH| 3. 'pradeze'bhAvaH asau' iti ka ........................... pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA tatkalpitAbhavane tu tatra taditarabhavanApattiH / ( 200) kalpitavAstavatadAkArazUnyaM 1051 o * vyAkhyA T iti-evamanyatra-vijJAnAntare tatsiddhiH-vyatiriktagrAhakAkArasiddhiH / tatsiddhau cAnivAritaM vyatiriktaM grAhyamityarthaH / AzaGkAntaranirAsAyAha - tatkalpitAbhavane tu sa cAsau kalpitazca tatkalpitaH tasyAbhavanaM tasmin / etaduktaM bhavati -tasya - vyatiriktagrAhakAkArasya kalpitasyaatAttvikasya, anyatra vijJAnAntara iti prakramaH, abhavane punarabhyupagamyamAne tatra - adhikRtavijJAna iti sAmarthyam / kimityAha - taditarabhavanApattiH sAmarthyAdevAdhikRtavijJAne'kalpitavyati (paJcamaH aneaMtarazmi eTale jema zazaviSANano pratiniyata dezamAM abhAva kahevAthI te sivAyanA sthaLamAM teno bhAva mAnavo paDe, tema grAhakAkArano paNa, buddhAdinA saMbaMdhI pratiniyata koIka jJAnamAM abhAva sAdhavAthI to, te sivAyanA ApaNA jJAnamAM te grAhakAkArano niyamA bhAva mAnavo paDaze. (pratiniyata sthaLe kahevAto abhAva, te sivAyanA sthaLe teno bhAva sUcave che - e niyama ahIM khAsa dhyAnamAM rAkhavo...) ane eTale to ApaNA jevAnA vijJAnamAM vyatirikta grAhakAkAra ja siddha thaze (arthAt ApaNuM jJAna grAhakAkAravALuM ja siddha thaze.) ane grAhakAkAra siddha thavAthI to, te vijJAnathI judo grAhyArtha peN| siddha thaze 4. (vijJAna grhe| 42nAra che, to menuM graha DaranAra ? to 3 - grAhya arthanuM, khema grAhyArtha siddha thAya ja.) eTale ja ame kahIe chIe ke, grAhyano apalApa karavAnuM tame rahevA do... * kalpitagrAhakAkAranA niSedhamAM to vAstavika grAhakAkAranI Apatti (199) bauddha : ApaNA jJAnamAM je grAhakAkAra jaNAya che, te kalpita-atAttvika che ane te kalpita-atAttvika grAhakAkArano ja buddhajJAnamAM abhAva siddha karAI rahyo che... eTale buddhajJAnamAM vyatiriktagrAhakAkAravikalatA paNa siddha thaI jaze ane ApaNA jJAnamAM vAstavika grAhakAkAra mAnavAnI Apatti paNa nahIM Ave... ...vivaraNam . pradezAntare zazaviSANAbhAvasyAbhAvAt zazaviSANabhAva: syAt / evamatra dAntikayojanA kAryAkharaviSANaprakhyo vyatiriktagrAhakAkAraH paramate tasya buddhAdisambandhinaH pratiniyate kvApi jJAne'bhAve sAdhayitumupakrAnte sati anyajJAneSu arvAgdarzisambandhiSu niyamAd bhAvaH syAditi / ata evAha- 111. anyatra vijJAnAntare tatsiddhiriti / vijJAnAntare'rvAgdarzanapramAtRsambandhini || 112. tatkalpitAbhavane tviti / ayamabhiprAyaH-arvAgdarzanapramAtRsambandhiSu vijJAneSu yaH parikalpito vartate AkArastasyAbhAvo buddhAdivijJAne sAdhyate iti kadAcidabhyupagamo bhaviSyati parasya / / 1 1. asminneva pRSThe / 2. 'buddhAdivijJAne sAdhyate niyate kvApi jJAne0' iti kha- pATha: / 3. 'kalpito bha ( ? )varttate' iti ca pATha: / For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1052 taditi cet, na, tato'nyasvabhAvatvAbhAve etat / ( 201) na ca tucchAnyasvabhAvatvamasya, - vyArahyA che . riktagrAhakAkArabhavanApattiH / na kalpitAbhAvo'kalpitatadbhAvamantareNeti bhAvanIyam / tathAhikalpito nAmAsannabhAvo na kiJcit / sa ca yathA'nadhikRtavijJAne evamadhikRtavijJAne'pi / ato na tAttvikasya tasya vyatiriktagrAhakAkArasyAbhAve'dhikRtavijJAne tasya kalpitasyAbhAvaH sidhyatIti bhAvanIyam / kalpitetyAdi / kalpita-vAstavau ca tau tadAkArau ca prakramAd vyatiriktagrAhakAkArau ceti vigrahastAbhyAM zUnyaM tat-adhikRtaM vijJAnam / iti cet, etadA ... anekAMtarazmi syAdvAdIH are vAha! bahu sarasa ! AvuM kahevAthI to tame, buddhajJAnamAM vAstavika grAhakAkAra ja kahI dIdho ! (siddha karavA gayA grAhakAkArano abhAva ane siddha thaI gayo grAhakAkArano bhAva... che ne pUrvAparavicAraNA vinAnuM tamAruM kathana !) (have vAstavika grAhakAkAra hovAnI Apatti zI rIte Ave te vicArIe -). tame buddhajJAnamAM, kalpita grAhakAkArano abhAva kahyo. have A kalpitano abhAva, vAstavika grAhakAkAranAM astitva vinA na ja hoya. (Azaya e ke, buddhajJAnamAM kalpita grAhakAkAra nathI - eno artha ja e thAya ke, temAM kalpitagrAhakAkAra nathI paNa vAstavika grAhakAkAra che ane tethI to buddhajJAnamAM vAstavika grAhakAkAra ja siddha thaI jAya...) vaLI, kalpita eTale to asa-abhAva... arthAt tevuM kazuM che ja nahIM. jo buddhajJAnamAM tAttvika grAhakAkAra na hoya, to abhAva jema ApaNA jJAnamAM che, tema buddhajJAnamAM paNa che ja. eTale buddhajJAnamAM tAttvika grAhakAkAra mAnyA vinA kalpita grAhakAkArano abhAva siddha na thAya.. eTale bauddho tamArI vAta ucita jaNAtI nathI. (200) bauddhaH buddhavijJAnane ame kalpita ane vAstavika baMne prakAranA grAhakAkArathI zUnya mAnIzuM (eTale temAM vAstavika grAhakAkAra nahIM mAnavo paDe ane grAhakAkAranI vikalatA paNa nibaMdha siddha thaI jaze.) syAdvAdI: tamArI A vAta paNa vicAraNAzUnya jaNAI Ave che. juo, adhikRta vijJAna - vivaram . 113. na RtvitAmavoDatvitata dravamantareomti bhAvanImati / na-naiva Rtvitasya-vyatiragraahkaakaarsy sambandhI abhAvo'kalpitatadbhAvaM-pAramArthikagrAhakAkArabhAvamantareNa-vinA bhavatIti bhAvanIyam / kalpitasya grAhakAkArasyAdhikRtavijJAne'bhAve'bhyupagamyamAne sAmarthyAd vAstavasya tatra bhAva: cAviti 2. "nAmAmanna' ta Tu-pId: I 2. 'abhIvoDapi Rtvita: taddhAva' rUti va-pATha: / For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1053 anekAntajayapatAkA (paJcamaH yuktivirodhAt, tadabhAve hi tat tathA / (202 ) na ca tadabhAvastaditarAbhAve, kenaci ... vyAkhyA .. zaGkayAha-netyAdi / neti pratiSedhe / tata iti tAbhyAM kalpitavAstavatadAkArAbhyAm anyasvabhAvatvAbhAve'dhikRtavijJAnasya etat-kalpitavAstavatadAkArazUnyatvam / anyasvabhAvatvamevaM bhavatu / kA no hAnirityAzaGkayAha-na cetyAdi / na ca-naiva tucchAnyasvabhAvatvaM tucchAtkalpitAd vyatiriktagrAhakAkArAt anyasvabhAvatvaM-vastuno vyatiriktatvaM asya-adhikRtavijJAnasya / kuta ityAha-yuktivirodhAt / enamevAha tadabhAva ityAdinA / tadabhAve-tucchakalpitavyatiriktagrAhakAkArAbhAve sati yasmAt tat-adhikRtavijJAnaM tatheti tucchAnyasvabhAvam / ..... manetirazmi ..... (=buddhavijJAna), kalpita ane vAstavika baMne AkArathI anyasvabhAvI hoya, to ja te temanAthI zUnya bane, anyathA nahIM. (arthAt kalpita-vAstavika AkArathI zUnya mAnavA, temAM tadanyasvabhAva mAnavo paDe, te sivAya temAM temanI zUnyatA na ghaTe) ___ (201) bauddha : to mAM tahanyasvabhAva (=lpita-vAstavi: 240512thI zUnya hovAno svabhAva) mAnI zu. temA samane hAni nathI.. syAdvAdI paNa UbhA raho. grAhakAkAra to tamArA mate khapuSpa jevo tuccha che, to AvA tuccha grAhakAkArathI judA hovAno svabhAva, adhikRta jJAnamAM na ja mAnI zakAya. kAraNa ke temAM yuktino virodha che. (juo, vijJAna, tuccha grAhakAkArathI judA svabhAve tyAre ja siddha thAya ke jayAre temAM tuccha grAhakAkArano abhAva ane vAstavika grAhakAkArano bhAva hoya..) temAM yuktivirodha zI rIte? te graMthakArazrI jaNAve che - * turachAnyasvabhAvatAnI masaMgati* tuccha-kalpita evo atirikta grAhakAkArano abhAva hoya, to tame kahI zako ke adhikRta vijJAna tuccha grAhakAkArathI anyasvabhAvI che. (sIdhI vAta che ke, ghaTamAM paTano abhAva hoya to ja tene 54AnyasvabhAvI DI zaya, te sivAya nahI. tema sahI 59samaj...) . * vivaraNam ............ 114. tucchAnyasvabhAvatvamiti / tucchAddhi grAhakAkArAdanyasvabhAvaM vijJAnaM tadaiva siddhyati yadi tatra tasya tucchasyAbhAva: vAstavasya ca bhAva: syAditi / / ____115. tucchAt kalpitAd vyatiriktagrAhakAkArAditi / grAhakAkAro hi bhavatAM mate tuccho gaganAravindaprakhyastatastasmAt kAraNAdanyatvaM na ghaTate'dhikRtavijJAnasya, vakSyamANayuktivirodhAt / / 1. pUrvamudrite 'ca' ityetanna dRzyate / 2. 'sakAzAnyatvaM' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhira:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1054 dabAdhitatvAt vizeSAnupapatteH / (203) tasmAdasaMvyavahArya eva tucchAbhAva iti na tatra - vyArahyA che. na tvitthamevaitadityAzaGkayAha-na cetyAdi / na ca-naiva tadabhAvaH-tucchakalpitavyatiriktagrAhakAkArAbhAvaH taditarAbhAve-atucchAkalpitavyatiriktagrAhakAkArAbhAve / kuto netyAha-kenacidabAdhitatvAt tucchakalpitavyatiriktagrAhakAkArabhAvasya / etadbhAvanAyaivAha-vizeSAnupapatteHtucchakalpitavyatiriktagrAhakAkArabhAvasya / ayaM hyadhikRtavijJAne'pyevaMvidha eva kathametadabhAvaH - anekAMtarazmi che (202) bauddha to ame tema kahI daIzuM ke, adhikRta vijJAnamAM tuccha-kalpita grAhakAkArano abhAva che. (have to te tucchAnyasvabhAvI thaI jaze ne ?) syAdvAdI : paNa adhikRta vijJAnamAM, atuccha-akalpita evo vyatirikta grAhakAkAra mAnyA vinA, tuccha-kalpita grAhakAkArano abhAva siddha thaI zake nahIM (tucchano abhAva batADavA atucchanuM astitva mAnavuM paDe. jema ghaTamAM asattvano abhAva batADavA sattvanuM astitva...) tenuM kAraNa e ke, tamAre tuccha grAhakAkArano abhAva batAvavo che. have teno abhAva batAvavA, teno bAdha karavo jarUrI che. to bAdha karavA, atuccha grAhakAkAra mAnavo ja paDe. (adhikRta jJAnamAM vAstavika grAhakAkAra mAnIe, to tenAthI tuccha grAhakAkArano bAdha thaI jAya. paNa tevuM na mAno, to koInAthI paNa te tuccha grAhakAkArano bAdha na thavAthI, adhikRta jJAnamAM paNa tevo tuccha AkAra mAnavo paDaze.) A ja vAtane jaNAvavA bhAvArtha kahe che - tavattAjJAnamAM tadabhAvavattAnuM jJAna pratibaMdhaka che. kalpita=succha=abhAva. eTale tuccha jJAnano (FgrAhakAkAranA abhAvano) abhAva hovA mATe, grAhakAkAra (vAstavika) hovo joIe. jo na hoya to tuccha grAhakAkArano bAdha na thavAthI teno abhAva nahIM thAya ane to pachI te buddhajJAnane tucchA svabhAvI (tucchathI judA svabhAvavALo) zI rIte kahevAya? e badhuM jarA zAMtithI vicAro... tamAre buddhajJAnane, tuccha grAhakAkArathI anyasvabhAvI mAnavuM che, paNa tevuM tyAre ja siddha thAya ke jayAre vAstavika AkAranuM astitva hoya, (anyathA=) jo astitva na mAno, to tuccha-atuccha AkAramAM koI vizeSa ja nahIM rahe. (Azaya e lAge ke, jema ghaTanA abhAvamAM ghaTAbhAvanuM hovuM, e ja ghaTa-ghaTAbhAvano vizeSa che, ema tucchanA abhAvamAM atucchanuM astitva hoya, to ja te beno vizeSa che, paNa buddhajJAnamAM .......... .. ....... 16. 3 dhavRttavijJAne bevaMvidha prati | caM-tucchanvitarijhAdAjAramA: hi:-yasmAt adhikRtavijJAne'pi-buddhAdisambandhini evambhUta eva-yAdRzo'rvAgdarzipramAtRjJAneSu iti kathaMkena prakAreNa tasya-tucchakalpitavyatiriktagrAhakAkArasyAbhAvastatra-buddhAdijJAne / idamuktaM bhavati For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... 1055 anekAntajayapatAkA (paJcamaH vyatiriktagrAhakAkAravaikalyAvasAyopAyaH tadatatsvabhAvatvAditi paribhAvyatAmetat // .............. vyAkhyA *... tatra, asati caitadabhAve kathamidaM tucchAnyasvabhAvamiti paribhAvyatAmetat / yata evaM tasmAdasaMvyavahArya eva tattvacintAyAm / ko'sAvityAha-tucchAbhAva iti / tucchAbhAvazca paranItyA vyatiriktagrAhakAkArAbhAvaH / evaM na tatra-adhikRtavijJAne vyatiriktagrAhakAkAravaikalyAvasAyopAyaH paranItyaiveti nidazitam / etadevAha-tadatatsvabhAvatvAt tasya-adhikRtavijJAnasyAtatsvabhAvatvAt, vyatiriktagrAhakAkArAbhAvAsvabhAvatvAdityarthaH, saMto'nyatrAbhavata * sanetirazmi .... tucchanA abhAvamAM paNa atuccha (=vAstavika) AkAranuM astitva na mAnI, tame te benA vizeSano vilopa ja karI dIdho, arthAt have tamArA mate te beno vizeSa ja na rahyo... tenI upapatti mATe tucchanA abhAvamAM atuccha ( vAstavika) grAhakAkAranuM astitva mAnavuM ja rahyuM ane tethI to temAM grAhakAkAra ja siddha thayo, tenI vikalatA nahIM... athavA emAM artha levo ke, jema anya jJAnamAM vAstavikAkAra na hovAthI tucchAkAra che, tema adhikRta jJAnamAM paNa vAstavikAkAra na hovAthI tucchAkAra raheze ja... bIjA jJAnothI A jJAnano tevo koI vizeSa nathI ke vAstavikAkAra na hovA chatAM tucchAkAra na 23.) ___ (203) sA2 : tethI, vijJAnamA ta 4 (tumA =) vyaniRs. 55112 no abhAva batAvo cho, te bilakula vyavahArayogya nathI (arthAt tattvavicAraNAnI parIkSA para, te uttIrNa thatuM nathI...) tethI buddhavijJAnamAM vyatirikta grAhakAkArano abhAva che - evuM jANavAno, tamArA mate paNa koI ja upAya nathI. tenuM kAraNa e ja ke, buddhavijJAnamAM (uparokta yukti pramANe) vyatirikta grAhakAkArano abhAva hovAno svabhAva ja nathI. (bhAva e ke, agnino uSNasvabhAva che, to jANI zakAya ke agni garama che. tema buddhajJAnano ................* vivaraNam * tucchakalpitavyatiriktagrAhakAkArAdanyasvabhAvaM buddhajJAnaM tadaiva bhavati yadi tatra vAstavasyAkArasya bhAva: syAt; anyathA tucchAtucchayorvizeSa eva na syAditi / / ___117. vyatiriktagrAhakAkArAbhAvAsvabhAvatvAditi / vyatiriktagrAhakAkArasyAbhAvo vyatiriktagrAhakAkArAbhAvaH, na svabhAvo'svabhAva:, vyatiriktagrAhakAkArAbhAvo'svabhAvo yasya jJAnasya tat tathA tadbhAva:-tattvaM tasmAt / / 118. sato'nyatrAbhavatastadabhAvasvabhAvatvasiddheriti / tasya-grAhakAkArasyAbhAvastadabhAva: tadabhAva: ......... 1. 'tasmAdasau vyava0' iti ng-paatthH| 2. 'tucchakAdatyantavyatirikta0' iti k-paatthH| 3. pUrvamudrite 'abhAvaH' ityazuddhapAThaH, atra tu N-pratAnusAreNa zuddhiH kRtA / For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1056 __ (204) kiJcaivaM parikalpitAdvayarUpatve tattvato'nubhayarUpatvAsiddhireva, svAtmasaMvedanAt kartRkarmabhAvopapatteH, anyathA tadayogAt / na hyAtmana AtmanA'vedane svasaMvedanaM cAraDyA .. stadabhAvasvabhAvatvasiddheH iti paribhAvyatAmetat // kiJcetyAdi / kiJcAyamaparo doSaH / evaM parikalpitAdvayarUpatve'pi sati yathA bhavatoktaM tathA / kimityAha-tattvataH-paramArthena anubhayarUpatvAsiddhireva / kathamityAha-svAtmasaMvedanAt-svAtmasaMvedanena, vijJAnasyeti prakramaH, kartRkarmabhAvopapatteH / itthaM caitadaGgIkartavya anekAMtarazmi ... vyatiriktagrAhakAkAranA abhAvarUpa svabhAva hoya, to jANI zakAya ke te tevA AkArathI rahita che. paNa tevo svabhAva na ghaTavAthI tevuM jaNAtuM nathI...) prazna : paNa tevo svabhAva zI rIte siddha thAya ? uttara : juo, tevo vyatirikta grAhakAkAra, ApaNA jevAnA vijJAnamAM vidyamAna hoya ane pachI teno buddhavijJAnamAM abhAva batAvAya, to te buddhavijJAna, vyatiriktagrAhakAkAranAM abhAvarUpa svabhAvavALuM che, evuM siddha thAya.. paNa tamArA mate tevuM kazuM na ghaTavAthI, tevo svabhAva siddha thato nathI ane eTale ja temAM te AkAranI vikalatA paNa jaNAya nahIM. eTale he bauddho ! A badhI vAta khUba ja ekAgra thaIne vicAro.. niSkarSa : eTale grAhya-grAhaka AkAranI vikalatA batAvIne, vijJAnane AkAradvayathI rahitaayarUpa sAbita karavuM te mAtra kalpanArUpa ja che. bAkI vAstavika yuktie tevuM kazuM ghaTatuM nathI. - parikalpita advayamate paNa ubhayarUpatA anivArya (204) bIjI vAta, vijJAnane tame parikalpita AkAradvayathI zUnya mAno, advayarUpa mAno, to paNa temAM vAstavika rIte anubhayarUpatAnI siddhi na ja thAya. tenuM kAraNa e ke, vijJAna te pote potAnuM saMvedana kare che ane to (jama ghaTajJAna ghaTanuM saMvedana karatuM hovAthI ghaTa karma ane pote kartA bane, tema jJAna paNa, pote ja potAnuM saMvedana karatuM hovAthI, pote karma ane kartA bane ane tethI to) vijJAnamAM karNa-karmabhAva ema ubhayarUpatA ja siddha thaI jAya (to tene anubhavarUpa zI rIte manAya ?) ... vivaram svabhAvo yasya tat tathA tadbhAva:-tattvaM tasya siddhiH-niSpattiH tasmAt / kIdRzasya tasya grAhakAkArasyetyAhasata:-vidyamAnasyAnyatra-jJAnAntare'gdirzisambandhini abhavata:-avidyamAnasya sAmarthyAdadhikRtavijJAne / / - 2. parve sati tattvato' rUti -pA : | For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1057 anekAntajayapatAkA (pagnama: nAma / vedane tu taccitrasvabhAvatA, tasyaiva grAhyagrAhakarUpatvAditi / ( 205) svAtmani kriyAvirodha iti cet, na, tathA'nubhave tadasiddheH / kathaM tadasiddhiriti cet, virodhe ja vyArA mityAha-anyathA-evamanabhyupagame tadayogAt-svAtmasaMvedanAyogAt / etadeva bhAvayati na hItyAdinA / na yasmAt AtmanaH-vijJAnAtmanaH Atmanaiva avedane sati / kimityAha-svasaMvedanaM nAma / vedane tu svAtmanaH kimityAha-taccitrasvabhAvatA, prakramAd vijJAnasya citrasvabhAvatA / kuta ityAha-tasyaiva-vijJAnAtmano grAhyagrAhakarUpatvAditi / svAtmani kriyAvirodha iti cet / na hi suzikSito'pi kazcit svaM skandhamArohati / etadAzaGkyAha-na-naitadevaM tathA'nubhave-svasaMviditvena svAtmanA'nubhave sati tadasiddheH-svAtmani kriyAvirodhAsiddheH / - anekAMtarazmi .... praznaH (anyathA=) jo temAM tevo ka-karmabhAva na mAnIe to vAMdho zuM? uttara : vAMdho e ja ke, te pote potAnuM saMvedana kare evuM saMgata thaze nahIM. (pote kartA ane karma hoya to ja te potAnuM saMvedana karI zake, anyathA nahIM...) eTale pahelA to e nakkI karo ke, te vijJAna potAnuM saMvedana (1) kare che, ke (2) nahIM? (2) jo na kare, to tene svasaMvedana'rUpa zI rIte kahevAya? potA dvArA ja potAnuM vedana na karanAra svasaMvedana kahI zakAya nahIM. (svastha saMvedanam svasaMvedranam evo samAsa paNa svAtmasaMvittine jaNAve che.) (1) jo kare, to to tenI citra-anekasvabhAvatA ja siddha thaze, kAraNa ke jJAna pote ja potAnuM saMvedana karatuM hovAthI, grAhyarUpa ane grAhakarUpa ema ubhayarUpa siddha thAye ja. (205) pUrvapakSaH jJAna pote ja potAmAM jJaptikriyA zI rIte kare ? potAmAM ja pote kriyA kare emAM to virodha che ne? (Azaya e ke, ekadama hoMziyAra naTa paNa kadI potAnA khabhA para to nathI ja caDato, tema jANavAmAM kuzaLa jJAna paNa, potAnuM jJAna to na ja kare. Ama, pote potAmAM ja kriyA kare e vAta to viruddha che ne ?) uttarapakSa: nA. jJAna svasaMvidita che ane tethI te potAnuM saMvedana kare ja che, evuM dareka prANIone anubhavasiddha che.. Ama, jJAna dvArA potAnI jJapti kriyA anubhavasiddha hovAthI, te vize virodhanI siddhi thaI zake nahIM... A praznakArano Azaya e ke, ka-karmabhAva na mAnIe to tenI anubhayarUpatA vastutaH ghaTI jAya ane to bauddhanI mAnyatA paNa yathArtha sAbita thAya... * ane A ubhayarUpa, anubhayarUpatAno bAdha karI, vijJAnane citra-anekasvabhAvI siddha karaze, je vAta ekAMta mAnyatAnI vilopaka che... 2. "svasaMvititattvana' rUti va-pad: I 2. 'kriyAvirodhA' rUti kuTi: I For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1058 vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA tadayogApatteH / tadayoge'pi kimiti cet, nanu ca tadanubhavAbhAvaH / (206) tat svahetoreva tAdRgiti cet, kimanenAnvayakathanena ? sarvathA'saMvedyAsaMvedakasvabhAvatve na svasaMvedanam / sati cAsmin niyamataH svabhAvavaicitryeNa kathaJcit kartRkarmatAyoga iti // e caDyA ... kathaM tarhi asiddhiriti cet svAtmani kriyAvirodhasya / etadAzaGkyAha-virodha ityAdi / virodhe sati svAtmani kriyAyAH tadayogApatteH, prakramAt kartRkarmabhAvAyogApatteH / tadayoge'pi kartRkarmabhAvAyoge'pi kim ? iti cet, etadAzaGkyAha-nanu cetyAdi / nanu cetykssmaayaam| tadanubhavAbhAvaH-vijJAnAnubhavAbhAvaH / tat-vijJAnaM svahetoreva sakAzAt tAdRgitisvasaMvedanasvabhAvam / iti cet, etadAzaGkyAha-kimanenetyAdi / kimanena svahetorevetyAdinA anvayakathanena, gotrakathanenetyarthaH / kthmidmnupyogiityaah-srvthetyaadi| sarvathA-sarvaiH prakArairasaMvedyAsaMvedakasvabhAvatve vAstave vijJAnasya na svasaMvedanaM nirUpyatAmetat / sati ... anekAMtarazmi .. pUrvapakSaH paNa ame naTanA daSTAMtathI samajAvyuM, tema potAmAM kriyAno virodha thAya ja ne? (tenI asiddhi zI rIte ?) uttarapakSaH juo, potAmAM kriyAno virodha mAnIe, to jJAnamAM kartu-karmabhAva saMgata na thAya (potAmAM kriyAvirodha hovAthI pote ja potAnuM saMvedana na karI zake ane to pote ja kartA ane pote ja karma - ema kartakarmabhAva paNa na ghaTe...) (toDapi ki...) ane karNa-karmabhAva vinA to, vijJAnano anubhava ja thaI zake nahIM ! (karta-karmabhAva hoya to pote potAnuM saMvedana karI, vijJAnano anubhava siddha thaI jAya, te vinA nahIM. eTale tevo karNa-karma ubhayasvabhAva mAnavo ja paDe.) (206) pUrvapakSa kartu-karmabhAva vinA paNa te vijJAna, potAnA hetuthI ja svasaMvedanasvabhAvI mAnI laIe to? (pachI to teno anubhava ghaTI jaze ne ?) uttarapakSa: are bhAI ! paNa tevI potAnI pUrva hatuparaMparAne kahevAthI artha zuM? kAraNa ke sIdhI vAta che ke, vijJAna jo saMvedya-saMvedaka (negrAhya-grAhaka) svabhAvI nahIM hoya - ane asaMvedyaasaMvedakasvabhAvI haze - to te koIpaNa hetuthI utpanna thAya, tenAthI svasaMvedana thaI zake ja nahIM. (bhAva ghaTamAM saMvedasvabhAva che, paNa saMvedakasvabhAva nathI, eTale jema te potAnuM saMvedana na karI zake, tema saMvedya-saMvedakasvabhAva vinAnuM jJAna, potAnuM saMvedana karI zake nahIM...) e vAta tame barAbara samajo... eTale te koI paNa hetuthI utpanna thAya, paNa asaMvedya-asaMvedakasvabhAve te svasaMvedanarUpa na ja hoya. 2. "to papa:' rUti -paTi: I 2. "noDaz #thanenetvarthaH' ti -pATha: For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1059 anekAntajayapatAkA (pazcama: (207) etena yadapyucyate-"gaganatalavAlokavadakarmakaM svayamevaitat prakAzate" ityAdi tadapi pratikSiptam, (208) yato bodharUpaM tat / na cAbudhyamAnasya kiJcid - vyAraNyA ... cAsmin-svasaMvedane niyamataH svabhAvavaicitryeNa hetunA kathaJcit-kenacit prakAreNa kartRkarmatAyoga iti kartRkarmabhAvayogaH / / etena-kartRkarmatAyogasAdhanena yadapyucyate, kimucyate ityAha-gaganatalavAlokavaditi nidarzanam / akarmakaM-karmarahitaM svayamevaitat, prakramAd vijJAnam, prakAzate ityAdi / tadapi pratikSiptaM-nirAkRtamiti / ihaiva bhAvanAmAha yata ityAdinA / yato bodharUpaM tat-vijJAnam / anekAMtarazmi . eTale vijJAna jo potAnuM saMvedana (=svasaMvedana) karatuM hoya, to niyamA tenA citra-aneka svabhAva mAnavA paDe. (saMvedya-saMvedakAdi svabhAvo) ane to teno kathaMcit (=koIka apekSae) kartakarmabhAva paNa ghaTI jAya.. niSkarSa : Ama, vijJAnamAM kartu-karmabhAva hovAthI, tenI ubhayarUpatA ja siddha thAya, anubhayarUpatA nahIM... eTale vijJAnane anubhaya-ayarUpa mAnavuM yuktisaMgata nathI. - gaganAlokavad akarmakatA asaMgata : (2007) kartR-karmabhAva siddha hovAthI, pUrvapakSInuM je bIjuM maMtavya che, te paNa nirAkRta thAya che. te vize pUrvapakSa-uttarapakSa A pramANe che - pUrvapakSa : AkAzamAM rahenAra Aloka (=prakAza) jema viSaya vinA svataH ja prakAze che, tema jJAna paNa viSayarUpa karma vinA svayaM ja prakAze to vAMdho zuM? (tAtparya e ke, jJAna prakAzaka che. to kono prakAzaka ? tenA samAdhAnamAM tame kaho cho ke, bAhyArthano prakAzaka... ane tevuM kahIne tame bAhyarthanI siddhi karo cho. paNa amAruM kahevuM che ke, gaganAloka jema viSaya vinA paNa prakAze che, tema jJAna paNa karma=viSaya vinA prakAze temAM koI kSati nathI) eTale jema Aloka akarmaka che, tema jJAna paNa akarmaka (=viSayarUpa karma vinAnuM) hoI ja zake che ane te pote ja prakAze che... : amArA uparokta kathanathI, tamArI A vAta paNa nirAkRta thAya che. (kAraNa ke upara ame karNa-karmabhAvanI nibaMdhasiddhi karI che. eTale vijJAnane karma vinAnuM na mAnI zakAya.) vijJAnamAM, saMvedakasvabhAvane laIne grahaNakatRtva ane saMvedyasvabhAvane laIne grahaNaviSayatvaHkarma7 - ema svabhAvavicitratAne laIne, kathaMcit kartu-karmabhAvanI vyavasthA, temAM vastutaH ghaTI jAya... 2. pUrvamudrita 'vIvRddhaca' tyazuddhapATha:, G-D-pratipATha: | For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA - 2010 1060 bodharUpatA yujyate ityAtmabodho'bhyupeyaH / tathA ca satyuktadoSAnativRttiH svAtmasaMvedanAditi / evaM yathoktAloke'pi bhAvanIyam / ( 209) na hyasAvapi kiJcidanAlokayan Aloko nAma / evaM cAbhidhAnamAtramevAkarmakatvamiti sannyAyAsiddheH, ...................... - vyArA . na cAbudhyamAnasya kiJcit-AtmAdivastu bodharUpatA yujyate iti kRtvA Atmabodho'bhyupeyaH / Atmano bodhaH AtmabodhaH so'bhyupeyaH-abhyupagantavyaH / tathA ca sati-evaM ca sati kimityAha-uktadoSAnativRttiH / bhAvitAthaiveyam / kathamityAha-svAtmasaMvedanAditi / evaM yathoktAloke'pi-udAharaNagate bhAvanIyam / kathamityAha-na hItyAdi / na yasmAt asAvapi-gaganatalavAlokaH kiJcidanAlokayannAloko nAma, zabdArthAnupapatteH / evaM cAbhidhAnamAtrameva-tattvato'rthazUnyam / kiM tadityAha-akarmakatvam, vijJAnasya iti / kathamityAhasannyAyAsiddheH / asiddhizca AlokanamAloka iti-evaM bhAvasAdhanapakSe'pi sati anekAMtarazmi (208) A ja vAta jaNAvavA bhAvanA kahe che - vijJAna te bodharUpa che. have tenI bodharUpatA tyAre ja ghaTI zake, ke jayAre tenA dvArA svasvarUpAdi koIka vastu jaNAtI hoya (koI paNa vastune na jANanAra tattva te bodharUpa na kahI zakAya.) eTale tamAre Atmabodha (=jJAna dvArA svasvarUpano bodha) to mAnavo ja rahyo ane to te jJAnanuM svAtmasaMvedana (=pote potAnuM saMvedana kare evuM) siddha thaze ja... ane svAtmasaMvedana hovAthI, ame kahela pUrvokta doSonuM ullaMghana thaI zakaze nahIM.. bhAvArtha: tamAre paNa svAtmasaMvedana mAnavuM paDe che ane svAtmasaMvedanathI to, jJAna pote ja kartA ane pote ja karmarUpe siddha thAya che. to te jJAnane akarmaka (=viSayarUpa karma vinAnuM) zI rIte kahevAya? A ja vAta, tame Apela udAharaNarUpa Aloka vize paNa samajavI. te A rIte - - AlokanI paNa akarmakatA asaMgata eka (209) gaganatalavartI Aloka paNa ekAMte akarmaka (=viSayarUpa karma vinAnuM) nathI. kAraNa ke "mohnotte gAto:=koIkane prakAzita karanAra hoya tene Aloka kahevAya" - evo zabdArtha, kartasAdhana arthamAM thAya che. have jo te koI viSayane prakAzita ja na kare, to tevo zabdArtha na ghaTavAthI, tene Aloka ja na kahevAya... eTale tenA dvArA viSayaprakAza to mAnavo ja rahyo ane to teno viSayaHkarma paNa siddha thaze ja, to te Alokane "akarmaka zI rIte kahevAya? (eTale tamAruM akarmaka-kathana pralApamAtra che.) 2. pUrvamukti "vAvu' rUTyazuddhapATha:, satra G-D-pratapIThaH | 2. 'vitAthai.' ti Tu-pId: I For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1061 anekAntajayapatAkA (pagnama: (220) mAnonamAtnovA rUti mAvasathApakSepa svabhAvAtnonAti (22) vyAraNya - svabhAvAlokanAt-AtmabhAvAlokanAdityAtmana eva karmatvam, bhinnakarmAbhAvaM tvadhikRtya zAbdikairakarmakatvaM pratijJAtam / na tu tadekAntata eva / svapariNAmApekSayA cAnantaparyAye vastuni vyatiriktakarmApekSayA'pi kAdibhAvo'vyatiriktakarmApekSayA'pIti / tathA ca bhajyate vRkSaH sva - anekAMtarazmi (210) are ! kaThUMsAdhana artha to javA do, paNa bhAvasAdhana arthamAM paNa tenI akarmakatA jaNAI Ave che. zuM; mAnonasbAno.=jovuM te Aloka" - evo zabdArtha, bhAvasAdhana arthamAM thAya che. to ahIM paNa AlokathI AtmasvarUpanuM Alokana ja phalita thAya che ane temAM "AtmasvarUpa te ja karma tarIke sAbita thAya che. eTale Alokane paNa sakarmaka mAnavo ja rahyo.. te potAnA svarUpane jANe tyAre pote ja potAno karma bane che. e zAbdikamate akarmaka mAnavAnuM tAtparya pUrvapakSa : are ! A rIte to tame akarmaka paNa Alokane sakarmaka siddha karI dIdho ! to vyAkaraNakAroe tene je akarmaka mAnavAnI pratijJA karI che, tenuM zuM? (uparokta rIte to badhA sakarmaka thaI jaze...) uttarakSaH tame zAbdikono abhiprAya pakaDavAmAM thApa khAdhI che. bAkI vAstavikatA e che ke, jayAM potAthI judo karma na jaNAto hoya, tyAM tenuM akarmakapaNuM samajavuM, evI ja zAbdikonI (=vyAkaraNakAronI) pratijJA che. bAkI te badhA ekAMte akarmaka ja che - evuM nathI. bIjI vAta, dareka vastuo, potAnA judA judA pariNAmane AzrayIne anaMta paryAyarUpa che. eTale temAM, jema judA karmane AzrayIne sakarmakapaNuM che, tema potAthI abhinna karmane AzrayIne akarmakapaNuM paNa Ave che... (bhAvaH ghaTajJAna, ghaTa ane svasvarUpa baMnene viSaya kare che. eTale baMne tenA karma che - temAM ghaTa bhinnakarma ane svarUpa abhinnakarma... to ahIM jJAnamAM, jema bhinnakarmarUpa ghaTane laIne grahaNakartutva che, tema abhinnakarmarUpa svarUpane laIne paNa grahaNakartutva Adi che ja ane vastu anaMta paryAyarUpa hovAthI, judA-judA tattvane AzrayIne tenuM, karta-AdipaNuM aviruddha che.) eTale Aloka jayAre potAne jANe, tyAre pote ja potAnuM karma bane che ane tene laIne tenI sakarmakatA paNa nibaMdha ghaTe che... jo ke bhAvaprayogamAM karmano abhAva hoya che, paNa graMthakArazrI ahIM eka navuM ciMtana rajU karI, tyAM paNa karmanI siddhi kare che. dA. ta. caitra: pafeto mavati' ahIM potAthI atirikta koI karma jaNAtuM nathI. eTale ja zAbdikoe bhUdhAtune "akarmaka' kahyo... For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1062 evamaparokSasvabhAvamityAdyuktAvapi svapratyakSasvabhAvamityAdivAkyArthApattita uktadoSAnativRttireva // vyAkyA che zAkhAbhAreNetyatrAvyatiriktasyApi svazAkhAbhArasya karaNatvam / na cedaM na tAttvikaM vRkSAntaravadadhikRtavRkSabhaGgAbhAvaprasaGgAditi bhAvanIyam / evamaparokSasvabhAvamityAdhuktAvapi tathA tathA zaMThopanyastAyAM svapratyakSasvabhAvamityAdivAkyArthApattitaH kAraNAt uktadoSAnativRttireva - anekAMtarazmi prazna: paNa e rIte, potAthI abhinna paNa tattva karma tarIke hoI zake ? uttara kema nahIM? uparokta dAkhalo ja temAM pramANa tarIke paryApta che. vaLI, potAthI abhinna tattva paNa "karaNa' tarIke hoI zake che. (ApaNe bhinna-abhinna baMne karaNanuM udAharaNa joIe - (1) vyatiriktakaraNa - tAtre chidyate tA:' ahIM lAkaDuM kApavAnuM asAdhAraNa kAraNa dAtaraDuM che ane te lAkaDAthI bhinna che. eTale te vyatiriktakaraNa kahevAya. (2) avyatiriktakaraNa - 'ma te vRkSa vAvamA ' artha e ke, vRkSa potAnI zAkhAnA bhArathI bhaMgAya che. ahIM vRkSa bhAMgavAnuM kAraNa potAnI zAkhAno bhAra che ane te zAkhAbhAra vRkSathI judo nathI, paNa abhinna che. eTale te avyatiriktakaraNa kahevAya. prazna : paNa zuM atiriktakaraNa tAttvika (=vAstavika) che ? uttara : hA jarUra, eTale ja to te zAkhAbhArathI jhADa paDI jAya che. nahIMtara to te zAkhAbhAra, jema bIjA jhADamAM na hovAthI bIjuM jhADa paDatuM nathI, tema A jhADa paNa nahIM paDe kAraNa ke AmAM paNa zAkhAbhAra atAttvika=avAstavika nahIMvat ja che...) paNa tevuM to nathI ja... eTale atiriktane paNa tAttvika karaNa mAnavuM ja joIe. sAraH tethI abhinna paNa karma bane. eTale Aloka jyAre svasvarUpane jANe, tyAre pote ja potAnuM karma bane ane tethI tenI sakarmakatA paNa nibaMdha che. (havenI pavanaparokSasvabhAva.. e paMktino bhAvArtha, amane Avo lAge che -). (211) vaLI, vijJAna ke parokSasvabhAvI nathI, evuM zaTha puruSonAM kathanamAM paNa te vijJAna potAnuM pratyakSa karavAnA svabhAvavALuM che' - evo vAkyano artha phalita thato hovAthI, uparokta doSanuM ullaMghana thaze nahIM. bhAvArtha : pUrvapakSa H (zaThapuruSo :) vijJAna ke parokSa nathI, aparokSa che. (eTale tene bIjA jJAnanuM karma mAnavuM jarUrI nathI ane to te grAhyarUpa paNa na ja bane...) uttarapakSa: paNa vijJAna ke parokSasvabhAvI nathI evuM kahevAthI to e ja phalita thAya che ke, te pratyakSasvabhAvI che. arthAt te pote ja potAnuM pratyakSa kare che ane eTale to temAM kartR-karmabhAva paNa ghaTe... 2. 'zavopa0' ti Tu-pATha: I For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (pazcama: (212) kiJca bodhamAtratAyAM tannIlatvAdibhedAbhAvo bhedakAbhAvAt, tamantareNa ca tadanupapatteH bodharmAtrasyAviziSTatvAt ekAntaikasvabhAvasya viziSTatvAyogAt tanmAtratvAt, ( 213 ) anyathA sarvatra bodhabhAvAbhAvAdatatsvabhAvatvAt sahyanyatra x vyArabA 1063 <> kartRkarmatA yogeneti bhAvanIyam // kiJca bodhamAtratAyAM satyAmekAntaikasvabhAvatvena tannIlatvAdibhedAbhAvaH tasyabodhamAtrasya nIlatvAdibhedAbhAvaH / kuta ityAha- bhedakAbhAvAt tamantareNa ca bhedakamantareNa ca tadanupapatteH-nIlatvAdibhedAnupapatteH / anupapattizca bodhamAtrasyAviziSTatvAt / viziSTaM bodhamAtramevaitadityAzaGkAnirAsAyAha-ekAntaikasvabhAvasya, bodhamAtrasyeti prakramaH / kimityAhaviziSTatvAyogAt / ayogazca tanmAtratvAt-bodhamAtratadbhAvAt / itthaM caitadaGgIkarttavyamityAha 119 * anekAMtarazmi tethI upara kahelA doSonuM ullaMghana thaze nahIM (arthAt temAM paNa citrarUpatA Avaze ja...) niSkarSa H Ama, kartR-karmabhAva hovAthI, vijJAnanI ubhayarUpatA ja siddha thAya, ekAMta ekasvabhAvatA nahIM. * bodhamAtratAmAM nIlAdibhedano viraha (vijJAnane ekAMta ekasvabhAvI mAno, to bIjo paNa eka moTo doSa Ave. te have graMthakArazrI batAvavA jaI rahyA che -) (212) vaLI, ekAMta ekasvabhAvI mAtra bodharUpa ja mAno, to nIlavijJAna-pItavijJAna evAM je judA judA vijJAno thAya che, temano bheda raheze nahIM... kAraNa e ja ke, bheda karavA mATe koI bhedaka tattva joIe, te vinA bheda thAya nahIM. (have tame to zuddha bodhamAtranuM kathana karanArA che, temAM to bIjo koI bhedaka ja nathI, ke je nIlavijJAnAdino bheda siddha kare...) pUrvapakSa H nIlavijJAnAdine viziSTa bodharUpa mAnI laIzuM (ahIM viziSTa hovAthI teno bIjAthI bheda paNa saMgata thaI jAya ane bodharUpa hovAthI koI judI vastu paNa nahIM mAnavI paDe...) uttarapakSa H are ! paNa tamArA mate to bodha ekAMta ekasvabhAvI che... eTale to tenI viziSTatA paNa na ja ghaTe, kAraNa ke bodhamAtra ja jJAnarUpa che. have bodhamAtra to tame zuddha-ekasvabhAvI mAno cho, eTale judA judA dezAdine laIne temAM judo judo svabhAva na ja ghaTe, to temAM viziSTatA zI rIte manAya? * vivarAm 119. vodhamAtrata drAvAviti / vodhamAtracaiva tarasya-jJAnasya bhAvAt || 2. 'mAtrasthApi viziSTa.' kRti -pATa: I For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikkAra:) vyAkhyA vivaraNa-vivecanasamanvitA 1064 bhavastanmizraNAnnaikaH ( 214) amizraNe tanmAtratvam / tathAtattvasyaiva tathAbhedAbhAvaH, tatsvabhAvabhedApatteH / sati cAsmi~stadanyasiddhireva / ( 215) tatsvabhAvo hi na bodha vyArahyA che . anyathA-evamanabhyupagame sarvatra-vivakSitaM dezaM vihAya sAmAnyena vA / kimityAha-bodhabhAvAbhAvAt, bodhasattAnupapatterityarthaH / enAmevAha-atatsvabhAvatvAt, prakramAdekAntakasvabhAvatvAt / kathametadevamityAha-sa hItyAdi / sa bodho yasmAt anyatra-dezAdau bhava'stanmizraNAtdezAdimizraNena naikaH-naikAntakasvabhAvaH bodhatve sati tanmizraNasvabhAvatvAdityabhiprAyaH / itthaM caitadaGgIkarttavyamityAha-amizraNe, dezAdineti prakramaH, tanmAtratvaM-bodhamAtratvam / kathamityAhatathetyAdi / tathA-tena prakAreNAviziSTabodhamAtrabhavanalakSaNena tattvaM yasya bodhamAtrasya tat tathAvidhaM tasyaiva tathA-dezAdibhedena bhedAbhAvaH / kuta ityAha-tatsvabhAvabhedApatteH-bodhamAtra ... anekAMtarazmi ... (213) praznaH (anyathAka) te zuddha bodhamAtramAM paNa viziSTatA mAnI laIe to? uttara : to te zuddha bodhanI, pratiniyata dezane (jayAM viziSTa bodha mAnya che te dezane) choDIne ke sAmAnyathI sarva ThekANe sattA (=astitva) saMgata nahIM thAya. kAraNa ke te sarvathA ekasvabhAvI che. | bhAvArtha : caitrane nIlajJAna thayuM ane maitrane pItajJAna thayuM - A baMne jJAna zuddhabodharUpa che, eTale temAM koI viziSTatA nathI. have tame, caitranA dezAdine laIne, te nIlajJAnarUpa zuddhabodhane viziSTa mAno, to te to ekAMta ekasvabhAvI hovAthI, viziSTa nIlajJAnarUpa ja sAbita thaze ane AvuM nIlajJAna to maitrAdimAM na hovAthI, maitra vageremAM zuddhabodhano abhAva mAnavo paDaze ! (Ama, bodha ekAMta ekasvabhAvI hovAthI, jo temAM viziSTatA mAno, to pratiniyata dezane choDIne ke sAmAnyathI sarvatra tenI sattA saMgata thaze nahIM...) eTale temAM viziSTatA manAya nahIM. AvuM kema ? tene yuktithI jaNAve che - te bodha, vivakSita (catranA) dezAdine choDIne, (anyatraka) maitrAdinA dezamAM rahe, to tenuM maitranA dezAdinI sAthe mizraNa thavAthI, teno ekAMta ekasvabhAva ghaTI zake nahIM. kAraNa ke bodharUpe eka hovA chatAM, judA judA dezAdinuM mizraNa hovAthI, temAM paNa judA judA svabhAva mAnavA ja paDe. (214) praznaH (mizran=) tyAM rahevA chatAM paNa tenuM, dezAdinI sAthe mizraNa na mAnIe to? uttara : to to te mAtra zuddhabodharUpa sAbita thaze, kAraNa ke dezAdinAM mizraNa vinA to tenuM, aviziSTa zuddhabodharUpe ja astitva thAya che. have AvA aviziSTa zuddhabodhamAtrano, dezAdinA bhedathI bheda thaze nahIM, bheda mAnavA to teno svabhAvabheda mAnavo paDe ane tethI to bAhyarthanI ja 2. 'mAvavAMdhatve' ta Tu-pAta: . For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ma 1065 anekAntajayapatAkA (pama: mAtrAtmano bhinnaH, sa cAviziSTaH pratikalaM tulyasvabhAvatayeti bhinnajAtIyenAsya bheda - vyAraNyA che svabhAvabhedApatteH / sati cAsmin-tatsvabhAvabhede kimityaah-tdnysiddhirev-bodhaanysiddhirev| enAmeva vyatirekato bhAvayan Aha tatsvabhAva ityAdinA / tatsvabhAvaH, prakramAd bodhamAtrasvabhAvaH, yasmAt na bodhamAtrAtmanaH sakAzAd bhinnaH / sa ca-bodhamAtrAtmA aviziSTaH pratikalaM-kalAM kalAM prati tulyasvabhAvatayA kAraNena / vyavasthAnamadhikRtyaitadAha / anyathA kalAbhedo'pyasaGgata eveti bhAvanIyam / iti-evaM bhinnajAtIyena dezAdinA'sya-bodhamAtrAtmanaH * anekAMtarazmi ... siddhi thaI jAya... tAtparyaH zuddhabodhano, nIlajJAna-pItajJAna AdirUpe bheda mAnavA mATe, temAM judA judA dezAdine laIne judo judo svabhAva mAnavo paDe ane evA svabhAvabhedathI to bAhyarthanI siddhi thAya ja... (zuddhabodhamAM judA judA svabhAva mAnavA, tenA bhedaka tarIke nIlAdi bAhyArtha mAnavA ja paDe...) Ama, bodhathI anya nIlAdi padArthanI siddhi thaI jAya (je tamArI mULa mAnyatAno vilopa karanAra che.) (215) A ja vAta vyatirekathI batAvavA kahe che - bodharUpa svabhAva te zuddhabodha mAtrathI bhinna nathI, paNa zuddhabodharUpa ja che ane te zuddhabodha to dareka samaye tulyasvabhAvI hovAthI aviziSTa-ekarUpa che. ['samaye-samaye tulyasvabhAvI che e vAta ame vastusthitine AzrayIne kahI che. paNa yogAcAramate to, te 'samaya' tattva paNa ghaTatuM nathI, kAraNa ke teo jJAnathI atiriktane tuccha-avastu mAne che. (A vAta, vivaraNakAranA abhiprAyane anusarI kahI che, vyAkhyAkAranI paMkti besADavA AvI vicAraNA karI zakAya -). prazna : samaya paNa jJAnarUpa mAnI laIe, to to tenuM astitva ghaTI jAya ne? uttara : paNa tevuM mAno, to jJAna to zuddhabodharUpa hovAthI - temAM koI ja bhedaka na hovAthI - samaye samaye tulyasvabhAvI' - ema samayano bheda saMgata thaze nahIM. tevo bheda, bAhyArthavAdI AcAryamate ja saMgata thAya...] to AvA aviziSTa zuddhabodhano, nIlajJAna-pItajJAna ema judA judA bheda karavA, tenAthI 120. nA nAM pratIti samartha samartha pratItyartha: | 121. vyavasthAnamadhikRtyaitadAheti / vastusthitimAzrityaitaducyate yaduta pratikalam / kalAzabdena hi samaya: procyate se cAcAryamate eva ghaTate, na tu jJAnamAtravAdino mate / / 2. "mAtrAtmanofmatra:' ta T-pAd: 2. "runAM prati' ti -paDhi: 1 rU. 'sarvAvArtha' ta -pATha: I For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mathakkara:). vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1066 ApAdanIya ityanyasiddhiH / (216) tajjAtibhedavat kiM nAtra sa iti cet, nAsau sadAdimAtrasya, nIlAdInAM tataH kathaJcid bhedAt tthaaprtiiteH|(217) na hi satpratItireva vyArA .... bheda ApAdanIyaH / iti-evamanyasiddhiH, iha prakrame nIlAdisiddhityarthaH / tajjAtibhedavatnIlAdijAtibhedavat kiM nAtra-bodhamAtrAtmani sa iti cet nIlAdibhedaH / etadAzaGkayAhanAsau-jAtibhedaH sadAdimAtrasya / kathamityAha-nIlAdInAM tataH-sadAdimAtrAt kathaJcitkenacit prakAreNa bhedAd bhedazca tathApratIte:-sadAdimAtrapratIterbhedena nIlAdimAtrapratIteH / anekAMtarazmi . vijAtIya evA dezAdi bhedako mAnavA joIe ane tethI teno bheda karavo joIe. eTale, bhedaka tarIke jo AvA dezAdi mAnazo, to to jJAnathI atirikta nIlAdi bAhyArthInI siddhi thaze ja. (Azaya e ke, nIla-pItajJAna judA judA che. kema? to ke - temanA nIla-pItAdi viSaya judA-juda che ane tethI to nIla-pItAdi bAhyArthanI ja siddhi thAya..). (216) advaitavAdIH tamAma padArtho, vasturUpe abhinna-eka che, to paNa teomAM nIla-raktAdi judI judI jAtie bheda che, to tenI jema, jJAnamAtrarUpe abhinna paNa jJAno, bAhyArtha vinA paNa nIla-pItAdi judA judA jJAnarUpe siddha thaI jAya to doSa zuM? (bhAva e ke, jema vasturUpe abhinna paNa padArthomAM jAtibheda hoya che, tema zuddhabodharUpe abhinna paNa jJAnomAM jAtibheda hovAmAM koI kSati nathI...) syAdvAdIH bAhyArthamate tevo jAtibheda kema che? tenuM kAraNa tamane khabara che? sAMbhaLo, ame mAtra sadAdinuM ja astitva nathI mAnatA, paNa tenAthI kathaMci bhinna nIlAdinuM paNa astitva mAnIe chIe... ane nIlAdine kathaMcit bhinna mAnavAnuM kAraNa e ja ke, sadAdinI pratIti karatAM kathaMcit vilakSaNarUpe nIlAdinI pratIti thAya che (eTale e pratItinA AdhAre temano kathaMcit bheda hovo nyAyasaMgata ja che...) - vivaran 122. nItaratA nInapItAvivAirthasiddhirityartha che 123. nInAvinAsimeti | tathApi-vastumAtrAmeDA nIta: pavArtho ro vA rUtyarjaatibhedo bhavati, tathA yadi jJAnamAtrasyAbhede'pi bAhyArthamantareNApi nIlaM pItaM jJAnamityAdi|do bhaviSyati tadA ko doSa ityAzaya: parasya / / bodha to aviziSTa hovAthI teno svayaM bheda paDe nahIM. 2. "e meza' rUti -pa4i:. 2. pUrvamudrite 'vastutvamAtra ' rUti pAThaka, aa N-pratAnusArekha rU. 'nautA: pAtha rA vA' ti va-pad: 8. 'tA ' rUti -pATha: For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (pazcama: nIlAdipratItiH, tathA'nanubhavAt / evaM tarhi, tucchA nIlAdayaH, na te kvacit sadananuviddhAH / ( 218 ) svato'satAM kathaM tadanuvedha: ? sadA tadanuvedhe nAsattvam, sattvameva evaM / tat jIvyAchA 8. 1067 - etadevAha - na hi satpratItireva nIlAdipratItiH / kuta ityAha- tathA'nanubhavAt, satpratIteH nIlAdi-pratItitvenAnanubhavAdityarthaH / Aha evaM tarhi sadAdyanyatvena tucchA nIlAdayaH / etadAzaGkayAha-na te-nIlAdayaH kvacit sadananuviddhAH / kiM tarhi ? sarvatra tadanuviddhA eva / svato'satAM tucchatayA kathaM tadanuvedha:- sadanuvedha: ? etadAzaGkayAha- sadA tadanuvedhe-sadanuvedhe sati nAsattvaM nIlAdInAM sattvameva evam uktanItyA / tat- nIlAdi tathAvidhaM viziSTam / ... anekAMtarazmi tethI bAhyArthamate mAtra sadAdino jAtibheda nathI, paNa sadAdithI kathaMcid bhinna nIlAdine laIne jAtibheda che. eTale amArA mate to tevuM hovuM aviruddha che. (jyAre tame to zuddha bodhamAtrane ja mAno cho, tenAthI bhinna kazuM mAnatA nathI, to tevA sarvathA-ekasvabhAvI bodhamAM jAtibheda zI rIte ghaTe ? - A vAta graMthakArazrI AgaLa jaNAvaze...) // (have graMthakArazrI, nIlAdi ane sadAdino ekAMta bheda ke abheda nathI, paNa bhedAbheda che - evuM siddha karavA yukti Ape che. te pachI uparokta vAtanuM nigamana karaze...) * sadAdi-nIlAdino bhedAbheda zuddha sadAdimAtrathI nIlAdino kathaMcid bheda che. kAraNa ke, te baMnenI pratIti judA judA rUpe thAya che. te A pramANe - (217) ApaNane je satnI pratIti thAya che, te ja nIlAdinI pratIti nathI, kAraNa ke tevo anubhava kadI thato nathI (arthAt sadAdipratItino nIlAdipratIti tarIkeno anubhava kadI thato nathI.) (bhAva e ke, ghaTa-paTanuM jJAna juduM juduM thatuM hovAthI jema teono bheda manAya che, tema sanIlAdinuM jJAna paNa juduM juduM thavAthI temano paNa bheda mAnavo ja rahyo...) pUrvapakSa : A rIte jo nIlAdi, sathI paNa bhinna thaze, to to temane asat-tuccha mAnavA paDaze ! (sathI bhinna, jema zazazRMgAdi tuccha che, tema nIlAdi paNa tuccha thaze...) uttarapakSa : nA. temane tuccha nahIM mAnavA paDe, kAraNa ke te nIlAdio koIpaNa ThekANe satthI ananuviddha (=rahita) nathI, paNa anuviddha ja che (arthAt satthI saMyukta ja che. tethI ja tuccha nathI.) (218) pUrvapakSa H to paNa te nIlAdi sarUpa to nathI ja ne ? (sathI anuviddha che, sapa nahIM...) to eno matalaba e thayo ke, pote to asad ja che. to AvA asatnI sAthe so anuvedha paNa zI rIte ? (zuM zazazRMga sAthe sadno anuvedha thAya che ?) : uttarapakSa H are ! saddo to nIlAdinI sAthe haMmezA anuvedha che. eTale nIlAdinuM asattva kadI hotuM ja nathI, uparokta rIte haMmezA sattva ja hoya che. (to pahelA asat ane pachI temAM so For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1068 tathAvidhaM taditarAnuviddhamityastu, kevala eva punaH ko doSaH ? tanmAtratayA na nIlAditvam // (219) evaM hi na nIlameva pItam / na ca sattvamAtratattvametat / na cAsadeva pratItihetuH / pratIyate ca tadanyatvena / tatastato'nyat taditi siddham / tanmAtratA'bhAve - cIrahyA . etadAzaGkayAha-taditarAnuviddhaM-nIlAdyanuviddhamityastu-bhavatu sattvameva kevala eva taditarAnanuviddhe sattve tathAvidha iti prakramaH / ko doSa ityAzaGkhyAha-tanmAtratayA-aviziSTasanmAtratayA na nIlAditvam // ___idAnIM nigamayannAha-evaM hItyAdi / evaM yasmAt na nIlameva pItam, pratibhAsabhedAnubhavAt / na ca sattvamAtratattvametat-nIlam / na cAsadeva-ekAntena pratItihetuH / pratIyate ca tadanyatvena-sattvamAtrabhedena / yata evaM tataH-tasmAt kAraNAt tataH-sattvamAtrAt anyannIla ....anekAMtarazmi .. anuvedha evuM kahevAnI jarUra ja kyAM rahI? ke jethI tame kahela doSa Ave...) | (havenI tat tathavidha.. e paMktino bhAvArtha Avo jaNAya che -). prazna : nIlAdi koI judA nathI, paNa viziSTa sattvarUpa ja che (pUrvapakSIne nIla sattvano abheda siddha karavo che, sattvathI juduM nIla nathI - evuM sAbita karavuM che. tethI kahe che nIlamAM sadA anuvedha hoya to to te viziSTa sattvarUpa ja thayuM. eTale sattvane nIlAnuviddha mAnavAnI jarUra ja nathI (kAraNa ke nIla jevuM juduM tattva ja nathI ke jenAthI tene anuviddha kahI zakAya) kevala sattva ja mAno...) uttara : nIlane viziSTa sanvarUpa mAnavA karatAM sattvane ja nIlAdyanuviddha mAnI lo ne? praznaH (vata parva=) paNa enA karatAM to ame Itara evA nIlAdithI rahita kevaLa sattva ja mAnIe to doSa zuM? uttaraH doSa e ja ke, kevaLa sattva to aviziSTa sanmAtrarUpa che, te to sarvatra avizeSa hovAthI badhA padArtho eka-samAna mAnavA paDaze ane to nIla-pItAdi je judA judA padArtho pratItisiddha che, te nahIM rahe. (badhA aviziSTa sanmAtrarUpa sAbita thaze...) have A ja vAtanuM nigamana karavA kahe che - (219) AvuM hovAthI, nIla ja pIta che - evuM nathI, kAraNa ke nela-pIta baMneno pratibhAsa judA judA rUpe anubhavAya che. (Ama, pratibhAsabheda anubhavasiddha hovAthI, nIla-pItanI jema, nIla-sano paNa kathaMcibheda mAnavo ja rahyo...). eTale nIlAdi, mAtra zuddha sattvarUpa nathI. prazna : saturUpa nathI to te asat thaze. uttara : nA. kAraNa ke ekAMte asatu, te zazazRMganI jema potAnI pratItinuM kAraNa banI zake 2. daitanyatve 2 ta(?)sarva' rUti -paTi: I For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1069 anekAntajayapatAkA (pazcama: ........... tadeva tat / tatraiva kiM mAnamiti vAcyam / (220) hanta tathA'nupalambha eva / so'siddho dUropalambhena / ko'yam ? anIlAdirUpa iti, ya eva tannizcayAjanakaH / (221) sa ... ridhyAM ... miti siddhama / tanmAtratA'bhAve sati tadeva-nIlAdyeva tat-nIlAdi / evamapi kilaikasvabhAvatvasiddhirityetadAzaGkayAha-tatraiva-sanmAtratA'bhAve kiM mAnamiti vAcyam / hanta kimatrocyate ? tathA-sanmAtratvena anupalambha eva mAnamiti / etadAzaGkayAha-saH-tathA'nupalambhaH / kimityAha-asiddhaH / kathamityAha-dUropalambhena sanmAtrasyeti bhAvaH / ko'yaM-dUropalambhaH? anekAMtarazmi nahIM. (zuM zazazaMganI kadI pratIti thAya che ?) jyAre nIlAdinI to, sanmAtrathI bhinnarUpe pratIti thAya che ja. (to tevA pratItisiddhane asat zI rIte kahevAya ?) eTale sanmAtrathI nIla te juduM che, evuM siddha thayuM. (Ama, nIla-sano bheda siddha karyo. have te baMneno abheda siddha karavA graMthakArazrI kahe che ) ekAMtavAdIH jo sattvarUpa ane nIlAdi judA hoya, to nIlAdi sanmAtrarUpa nahIM rahe, teomAM teno abhAva thaze ane to nIlAdi mAtra nIlAdirUpa ja siddha thaze (arthAt nIla nIlarUpa ja, pIta pItarUpa ja - ema dareka vastuo pratiniyata ekasvabhAvI ja siddha thaze) ane eTale to kharekhara vastunI ekasvabhAvatA ja siddha thaze... syAdvAdI: paNa UbhA raho... tame kaho cho ke, nIlAdimAM sanmAtratA nathI. paNa te vAtamAM pramANa zuM? e pahelA kaho. (220) ekAMtavAdIH ahIM to zuM kahevAnuM? sIdhI vAta che ke, nIlAdino sanmAtrarUpe upalaMbha (=sAkSAtkAra) thato nathI, e ja te vAtamAM (tranIlAdi sanmAtrarUpa na hovAnI vAtamAM) pramANa che. syAdvAdI: nIlAdino sanmAtrarUpe upalaMbha nathI thato - evuM tame je kaho cho te siddha nathI. kAraNa ke nIla vastu paDI hoya ane tene dUrathI pramAtA dekhato hoya, tyAre tene (=pramAtAne) teno mAtra sarUpe ja (rUddha sat evo ja) bodha thAya che... Ama, nIlAdino sanmAtrarUpe bodha thAya che ja ne? (to tame kaheluM zI rIte prAmANika kahevAya ?) vivaraNam - 124 tanmatratADamAve sati nInA sanmAtratA mAve satIti || 125 nIlAyeva tat-nIlAdIti / nIlaM nIlameva pItaM pItameva, evaM sarvatra, itthamapyekasvabhAvatvameva vastuna ityabhiprAya: parasya / / 2. "tanmatratAbhAve sata tatratAmAve teva' ti Tu-pATha:. 2. 'krimiTa siddha:' rUti Tu-pATha: For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... ja dhikkAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1070 mando nIlAdigraha eva, na, sattvanizcayajanakatvAt / na tatrApi sa kevalasya, satyam, tadbhinnAtmagamakastu / tadanyAnuviddhaM sattvamiti yukto jAtibhedaH / na caivamanyAnuviddho ... cAhyA ............ anIlAdirUpa iti paraH / atrottaram-ya eva tanizcayAjanakaH-nIlAdinizcayAjanakaH / Ahasa mandaH-aspaSTo nIlAdigraha eva / parihAro'tra-na, sattvanizcayajanakatvAt mandatA'yogaH / Aha-na tatrApi-dUropalambhe sa kevalasya sattvasya grahaH, kevalasyAbhAvAdityabhiprAyaH / iha samAdhiH-satyaM na taMtrApi sa kevalasya tadbhinnAtmagamakastu, prakramAnnIlAdibhinnAtmagamakaH punaH dUropalembhaH sattvasya / upasaMharannAha-tadanyAnuviddham, nIlAdyanuviddhamityarthaH / sattvamiti - anekAMtarazmi ... praznaH A dUrathI thato upalaMbha vaLI kevo che? ke jene tame anIlAdirUpa ( nIlAdithI bhinna sanmAtranA pratibhAsarUpa) kaho cho... uttara : je jJAna nIlAdinA nizcayane utpanna karanAra nathI, te ja dUrathI thatAM upalaMbhane ame anIlAdirUpa kahIe chIe. (pramAtA, dUrathI vastune dekhe, tyAre te vize nIlAdino nizcaya thato nathI ane eTale ja ame te upalaMbhane anIlAdirUpa-sanmAtrapratibhAsarUpa kahIe chIe...) (221) pUrvapakSaH te upalaMbha, maMda-aspaSTa evA nIlAdinA pratibhAsarUpa ja mAnavo joIe (sanmAtrapratibhAsarUpa nahIM.) uttarapakSa tamArI vAta barAbara nathI. kAraNa ke te upalaMbhamAM sattvano nizcaya thato hovAthI te maMda=aspaSTa nIlagrahasvarUpa mAnI zakAya nahIM... eTale te amaMda che ane sanmAtrapratibhAsI ja che.. pUrvapakSaH te dUrathI thatAM upalaMbhamAM kevaLa sattvanuM ja grahaNa nathI thatuM (paNa sAthe bIjA koIkanuM paNa grahaNa thAya che.) kAraNa e ja ke, ekalA sattvano anubhava nathI thato, "kaMIka che' evo anubhava thAya che... uttarapakSaH (kevala sattvanuM grahaNa thatuM ja nathI) e vAta tamArI ekadama sAcI che. kAraNa ke, dUrathI thato te upalaMbha, nIlAdithI bhinna evA tenAM bIjA svarUpanuM grahaNa kare che ane te ja vaLI sattvanuM grahaNa kare che. (eTale ke te padArthanuM svarUpa grahaNa kare che, paNa temAM nIlavAdi dharmonuM grahaNa nathI hotuM.) (ahIM pUrvapakSInuM tAtparya e lAge che ke, kevala sattvanuM grahaNa nathI thatuM, eTale sAthe nIlAdinuM paNa grahaNa mAnavuM joIe ane to te pratibhAsa nIlAdirUpa ja thAya... paNa graMthakArazrI kahe che ke, kevala sattvanuM grahaNa na thavAnI vAta sAcI; paNa tenA mATe sAthe nIlAdinuM grahaNa mAnavuM jarUrI nathI. te jJAna dvArA to nIlAdithI bhinna svarUpanuM grahaNa thAya che ja, arthAt padArthanA aneka dharmomAMthI nIlavAdithI bhinna dharmonuM grahaNa thAya che. eTale te duropataMbhane sanmAtrapratibhAsarUpa ja mAnavo 2. "satyamati yutto' rUti va-pAd: 2. "tathApi sa' ti pATha: rU. 'tampasarvasya ti va-pAd: I For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1071 anekAntajayapatAkA (pagnama: bodha iti tanmAtratattvavAde tvayukta eva / (222) etena "nIlAdirUpastasyAsau svabhAvo'nubhavazca sH| nIlAdyanubhavaH khyAtaH svarUpAnubhavo'pi san // " - cIrahyA ....... kRtvA yukto jAtibhedaH, prakramAnnIlAdInAm / na caivamanyAnuviddho bodha iti-evaM tanmAtratattvavAde-bodhamAtratattvavAde punarayukta iti paribhAvanIyam // etenetyAdi / etena-anantaroditena "nIlAdirUpastasyAsau svabhAvo'nubhavazca saH / anekAMtarazmi .... joIe.) phalitArtha dUrathI nIlAdino sanmAtrarUpe pratibhAsa thAya che. eTale nIla-satno karthaci anuvedha paNa che. (nIlane asat mAnavAnI Apatti na Ave.) upasaMhAra: Ama, bAhyarthamate, sattva te potAthI anya evA nIlAdithI anuviddha che (nIlAdi judA judA padArthothI saMyukta che.) mAtra zuddha sanmAtrarUpa nathI. eTale te nIlAdino jAtibheda yuktisaMgata che... paNa jJAnAtavAdIo ! tame to zuddhabodhamAtranuM ja astitva kaho cho. te zuddhabodhane, potAthI judA bIjA koI tattvathI anuviddha mAnatA nathI (kAraNa ke tamArA mate juduM koI tevuM tattva ja nathI.) to AvA zuddha bodhamAtramAM jAtibheda zI rIte yuktisaMgata bane? (eTale tamArA mate nIla-pItAdi judA judA pratibhAsanI vyavasthA ayukta Thare che...) - jJAnanA svabhAva-anubhavanI nIlAdirUpatAno nirAsa * (222) uparokta kathanathI, pUrvapakSanI anyamAnyatAno paNa nirAsa thAya che. te A pramANe - pUrvapakSa nIlAdijJAnano (1) nIla-pItasvabhAva, badhA lokone pratItisiddha che, ane (2) teno svasaMvedanarUpa anubhava paNa nIlAdirUpa ja che. Ama, jJAnanAM svabhAva-anubhava baMne nIlAdirUpa che. ane e parathI phalita e thAya che ke, nIlAdijJAnanAM svabhAva-anubhava ja nIlAdirUpa che, te sivAya nIlAdi-AkAravALuM bAhya tevuM koI tattva ja nathI, ke jene "nIla" "pIta' evuM kahI zakAya... (eTale jJAnAdvaita ja mAnavuM.) kahyuM che ke - jJAnano A (=sarvalokapratIta) nIlAdirUpa svabhAva che, ane anubhava paNa nIlAdirUpa che. vivaram ... 126. "nItAparataracAsI mAvoDanumava8 : . 2. anupU I For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA-vivaraNa- vivecanasamanvitA ityetat pratyuktam, ( 223) ekAntaikasvabhAvasyAtra vivakSitatvAt, tasya coktavadayogAt / na ca nIlatvAdibhedAbhAva eva, AhlAdAdivat spaSTasaMvedanatvAt apahnave'tiprasaGgAditi // 1072 * vyAkhyA nIlAdyanubhavaH khyAtaH svarUpAnubhavo'pi san // " I ityetat pratyuktam / kathamityAha-ekAntaikasvabhAvasya bodhAdervivakSitatvAt, tasya ca- -ekAntaikasvabhAvasya uktavat yathoktaM tathA ayogAtU / abhyuccayamAha na cetyAdinA / na ca nIlatvAdibhedAbhAva eva / kiM tarhi ? bhAvaH / kuta ityAha- AhlAdAdivaditi nidarzanam / spaSTasaMvedanatvAnnIlAdibhedasya apahnave nIlAdibhedeviSayasya spaSTasaMvedanasya / kimityAhaatiprasaGgAt hlAdAdyabhAvaprasaGgena iti // Co aneDAMtarazmi eTale jJAnano te svarUpAnubhava hovA chatAM paNa te nIlAdinA anubhavarUpe prasiddha che.' (223) uttarapakSa : tamArI vAta barAbara nathI, kAraNa ke tame bodhAdine ekAMta ekasvabhAvI aho cho, to khAvA kheDAMta kheDasvabhAvI jodhanI, uparokta rIte nIlapItAhi3yatA na ghaMTe... eTale niSkarSa e ke, jJAnamAM bhAsatAM nIla-pItAdinA bheda mATe, bhedaka tarIke bAhyArtha mAnavo 4 rahyo prazna : jJAnamAM nIla-pItAdi bheda ja nathI (ke jenA bhedaka tarIke bAhyArtha mAnavo paDe.) uttara H evuM na kahevuM, kAraNa ke jJAnamAM, AhlAda-zokAdinA saMvedananI jema, nIla-pItAdi bhedanuM paNa spaSTa saMvedana thAya che... have jo AvA nIlAdibhedane viSaya karanAra spaSTa saMvedanano paNa apalApa karazo, to to atiprasaMga e Avaze ke AhlAdAdino paNa abhAva mAnavo paDaze (pachI bhale tenuM paNa spaSTa saMvedana thatuM hoya...) ..vivaraNam .. nIlAdyanubhavaH khyAtaH svarUpAnubhavo'pi san // " iti / nIlAdirUpa:- nIlapItasvabhAvastasya- nIlAdijJAnasya asau sarvajagajjanapratIta: svabhAva:- svarUpaM tathA'nubhavazca-anubhavo'pi svasaMvedanalakSaNo hi jJAnasya nIlAdirUpa eva / evaM sati kiM siddhamityAhanIlAdyanubhavaH khyAtaH-lokaprasiddhaH svarUpAnubhavo'pi san nIlAdijJAnasya sambandhI / idamuktaM bhavatinIlAdijJAnasya nIlAdirUpaH svabhAvo'nubhavazca; na tu bAhyanIlAdyAkAraH kazcit tatrAsti yadvazAt nIlamucyate / ato jJAnasya svarUpAnubhava eva nIlAdyAkAra iti / / 1. 'ityAha hlAdAdi:' iti Ga-pAThaH / 2. 'viSayaspaSTa0' iti Ga-pATha: / 3. 'bhavazcAnubhAvo'nubhavo'pi' iti ka- pAThaH / 4. hi jJAnasya bhavati' iti pATho nAsti kha-ca- pratau / 5. pUrvamudrite 'bhAvo'pi' ityazuddhapAThaH, atra N-pratena zuddhi: / 6. 'nanu bAhya0' iti ca pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ................... 1073 anekAntajayapatAkA (pagnama: (224) kiJca vijJAnamAtravAdino na kArakajJApakasthitiH, nyAyAnupapatteH / tathAhi-asya na bIjAGkurau vastuto vidyete, kintu bIjAGkurapratibhAsAyA buddheAhyAkAre bIjAGkuravyavasthA / grAhyakArazca buddheH tattvato nAsti, viplavatvenAsattvAt / tat kathaM tadAkArayoH kAryakAraNavyavasthAnibandhanabhUtayorasattve bIjAdaGkurasya janmeti - vyArahyA che . kiJca vijJAnamAtravAdino vAdinaH kimityAha-na kArakajJApakasthitiH / kArakaM bIjamaGkurasya, jJApakastu dhUmo'gneriti / kathaM naitatsthitirityAha-nyAyAnupapatteH / enAmevAha tathAhItyAdinA / tathAhi-asya-vijJAnamAtravAdino na bIjAkurau vastutaH-paramArthena vidyete bAhyau, kintu bIjAkurapratibhAsAyA buddheH grAhyAkAre-tathApratibhAsarUpe bIjAGkuravyavasthA / yadyevaM tataH kimityAha-grAhyAkArazca buddhestattvataH-paramArthena nAsti / kathamityAhaviplavatvena hetunA asattvAt / tat kathaM tadAkArayoH-buddhyAkArayoH kAryakAraNavyavasthAnibandhanabhUtayorasattve-atAttvike bIjAdaGkurasya janmeti-evaM kArakavyavasthA / anekAMtarazmi ... sAra eTale jJAnamAM nIlAdino bheda mAnavo ja rahyo ane to tenA bhedaka tarIke nIlAdi bAhyArtha paNa siddha thaze ja (tethI, jJAnAdvaitavAda ucita nathI.) * jJAnAtamake kAraka-jJApaka vyavasthA asaMgata * (224) (1) bIja te aMkurAne utpanna karanAra che, kAraka che, ane (2) dhUma te vahine jaNAvanAra che, jJApaka che - Ama, kAraka-jJApaka vyavasthA lokasiddha che. paNa jJAnAdvaitavAdImate to, te lokasiddha vyavasthA paNa ghaTatI nathI. tenuM kAraNa e ke temAM nyAyanI saMgati nathI. te A pramANe - tame jJAnAdvaitavAdI cho... eTale tamArA mate, jJAnathI atirikta, bIja ke aMkura vastutaH vidyamAna ja nathI. to bIjathI aMkurAnI utpattirUpa kArakavyavasthA zI rIte thAya? pUrvapakSa bIja ane aMkura bahAra nathI, paNa buddhimAM jaNAya che to ahIM jJAnamAM, grAhakAkAra tarIke jJAnasvarUpa che ane grAhyAkAra tarIke bIja-aMkura che) eTale, bIja-aMkuranA pratibhAsavALI buddhinA grAhyAkAramAM, jJAnarUpe ja bIja-aMkuranI vyavasthA thaI jaze ane to amArA mate kArakavyavasthA asaMgata nahIM rahe...) syAdvAdIH tame grAhyAkAra tarIke bIja-aMkurane mAnyA, paNa paramArthathI buddhino grAhyAkAra to che ja nahIM, kAraNa ke te to viplavarUpa (=bhramarUpa) hovAthI asat che ane eTale tenAthI koI vyavasthA na thAya. te grAhyAkArarUpa bIja-aMkura ja kArya-kAraNanI vyavasthAnuM mULa kAraNa che. have jo te ja asat hoya, to bIjathI aMkurAnI utpattirUpa kArakavyavasthA zI rIte ghaTe? (eTale jJAnAdvaitamate kArakavyavasthA . 2. 'dhUmoDanirita' rUti Tu-pId: I For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA kArakavyavasthA ? ( 225 ) syAdetad bIjanirbhAsAyA buddheranantaramevAGkuranirbhAsA buddhiriti / bIjAGkuranirbhAsAnugatayorbuddhayoH pratyakSAnupalambhasAdhanaH kaarykaarnnbhaavH| ayaM ca svasaMvedanalakSaNayorbuddhayorvastutvAdavirodhyeva / bIjAdinirbhAsastu vicArAkSamatvAdupaplava eva / na tasya tattvataH kAryakAraNabhAvaH lokapratItyanusAratastu tathAvyavahArAya abhidhIyata iti vyavasthA / ( 226 ) aho balavAnayamasadabhinivezo ya jabALA * syAdetad bIjanirbhAsAyA buddheH anantaramevAGkuranirbhAsA buddhiriti kRtvA / bIjAGkuranirbhAsAnugatayorbuddhyoH kimityAha - pratyakSAnupalambhasAdhanaH kAryakAraNabhAvaH / ayaM cakAryakAraNabhAva: svasaMvedanalakSaNayorbuddhyorvastutvAt kAraNAt avirodhyeva, vaMstu vastuna utpadyata eveti kRtvA / bIjAdinirbhAsastu kimityAha-vicArAkSamatvAd bAhyAbhAvena upaplava va / na tasya-nirbhaassy tattvataH kAryakAraNabhAvaH, lokapratItyanusAratastu - pRthagjanA* anekAMtarazmi bilakula saMgata nathI...) 1074 -> have yogAcAra, kArakavyavasthA ghaTADavA potAnuM maMtavya rajU kare che - * kArakavyavasthA aMge yogAcAranuM maMtavya (225) yogAcAra : pahelA bIjane jaNAvanArI buddhi thAya che ane te pachI tarata ja aMkurane jaNAvanArI buddhi thAya che.Ama, pUrvAparabhAva hovAthI, bIjanirbhAsI buddhi ane aMkuranirbhAsI buddhi - baMne buddhino, pratyakSa (anvaya) ane anupalaMbha (vyatireka) dvArA siddha thAya evo kArya-kAraNabhAva che. ane Avo kArya-kAraNabhAva hovo aviruddha che, kAraNa ke te baMne buddhi svasaMvedanarUpa hovAthI vasturUpa (=vAstavika) che ane eTale vastuthI vastunI utpatti thavAmAM koI virodha nathI. (bIjanirmAsabuddhi paNa vastu ane aMkuranirbhAsabuddhi paNa vastu... eTale vasturUpa kAraNathI vasturUpa kAryanI utpatti thavI aviruddha che.) paNa eka hakIkata tame samajI rAkho ke, bInirvyAsa-aMkuranirbhAsa e badhA nirmAso, vicAra karatAM na ghaTatA hovAthI, kharekhara to teo upaplavarUpa (=bhramarUpa) ja che. teonuM tarkathI na ghaTavAnuM kAraNa e ja ke, bIja-aMkura jevuM bAhya koI tattva ja nathI ane chatAM buddhi teno nirbhAsa karAve che. eTale te buddhi upaplavarUpa ja che... ane eTale ja, bInirbhAsa ane aMkuranirbhAsano 52mArthathI kArya-kAraNabhAva che ja nahIM... hA, lokamAM tevI (-bIjathI aMkuro thavAnI) pratIti thAya che. eTale tene laIne mAtra 1. 'vastu' kRti pADo nAstika-pratau / For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1075 anekAntajayapatAkA (pajhama: itthamapyanAlocitAbhidhAnaM viduSo'pi pravarttayatIti / anAlocitAbhidhAnatA cAsya bIjAdini so nizcIyamAna upaplavaH sa tattvato nAstIti tannizcayAbhAvApattyA |n khalu bodhe'pyasato nizcayaH, atiprasaGgAt, kharaviSANAdinizcayApatteH, asattvAvizeSAt / - cahyA che.... pekSayA tathA nirbhAsoccAraNena vyavahArAyAbhidhIyata iti-evaM vyavasthA, kArakagocareti prakramaH / etadAzaGkayAha-aho balavAnasadabhinivezaH yaH-asadabhiniveza itthamapi-yathoktaM tathA'nAlocitAbhidhAnaM viduSo'pi-paNDitasyApi pravarttayatIti / anAlocitAbhidhAnatA cAsya-paroditasya bIjAdini so nizcIyamAnastathA'nubhavena upaplavaH sa tattvato nAsti / iti-evaM tanizcayAbhAvApattyA-anubhUyamAnabIjAdinirbhAsanizcayAbhAvApattyA anAlocitAbhidhAnateti / etadbhAvanAyaivAha-na khalvityAdi / na khalu-naiva bodhe'pyasataH, nirbhAsa ... anekAMtarazmi ... vyavahAranA nirvAha mATe ja tevI kArakavyavasthA kahevAya che. (arthAta bIjanirmAsathI aMkuranirmAsa-evA uccAraNathI ame je kArya-kAraNavyavasthA kahI, te mAtra vyavahAra pUratI samajavI. paramArthathI tevuM kazuM ja nathI...) - yogAcAra maMtavyano nirAsa - (226) syAdvAdIH aho ! mithyA kadAgraha kevo baLavAna che? ke je vidvAna paMDitone paNa, vicAryA vinAnuM kathana karavA pravartAve che. tame paNa tevA asadabhinivezanA kAraNe ja vicAryA vinAnuM kathana karo cho... pUrvapakSa: paNa zuM amAruM kathana vicAryA vinAnuM?! uttarapakSa : hA. kAraNa ke bIjAdino nirmAsa, tevA anubhavathI darekane nizcita thato jaNAya che. have AvA nizcita nirmAsane tame upappavarUpa (=bhramarUpa) kahIne paramArthathI te che ja nahIM, evuM kaho cho. te badhuM tamAruM kathana vicAryA vinAnuM ja che... tenuM kAraNa e ke, jo upappavarUpa hoya to teno nizcaya ja na thAya ane nizcaya thAya to tene upappavarUpa zI rIte kahevAya? (upaplava to anizcita-bhramarUpa nirmAsane kahevAya...) eTale tamAruM, nizcita nirmAsane upappavarUpa kahevuM vicAryA vinAnuM ja che. A ja vAtane batAvavA kahe che - pUrvapakSa : bodhamAM, te bIjAdi nirmAsa asat che ane te asatno ja temAM nizcaya thAya che. (AvuM mAnavAthI, bIjAdinirmAsano nizcaya paNa ghaTI jaze ane vAstavamAM te asat hovAthI temanI upappavarUpatA paNa ghaTI jaze...) 2. 'nirmAsoddhArana' ti pUrvamudritapa:, matra tu Tu-pITa: I For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA-vivaraNa- vivecanasamanvitA ( 227) na ca tatra sattva evopaplavatA, bodhAdabhinnatvAt, tasya cAnupaplavatveneSTeH, bhinnasaMttve'rthApattiH / viziSTo bodha evopaplava iti cet, tanmAtratattvanItau kuto'sya 1 1076 * vyAkhyA syeti prakramaH / kimityAha - nizcayaH / kathaM netyAha- atiprasaGgAt / enamevAha - kharaviSANAdinizcayApatteH / Apattizca-asattvAvizeSAt / ihaivAbhyuccayamAha-na cetyAdi / na ca tatrabodhe sattva eMvopaplavatA, nirbhAsasyeti prakramaH / kuta ityAha-bodhAdabhinnatvAnnirbhAsasya, tasya ca-bodhasya anupaplavatveneSTeH, bhinnasattve bodhAnnirbhAsasya / kimityAha-arthApattiH nirbhAsAnAm / viziSTo bodha eva vitathapratibhAsa upaplavaH / iti cet, etadAzaGkayAhaaneaMtarazmi 128 - uttarapakSa : paNa evuM mAno, to atiprasaMga e Avaze ke, kharaviSANAdi asat padArthano paNa nizcaya thavA lAgaze ! kAraNa ke asapaNuM to baMnemAM avizeSa che. (Azaya e ke, asat hovA chatAM paNa, jema tame bIjAdi nirmAsano nizcaya mAno cho, tema kharaviSANAdino nizcaya thavAmAM paNa vAMdho zuM ? bhale ne te paNa asat hoya...) (227) pUrvapakSa: te jIbhahi nirmAsa, jodhamAM to sat 4 che (jeTale teno 4 nizcaya thaze, khaviSANa jevA asatno nizcaya nahIM...) uttarapakSa : are ! SodhamAM sat hoya, to te nirmAsane (upaplava35 (= zrama35) na uDevAya... kAraNa ke te nirmAsa, bodhathI abhinna che. have bodha to tamane anupaplavarUpe (yathArtharUpe) mAnya che, to tenAthI khabhinna nirmAsa, upaplava35 ( = yathArtha 35) zI rIte hoya ? pUrvapakSa H ame, bodhathI nirbhAsane bhinna mAnIzuM. (have to tenI upaplavarUpatA ghaTI jaze : ne ?) uttarapakSa H to to te nirbhAsane artharUpa mAnavAnI Apatti Avaze ! (bhAva e ke, nirvyAsane jo bodhathI bhinna manAya, to to bodhathI bhinna temanuM, bAhyArtha tarIke astitva thaze. je jJAnAdvaitanI (unmUlavAta che...) vivaraNam 127. na ca tatra-bodhe sattva evopaplavatA nirbhAsasyeti / bodhaviSayabhUtanirbhAsasya sattve evavidyamAnatve eva sati na ca naivopaplavatA nirbhAsasya / / 128. arthApattirnirbhAsAnAmiti / yadi hi bodhAt sakAzAd bhinnA nirbhAsAH samabhyupagamyante tadA taiM bAhyArtharUpAH prApnuvantItyarthaH / / For Personal & Private Use Only 1. 'sattvenArthA 0' iti ka- pAThaH / 3. 'evonnipaplavatA' iti Da-pAThaH / 3. pUrvamudrite 'bodhe viSayabhUte ni0' iti pATha:, atra N pratapATha: / 4. pUrvamudrite 'tadA na bAhyArthA rUpA:' iti pAThasyAzuddhi:, N - pratAnusAreNAtra zuddhiH kRtA / // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .....................................* 1077 anekAntajayapatAkA (pagnama: vaiziSTyamityuktaprAyam / ( 228) vakSyate ca-'svasaMvedanalakSaNe ca buddhI sarvathA bodhamAtratvAdadvayatvAdaviziSTabuddhitvena tadanyagrAhakabuddhizUnye ca' / (229) iti pratyakSAnupalambhApravRttireva / na hi bhinnakAlabhAvibuddhidvayamanvayavikalatayopakArAdinirapekSaM ....... vyADyA che. tanmAtratattvanItau-bodhamAtratattvanItau kuto'sya bodhasya vaiziSTyamityuktaprAyaM-prAyeNoktamadhaH / vakSyate ca UrdhvaM svasaMvedanalakSaNe ca buddhI nirvikalpike sarvathA bodhamAtratvAt kAraNAt advayatvAt grAhyagrAhakAkAraviraheNa aviziSTabuddhitvena tathA tadanyagrAhakabuddhizUnye ca tathA'bhyupagamAt / iti-evaM pratyakSAnupalambhA'pravRttireva kAryakAraNabhAve / etadeva bhAvayati - anekAMtarazmi .. pUrvapakSa vitathapratibhAsI (ayathArtha jaNAvanAra) te (=bIjAdinirmAsarUpa) viziSTa bodha ja upappavarUpa che... (ane zuddhabodha anupappavarUpa..) uttarapakSa ? paNa tame to mAtra zuddhabodhanuM kathana karanArA cho (tevuM koI vizeSaka tattva tame mAnatA ja nathI.) to tamArA mate, bodhanI viziSTatA paNa zI rIte ghaTe? (ke jethI te viziSTa bodhane upappavarUpa kahI zakAya...) A badhuM prAyaH karIne pUrve ame kahI ja dIdhuM che. (228) ane AgaLa paNa kahevAze ke "(1) bIjanirmAsI, ane (2) aMkuranirmAsI - baMne buddhio, svasvarUpanAM saMvedanarUpa che ane nirvikalpa che. have te baMne, mAtra zuddha bodharUpa che. tenuM kAraNa e ke, te grAhya-grAhaka AkAradvayathI rahita hovAthI adbhayarUpa che. (ane AvI AkAra vinAnI buddhi zuddha bodharUpa ja hoya...) eTale e buddhi, aviziSTa buddhirUpa hovAthI, temAM viziSTatA ghaTI zake nahIM. vaLI, tamArA mate to buddhio potAnI grAhaka evI potAnAthI anya buddhiothI rahita che. arthAtu pote ja potAnI grAhaka che, bIjI buddhi naithI." Ama, buddhinuM vaizistra ja ghaTatuM nathI, ke jethI tame viziSTabodhane upappavarUpa kahI zako. eTale bIjAdinirmAsono nizcaya thato hovAthI, kharekhara to te buddhio vAstavika che. chatAM paNa temane upappavarUpa kahevI e tamAruM vicAryA vinAnuM ja kathana che. (Ama, asadabhinivezathI anAlocita abhidhAnatA spaSTa ja che...) anvaya-vyatirekanI paNa apravRtti (229) temanA kArya-kAraNabhAva vize, anvaya-vyatirekanI pravRtti thatI ja nathI to anvaya * bhinna evI grAhakabuddhithI rahita hovAthI svasaMvedana ane grAhyagrAhakarahitatA siddha thAya ane to te buddhinI viziSTatA ja na rahe... 2. 'tyAviziSTa vuddhi' ti -paDhi: I 2. pUrvamudrita 'pratyakSAnupatasmA pravR0' kRti pATha: | For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhira:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1078 --> tathAvidhAvadhyabhAve taditarAvasAyakamiti na svasaMvedanalakSaNayorapi buddhyoH kAryakAraNabhAvAvasAye samupAyaH / tatazca so'nayorvastutvAdavirodhItyajJAnAbhidhAnam / - vyArA - na hItyAdinA / na yasmAd bhinnakAla( bhAvi )buddhidvayaM niranvayanAzato'nvayavikalatayA kAraNena upakArAdinirapekSam-upakAravAsanAnirapekSamanvaya-vikalatayaiva tathAvidhAvadhyabhAveitaretarAvadhyabhAve taditarAvasAyakaM-svarUpetarAvasAyakam / nahi iti na svasaMvedanalakSaNayorapi buddhayoH kAryakAraNabhAvAvasAye samupAyo'sti / tatazca saH-kAryakAraNabhAvaH ~ anekAMtarazmi .... vyatireka dvArA, te be buddhino kArya-kAraNabhAva zI rIte nizcita thAya?) A ja vAtane jaNAvavA bhAvArtha kahe che - bIjanirmAsa buddhi ane aMkuranirmAsa buddhi - baMne buddhio, bhinnakALabhAvI ( judA judA kALe thanArI) che. prathamakSaNe bIjanirmAsabuddhi, ane pachInI kSaNe tarata aMkuranirmAsabuddhi... have te buddhi to niranvaya naSTa thatI hovAthI anvayathI vikala che ane eTale to te upakAra-vAsanAthI paNa nirapekSa che. Ama, te beno paraspara sApekSa-saMbaMdha ja na hoya, to teo potAno ane potAnA saMbaMdhI buddhino bodha zI rIte karAve ? tAtparya (vivecanaH) te be buddhino kArya-kAraNabhAva che, evuM tame kaho cho. paNa te konAthI jaNAya? (ka) te be buddhithI ja, ke (kha) bIjA koI jJAnathI ? (ka) te be buddhithI ja temano kArya-kAraNabhAva jaNAya evuM to na manAya, kAraNa ke te baMne buddhio judA judA kALe thanArI che. te bemAM koI eka anugata tattva hoya evuM paNa nathI, kAraNa ke tame te buddhino niranvaya nAza mAno cho eTale to pahelI buddhi naSTa thayA pachI teno sarvathA uccheda ja thAya ane to bIjI buddhinI utpatti vakhate tenuM aMzataH paNa astitva rahe nahIM.) e rIte e baMne buddhinuM paraspara milana ja thatuM nathI, ke jethI kAraNabuddhi te kAryabuddhimAM upakAra ke vAsanAnuM (=saMskAranuM) AdhAna karI zake... (Ama baMne buddhio, paraspara upakAra-vAsanAthI nirapekSa che.) ane ema nirapekSa hovAthI, jo te buddhino paraspara avadhi (=sApekSa saMbaMdho na hoya, to teo, potAno ane potAthI anya buddhino, kArya-kAraNarUpe bodha karAvI zake nahIM. (dA.ta. bIjanirmAsa te aMkuranirmAsathI asaMbaddha che. to te, aMkuranirmAsano bodha karAvI zake nahIM ane to temano kArya-kAraNabhAva paNa na ja jaNAya...) eTale svasaMvedanarUpa hovA chatAM paNa, te be buddhinA kArya-kAraNabhAvane jANavAno koI ja upAya nathI. (te be buddhithI to kArya-kAraNabhAva nathI ja jaNAto ane bIjA koI jJAnathI paNa nathI 2. 'jJAtAbhidhAnam' rUta -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (pazcamaH ( 230 ) tatpRSTabhAvi vikalpajJAnamapi tathAvidhabIjAGkuranirbhAsAbhAvena bhavannItyA asambhavyeva, na jJAnaheturiti bhAvanIyam / evaM ca 'lokapratItyanusAratastu tathAvyavahArAyAbhidhIyateM' iti api vacanamAtrameva, sarvathA'sato loke'pyapratIteH, tucchasya anubhavavirodhAt, akAryakAraNabhUtasya ca tucchatvAt, ( 231) vyavahArasya cArthakriyA * bALA*** 1079 < anekAntajayapatAkA anayoH-svasaMvedanalakSaNayorbuddhyorvastutvAdavirodhItyajJAnAbhidhAnaM pUrvapakSe / tatpRSThabhAvisvasaMvedanalakSaNabuddhipRSThabhAvi vikalpajJAnamapi tathAvidhabIjAGkuranirbhAsAbhAvena bhavannItyA-tvanyAyenaiva asambhavyeva / vikalpajJAnaM na jJAnahetuH prakramAt kAryakAraNabhAve iti etad bhAvanIyam / evaM ca kRtvA 'lokapratItyanusAratastu tathAvyavahArAyAbhidhIyate ' iti api vacanamAtrameva pUrvapakSai, vivakSitArthazUnyamityarthaH / kathamityAha - sarvathA'sato nirbhAsasya loke'pyapratIteH kAraNAt / etadevAha - tucchasyAnubhavavirodhAt / tucchazcAdhikRtanirbhAsaH paranItyA / ata evAha-akAryakAraNabhUtasya ca tucchatvAt / akAryakAraNabhUtazca paranItyA* anekAMtarazmi jaNAto - te vAta AgaLa kaheze...) tethI tame pUrvapakSamAM je kahyuM hatuM ke - "svasaMvedanarUpa A baMne buddhio, vasturUpa hovAthI, temano kArya-kAraNabhAva hovo aviruddha che' - te badhuM kathana paNa vicAryA vinAnuM jaNAI Ave che. (kAraNa ke uparokta rIte, temano kArya-kAraNabhAva jANavAno koI ja upAya nathI...) * vikalpathI paNa kArya-kAraNabodha asaMgata (230) bauddha : (kha) svasaMvedanarUpa bIja-aMkuranirvyAsa buddhi pachI, eka vikalpajJAna utpanna thAya che. basa, te vikalpajJAnathI ja, potAnA pUrvavartI buddhinI kArya-kAraNatA jaNAya che. syAdvAdI : are ! tamArI nIti pramANe to paramArthathI bIja-aMkuranirbhAsa che ja nahIM ane eTale to temanA nizcaya mATe thanAruM vikalpajJAna paNa nathI ja... (to te vikalpajJAnathI paNa kAryakAraNabhAva zI rIte jaNAya ?) eTale te vikalpajJAna paNa kArya-kAraNabhAvanAM jJAnanuM kAraNa nathI. * lopratItinuM anusaraNa paNa vacanamAtrarUpa evuM hovAthI, pUrvapakSamAM tame je kahyuM hatuM ke - "lokamAM tevI pratIti thAya che, tene anusarI, mAtra vyavahAranA nirvAha mATe ja tevI kArakavyavasthA kahevAya che...'' - te paNa vacanamAtrarUpa che, abhipreta arthathI zUnya che. kAraNa ke lokapratItine anusaravA, tame tevA asanirbhAsane laIne kArakavyavasthA jaNAvI. paNa hakIkatamAM tevA (bInirbhAsa-aMkuranirbhAsarUpa) asat nirmAsanI lokamAM pratIti ja thatI nathI... ane na thavAnuM kAraNa e ke, asat-tucchano anubhava thavAmAM spaSTa -2. draSTai 1074tamaM pRSTha / For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... madhara:) vyAkhyA vivaraNa-vivecanasamanvitA 1080 rUpatvAt, asatastAdarthyAyogAditi / (232) asaccandradvayaM pratIyata iti cet, asat pratIyata iti ca vyAhatam / kva tarhi tat sat ? (233) nanu tatpratItau / kimatra mAnam ? ...cAlyA .. 'dhikRtanirbhAsaH / tathAvyavahArAyAbhidhIyata iti vizeSeNainamavayavamadhikRtyAha-vyavahArasya cArthakriyArUpatvAt, asato nirbhAsasya tAdarthyAyogAt-vyavahArArthAyogAditi / ihaiva AzaGkAzeSanivRttyarthamAha-asaccandradvayaM pratIyata iti cet, evamadhikRtanirbhAso'pi bhaviSyatIti parAbhiprAyaH / etadAzaGkayAha-asat pratIyata iti ca vyAhatam / na sarvathA'sataH - anekAMtarazmi .. virodha che. (asat hoya to anubhava zI rIte ane anubhava thAya to asat zI rIte ?) tamArA mate adhikRta nirmAsa (=bIja-aMkuranibhasa) tuccha che (eTale ja kahe che -) tame paramArthathI adhikRta nirmAsane kArya-kAraNabhUta mAnatA nathI ane eTale tame kArya-kAraNabhAva vinAnA adhikRta nirmAsane tuccha-asat kaho cho.. to Avo asat nirmAsa, lokone zI rIte anubhavAya? (ane lokone na anubhavAya, to tevA nirmAsanI kArakavyavasthA "lokapratItine anusaravA kahI che' evuM zI rIte kahevAya? eTale tamAruM kathana vacanamAtrarUpa jaNAI Ave che.) - vyavahAra nirvAha paNa asaMgata : (231) uparanI vAtamAM ja tame je kahyuM hatuM ke - "vyavahAranA nirvAha mATe tevI kArakavyavasthA kahevAya che - te vAta paNa asaMgata che, kAraNa ke vyavahAra to arthakriyArUpa che ane arthakriyA to sat padArthanI ja thAya. have nirmAsane to tame asat mAno cho, to tenA dvArA arthakriyArUpa vyavahAra zI rIte ghaTe ? (na ja ghaTe...) eTale, vyavahAra mATe tenA nirmAsanuM kathana karavuM bilakula ucita nathI. (have yogAcAra, asathI paNa lokapratIti ghaTADavA, eka udAharaNa laIne potAnuM maMtavya rajU kare che. jenuM graMthakArazrI nirAkaraNa karaze.) - asathI lokapratIti ayukta (232) bauddha : lokamAM, asat paNa be caMdra pratIta thAya che... to tenI jema asatu paNa nirmAsathI lokapratIti kema na thAya? jainaH are ! "asat pratIta thAya che e to tamAruM pUrvAparaviruddha vacana che. (asatuM hoya to A udAharaNa pAchaLa bauddhano garbhita Azaya e ke, jema asat paNa be candra, lokapratItinuM kAraNa bane che, tema asata paNa nirmAsa lokapratItinuM kAraNa kema na bane? paNa graMthakArazrI, candraddhayathI lokapratItinuM vAstavika kAraNa batAvI, nirmAsathI tevuM thavuM asaMbhavita che, evuM jaNAvaze. - 2. 'kutaruM ta' ti va-pAd: I 2. 'vizeSaLanaitamava' kRti Tu-pa1 rU. pUrvamudrita 'vizeSanenainamava' ti pATha:, matra D-pratAnusAre | For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1081 anekAntajayapatAkA (pagnama: tadanubhava eva / tadasattve ko doSaH ? tadanubhavAbhAvaH |kutstrhi tat ? svahetujAtAt / kiM punaH tadasya ? bodhAdRSTaviSayAdi / kathaM tarhi bhrAntam ? (234) adRSTAdhyAropAt / yadyevaM vyArA ... pratItirityarthaH / kva tarhi tat-candradvayaM saditi paraH / nanu tatpratItau-candradvayapratItAvityAcAryaH / kimatra mAnamiti para eva / tadanubhava eveti siddhAntavAdI / tadasattve-candradvayAsattve ko doSaH ? atrottaram-tadanubhavAbhAvaH-candradvayAnubhavAbhAvaH / kutastarhi tat-candradvayaM bahirasadityabhiprAyaH / iha samAdhiH-svahetujAtAt taditi / kiM punastat-hetujAtaM asya-bodhapratibhAsinazcandradvayasya ? atra nirvacanam-bodhAdRSTaviSayAdi / 'Adi'zabdAd dezakAlAdigrahaH / etadabhAve'bhAvAditi bhAvaH / kathaM tarhi bhrAntaM hetujAtodbhavaM sadityabhiprAyaH / atrottaram anekAMtarazmi .... zI rIte pratIta thAya? ane pratIta thAya to te asat zI rIte?) eTale caMdrayane sat mAnavA joIe.. (to ja temanI pratIti saMgata thAya.) bauddha : zuM caMdradraya sa che?! to teo kyAM che - te jaNAvo. jainaH are ! te be caMdra, candraddhayanI pratItimAM ja che ane pratItimAM temanuM astitva hovAmAM pramANa e ja ke, temano tyAM anubhava thAya che. (te pratItimAM candraya anubhavAya che. eTale temAM temanuM astitva mAnavuM ja rahyuM.) bauddha : paNa te candrayane asat mAnIe, to temAM doSa zuM? jaina doSa e ja ke, temano anubhava ja nahIM thAya. (candraddhaya asat hoya, to kharaviSANanI jema, temano anubhava na ja thAya...) bauddha : tame, pratItimAM je be candra kaho cho, te be AvyA kyAMthI ? bahAra to be candra che nahIM... (eTale kahevAno bhAva e ke, temanI utpatti konA thakI thaI?). jainaH bodhamAM jaNAtAM be candra, potAnA hetuthI ja utpanna thayA che... ane temanA hetu (1) bodha, (2) aSTa=karma, (3) viSaya, (4) deza, (5) kALa vagere che.. (A badhI hetusAmagrI bhegI thaye, pratItimAM be candra Ave che.) (233) bauddhaH je hetuthI janya hoya, te to sat ja hoya. eTale to candradhaya paNa sat che. to tevA sat candraddhayane viSaya karanAra jJAna yathArtha ja mAnavuM paDaze ! paNa lokamAM to tene bhrAnta manAya che, to tame tene brAnta tarIke zI rIte sAbita karazo ? jainaH ame candradhanuM kAraNa "adaSTa' paNa kahyuM che. te kahevAnuM tAtparya e ja ke, adaSTa dvArA bodhamAM adhyAropa Ubho thAya che. (Azaya e ke, adaSTa eTale karma... te karmanA sAmarthyathI evo viparyaya thAya che ke, be candra na hovA chatAM paNa, be candra jaNAvA lAge che.) basa, A adhyAropanA 2. "na tu' rUti -paDhi: | For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fdhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1082 129 nAsti tattvata iti cet, na, adhyAropagrahaNarUpatayA bhAvAt / iti satI ca sanibandhanA ca sannItyA sarvalokapratItiH / ( 235)asa~zca bIjAkuranirbhAsaH tvannItyA, utpattyAdyasiddheH / iti na bIjAt aGkurasya janmeti kArakavyavasthA // vyArathI ... adRSTAdhyAropAt, karmasAmarthyena viparyayAdityarthaH / yadyevamadRSTAdhyAropAt nAsti taccandradvayaM tattvataH / iti cet, etadAzaGkayAha-na, adhyA-ropagrahaNarUpatayA-AdhikyagrahaNarUpatayA bhAvAt / iti-evaM satI-vidyamAnA sanibandhanA ca-citranibandhanApekSayA ca sannItyA-sarvajJapraNItayA sarvalokapratItiH / asa~zca bIjAGkura-nirbhAsaH tvannItyA / kuta ityAhautpattyAdyasiddheH / iti-evaM na bIjAdaGkurasya janma / iti-evaM kArakavyavasthA tvannItyeti anekAMtarazmi kAraNe ja candraddhayanuM jJAna "brAnta' tarIke manAya che. bauddha H Ama to jJAna, jo karmasAmarthyathI thayela viparyayarUpa hoya, to eno matalaba e thayo ke, paramArthathI be candra che ja nahIM (be candra, mAtra viparyayane kAraNe jaNAya che... ane AvuM hoya to asatuM paNa candraddhayathI pratIti thaI ja gaI ne ?) (234) jainaH candrakaya nathI ja - evuM nathI, adhyAropathI grahaNa thavArUpe to tenuM astitva che ja (candra eka che, paNa adhyAropathI tenuM adhikarUpe - be candrarUpe grahaNa che. to A rUpe tenuM astitva mAnavuM ja joIe, nahIMtara to adhikarUpe tenuM grahaNa ja na thAya...) sAra : tethI candradraya paNa kathaMcit sat che ane eTale ja tenI pratIti thAya che... Ama, sarvajJapraNIta nItine anusAra, sarvalokane thanArI pratIti sanibaMdhana ane sat ja che (arthAt alaga alaga kAraNone AzrayIne ja che. koI asathI tenI pratIti nathI thatI.) (235) have bIja-aMkura nirmAsa to tame asat mAno cho, kAraNa ke tenI utpatti Adi kazuM siddha nathI. (tAtparya e ke, bIja-aMkura nirmAsa tamArA mate avasturUpa che, eTale tenA utpattinAza nathI. have jenAM utpatti-nAza na thAya, te kharaviSANanI jema asat ja hoya ane bauddhamate to badhA nirmAso utpattinAza vinAnA ja manAya che. eTale to adhikRta nirmAsa paNa asat ja sAbita thaze...) to AvA asat nirmAsathI zI rIte lokapratIti thAya ? .................... vivaram ...... 129. utpanyAririti | bhavanmate di mavastunnisarI notta-nAza sta: | carcA volyAvyyau na vidyate tadasadeva yathA kharaviSANam / tathA ca bauddhamate sarvo'pi nirbhAsa iti asattvameva tasya || 2. 'vInAtaMraNa' rUti Tu-pATha: For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (pama: ( 2rU6 ) tena jJApavyavasthA pratyuttA, dhUmAvRttipratipattvayot, ayaM dhUmo'ymgniriti nirbhAsAbhAvAt, tamantareNa, ca tathApratItyanupapatteH, advayabodhamAtrasya ca gaganatalavarttyAlokakalpatvAditi / ( 237 ) evaM ca yadAha nyAyavAdI vyAkhyA 1083 - bhAvanIyam // etenetyAdi / etena - anantaroditena nirbhAsaniSedhena jJApakavyavasthA pratyuktA / kathamityAha-dhUmAdagnipratipattyayogAt / ayogazca ayaM dhUmo'yamagniriti nirbhAsAbhAvAt tvannItyA, tamantareNa ca - nirbhAsaM vinA ca tathApratItyanupapatteH- dhUmAdagnipratItirUpatayA pratItyanupapatteriti / ihaiva bhAvArthamAha- advayabodhamAtrasya ggntlvrtyaalokklptvaaanekAMtarazmi eTale tenAthI lokapratItinuM anusaraNa kahevuM ane vyavahArano nirvAha kahevo - te badhuM bilakula saMgata nathI. : niSkarSa H tethI he yogAcAra ! tamArA mate, bIjathI aMkuranI utpattirUpa kArakavyavasthA jarAya ghaTatI nathI... e badhuM tame ekadama zAMtithI vicAro. (to ja bAhyArthanuM mahattva samajAze.) (yogAcA2mate jJApakavyavasthA paNa saMgata nathI, evuM batAvavA, graMthakArazrI have sacoTa ta rajU kare che -) * jJApakavyavasthA paNa asaMgata (236) u52 ame nirbhAsathI kArakavyavasthAno niSedha karyo, tenAthI tamArA mate, dhUmathI agninAM jJAnarUpa 'jJApakavyavasthA' paNa nirAkRta thAya che, kAraNa ke tamArA mate dhUmathI agnino bodha ghaTato nathI. te A rIte - - tamArA mate, ayabodha gaganatalavartI AlokanI jema nirAkAra hovAthI, temAM 'A dhUma che A agni che' evA alaga alaga AkAre nirmAsa ghaTe nahIM ane te nirvyAsa vinA to dhUmapratibhAsathI agnipratItirUpe pratIti thavI saMgata thAya nahIM... (A zabdArtha thayo.) : vistAra H (bhAvArtha :) AkAzamAM dekhAto prakAza, temAM viSayabhUta vastuno AkAra hoto nathI. eTale te nirAkAra che. tema bodha paNa, grAhya-grAhaka AkAradvayathI rahita hovAthI, nirAkAra-ayarUpa che. AvI tamArI mAnyatA che. have AvA nirAkAra jJAnamAM, 'A dhUma che-A agni che' ema alaga alaga AkAre thato nirvyAsa saMgata thAya nahIM. (nirAkAramAM judA judA AkAro zI rIte ?) ane jo dhUmanirbhAsa * tame dhUma-agnirUpa bAhyArtha nathI mAnatA, paNa te baMnene atAttvika nirbhrAsarUpa mAno cho, paNa ame upara kahyuM ke, asathI koI vyavahAra thAya nahIM. eTale tevA asat nirbhAsathI jJApakavyavasthA paNa na thAya. tethI tamArA mate jJApakavyavasthA siddha thAya nahIM. A ja vAta AgaLanI paMktiothI spaSTa thaze... For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1084 "bIjAdaGkurajanmAgne--mAt siddhiritiidRshii| bAhyArthAzrayaNI yA'pi kArakajJApakasthitiH / / sA'pi tadrUpanirbhAsA tathA niytsnggmaaH| buddhIrAzritya kalpyeta yadi kiM vA virudhyate ? // " ......... vyAkhyA .............. ...... nirAkAratayeti / evaM ca kRtvA yadAha nyAyavAdI-dharmakIrtiH tadasAmpratam-azobhanamiti darzitaM bhavatIti yogaH / kiM tadityAha-bIjAdaGkurajanma tathA'gnedhUmAt siddhiH itIdRzIevambhUtA bAhyArthAzrayaNI yA'pi kArakajJApakasthitiH sA'pi tadrUpanirbhAsA-bIjAdirUpanirbhAsA tathA niyatasaGgamAH paurvAparyotpAdAdinA buddhIH Azritya kalpyeta yadi kiM vA virudhyate ? na kiJcidityarthaH / ityAdi tadasAmpratamiti nidarzitaM bhavatIti vyAkhyAtametat / / .... manetirazmi ... bhaninimAsa na hoya, to (nimAsa35) dhUmathI, anapratimAsa33 (=agnipratItirUpatayA) bhaninI pratati zI rIta saMgata thAya ? (=pratItyanupapatteH) (bhAva e ke, bAhyArtharUpe to tame agni-dhUma ja mAnatA nathI ane jJAnane ayarUpa mAnyuM hovAthI temAM paNa agni-dhUmanirbhAsa ghaTatAM nathI. eTale tamArA mate tevuM kazuM che ja nahIM, ke jethI dhUmanirmAsa dvArA agninirmAsanuM jJAna thAya.) eTale tamArA mate, jJApakavyavasthA paNa asaMgata ja che. * dharmakIrtinA maMtavyano nirAsa - (237) jJAnatamate kAraka-jJApakavyavasthA asaMgata hovAthI, pramANavArtikamAM dharmakIrtie batAveluM maMtavya paNa azobhana jaNAI Ave che. (ta maMtavya ane tenA nirAkaraNanI vigata A pramANe zArtha : "(1) pI4thI maMDurano 4nma bhane dhUmathA agninA siddhi - mevI, mAyArtha ne saIne je paNa kAraka-jJApakanI vyavasthA che, (2) te paNa bIjAdi nirmAsa rUpa ane tevA niyata saMbaMdhavALI buddhine AzrayIne kalpAya, to temAM virodhe zuM? (pramANavArtika 2/393-394) nanu bAhyArthAbhAve bIjAdaGkarasya janmetIdRzI evaMjAtIyA yApi pratItisiddhA kArakasthitiH / dhUmAt kAryAt kAraNasyAgneH, siddhiritIdRzI yApi jJApakahetusthitiH taducchedaH syAt, hetuphalAzrayasya bAhyasyaivAbhAvAt / - pramANavA. vRttiH / * atrAha - sA kArakajJApakasthitirapi tadpanirbhAsA bIjAGkuradhUmAgnipratibhAsavAsanApratiniyamAt / tathA kramavizeSeNa niyataH saGgama utpAdo yAsAM tAH buddhIrAzritya yadi kalpyeta tadA kiMvA virudhyate? na kiJcit / yathA hi 1. anuSTup / 2. 'sadrUpanirbhAsA' iti k-paatthH| 3. anussttup| 4. 'saMsamAH' iti ng-paatthH| 5. 'AsRtya sAMkalpeta yA(?ya)di tat kiM' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1085 anekAntajayapatAkA (pajhama: ityAdi, tadasAmpratamiti darzitaM bhavati // (238) itazca jJApakasthitiH ayuktA, dhUmapratibhAsakAle'gnipratibhAsAbhAvAt, tathA'saMvitteH pazcAdbhAvitvAt / anagnipratibhAsajo'pyevaM dhUmapratibhAsaH syAt, liGga >> vyADyAM che ...... ___ abhyuccayamAha-itazca jJApakasthitirayuktA, dhUmapratibhAsakAle'gnipratibhAsAbhAvAt / abhAvazca tathA'saMvitteH-yaugapadyenobhayAsaMvitteH / asaMvittizca pazcAdbhAvitvAt anekAMtarazmi . bauddhaH bAhya koI tattva nathI, mAtra jJAna ja sat che. bAhyArthavAdIH jo vAstavamAM bAhyartha na hoya, to (1) bIjathI aMkurano janma - evI je pratItisiddha kArakavyavasthA che, ane (2) kAryarUpa dhUmathI kAraNarUpa agninI siddhi - evI je jJApakahetunI vyavasthA che, te baMne vyavasthAno to uccheda thaI jaze! kAraNa ke bIja-aMkura, hetu-phaLa vagereno je mULa AdhAra che, te bAhya tattvane ja tame mAnatA nathI. jJAnAdvaitavAdI : te vyavasthA ane buddhine laIne kalpIzuM, arthAt bIja aMkuranirmAsa, dhUmaagninirmAsa evA badhA nirmAso mAnIzuM ane te nirmAso niyata pUrvAparabhAve thatA hovAthI, teo niyata saMbaMdhavALA che ane eTale (1) bIjanirmAsathI aMkuranirmAsanI utpatti, ane (2) dhUmanirbhAsathI agninirmAsanuM jJAna - ema buddhine AzrayIne ja kAraka-jJApakanI vyavasthA kalpI laIe, to temAM virodha zuM? syAdvAdI : are ! paNa tame to AkAra vinAnA advayajJAnane mAnanArA cho. eTale tamArA mate to, bIja-aMkuranirmAsa, dhUma-agninirmAsa - evA judA judA AkAre nirmAsa ja ghaTatA nathI, to tene laIne kAraka-jJApakanI vyavasthA zI rIte thaI zake ? e badhI vAto ame pUrve ja batAvI dIdhI. eTale dharmakIrtinuM maMtavya paNa azobhana jaNAI Ave che. (have graMthakArazrI, jJApakavyavasthA kema asaMgata che - te jaNAvavA bIjI eka yukti Ape - jJApakavyavasthAnI asaMgatinuM bIjuM kAraNa ke (238) (taza...) have kahevAtA kAraNathI paNa jJApakavyavasthA asaMgata jaNAya che. te kAraNa A pramANe che - je vakhate dhUmapratibhAsa thAya che, te vakhate agnipratibhAsa nathI thato. tenuM kAraNa e ke, baMne pratibhAsa ekI sAthe thatAM hoya evuM saMvedana nathI thatuM ane te saMvedana paNa eTaluM ja nathI thatuM kAraNa bIjapratibhAsaM jJAnaM svahetoH prabuddhAkurajJAnavAsanApATavamaGkurajJAnaM janayati, evaM dhUmajJAnamagnijJAnamutpAdayati / tAvataiva ca jJApakavyavasthAyA avirodhaH / - pramANavA0 - vRttiH / For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3fdhara:). vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1086 bhUtasyAsya nyAyataH pUrvamagnipratibhAsAsiddheH / (239) tathAhi-antarjeyavAdino'pyanumAnakAle dhUmapratibhAsa eva pUrvamutpadyate, nAgnipratibhAsaH, anumAnApravRtteH, vyArA ... prayogakAle'gnipratibhAsasya / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-anagnipratibhAsajo'pyevaM dhUmapratibhAsAdagnipratibhAsasya utpattau satyAM dhUmapratibhAsaH syAt prayogakAlabhAvI / kuta ityAhaliGgabhUtasyAsya-dhUmapratibhAsasya nyAyataH-nyAyena pUrvamagnipratibhAsAsiddheH anagnipratibhAsajatvamiti / etatprakaTanAyaivAha-tathAhItyAdi / tathAhi-antarjeyavAdino'pi-vijJAnavAdinaH anumAnakAle prayogamadhikRtya dhUmapratibhAsa eva pUrvamutpadyate liGgabhUto nAgni ... anekAMtarazmi ... ke anumAnaprayoga vakhate pahelA dhUmapratibhAsa thAya che ane te pachI agnipratibhAsa thAya che. bauddha : tame ekadama sAcI vAta kahI, amAruM AvuM ja mAnavuM che. (anumAnaprayoga karAya, tyAre pahelA dhUmanirbhAsa ane pachI tenAthI agninirmAsanuM anumAna..) to AvuM mAnIe to vAMdho zuM? syAdvAdIH are ! to to dhUmapratibhAsane, agnipratibhAsa sivAya bIjA koI pratibhAsathI paNa janya mAnavo paDaze. (bhAva e ke, anumAnaprayoga vakhate pahelA dhUmanirbhAsa thAya ane pachI tenAthI agninirmAsa utpanna thAya... to ahIM pahelA utpanna thanAra dhUmanirmAsa konAthI utpanna thayo? to kahevuM ja paDaze ke, agnipratibhAsa sivAya bIjA koI pratibhAsathI ja...) tenuM kAraNa e ke, dhUmapratibhAsa te liMgarUpa che ane liMga pahelAM ja hoya, te pachI ja liMgIanumaya evo agnipratibhAsa thAya.) eTale nyAyathI, dhUmapratibhAsanI pUrve agninirmAsa siddha thAya nahIM (ane to bIjo ja koI pratibhAsa mAnI, tenAthI dhUmapratibhAsanI utpatti mAnavI paDe... ane evuM mAnavAthI to, dhUmapratibhAsa, agnipratibhAsa sivAya bIjA paNa pratibhAsathI janya che, evuM siddha thaze ja...) (239) A ja vAtane spaSTapaNe pragaTa karavA kahe che - (tathAdi-) anumAna vakhate, rvijJAnavAdI mate paNa pahelA, liMgabhUta dhUmapratibhAsa ja utpanna vivaUK 130. pUrvamagnipratibhAsAsiddheriti / prayogakAle dhUmapratibhAsAt pUrvamAnantaryeNAgnipratibhAso nAcevencartha: //. A graMthamAM, vijJAnavAdIne aMtarleyavAdI kahyA. tenuM tAtparya e ke, teo zeya padArthanuM bahAra astitva nathI. mAnatA, paNa aMdara-jJAnarUpe astitva mAne che, eTale teo aMtarleyavAdI kahevAya, vijJAnavAdI kahevAya... 2. 'ayavAhino' rUti -pa4i: . For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1087 anekAntajayapatAkA (pagnama: anumeyasyaiva pratyakSatvAditi pUrvo'nagnipratibhAsa eva / evaM ca kAryAt kAraNagatyayogaH / (240) dhUmapratibhAso'gnipratibhAsahetustatastadgatiriti cet, na, vyabhicAra .............................. vyArA ... ... pratibhAsaH / kuta ityAha-anumAnApravRtteH / apravRttizca anumeyasyaiva pratyakSatvAt / itievaM pUrvo'nagnipratibhAsa eva prayogakAlabhAvino dhUmapratibhAsasya / evaM ca kRtvA kAryAt kAraNagatyayogaH prayogakAlabhAvino dhUmapratibhAsasyAgnipratibhAsajanyatvAdityarthaH / dhUmapratibhAsaH adhikRtaH kila agnipratibhAsahetustataH-dhUmapratibhAsAt tadgatiH iti cet -- anekAMtarazmi thAya che, agnipratibhAsa nahIM. (tenuM kAraNa e ke) jo pUrve ja agnipratibhAsanI utpatti manAya, to to anumAna ja na pravarte, kAraNa ke anumeyarUpa agnipratibhAsanuM ja pratyakSa thaI gayuM che. bhAvArtha : anumAna apratyakSa vastunuM karAya, pratyakSa vastunuM nahIM. have dhUmapratibhAsathI agnipratibhAsanuM anumAna karavuM che, te mATe agnipratibhAsa apratyakSa hovo jarUrI che, paNa jo dhUmapratibhAsa pUrve ja agnipratibhAsanI utpatti mAnI laIe, to to (anumeyarUpa) agnipratibhAsa pratyakSa ja thaI gayo ane tenuM anumAna karavuM vyartha ja thaI jAya... eTale anumAnanI saMgati karavA tamAre mAnavuM ja rahyuM ke, dhUmapratibhAsa pUrve agnipratibhAsa nahIM ja thato hoya ane to bIjo koI pratibhAsa mAnI, tenAthI ja dhUmapratibhAsanI utpatti mAnavI paDaze... (phalataH dhUmapratibhAsa, agnipratibhAsa sivAya bIjA ja pratibhAsathI janya che, evuM siddha thaze ja...). ane to, te dhUmapratibhAsarUpa kAryathI, agnipratibhAsarUpa kAraNanuM anumAna na ja ghaTe (kAraNa ke anumAnaprayoga vakhate thanAro dhUmapratibhAsa, agnipratibhAsa sivAyanA pratibhAsathI utpanna thAya che. eTale agnipratibhAsa tenuM kAraNa ja nathI, ke jethI dhUmapratibhAsa dvArA tenuM anumAna saMgata bane.) tethI tamArA mate jJApakavyavasthA bilakula ghaTatI nathI. (24) bauddha dhUmapratibhAsa, agnipratibhAsanuM kAraNa che. arthAta anumAnaprayoga vakhate vivaram .. 131. anumAnApravRtteriti / dhUmapratibhAsAd yadi pUrvamapyagnipratibhAsa: syAt tadA kimnumaanenetyartha || 132. 3nAme caiva pratyakSasvAti / anumecaceva-nipratimAsya || 133. vinAnapratimAsariti | vinetyApravAsUvanArtha manapratimAsya heturaniti 2. 'pUrvo nAIna' ta -paDhi: I rUtyazuddhapATha:, matra D-9tena zuddhi: tA . 2. 'AryakAra.' ta -paDhi: I rU. pUrvamudrita nipratimAna.' 8. 'hetupUto dhUma' ti 3-pATha: / For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thi%Ara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1088 sambhavAt, nAvazyaM kAraNAni tadvanti bhavantItyabhyupaMgatatvAdvyabhicArAcca // - vyArahyA .. agnipratibhAsagatiriti cet / etadAzaGkayAha-na, vyabhicArasambhavAt / sambhavazca nAvazyaM kAraNAni tadvanti bhavantItyabhyupagatatvAd vyabhicArAcca / dhUmapratibhAsAdanagnipratibhAso'pi dRzyata eveti vyabhicAraH // - anekAMtarazmi che je dhUmapratibhAsa thAya che, te potAnI pachInI kSaNe tarata ja agnipratibhAsane utpanna karaze, to te (heturUpa) dhUmapratibhAsathI ja (kAryarUpa) agnipratibhAsanuM anumAna mAnI laIe to ? (to to jJApaka vyavasthA saMgata thaI jAya ne ?) syAdvAdI: paNa tevuM na manAya, kAraNa ke temAM vyabhicArano saMbhava che. juo - tame agnipratibhAsanA kAraNa tarIke dhUmapratibhAsane mAnyo, paNa tamArI eka mAnyatA che ke, dareka kAraNo avazya kAryavALA ja hoya evuM jarUrI nathI. (Azaya e ke, ghaTa banAvavAnI zakti daMDamAM che ane te zakti araNyastha daMDamAM paNa che. paraMtu ghaTarUpa kAryavALo mAtra grAmastha daMDa ja che. araNyastha daMDa nahIM. eTale mAnavuM ja rahyuM ke kAraNo haMmezA kAryavALA ja hoya evuM jarUrI nathI.) (eTale to dhUmapratibhAsa paNa agnipratibhAsavALo hoya evuM jarUrI nathI ane to te vyabhicArI hetuthI kAryanuM anumAna na thaI zake...) pUrvapakSa te mAnyatA abhyapagamamAtra che, tenAthI vyabhicAra siddha nathI thato. uttarapakSa to ame bIjI rIte vyabhicAra batAvIzuM. juo - ziyALAmAM valmIkamAMthI (=rAphaDAmAMthI) dhUmADo nIkaLato hoya che. (paNa te dhUmADAne joIne, koIne agninuM anumAna nathI thatuM...) have ahIM yogAcAramate valmIkanirmAsathI dhUmanirbhAsa thayo - vivaram bhAsahetu: / ayamatrAbhiprAya:-yo'yaM prayogakAle dhUmapratibhAsa: sa AtmakSaNAnantaramevAgnipratibhAsaM janayiSyatIti kRtvA dhUmapratibhAsAdagnipratibhAsagatiriti / / 134. tadantIti / kAryavantIti / abhyupagamamAtramevedaM bhaviSyati yaduta nAvazyaM kAraNAni tadvanti bhavanti / vyabhicArastu na bhaviSyatItyAha-vyabhicArAcceti / vyabhicArameva bhAvayannAha- 135. dhUmapratibhAsAdanagnipratibhAso'pi dRzyata eveti vyabhicAra iti / valmIkodbhavAd dhUmapratibhAsAd dRzyata evAnagnipratibhAsa iti spaSTa eva vyabhicAra: / / 2. 'pAmAr vyama' ti va-pAd: 2. pUrvamudrite 'napratimAsofpa' rUtyazuddhi:, kaa N-pratAnusALa zuddhi: I For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1089 anekAntajayapatAkA (jhima: (241) syAdetad dhUmanirbhAso na sarvasmAjjJAnAdutpadyate, kintu yad vijJAnamagninirbhAsasya santAnapariNAmena utpAdanasamarthaM tata eva / na hyagninirbhAsasyAkAraNabhUtaM kvacid dhUmanirbhAsakAraNatvena dRzyate, mahAnasAdAvagninirbhAsasahitasyaiva dhUmanirbhAsasya vyAra . ____syAdetad dhUmanirbhAso na sarvasmAjjJAnAdutpadyate sAmAnyena, kintu yad vijJAnamagninirbhAsasya, anyAkArasya viziSTasya vijJAnasyetyarthaH, santAnapariNAmena-prabandhavRttyA utpAdanasamarthaM tata eva utpadyata iti / bhAvanAmAha na hItyAdinA / na hi agninirbhAsasyAkAraNabhUtaM vijJAnaM kvacid dhUmanirbhAsakAraNatvena dRzyate, santAnapariNAmeneti prakramaH / anekAMtarazmi - kahevAya ane te dhUmanirbhAsa agninirmAsane utpanna karato nathI (te sivAyanA nirmAsane utpanna kare che.) eTale vyabhicAra spaSTa ja che. (bhAva e ke, "sadhyAmAvegapi sAdhanI sarvam mavAra:' e lakSaNa ahIM yathAvasthita ghaTe che. kAraNa ke vAlmIka vagere sthaLe, sAdhanarUpa dhUmanirmAsa rahe che. chatAM paNa tyAM sAdhyarUpa agninirmAsa to rahyo nathI, tethI sAdhya vinA paNa sAdhananuM hovuM e ja ahIM vyabhicAra che. eTale te dhUmanirmAsa vyabhicArI liMga che.) mATe, dhUmanirbhAsathI agninibheMsanuM anumAna na ja thAya ane to jJApakavyavasthA asaMgata ja rahe. (have yogAcAra dhUmanirbhAsathI agninirmAsanuM anumAna ghaTAvavA, potAnuM maMtavya vistRta pUrvapakSarUpe rajU kare che ) - jJApakavyavasthAsAdhaka yogAcArapUrvapakSa ne (241) bauddhaH tame upara, koIpaNa nirmAsathI dhUmanirmAsanI utpatti batAvI. paNa e vize amAro abhiprAya e ke, sAmAnyathI koIpaNa jJAnothI dhUmanirmAsa utpanna thAya - evuM nathI. paNa je vijJAna paraMparAe, agninirmAsa jevA anya-AkAravALAM viziSTa vijJAnane utpanna karavA samartha che, te ja vijJAnathI dhUmanirbhAsanI utpatti thAya che. ( A ja vAtane vyatirekathI jaNAve che ) je vijJAna paraMparAe (=saMtAnapariNAmena) agninirmANanuM kAraNa nathI, te vijJAna, dhUmanirmAsanA kAraNa tarIke kyAMya dekhAtuM nathI. tenuM kAraNa e ke, mahAnasa (=rasoDuM) dAvAnala Adi ja utpAdaka vijJAna, anagninirmAsarUpa che. eTale tenAthI utpanna thanAra agninirmAsa anya-AkAravALo kahevAya. to AvA anya-AkAravALAM viziSTa jJAnane utpanna karanAra jJAnathI ja dhUmanirbhAsanI utpatti thAya che, evuM tAtparya che. 2. "cAvetakUpanirmAsI' ti va-pAd: I For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 1090 -or> samupalambhAt / ( 242 ) evaM ca nAgninirbhAsa eva dhUmanirbhAsakAraNam / kiM tarhi ? agninirbhAsajananasamarthaM nirbhAsAntaramapi / etadapi tatsamarthameva nAnyaditi / (243) * vyAjJA thamityAha-mahAnasAvityAvi, mahAnasAvityatra 'Avi'zabena vAgniparigraha, agninirbhaasshitsyaiv dhUrmAnirbhAsasya samupalambhAt kAraNAt / evaM cetyAdi / evaM ca kRtvA nAgninirbhAsa eva - kevalo dhUmanirbhAsakAraNam / kiM tarhi ? agninirbhAsajananasamarthaM santAnapariNAmena nirbhAsAntaramapi / etadapi - nirbhAsAntaraM tatsamarthameva - dhUmanirbhAsajananasamarthameva / nAnyadityanena atiprasaGgavyAvRttimAha / iti evaM liGgabhUtadhUmanirbhAsasya 136 ... anekAMtarazmi sthaLe, agninirbhAsanI sAthe ja dhUmanirbhAsanI upalabdhi thAya che. (evuM sAmAnyathI sarvatra dekhAya che.) (have jo agninirbhAsa-ajanaka vijJAnathI paNa dhUmanirbhAsa thato hota, to sarovarAdimAM, janirbhAsathI paNa te thAta. eTale mAnavuM ja rahyuM ke, agninirbhAsajanaka vijJAnathI ja dhUmanirbhAsa thAya che.) (242) AvuM hovAthI, dhUmanirbhAsanuM kAraNa, mAtra agninirbhAsa ja nathI, paNa je nirbhrAsa (=jJAna) paraMparAe agninirbhAsane utpanna kare che, te nirbhrAsa paNa che. (arthAt agninirbhAsa sivAya bIjo paNa tevo nirvyAsa, dhUmanirbhAsanuM kAraNa che.) ane te agninirbhAsane utpanna karavA samartha bIjo nirvyAsa, dhUmanirbhAsane utpanna karavA samartha che ja... (nAnyatA) te sivAya bIjo koI nirmAsa dhUmanirbhAsane utpanna karavA samartha nathI. yogAcA2e AvuM kahIne atiprasaMganI nivRtti karI. (tAtparya : ahIM koI atiprasaMga Ape ke, jo agninirbhrAsa sivAya bIjA nirbhAsathI paNa dhUmanirbhAsa thato hoya, to badhA nirmAsathI dhUmanirbhAsa kema na thAya ? (bAhyArthamate to bAhya dhUma manAya che ane tenAthI ja dhUmajJAnanI utpatti thAya. eTale temanA mate Apatti nathI, paNa tamArA mate to bAhyArtha na hovAthI Apatti Avaze ja...) paNa tenuM nivAraNa e ke, dhUmanirbhAsanI utpatti, ame agninirbhosajanaka vijJAnathI ja mAnIe chIe, te sivAyanA vijJAnathI nahIM. eTale te Apatti amane na Ave.) na (A artha vivaraNanA AdhAre karyo che, paNa mULa + vyAkhyAnuM tAtparya e hovuM lAge che ke, agninirbhAsajanaka paNa te ja nirbhAsa dhUmanirbhosajanaka banaze, je dhUmanirbhAsajanana samartha che. Ama vivaraNam .. 136. atiprasaGgavyAvRttimAheti / bAhyadhUmAbhAve kimiti sarvajJAnAnantaraM dhUmapratibhAso na bhavatI . 'zvetyAdri vaM tva' rUti -pAna: / For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ &..... 1091 anekAntajayapatAkA (paJcamaH liGgabhUtadhUmanirbhAsasya pUrvabhAvyanagninirbhAsAdapi viziSTAdutpattiH saphalaiva / tathAhiyadApyanagninirbhAsAnantaraM dhUmanirbhAsaH saMvedyate tadApi agninirbhAsajananasamarthamAlayAkhyameva vijJAnaM dhUmanirbhAsahetuH, (244) tasmAt santAnapariNAmenAgninirbhAsa ...... ...... vyAkhyA ..................... pUrvabhAvyanagninirbhAsAdapi viziSTAt-santAnapariNAmena tajjananasamarthAt utpattiH saphalaivasaprayojanaiva / etadbhAvanAyaivAha-tathAhItyAdi / tathAhIti pUrvavat / yadApyanagninirbhAsAnantaraM kvacit dhUmanirbhAsaH saMvedyate tadApi-tasminnapi kAle agninirbhAsajananasamarthamAlayAkhyameva vijJAnaM-citrapravRttivijJAnakAraNaM dhUmanirbhAsahetuH / yasmAdevaM tasmAt santAna ....... manetirazmi kahevAthI ayogolakAdisthaLe agninirbhAsa thavA chatAM dhUmanirbhosa nathI - te atiprasaMganuM vAraNa thaze...) (243) 2prabhArI viMgabhUta ghUmanimasinI utpatti, ten| (=dhUmanimasina) pUrvAbhAvI anagninirmAsathI thAya che ane te anagninirmAsa paNa evo levo ke je paraMparAe agnipratibhAsane utpanna karavAmAM samartha hoya. Ama, ame kahela (pUrvakALabhAvI, agninibhasajananasamartha anagninirmAsa dvArA) dhUmanirmAsanI utpatti saphaLa ja che, arthAt prayojana pUrvakanI ja che. (Ayu vAna prayo4na zuM ? te matAvA yo||yaar bhAvanA 4 cha -) (tathAhi...) 4yAre 5 / anagninimAsa pachI dhUmanimasina saMvehana thAya, tyAre 59 / tyo, agninirmAsane utpanna karavAmAM samartha "Alaya' nAmanuM vijJAna ja dhUmanirmAsanAM kAraNa tarIke samajavuM. te Alaya vijJAna, alaga-alaga prakAranAM pravRttivijJAnanuM (=vyavahAramAM pravRtti karAvanAra - agninibhaMsAdi vijJAnanuM) kAraNa che. eTale te agninirbhasajananasamartha hovA chatAM, tenAthI dhUmanirmAsanuM janana paNa aviruddhapaNe thaI zake... ___(244) AIM DovAthA (=tasmAt), 5252|me agninimAsane utpanna 42vAma samartha mevai ........... * vivaraNam ....... tyevaMrupo yo'tiprasaGgastasya vyAvRttimAha / / / ____137. pUrvabhAvyanagninirbhAsAditi / pUrvabhAvI-dhUmapratibhAsaprAkkAlabhAvI sa cAsAvanagninirbhAsazca pUrvabhAvyanagninirbhAsastasmAt / / 138. tajjananasamarthAditi / agnipratibhAsajananasahiSNoH / 1. 'tathApyagniH ' iti k-paatthH| 2. 'samarthanAt' iti k-paatthH| 3. 'janasahitA / kAraNa0' iti kha-pAThaH / 4. pUrvamudrite 'janane sahi (?marthAt)' iti pAThaH, atra tu N-pratAnusAreNa / For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1092 jananasamarthAd vijJAnasantAnAdutpanno dhUmanirbhAsaH kAraNabhUtasya vijJAnasantAnasyAgninirbhAsajananasAmarthyamanumApayati / evaM ca kAryAt kAraNamevAnumitaM bhavati / dhUmavijJAnena svaupAdAnaM pUrvakaM vijJAnamagninirbhAsajananasamarthamanumApayatA'rthato bhAvyagninirbhAsa evAnumito bhavati, dhUmanirbhAsasya kAraNabhUto jJAnasantAna uttarottarakSaNa............... ................... vyAkhyA ................ pariNAmenAgninirbhAsajananasamarthAt kuta ityAha-vijJAnasantAnAt sakAzAt / kimityAhautpanno dhUmanirbhAsaH kAraNabhUtasya sAmAnyena vijJAnasantAnasya / kimityAha-agninirbhAsajananasAmarthyamanumApayati / evaM ca kiM siddhaM bhavatItyAha-kAryAt kAraNamevAnumitaM bhavati / kathamUrdhvamagninirbhAsaprAptirityetadAha dhUmavijJAnetyAdinA / dhUmavijJAnenAdhikRtena svopAdAnaM-svakAraNabhUtaM kimityAha-pUrvakaM vijJAnaM sAmAnyena agninirbhAsajananasamarthaM santAnapariNAmenaiva anumApayaMtA satA'rthataH-sAmarthyena / kimityAha-bhAvyagninirbhAsaH evAnumito bhavati / evamUrdhvamapyagninirbhAsaprAptiH kAryAcca kAraNAnumAnaM dhUma .......... manetirazmi ........... viziSTa vijJAnasaMtAnathI ja, dhUmanirmAsa utpanna thayo che, evuM phalita thAya che. ane to Avo dhUmanirmAsa, sAmAnyathI potAnA kAraNabhUta evAM vijJAnasaMtAnamAM je agninirmAsane utpanna karavAnuM sAmarthya rahela che, tenuM anumAna karAve che... ane AvuM anumAna thavAthI, aryathI (=dhUmanimAsathI) ||24||(=puurvbhaavii anagina-nimAsana) anumAna thAya cha, me siddha thaze... prazna : paNa A rIte, to pUrvabhAvI anagninirmAsanuM ja anumAna thaze, agninirmAsanuM nahIM. (paNa vyavahAramAM to dhUmathI agninuM anumAna dekhAya che, to te dhUmanirbhAsathI agninimaasnii prApti (anumiti) 0 zata ? uttara : dhUmanirbhAsathI agninirmAsa paNa anumita thAya che ja. juo, dhUmavijJAna, jayAre sAmAnyathI potAnA kAraNabhUta, agninirmAsane utpanna karavAmAM samartha evAM vijJAnanuM anumAna kare, tyAre sAmarthyathI, bhAvimAM thanArA agninirmAsanuM paNa anumAna thaI ja jAya che. tenuM kAraNa e ke, kAryarUpa dhUmanirbhAsathI kAraNarUpa vivaNita vijJAnanuM anumAna thAya che. &............. ja praznakArano Azaya e ke, dhUmanirbhAsathI agninibheMsanuM anumAna thAya, to ja tamArA mate lokavyavahArapravRtta jJApakavyavasthA saMgata thAya. eTale tevuM anumAna zI rIte thAya - te tamAre batAvavuM joIe... 1. 'svopAdAnapUrvakaM' iti ga-pAThaH / 2. 'samarthanAt kutaH' iti ka-pAThaH / 3. 'yataH sato'rthataH' iti GapAThaH / 4. 'sAmarthyaM na kimityAha' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1093 anekAntajayapatAkA (pagnama: pariNAmena agninirbhAsasya heturityevamanumAnAt / __ (245) evaM cArthakriyArthino'pi pravRttiraviruddhA, pratibandhakAbhAve dAhapAkAdini saheturagninirbhAso bhaviSyati atra ityevamabhiprAyasya pravRtteriti / (246) - vyArahyA che .... nirbhAsasya kAraNabhUto vijJAnasantAna uttarottarakSaNapariNAmenAgninirbhAsasya heturityevamanumAnAt, kAraNadharmAnumAnAdityarthaH // evaM cetyAdi / evaM ca-kAraNadharmAnumAnata eva arthakriyArthino'pi-puruSasya pravRttiraviruddhA / kathamityAha-pratibandhakAbhAve dAhapAkAdinirbhAsahetuH agnini so bhaviSya * anekAMtarazmi .... have jyAre vivakSita vijJAnanuM anumAna thAya, tyAre tenA dharmanuM paNa anumAna thAya... "bhaviSyamAM paraMparAe agnipratibhAsane utpanna karavuM e paNa vivakSitavijJAnano dharma (=svabhAva) che. eTale kAraNanAM anumAna sAthe e kAraNadharmanuM anumAna paNa thaI ja jAya ane phalataH to bhaviSyamAM agnipratibhAsa utpanna thavAno che - evuM paNa anumAna thavAnuM ja. eTale dhUmanirbhAsa, anagninibheMsanuM anumAna kare, tyAre sAthe agninirmAsanuM paNa anumAna thaI jAya. tethI amArA mate lokaprasiddha jJApakavyavasthA asaMgata nathI. sArAMza-bhAva: dhUmanirmAsa, potAnAM kAraNabhUta vijJAnasaMtAnanuM anumAna kare che ane sAthe vijJAnasaMtAnanA dharmanuM paNa anumAna thAya che... arthAt vijJAnasaMtAna, uttarottara kSaNaparaMparAe agninirmAsanuM kAraNa che. eTale paraMparAe te agninirmAsane utpanna kare che, enuM paNa anumAna thAya che... to eno matalaba e thayo ke, bhaviSyamAM agninirmAsa utpanna thavAno che - evuM anumAna paNa thaI ja gayuM. Ama, dhUmanirbhAsathI agninibheMsanuM anumAna, jJAnAdvaitamane paNa nibaMdha ghaTe che. (245) (vaM ra...) ane vaLI, kAraNadharmanA anumAnathI ja, arthakriyAnA arthI puruSanI, pravRtti paNa aviruddhapaNe thaI zakaze. kAraNa ke te puruSa, evuM vicAraze ke, "A anumita thato agninirmAsa, pratibaMdhaka nahIM hoya, to dAha-pAkAdinirmANanuM kAraNa thaze, arthAt dAha-pAkAdi nirmAsane utpanna karaze" - evuM vicArI, te tyAM agni mATe paNa nibaMdha pravRtti karaze. bhAvArtha: upara kahyA mujaba, "dhUmanirmAsathI agninirmAsanuM anumAna thAya che. have vivaraNam . 139. kAraNadharmAnumAnAditi / dhUmapratibhAsasya ya: kAraNabhUta: prAcyavijJAnasantAnastasyAyaM dharmo yaduta santAnapariNAmena pAvakapratibhAsaM janayiSyatIti, tata: kAraNadharmasyAnumAnaM kAraNadharmAnumAnaM tasmAt / / 2. 'manana' ti gha-pATha: 2. pUrvamudrite "dhUmo' rUtyazuddhapATha:, aa N-pratAnusALa zuddhiH kRtA ! For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaal2:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1094 atrocyate-yatkiJcidetat, upapattivirodhAt, liGgabhUtadhUmanirbhAsasya anagninirbhAsAntarAdapyutpattau agninirbhAsajanyatvaniyamAbhAvAt, agninirbhAsajanyasvabhAvasya sakRdapyanyato'bhAvAt, bhAve tatsvabhAvatvahAniH // vyArahyA . tyatra ityevamabhiprAyasya-pramAtuH pravRtteriti / etadAzaGkayAha-atrocyate-yatkiJcidetatasAramanantaroktam / kuta ityAha-upapattivirodhAt / enamevAha liGga-bhUtetyAdinA / liGgabhUtadhUmanirbhAsasya anagninirbhAsAntarAdapyutpattau satyAm / kimityAha-agninirbhAsajanyatvaniyamAbhAvAt / abhAvazca agninirbhAsajanyasvabhAvasya dhUmanirbhAsasya sakRdapi-ekamapi vAraM anyataH-pratibhAsAntarAt abhAvAt / bhAve'nyataH kimityAha-tatsvabhAvatvahAniH anekAMtarazmi . agninirmAsanAM anumAna sAthe tenA dharmanuM paNa anumAna thAya, eTale agninirmAsanA anumAna vakhate "A agninirmAsa, pratibaMdhaka nahIM hoya to avazya paraMparAe dAha-pAkAdinirmAsane utpanna karaze" - Ama tenA dharmanuM paNa anumAna thaze ane phalataH to dAha-pAkAdinirmAsanuM anumAna paNa thaI ja jaze... eTale je pramAtA dAha-pAkAdino artha che, tenI tevA anumAnathI aviruddhapaNe pravRtti thaI jaze... Ama, amArA mate, sarva jJApakavyavasthA yathArthapaNe ghaTI jAya che. eTale jJAnAdvaita mAnavAmAM koI doSano avakAza nathI. (A pramANe jJAnAdvaitavAdIe potAno vistRta pUrvapakSa rajU karyo. have graMthakArazrI sacoTa tarko ApI tenuM umUlana kare che. te A pramANe ) * yogAcAranAM maMtavyanI nisAratA (246) uttarapakSa (syAdvAdI:) tamAruM uparokta badhuM kathana sAravihoNuM che. kAraNa ke temAM yuktiono virodha spaSTapaNe dekhAI Ave che. dhUmanirmAsa te liMgabhUta che. have te jo agninirmAsa sivAya bIjA koI anagninirmAsathI paNa utpanna thAya, to teno agninirmAsathI ja utpanna thavAno - je rniyama che, te nahIM rahe. tenuM kAraNa e ke, jo dhUmanirbhAsa agninirmAsathI utpanna thavAnAM svabhAvavALo hoya, to te eka paNa vAra, bIjA koI pratibhAsathI utpanna thAya nahIM. (to ja teno agninirmAsathI ja ja lokamAM dhUma agnithI ja utpanna thato dekhAya che. eTale jJAnAdvaitamane paNa tevo niyama mAnavo ja rahyo ke, dhUmanirbhasa agninirmAsathI ja utpanna thAya che, paNa tamArI uparokta vAtothI te niyama rahe nahIM, evuM graMthakArazrI, AgaLa jaNAve che... 1. 'bhAvahAniH' iti g-paatthH| 2. pUrvamudrite 'nirbhAsasya janyatvaniyamAbhAvAt' ityazuddhapAThaH, atra D-pratAnusAreNa tA zuddhi: For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (54ma: (247) evaM ca zakramo'pi tadbhAvAvirodhaH, tasyAnagninirbhAsavadanagnerapi dhUmajananasvabhAvatvAt / anagni so'gninirbhAsajananasamartha iti cet, na, tato dhUma ja vyArA .. agninirbhAsajanyasvabhAvatvahAniH prastutadhUmanirbhAsasya / / evaM ca kRtvA zakramUrno'pi sakAzAt pratibhAsarUpAt tadbhAvAvirodhaH-dhUmapratibhAsabhAvAvirodhaH / kuta ityAha-tasya-zakramUrdho'nagninirbhAsavaditi nidarzanam, anagnerapi dhUmajananasvabhAvatvAditi / anagninirbhAso'dhikRtaH agninirbhAsajananasamarthaH / iti - anekAMtarazmi che utpanna thavAno svabhAva yathArthapaNe ghaTe...) have tamArA pUrvapakSamAM kahyA pramANe, jo anagninirbhAsathI paNa dhUmanirmAsanI utpatti mAnavAmAM Ave, to tenA agninirmAsathI ja janya hovAnA svabhAvanI hAni thaI jaze. (Azaya e ke, te anagninirmAsathI paNa utpanna thAya che. eTale agninirmAsathI ja utpanna thavAnuM tenuM je niyamana che, te have nahIM rahe.) - vabhIkapratibhAsathI dhUmapratibhAsanuM ApAdAna - (247) bIjI vAta, uparokta kathana pramANe to have, vAlmIkathI (=rAphaDAthI) paNa dhUmapratibhAsanI utpatti aviruddha thaze. (valmIkapratibhAsathI evo dhUmapratibhAsa utpanna nathI thato ke je agnipratibhAsano anumApaka bane. paNa tamArA kathana pramANe, tenAthI paNa dhUmapratibhAsa utpanna thaze ja.) tenuM kAraNa e ke, anumAnaprayoga vakhate, jema pUrvabhAvI anagnipratibhAsathI dhUmapratibhAsa utpanna thayo, evuM tame mAno cho, tema valmIkapratibhAsathI paNa dhUmapratibhAsanI utpatti mAnavI paDaze, kAraNa ke valmIkapratibhAsa paNa anagnipratibhAsarUpa ja che (eTale tenAthI paNa utpatti thAya ja.) sAra e ke, anagnipratibhAsamAM (=agnipratibhAsathI vilakSaNa valmIkapratibhAsamAM) paNa dhUmajananasvabhAva hovAthI, anagnipratibhAsanI jema (anagnipratibhAsarUpa) valmIkapratibhAsathI - vivaram ... 140. zamUrtoDavati | vanmAt | 141. anagninirbhAsavaditi nidarzanamiti / yathAhi prayogakAle prAcyAt anagnirupAt pratibhAsAd dhUmapratibhAsa: samajani, evaM zakramUo'pi bhavatu, tasyApyanagnitvAt / / 142. 3nanerapati | mana ne ravi- pavitnakSasthApi sata: zamUrkha // 2. 'ta drAvanirodha:' rUti -pati:. 2. pUrvamudrita 'prastutadharmanisarNa' tyazuddhapATha:, aa D-pratAnusAra, zuddhiH kRtaa| 3. pUrvamudrite 'pratibhAsAd-dhUmapratibhAsAd' ityazuddhapAThaH, atra N-pratAnusAreNa zuddhiH kRtA / For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1096 -ON adhikAraH) vyAkhyA vivaraNa-vivecanasamanvitA nirbhAsabhAvavirodhAt / ( 248) nAnantarameva, api tu pAramparyeNetyavirodha iti cet, kutaH kiM na paramparayetyasamAdhireSaH / vyavahArakAlabhAvyatra pAramparyaM na dIrghataramiti cet, ................... vyAkhyA ........... ....................... cet, etadAzayAha-na, tataH-anagninirbhAsAd dhUmanirbhAsabhAvavirodhAt agninirbhAsajananasAmarthyena iti bhAvaH / nAntaramevAnagninirbhAsaH agninirbhAsajananasamarthaH; api tu pAramparyeNa santAnapariNAmata ityavirodhaH / iti cet, etadAzaGkayAha-kutaH kiM na paramparayAsaMsArAnAditayA ityasamAdhireSaH / vyavahArakAlabhAvyatra pAramparyaM gRhyate, na dIrghataraM ............... manetirazmi .... ....... paNa dhUmapratibhAsa thaze ja. je kadI anubhavasiddha nathI. bauddha anumAnaprayoga vakhate, pUrve je anagninirbhAsa thAya che, te to agninirmAsa utpanna karavA samartha che. jyAre valmIkanirmAsa tevo nathI. e ja te beno taphAvata che.) syAvAhI : are ! te (anagninimAsa) agninimasinanasvAbhAvI hoya, to to (tanAthI aninirmAsa ja utpanna thAya, dhUmanirmAsa zI rIte ? eTale to) tenAthI dhUmanirmAsanI utpatti viruddha 42... (248) jauddha : anagninimasi., te anaMta2 4 (=potAnA pachInI e. 4) agninimasine utpanna karavA samartha nathI, paNa potAnA saMtAnapravAhathI paraMparAe agninirmAsane utpanna karavA samartha che. eTale anaMtara to tenAthI dhUmanirmAsanI utpatti thavI aviruddha che... syAdvAdI : tame agninirmAsathI, paraMparAe agninirmAsanI utpatti kahI... paNa evuM kahIne tame navuM zuM siddha karyuM? e to siddha ja che. kAraNa ke saMsAra to anAdi hovAthI, paraMparAe kaI vastuthI zuM na thAya ? (arthAt badhAthI badhuM thAya. dA.ta. mATInA paramANuo paraMparAe ghaNA kALa pachI taMturUpe pariName ane to tenAthI paTa paNa thaI jAya. Ama, mATIthI paNa paTa thAya, to tenI jema anagninirmAsathI paNa aninirmAsa thAya, emAM zuM moTI vAta thaI ?) tethI tame ApeluM samAdhAna barAbara nathI. ... vivaraNam ....... __143. agninirbhAsajananasAmarthyeneti / agninirbhAsajanane samartho'gninirbhAsajananasamarthaH, tasya bhAvo'gninirbhAsajananasAmarthyaM tena / yadyadhikRto'nagninirbhAso'gninirbhAsajananasamarthastadA kathaM tato dhUmapratibhAsa: prAdu:SyAditi ? / / 1. pUrvamudrite 'anagninirbhAsa0' ityazuddhapAThaH, atra D-pratAnusAreNa zuddhiH kRtaa| 2. pUrvamudrite 'anagninirbhAsa' ityazuddhapAThaH, atra D-pratAnusAreNa zuddhiH kRtA / 3. pUrvamudrite 'anagninirbhA0' ityazuddhapAThaH, atra N-pratAnusAreNa zuddhiH kRtaa| 4. 'jananasamarthastadA sAmarthyaneti' iti k-paatthH| 5. pUrvamudrite 'anagninirbhAsajananasamartha' ityazuddhapAThaH, atra N-pratena zuddhiH / For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1097 anekAntajayapatAkA (pagnama: zakramUrno'pyagnibhAve sambhavatyevaitat, ( 249) kathaM punaretadevamiti spaSTamabhidhIyatAmiti cet, tadvikAratadanyAgninirbhAsopapatteruktameveti / ( 250) na zakramUrdhapratibhAsajo vyArahyA che saMsArAnAditAkhyam / iti cet, etadAzaGkayAha-zakramUrno'pyadhikRtAt agnibhAve sati sambhavatyevaitad-vyavahArakAlabhAvi pAramparyam / kathaM punaretat-adhikRtamevamiti spaSTamabhidhIyatAm / iti cet, etadAzaGkayAha-tadvikAratadanyAgninirbhAsopapatteH-zakramUrdhavikArAt tadanyAgninirbhAsopapatteH kAraNAt uktameveti-abhihitameveti / etaduktaM bhavati-zakramUrdho'pi ja anekAMtarazmi bauddhaH (tame amAruM tAtparya pahelA samajo -) ame je paraMparA kahI, te vyavahArakALa pUratI samajavI, anAdi saMsAranI lAMbI paraMparA nahIM. (hA, tevI lAMbI paraMparA kahI hota, to koI AzcaryakArI vAta na thAta.) eTale A je anagninirmAsa che, tenAthI to vyavahArakALamAM ja (hamaNA thoDA samaya bAda) paraMparAe agninibheMsa utpanna thavAno che jyAre varbhIkapratibhAsamAM tevuM nathI.) syAdvAdI : are ! evuM vyavahArakALa pUratuM paraMparApaNuM to valmIkapratibhAsathI agnipratibhAsanI utpattimAM paNa che ja... (arthAt valmIkapratibhAsa paNa, vyavahArakALamAM ja (hamaNAM thoDA samaya bAda) paraMparAe agninirmAsane utpanna karavAno che. tethI temAM ane anagnipratibhAsamAM koI taphAvata nathI.) (249) bauddhaH AvuM vaLI zI rIte? e tame spaSTa kaho. (bhAva e ke, vAlmIkapratibhAsathI vyavahArakALamAM ja paraMparAe agnipratibhAsa zI rIte thAya? te jarA spaSTa kaho...) syAdvAdIH sAMbhaLo; koIka (=rca - vivakSita pramAtA sivAyanA) pramAtAne, vAlmIkanA vikArarUpa dhUmane joyA pachI tyAM ja agnino nirbhAsa thAya che. (A agninirmAsa, paraMparAe vAlmIkapratibhAsathI ja utpanna thayo kahevAya... eTale, vyavahArakALabhAvI paraMparAe, agninirmAsajananasAmarthya valmIkanirmAsamAM paNa che ja...) bhAvArthaH valmIkane dekhanAra pramAtA be che : (1) eka pramAtA, valmIka pachI dhUmane jue che ja vivaraV{ .... 144. zakramUrdhavikArAditi / tadanyAgninirbhAsopapatteriti / zakramoM vikAra: prastAvAd dhUmalakSaNaH zakramoM vikArastasmAdanantaraM tadanyasya-dhUmAvalokikapramAtRvilakSaNasya pramAturagninirbhAso 1. pUrvamudrite 'vikAraH prastAvAd dhUmalakSaNaH zakramoM ' iti pAThaH pramAdadoSeNa luptaH, N-prate ca prApto'sau pAThaH / 2. pUrvamukite "vattadhUmavinoka' rUtyazuddhapati:, matra N-praoNna zuddhi: rU. 'vinakSapramatu' rUti -pa4i: I For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 1098 -> dhUmapratibhAsa evaM / kiM na tathAsaMvedyamAno'pi ? tattvato bhrAntisaMvedanAt / kimanyasya jubAbA.. dhUmavat tadanyAgninirbhAso'pi kvacid bhavatyeva / Aha- na zakramUrdhapratibhAsajo dhUmapratibhAsa va, tavAmAsatvAvityabhiprAya: / annottaram- ina tathA- -dhUmapratibhAsatayA saMvedyamAno'pi ? . anekAMtarazmi ane tyArabAda bIjI ja koI vastune jue che. jyAre (2) bIjo pramAtA, pahelA valbhIkane jue che, tyArabAda valbhIkanA vikArarUpa dhUmane jue che. have te ja vakhate dhAro ke koI agni lAvIne mUkI de, to te pramAtA, te agnine jue che. to ahIM bIjA pramAtAne, anukrame (ka) valbhIkapratibhAsa (kha) dhUmapratibhAsa, ane (ga) agnipratibhAsa thAya che. have ahIM spaSTa jaNAI Ave che ke, valbhIkanirbhAsa paNa paraMparAe agninirbhAsane utpanna karavA samartha che ja... A vAta ame kahI ja dIdhI che. (A artha vivaraNa pramANe karyo che. mULa + vyAkhyAno Azaya e hovo lAge che ke, vidkyAMka, rAphaDAthI paNa rAphaDAthI anya evA agnino nirbhAsa thAya che. jema dhUmathI thAya che tema...) eTale kathita e thAya che ke, valbhIkapratibhAsathI jema dhUmapratibhAsa thAya che, tema kyAreka koI pramAtAne agnipratibhAsa paNa thAya che ja... (tethI anagninirbhAsanI jema, valbhIkanirbhAsa paNa agninirbhAsajananasamartha che ja...) niSkarSa H tethI agni ane valbhIka pratibhAsamAM, koI taphAvata nathI. eTale jema anagnipratibhAsathI dhUmanirbhAsa thAya che, tema valbhIkapratibhAsathI paNa dhUmanirbhAsa thavAnI Apatti Avaze (ane te dhUmanirbhAsa tyAM paNa agninirbhAsano anumApaka banaze... je kadI anubhavasiddha nathI.) (have yogAcAra, valbhIkapratibhAsathI thanAra dhUmanirmAsa bhrAnta ane anagnipratibhAsathI thanAra dhUmanirbhosa abhrAnta - evuM siddha karavA jaI rahyo che -) (250) bauddha : valbhIkapratibhAsathI je dhUmapratibhAsa thAya che, te vAstavamAM dhUmapratibhAsa che ja nahIM, te to tenA AbhAsarUpa che. (vAstavika dhUmanirbhAsa to pUrvokta anagninirbhAsathI ja thAya che ane te ja agninirbhAsano anumApaka bane che.) syAdvAdI : are ! valbhIkapratibhAsathI thato dhUmapratibhAsa, spaSTapaNe dhUmapratibhAsarUpe saMvedAya * vivarAm *. papatteH / tadayamabhiprAyaH ko'pi pramAtA zakramUrdhvo'nantaraM dhUmaM pazyati, tadanu cAnyat kiJcit / anyastu pramAtA prathamataH zakramUrddhAnaM vedayate, tadanu tadvikAraM dhUmanirbhAsam / tatazca tatraiva pradeze prastAvAyAtamagninirbhAsaM vedayate ityasti zakramUrdhnaH paramparayA'gninirbhAsajananasAmarthyamiti / / 1. pUrvamudrite 'attinirmAsa.' kRti pAmyAzuddhi:, atra N-pratAnusAreLa zuddhi: dhRtA / For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1099 anekAntajayapatAkA (pajhama: tatsaMvedanAdadhikaM rUpam ? nanu viziSTahetujanyatvam / kA punarhetoviziSTatA ? agnipratibhAsajananasAmarthyam / na hi tat tathA zakramUrdhapratibhAsasyApItyuktam / ( 251) na ca Aha-tattvataH-paramArthena bhrAntisaMvedanAt neti / atrottaram-kimanyasya-abhrAntasya tatsaMvedanAdhikaM-dhUmapratibhAsavedanAtiriktaM rUpam ? Aha-nanu viziSTahetujanyatvamadhikaM rUpamityatrocyate / kA punarhetoH prastutasya viziSTatA ? Aha-agnipratibhAsajananasAmarthya viziSTatA iha samAdhiH / na hi na tat-agnipratibhAsajananasAmarthya tathA-kvacit tadbhAvene zakramUrdhapratibhAsasyApi / kiM tarhi ? astyeva ityuktam / ihaivAbhyuccayamAha na cetyAdinA / anekAMtarazmi . che (=anubhavAya che) to paNa tame "te dhUmapratibhAsa nathI evuM kaho, to te zI rIte ucita kahevAya? bauddha saMvedana thavAnI vAta barAbara che. paNa paramArthathI te bhrAMtisaMvedana che, arthAt te saMvedanA bhrAntithI thayeluM samajavuM. (eTale ja ame kahIe chIe ke, saMvedana thavA chatAM paNa vAstavamAM te dhUmapratibhAsa nathI.) syAdvAdIH are ! abhrAnta jJAnamAM paNa mAtra dhUmapratibhAsanuM ja saMvedana thAya che, tenAthI juduM zuM koI temAM atirikta rUpa che? nathI jai... (to paNa tame jema tene abhrAnta-yathArtha mAno cho, tema valmIkaniIsajanya dhUmanirbhasane paNa yathArtha ja mAnavo joIe. temAM paNa tevuM saMvedana spaSTapaNe anubhavAya che. anyathA yathArtha tarIke svIkRta jJAnane paNa ayathArtha mAnavuM paDaze...) bauddha H je yathArtha dhUmapratibhAsa che, tenuM dhUmapratibhAsarUpe saMvedana to thAya che ja.... paNa te uparAMta temAM viziSTahetujanyatA paNa rahelI che. (arthAt te tevA viziSTa hetuthI janya che ane) eTale ja te bhrAntajJAnathI vilakSaNa che. syAdvAdIH yathArthajJAnane to viziSTahetujanya kahyuM, paNa pahelA to e kaho ke, hetunI viziSTatA eTale zuM? bauddhaH viziSTatA e ja ke, agninirmAsane utpanna karavAnuM sAmarthya.. (A sAmarthya jemAM hoya, te hetuthI thanAra dhUmapratibhAsa yathArtha tarIke samajavo.) syAdAdIH basa to to vAlmIkapratibhAsathI thanAra dhUmanirmAsa paNa yathArtha ja sAbita thavAno. kAraNa ke (pUrve kahyA mujaba) valmIkapratibhAsamAM paNa agninirmAsane utpanna karavAnuM sAmarthya che ja (ane to tenAthI thanAra dhUmanirbhasa yathArtha ja thAya.) ja bauddhane bIjuM rUpa mAnya nathI. 2. "brAntaH saMvedanA' rUti -paDhi: | 2. pUrvamudrite 'tamavi' tyazuddhapa4i:, satra H-praoNna zuddhiH | For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaal2:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1100 - > tatra niyameneti vaktuM yuktam, itaratrApi tulyatvAt / na hi pratibhAsAntarAdapi dhUmapratibhAsotpattau niyamato'gninirbhAsaH, vidhyApitAdau kvacidasambhavAt / ( 252) na ca pratibandhakAbhAvavizeSaNAnna tulyatvamiti yuktaM vacaH, asyetaratrApi vaktuMzakyatvAt / ~ vyArA ... ..... na ca-na tatra-zakramUrdhapratibhAse niyamena adhikRtasAmarthyamiti-evaM vaktuM yuktam / kuta ityAha-itaratrApi-abhipretahetau tulyatvAt kAraNAt / etadbhAvanAyaivAha-na hItyAdi / na hi pratibhAsAntarAdapi parahetutvAbhimatAd dhUmapratibhAsotpattau satyAM niyamataH-avazyantayA agnipratibhAsaH / kathaM na hItyAha-vidhyApitAdau kvacit-daivena asambhavAt agnipratibhAsasya / na cetyAdi / na ca pratibandhakAbhAvavizeSaNAt asati pratibandhaka ityasmAt na tulyatvamiti-evaM yuktaM vacaH / kuto na yuktamityAha-asya-vacasa itaratrApi-prastuta anekAMtarazmi che (251) bauddha: paNa vAlmIkapratibhAsamAM niyamA tevuM (=agninirmAsane utpanna karavAnuM) sAmarthya che, evuM kahI zakAya nahIM (kAraNa e ja ke, kyAreka vaLI tenAthI agnipratibhAsa nathI paNa thato...) syAdvAdI: are ! evuM kathana to, tamane abhipreta anagnipratibhAsarUpa hetumAM paNa thaI ja zake che. (arthAt anagninirmAsamAM, agninirmAsane utpanna karavAnuM sAmarthya niyama che, evuM paNa kahI zakAya nahIM.) A ja vAtane pragaTa karavA kahe che - tamane hetu tarIke abhimata anagninirmAsathI dhUmapratibhAsa utpanna thayo. have dhAro ke bhAgyathI ke bIjA koIpaNa kAraNasara agni bujhAI gayo, to agnipratibhAsa tyAre nathI paNa thato... eTale anagninirmAsathI, dhUmanirmAsanI utpatti thayA bAda, agninirmAsa niyamA thAya ja evuM jarUrI nathI. (have jo kavacit tevuM sAmarthya hovA mAtrathI tene viziSTahetu manAto hoya, to valmIkapratibhAsamAM paNa kavacit to tevuM (=agninirbhasajanana) sAmarthya raheluM ja che ane to tene paNa viziSTahetu manAze, eTale to tenAthI thanAra dhUmanirmAsa paNa yathArtha siddha thaze...) (252) bauddhaH ame eka evuM vizeSaNa mUkeluM ke - mata prativardha... arthAtu, pratibaMdhaka na hoya, to niyamAM agninirmAsane utpanna karavAnuM sAmarthya; te jemAM hoya te ja viziSTa hetu... ane tenAthI thanAra dhUmanirmAsa ja yathArtha samajavo... (AvA vizeSaNaviziSTa sAmarthyano niveza karyo hovAthI, tame je kahyuM hatuM ke - 'agninirbhAsane niyamA utpanna karavAnuM sAmarthya, jema valmIkanirmAsamAM nathI, tema abhipreta anagninirmAsamAM 2. 'parva yu kuta' rUti Tu-pATha:I 2. pUrvamudrite 'bhAvanAvAda' rUti pATha: I For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1101 anekAntajayapatAkA (paJcamaH tathAhi-zakramUrddhapratibhAsAdapi dhUmapratibhAsotpattau pratibandhakAbhAve sati uktavad bhavatyevAgnipratibhAsaH, tadvikArAdagnyantarAbhavanasyaiva pratibandhakatvAt / ( 253) prati ....... vyAkhyA - pratibhAsAntare vaktuM zakyatvAt / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhi-zakramUrddhapratibhAsAdapi prakrAntAd dhUmapratibhAsotpattau satyAM pratibandhakAbhAve'pi sati asati pratibandhaka iti uktavat-yathoktaM tathA bhavatyevAgnipratibhAsaH / na bhavati kuta ityAhatadvikArAt, prakramAt zakramUrddhavikArAt, agnyantarAbhavanasyaiva pratibandhakatvAt / pratibandhe ............... manetirazmi ....... paNa nathI ja' - tevI tulyatA have nahIM rahe, kAraNa ke anagninirmAsamAM to, pratibaMdhaka na hoya to agninirmAsane utpanna karavAnuM sAmarthya niyamA che. jyAre vAlmIkapratibhAsamAM tevuM nathI.) syAdvAdIH tamAruM A vacana paNa yogya nathI, kAraNa ke A kathana to valmIkapratibhAsamAM paNa thaI ja zake che. (arthAt pratibaMdhaka na hoya to agninirmAsane niyamA utpanna karavAnuM sAmarthya to valmI nimasima pAho 4 / che...) / e ja vAtane batAvavA bhAvanA kahe che - (tathAhi...) prastuta bhI pratimAsathI 59, dhUmapratimAsanA utpatti thy| pachI, pratibaMdha nahoya to 3 rIte agninimAsa thAya cha 04... tenuM kAraNa e ke, vAlmIkapratibhAsanA vikArarUpa dhUmanirmAsa pachI agninirmAsavizeSanuM na thavuM e ja to teno pratibaMdhaka che (A pratibaMdhaka hoya to ja e agninirmAsa na thAya) have jo A pratibaMdhaka nIkaLI jAya, (arthAtu agninirmAsavizeSanA na thavArUpa pratibaMdhaka nIkaLI jAya) to vAlmIkanirbhAsathI paNa paraMparAe agninirbhAsa thAya ja... bhAvArtha bauddhe kahyuM ke, pratibaMdhaka na hoya to vivakSita anagninirmAsathI, vyavahArakALabhAvI paraMparAe agninirbhAsa thAya che ja... to tenI sAme graMthakArazrI paNa kahe che ke, vAlmIkavikAra pachI agnipratibhAsavizeSanuM na thavuM e ja ahIM pratibaMdhaka che. have e jo na hoya, to valmIkanirmAsathI ....... * vivaraNam ...... _145. zakramUrddhavikArAt agnyantarAbhavanasyaiva pratibandhakatvAditi / zakramUrddhavikArAdanantaraM yadagnyantarasyAbhavanam-agnivizeSasyAbhavanaM tasyaiva pratibandhakatvAt / parasya hyayamAzaya:-pratibandhakAbhAve vivakSitAnagninirbhAsAd vyavahArakAlabhAvipAramparyeNa bhavatyevAgninirbhAsa: / AcAryo'pyevamAha-pratibandhakAbhAve sati zakramUrbho'pi paramparayA bhavatyevAnalapratibhAsa: / pratibandhanaM caitadevAtra yacchakramUrddhavikArAdanantaraM kvacidagnipratibhAsavizeSasyAbhavanamiti / / .................. 1. 'bhAsotpatteH prati0' iti g-paatthH| 2. 'dagnyantarasyAbhavana0' iti g-paatthH| 3. pUrvamudrite 'pratibandha' iti pAThaH, atra H-pratAnurodhena zuddhiH / For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 1102 -> bandhagrahaNakAle na zakrarmUrddhapratibhAsena dhUmapratibhAsasya grahaNamiti cet, samAnametadanagnipratibhAsatastadbhAve tatpratibhAsAntareNa, loke tathA'darzanAt, anyathA'yogAd *vyAdhyA tyaadi| pratibandhagrahaNakAle liGgaliGginorna zakramUrddhapratibhAsena saha dhUmapratibhAsasya liGgabhUtasya grahaNam / iti cet, etadAzaGkayAha- samAnametat - anantaraM coditaM sAmAnyena anagnipratibhAsataH sakAzAt tadbhAve - dhUmapratibhAsabhAve tatpratibhAsAntareNa-anagnipratibhAsAntareNa dhUmapratibhAsakAraNatayeSTena saheti bhAvaH / kathametadevamityAha-loke tathA'darzanAttena saha pratibandhagrahaNAdarzanAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha- anyathA'yogAt / evaM ca * anekAMtarazmi paNa paraMparAe agninirbhAsa thAya ja... (tethI phalita e thayuM ke, anagninirbhAsanI jema valbhIkanirmAsa paNa viziSTa hetu banI ja zake ane to tenAthI thanAra dhUmanirbhAsa paNa, agninirbhAsano anumApaka bane ja. eTale e ApattinuM nirAkaraNa; tamArA mate thaI zake nahIM.) (253) bauddha : jyAre pratibaMdhagrahaNa thAya tyAre dhUmapratibhAsa sAthe valbhIkapratibhAsanuM grahaNa nathI thatuM. syAdvAdI : are ! vyApti vakhate grahaNa na thavAnI vAta to anagninirbhAsamAM paNa samAna ja che. bhAva e ke, anagnipratibhAsathI dhUmapratibhAsa utpanna thAya, tyAre te anagnipratibhAsa, je dhUmapratibhAsanA kAraNa tarIke iSTa che, tenI sAthe dhUmapratibhAsanI vyAptinuM grahaNa nathI ja thatuM. tenuM kAraNa e ke, lokamAM tevuM (=anagnipratibhAsa sAthe vyAptigrahaNa thatuM hoya evuM) kadI dekhAtuM nathI. (anyathA=) tevuM vyAptigrahaNa na dekhAvA chatAM paNa, jo anagninirbhAsa sAthe dhUmanirbhAsanuM vyAptigrahaNa mAnazo, to te (ayogAtmya) pratibaMdha ja nahIM ghaTe... (ahIM Azaya e lAge che ke, lokamAM tevuM na dekhAtA paNa jo koIno paNa koInI sAthe pratibaMdha mAnI levAno hoya, to to badhAno badhAnI sAthe pratibaMdha mAnavo paDaze ane to amukano amukanI sAthe ja je niyata pratibaMdha hovAnI vyavasthA che, te nahIM rahe. arthAt niyatavyApti vilupta thaze...) * vivarLam * 146. anyathA'yogAditi / anagnipratibhAsena saha dhUmapratibhAsasya pratibandhagrahaNai'bhyupagamyamAne'yogAt-aghaTanAt pratibandhasyaiva / / 6. 'mUrkha: prati.' kRti -pAi: 5 2. 'pratimAsasya prahA.' kRti dda-pATa: I 3. pUrvamudrite 'grahaNadarzane0 ' iti pATha:, atra tu N - pratAnusAreNa / For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1103 anekAntajayapatAkA (pagnama: vyavahArAsiddheriti / ( 254 ) astu vA'gnipratibhAsajananasamarthAdeva pratibhAsAntarAdasya janma, tathApi tatastatsAmarthyato bhAvyagnipratibhAsAnumAnAt kAraNAt kAryAvasAyaprasaGgaH // vyArA . bhavannItyaiva vyavahArAsiddheriti / abhyuccayamAha astu vetyAdinA / astu vA-bhavatu vA agnipratibhAsajananasamarthAdeva pratibhAsAntarAt-parAbhipretAt asya janma, prakramAd dhUmapratibhAsasya, tathApi-evamapi sati tataH-dhUmapratibhAsAt tatsAmarthyataH-prastutapratibhAsAntarasAmarthyena bhAvyagnipratibhAsAnumAnAt kAraNAt / kimityAha-kAraNAt sakAzAt kAryAvasAyaprasaGgaH / evaM ca liGgasaGkhyAniyamo virudhyata iti / / ... anekAMtarazmi ane A rIte, tamArI mAnyatA pramANe ja vyAptino vilopa thavAthI to, (niyata vyAptine laIne pravartato) pratiniyata vyavahAra siddha thaze nahIM... * bauddhamate caturthaliMga mAnavAno prasaMga (254) (kastu vA...) "tuSya, TurnaH' e nyAyathI, tamane je abhipreta che ke, agnipratibhAsajananasamartha evA (anagnipratibhAsarUpa) bIjA pratibhAsathI ja dhUmapratibhAsano janma thAya che, evuM mAnI paNa laIe, to paNa tamane kAraNathI kAryanuM anumAna thavAnI Apatti Avaze ! bhAvArtha : (vivecana-vistAra :) tame dhUmapratibhAsathI bhAvimAM thanAra agnipratibhAsanuM anumAna karo cho ane te anumAna konA AdhAre ? to tame kaho cho ke, prastuta agninirmAsanA kAraNabhUta (anagnipratibhAsarUpa) bIjA pratibhAsanA AdhAre... arthAt e kAraNanA AdhAre (agni-pratibhAsarU5) kAryanuM anumAna kaho cho. (ane evuM kahevAthI to, kAraNaliMgaka anumAna mAnavAnI Apatti Avaze, je tamane iSTa nathI.) A vAtane jarA vistArathI samajIe - bauddho, pakSadharmatA-anvaya ane vyatireka ema traNa rUpavALo hetu mAne che ane e traNa rUpathI upalakSita hetunA paNa traNa prakAra mAne che - (1) anupalabdhi, (2) svabhAva, ane (3) kArya... Ama, hetunI niyata saMkhyA manAya che, paNa have te saMkhyAno virodha thaze. kAraNa ke have hetunA cAra - vivaram . 147. evaM ca liGgasaGgyAniyamo virudhyata iti / bhavato hi mate trirUpANi ca trINyeva liGgAni anupalabdhi: svabhAva: kAryaM ceti vacanAnniyatasaGgyAniyamastrirupa eva / yadA ca kAraNAdanagni 2. 'ta' ti Tu-pATha: I 2. 'sAman bhavyana' rUti -pAd: I For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1104 dhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA (255) syAdetad yato dhUmapratibhAsastato'gnipratibhAso'pi / iti tattvato dhUmapratibhAso'gnipratibhAsena sahaikasAmagyadhInastato'yaM svakAraNasyaivAgnipratibhAsajananayogyatAM nAma dharmamanumApayati / iti kAryAdeva kAraNAnumAnam / tadyogyatA syAdetadityAdi / syAdetat-athaivaM manyase yato dhUmapratibhAsaH pratibhAsAntarAt tato'gnipratibhAso'pi bhAvI / iti-evaM tattvataH-paramArthena dhUmapratibhAso'gnipratibhAsena saha kimityAha-ekasAmagyadhIno vartate tato'yaM-dhUmapratibhAsaH svakAraNasyaiva-prakrAntapratibhAsAntarasya agnipratibhAsajananayogyatAM nAma dharmamanumApayati, tadavyatiriktatvAt - anekAMtarazmi .. prakAra mAnavAnI Apatti Ave che. te A pramANe - anagninirmAsa te dhUmapratibhAsanuM kAraNa che ane saMtAnanI paraMparAe agninirmAsanuM paNa kAraNa che. to AvA kAraNarUpa anagninirmAsathI, jayAre bhaviSyamAM thanArA agninirmAsarUpa kAryanuM anumAna karAya, tyAre kAraNathI ja kAryanuM anumAna thayuM kahevAze. (arthAt kAraNaliMga, anumiti thaI kahevAze) to ahIM liMgano "kAraNa rUpa eka navo prakAra mAnavo paDaze (ane to liMganuM je traNa saMkhyAnuM niyamana che, te viruddha Tharaze.) (have bauddha, kAraNarUpa liMga na mAnavuM paDe e mATe potAnuM maMtavya pUrvapakSarUpe rajU kare che ) - liMganiyamanasAdhaka bauddhapUrvapakSa * (255) pUrvapakSaH (bauddha :) anagnipratibhAsarUpa je pratibhAsathI dhUmapratibhAsa utpanna thayo che, te ja pratibhAsathI, bhaviSyamAM agnipratibhAsa paNa utpanna thavAno che. eTale paramArthathI dhUmapratibhAsa, eka ja (anagnipratibhAsarUpa) kAraNasAmagrIne AdhIna rahIne agnipratibhAsa sAthe varte che. (Azaya e ke, dhUmanirbhAsa ane agninirmAsa baMne eka ja kAraNasAmagrIne AdhIna thaIne rahe che.. have ame, dhUmanirbhAsathI pUrvabhAvI anagninirmAsanuM anumAna ane e kAraNarUpa) - anagninirmAsathI (kAryarUpa) agninirmAsanuM anumAna - evuM kahIzuM ja nahIM (ke jethI kAraNaliMgaka anumiti mAnavI paDe.) to zuM kahezo? e utsukatAnuM samAdhAna sAMbhaLo ) baMne nirmAsa eka sAmagrIne AdhIna hovAthI, dhUmapratibhAsa te potAnA kAraNabhUta anagninirmAsanA ja "agninirbhasajananayogyatA' - nAmanA dharmanuM anumAna karAve che ane e to kAryathI eka vivaraNam nirbhAsarupAt dhUmapratibhAsaheto vyagnipratibhAsarupaM kAryamanumIyate tadA Apadyate kAraNAt kAryAvasAya: / evaM ca kAraNaliGgaM caturthaM prApnoti / tacca prastutasaGkhyAniyamavirodhAdhAyakamiti / / 2. "nAma' ti pADo na vidyate -pratau.. For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1105 anekAntajayapatAkA (pagnama: pratipattireva ca tattvataH agnipratibhAsapratipattiH / iti na kAraNAt kAryAnumAnApattiH / (256) etadapyasat, pratItibAdhitatvAt / na vai dhUmapratibhAsAduktalakSaNA kAraNapratipattiH, tathA'nanubhavAt, taduttarakAlameva kvacit agniprtibhaasaanubhuuteH| (257) ... ... tyArathI tasya / iti-evaM kAryAdeva kAraNAnumAnam / tattvataH tadyogyatApratipattireva ca-vivakSitakAraNayogyatApratipattireva ca tattvato'gnipratibhAsapratipattiH / iti-evaM na kAraNAt kAryAnumAnApattiH iti / evaM parAbhiprAyamAzaGkayAha-etadapyasat-azobhanam / kuta ityAha-pratItibAdhitatvAt / etadevAha-na vai dhUmapratibhAsAt-adhikRtAt uktalakSaNA yogyatAsacivA kAraNapratipattiH / kuta ityAha-tathA'nanubhavAt / na hi tadA tadyogyatAnubhavaH, agniprati - anekAMtarazmi ja ja kAraNanuM anumAna thayuM. kAraNa ke temAM, dhUmapratibhAsa dvArA, kAraNanI ja yogyatAno bodha karAyo che ane e kAraNanI yogyatAno bodha; e ja paramArthathI agninirmAsano bodha che. eTale amAre, kAraNathI kAryanuM anumAna nahIM mAnavuM paDe. (ane liMganI niyata saMkhyA paNa yathArtha raheze.) bhAvArtha: baMne pratibhAso anagninirmAsane AdhIna che. eTale anagninirmAsamAM, baMne pratibhAsane utpanna karavAnI yogyatA rahelI che ane e yogyatA teno dharma che. have kAryarUpa dhUmanirbhAsathI, jayAre kAraNarUpa anagninirmAsanuM anumAna thAya, tyAre te anagninirmAsathI abhinna; "agninirbhasajananayogyatA'rUpa dharmanuM paNa anumAna thAya che. (basa, A anumAna; e ja agninirmAsanuM anumAna samajavuM.) eTale ahIM kArya dvArA ja, kAraNa ane tenA dharmanuM anumAna thAya che. ahIM je agninirbhAsajananayogyatAnuM anumAna karAyuM, te paNa kAraNanI ja yogyatAnuM anumAna che. eTale ahIM kAryaliMgaka ja anumAna thayuM.) tethI tame je kAraNaliMgaka anumAna mAnavAnI Apatti ApI, te have nahIM Ave. (kAraNa ke uparokta rIte, kAryaliMgaka anumAnathI ja badhuM saMgata thaI jAya che.) (have graMthakArazrI, bauddhanA abhiprAyanuM umUlana karavA kahe che ) bauddha-abhiprAyanuM unmelana * (2pa6) uttarapakSa : (syAdvAdI :) tamArI A vAta paNa azobhana jaNAI Ave che. kAraNa ke te vAta pratItithI bAdhita che. te A rIte - dhUmapratibhAsathI, jayAre potAnA (anagninirmAsarUpa) kAraNano bodha thAya, tyAre teno yogyatApUrvaka (=agninirbhasajananayogyatApUrvaka) bodha kadI thato nathI. tenuM kAraNa e ke, te vakhate temAM rahelI yogyatAno (=agninirbhasajananayogyatAno) anubhava koIne thato nathI. 1. pUrvamudrite 'pratipattireva ca tattvato'gnipratibhAsa' iti paGktilRptA, atra tu H-pratAnusAreNa pUrtiH kRtA / For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA na sA hetupratibhAsasya tathAyogyatAM vihAya iti cet, astyetat kintvasau nArvAgdarzinA tathA'vagantuM pAryate, tathA'pratIteH, avagame'pi balAt kAraNAt kAryAvasAyaprasaGgaH, * bAlA 1106 bhAsayogyatA'nubhave hi tadaivAgnipratibhAsApatteriti bhAvanIyam / taduttaretyAdi / taduttarakAlamevadhUmapratibhAsottarakAlameva yogyatApratItivyavadhAnamantareNa kvacidagnipratibhAsAnubhUteH kAraNAt / na sA-anubhUti: hetupratibhAsasya - adhikRtasya tathA-tena prakAreNa yogyatAM vihAya / iti cet, etadAzaGkayAha-astyetad yaduktaM bhavatA, kintvasau - yogyatA nArvAgdarzinA-pRthagjanena pramAtrA tathA-tena prakAreNa avagantuM pAryate / kuta ityAha- tathA'pratIteH kAraNAt / avagame'pi kathaJcid yogyatAyA balAt kAraNAt kAryAvasAyaprasaGgaH / kathamityAha... anekAMtarazmi Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1107 anekAntajayapatAkA (pagnama: tAvatkSaNavyavahitAgnipratibhAsAvadhitvAt tasyA iti / ( 258) evaM cArthakriyArthino'pi pravRttiraviruddhA, pratibandhakAbhAve dAhapAkAdinirbhAsaheturagnipratibhAso bhaviSyatyekretyevamabhiprAyasya pravRtteriti' api vacanamAtrameva, uktavat kAryAnumAnavyatirekeNa tadapravRtteH / ... cA .... tAvatkSaNavyavahitAgnipratibhAsAvadhitvAt tasyAH-yogyatAyA iti / evaM cArthakriyArthino'pi-pramAtuH pravRttiraviruddhA / kathamityAha-pratibandhakAbhAve sati dAhapAkAdinirbhAsaheturagnipratibhAso bhaviSyatyatretyevamabhiprAyasya-pramAtuH pravRtterityapi pUrvapakSoditaM vacanamAtrameva, nirarthakamityarthaH / kuta ityAha-uktavat-yathoktaM tathA kAryAnumAnavyatirekeNa tadapravRtteH-arthakriyArthyapravRtteH / abhyuccayamAha tathetyAdinA / tathA kAryAnumAnasiddhau ca - anekAMtarazmi che Avaze ke, kAraNathI kAryanuM anumAna balAtu mAnavuM paDaze. kAraNa ke te yogyatA, kSaNane AMtare thanArA agnipratibhAsanuM kAraNa che. (ahIM Azaya e lAge che ke, yogyatA jaNAya, tyAre teno saMbaMdhI agnipratibhAsa paNa jaNAya ja. eTale yogyatAnA AdhAre agnipratibhAsano bodha thayo kahevAya. have e yogyatA to adhikRtapratibhAsanA (=agninirbhasajananasamartha anagninirmAsanA) dharmarUpa ja che ane te dharma adhikRtapratibhAsathI kathaMcit abhinna ja che. eTale to evuM ja phalita thAya che, kAraNarUpa adhikRtapratibhAsanA AdhAre ja kAryarUpa agnipratibhAsano bodha thayo... ane A rIte to kAraNaliMga, anumiti mAnavAnI Apatti Avaze ja... je tame kalpela niyata liMgasaMkhyAnI bAdhaka banaze...) - arthakriyArthInI pravRttimAM paNa kAraNaliMgaka anumAna (258) pUrvapakSamAM bIjuM tame je kahyuM hatuM ke - "ane A rIte to, athakriyAnA arthI pramAtAnI paNa, aviruddhapaNe pravRtti thaI zakaze. kAraNa e ke, pratibaMdhaka na hoya to agnipratibhAsa ahIM dAha-pAkAdi nirmAsanuM kAraNa banaze ja ane evuM vicArI, dAha-pAkAdino arthI pramAtA, acUka te vize pravRtti karaze..." - te badhuM paNa mAtra bolavA pUratuM che, arthAt nirarthaka che. kAraNa ke upara kahyA mujaba, kAraNa dvArA kAryanAM anumAna vinA, arthakriyAnA arthI puruSanI pravRtti ja na thAya. (bhAvArtha e ke, agninirmAsa, dAha-pAkAdi nirmANanuM kAraNa che, eTale bhaviSyamAM ahIM avazya dAha-pAkAdi nirmAsa thaze, evuM pramAtA vicAre che... have ahIM kAraNarUpa agninirmAsanA AdhAre ja kAryarUpa dAha-pAkAdi nirmAsanuM anumAna thayuM, eTale A anumAna to, kAraNathI ja kAryanuM anumAna thayuM kahevAya, nahIMtara to pramAtAnI pUrvokta vicAra dvArA pravRtti ja nahIM thAya...) 1. draSTavyaM 1093tamaM pRSTham / 2. 'pravRttirityapi' iti Ga-pAThaH / 3. 1093tame pRSThe proktam / For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA- vivaraNa - vivecanasamanvitA 1108 -or> (259) tathA kAryAnumAnasiddhau ca tadanantarapratibhAsasyApi jalaudanAdirUpasya tata evAnumAnaprasaGgaH, prastutadhUmapratibhAsahetostadyogyatAyA api bhAvAt, ( 260 ) abhAve tadbhAvavirodhAt santAnocchedApatteH, tadabhyupagame ca pratItibAdhA / (261 ) na tatrArthitA jIvyAchA.. satyAM tadanantarapratibhAsasyApi agnipratibhAsAnaMntarapratibhAsasyApi jalaudanAdirUpasya citrasya tata eva, dhUmapratibhAsAditi prakramaH / kimityAha-anumAnaprasaGgaH / kathamityAhaprastutadhUmapratibhAsahetoH pratibhAsAntarasya tadyogyatAyA api - jalaudanAdirUpapratibhAsayogyatAyA api bhAvAt / tadabhAve'gnipratibhAsAnantaraM kathaM kvacijjalaudanAdipratibhAsa iti bhAvanIyam / ata evAha- abhAve tadbhAvavirodhAt abhAve'dhikRtayogyatAyA tadbhAvavirodhAt* anekAMtarazmi chuM. * dhUmapratibhAsathI jalAdinirbhAsanAM anumAnanuM ApAdana (259) e rIte jo kAraNathI kAryanuM anumAna siddha thaI jAya, to agnipratibhAsa pachI je judA judA jala-odana (=bhAta) Adi nirbhAso thAya che, te badhA nirvyAsanuM paNa, dhUmapratibhAsathI ja anumAna thavAno prasaMga Avaze ! (arthAt dhUmapratibhAsathI mAtra agninirbhAsa nahIM, paNa jala-odanAdi nirmAso paNa jaNAvA lAgaze.) tenuM kAraNa e ke, dhUmapratibhAsanuM kAraNa je adhikRtapratibhAsa (=anagninirbhAsa); temAM paraMparAe jala-odanAdirUpa pratibhAsane utpanna karavAnI yogyatA paNa rahelI ja che (eTale dhUmapratibhAsathI jyAre anagninirbhAsa jaNAya, tyAre temAM rahelI jalAdinirbhAsajananayogyatA paNa jaNAya ane te yogyatAnA AdhAre tenA saMbaMdhibhUta jalAdinirbhAsa paNa jaNAya ja... phalataH dhUmanirbhAsathI jalAdinirbhAsanuM anumAna thAya ja.) ane te anagninirbhAsamAM, jalAdinirbhAsane utpanna karavAnI yogyatA mAnavI ja rahI... jo yogyatA na hoya, to tenA dvArA agninirbhAsa pachI paraMparAe kyAMka je jala-odanAdi nirbhAso thAya che, te zI rIte thaI zakaze... (tenA dvArA paraMparAe paNa teonI utpatti tyAre ja thAya ke jyAre temAM teone utpanna karavAnI yogyatA hoya...) (260) A ja vAta graMthakArazrI jaNAve che - (amAve tadbhAvavarodhAt) jo anagninirbhAsamAM jalAdinirbhAsajananayogyatA na hoya, to paraMparAe paNa jala-odanAdi nirmAsa thaI zakaze nahIM. 6. pUrvamudrite 'mAsAntara' tyazuddha: pAi: / 2. 'mAsAdriti prati prama:' kRti 3-pAna: I For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .................. 1109 anekAntajayapatAkA (pagnama: daya ityaprasaGga iti cet, vastusthitistAvadevam, arthitAdayastvitaratrApi cintyAH, - vyArahyA che jalaudanAdirUpapratibhAsavirodhAt tathA santAnocchedApatte: aparAbhAvena abhyupagame ca santAnocchedasya pratItibAdhA / tadUrdhvamapi jalaudanAdirUpapratibhAsapratIteH / na tatretyAdi / na tatrajalaudanAdirUpe pratibhAsAntare arthitAdaya iti kRtvA aprasaGgaH / iti cet, etadAzaGkayAha - anekAMtarazmi .... ane e rIte jala-odanAdi pratibhAsano abhAva thavAthI to, saMtAnano jJAnaparaMparAno uccheda thaI jaze ! (abhiprAya che ke, jo dhUmapratibhAsanA kAraNarUpa anagninirmAsamAM, paraMparAe paNa jala-odanAdi nirmAsane utpanna karavAnI yogyatA nahIM hoya, to potAnI jJAnaparaMparAmAM AgaLa jalAdi nirbhoso nahIM thAya ane eTale to potAnI jJAnaparaMparAno uccheda thaI jaze, kAraNa ke jJAnaparaMparAmAM thanArA pratibhAso to mUlataH ucchinna thaI gayA ane navA to koI nirmAso have thaze nahIM.) bauddha : (amyupAme va) anagninirmAsanI jJAnaparaMparAno uccheda thAya (arthAt bhaviSyamAM jala-odanAdi nirmAso na thAya) e to amane iSTa ja che, arthAt evuM to ame mAnIe ja chIe... syAdvAdI: paNa tevuM mAnavAmAM to pratItino bAdha che, kAraNa ke AgaLa-AgaLa jala-odanAdi pratibhAsanI pratIti spaSTapaNe thAya che. (Azaya e ke, Aga lAgI gaI hoya, to koIka pramAtAne, tene bujhAvavA pANI lAvavAno vicAra Ave che... koIka pramAtAne cUlA para Aga dekhI, bhAta banAvavAno vicAra Ave che... Ama, agninirmAsa pachI paraMparAe jala-odanAdi nirmAso paNa pratItisiddha ja che) have jo tame adhikRta anagninirmAsamAM tenI yogyatA na mAno ane jalAdi nirmAsarUpa jJAnaparaMparAno uccheda mAno, to temAM pratItibAdha spaSTa che. (261) bauddha: je vize arthitAdi hoya tenuM ja anumAna karAya che (arthAt je vastune meLavavAnI abhilASA hoya, tenuM ja anumAna karAya che. tema anumAna karavAnA bIjA paNa prayojano samajavA.) have jala-odanAdi nirmAso vize to koIne arthitAdi nathI, eTale (praka) * vivaram 148. paramAveneti | saMparaca-jhanInA pratimAsasyamavera / mayamaprAya:- dhUmapratibhaaskaarnnsyaangninirbhaassy paraMparayA jalaudanAdipratibhAsajananayogyatA na syAt, tadA saMtAnoccheda: syAt, pratibhAsAnAM nirmUlocchinnatvAt / / 2. pUrvamukite "na' ti na vidyate, matra D-pratAnusAre vicA: matra tuM N-praoNna pUrtiH tA | 2. pUrvamudrite DUta bAra ke paTTI vinuNe, For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1110 bAhyAbhAve svasaMvedyakSaNikajJAnamAtrapakSe teSAM durghaTatvAt / (262) kiM vA na te'pi ? ajJAnamatrAparAdhyati / yadA punaruktavat tadyogyatAvagamasambhavaH tadA te'pi tadarthitayA ...cANyA .... vastusthitistAvadevaM yathoktA, arthitAdayastvitaratrApi-agnipratibhAsAdau cintyaaH| kathamityAha-bAhyAbhAve sati svasaMvedyakSaNikajJAnamAtrapakSe teSAm-arthitAdInAM durghaTatvAt / ki vA na te'pi-arthitAdayaH ? ajJAnamatrAparAdhyati yogyatAyAH / yadA punaruktavat ja anekAMtarazmi dhUmapratibhAsathI jala-odanAdi nirmAsanuM anumAna thavAno prasaMga nahIM Ave. syAdvAdIH ame je upara vAta kahI, te vastusthitine laIne kahI che. (vastusthiti e ja ke, dhUmapratibhAsa dvArA, jema yogyatAnA AdhAre agninirmAsanuM anumAna thAya che, tema yogyatAnA AdhAre jalAdinirmAsanuM anumAna paNa thAya ja..) have jo tame arthitAdinI vAta karatA ho, to te to agnipratibhAsAdi vize paNa vicAraNIya bane che. arthAt agnipratibhAsane meLavavAnI abhilASAdi paNa vicAraNIya ja bane che.) tenuM kAraNa e ke, tamArA mate bAhyartha nathI ane mAtra svasvarUpathI saMvedya evuM jJAna ja sat che. eTale tamArA mate to kharekhara arthitAdi paNa ghaTatA nathI. (AzayaH vAstavika koI bahAra Aga hoya, to zItApanodano Icchuka vyakti, te AganuM anumAna karI Aga pAse jaI potAnI ThaMDI dUra kare... paNa tamArA mate to bahAra koI vAstavika che ja nahIM. mAtra aMdara AgapratibhAsa che ane ThaMDI dUra karavA te AgapratibhAsane koI icchatuM nathI kAraNa ke agninA pratibhAsamAtrathI zItApanodarUpa arthakriyA kadI thatI nathI. Ama, arthitA to agnipratibhAsa vize paNa nathI, chatAM jema tame tenuM anumAna mAno cho, tema jalAdinirmAsanuM anumAna paNa mAnavuM ja rahyuM...) (262) ane pahelI vAta to e ke, jala-odanAdi vizenI arthitA vagere nathI - evuM tame zI rIte kaho cho ? te vize paNa arthitAdi che ja... kAraNa ke jainamate keTalAka pramAtAne ( Aga bujhAvavA Icchuka, bhAta banAvavA icchuka... evA pramAtAone) jala-odanAdi vize paNa arthitAdi zakya che ja... (mazAnamatrAparAdhyati) paNa te pramAtAone, adhikRtapratibhAsamAM (=anagninirmAsamAM) rahelI ....................... ........................... vivaram ......................................... . 149. hiMdavA je te sthitIya ti / ganInaviSA pa thatAkA: viMda vA na maryAnti ? bhavantyeva jainamate kasyacit pramAturityartha: / / yata: 150. ajJAnamatrAparAdhyati yogyatAyA iti / ajJAtAyAM hi AdyavijJAnakSaNasya yogyatAyAmarthitAdayo jalAdigocarA na bhavanti / / / 2. pUrvamudrite vijJAnanakSaNI' tyAddhapati:. 2. "HthatAlAmathatAdrayo' ta g-S: For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1111 anekAntajayapatAkA (pajhama: puMsAmayatnopanatA iti pravartanta eva, sAtabahulatvAllokasya / ( 263) na ca kAraNAt tadyogyatAvagamasambhavastadA te'pi-arthitAdayaH tadarthitayA kAraNena puMsAmayatnopanatA iti kRtvA pravartanta eva / kuta ityAha-sAtabahulatvAt-sukhabahulatvAt kAraNAt lokasya / tathAhi-prAsaGgikamarthitvaM bhavatyaparasampAdanAdi ca iti / evaM cetyAdi / evaM ca kRtvA sarva ........... anekAMtarazmi ... jalAdijananayogyatA jaNAI nathI. eTale ja teone jalAdi vagerenI arthitA thatI nathI. (bAkI jo yogyatA jaNAI jAya, to te loko to jalAdinA arthI che ja ane tethI to teo te vize pravRtti paNa karaze ja...) mAtra ahIM yogyatAnuM ajJAna ja aparAdharUpa che, jethI arthitA nathI. (aa puna:..) jayAre vaLI upara kahyA pramANe jalAdipratibhAsajananayogyatAnuM jJAna thaI jaze, tyAre to te puruSone jalAdinI IcchA paNa thaze. kAraNa ke loka to sukhabahula che. bhAvArtha: loka to sukhabahula che. eTale je vastu temane abhipreta hoya, tene meLavavAnI jhaMkhanA temane hoya ja... have puruSone jyAre jaNAze ke AmAM to jalAdipratibhAsane utpanna karavAnI yogyatA rahelI che, tyAre to te puruSane sahaja ja, tenAthI utpanna thanAra jalAdine meLavavAnI jhaMkhanA thaze ane tethI te puruSa te vize pravRtti paNa karaze ja... (eTale arthitA vagere jala-odanAdi vize paNa siddha ja che ane eTale dhUmathI temanuM anumAna paNa saMgata ja che...). (vyAkhyAmAM mUkela "prAsathae mavaparasakyuni iva - paMktino bhAvArtha A pramANe che ) anvaya: thavaM aparampanAdri prApta mavati | bhAvArtha : pramAtA, mukhyarUpe to agnino ja arthI che. have te pramAtAnuM je jala-odanAdi vizenuM arthIpaNuM che, te prAsaMgika (agninA prasaMge gauNarUpe thanAruM) samajavuM... ane vaLI te ja pramAtAnuM, je jala-odanAdinuM saMpAdana karavuM, pAse lAvavuM, thALa mUkavI (athavA thALamAM odanAdi mUkavA), thALane cUlA para caDhAvavI... te badhuM kArya paNa prAsaMgika samajavuM.. vivaram .... 151. tatati . ganauvanAcatayA | 152. prAsaGgikamarthitvaM bhavatyaparasampAdanAdi ceti / arthitvaM prAsaGgikaM bhavati, aparasampAdanAdi ca prAsaGgikaM bhavatItyarthaH / tatra pAvakArthina: pramAtuH jalaudanAdiviSayamarthitvaM prAsaGgikaM tathA tasyaivAparasya jalaudanAderyat sampAdanAdinikaTIkaraNasthAlInikSepacullImastakAropaNAdi tadapi prAsaGgikam / pAvake 2. sApannInatA' ta -pati: 2, pUrvamudrita 'nathatayA' tyazuddha: pATa: I rU. 'pawthata' rUti - pA: | For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA kAryAnumAnamapi na yuktiyuktameva, pratipaccandreNa pUrNimAcandrAnumAnasiddheH, vajrAsanAd ... anekAMtarazmi (koIka hastapratamAM 'prAsamithitva bhavati aparasambhAvanAveva' Avo pATha che. teno artha A pramANe karavo -) 1112 zabdArtha : jalAdi vizenuM arthIpaNuM te prAsaMgika che. kAraNa ke agni dvArA, zIta-apanoda sivAya te odanAdinuM saMpAdana paNa prasaMgopAt thaI jAya che. (bhAvArtha e ke, agninA Icchuka vyaktinuM jalAdi vizenuM arthIpaNuM prAsaMgika samajavuM - mukhya to tene agni sAthe prayojana che, paNa te agni dvArA ThaMDI to dUra thAya ja, te uparAMta odanAdinuM saMpAdana paNa thAya che.) <$0- A pAThamAM, jalAdi vizenuM arthIpaNuM prAsaMgika kema che ? enA samAdhAnamAM 'aparasampAvanAreva' e hetu mUkela che - ema samajavuM. have mULa vAta para AvIe - tethI arthitAdi jala-odanAdi vize paNa siddha ja che. eTale dhUmapratibhAsa dvArA, agninirbhAsamAM rahelI yogyatAnuM anumAna thAya ane e yogyatAnA AdhAre agni jala-odanAdi nirmAsanuM anumAna thAya (ane A anumAna to, kAraNa dvArA kAryanAM anumAnarUpa kahevAya..) niSkarSa : tethI tamAre kAraNa dvArA kAryanuM anumAna mAnavuM ja rahyuM. * kAraNathI kAryanuM anumAna yuktisaMgata (263) vaLI, kAraNa dvArA kAryanuM anumAna yuktisaMgata nathI - evuM nathI, arthAt yuktisaMgata ja che. kAraNa ke ekamanA candrathI pUnamanA candranuM anumAna siddha ja che. ekamano candra ja, AgaLa jaIne pUnamano candra bane che. eTale ekamano candra kAraNa ane bhaviSyamAM thanA2 pUnamano candra kArya. * vivarAm . samAsAdite sati sarvametat prasaGgata eva sidhyatIti bhAva: / / kvacit aparasampAdanAdeveti pATho dRzyate / tatra prAsaGgikamarthitvaM bhavatIti sAmAdhye'yaM heturupanyastaH / asya cAyamarthaH pAvakArthinaH pramAtuH jalaudanAdiviSayamarthitvaM prAsaGgikaM bhavati, pAvakena zItApanodavyatiriktasyAparasyApyodanAdeH sampAdanAt 11 atrAntare vRttikRtA sUtrakhaNDamekaM na vyAkhyAtam / tacca keSucideva sUtrapustakeSu dRzyate yathA 153. na ca kAraNAt kAryAnumAnamapi na yuktiyuktameva, pratipaJcandreNa pUrNimAcandrAnumAnasiddheH, vajrAsanAd viziSTajJAnAnumAnavad vyabhicArAsambhavAditi / athAsyArthaH kiJcit pratAryate / paro hi AcAryeNa kAraNAt kAryAnumAne prasaJjite tannirAkaraNaM kRtavAn / taddUSaNAya ca sUrirAha-na ca naiva kAraNAt kAryAnumAnamapi na yuktiyuktameva / kuta ityAha-pratipaccandreNa lokapratItena paurNimAcandrasya-lokapratItasyaiva 6. 'pauLimA0' kRti 1-pATa: I 2. 'modhyoya hetu.' rUti jI-pATa: I rU. pUrvamudrita 'sadhyeyaM' tyazuddhapA:, atra N - pratAnusAreNa / 4. 'pratAyate' kRti -pAi: / 6. pUrvamudrita 'pUrNimA' kRti pA:, atra N-pratAnusAreLa / For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1113 anekAntajayapatAkA (pazcama viziSTajJAnAnumAnavad vyabhicArAsambhavAt / evaM ca sarvamasamaJjasamiti paribhAvyatA - vyArA ... masamaJjasamiti paribhAvyatAmetat-anantaroditamiti / bAhyetyAdi / bAhyAnvayicitravastu anekAMtarazmi . A baMne caMdra lokaprasiddha che. ahIM (kAraNarUpa) ekamano candra dekhIne, bhaviSyamAM (kAryarUpa) pUnamano candra thavAno che, evuM anumAna darekane sahaja thAya che. zaMkAH kAraNa hovA chatAM kArya na thAya tevuM bane. (jema megha hovA chatAM kyAreka vRSTi na paNa thAya) eTale kAraNathI kAryAnumAnamAM vyabhicAra hoI zake ne ? samAdhAna : nA, evuM nathI, kAraNa ke jema vajAsanathI viziSTa jJAnanAM anumAnamAM koI vyabhicAra nathI, tema ahIM paNa koI vyabhicAra nathI. (abhiprAya e ke, vajAsana prakarSa-avasthAne prApta kare, tyAre niyamA divyajJAna utpanna thAya che, evo tamAro siddhAMta che. to ahIM, vajAsanathI divyajJAnanuM anumAna karavAmAM jema koI vyabhicAra nathI, tema ekamanA candrathI pUnamanA candranuM anumAna karavAmAM paNa koI vyabhicAra nathI.) eTale kAraNathI kAryanuM anumAna yuktisaMgata ja che. phalitArthaH yogyatAnA AdhAre anumAna mAno to caturtha liMganI Apatti ane dhUmapratibhAsa dvArA te yogyatAnuM anumAna ane pachI agnipratibhAsAdinuM anumAna... te badhuM pratItithI bAdhita mAnavuM paDe che... ane eTale jo yogyatAnuM anumAna nahIM mAno, to to (pUrvokta rIte) dhUmathI agninuM anumAna ja asaMgata thaze... (arthAt jJApakavyavasthA ja asaMgata thaze.). Ama, tamArA mate badhuM ja asamaMjasa thaI jAya che (Azaya e ke, bAhyArthanAM astitvane siddha karanAra badhuM ame pahelA kahI ja dIdhuM ane tamAro je jJAnatasaMbadhI abhyapagama che, te to vivaram . anumAnasiddheH kAraNAt / anumIyate hi pratipaccandrAd bhaviSyan paurNimAzazadhara iti / na ca vAcyaM vyabhicAro'tra bhaviSyati, yato vajrAsanAt-pradhAnAd yogipratItadAsanavizeSAt sakAzAd viziSTajJAnAnumAnavad-divyajJAnAnumAna iva vyabhicArasyAsambhavAt / ayamabhiprAya:-vajrAsane prakarSaprApte sati niyamAd divyajJAnamutpadyata iti bhavatAM kRtAnta: / tato yathA vajrAsanAdanumIyamAne divyajJAne na vyabhicArasambhava:, evaM pratipaccandrAd paurNimAzazadharAnumAne'pi vyabhicArAbhAva eveti // 154. sarvamasamagrasamiti | vIrthasaddhAvasAdhamidaM sarvapa pramum, to matva sarvamsmnyjsN prAptam, abhyupagamasya vyavahAreNa bAdhitatvAt / / 1. pUrvamudrite'tra paJcapaGktayaH punaruktAH saJjAtAH / 2. 'mIyate hi pratipaccandrAd' iti ng-paatthH| 3. pUrvamudrite "jJAnanumAna' rUti pa4i:, 12 N-pratAnusAre | 4. pUrvamukite anumAmAnena vyafma' rUtyaNuddhapAThaH, satra N-Jtena ddhi: tA. 6. "sarva sama ' ti -paDhi: | For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thavAra:). vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1114 -> metat / ( 264) bAhyAnvayicitravastubhAve cAyamadoSaH, liGgapratipattikAle liGgina eva sattvAt, ( 265) liGgasyApi vaiziSTyopapatteH, agnijanyasvabhAvatvasyApi dhUme bhAvAt, tadAbhAse cAbhAvAt, anyathA tattadanupapatteH zakramUrdhaderapyagnitvaprasaGgAditi ............. bhAve sati liGgina eva sattvAt anvayitvena / tathA liGgasyApi-dhUmAdeH vaiziSTyopapatteH / kathamityAha-agnijanyasvabhAvatvasyApi dhUme bhAvAt citravastubhAvena, tadAbhAse ca-dhUmAbhAse ca zakramUrddhAdiprabhave'bhAvAt agnijanyasvabhAvatvasya / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathAevamanabhyupagame tattadanupapatteH, tasya-tadAbhAsasya tadanupapatteH-tadAbhAsatvAnupapatteH agni anekAMtarazmi vyavahArathI bAdhita thaI jAya che. eTale tamArA mate koI ja vyavasthA vAstavika ghaTe nahIM...) tethI he bauddha ! ame je kahyuM, te badhuM tame ekadama zAMtithI vicAro... (khAlI kutarkanA phaTATopa karavA mAtrathI vyavasthA saMgata na thaI jAya...) - bAlArthamate doSonI niravakAzatA - (264) anvayI (=uttarottara paryAyomAM anugata) ane citra (=anekasvabhAvI) evI bAhya vastunuM astitva mAnavAmAM, pUrvokta eke doSono avakAza nathI. te A rIte - tamArA mate vahni-dhUma (sAthe na hovAthI) te benuM sAthe vyApti grahaNa thatuM na hatuM, paNa amArA mate te thaI zakaze. tenuM kAraNa e ke, amArA mate kAraNano sarvathA nAza nathI thato, paNa uttarottara paryAyamAM anvayI (=anugata) rUpe, pachI paNa kAraNanuM astitva rahe che. eTale je vakhate dhUmarUpa liMganuM grahaNa thAya, te vakhate vahnirUpa liMgInuM sattva paNa che ja... tethI amArA mate, vadvi-dhUmanuM sAthe vyAptigrahaNa paNa saMgata ja che. (vaLI tamArA mate, agnijanya dhUma ane valmIkajanya dhUmAbhAsa - te bemAM paNa bheda paDato na hato, paNa amArA mate to te beno bheda paNa vAstavika rIte ghaTe che. te A pramANe -). - dhUma-dhumAbhAsanI vyavasthA paNa tarkasaMgata che (265) amArA mate, vahninAM liMgarUpa dhUmanI paNa viziSTatA saMgata ja che, kAraNa ke ame vastune citra-anekasvabhAvI mAnIe chIe, eTale dhUmamAM dhUmasvabhAvanI jema agnijanyatvasvabhAva paNa rahelo ja che. have A agnijanyatvasvabhAva, valmIkajanya dhUmAbhAsamAM nathI (eTale agnijanya dhUma ane valmIkajanya dhUma baMneno taphAvata ane dhUma-dhUmAbhAsano bheda, amArA mate nibaMdha ghaTe che...) prazna : (anyathA=) vAlmIkajanya dhUmamAM paNa agnijanyatva svabhAva mAnI laIe to? uttaraH to to te (dhUmAbhAsarUpa) dhUmanI dhUmAbhAsarUpatA ja saMgata thaze nahIM. kAraNa ke vadvijanya dhUmanI jema, temAM paNa agnijanyatvasvabhAva rahelo ja che. (ane eTale to te paNa vAstavika dhUma ja For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1115 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 1116 -> ( 267) asti cAyamAvidvadaGganAdisiddheH vicchinnArthagrahaNasvabhAvasaMvedanavedanAcca / bAhyArthagocaraH, ( 268 ) svanivRttyaparotpattidvayaniSpAdanaikasvabhAvatvena ca taccitratA * vyAbA x tattadAbhAsAvasAyAbhAva:- dhUma dhUmAbhAsAvasAyAbhAva iti / asti cAyaM-tattadAbhAsAvasAya: AvidvadaGganAdisiddheH tathApratIte: vicchinnArthagrahaNasvabhAvasaMvedanavedanAcca / ayaM bAhyArthagocarastathApratItereva / tathA svanivRttyaparotpattidvayaniSpAdanaikasvabhAvatvena ca hetunA 155 * anekAMtarazmi tethI dhUma-dhUmAbhAsano bodha judA judA rUpe ghaTADavA, dhUmane citrasvabhAvI mAnavo ja rahyo ane tethI to anekasvabhAvI bAhyArtha siddha thaze ja. (have koI kahe ke, tame dhUma-dhUmAbhAsanA bodhane laIne tenI citrasvabhAvitA siddha karI, paNa vAstavamAM dhUma-dhUmAbhAsarUpe bodha che ja nahIM... paNa graMthakArazrI tenuM astitva siddha karI, anekasvabhAvI anugata evo bAhyArtha sAbita karaze. te have joIe -) (267) A dhUma ane dhUmAbhAsarUpe thanAro bodha che to kharo ja, kAraNa ke vidvAnathI laIne aMganA sudhInA tamAma jIvone te pratItisiddha che (tevA bodhanI tamAmane pratIti thAya che...) ane vaLI (vicchinna=) judA judA dhUma-dhUmAbhAsane grahaNa karavAnA svabhAvavALA saMvedanano spaSTa anubhava (=vedana) thAya che. eTale, dhUma-dhUmAbhAsarUpe thanArA bodhanuM astitva mAnavuM ja rahyuM... ane te bodha paNa bAhyArthagocara (bAhyArthane viSaya karanAra) ja mAnavo joIe, kAraNa ke tevI ja darekane pratIti thAya che. (Azaya e ke, lokamAM vahnithI utpanna thayela dhUmarUpa bAhyArtha dhUma tarIke ane valbhIkathI utpanna thayela bAhyArtha dhUmAbhAsa tarIke jaNAya che. Ama tevo bodha, bAhyArthane viSaya karato ja anubhavAya che...) (A kathanathI graMthakArazrIe bAhyArthanI siddhi karI, pUrvakathanathI tenI citrasvabhAvatA siddha karI ane havenAM kathanathI tenI anugatarUpatA siddha kare che.) (268) prazna : dhUma-dhUmAbhAsano bodha, vastuviSayaka bhale siddha thAya, paNa tene vastunA anvayane anusaranAro zA mATe mAnavo ? * vivarAm . 155. tathApratItereveti / pratIyate hi lauke bAhyArtharUpo'gnerjAto dhUmo dhUmatvena, valmIkodbhavastu dhUmAbhAsatvena / / bhavatu nAma bAhyArthagocarastattadAbhAsAvasAyaH, paraM vastvanvayAnusArI na bhaviSyatItyAha156. tathA svanivRttyaparotpattidvayaniSpAdanaikasvabhAvatvena ca hetunA taccitratApattyA kAraNena vastvanvayA 6. 'saMvedranA--' kRti A-pATa: / 2. 'bhAvatve va tattvitra' kRti 5-pA: / 3. 'loke bAhyArthasadbhAvasAdhakamidaM sarvamapi prAguktam, ato bhavatpakSe sa taccitratApatyA' iti kha- pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1117 (pazcama: pattyA vastvanvayAnusArI phalavAn citrakSayopazamasambhUtacitrajJAnasaMvedya iti pari bhAvyatAmetat // Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1118 __ (269) Aha-evamapi tattadAbhAsavizeSo duSparijJAna eva, ubhayatra dhUmavedanAt / ucyate-asti tAvadasau, parijJAne tu yatnaH kAryo na avivecitaM liGga liGginaM gamayati, na cAyamasambhavIti, kAryakAraNabhAvasya sarvatra niyatatvAt, anyathA tadanupapatteH / evamapi no doSAbhAva eva, anagnedhUmavadadhUmAd dhUmajJAnAvirodhAditi // - vyArahyA che . ___ Aha-evamapi-yathoktaM bhavatA tathApi tattadAbhAsavizeSaH-dhUmadhUmAbhAsavizeSo duSparijJAna eva / kuta ityAha-ubhayatra-tattadAbhAse dhUmavedanAt / ucyate'tra samAdhiH-asti tAvadasau-tattadAbhAsavizeSaH parijJAne tu yatnaH kAryo bhavatA / kimityata Aha-nAvivecitaM liGgaM liGginaM gamayati / na cAyamasambhavI parijJAnayatnaH / kathamityAha-kAryakAraNabhAvasya sarvatra niyatatvAt, anyathA tadanupapatteH-kAryakAraNabhAvAnupapatteH / evamapi, tadaniyatatve'pItyarthaH, ... anekAMtarazmi . - dhUma-dhUmAbhAsanA vivekanI zakyatAno nirAsa gra (269) pUrvapakSaH tame bhale kaho, paNa vAstavamAM dhUma-dhUmAbhAsano taphAvata jANavo atyaMta du:zakya che. tenuM kAraNa e ke, vahnijanya dhUma ane valmIkajanya dhUmAbhAsa - te baMnemAM dhUmano anubhava thAya che. (Ama, eka sarakho anubhava thavAthI temano taphAvata na ja jaNAya...) uttarapakSa: dhUma-dhUmAbhAsano taphAvata che to kharo ja. (paNa te na jaNAvAnuM kAraNa e ja ke, ApaNe prayatna karatA nathI.) tethI pahelA tamAre jANavA mATe prayatna karavo joIe. bAkI avicita liMga (=vizeSathI gRhIta na karela hetu) potAnA sAdhyano gamaka banato nathI. (Azaya e ke, vatinuM anumAna karavuM che? to tamAre pahelA dhUmarUpa hetune barAbara jANavo paDaze, arthAt dhUma che ke dhUmAbhAsa? evo viveka karyA vinA vahni-anumAna na thAya.) pUrvapakSa: paNa te taphAvatane jANavAno prayatna saMbhavita che? uttarapakSaH hA, jarUra... juo; (A rIte jANavA prayatna karavo -) badhe ThekANe kArya-kAraNabhAva niyata ja hoya che. (anyathA) niyatatA vinA te kArya-kAraNabhAva saMgata ja na thAya. (Azaya e lAge che ke, kAryakAraNabhAva sarvatra niyata che. eTale dhUma hoya to agni hoya ja. dhUmAbhAsa hoya tyAM na hoya - ema teno viveka karI ja zakAya che.) praznaH (Avamapika) kArya-kAraNabhAva aniyata che, evuM mAno to? (Azaya e che ke, kAryakAraNa aniyata mAnIne paNa valmIkathI dhUmanI ja utpatti mAnIzuM, dhUmAbhAsanI nahIM ane tethI citratA paNa nahIM Ave...) uttaraH to paNa amane to koI ja doSa naMthI. kAraNa ke, kArya-kAraNabhAva niyata na hovAthI, che. jo ke graMthakArazrI niyata ja kArya-kAraNabhAva mAne che. eTale aniyata mAnavAmAM doSa to che ja... paNa 2. 'topamAva:' rUti -paDhi: I For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (pazcama: (270)zakramUrddhani dhUmAsiddheH adhUmAna jAtucidhUmajJAnamiti cet, na, bASpAdau bhAvAt tathAlokapratIteH / tasya tadAbhAsatve zakramUrddhadhUme'pi samAnaH prasaGgaH, utpAtajatvena tasyApyadhUmatvAt / iti niyata eva kAryakAraNabhAvo'bhyupagantavyaH / tathA ca sati bASpAdau ja vyArA . na:-asmAkaM doSAbhAva eva / kathamityAha-anagneH-zakramoM dhUmavaditi nidarzanaM adhUmAt sakAzAt dhUmajJAnAvirodhAditi // __Aha-zakramUrddhani dhUmAsiddheH kAraNAdadhUmAt sakAzAt na jAtucit-na kadAcid dhUmajJAnam / iti cet, etadAzaGkayAha-na bASpAdau bhAvAt, 'Adi'zabdAd viziSTareNvAdigrahaH, tathA-dhUmatayA lokapratIteriti / tasyetyAdi / tasya-bASpAdeH tadAbhAsatve-dhUmAbhAsatve / kimityAha-zakramUrddhadhUme'pi samAnaH prasaGgaH so'pi dhUmAbhAsa eveti / utpAtajatvena hetunA anekAMtarazmi jema anagnithI (=agnibhinna valmIkathI) dhUma thAya che, tema (dhUmajJAna mAtra dhUmathI ja nahIM paNa) dhUma sivAyanA bIjA padArthothI paNa dhUmajJAna thaI zakaze. temAM paNa koI virodha nahIM rahe... (270) pUrvapakSaH valmIkathI dhUmADo kadI siddha nathI, tethI tenuM udAharaNa laIne tame je siddha karo cho ke, adhUmathI (=dhUma sivAyanA padArthothI) paNa dhUmajJAna thaze, te vAta siddha thAya nahIM. uttarapakSaH are ! kema siddha nathI ? bApha (varALa), viziSTa reNu (uDatI dhULa) te badhAmAM dhUmADAnuM jJAna thAya che ja. kAraNa ke lokamAM paNa te bApha vagerenI pratIti dhUmADA tarIke ja thAya che eTale bAphAdi adhUmathI paNa dhUmajJAna siddha ja che.) pUrvapakSaH bAphAdi dhUma tarIke bhale jaNAtA hoya, paNa vAstavamAM teo dhUma nathI, paNa dhUmAbhAsa che. | uttarapakSa: basa, to te vAta vAlmIkadhUma vize paNa samAna ja che. kAraNa ke rAphaDAmAMthI nIkaLanAro dhUma paNa, ariSTa (=upadrava) rUpa hovAthI eka prakAranA utpAtathI ja utpanna thayo che. eTale vivaram .... 157. 3tyAtijJavaeNneti zamUmavo hi dhUma utpatika prava, ripatthAt | doSa na hovAnuM kahIne, graMthakArazrI AgaLanI bhUmikA bAMdhe che. arthAt AvuM kahIne praznottara dvArA, chelle pUrvapakSInA mukhe ja bolAvaze ke vAstavika ane AbhAsano viveka zakya ja che... eTale doSa na hovAnI vAta abhyapagamaLyAyathI samajavI. & prazna : graMthakArazrI adhUmathI dhUmanuM jJAna zA mATe siddha kare che ? uttara : eTalA mATe ke jo tame ( purvapakSI) vAlmIkathI dhUmotpatti siddha karo cho, to ame dhUmAbhAsathI dhUmajJAna siddha karazuM, arthAt dhUma-dhUmAbhAsa baMnethI dhUmajJAna zakya che ane to pharI te benI citratA UbhI ja raheze. 1. 'mUrdhe dhUme'pi' iti Ga-pAThaH / 2. 'mUrddhaprabhAvo' iti kha-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 1120 - taditaravizeSaparijJAnavat zakramUrddhadhUmAdAvapi tatsambhavAduktadoSAbhAvaH / iti bAhyabhAva eva jJApakasthitiH, nAntarjJeyabhAve, uktavadayogAt // (271 ) etena svabhAvAnupalabdhyorapi jJApakatvaM vyudastam / na hi svabhAvAkhya * vyAkhyA 158 tasyApi zakramUrddhajadhUmasya adhUmatvAt / iti evaM niyata eva kAryakAraNabhAvo'bhyupagantavyaH / tathA ca sati-evaM ca sati bASpAdau taMditaravizeSaparijJAnavat-dhUmetaravizeSaparijJAnavaditi nidarzanam, zakramUrddhadhUmAdAvapi adhikRte tatsambhavAt taditaravizeSaparijJAnasambhavAt / kimityAha-uktadoSAbhAvaH / iti evaM bAhyabhAva eva sati jJApakasthitiH, nAntarjJeyabhAve / kuta ityAha-uktavadayogAt antarjJeyavAde jJApakasthiteriti // etena-anantaroditena svabhAvAnupalabdhyorapi hetvo: jJApakatvaM vyudastam-apAkRtam / aneaMtarazmi vAstavamAM te paNa dhUma nahIM, dhUmAbhAsa ja che. AvuM hovAthI, kArya-kAraNabhAva niyata ja mAnavo joIe. (vahnithI ja dhUma thAya, thanAra dhUmAlAsa 4 hoya... A 4 vAta gAve che -) Ama, kArya-kAraNabhAva niyata hovAthI, jema bApha vageremAM dhUmathI dhUmAbhAsano taphAvata spaSTa jaNAI Ave che, tema prastuta valbhIkajanya dhUmamAM paNa, dhUmathI dhUmAbhAsano taphAvata spaSTapaNe jaNAI Avaze. tethI taphAvata na jaNAvavAno doSa bilakula raheto nathI. (Ama, bAhyArthamate doSonI niravakAzatA kahI.) niSkarSa : tethI he bauddho ! bAhyArthanuM astitva mAno, to ja jJApakavyavasthA saMgata thAya. bAkI jo jJeya padArthanuM aMda2 jJAnarUpe ja astitva mAno, arthAt jJAnAdvaita mAno, to pUrve kahyA mujaba jJApaTuvyavasthA saMgata thAya nahIM... te sivAyathI (jauddho bhe| prAranA hetu mAne che : (1) artha, (2) svabhAva, ane (3) anupalabdhi... AmAMthI jJAnAdvaitamate kAryahetu jJApaka na bane, evuM jaNAvyuM... have graMthakArazrI, bIjA hetuo paNa jJApaka na bane - evuM jaNAvavA kahe che -) (271) uparokta kathanathI, svabhAva ane anupalabdhi hetunI paNa jJApakatAno nirAsa thAya vivaraNam .. 158. taditaravizeSaparijJAnasambhavAditi / tasmAd - dhUmAditarasya - dhUmAbhAsasya sambandhino vizeSasya yat parijJAnaM tasya sambhavAt / / 159. bAhyabhAva eveti / bAhyArthasadbhAva evetyarthaH / / 1. 'tadaparavizeSaparijJAnavat' iti Da-pATha: / For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1121 (pazcama: mapi liGgamaprAptabahiHsattAkamadvayabodhamAtratayA jJApakatvAya aMlam, jJApyasyAtadAtmakatvAcca / na hi kRtakatvAdijJAnamanityatvAdijJAnAtmakam, tathA'nanubhavAt, anAtmabhUtajJAnAntaragamakatve ca svabhAvatvahAniH / taddhi kAraNabhUtaM vA gamyeta kAryabhUtaM *vyArabA kathamityAha - na hItyAdi / na yasmAt svabhAvAkhyamapi liGgaM kRtakatvAdirUpamaprAptabahiHsattAkamadvayabodhamAtratayA kAraNena jJApakatvAyAlam, jJApyasyAtadAtmakatvAcca / etadevAha na hItyAdinA / na hi kRtakatvAdijJAnaM anityatvAdijJAnAtmakam / kathaM netyAha-tathA'nanubhavAt-kRtakatvAdijJAnasyAnityatvAdijJAnAtmakatvenAnanubhavAt / anAtmabhUtajJAnAntaragamakatve ca kRtakatvAdijJAnasya svabhAvatvahAniH / taddhItyAdi / tad yasmAdanityatvAdijJAnaM kAraNabhUtaM vA gamyeta tena kAryabhUtaM vA / ubhayathA'pi evaM na yuktiyuktaM svabhAvatvam / * anekAMtarazmi *. - anekAntajayapatAkA che (arthAt, jJAnAdvaitamate, te be hetu paNa jJApaka banatA nathI.) te A pramANe - * svabhAvahetunI jJApakatAno nirAsa 'ayaM anitya: dhRtAt' arthAt A padArtha anitya che, kAraNa ke te utpanna karAyela che. ahIM kRtakatva te svabhAvahetu che. paNa jJAnAdvaitamate A hetu anityatAno jJApaka bane nahIM. te A rIte - jJAnAdvaitamate kRtakatvAdirUpa svabhAvahetu paNa bahAra sattAvALo nathI (arthAt bAhya tenuM astitva nathI) paNa te mAtra zuddha-ayabodharUpa che ane to te anityatAne jaNAvavA samartha thAya nahIM, kAraNa ke kRtakatva te anityatvarUpa nathI ane to te teno svabhAvahetu paNa na ja banI zake. ane jJApya je anityatvAdi jJAna che, te tadAtmaka (=jJApakAtmaka) kRtakatvAdi jJAnarUpa nathI. tenuM kAraNa e ke, kRtakatvAdi jJAnano anityatvAdi jJAnarUpe anubhava kadI thato nathI (baMne jJAnano anubhava judA judA rUpe ja thAya che.) (Ama jo baMne jJAna judA hoya, to kRtakatvajJAna anityatvajJAnanA svabhAvarUpa zI rIte kahevAya ? ane to te svabhAva hetu zI rIte bane ?) prazna : kRtakatvajJAnane, anAtmabhUta (=potAthI abheda na pAmelA) paNa anityatvajJAnano gamaka mAnI laIe to ? (arthAt tenA dvArA, bhinna paNa anityatvajJAnanuM anumAna mAnI laIe to ?) uttara H to to kRtakatvAdijJAnamAM svabhAvatva nahIM ghaTe. tenuM kAraNa e ke, anityatvajJAna anAtmabhUta (=kRtakatvajJAnathI bhinnarUpa) che. eTale kRtakatvajJAna dvArA, te kAM'to kAraNa tarIke jaNAze 2. 'anaM na hi jJApya.' kRti -pAH / For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1122 vetyubhayathA'pi na yuktiyuktaM svabhAvatvam, niyamato bhedAt / ( 272 ) evaM kevalabhUtalAdijJAnAdapi ghaTAbhAvajJAnAdau yojanA kAryA / iti liGgAntaratvAbhAvo bhavannItyA, tattvatastathA'nanubhUteriti / (273) evaM ca yadidamAzaGkaya - vyArahyA che kuta ityAha-niyamataH bhedAnayoH / evaM kevalabhUtalAdijJAnAdapi sakAzAd ghaTAbhAvajJAnAdau sAdhye yojanA kAryA / iti-evaM liGgAntaratvAbhAvo bhavannItyA-advayabodhamAtratayA tattvataHparamArthena tathA-liGgaliGgitayA ananubhUteriti / evaM ca sati yadidamAzaya anagnijanyo anekAMtarazmi - athavA to kArya tarIke jaiNAze. have A bemAMthI koIpaNa rIte, kRtakatvajJAna te anityatvajJAnanA svabhAvarUpe siddha thato nathI. (koIpaNa rIte tenuM svabhAvapaNuM tarkasaMgata jaNAtuM nathI) kAraNa ke te rUpe jaNAvavAmAM niyamA te be jJAnano bheda ja siddha thAya che. (bhAvArtha e ke, anityatvajJAna, kRtakatvajJAnanAM kAraNarUpe jaNAze ke kAryarUpe jaNAze - baMne rIte te be jJAna bhinna ja sAbita thaze. kAraNa ke, kArya-kAraNa be eka na hoya. have jo baMne judA hoya, to kRtakatvajJAna, anityatvajJAnano svabhAva banI zake nahIM ane to te svabhAvahetu tarIke saMgata thAya nahIM.). Ama, he bauddho ! tamArA mate svabhAvahetu paNa jJApaka banavA mATe samartha nathI. - anupalabdhihetunI paNa jJApaktAno nirAsa - (272) 'matra ne Ta:, 35zvinakSaNaprAptasthAnu naMbatuM' - ahIM anupalabdhihetuthI ghaTano abhAva siddha karAI rahyo che. yogAcAramate bAhyartha to manAto nathI, badhuM jJAnarUpa manAya che. eTale te kevala (=ghaTarahita) bhUtalajJAnathI ghaTAbhAvajJAna siddha kare che. paNa upara kahyA pramANe, have te paNa siddha thaI zake nahIM. (ahIM Azaya e lAge che ke, jJAnAdvaitamane badhuM zuddha-advayabodharUpa hovAthI, bhUtalajJAna, ghaTAbhAvajJAna evAM vizeSa-AkAravALA jJAna ja nathI, ke jethI bhUtalajJAna dvArA ghaTAbhAvajJAnanuM anumAna saMgata bane...) (ti uttAntaratnAmAvo... e paMktino bhAvArtha Avo jaNAya che -) are bauddho ! tame to zuddha-advaya bodhamAtrane ja mAnatA hovAthI, tamArA mate to, (liMgInuMs) sAdhyanuM liMgathI AMtaruM * anityatAnA kAraNe tene kRtaka (=utpanna thanAra) kahIe, tyAre anityatva kAraNa ane kRtakatva kArya... ane utpanna thayela hovAthI tene anitya kahIe, tyAre (jJAnarUpa) katakatva kAraNa ane (jJAnarUpa) anityatva kArya - Ama, anityatvajJAna kArya-kAraNarUpe jaNAya, evuM lAge che... 2. pUrvamukite 'mena' rU-zuddhapATha:, atra tu D-praoNna zuddhiH tA2. "sAyonanA' ta va -pATa: I 3. pUrvamudrite 'dvayabodhA0' ityazuddhapAThaH, atra tu D-pratena zuddhiH kRtaa| 4. 'liGgatayA' iti pUrvamudritapAThaH, atra tu ngpATha: I For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1123 jayapatAkA (pagnama: PP "anagnijanyo dhUmaH syAt tat kAryAt kAraNe gtiH| na syAt kAraNatAyAM vA kuta ekAntato gatiH ? | dhUmaH syAdityAdi vArtikakAreNoktaM taduktimAtrameveti yogaH / anagnijanyo dhUmaH syAt pratibhAsAntarotpAdena tat-tasmAt kAryAt-dhUmAt kAraNe gatirna syAdagnau kAraNatAyAM vA dhUmasyAgnau taduttarakAlaM tatpratibhAsabhAvataH kuta ekAntato gatiH, dhUmAdagneH nAvazyaM kAraNAni - anekAMtarazmi . paNa rahe nahIM. kAraNa ke tame ja kaho cho ke, jJAna zuddhabodharUpa che, eTale paramArthathI teno liMga-liMgI ema judA judA rUpe anubhava ja nathI thato... (phalataH sAdhya-hetu baMne eka-zuddhabodharUpa ja sAbita thAya, judA judA nahIM.) sAraH tethI jJAnAtamane, traNemAMthI eka paNa hetu jJApaka banatA nathI. eTale teonA mate jJApakavyavasthA saMgata thAya nahIM. - vArtikakAranA kathananI vacanamAtratA - (273) Ama jJAnAdvaitamata, jJApakavyavasthA asaMgata hovAthI, vArtikakAra dharmakIrtie, AzaMkA upADIne pramANavArtikamAM je samAdhAna kahyuM, te paNa vacanamAtra jaNAI Ave che. (pramANavArtikamAM kahelI vigata A pramANe che ) (1) AzaMkA : dhUma jo agni sivAya bIjA paNa pratibhAsathI utpanna thato hoya, to dhUmarUpa kAryathI agnirUpa kAraNanuM anumAna zI rIte thAya? (tenAthI agnirUpa kAraNanuM anumAna tyAre ja thAya ke te ja mAtra tenAthI ja utpanna thato hoya... paNa tevuM to che nahIM.) (pahelA dhUmapratibhAsa thAya che ane pachI agnipratibhAsa thAya che. eTale tene laIne) jo dhUmapratibhAsane, agnipratibhAsanA kAraNa tarIke mAnazo, to paNa ekAMte (=asaMdigdhapaNe) dhUmathI agnino bodha zI rIte thaI zaike? (kAraNa ke, kAraNo, haMmezA kAryavALA hoya evuM jarUrI nathI. sAmagrI na maLe tenAthI kArya na paNa thAya. tethI kAraNathI (=dhUmathI) kAryanuM (=agninuM) anumAna ekAMte mAnI zakAya nahI...). AvuM hoya, to te bauddho ! tamArA mate jJApakavyavasthA kevI rIte saMgata thaze? (dhUmathI agninuM anumAna kevI rIte ghaTaze?). * 'nanvasti virodhaH / tathA hi-dhUmajJAnAdagnijJAnotpAde-anagnijanyo dhUmaH syAt / agnipratibhAsasya prAgavidyamAnatvAt viparyayaH syAt / tat tasmAt kAryAt-kAraNe gatirna syAt / agnijJAnaM prati dhUmajJAnasya kAraNatAyAM kAraNAt kArya ekAntato'sandigdhA kuto gatiriti ? // 395 // ' - pramANavArtikavRttiH / 6. anukun ! For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA tatrApi dhUmAbhAsA dhIH prabodhapaTuvAsanAm / janayedagninirbhAsAM dhiyameva na pAvakam / / tadyogyavAsanAgarbha evaM dhUmAvabhAsinIm / vyanakti cittasantAno dhiyaM dhuumo'gnitsttH||" >> vyAraNyA che tadvanti bhavanti iti kRtvA / ihottaram-tatrApItyAdi / tatrApi-vyatikare dhUmAbhAsA dhIH prabodha-paTuvAsanAM viziSTAM janayedagninirbhAsAM dhiyameva, na pAvakaM-nAgnim / evamapi kathamagnedhUma ityAha-tadyogyavAsanAgarbha:-agninirbhAsayogyavAsanAgarbhaH evaM dhUmAvabhAsinI dhiyaM vyanakti cittasantAnaH iti tataH-santAnApekSayA dhUmo'gnita ityucyate / ityAdi ...... anekAMtarazmi (2) samAdhAna : (tatrapi=) dhUmathI agninuM anumAna karavAmAM paNa, dhUmanirmAsarUpa buddhi, prabodhapaTuvAsanAvALI agninirmAsarUpa buddhine ja utpanna kare che, (bAhya koI) vAstavika agnine nahIM* (kAraNa ke bAhya agnine utpanna kare evuM kadI dekhAtuM nathI...) (Azaya e ke, dhUmanirmAsa buddhithI agninirmAsa buddhi thavI e ja dhUmathI agninuM anumAna che. Ama, jJApakavyavasthA saMgata ja che.) (ahIM dhUmanirbhAsathI agninirmAsanI utpatti A rIte vicAravI - eka ja (anagnirUpa) pratibhAsathI dhUma-agninirmAsanI utpatti thAya che. eTale baMne eka kAraNasAmagrIne AdhIna che. have dhUmanirmAsa te anagninirmAsa sAthe (kArya-kAraNarUpe) pratibaddha-saMlagna che. eTale te anagninirmAsathI jayAre agninirmAsa thAya, tyAre upacArathI te anagninirmAsa sAthe saMlagna dhUmanirbhAsathI paNa agninirmAsa thayo kahevAya... Ama dhUmanirbhAsathI agninirmAsa utpanna thAya.) (prazna : to pachI dhUma agnijanya kema kahevAya che?). (3) uttaraH agninirmAsane (yogya=) utpanna karavAmAM samartha (vAsanA=) zakti jemAM che evo cittasaMtAna ja dhUmanirmAsI buddhine vyakta kare che - utpanna kare che. eTale Ama saMtAnanI ja Ano artha e lAge che ke, prabodhathI paTu vAsanA che jemAM... arthAt dhUmanirmAsa jevA uddabodhakanAM saMnidhAnathI utpattine abhimukha zakti che jemAM, evI agninirmAsarUpa buddhi... *'tatra dhUmAdagnyanumAne'pi dhUmAbhAsA dhIragnivAsanApratibaddhA ekasAmagyadhInatayA'gninirbhAsAM dhiyameva dhUmajJAnAdeva prabodhena paTujananonmukhA vAsanA zaktiryasyAstAM gamayet, na, pAvakam bAhyasvarupam, sarvadA'darzanAt // 396 // ' - prmaannvaarttikvRttiH| 4. 'tava santAnA' ta va-pAd: I 2-2. anukun ! rU. prayogasAsthArtha draSTacce 2088tama pRSTham | 5. 'dhUmonita rUtyu' ta -pAd: I For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1125 anekAntajayapatAkA (pagnama: ityAdi vArttikakAreNoktaM taduktimAtrameva, uktavadayogAditi // (274) anyastvAha-saMvyavahArArthamanumAnalakSaNaprarUpaNam / sa ca uktasvarUpAt tataH siddhayatyeva, anyathA tadasiddheH, paramArthatastvadvayaM bodhamAtraM tattvamiti vArtikakAreNoktaM yat taduktimAtrameva / kathamityAha-uktavadayogAditi // __anyastvAha-saMvyavahArArthamanumAnalakSaNaprarUpaNam / sa ca-saMvyavahAra uktasvarUpAt tataH-anumAnalakSaNAt siddhyatyeva, anyathA-uktalakSaNAnumAnavyatirekeNa tadasiddheH-vyavahArAsiddheH / paramArthatastvadvayaM bodhamAnaM tattvaM grAhyagrAhakAkArazUnyamiti nAnumAnAnu ... anekAMtarazmi - (=jJAnaparaMparAnI) apekSAe dhUma te agnithI utpanna thayo kahevAya... (bhAva e ke, dhUmanirbhAsane utpanna karanAra je saMtAna che, temAM ja agninirbhasajananayogyatAnI vAsanA che. eTale temAM agninirmAsa paNa pratibaddha che. tethI te saMtAna dvArA jayAre dhUmanirbhasa utpanna thAya, tyAre te vAsanAne saMlagna agninirmAsathI paNa dhUmanirbhasa utpanna thayo, evuM loko mAne che.) tethI jJAnadvatamate paNa jJApakavyavasthA nibaMdha ghaTe che. (pramANavArtika-395-396-397)" syAdvAdIH vArtikakAranuM A badhuM kathana vacanamAtra jaNAI Ave che. kAraNa ke AmAMnI eka paNa vAto jJAnAdvaitamate ghaTatI nathI. (kema nathI ghaTatI? te vAta ame pUrve vistArathI kahI.) sAra H jJAnAdvaitamate jJApakavyavasthA asaMgata ja che. (have koIkanuM evuM mAnavuM che ke, anumAna-anumeyanI vyavasthA vAstavamAM to asaMgata ja che, mAtra te vyavahAra pUratI manAya che... paNa graMthakArazrI, have tenuM maMtavya batAvI nirAkaraNa karaze...) - anumAna aMge pUrvapakSamatavyano nirAsa (274) pUrvapakSa: anumAnanAM lakSaNanI prarUpaNA te mAtra vyavahAra pUratI che ane vyavahAra to ame batAvelA (kAryakSetu-AdivALA) anumAnathI siddha ja che. hA, (anyathA) ame batAveluM anumAna na mAno, to lokaprasiddha vyavahAra siddha thAya nahIM... (TUMkamAM, vyavahAra mATe anumAna svIkAravuM joIe...) paNa paramArthathI to, grAhya-grAhaka AkAradrayathI zUnya (advayarUpa) zuddhabodha mAtra ja vAstavika *'agnivAsanAdhUmajJAnayorhetuphalatAmAkhyAtumAha-tasyAgnipratibhAsasya yogyA jananasamarthA vAsanAgarbhe svabhAvabhUtA yasya cittasantAnasya sa cittasantAno dhUmAvabhAsinIM dhiyaM vyanakti utpAdayati / tato'gnita-eva dhUmo bhavatIti na kAryakAraNatAviparyayaH / na ca kAraNAt kAryAnumAnam, agnivAsanAprabhavatvAt, dhUmAgnijJAnayoH / dhUmajJAnAt prabuddhAgnivAsanAdvAreNAgnijJAnAnumitirekasAmagryadhInA // 396 / / ' - pramANavArttikavRttiH / For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA-vivaraNa- vivecanasamanvitA nAnumAnAnumeyavyavasthA / etadapyasat, vicArAkSamatvAt / tathAhi - ko'yaM saMvyavahAraH ? anyato'nyapratipattiH / (275 ) yadyevaM kathamadvayaM bodhamAtraM tattvam ? na sA paramArthata iti / nastyeva tarhi kiM tadarthamanumAnalakSaNaprarUpaNayA ? atha sA'pyasatI, kathaM *vyAbA meyavyavasthA / tavAza cAha-tapyamaMt-gazomanam / ta tyAha-vicArAkSamavAt / tavevAi tathAhItyAvinA / tathAhi-joDyuM saMvyavahAro nAma ? vaM pRSTaH para Aha-anvato'nyprtipttiH, liGgAt liGgipratipattirityarthaH / etadAzaGkayAha-yadyevaM kathamadvayaM bodhamAtraM tattvam ? atrAha-na sAM-anyato'nyapratipattiH paramArthata iti kRtvA / etadAzaGkayAha-nAstyeva si kiM tadartham - anyato'nyapratipattyarthamanumAnalakSaNaprarUpaNayA ? na kiJcidityarthaH / parAbhiprAyamAha-atha sA'pyasatI - anumAnalakSaNaprarUpaNA / etadAzaGkayAha- kathaM zAstreNa anekAMtarazmi che. eTale dhUmapratibhAsathI vahnipratibhAsanuM anumAna ema anumAna-anumeyAdi (AkAradvayavALI) vyavasthA 5ramArthathI che ja nahIM. syAdvAdI H tamArI A vAta paNa asat jaNAya che, kAraNa ke te vizenAM tarkapUrNa vicAromAM te asakSama jaNAya che. te A pramANe - 1126 tame vyavahA2 mATe anumAnanI prarUpaNA karo cho, paNa amAre pUchavuM che ke A 'vyavahAra' eTale zuM ? bauddha : bIjA dvArA bIjAno bodha e ja vyavahAra... (bhAva e ke, dhUmapratibhAsa dvArA vatipratibhAsano bodha e ja vyavahA2; tenA nirvAha mATe ja anumAnanI prarUpaNA karAya che.) (275) syAdvAdI : jo A vyavahAra sAco hoya, to AkA2drayathI rahita advayabodhamAtra ja vAstavika che, evuM zI rIte kahevAya ? (bIjAthI bIjAnA bodharUpa vyavahAra; te to anumAnaanumeyAdi judA judA AkAromAM ja ghaTe, zuddhabodhamAtramAM nahIM.) bauddha : bIjAthI bIjAno bodha paNa 52mArthathI to che ja nahIM (eTale tenA nirvAha mATe anumAnaanumeyAdi vyavasthA pAramArthika mAnavAnI koI jarUra nathI.) syAdvAdI : jo bIjAthI bIjAno bodha paramArthathI thato ja na hoya, to tenA mATe, anumAnanAM lakSaNanI prarUpaNA karavAnI jarUra zuM ? (tame bIjAthI bIjAno bodha ghaTADavA ja anumAna kaho cho, paNa have te ja paramArthathI nathI, to anumAna kahevAnuM prayojana zuM ?) <- bauddha : anumAnanI prarUpaNA te paNa paramArthathI to asat ja che. syAdvAdI : are ! to zAstrathI tenuM nirUpaNa zA mATe ? (nirUpaNa to karyuM che ja.) Azaya e 6. 'nAstyava tardi'rUti -pATa: I 2. 'sAmAnyato'nya' kRti 6-pAH / For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1127 anekAntajayapatAkA (jhima: zAstrapraNayanam ? tadapyasadeveti / tadidaM vihArakakSApravezanamityalamatra nirbandhena // (276) kiJcAdvaye bodhamAtre tattve na bhavApavargavizeSa iti na yuktA tattattvakalpanA / kathaM na vizeSo grAhyAdiprapaJcavato bhavatvAt tadrahitasya cApavargatvAditi, na, vyADyA . praNayanam ? asti caitat / atrAha-tadapyasadeveti zAstrapraNayanam / etadAzaGkayAha-tadidaM vihArakakSApravezanaM sarvApalApena ityalamatra nirbandhena, duHsthitatvAdasya // abhyuccayamAha kiJcetyAdinA / kiJcAdvaye grAhyAkArAdirahite bodhamAtre tattve-vastuni na bhavApavargavizeSa iti kRtvA na yuktA tattattvakalpanA-advayabodhamAtratattvakalpanA / atrAhakathaM na vizeSaH, bhavApavargayoriti prakramaH, grAhyAdiprapaJcavato bodhasyeti sAmarthyaM bhavatvAtsaMsAratvAt tadrahitasya-grAhyAdiprapaJcarahitasya cApavargatvAt-mokSatvAditi / etadAzaGkayAha anekAMtarazmi ke, anumAnanI prarUpaNA ja asat hoya, to tenuM zAstrathI praNayana karavAnI jarUra zuM? bauddhaH zAstrapraNayana paNa paramArthathI asat ja che. syAdAdI : are ! (A rIte to tame zAstrapraNayanano paNa apalApa karI dIdho ane) e rIte to badhAno apalApa karI mUkazo... A to tamArI, badhA vicAra vimarzone choDIne, maThanA eka khUNAmAM chupAI javAnI mUrkhaceSTA che. niSkarSa tethI AkAradvayathI rahita zuddha bodhamAtranuM ja astitva bilakula mAnI zakAya nahIM... kAraNa ke temAM, lokaprasiddha vyavasthAono vilopa thAya che ja. (have graMthakArazrI, zuddha bodhamAtranuM ja astitva mAnavAmAM bIjI aneka Apattio batAvIne, bAhyarthanI sacoTa siddhi karaze.) * jJAnADhatamate bhava-apavargano taphAvata asaMgata ne (276) bIjI vAta, grAhya-grAhakAdi AkAradvayathI rahita zuddha bodhamAtrane ja pAramArthika mAno, to to bhava-apavargano (saMsAra-mokSano) taphAvata paNa saMgata thaze nahIM. eTale paNa tamArI (advaya bodhamAtrane ja pAmArthika mAnavAnI) kalpanA yuktiyukta nathI. jJAnAdvaitavAdI : are ! bhava-apavargano taphAvata asaMgata kaI rIte ? (saMgata ja che... juo -) grAhya-grAhakAdi AkAranA prAMcavALo bodha e ja saMsArarUpa che ane te (grAhya-grAhakAdi prapaMca) vinAno bodha e ja mokSarUpa che. (Ama bhava-mokSanI vyavasthA saMgata ja che, to adbhaya bodhamAtra vivaram ... 160. vidArakSApravezanamiti | sarvavighIraparALa mavaivonapraveza phacartha: II ************* 2. "vaioLa' ti -pati:.. For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA 1128 -> advaye bodhamAtre grAhyAdiprapaJcAbhAvAt, bhAve vA'dvayatvavirodhAt, nimittAsiddhezca / tathAhikimasya nimittam ? animittatve'bhAvaprasaGgaH / (277 ) bodhamAtranimittatve sadApattiH / avidyA nimittamiti cet, bAhyArthasiddhiH / bodhamAtramevAvidyeti cet, nanUkto doSaH / vyAkhyA na, advaye bodhamAtre tattve grAhyAdiprapaJcAbhAvAt, bhAve vA grAhyAdiprapaJcasya advayatvavirodhAt / tathA nimittAsiddhezca grAhyAdiprapaJcasya / tathAhi - kimasya - grAhyAdiprapaJcasya nimittam ? animittatve satyabhAvaprasaGgo'sya / bodhamAtranimittatve sadApattistasyApavarge'pi bhAvAt / avidyA nimittam / iti cet, etadAzaGkayAha-bAhyArthasiddhiH, bodhamAtrato'nyatvAt * anekAMtarazmi 1 kema na manAya ?) syAdvAdI : tamArI vAta ucita nathI. tenuM kAraNa e ke, AkAradvayathI rahita zuddha bodhamAtra ja pAramArthika hoya, to grAhya-grAhakAdi judA judA AkAravALA prapaMcanuM astitva ja na rahe. athavA jo grAhyAdi-AkAravALA prapaMcanuM astitva mAno, to te bodhanI zuddha-adrayarUpatAno virodha thaze. (kAraNa ke AvA judA judA AkAranA prapaMcavALo bodha, zuddha-akrayarUpa na ja hoya...) vaLI, bhavane tame grAhyAdiprapaMcarUpa kaho cho, paNa vAstavamAM grAhyAdiprapaMcanuM koI nimitta paNa siddha thatuM nathI (arthAt tamArA mate, te grAhyAdi judA-judA AkAranA prapaMcanuM, koI kAraNa ja siddha thatuM nathI.) te A pramANe - grAhyAdi prapaMcane nimitta vinAnuM (=kAraNavihoNuM) to na ja manAya, nahIMtara to zazazRMganI jema, teno paNa abhAva mAnavo paDaze ! (kAM'to AkAzanI jema sadA-mokSamAM paNa bhAva mAnavo paDaze. kahyuM che ke - 'kAraNavihoNA padArthanuM kAM'to nitya sattva hoya athavA to nitya asattva hoya ?') eTale tenuM (=grAhyAdi prapaMcanuM) koIkane koIka nimitta to mAnavuM ja rahyuM. to tenA 'nimitta' tarIke tame kone mAnazo ? (277) bauddha : zuddhabodhamAtrane... (arthAt te zuddha bodhamAtrathI ja grAhyAdi prapaMco UbhA thAya che.) syAdvAdI : to to te prapaMcanuM sadA astitva mAnavuM paDaze, kAraNa ke mokSamAM paNa zuddhabodhanuM astitva che ja ane to mokSamAM paNa prapaMco hovAnuM phalita thaze. (Azaya e ke, te prapaMcanuM kAraNa tame zuddhabodha mAnyo. have e zuddhabodha to mokSamAM paNa hovAthI, tyAM paNa tenA kAryabhUta grAhyAdiprapaMcanuM astitva mAnavuM paDaze.) bauddha H to tenA nimitta tarIke 'avidyA'ne mAnIzuM (te avidyA mokSamAM nathI. eTale mokSamAM 1. 'vAdyArthasiddha:' kRti -pAta: / For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1129 anekAntajayapatAkA (pazcama: +4 vistarNa taveva seti cait, vuta: vistaDtvam ? svamAvata vruti zvetu, na taMta: zuddhiH,( 278 ) abodhakSaNasyeva tato'kliSTasyAnudayAt / akliSTazcAsau zuddhiH sa cAyuktaH tataH, 1 *vyAdhyA tasyA kRti bhAva: / bodhamAtramevAvidyA |rUti cait, tavAzakUcAha-nanUho oSa:-vodhamAtranimittatva savApatti: / vistaE taveva-vodhamAtra sA-avidyA / vRtti cet, tavAza cAha-taH kliSTatvaM bodhamAtrasya ? svabhAvata eva / iti cet, etadAzaGkayAha-na tataH zuddhiH, na kliSTAdakliSTajanmetyarthaH / etadevAha abodhetyAdinA / abodhakSaNasyeveti nidarzanam / tataH - * anekAMtarazmi grAhyAdi prapaMca nahIM mAnavA paDe.) syAdvAdI : are ! A avidyAne kAraNa tarIke kahevAthI kharekhara to bAhyArthanI siddhi ja thaI gaI ! bhAva e ke, avighA zuddhabodhathI judI che ane evI judI avidyA mAnavAmAM, kharekhara to (karma jevA) bAhyArthanI ja siddhi thAya... bauddha : paNa ame te avidyAne judI nahIM mAnIe, paraMtu zuddha bodhamAtrarUpa ja mAnIzuM (eTale have bAhyArthanI siddhi nahIM thAya...) syAdvAdI : paNa AvuM kahevAthI to pharI pahelAvALo doSa ja AvI javAno... kAraNa ke avidyAne zuddha bodharUpa mAnI, eTale phalataH to zuddha bodha ja kAraNa tarIke manAyo ane e kAraNa to mokSamAM paNa hovAthI sadA (mokSamAM paNa) grAhyAdi prapaMco mAnavA paDaze ! (tethI pUrvokta doSa tadavastha ja rahyo...) bauddha : ame zuddhabodhane nahIM, paNa tevA kliSTa bodhane ja avidyArUpa mAnIzuM (eTale te doSa nahIM Ave, kAraNa ke kliSTa bodha mokSamAM nathI.) syAdvAdI : paNa pahelA to e kaho ke, bodhanuM kliSTapaNuM ja zI rIte AvyuM ? (tame to zuddha bodhamAtrane ja pAramArthika mAno cho, to temAM AvI kliSTatA zI rIte AvI ?) bauddha H te bodhanuM kliSTapaNuM svabhAvathI ja che. syAdvAdI : to te bodhathI zuddhi thaI zake nahIM. (Azaya e ke, kliSTa bodhakSaNa e saMsAra che ane te bodhakSaNa AgaLa jaIne akliSTazuddhabodhakSaNane utpanna kare che ane e zuddha bokSaNa ja mokSa che, evuM tame kaho cho. paNa te rIte, kliSTa bodhathI akliSTa bodhano janma saMgata ja thaI zake nahIM.) (278) e ja vAta graMthakArazrI jaNAve che - te kliSTabodhathI, jema potAthI vijAtIya abodharUpa (=jaDavasturUpa) kSaNa utpanna thatI nathI, tema potAthI vijAtIya akliSTakSaNa paNa utpanna na ja thAya. . 'tata: anodha0' kRti T-pAna: / 2. 'zuddha: sa' kRti na-pA: / rU. draSTai 28tamaM pRSTham / 4. 'avodhe kSaNa0' iti Ga-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1130 -00 saGklezamAtratvAt / taddhi svasvabhAvenAjanayajjanakadharmatAmatipatati janayacca tena bhinnajAtIyam / na hi zuddhabodhamAtrAdazuddhabodhajanma, tattatsvabhAvaniyamAt, (279) na ................. vyAkhyA *..... kliSTAd bodhamAtrAt akliSTasyAnudayAt tasyaiva / akliSTazcAsau-bodhaH zuddhirucyate / sa caivambhUto'yuktaH tataH-kliSTAd bodhamAtrAt / kuta ityAha-saGklezamAtratvAt tasya / taddhikliSTaM bodhamAtraM svasvabhAvena-AtmIyena rUpeNa kliSTatAlakSaNena ajanayat / kimityAhajanakadharmatAmatipatati, janayacca tena-svasvabhAvena (bhinnajAtIyaM-) vijAtIyaM kAryaM janakadharmatAmatipatati / etadeva nidarzanAntareNAha-na hi zuddhabodhamAtrAt sakAzAd azuddha ......... manetirazmi ...... (tasyaiva) maliSTamArnu // 25 // vivakSita siSTama, te 4 200 4 ne maliSTa35. 165 na pAme. (abhiprAya e ke, vivakSita kliSTakSaNa, jema potAnA kAraNabhUta kliSTakSaNathI kliSTarUpe ja utpanna thaI, tema vivakSita kliSTakSaNathI paNa kliSTarUpa ja kAryano utpAda thAya, akliSTarUpa AryanI nahI...) - have zuddhi to akliSTabodhane kahevAya che. to Avo zuddhirUpa akliSTabodha, kliSTa bodhamAtrathI utpanna thavo bilakula yukta nathI, tenuM kAraNa e ja ke, te kliSTabodha to mAtra saMklezarUpa che. (ane to tenAthI asaMkliSTa bodha na ja thAya) te A pramANe - (2) te kliSTabodha, potAnA kAryanI utpatti, jo potAnA kliSTatArUpa svabhAvanA AdhAna dvArA na kare, to to tenA kAraNadharmanuM ullaMghana thaI jAya, arthAt te kAraNa ja na bane. (bhAvArtha kliSTa kSaNa jo akliSTa kSaNa utpanna kare to potAnA svabhAvathI kliSTa kSaNa utpanna na karavAthI potAnAmAM rahela kliSTakSaNanI kAraNatAne oLaMge, kema ke kAraNatA che chatAM utpanna nathI 42tI..) ____ (1) te vitIyaAryana (siTa kSane) utpanna 43, to 55 124AtAne mojo. (3124tA na hovA chata utpanna 2 cha...) A ja vAtane ( kliSTathI akliSTa bodha na thAya e vAtane) bIjA udAharaNathI samajAve che - ... ...vivaraNam ..... 161. tasyaiveti / akliSTakSaNahetorvivakSitAnantarakliSTakSaNasyaiva / ayamabhiprAya:-yathA'yamakliSTakSaNahetutayA parikalpita: kliSTo jJAnakSaNa: svakAraNAt kliSTakSaNAt kliSTa evAjani evamasmAdapi kliSTAt kliSTasyaivotpAdo yuktaH, nAkliSTasyeti / / ............ 1. 'saGkAzAd' iti k-paatthH| 2. pUrvamudrite'tra 'parikankiSTakSaNahetutayA parikalpitaH' iti adhikapATho'zuddhaH / 3. pUrvamudrite'tra 'kliSTa evAjani' iti pATho nAsti, atra N-pratAnusAreNa vinyAsaH / For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (pazcama: nIlAt zuklodayavadadoSaH, tanmAtrAnnIlAntaravat tadasiddheH, zakyantaro -pAdAnaM tadiSyate, 1131 - "kasyacit kiJcidevAntarvAsanAyAH prabodhakam / tato dhiyAM viniyamo na bAhyArthavyapekSayA // " je bALA 8 = bodhajanma / kuta ityAha-tattatsvabhAvaniyamAt tasya - zuddhabodhamAtrasya zuddhabodhamAtrajananasvabhAvaniyamAditi / na nIlAd bodhamAtrAcchuklodayavadadoSaH, kintu doSa eva / kuta ityAha-tanmAtrAt-nIlamAtrAt, nIlAntaravaditi nidarzanaM sajAtIyameva / tadasiddheH zuklodayAsiddheH / itthaM caitadaGgIkarttavyamityAha - zaktyantaropAdAnaM, zuklazaktyupAdAna - mityartha, yasmAt tat-jIvAmiSyate maddhiH / ta rUtsAha-cit-vodhamAtrasya vignidev-shktiruupN antarvAsanAyAH prabodhakaM bhavati, tato dhiyAM viniyamo nIlazuklAditayA, .... anekAMtarazmi zuddha bodhamAtrathI, kadI azuddha bodhano janma thato nathI. tenuM kAraNa e ja ke, zuddhabodha, te mAtra zuddhabodhane ja utpanna karavAnA svabhAvarUpe niyata che (eTale tenAthI kadI azuddhabodha na ja thAya.) (tema azuddhabodha paNa mAtra azuddhabodhane ja utpanna karavAnA svabhAvarUpe niyata che ane to tenAthI paNa zuddha-akliSTa bodha na ja thAya...) (279) bauddha : kyAreka nIlAnubhava pachI zuklAnubhava thAya che. to ahIM zuklAnubhavanA kAraNa tarIke nIlAnubhava ja manAya che. te sivAya bIjuM koI nahIM... to ahIM nIlabodhathI zuklabodhanI utpatti thavAmAM (=vijAtIyabodhanI utpatti thavAmAM) jema koI doSa nathI, tema kliSTabodhathI akliSTabodhanI utpatti thavAmAM paNa koI doSa nathI. = syAdvAdI H tamArI vAta barAbara nathI. kAraNa ke je rIte nIlabodhamAtrathI sajAtIya nIlabodhanI utpatti thAya che, te ja rIte vijAtIya zuklabodhanI utpatti siddha thaI zake nahIM... (paNa sAthe bIjuM sahakArI kAraNa paNa joIe.) zuklabodhane utpanna karanAra tevI zakti hovI jarUrI che (ke jemAMthI zuklabodha thAya. evuM to tame paNa mAno cho ja.) kahyuM che ke - "koIka jJAnanI koIka zakti ja, aMdara rahelI vAsanAne jAgRta karanAra che ane eTale ja buddhionuM nIla-zuklAdirUpa niyamana che (bAkI te niyamana) koI bAhyArthanI apekSAe nathI..." (pramANavArtika 2/336) bhAvArtha : nIlajJAna-zuklajJAna ema judA judA AdhAre jJAnanuM niyamana hovAnuM kAraNa zuM ? * 'evaM tarhi jJAnasya gajAdyAkArasyAlokAdinimittAntarasadbhAve'pi dezakAlAdipratiniyamadarzanAd artho vyavasyati 1. anuSTup / 2. 'mityartha: yasmAt tat jImityartha: yasmAt' rUti -pATa: / For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1132 -> ityAdivacanAt / ( 280) na cAtropAdAnanimittabhAvo jyAyAn, kasyacit kvacit sahakAritvAyogAditi virloThitaM prapaJcena // (281) anantaravijJAnazaktipakSe tu na nIlAcchuklajanma, tathA'nubhavabhAve'pi .................. vyArA .. na bAhyArthavyapekSayA ityAdivacanAt kAraNAt / na cAtropAdAnanimittabhAvo jyAyAn / kuta ityAha-bhavatpakSe kasyacit kvacit sahakAritvAyogAditi etannirloThitaM prapaJcena adhatAt anantaretyAdi / anantaravijJAnazaktipakSe punastasyaivaiSA zaktirityasmin na nIlAd anekAMtarazmi tenuM kAraNa e ja ke, koIkane nIlajananazakti ja, aMtargata nilAkAravAsanAne utpanna kare che... koIkane zuklajananazakti ja, aMtargata zuklAkAra vAsanAne utpanna kare che... AvuM hovAthI ja nIlazuklAdi buddhi-AkAronuM niyamana che, bAkI bAhyarthane laIne temanuM niyamana che - evuM nathI. phalitArtha e ke, zuklAkAra vAsanAne jAgRta karavAnuM sAmarthya, anya zaktimAM che, mAtra nIlabodhamAM nahIM (eTale nIlabodha dvArA zuklabodhanI utpatti thavI bilakula saMgata nathI.) (280) bauddha : ahIM ame upAdAna-nimittabhAva mAnI laIzuM. (arthAt zuklabodhanuM upAdAnakAraNa nIlabodha ane anyazakti e nimittakAraNa.) syAdvAdI : paNa tamArA mate upAdAna-nimittabhAva paNa jarAya saMgata nathI. kAraNa ke tamArA mate koI koInuM sahakArI banI zakatuM nathI, evuM ame trIjA adhikAramAM vistArathI batAvI gayA... (have sahakArI na bane, to upAdAna-nimitta baMne bhegA maLIne kAryane zI rIte utpanna kare ?) eTale tamArI A vAta paNa tarkasaMgata nathI. (sAra e ke, mAtra nIlajJAnathI zuklajJAnanI utpatti thavI bilakula saMgata nathI. eTale tenuM udAharaNa laIne kliSTabodhathI aliSTabodhanI utpatti mAnI zakAya nahIM.) (281) bauddhaH nIlajJAnamAM ja evI zakti che ke jethI te potAnA pachI tarata ja zuklajJAnane utpanna karI de che... to pachI nalajJAnathI zuklajJAna thavAmAM vAMdho zuM?) 162. anantaravijJAnazaktipakSe iti / nIlajJAnasyaivedRzI zaktiryena tadanantaraM zuklajJAnamutpadyate Dutyasman | ityAha-kasyacijjJAnasya gajAdyAkArasya kiJcidevajJAnamantarvAsanAyAH samanantarapratyayAntaravatinyA niyatajJAnAjananayogyatAlakSaNAyAH, prabodhakaM kAryotpAdanAbhimukhyakArakam / tataH prabodhakavazAt dhiyAM niyatAkAratayA viniyamaH, na 2. "nyA' ta Tu-pa: 1 2. "nautrAdrijJAnAtu' ta -paDhi: | For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (pajhama: sannyAyAyogAt, hetvabhede phalabhedAnupapatteH, anyathA'tiprasaGgAt, nIlAcchuklavacchuddhAdapyazuddhajanmAniSedhAt / ( 282) na zuddho'zuddhajananasvabhAvaH / itara itarasvabhAvaH ...cAhyA . vijJAnAt zuklajanma-zuklavijJAnodayaH / tathA'nubhavabhAve'pi sati kimityAha-sanyAyAyogAt / ayogazca hetvabhede sati phalabhedAnupapatteH / abhinnaM ca nIlavijJAnaM nIlazuklahetuH, zaktirapi tadevetyabhiprAyaH / evaM coktadoSasiddhireva / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA'tiprasaGgAt / enamevAha-nIlAcchuklavaditi nidarzanam / zuddhAdapi bodhAdazuddhajanmAniSedhAt / Aha-na zuddho'zuddhajananasvabhAvaH, bodha iti prakramaH / atrottaram-itaraH-kliSTa itarajananasvabhAvaH-zuddhajananasvabhAvaH katham ? atrAha-sarvathA saGklezanivRtteH-nira ... anekAMtarazmi ... syAdvAdIH tevuM mAno to paNa nIlajJAnathI zuklajJAnano udaya saMgata thAya nahIM. bhale nIlajJAna pachI tarata zuklajJAnano anubhava thato hoya, to paNa tamArI (nIlajJAnathI zuklajJAna thavAnI) vAta satyAya (=vAstavika tarka) pramANe ghaTatI nathI. juo - hetuno abheda hoya, to phaLabheda saMgata thAya nahIM. arthAt eka ja hetuthI judA judA aneka phaLo saMgata nathI. have nIlabodha ane zuklabodha - baMnene utpanna karanAra hetu nIlajJAna-eka che ane te baMnene utpanna karanArI zakti paNa eka che... to AvA eka hetu-zaktithI judA judA (nIlazuklAdi) bodha thavA bilakula saMgata nathI. (purva vorutoSasiddhiova= baMnenuM kAraNa eka-abhinna hovAthI, hetu-abhede phaLabhedanI asaMgatino doSa ahIM paNa Ubho raheze ja...) bauddha: (anyathAra) hetunA abhede paNa phaLabheda mAnI, jo nIlajJAnathI zuklajJAnanI utpatti mAnI laIe to? syAdvAdIH to to atiprasaMga e Avaze ke, nIlajJAnathI zuklajJAnanI jema, zuddhajJAnathI paNa azuddhajJAna thaI zakaze (yogInAM zuddhajJAnathI paNa azuddhajJAna thavA lAgaze), eno paNa niSedha nahIM karI zakAya. (282) bauddha zuddhabodhano, azuddhabodhane utpanna karavAno svabhAva ja nathI eTale tenAthI azuddhabodha na ja thAya...) syAdvAdI : jo zuddhabodhano azuddhabodhajananasvabhAva na hoya, to kliSTabodhano akliSTabodhajananasvabhAva paNa zI rIte hoya? (eTale tenAthI paNa zuddhabodha na ja thAya.) bauddha : niranvayapaNe (=aMzataH paNa astitva vinA saMpUrNapaNe) saMklezano nAza thavAthI, bAhyArthavyapekSayA saH // (pramANavArtikavRttiH) For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1134 katham ?, sarvathA saGklezanivRtteH zuddhabodhe'pi tulyaiveyam / (283) kathaM bhUyastadbhAvaH eva ? mA bhavatviti niSidhyate / itthaM caitadaGgIkarttavyam, anyathA yasya sarvathA .............. vyAkhyA ................ nvayasaGklezanAzato vijAtIyajananasvabhAvasiddharityarthaH / etadAzaGkayAha-zuddhabodhe'pi tulyaiveyaM-sarvathA saGklezanivRttiH, ato vijAtIyajananasvabhAvasiddheH kliSTabodho bhavatIti abhiprAyaH / atrAha-kathaM bhUyaH-punastadbhAva:-zuddhabodhabhAvaH ? etadAzaGkayAha-mA bhavatviti niSidhyate / itthaM caitadaGgIkarttavyamanantaroditam / anyathA-evamanabhyupagame sati yasya sarvathA ... ................................ manetirazmi .......................... .............. kliSTabodha te vijAtIyane utpanna karavAnA svabhAvavALo bane che. (eTale sarvathA saMklezanI nivRtti thaye, tenAthI, vijAtIya paNa zuddhabodha thavo saMgata ja che. syAdAdIH are ! saMrvathA saMklezanI nivRtti to zuddhabodhamAM paNa samAna ja che. (tAtparya e ke, saMklezanivRttine tame vijAtIyajanananuM kAraNa kahyuM, to tevI saMklezanivRtti to zuddhabodhamAM paNa DopAthI zuddhapo5 59 siSTa lodhane utpanna 2...) 54 tevU (=zuddhatha siSTana utpAna) to thatuM nathI. eTale mAnavuM ja rahyuM ke, kliSTathI zuddhano janma paNa na ja thAya... (283) bauddha :o te zuddhapoSathA siSTapo5 thAya, to 32 zuddhapo5 vI te. thAya ? syAdvAdIH na thAo - e pramANe ame niSedha karIe chIe. (arthAt pharI zuddhabodha saMgata thaze nahI.) (itthaM caitada0) ame 4hya te 1 mAnapuM 4 me, nItara to, nA sarvathA nivRtti cha, te *................................. vivaraNam ............................. ____163. zuddhabodhe'pi tulyaiveyam sarvathA saGklezanivRttiriti / atra 'sarvathA'zabdasyAgrato'kAraprazleSa: kArya: / tato'saGklezanivRttirati bhavati / atra cAyaM bhAvArtha:-yathA sakliSTakSaNAdanantaraM sarvathA saGklezanivRttau satyAM zuddhaH kSaNa utpadyata ityaGgIkriyate tathA'saGkliSTakSaNAdanantaraM sarvaprakArairasaGklezanivRtteH kliSTaH kSaNa utpadyata ityapyabhyupagamyatAM, sarvathA nivRtterubhayatrApyaviziSTatvAt / / vi129mA 'sarvathA'saMklezanivRtti' gema 'saMkleza'nI mAga 'a' 12 ThopAno niheza yo cha bhane te mujaba artha karavAnuM jaNAvyuM che, paNa temano Azaya samajAto nathI. kAraNa ke zuddhabodhamAM tevI asaMklezanivRtti bauddhamAnya nathI. ane AvuM kahevAthI to bauddhane samAdhAna maLI jAya ke, zuddhabodhamAM asaMklezanivRtti kadI thavAnI ja na hovAthI tenAthI azuddha-kliSTa bodha kadI nahIM thAya..) 1. "siddhe kliSTa0' iti k-paatthH| 2. 'bhavatviti' iti ng-paatthH| 3. pUrvamudrite'trAzuddhipracurapAThaH, atra Npratena zuddhiH kRtaa| 4. pUrvamudrite 'nivRtteriti' ityazuddhapAThaH, atra N-pratena zuddhiH kRtaa| 5. pUrvamudrite 'nivRttestulyatvAt' iti sAdhikapAThaH, sa cAgretanapadasya punaruktyApAdakatvAt na samyak pratibhAti / For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1135 anekAntajayapatAkA ' (pazcama: nivRttistasyAnantaraM tatsadRzenaiva bhavitavyamityuktadoSAnativRttireva // (284) kiJcAdvaye bodhamAtre tattve saGkliSTo'saGkliSTazca bodha ityetadevAsambhavi anyatra vacanamAtrAt ubhayatra bodhamAtrabhAvAt, anyathA tattattvAsiddheH, tadatiriktasya cAbhAvAd ( 285) bodhabhedamAtrasyAprayojakatvAt, tasmin satyapi jAti nivRttistasyAnantaraM tatsadRzenaiva bhavitavyaM sarvathA nivRttyA'pi vijAtIyajananasvabhAvatAkSepAditi-evamuktadoSAnativRttireva / na kliSTAcchuddhajanmeti bhAvaH // ___ abhyuccayamevAha kiJcetyAdinA / kiJca advaye bodhamAtre tattve sakliSTaH asakliSTazca bodha ityetadevAsambhavi tattvataH, anyatra vacanamAtrAt, nirarthakAditi / etadevAhaubhayatra-saGkliSTe'sakliSTe ca bodhamAtrabhAvAt, anyathA tattattvAsiddheH-bodhamAtra - anekAMtarazmi che baMne, potAnA pachI vijAtIyakAryajananasvabhAve sarakhA thaze ane to uparokta doSa tadavastha ja raheze, tenuM ullaMghana thaI zakaze nahIM. (arthAt jenI sarvathA nivRtti thaI, teno potAnI pachI vijAtIyane utpanna karavAno svabhAva rahevAthI kliSTa-zuddha-kliSTa-zuddha evI paraMparA cAlyA ja karaze...) sAra tethI kliSTabodhathI zuddhabodhano janma thaI zake nahIM ane to kliSTa-zuddha bodhane laIne bhava-apavarganI vyavasthA paNa saMgata thAya nahIM eTale jJAnAtamate to, saMsAra-mokSanI vyavasthA paNa asaMgata che, evuM phalita thayuM. - jJAnAdvaitamane bodhanI kilaSTa-aliSTatA paNa asaMgata (284) bIjI vAta e ke, tame kliSTa-akliSTa bodhane laIne bhava-apavarganI vyavasthA karo cho... paNa AkAradvayathI rahita-advayarUpa zuddha bodhamAtranuM astitva mAnavAmAM, parAmArthathI (1) saMkliSTabodha, ane (2) asaMkliSTa bodha - ema bodhanAM judA judA prakAro bilakula saMgata nathI. (catra vavanamaMtra =) hA, nirarthaka bolavA pUratA te bhedo kahetA ho, to ghaTI jaze (paNa paramArthathI te bhedo ghaTatA nathI...) tenuM kAraNa e ke, saMkliSTa-asaMkliSTa baMne prakAranA bodhamAM, mAtra zuddhabodhanuM ja astitva che (anyathAka) jo zuddhabodhamAtranuM astitva na mAno, to eno matalaba e thAya ke, baMne bodhamAM koIka bIjuM tattva paNa bhaLeluM che... ane evuM hoya, to te bodhanI zuddhabodharUpatA siddha thAya nahIM. eTale te baMne bodhamAM, zuddhabodhamAtranuM ja astitva che. te zuddhabodhathI judA bIjA koI tattvanuM astitva nathI ke je tattva, baMne bodhane saMkliSTa-asaMkliSTa ema bhinnarUpe jaNAve.) 2. 'vavanAkSepa' ta Tu-pad: 2. 'gayuvayaHda' ti Tu-pad: I For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikSara) dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1136 bhedAyogAt zuddhabodhabhedeSu tadanupapatteH / evamapi tadaGgIkaraNe iSTabAdhA zuddhabodhAnAmapi kliSTetaratvaprasaGgAt, teSAmapi mitho bhedAt, tanmAtrasya ca tadbhAvahetutvAt, - vyADyA ... tattvAsiddheH tadatiriktasya ca-bodhamAtrAtiriktasya ca abhAvAd / bodhabhedamAtrasya ca kevalasya aprayojakatvAt / kathamityAha-tasmin satyapi-bodhabhedamAtre jAtibhedAyogAt / ayogazca zuddhabodhabhedeSu nAnAsantAnAntaravartiSu tadanupapatteH-jAtibhedAnupapatteH / evamapibodhabhedamAtratAyAM tadaGgIkaraNe-jAtibhedAGgIkaraNe iSTabAdhA / kathamityAha-zuddhabodhAnAmapi santAnAntaravartinAM kliSTetaratvaprasaGgAt / prasaGgazca teSAmapi-zuddhabodhAnAM mithaH-parasparaM bhedAt, tanmAtrasya ca-bhedamAtrasya ca tadbhAvahetutvAt-kliSTetarabhAvahetutvAt / anyathA-evamanabhyu - anekAMtarazmi ... tethI tamArA mate kliSTa-akliSTa bodha bilakula saMgata nathI. (285) bauddha : baMne bodha bhinna-bhinna che. to temanI bhinnatAne laIne ja, kliSTaakliSTarUpe temano jAtibheda mAnI laIe to? syAdvAdI: paNa tevuM na manAya, kAraNa ke te te bodhano bheda; te ja temanI judI jAtio mAnavAmAM prayojaka nathI (arthAt bodhabheda hovA mAtrathI jAtibheda na mAnI levAya.) tenuM kAraNa e ke, alagaalaga buddhamAM rahela jJAnomAM, bodhabheda hovA chatAM paNa, jAtibhedanI asaMgati jaNAya che. eTale te (bodhabhedo hovA mAtrathI jAtibheda na ghaTe. | bhAvArtha badhA buddhapuruSonAM jJAno, advayabodharUpe sarakhA che, temAM koI jAtibheda nathI. have jo bodhamAtrathI paNa jAtibheda manAto hoya, to to alaga-alaga buddhapuruSanAM jJAnomAM paNa jAtibheda mAnavo paDaze (ane to temanA jJAno paNa kliSTa-akliSTa rUpe judA judA mAnavA paDaze) je bilakula saMgata nathI. tethI tevuM na manAya. tema chadmastha-buddhanA bodha paNa bhinna hovA mAtrathI temano jAtibheda na manAya (vyaktibheda che, jAtibheda nathI.) bauddha : (avamafpa.) ame bodhabheda hovA mAtrathI ja jAtibheda mAnI laIe to? syAdvAdIH to to tamane je iSTa che, teno bAdha thaze. te A pramANe - alaga alaga yogI puruSonAM jJAno (zuddha-advayabodharUpe) sarakhA hovA tamane iSTa che, paNa have teno bAdha thaze. tenuM kAraNa e ke, te yogIonAM jJAno paNa paraspara bhinna-bhinna che (eka yogInuM jJAna ja bIjA yogInuM nathI. paNa baMnenuM jJAna juduM juduM che) ane tame mAtra bodhabhedane ja, kliSTa-akliSTa ema judI judI jAtionuM kAraNa mAno cho. eTale to judA judA yogIomAM rahela zuddhabodho paNa, kliSTa-akliSTa ema judI judI jAtivALA mAnavA paDaze ! (je tamane iSTabAdhaka che.) bauddha : ( vamanasyupAme -) to ame bodhabhedamAtrathI jAtibheda nahIM mAnIe, paNa te jJAnomAM 2. "vRddhodhA' kRti -pATha: . "vRddhodhA' kRti -paDhi: 1 rU. 'vRddhodhAnAM' ti 3-pAd: I For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1137 anekAntajayapatAkA (pagnama: ja anyathA'dhikabhAvasiddhiH, (286) kliSTo bodha iti klezasya bodhavizeSaNatvAt, asato vizeSaNatvAyogAt atiprasaGgAt, taditaratrApyaviziSTatvAt / tathAhi-bodho bodha - vyArA . pagame'dhikabhAvasiddhiH / kliSTo bodha iti-evaM klezasya bodhavizeSaNatvAt, asataHklezasya vizeSaNatvAyogAt / ayogazca atiprasaGgAt / taditaratrApi-zuddhabodhe'viziSTatvAt asadvizeSaNasya / etadeva bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhi-bodho bodha iti tattve -- anekAMtarazmi .. ja evuM eka alaga tattva mAnIzuM ke jenAthI kliSTa-akliSTarUpe jJAnano vibhAga saMgata thaI jAya... syAdvAdIH basa, to e judA tattva tarIke jJAnathI adhika bAhyabhAvanI ja siddhi thaze ane to jJAnAdvaitavAda tarkazUnya ja jaNAI Avaze.) na jJAnADhatamane vizeSaNaviziSTa bodhanI asaMgati ne (286) vaLI, tame 'kliSTabodha' ema je kaho cho, temAM, klezane bodhanA vizeSaNa tarIke mUko cho. paNa jJAnAdvaitamate to jJAnathI atirikta badhuM asat hovAthI, te asat kleza vizeSaNa banI zake nahIM. (bhAva e ke, vizeSyane viziSTa karanAra vizeSaNa to sat ja bane. jJAnathI atirikta kleza jevuM asat tattva nahIM.) praznaH (anyathAka) tevA asane paNa vizeSaNa mAnI laIe to ? uttara : to to atiprasaMga e Avaze ke, zuddhabodhamAM paNa te klezane vizeSaNa tarIke mAnavuM paDaze. kAraNa ke te asad vizeSaNa to zuddhabodhamAM paNa samAnapaNe raheluM che. (Azaya e ke, te asat vizeSaNa baMne ThekANe asat che, arthAt che ja nahIM. to te, azuddhabodhamAM na hovA chatAM paNa jo tenuM vizeSaNa banatuM hoya, to zuddhabodhamAM na hovA chatAM paNa tenuM paNa vizeSaNa banI ja zake. eTale klezavizeSaNathI viziSTa hovAthI tene kliSTa mAnavAnI Apatti Avaze...) A ja vAtane bhAvanApUrvaka jaNAve che - jJAnAdvaitamane kliSTa bodha' Ano artha zuM thAya? tamArA mate to bodhathI atirikta kliSTatAnuM kAraNa koI ja nathI. eTale teno artha e thAya ke - "bodha bodha'. have A bodha bodha'mAM paNa kleza jevuM tattva to rahyuM ja nathI, chatAM paNa jema tame klezane tenuM ........ ........ vivaram 164. bodho bodha iti / kliSTo bodha iti ko'rthaH ? bodho bodha iti, kliSTatAhetoranyasya kasyacidabhAvAt / / 2. pUrvamudrita 'tnio vadha rUta' ta pADo nAsti, satra N-JtAnusAre vinyasta: | For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAra:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1138 iti tattve klezAbhAva ubhayatrAviziSTa eveti / ( 287) na ca niraMzaM tattvamiti tattvato na vizeSaNavizeSyabhAvaH, kliSTo bodha iti tattvAnupapatterniraMzasyaikasvabhAvatvAt tasya ca bodha evopayogAt, anyathA tadabodhatApatteH kliSTa iti zabdahetvabhAvAt tattvatastatta vyArahyA .... klezAbhAva ubhayatra-bodhe aviziSTa eveti taditaratrApyaviziSTatvasiddhiH / na cetyAdi / na ca niraMzaM tattvamiti kRtvA tattvataH-paramArthena hetunA na vizeSaNa-vizeSyabhAvaH / kuta ityAhakliSTo bodha iti-evaM tattvAnupapatteH / anupapattizca niraMzasyaikasvabhAvatvAt tasya caekasya svabhAvasya bodha evopayogAt / itthaM caitadaGgIkartavyamityAha-anyathA-evamanabhyupagame tadabodhatApatteH tasya-bodhasyAbodhatApatteH / evaM kliSTa iti zabdahetvabhAvAt bodhaikasvabhAvatayA / ata evAha-tattvataH-paramArthena tattattvAvizeSAt-bodhatattvAvizeSAt / iti anekAMtarazmi vizeSaNa banAvo cho, tema zuddhabodhamAM kleza na hovA chatAM, tene tenuM paNa vizeSaNa banAvAze ja. AzayaH klezano abhAva baMne ThekANe samAna ja che. te chatAM, klezane azuddhabodhanuM vizeSaNa banAvavuM ane zuddhabodhanuM vizeSaNa na banAvavuM - evo bheda siddha thaI zake nahIM. arthAt te baMnenuM vizeSaNa banaze ane to zuddhabodha paNa kliSTa thaI jaze. eTale tamArA mate to 'kliSTa bodha' evuM kahevuM paNa saMgata thatuM nathI. (287) bauddha : zuddha-advayabodha to niraMza-ekasvabhAvI che. eTale temAM to (kleza vizeSaNa ane bodha vizeSya - evA) judA judA AkAro hotA ja nathI. mATe paramArthathI to vizeSya-vizeSaNabhAva che ja nahIM. syAdvAdIH tamArI vAta yogya nathI, kAraNa ke jo paramArthathI vizeSya-vizeSaNabhAva na hoya, to 'kliSTa bodha' evuM svarUpa ja saMgata nahIM thAya, kAraNa ke jJAnAdi vastu niraMza ekasvabhAvI che. have te ekasvabhAva to vastumAM (jJAnamAM) "bodha' svarUpa lAvavAmAM ja vaparAI gayo (arthAta te svabhAvano upayoga ahIM ja thaI gayo.) have kliSTatA zenAthI Ave ? na AvI zake. jo te ekasvabhAva kliSTatA lAvavA vAparo, to bodharUpatA zenAthI Avaze ? nahIM Ave ane to tenI abodharUpatA ja thaze. eTale jJAna to mAtra eka-bodhasvabhAvI ja mAnavo rahyo. have AvA ekasvabhAvI bodhamAM 'kliSTa' evA zabdanuM koI kAraNa ja vidyamAna nathI, ke jene laIne bodha vize kliSTazabdano prayoga sArthaka bane. eTale ja graMthakArazrI kahe che - paramArthathI to temAM (bodhamAM) zuddha bodhamAtra ja avizeSapaNe raheluM che eTale temAM koI For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1139 anekAntajayapatAkA (pagnama: ttvAvizeSAt / iti yathoditatattvAnupapattiH // (288) etena yaducyate-"tadevAyaM bodhamAtraM tathAsvabhAvatvAt tathA'vabhAsamAnaM grAhyAdirUpatvAd vikalpAtmakatvAt kliSTo bodha ucyate" ityAdi tadapi pratikSiptam, advayasya niraMzatvAt, asatazcAnanubhavAt / iti karmalakSaNa eva klezo'stu / satya - vyArahyA che evaM yathoditatattvAnupapattiH, kliSTabodha iti tattvAnupapattirityarthaH / / etena yaducyate paraiH-tadevAdvayaM bodhamAnaM vastu tathAsvabhAvatvAt kAraNAt tathA'vabhAsamAnaM grAhyAdirUpatayaiva grAhyAdirUpatvAt kAraNAt vikalpAtmakatvAdeva kliSTo bodha ucyate ityAdi yaducyate tadapi pratikSiptam / kathamityAha-advayasyaikatayA niraMzatvAt, asatazca-klezasya ananubhavAt / iti-evaM karmalakSaNa eva klezo'stu / satyasminna - anekAMtarazmi ja evuM juduM nimitta nathI, ke jene laIne kliSTa zabdano prayoga sArthaka bane.) tethI te jJAnAdvaitavAdIo ! tamArA mate to "kliSTa bodha' evuM svarUpa paNa saMgata thatuM nathI. AvuM hovAthI, keTalAko kliSTabodhanI saMgati karavA je kahe che, temanuM kathana paNa nirAkRta thAya che. te A pramANe - liSTatAsAdhaka anyamaMtavyano nirAsa : (288) pUrvapakSa : AkAradvayathI rahita adraya-bodhamAtra ja vAstavika che ane te bodha ja tathAsvabhAve grAhya-grAhakArirUpe avabhAsita thAya che (arthAta anubhavAya che) eTale A advayabodha ja, grAhya-grAhakAdi vikalpa-Atmaka hovAthI "kliSTa bodha" kahevAya che. (ane jyAre te vikalpo dUra thaI jAya, tyAre te ja ayabodha zuddha kahevAya che.) uttarapakSa tamArI A vAta bilakula yogya nathI. kAraNa ke advayabodha to ekasvabhAvI hovAthI niraMza che, AvA niraMza-ekasvabhAvI bodhanA kliSTa-akliSTa ema judA judA bheda saMgata thAya nahIM. have jo klezane kAraNe tene kliSTa kahetA ho, to to jJAnathI atirikta klezane asatuM na mAnI zakAya. eTale to klezane sat ja mAnavo rahyo ane A kleza karmarUpa ja thAo. have koI asaMgati nahIM rahe. juo bodhamAM je ekasvabhAva che, te bodhazabdanuM nimitta che. have te ja kliSTazabdanuM nimitta na bane, nahIMtara to hetu-abhede phaLa-abhedanI Apatti Ave... ane te sivAya temAM bIjuM paNa koI nimitta nathI ke jenAthI kliSTazabdanI pravRtti thAya... 2. 'dayavadha:' ti -pati:. 2. "prItvAdripa0' rUti -paDhi: | For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhara:) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1140 sminnaparikalpite tadyogAt kliSTatA tadviyogAcca paramArthata eva zuddhirityupapadyate bhavApavargavizeSo nAnyathA / evaM ca tasya karmaNaH sattvAdacetanatvAd bAhyasiddhirevetyalaM prasaGgena // ___ (289) itazca bAhyapratikSepo'yuktaH, AptavacanavirodhAt, 'saJcitAlambanA paJca - vyArahyA che....... parikalpite-karmalakSaNe kleze tadyogAt-karmalakSaNaklezayogAt kliSTatA tadviyogAccaaparikalpitaklezaviyogAcca paramArthata eva zuddhiriti-evamupapadyate / kimityAhabhavApavargavizeSo nAnyathA / evaM ca sati tasya karmaNaH klezarUpasya sattvAdacetanatvAd bAhyasiddhireva bodhabhedena ityalaM prasaGgena // itazca bAhyapratikSepo'yuktaH / kuta ityAha-AptavacanavirodhAt / virodhazca saJcitA anekAMtarazmi Avo aparikalpita (=vAstavika) karmarUpa kleza vidyamAna hoya, to bodhanI kliSTatA... ane te karmarUpa klezano viyoga thAya, to bodhanI paramArthathI zuddhi... Ama, bodhanI kliSTa-zuddhatA paNa saMgata thaI jAya ane tene laIne bhava-apavarganI vyavasthA paNa saMgata thaI jAya. (karmasaMyoge kliSTa bodha rahe tyAM sudhI saMsAra ane karmaviyoge zuddhabodha thaye mokSa - ema saMsAra-mokSanI vyavasthA yathArthapaNe ghaTI jAya.) paNa AvuM badhuM tyAre ja ghaTe, ke jayAre jJAnathI atirikta karma jevAM tattvanuM astitva hoya, anyathA nahIM. ane eTale jo te karma mAnazo, to te klezarUpa karma vastavika ane acetanarUpa hovAthI, jJAnathI judA karma nAmanA bAhyabhAvanI ja siddhi thaze. niSkarSa kliSTa-akliSTa bodhane laIne bhava-apavarganI vyavasthA paNa, karma jevA bAhyabhAvane mAnavAthI ja saMgata thAya che, anyathA nahIM. eTale bAhyarthanuM astitva mAnavuM ja rahyuM. have A prasaMgathI saryuM. (have graMthakArazrI, bAhyarthane siddha karavA temanA ja AptapuruSanAM bAhyArthasAdhaka vacanano ullekha kare che ...) - bAlArthanirAkaraNamAM Aptavacanano virodha - (289) A (=AgaLa kahevAtA) kAraNathI paNa bAdhArthano nirAsa yukta nathI, kAraNa ke temAM Aptavacanano virodha spaSTapaNe jaNAI rahyo che. juo tamArA AkhapuruSanuM bAhyArthasAdhaka vacana : * karmane "vAstavika kahIne tenuM nibaMdha astitva jaNAvyuM ane acetanarUpa' kahIne jJAnathI judA rUpe tenuM astitva sUcita karyuM. 2. 'pratikSepo yup.' ti va-pATha: I For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1141 anekAntajayapatAkA (paJcamaH vijJAnakAyAH' iti vacanaprAmANyAbAhyasaJcayasyeSTatvAt, Alambanatvena tadvastutvasiddheH, vijJAnajanakatvAt, avastuno janakatvAyogAt, uktavat tadbhAvAvirodhAcca / (290) tathAhi-tannairantaryAvasthAnameva teSAM tathAsvabhAvatayA kathaJcidapRthagbhUtatathAvidhaikapariNAmavat tatsamUhaH' ityuktam / samUhaH saJcaya iti cAnAntarameva / (291) na cedaM ... .... vyAkhyA ........... lambanAH paJca rUpAdijJAnabhedataH vijJAnakAyA iti vacanaprAmANyAdevaM bAhyasaJcayasyeSTatvAditi / Alambanatvena hetunA tadvastutvasiddheH / siddhizca vijJAnajanakatvAt / avastuno janakatvAyogAt uktavat-yathoktaM tadbhAvAvirodhAcca-saJcayabhAvAvirodhAcca / prAguktasmaraNArthamAha tathAhItyAdinA / tathAhi-tannairantaryAvasthAnameva, prakramAt paramANunairantaryAvasthAnameva teSAM-paramANUnAM tathAsvabhAvatayA kAraNena kathaJcidapRthagbhUtatathAvidhaikapariNAmavat, tannairantaryAvasthAnaM tatsamUhaH-paramANusamUhaH ityuktaM prAk / mA bhUt samUha . ...........* manetirazmi ................ "saMcita-AlaMbanavALA (=samUharUpe rahelA evA paramANuone viSaya karanArA) rUpajJAna dinA bhede pAMca prakAranA vijJAno che." A vacananA AdhAre, tamArA AptapuruSane paNa bAhyasaMcaya iSTa ja che, evuM spaSTa jaNAya che. (bAhyasaMcaya eTale paramANunAM samUharUpe rahelo evo bAhyArtha, te Aptane iSTa ja che.) ane te bAhyasaMcayane, jJAnanA AlaMbana (=viSaya) tarIke kahyo hovAthI, tenI vasturUpatA paNa siddha thAya che, kAraNa ke te svaviSayaka vijJAnane utpanna kare che... jo te avasturUpa hoya, to janaka banI zake nahIM. (arthAt avasturUpa te AlaMbana, svaviSayaka vijJAnane utpanna karI zake nahIM. eTale tene vAstavika ja mAnavo rahyo.) ane pUrve kahyA mujaba, te bAhya saMcaya hovAmAM koI virodha paNa nathI. (have graMthakArazrI, pUrve kahelI vAtone yAda karAvavA kahe che ) - (280) mo - "52bhAzuthA uthaMthi apRthabhUta sevA tvri|mvaannu, 52bhAzumAna tathAsvabhAve je nairantaryAvasthAna; e ja samUha che" - A badhI vAto pUrve karI ja dIdhI che. eTale te badhI yuktithI bAhyasaMcaya hovAmAM koI virodha nathI. - * 48 E' 206thA, (2) 176AIna, (3) 2sAna, (4) sparzAna, mane (5) ill - mema 40%a 5 / yAra meho aDa 42vA... * A badhI vAtono bhAvArtha, pUrve lakhelA vivecana parathI samajavo. 1. 'bhUtabhUtatathA0' iti k-paatthH| 2. 'pariNAmavatsamUhaH' iti g-paatthH| 3. 910tame pRsstthe| 4. 'siddhe'siddhizca' iti ng-paatthH| 5. 'siddhizca tadvijJAna0' iti k-paatthH| 6. 910tame pRSThe / For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA gambhIradezanAyogyatApAdanAya vineyAnuguNyata uktamiti yuktam, pramANAbhAvAt, tadvivakSAyA apratyakSatvAt tathA'nubhavAbhAvAt, tathApi tatkalpane atiprasaGgAditi / ja bAbA saJcayayorbhedapratipattirityAha- samUhaH saJcaya iti cAnarthAntarameva / na cedaM saMJcitAlambanA ityAdi gambhIradezanAyogyatApAdanAya, vijJAnadezanAyogyatApAdanAyetyarthaH, , vineyAnuguNyataHziSyAnuguNyena uktamiti yuktaM vaktum / kuta ityAha- pramANAbhAvAt, tadvivakSAyAH-AptavivakSAyA apratyakSatvAt-parokSatvAt / apratyakSatvaM ca tathA'nubhavAbhAvAt-tadvivakSAgrahaNatayA'nubhavAbhAvAt / tathApi - evamapi tatkalpane - vineyAnuguNyata uktamiti kalpane, * anekAMtarazmi 1142 -> prazna H pUrve to tame samUhanuM astitva siddha karavA yukti batAvI hatI, to tenA AdhAre saMcayanI siddhi zI rIte thAya ? uttara H are bhAI ! samUha-saMcaya e badhA eka ja arthanA paryAyavAcI zabdo che. eTale samUha siddha thavAthI saMcaya paNa siddha thAya ja. Ama, AptavacanathI paNa bAhyArthanI siddhi thAya che. (291) bauddha : 'saMcita-AlaMbanavALA pAMca vijJAno che' e kathana to, gaMbhIra dezanAnI yogyatA UbhI karavA, mAtra ziSyane anusarIne arthAt tenI yogyatAnusAre karyuM che. bAkI hakIkata tevI nathI. - Azaya e ke, jJAnAdvaita ja vAstavika che, te sivAya bAhya-artha koI che ja nahIM - evuM kahevuM te gaMbhIra dezanA che. paNa A dezanA pahelethI ja ApI devAya, to ziSya, teno anubhava na hovAthI samajI zake nahIM. eTale te gaMbhIra dezanAnI yogyatA UbhI karavA, pahelA to tene bAhyArthaviSayaka vijJAnano ja upadeza apAya (pachI yogyatA Avye jJAnAdvaitano upadeza apAya...) eTale te Aptavacana, ziSyanA anusaraNa pUratuM ja hovAthI, tenAthI vAstavamAM bAhyaviSayaka vijJAna siddha thAya nahIM. syAdvAdI : AvuM kahevuM yogya nathI, kAraNa ke te vAtamAM koI pramANa nathI. juo - AptapuruSanI vivakSA ApaNane to apratyakSa ja che. tenuM kAraNa e ke AptanI vivakSAnuM grahaNa thatuM hoya evo anubhava ApaNane kadI thato nathI.* have Aptane kahevAnI IcchA, tenuM ja jyAre pratyakSa thatuM nathI, tyAre zI rIte kahI zakAya ? ke te AptanuM vacana mAtra ziSyanAM anusaraNa pUratuM ja che, vAstavamAM nahIM. prazna H vivakSA apratyakSa hovA chatAM paNa, ziSyanA anusAre ja temaNe tevuM kahyuM che, evuM mAnI laIe to ? 2. 'savitAlamninA' rUti -pATa: I For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA (pazcama: ( 292 ) na ca "cittamAtraM bho jinaputra yadetat traidhAtukam" ityAdi bAdhakaM vacanameva pramANamatra, taMdanAptatApatteH viruddhArthAbhidhAnAt tulyayogakSematvAt, asyaiva cAnyArthatvAditi / ( 293 ) tathAhi - idameva yuktaM yadAsthAnivRttyarthamasya saMyogaviyogAbhyAM 1143 - * bAbA kimityAha-atiprasaGgAditi / na ca "cittamAtraM bho jinaputra yadetat traidhAtukaM"-kAmarUpA'rUpadhAturUpamityAdi bodhakaM vacanameva pramANamatra vineyAnuguNyata uktamiti klpnaayaam| kuta ityAha-tadanAptatApatteH AptasyAnAptatApatteH / Apattizca viruddhArthAbhidhAnAt / tathA tulyayogakSematvAt / etadevAha - asyaiva-cittamAtramityAdervacanasya anyArthatvAditi / idameva ... anekAMtarazmi : uttara H to to atiprasaMga e Avaze ke, badhA potapotAno manoghaTita artha karavA lAgaze ! (kAraNa ke AptavivakSA jANyA vinA paNa, jema tame tamAro artha karo cho tema bIjA paNa potAnA artho karaze.) eTale te bAhyArthasAdhaka Aptavacana; ziSyanAM anusaraNa pUratuM ja che - evuM kahevAmAM koI pramANa nathI. (292) bauddha : amArI pAse pramANa che. juo amArA Apta puruSanuM ja vacana; "he jinaputra ! je A (1) kAma, (2) rUpa, ane (3) arUpa - ema traNa dhAtuo che, te mAtra cittarUpa che. (jJAnarUpa che, bAhyArtharUpa nahIM.)' A vacana ja bAhyArthanI siddhi mATe bAdhaka che ane eTale ja ame pUrvokta Aptavacana ziSyane anusaravA pUratuM kahIe chIe. (Azaya : A vacanathI AptapuruSe kAmAdi badhAne jJAnarUpa kahIne bAhyArthano niSedha karyo che. eTale A vacananA AdhAre mAnavuM ja rahyuM ke, pUrvokta vacana paNa bAhyArthasAdhaka nahIM; paNa mAtra ziSyane anusaravA pUratuM ja che.) syAdvAdI : are ! AvuM kahevAthI to, tamArA AptapuruSane 'anApta' mAnavAnI Apatti Avaze. tenuM kAraNa e ke, te Apta pUrvApara viruddha arthanuM kathana kare che. ('sagnitA.' enA dvArA bAhyArthane jaNAvyo ane 'cittamAtra.' enA dvArA bAhyArthano niSedha karyo - A kathana to pUrvApara viruddha ja thayuM kahevAya.) bIjI vAta, yogakSema to baMne vacana vize tulya ja che. arthAt, jema tame 'sagnitA.' paMktino (artha, bAhyArtha52ka nahIM, paNa ziSya-anusaraNapa2ka) bIjo artha karI do cho, tema 'cittamAtra.' e paMktino paNa (artha jJAnamAtra52ka nahIM, paNa ziSya-anusaraNaparaka) bIjo artha karI ja zakAya che. 2. 'tavanAsatAte:' kRti -pATa: / 2. 'athaivAnArtha.' kRti T-pATa: I rU. 'vodha' kRti ja-pATa: I For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH) vyAkhyA-vivaraNa-vivecanasamanvitA 1144 .................... .................................* harSAdikaraNena saGkalpamAtraramaNIyatAkathanam, (294) anyathA bAhyAbhAvena dAnapAramitAdInAM tannibandhanaguNAnAmabhAvaH, tadabhAvAcca tasyaiva bhagavato'bhAvaprasaGgaH / * vyAkhyA ..... bhAvayati tathAhItyAdinA / tathAhIti pUrvavat / idameva yuktaM yadAsthAnivRttyarthamasya-arthasya saMyogaviyogAbhyAM harSAdikaraNena, 'Adi'zabdAd viSAdAdigrahaH, saGkalpamAtraramaNIyatAkathanam / anyathA-evamanabhyupagame bAhyAbhAvena hetunA dAnapAramitAdInAm / 'Adi'zabdAcchIlapAramitAdigrahaH / tannibandhanaguNAnAm-AptanibandhanaguNAnAmabhAvaH, tadabhAvAccatannibandhanaguNAbhAvAcca tasyaiva bhagavataH-Aptasya abhAvaprasaGgaH / na ca vijJAnamAtra......... ........................ manetirazmi ................ ('cittamAtra.' yo paMDitanI jo artha rIte 52|y? me 4 grNth.4|2shrii satAve cha -) (293) ziSyane iSTa vastuno saMyoga thaye harSa thAya che ane teno viyoga thaye zoka thAya che. 59 // 2 // harSa-zo to saMsA2nu // 29 // che. bheTale 4 sApte 'cittamAtra0' meM paMDita 5DIne jAne jJAnarUpa kahyuM. teno bhAvArtha e ke, dareka vastuo ApaNane mAtra saMkalpa-vikalpothI ja ramaNIya lAge che. ( mItamA vastu tevI na 5 Doya.) ane AvuM kahevAthI ziSyane samajAya che ke - "dareka vastuo saMkalpamAtramAM ja ramaNIya che, vAstavamAM nahIM ane AvuM samajavAthI, tene vastu vizenI AsthA dUra thAya che ane harSa-zokAdi ghaTatA ya che.) ___bheTaleilitArtha me 3, 'cittamAtra.' se 4thana yAne zAna35 49||vnaaeN nathI, 55 ziSyane je traNa dhAtu vize AsthA thAya che, tene dUra karavA pUratuM che. (284) (evamanabhyupagame=)o bhAj na mAno bhane te vayanane mAniSe5 bhAno, to to - koI bAhya artha na rahevAthI - AptatAnA kAraNabhUta dAnapAramitA (=dAnanAM prakarSanI prApti) zIlapAramitAM Adi guNono abhAva thaI jaze ! ane e guNonA abhAvathI to te Apta bhagavAnano ja abhAva thaI jaze ! .....vivaraNam *.... 165. dAnapAramitAdInAmiti / dAnasya prakarSaprAptiAnapAramitA / evamanyA'pi // *'tAstu (pAramitAH) ittham - daan-shiil-naisskrmy-prjnyaa-viiry-kssaanti-sty-adhisstthaan-maitrii-upekssaaH|' buddhvNs| abhidharmakoze SaT pAramitAH / abhidhrmkosh-4| 1. 'bAhyatAbhAvena' iti ka-pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1145 anekAntajayapatAkA (54ma: (295) na ca vijJAnamAtrasampAdanIyA eva te, loke tathA'darzanAt, dAnAdijJAnabhAve'pi paraprItyAdyabhAvAt, (296) ataH zUnyatAvacanavanyAyabAdhitatvAt pramANAbhAvA - vyArathI sampAdanIyA evaite-dAnapAramitAdayaH / kuta ityAha-loke tathA'darzanAt / adarzanaM ca dAnAdijJAnAve'pi paraprItyAdyabhAvAt paro'tra sampradAnam / 'Adi'zabdAd bhuktyAdigrahaH / upasaMharannAha-ataH zUnyatAvacanavaditi nidarzanam / zUnyAH sarvasaMskArA ityAdi nyAya - anekAMtarazmi - bhAvArtha te Apta tyAre kahevAya ke, jyAre temAM dAna-zIlAdi guNono tIvratama vikAsa hoya. have dAna to lenAra vyakti - dhana Adi bAhya artha hoya, to ja saMgata thAya. anyathA ( bAhyArtha vinA) kone dAna ? zenuM dAna ? e badhA praznothI dAnAdi guNo asaMgata thaI jAya ane guNo na ghaTavAthI, tamUlaka temanI AptatA paNa nIkaLI jAya. phalataH (AptatA nIkaLavAthI) koI Apta ja na rahe.. eTale bAhya-arthanuM astitva mAnavuM ja rahyuM... (to ja temanI dAnapAramitAdi ghaTI zakaze. (295) bauddhaH dAnAdinA jJAnamAtrathI ja, te dAnapAramitAdi guNonuM saMpAdana mAnI laIe to ? (arthAt dAnanuM prakarSajJAna thavAthI ja, temanuM dAna prakarSaprApta thayuM che... ema zIlAdi guNo prakarSaprApta thayA che, evuM mAnI laIe to ?) syAdvAdI: paNa tevuM na manAya, kAraNa ke lokamAM tevuM kadI dekhAtuM nathI ane tenuM (na dekhAvAnuM) kAraNa paNa e ja ke dAtAne dAnAdinuM jJAna hovA mAtrathI lenArane prIti Adi kadI thatAM nathI. (Azaya e ke, ApanArane ApavAnuM jJAna hoya teTalA mAtrathI lenAra khuza na thaI jAya. lenAra to dhanAdi maLavAthI ja khuza thAya ane khuza thavAthI ja te ApanAranA dAnAdi guNo prazaMsAya ane tene Apta tarIke svIkArAya...) eTale dAnapAramitAdi guNo, mAtra dAnanAM jJAnathI na mAnI levAya. paNa dhanAdi ApavAthI manAya. eTale te graMthonuM astitva sAbita karavA paNa dhanAdi bAhyarthanuM astitva mAnavuM ja rahyuM. (296) upasaMhAra : "sarva zUnyam' - e vAtane siddha karanArI yuktio jAtiyuktirUpa Adi zabdathI bhukti-AdinuM grahaNa karavuM. eTale bhAva e ke, vastune ApavAnuM jJAna hovA mAtrathI, lenArane te vastunI prApti-prIti-bhogavaTo thaI jato nathI. 2. "bhAvofpa' rUti -pa4i: . For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH ) vyAkhyA - vivaraNa - vivecanasamanvitA jjAtiyuktiyogAt traidhAtukAsthAnivRttyarthamevaitaditi yuktam / (297 ) evaM cAptavacanato'pi siddhe bAhye'rthe vyavasthitaM sadasadAditvaM ghaTasya // vyAkhyA 168 bAdhitatvAt hetoH pramANAbhAvAt zUnyatAyAM jAtiyuktiyogAt etadyuktInAM traidhAtukAsthAnivRttyarthameva tat - vacanaM yaduta "cittamAtram" ityAdi iti yuktaM vaktum / evaM ... aneDAMtarazmi (nigrahasthAnagrasita) hovAthI bhane sarvaM zUnyam mAnavAmAM me prabhA na hovAthI, 4bha 'zUnyA: sarvasaMskArAH' - '5dhA saMsDaro zUnya che, arthAt che 4 nahIM' - se vayana nyAyajAdhita hovAthI anAdRrazIya che. tebha jJAnAdvaitane bhAvanA 'cittamAtraM0' vayana yA nyAyajAdhita hovAthI anArazIya ja phalita thAya che. eTale te vacanane jJAnamAtratAsAdhaka tarIke nahIM, paNa traNa dhAtu vizenI AsthA dUra karavA pUratuM ja mAnavuM joIe. (287) bheTale AA vayana, pUrvosta (saJcitA...) vayanathI thanArI bAhyArthasiddhiyAM, jAgha ...vivaraNam . 166. jAtiyuktiyogAditi / jAtiyuktibhiryogAt-sambandhAt / / 167. etadyuktInAmiti / etadyuktInAM zUnyatAvAdayuktInAm / / 168. traidhAtukAsthAnivRttyarthameveti / rUpA - 'rUpA - kAmAstrayo dhAtava: / etat svarUpaM ca bauddharAddhAntasiddhamiti // iti zrImunicandrasUriviracite anekAntajayapatAkodyotadIpikAvRttiTippaNake yogAcAramatavAdaH // 1146 - jJAnAdvaitavAhI, 'sarvaM zUnyam' sevA vayanane ardha rIte samabhavaze ? te prabhAzajAdhita 4 che, teya chatAM zrotAnI vAsanAnI nivRtti bhATe 4 teno vaparAza thAya che, te rIte 'citta0' vayana pA tevuM 4 che. 1. pUrvamudrite 'pramANabhAvAt' ityazuddhapAThaH, atra H - G - D - pratAnusAreNa zuddhiH kRtA / kAmyAstrayo' iti ca pAThaH / For Personal & Private Use Only 2. 'rUpyA - 'rUpya Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA 1147 - cAptavacanato'pi siddhe bAhye'rthe kimityAha - vyavasthitaM sadasadAditvaM ghaTasya // anekAMtarazmi banI zake nahIM. phalataH AptavacanathI paNa bAhya-arthanI sacoTa siddhi thaze ja ane to ghaTAdi bAhyaarthanuM sad-asadAdipaNuM nirbAdha vyavasthApita thaze... : niSkarSa H Ama, aneka tarkothI ghaTAdi bAhya-arthanuM astitva nirbAdha jaNAI Ave che ane to te ghaTAdinuM (1) sad-asad, (2) nityAnitya, (3) sAmAnya-vizeSa, (4) abhilAkhaanabhilApya vagere svarUpa paNa nirbAdha siddha thaI zake. tethI pUrvapakSamAM tame je kahyuM hatuM ke, - "ghaTAdi bAhya-artha ja nathI, to tame sadasadAdi svarUpa konuM batAvo che ?'' - te badhuM kathana nirAkRta thAya che. // A pramANe bAhya-arthanuM sacoTa astitva siddha karatA pAMcamA adhikAranuM gujarAtI vivecana sAnaMda saMpanna thayuM // // kRti zam // For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa anekAntajayapatAkA pariziSTa - 1) anekAntajayapatAkA'ntargatAnAM pramANavArtikazlokAnAM svopajJavyAkhyAyAH __manorathanandikRtavRttyAzca samupanyAsaH pR. 898, paM. 30 syAdAdhAro jalAdInAM gamanapratibandhataH / agatInAM kimAdhArairguNasAmAnyakarmaNAm // 1/70 // evaM sAmAnyenAzrayAzrayibhAvadUSaNamabhidhAya dravyadUSaNAdau vizeSe dUSaNaM vaktumAha-syAdAdhAro jalAdInAM prasarpaNadharmANAM gamanapratibandhataH kuNDAdiH / agatInAM niSkriyatvAt kimAdhAraiH guNivyaktyAdibhirguNasAmAnyakarmaNAM padArthAnAm ? // 1/70 / / pR. 941, paM. 1 rUpAdayo ghaTasyeti tatsAmAnyopasarjanAH / tacchaktibhedAH khyApyante vAcyo'nyo'pi dizAnayA // 1/104 // (ma0) samudAyAbhidhAyI cApratikSiptadharmAntara eva bhavatIti sauvarNo ghaTaH ityAdi sAmAnAdhikaraNyam / sa ca dvividhaH-anekavRttiH, anyathA ca / tathA ghaTAdizabdo vindhyAdrizabdazca / yadi rUpAdayaH kevalAH, nAstyavayavI, tadA kathaM ghaTasya rUpAdaya iti sambandhaH ? ityAha-rUpAdayo ghaTasya iti sambandhavAcinyA zrutyA tatsAmAnyopasarjanA ghaTatvasAmAnyavizeSitAsteSAM rUpAdInAM zaktibhedA raJjanAdayaH khyApyante, ghaTavyapadezaviSayasamudAyAntargataM raJjanakSamarUpaM niSkRSyocyata ityarthaH / anyo'pi candanasya gandhaH ityAdivyapadezo'nayA dizA vAcyaH / vistarastRtIyapariccheda evAsya / tadevamavayavyAdInAM pratiSedhAt pAnakAdiriva paramANupuJjarUpa eva dehaH pratyakSeNekSyata iti sthitam // 1/104 // For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Co pR. 969, paM. 1 darzanopAdhirahitasyAgrahAt tadgrahe grahAt / darzanaM nIlanirbhAsaM nArtho bAhyo'sti kevalam // 2/335 // pR. 1071, paM. 2 anekAntajayapatAkA tatra darzanena jJAnenopAdhinA vizeSaNena rahitasya nIlAderagrahAt tasya grahe ca nIlasya grahAt sahaiva nIladhiyorvedanAt darzanaM nIlAdinirbhAsaM nIlAkAraM vyavasthitam / yat tAvat nIlAdikaM bAhyamityucyate tad jJAnena sahopalambhaniyamAt tadabhinnasvabhAvam, dvicandrAdivat / kastarhi nAsti ityAha- bAhyo nIlAdirarthaH kevalaM nAsti, tatsAdhakatvenAbhimatasyAdhyakSasyAsAmarthyAt // 2/335 // pR. 1084, paM. 1 nIlAdirUpastasyAsau svabhAvo'nubhavazca saH / nIlAdhanubhavAt khyAtaH svarUpAnubhavo'pi san // 2/328 // (ma0) kathaM tarhi nIlAdyanubhavaprasiddhiH ityAha- tasya jJAnasya nIlAdirUpo'sau svabhAvo'nubhavaH prakAzAtmakazca saH / tena svarUpAnubhavo'pi sannIlAdyanubhavAt tathA samprasiddhiH // 2/328 // pariziSTa 1 bIjAdaGkurajanmAgnerdhUmAt siddhiritIdRzI / bAhyArthAzrayiNI yApi kArakajJApakasthitiH // 2 / 393 // (ma0) nanu bAhyArthAbhAve bIjAdaGkurasya janmetIdRzI evaMjAtIyA yApi pratItisiddhA kArakasthiti: / dhUmAt kAryAt kAraNasyAgneH siddhiritIdRzI yApi jJApakahetusthiti: taducchedaH syAt, hetuphalabhAvAzrayasya bAhyasyaivAbhAvAt // 2/393 // sApi tadrUpanirbhAsA tathA niyatasaGgamAH / buddhIrAzritya kalpyeta yadi kiM vA virudhyate ? // 2 / 394 // (ma0) atrAha-sA kArakajJApakasthitirapi tadrUpanirbhAsA bIjAGkura dhUmAgnipratibhAsavAsanApratiniyamAt / tathA kramavizeSeNa niyataH saGgama utpAdo yAsAM tAH buddhIrAzritya yadi kalpyeta tadA kiM vA virudhyate ? na kiJcit / yathA hi bIjapratibhAsaM jJAnaM svahetoH prabuddhA For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 1 anekAntajayapatAkA On kurajJAnavAsanApATavamaGkurajJAnaM janayati, evaM dhUmajJAnamagnijJAnamutpAdayati / tAvataiva ca jJApakavyavasthAyA avirodhaH // 2/394 / / pR. 1123, paM. 1 anagnijanyo dhUmaH syAt tatkAryAt kAraNe gatiH / na syAt kAraNatAyAM vA kuta ekAntato gatiH // 2/395 // (ma0) nanvasti virodhaH / tathA hi-dhUmajJAnAdagnijJAnotpAde'nagnijanyo dhUmaH syAt / agnipratibhAsasya prAgavidyamAnatvAt viparyayaH syAt / tat tasmAt kAryAt kAraNe gatirna syAt / agnijJAnaM prati dhUmajJAnasya kAraNatAyAM vA kAraNAt kArya ekAntato'sandigdhA kuto gatiriti ? // 2/395 // pR. 1124, paM. 1 tatrApi dhUmAbhAsA dhIH prabodhapaTuvAsanAm / gamayedagninirbhAsAM dhiyameva na pAvakam // 2/396 // (ma0) atrAha- tatra dhUmAdagnyanumAne'pi dhUmAbhAsA dhIragnivAsanApratibaddhA ekasAmagryadhInatayA'gninirbhAsAM dhiyameva dhUmajJAnAdeva prabodhena paTujananonmukhA vAsanA zaktiryasyAstAM gamayet, na pAvakaM bAhyarUpam, sarvadA'darzanAt / / 2/396 // tadyogyavAsanAgarbha eva dhUmAvabhAsinIm / vyanakti cittasantAno dhiyaM dhUmo'gnitastataH // 2/397 // (ma0) agnivAsanAdhUmajJAnayorhetuphalatAmAkhyAtumAha-tasyAgnipratibhAsasya yogyA jananasamarthA vAsanAgarbhe svabhAvabhUtA yasya cittasantAnasya sa cittasantAno dhUmAvabhAsinI dhiyaM vyanakti utpAdayati / tato'gnita eva dhUmo bhavatIti na kAryakAraNatAviparyayaH / na ca kAraNAt kAryAnumAnam, agnivAsanAprabhavatvAt dhUmAgnijJAnayoH / dhUmajJAnAt prabuddhAgnivAsanAdvAreNAgnijJAnAnumitirekasAmagryadhInA // 2/397 / / For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntajayapatAkA pariziSTa - 1 pR. 1131, paM. 3 kasyacit kiJcidevAntarvAsanAyAH prabodhakam / tato dhiyAM viniyamo na bAhyArthavyapekSayA // 2/336 // (ma0) evaM tarhi jJAnasya gajAdyAkArasyAlokAdinimittAntarasadbhAve'pi dezakAlAdipratiniyamadarzanAd artho vyavasyati ityAha-kasyacijjJAnasya gajAdyAkArasya kiJcideva jJAnamantarvAsanAyAH samanantarapratyayAntaravarttinyA niyatajJAnajananayogyatAlakSaNAyAH, prabodhakaM kAryotpAdanAbhimukhyakArakam / tataH prabodhakavazAt dhiyAM niyatAkAratayA viniyamaH, na bAhyArthavyapekSayA saH / ko hi vizeSo bAhyo vA niyAmakaH pratibhAsasya, prabuddhavAsanAvizeSaH samanantarapratyayo vA ? tatra vAsanAyAH sAmarthya svapnAdAvupalabdham, na tu bAhyasya (tasya) nityaparokSatvAt / na tathApi parokSasya bAhyasya sAdhakasyAbhAve'pi nAbhAvasthitiriti cet, pratibhAsamAnaM jJAnaM bAhyaM tu na pratibhAsata eveti tAvataivAbhimatasiddheH sAdhakapramANarahitapizAcAyamAnabahirarthaniSedhe nAsmAkamAdaraH / yadi tu tanniSedhanirbandho garIyAn, sAMzatvAnaMzatvakalpanayA paramANupratiSedhe AcArUyaH paryeSitavyaH / / 2/336 / / svataH pravRttisAmrAjyaM kiM cAkhaMDasukhecchayA / nirAbAdhaM ca vairAgyamasaMge tadupakSayAt // 24 // - dvAtriMzadvAtriMzikAmUlam / For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 anekAMtajayapatAkAgraMthamAM pAMcamA adhikAramAM AvatA bAhyArthasiddhi viSayanI sAthe tulanA dharAvanArI saTIka dharmasaMgrahaNI (AMzika - uddharaNarUpa) mULagraMthakartA : pa.pU. sUripuraMdara A. bha. zrImad haribhadrasUri ma.sA. TIkAkArazrI : pa.pU. A. bha. zrImad malayagirisUri ma.sA. (tulanAtmaka abhyAsa thAya, e mATe dharmasaMgrahaNI graMthanuM A amuka uddharaNa pariziSTa rUpe prakAzita karavAmAM AvyuM che.) For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 yatpunaruktaM - yadapi jantuzarIre ubhayajaM tatrApyavigAnameveti, tatra jJAnavAdyAha - bajjhatthAbhAvAto bhattI esA imo tu dehotti / vinnANamettameva u paramattho kaha Nu avigANaM? // 636 // (bAhyArthAbhAvAd bhaktireSA'yaM tu deha iti / vijJAnamAtrameva tu paramArthaH kathaM nu avigAnam // 636 // ) nanu vijJAnamAtrameva paramArthaH na tu bAhyo'rthaH, tasya vakSyamANayuktyA anupapadyamAnatvAt, tato bAhyArthAbhAvAt yadetaducyate - 'ayaM deha iti, bhaktireSA-svadarzanAnurAga eSaH / tataH kathaM nu avigAnam ? yenocyate 'jaM puNa jaMtusarIre ubhayajamitthaMpimaM ceva'tti // 636 // kathaM punarbAhyArthAbhAvaH siddho yena vijJAnamAtrameva paramArthaH syAditi cet ? ata Aha - bajjhattho paramANU samudAyo avayavI va hojjAhi? / gAhagapamANavirahA savvo'vi Na saMgato esa // 637 // (bAhyArthaH paramANavaH samudAyo'vayavI vA bhavet / grAhakapramANavirahAt sarvo'pi na saMgata eSaH // 637 // ) bAhyo'rtho hi paramANavo vA samudAyo vA - paramANusamudAyaH avayavI vA bhavet ? na ca eSa sarvo'pi saMgataH, kuta ityAha-tadgrAhakapramANAbhAvAt / na ca pramANamantareNa prameyavyavasthA yuktA, mA prApadatiprasaGga iti // 637 / / tatra yathA paramANuSu grAhakapramANAbhAvastathopapAdayannAha - paramANavo Na iMdiyagammA taggAhakaM kuto mANaM ? / avigANAbhAvAto Na joginANaMpi juttikhamaM // 638 // (paramANavo nendriyagamyAstadgrAhakaM kuto mAnam / avigAnAbhAvAnna yogijJAnamapi yuktikSamam // 638 // ) paramANavo nendriyagamyA-na cakSurAdIndriyagocarAH tatastadgrAhakaM pratyakSa pramANaM kuto bhavet ? na kutazciditi bhAvaH, atIndriyatvAt / syAdetat, mA bhUdasmadAdipratyakSaM tadgrAhakaM pramANaM, yogipratyakSaM tu tadgrAhakaM bhaviSyatIti Aha - 'avigANetyAdi' / na yogijJAnamapi-na yogipratyakSamapi paramANusiddhau yuktikSamam, kuta ityAha-avigAnAbhAvAt vigAnAdityarthaH // 638 // vigAnameva darzayatikeI pecchai jogI paramANu sunnataM tahA anne / egappavAyagahaNe ko Nu padoso tu itarammi ? // 639 // For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra (kecit prekSate yogI paramANUn zUnyatAM tathA'nye / ekapravAdagrahaNe ko nu pradveSastu itarasmin // 639 // ) kecid bravate - yogI paramANUna prekSate, tathA anye bravate-zUnyatAM prekSata iti / ekapravAdagrahaNe ca 'paramANUn yogI prekSata' ityevaMlakSaNe pravAdAbhyupagame ca ko nu itarasmin - 'zUnyatAM yogI prekSata' ityevaMlakSaNe pravAde dveSaH? yenAsAvapakarNyate, naivAsau yuktaH, tannibandhanapramANAbhAvAditi bhAvaH // 639 / / arthavAdino matamAzaGkamAna Aha - te ceva kajjagammA dIsati ya ghaDAiyaM ihaM kajjaM / Na ya duyaNumAdijogaM vihAya sattA imassa bhave // 640 // (ta eva kAryagamyA dRzyate ca ghaTAdikaM iha kAryam / na ca vyaNukAdiyogaM vihAya sattA asya bhavet // 640 // ) ta eva-paramANavo bAhyo'rthaH kathaMbhUtAste ityAha-kAryagamyA:-kAryAnyathAnupapattilakSaNapramANagamyAH, na ca tatkAryamasiddham, yata Aha-dRzyate ca ghaTAdikamiha paramANUnAM kArya, co hetau, yasmAnna khalu asya-pratyakSata upalabhyamAnasya ghaTAdikAryasya vyaNukAdiyogaM vihAyadvyaNukatryaNukAdivyatirekeNa sattA bhavati, tato ghaTAdikamavazyaM paramANUnAM kAryamityavagantavyam / tathA ca sati paramANavaH kAryagamyAH siddhA eva // 640 // atra jJAnavAdI dUSaNamAhakaha dIsatitti vaccaM ? jAyai saMvedaNaM tadAgAraM / doNhavi egattaM iya tassANAgArabhAvo vA // 641 // (kathaM dRzyata iti vAcyam ? jAyate saMvedana tadAkAram / dvayorapi ekatvamiti tasyAnAkArabhAvo vA // 641 // ) kathaM ghaTAdikaM dRzyata iti vAcyaM ? kimatra vAcyaM ? yato jAyate saMvedanaM tadAkAraM - ghaTAdirUpArthAkAraM tatastat dRzyata ityucyate iti cet ? Aha - 'doNhavi egattaM iya'tti / iti - evaM sati saMvedanasyArthAkAratve satItiyAvat dvayorapijJAnArthayorekatvaM prApnoti, tathAhisaMvedana-marthAkAramabhyupagamyate tato'rthasyAkAro yasmin vedane tadarthAkAramiti saMvedanasyArthAkArAbhinnatvAt dvayorapyekatvaM prApnotyevaM / 'tassANAgAra bhAvo va'tti / yadvA tasyArthasyAnAkArabhAvaH prApnoti, tadAkArasya saMvedane saMkrAntatvAt // 641 / / etadeva dUSaNadvayaM saprapaJcaM bhAvayannAha For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 so khalu tassAgAro bhinno'bhinno va hojja ? jati bhinno / tassatti ko Nu jogo ? itarammi tu ubhayadosotti // 642 // (sa khalu tasyA''kAro bhinno'bhinno vA bhaved ? yadi bhinnaH / tasyeti ko nu yogaH ? itarasmiMstUbhayadoSa iti // 642 // ) sa khalu tasya - arthasyAkArastato'rthAdbhinno vA bhaved abhinno vA? yadi bhinnastatastasyArthasyAyamAkAra iti ko nu yogaH saMbandhaH ? naiva kazcit, bhede sati tAdAtmyAyogAt, tadutpattezcAnabhyupagamAt, / itarasmiMstu-abhedapakSe ubhayadoSaHpUrvoktaH prApnoti // 642 // tameva vitatIkartumAha - tadabhinnAgAratte doNhavi egattamo kahaM Na bhave ? / nANe va tadAgAre tassANAgArabhAvotti // 643 // (tadabhinnAkAratve dvayorapi ekatvaM kathaM na bhavet / jJAne vA tadAkAre tasyAnAkArabhAva iti // 643 // ) tadabhinnAkAratve-arthAbhinnAkAratve sati saMvedanasya dvayorapi-saMvedanArthayorekatvaM kathaM na bhavet ? bhavedeveti bhAvaH, dvayorapyekasmAdAkArAdabhinnatvAt / jJAne vA-jJAna eva vA tadAkArevivakSitAkArasahite sati tasya-arthasyAnAkArabhAvaH prApnoti, tadAkArasya jJAne saMkrAntatvAt // 643 // atrArthavAdimatamAzaGkamAna Aha - siya tattullAgAraM jaM taM bhaNimo ao tadAgAraM / taggahaNAbhAve NaNu tullattaM gammaI kaha Nu ? // 644 // (syAt, tattulyAkAraM yat tad bhaNAmaH atastadAkAram / tadgrahaNAbhAve nanu tulyatvaM gamyate kathaM nu // 644 // ) syAdetat, na bUmo'rthagatAkArakroDIkaraNena saMvedanaM tadAkAraM, kiMtu yat-yasmAt tatsaMvedanaM tattulyAkAram-arthAkArasadRzAkAramitiyAvat, ata:-asmAtkAraNAt tadAkAram-arthAkAraM bUmaH, tato na kazciddoSa iti, atrAha-'taggahaNetyAdi' / tadgrahaNAbhAve tasyArthasya grahaNAbhAve sati nanu saMvedanAkArasyArthAkAreNa saha tulyatvaM kathaM gamyate ? naiva kathaMcaneti bhAvaH sAdRzyanizcayasyobhayagrahaNAdhiSThAnatvAt // 644 / / aha sAgArAu cciya tattullo dIsatI tu so jeNaM / tammattANuhavaNamo vihAya kiM daMsaNaM annaM ? // 645 // For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra (atha svAkArAdeva tattulyo dRzyate tu sa yena / tanmAtrAnubhavanaM vihAya kiM darzanamanyat // 645 // ) athocyeta svAkArAdeva-nIlAdirUpAt svasaMvedanapramANenAnubhUyamAnAt sakAzAt tattulyojJAnAkAratulyo'rtho gamyate / yadapyuktam-'taggahaNAbhAve NaNu ityAdi' tadapyayuktam, yena kAraNena svAkArAdanubhUyamAnAtso'rtho dRzyata eva / tuzabda evakArArthaH / tathA ca loke vaktAro bhavanti'nIlAkAraM me jJAnaM samutpannamato bAhyenApi nIlena bhavitavyamiti' / atrAha-'tammattetyAdi' tanmAtrAnubhavanaM-jJAnagatasvarUpamAtrAnubhavanaM 'mo' nipAtaH pUraNArthaH, vihAya parityajya kimanyat darzanaM yenocyeta 'dIsaI u so jeNaM ti' ? naiva kiMcit, kiMtu jJAnagatasvarUpamAtrAnubhavanameva // 645 // atha manyethAH etadevArthadarzanaM yajjJAnasya svAkArAnubhavanamityata Ahatammi ya vedijjaMte paDivattIe kahaM na annassa ? / jAyai aippasaMgo tullattAo tayamasiddhaM // 646 // (tasmiMzca vedyamAne pratipattyA kathaM nAnyasya / jAyate'tiprasaMgastulyatvAt tadasiddham // 646 // ) tasmiMzca-nIlAdyAkAropetajJAnasvarUpamAtre vedyamAne kathamanyasyApi pItasya pratIpattyA hetubhUtayA na jAyate atiprasaGgaH ? jAyata eveti bhAvaH, niyAmakAbhAvAt / 'tullattAu'tti / syAdetat, tat jJAnaM na pItenArthena tulyaM kiMtu nIlena tatastenaiva saha tulyatvAt tasyaiva pratipattirbhaviSyati na pItasyeti nAtiprasaGgaH / ata Aha - 'tayamasiddhati' / tat - tulyatvamasiddhaM, tulyatvasiddharubhayagrahaNanibandhanatvAt, tasya cobhayagrahaNasyAbhAvAditi // 646 // api ca, tallattaM sAmannaM egamaNegAsitaM ajuttataraM / tamhA ghaDAdikajjaM dIsai mohAbhihANamidaM // 647 // (tulyatvaM sAmAnyamekamanekAzritamayuktataram / tasmAd ghaTAdikArya dRzyate mohAbhidhAnamidam // 647 // ) tulyatvaM-tulyarUpatvaM sAmAnyaM, tacca ekam - ekarUpaM sat anekAzritaM-jJAnArthobhayAzritamityayuktataram, ekasyAnekAzritatvAyogAt, anyathaikatvakSateH / tasmAt paramANUnAM kArya ghaTAdi dRzyata iti mohAbhidhAnamidam // 647 / / For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 __ aha u nirAgAraM ciya vinnANaM gAhagaM kahaM siddhaM ? / / bhAvammivi tasseva uNa u annassatti ko hetU ? // 648 // ( atha tu nirAkArameva vijJAnaM grAhakaM kathaM siddham / bhAve'pi tasyaiva tu na tu anyasyeti ko hetuH ? // 648 // ) athaitadoSabhayAdevamucyeta - na sAkAraM jJAnaM kiMtu nirAkArameva sad bAhyasya ghaTAdeH paricchedakamiti / atrAha 'gAhagaM kahaM siddhaM' / yadyarthAkAraparisphUrtirjJAne nAbhyupagamyate tataH kathaM tat jJAnamarthasya grAhakaM siddhaM ? naiva siddhamitibhAvaH / arthagrAhakatvanibandhanavizeSAbhAvAt / astu vA nirAkAramapi sadarthasya grAhakaM tathApi tattasyaivArthasya grAhakaM natvanyasyetyatra ko hetuH? naiva kazcanetyarthaH, tatsattAmAtrasya sarvAnarthAn pratyaviziSTatvAt // 648 / / atra paro vizeSamAha - teNeva jato jaNitaM kimettha mANaM ? tadatthapaDivattI / sA ki nANA bhinnA ? Amamapuvvo imo moho // 649 // (tenaiva yato janitaM kimatra mAnam ? tadarthapratipattiH / sA kiM jJAnAd bhinnA ? AmamapUrvo'yaM mohaH // 649 // ) yato-yasmAttenaiva arthena tat jJAnaM janitaM natvanyena, tatkathamanyasyApi tadgrAhakaM bhavet ? atrAha-nanu tenaivArthena idaM vijJAnaM janitaM natvanyenetyatra kiM mAna-pramANaM ? naiva kiMcaneti bhAvaH / athocyeta tadarthapratipattireva pramANam, tathAhi-so'rthastena jJAnena pratipadyate, na ca sA pratipattistato'rthAdutpatimantareNopapadyata iti / atrAha-'sA kiM nANetyAdi' / nanu sA-pratipattiH kiM jJAnAdbhinnA? yenaivamucyate arthapratipattyA jJAnasya tajjanitatva gamyate tasmAcca pratikarmavyavastheti, naiva bhinnA, kiMtu sA jJAnameva, taccAdyApi duHsthitamityAmam-atizayenApUrvo moho yena prekSAvAnapi bhavAnitthamasaMbandhaM bhASata iti // 649 / / eteNaM samudAyo paDibhaNio ceva hoi nAyavvo / jaM duyaNumAdijogaM vihAya No jujjae so'vi // 650 // (etena samudAyaH pratibhaNita eva bhavati jJAtavyaH / yad vyaNukAdiyogaM vihAya no yujyate so'pi // 650 // ) etena paramANunirAkaraNena samudAyo'pi pratibhaNita eva-nirAkRta eva bhavati jJAtavyaH, samudAyyabhAve samudAyAbhAvAt / anyacca so'pi paramANusamudAyo yasmAnna vyaNukAdiyogaMdvyaNukatryaNukAdisaMbandhaM vinA yujyate // 650 // For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra tataH kimityAha - saMyogo'vi ya tesiM deseNaM savvahA va hojjAhi ? / deseNa kahamaNuttaM ? aNumettaM savvahAbhavaNe // 651 // (saMyogo'pi ca teSAM dezena sarvathA vA bhavet ? / dezena kathamaNutvam ? aNumAtraM sarvathAbhavane // 651 // ) saMyogo'pi ca teSAM paramANUnAM kiM dezena bhavet sarvAtmanA vA ? yadi dezena tataH kathaM teSAM paramANutvaM ? niraMzasyaiva paramANutvAbhyupagamAt, dezAbhyupagame sAMzatAprasaGgAt / atha sarvatheti pakSastatrAha-'aNumettaM savvahAbhavaNe' / sarvathA-sarvAtmanA saMyogasya bhavane'bhyupagamyamAne aNumAtraM prApnoti, paramANoH paramANvantare sarvAtmanA pravezAt // 651 / / aha aparopparapaccAsannattaNamo u hoi saMjogo / patteyaM va agahaNaM pAvai iya samuditANaMti (NaMpi pA.) // 652 // (atha parasparapratyAsannatvaM tu bhavati saMyogaH / pratyekamivAgrahaNaM prApnotIti samuditAnAmapi // 652 // ) atha manyethA na parapaspararUpapravezalakSaNaH paramANUnAM saMyogaH, kiMtu parasparaM pratyAsannatvameva, tathA ca sati na pUrvoktadoSAvakAza iti / atrAha-'patteyaM vetyAdi' / vazabda upamAyAm, yadAha vararuci :- "piva-miva-viva-ivArthe vazceti" / pratyekamiva-kevalAnAmiva samuditAnAmapi svasvarUpaniyatatvAt teSAmagrahaNaM prApnoti // 652 // api ca - hANI ya aNuttassA disibhedAto NayannahA ghaDati / tesimiho paccasannatatti pariphaggumeyaMpi // 653 // ( hAnizcANutvasya digbhedato nAnyathA ghttte| teSAM mithaH pratyAsannatvamiti pariphalgu etadapi // 653 // ) yadi parasparaM pratyAsannatvaM saMyoga iSyate tato digbhAgabhedato'vazyaM digbhAgabhedasaMbhavato hAnizcANutvasya prApnoti / 'nayetyAdi' / co haitau / yasmAnnAnyathA-digbhAgabhedamantareNa teSAmaNUnAM mitha:-parasparaM pratyAsannatA ghaTate / tathAhi-ekasya paramANoH sarvAsu dikSu tadaparaparamANubhAvena mithasteSAM pratyAsannatvaM, tathAca satyavazyaM digbhAgabhedasaMbhavastasmAcca paramANutvakSitirityetadapi samudAyaparikalpanaM pariphalgu asAramiti // 653 // For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 avayavipakSamadhikRtyAhaavayaviNovi ya gahaNaM samudAyaagahaNao NisiddhaM tu / vittIvi avayavesuM na savvAhA jujjatI tassa // 654 // (avayavino'pi ca grahaNaM samudAyAgrahaNato niSiddhaM tu / vRttirapi avayaveSu na sarvathA yujyate tasya // 654 // ) avayavino'pi ca grahaNaM samudAyAgrahaNato niSiddhameva draSTavyam / tuzabda evakArArthaH / nahi svArambhakANudvayagrahaNamantareNa dvipradezikAvayavino grahaNamupapadyate, tasya ca svArambhakANudvayasya grahaNaM 'patteyaM va agahaNamityAdinA prAgevApAsta-miti, anyacca-vRttirapi tasyAvayavinaH svArambhakeSvavayaveSu sarvathA na ghaTate // 654 // tathAhi - patteyamavayavesu deseNaM savvahA va so hojjA ? / deseNaM sAvayavo'vayavibahuttaM adeseNaM // 655 // (pratyekamavayaveSu dezena sarvathA vA sa bhavet / dezena sAvayavo'vayavibahutvamadezena // 655 // ) pratyekamavayaveSu sa:- avayavI dezena vA bhavet sarvathA-sarvAtmanA vA ? yadi dezena tataH so'vayavI sAvayavaH- sadezaH prApnoti, tathA ca sati svAbhyupagamavirodhaH / athAdezenakAtsyeneti pakSastato'vayavibahutvaM prApnoti, yAvanto'vayavAstAvanto'vayavinaH prApnuvanti, tathA ca pratItivirodhaH // 655 / / aha vadRtitti bhaNimo jujjati etaM vihAya pakkhadugaM / jai hoi koi avaro vittipagAro sa tu Na diTTho // 656 // (atha vartata iti bhaNAmo yujyate etad vihAya pakSadvikam / yadi bhavati ko'pi aparo vRttiprakAraH sa tu na dRSTaH // 656 // ) athocyeta, na bhaNAmo vayamavayavI dezena kAtsnyena vA vartate, ekasya dezakAtsnrtyavikalpAyogAt, kiMtu sa tatra varttata ityeva bhaNAmaH, tataH kutaH pUrvoktadoSAvakAza iti / atrAha'jujjai ityAdi' / yujyate etat-pUrvoktaM yadi dezakAtsya' lakSaNapakSadvikaM vihAya aparaH ko'pi vRttiprakAro bhavet, sa tu na dRSTa iti vacanamAtrametat // 656 / / For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra kiM ca imo'vayavANaM abhinnadeso vva hojja itaro vA ? / jati tAva'bhinnadeso bhinnA dupadesie Na aNU // 657 // (kiJcAyamavayavAnAmabhinnadezo vA bhaveditaro vA ? / yadi tAvadabhinnadezo bhinnau dvipradezike nANU // 657 // ) evaM ca aNiccattaM sapadesattaM ca pAvai aNUNaM / tabbhedAsati tadabhinnadesatA'vayaviNo juttA // 658 // (evaM cAnityatvaM sapradezatvaM ca prApnoti aNUnAm / tabhedAsati tadabhinnadezatA'vayavino yuktA // 658 // ) kiMca - ayam - avayavI svArambhakANAmavayavAnAmabhinnadezo vA bhavet itaro vAbhinnadezaH ? tatra yadi tAvadabhinnadeza iti pakSastato dvipradezike'vayavini na bhinnau taavnnuu| kuta iti cet ? ata Aha-'tabbhedAsai ityAdi' uttarArddham / yasmAttAbhyAm-aNubhyAM saha bhedAsati-bhedAsattve bhedAbhAve sati tadabhinnadezatA-svArambhakANudvayAbhinnadezatA avayavino yuktA nAnyathA, tato nAbhinnadezatAyAM tAvaNU bhinnau bhavitumarhataH // 657|| pUrvArddham, evaM ca sati aNvoravayavinaH sakAzAdbhedAbhAve sati dvipradezikAvayavivad aNvorapi anityatvaM sapradezatvaM ca svatantrAbhyupagamavirodhi prApnotIti // 658 // atrArthavAdinAM matamapAkartumAzaGkamAna Aha - siya avayavI amutto jaM tA tadabhinnadesayAe vi / AgAseNa va dosA aNiccamAdI kuto nUNaM ? // 659 // (syAd avayavI amUrto yat tat tadabhinnadezatAyAmapi / AkAzeneva doSA anityatvAdayaH kuto nUnam ? // 659 // ) syAdetat, yata-yasmAdamUrto'vayavI 'tA' tasmAt tadabhinnadezatAyAmapi-AkAzeneva tenAvayavinA saha abhinnadezatAyAmapi aNudvayasya kuto nUnamanityatvAdayo doSAH prApnuvanti ? naiva kutazciditi bhAvaH // 659 / / atrAha - haMta amuttattammivi AgAsasseva aNuvalaMbho se / pAvati tadabhedAto itarassavi ahava uvalaMbho // 660 // (hanta ! amUrttatve'pi AkAzasyevAnupalambhastasya / prApnoti tadabhedAditarasyApi athavA upalambhaH // 660 // ) For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 ___ yadyapyanityatvAdidoSaprasaGgabhayAdamUrto'vayavI abhyupagamyate tathApi amUrttatve'pi 'hanteti' parAmantraNe 'se' tasyAvayavina AkAzasyevAnupalambhaH prApnoti, athavA itarasyApi-AkAzasya avayavina iva upalambhaH prApnoti / kuta ityAha-tadabhedAt-tayoramUrttatvAbhinnadezatvayorubhayatrApyabhedAt-avizeSAt // 660 // atrArthavAdino matamAha - samavAyalakkhaNeNaM saMbaMdheNaM Na taMpi saMbaddhaM / tadabhinnadesatAe ko anno esa samavAyo ? // 661 // (samavAyalakSaNena sambandhena na tadapi sambaddham / tadabhinnadezatAyAH ko'nya eSa samavAyaH // 661 // ) avayavyeSa svAvayavaiH saha samavAyalakSaNena saMbandhena saMbaddho na tadapi-AkAzaM, tato nAmUrttatvAbhinnadezatvAvizeSe'pi tasyopalambhaprasaGga iti / atrAha - 'tadabhinnetyAdi' / nanu tadabhinnadezatAyAH-svAvayavAbhinnadezatAyAH sakAzAt anyaH ka eSa samavAyo'vayavinaH svAvayaveSu ? naiva kazcidityarthaH, kiMtu tadabhinnadezataiva, sA cAkAze'pyaviziSTeti tasyApyupalambhaH prApnoti, na ca bhavati, tasmAdavayavino'pi mA bhUditi // 661 // tamhA muttasaruvAnugamaM mottUNa Nattha'muttassa / / gahaNaM tabbhAvammi ya egaMteNaM kahaM bhedo ? // 662 // (tasmAnmUrtasvarUpAnugamaM muktvA nAstyamUrtasya / grahaNaM tadbhAve ca ekAntena kathaM bhedaH // 662 // ) tasmAnmUrtasvarUpAnugama-mUrttimatsvArambhakAvayavasvarUpAnugamanaM muktvA nAstyamUrtasyAvayavino grahaNaM, tadbhAve ca mUrtasvArambhakAvayavasvarUpAnugamabhAve ca kathamekAntena dvipradezikAvayaviparamANudvayorbhedaH ? kiMtvabheda eva, tathA ca sati pUrvoktAnityatvAdidoSaprasaktiravyAhataprasareti yatkiMcidetat / kiM ca, tasyAvayavinaH svArambhakAvayavebhyo janmApi na yuktyopapadyate / tathAhi-paramANava AkAlamapracyutAnutpannasthiraikasvabhAvAH / "sUkSmo nityazca bhavati paramANurityAdivacanAt," tatazca yadi prAgavayavino vyaNukAderna janakAstataH pazcAdapi tatsvabhAvAnivRtterajanakA eva, anyathA prAgapi te janayeyuriti / api ca, yadi svArambhakAvayavebhyo'vayavI bhinnaH samutpadyate tataH paJcapalaparimANasUtrapiNDAdeH paTAdirUpArthAntarAvayaviniSpattau tasyApi mahattvenAbhyupagamAt tolane tulAnativizeSo gRhyeta, na ca gRhyate, tatkathamAsthA tatra viduSAm ? athocyeta-yathA jalAnmatsyasya kASThAdvA ghuNasyArthAntarabhUtasyotpattAvapi na For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra 15 jalAditolane tulAnativizeSo bhavati, jalAdinA matsyAdigurutvasya pratibandhAt, tathA paTAdirUpAvayavigurutvasyApi sUtrapiNDAdinA pratihatatvAt na tattolane tulAnativizeSo bhavatIti, tadapyayuktam, dRSTAntadATantikayorvaiSamyAt, matsyAdayo hi na sakalaM jalAdikamabhivyApyAvatiSThante kiMtu tadekadezaM, tato'pAntarAlaskhalanena jalAdinA tadgurutvapratibandhasaMbhavAt tatra tulAnativizeSo na bhavati, ayaM ca punaravayavI sarvAnapi svAvayavAnabhivyApyAvatiSThate tataH svAvayavairapAntarAlaskhalanAbhAvena tadgurutvapratibandhAyogAdavazyaM tolane tulAnativizeSo bhavet, na ca bhavati, tasmAnnAvayavI kazcidarthAntarabhUtaH svAvayavebhyaH samutpadyata iti / anyacca, asau paTAdiko'vayavI eko'bhyupagamyate tatastadekadezacalane sarvasyApi paTAdezcalanaprasaGgaH, tasyaikasvarUpatvAt, acalane vA calAcalatadekadezayoviruddhadharmasaMsargAdabhedaprasaGga, na ca vAcyamatrAvayavazcalanakriyAvAn nAvayavI, tato noktadoSAvakAza iti, avayavino vinAzaprasaGgAt tathAhi-avayaveSu calanakriyAvatsu vibhAgo jAyate, tena ca vibhAgena saMyogo'samavAyikAraNaM nivartyate, tasmiMzca nivartite satyavayavino vinAzaprasaGgaH / nimittakAraNaM hi tantuvAyAdikaM nivartamAnaM paTAdikaM na nivarttayati, yattu asamavAyikAraNaM saMyogaH samavAyikAraNaM tu tantvAdi tannivarttamAnamavazyaM nivarttayatIti / tathA ekasyAvayavasyAvaraNe sarvasyApyAvaraNaprasaGgaH, AvRttaikAvayavasthAvayavirUpAdavayavAntarasthasyAvayavirUpasyAbhinnatvAt, athAnAvRtAvayavasthamavayavirUpamanAvRtamiva dRzyata iti manyethAH, nanu tarhi dRzyamAnAvayavirUpAvyatirekAdAvRtAvayavasthamapyavayavirUpaM dRzyeta, anyathA tayorbhedaprasaGgAt, avayavasyAvaraNaM nAvayavina iti yathoktadoSAbhAva iti cet ? evaM tarhi prabhUtAvayavAvaraNe'pi tasyAnAvRtatvAdanAvaraNAvasthAyAmiva sarvAtmanA darzanaprasaGgaH / athocyeta-avayavadvAreNAvayavino darzanamityadRSTAvayavasyApratipattiriti, tadayuktam, AvRtAvayavasthAnAvRtAvayavasthAvayavirUpayorabhedena sarvAtmanA pratipattiprasaGgasya parihartumazakyatvAt / na cArvAgbhAgAparabhAgAdayaH sarve'pyavayavA yugapadupalabdhuM zakyante, tato'vayavadarzanadvAreNAvayavino darzanAbhyupagame sarvadaivAsyAdarzanaprasaGgaH, rakte caikasminnavayave tatsthasyAvayavirUpasyAvayavAntare'pyabhedena bhAvAt sarvatrApi rAgaprasaGgo na vA kvacidapi / avayavasya rAgo nAvayavina iti cet ? nanvevaM tarhi avayavarUpaM raktamavayavirUpaM cAraktamityevaM raktAraktatayopalambhaH syAt, na cArasAvastIti bAlizajalpitametat / api ca, caturazrA(srA)vayavi dravyaM yena prAgdezena vyAptaM taM prAgdezaM paricchindatA pratyakSeNa tasyAbhAvo vyavacchidyate, anyathA sa eva paricchinno na bhavet, yadapi ca pratyaglakSaNaM dezAntaraM tadapi tena vyavacchidyate, tasya tadabhAvAvyabhicAritvAt, caturazrA(srA)vayavi dravyarUpaM caikamabhyupagamyate tato yadeva tadrUpaM prAgdezena vyAptaM tadeva tadabhAvenApi vyAptamityAyAtaM, tasya pratyagdezenApi vyAptyabhyupagamAt, For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 anyathA tasyAvayavidravyarUpasya caturazra(sra)sya ekatvAbhyupagamakSitiprasaGgAt, pratyagdezasya ca prAgdezAbhAvopetatvAt, na caitadyuktam, ekatra vidhipratiSedhayoryugapadasaMbhavAt / tanna kazcitparaparikalpito'vayavI ghaTate iti // 662 // upasaMhAramAha - iya juttivirahato khalu buheNa bajjhatthasattamiti moho / saMsArakhayanimittaM vajjeyavvo payatteNaM // 663 // (iti yuktivirahataH khalu budhena bAhyArthasattvamiti mohaH / saMsArakSayanimittaM varjayitavyaH prayatnena // 663 // ) itiH- evaM (pra)darzitaprakAreNa yuktivirahataH khalu bAhyArthasattvamiti-bAhyArtho'stIti vijJAnaM mohaH, sa ca budhena saMsArakSayanimittaM 'saMsArakSayo mama bhavatu' ityevamarthaM prayatnena varjayitavyaH, mohasya saMsAranibandhanatvAt // 663 / / tathA cAha - rajjummi sappaNANaM moho bhayamAdiyA tato dosA / te ceva u tannANe Na honti tatto ya suhasiddhI // 664 // (rajjau sarpajJAnaM moho bhayAdayastato dossaaH| ta eva tu tajjJAne na bhavanti tatazca sukhasiddhiH // 664 // ) rajjau-darbhAdidavarake yat sarpajJAnamupajAyate tasmAnmohastasmAcca mohAt bhayAdayo doSAH / makAro'lAkSaNikaH / AdizabdAttatsaMsparzanena hRdayotkampavihvalatAdidoSaparigrahaH / ta evabhayAdayo doSAH tajjJAne-'rajjuriyaM na sarpa' iti vijJAne na bhavanti / 'tatto ya'tti / tasmAcca bhayAdidoSAbhAvAt sukhasiddhireSa dRSTAntaH // 664 // amumevArtha dArTAntike yojayannAha - bajjhatthe vinnANaM moho rAgAiyA tao dosA / te ceva u tannANe na honti tatto ya mokkhasuhaM // 665 // (bAhyArthe vijJAnaM moho rAgAdayastato doSAH / ta eva tu tajjJAne na bhavanti tatazca mokSasukham // 665 // ) bAhyArthe yadvijJAnaM tatsattvasAdhanapravaNamupajAyate tat moho, bAhyArthasya yuktyA'nupa For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra padyamAnatvAt, tasmAcca mohAttadviSayA rAgAdayo doSAH prAduSyanti / "moho nidAnaM doSANami"tivacanAt / ta eva tu rAgAdayo doSAH tajjJAne nAstyAsau bAhyo'rtha iti bAhyArthayAthAtmyaparijJAne na bhavanti, mohAbhAvAt, tatazca tasmAcca - rAgAdidoSAbhAvAt mokSasukham / tasmAnmohasyaiva saMsAranibandhanatvAt tatparikSayanimittaM so'vazyaM varjayitavyaH ||665 // mAha - tadevaM jJAnavAdinA'bhihite satyacAryo'bhihitaparamANvAdivikalpeSu doSAbhAvaM vivakSurapi parapakSasyAtIvAsAratAmupadarzayitukAmo yathAbhyupagamaM parasya pratibandi (ndI) graheNa tAvaddUSaNa - sAgAramaNAgAraM ubhayANubhayaM va hojja NANaMpi ? / gAhagapamANavirahA Na saMgataM savvapakkhesu // 666 // (sAkAramanAkAramubhayAnubhayaM vA bhaved jJAnamapi ? | grAhakapramANavirahAnna saMgataM sarvapakSeSu // 666 // ) AstAM tAvadanyat, yadvijJAnaM tvayA'bhyupagamyate tatkiM sAkAramanAkAram ubhayaM-sAkArAnAkAramanubhayaM vA na sAkAraM nApyanAkAraM bhavediti vikalpacatuSTayaM, gatyantarAbhAvAt / na caiteSu sarveSvapi pakSeSu tat jJAnaM saMgatam / kuta ityAha- tadgrAhakapramANAbhAvAt // 666 // so'pi kathaM siddha iti cet ? ata Aha nANaMtaraM na iMdiyagammaM taggAhagaM kuto mANaM ? / emAdi haMdi tullaM pAyaM vinnANapakkhe vi // 667 // ( jJAnAntaraM nendriyagamyaM tadgrAhakaM kuto mAnam ? | evamAdi haMdi tulyaM prAya: vijJAnapakSe'pi // 667 // ) - abhyuccayena prativikalpaM doSAntaramabhidhitsurAha kiM cAgAro tassA kimaMgabhUto uAhu visayAto ? | jati tAva aMgabhUto kahaM Nu NANaMtarAvagamo ? // 668 // 17 grAhakapramANaM prameyatvena vivakSitaM jJAnameva grAhakajJAnApekSayA jJAnAntaraM taccAtIndriyatvAnnendriyagamyaM tatkathaM tadgrAhakaM pratyakSaM pramANaM bhavedityevamAdikamAdizabdAd 'avigANAbhAvAo na joginANaMpi juttikhama' mityAdi parigRhyate, 'haMdIti' parAmantraNe, prAyo, vijJAnapakSe'pi tulyamato jJAnena saha tulyayogakSematvAt jJAnavat bAhyo'pyartho'bhyupagantavyo na vA jJAnamapi // 667 // 30 - For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 (kiM cAkArastasya kimaGgabhUta uta viSayAt ? / yadi tAvadaGgabhUtaH kathaM nu jJAnAntarAvagamaH ? // 668 // ) kiJca tasya-jJAnasyAkAraH kimaGgabhUta uta viSayAdutpannaH ? iti vikalpadvayam / tatra yadi tAvadaGgabhUtastataH kathaM nu tena jJAnena jJAnAntarasyAvagamaH ? naiva kathaMcaneti bhAvaH, tasya svAkAramAtrasaMvedanapravaNatvAt // 668 // aNavagamammi ya paramohaviuTTaNaM keNa satthamuvadiTuM ? / tadabhAve sammamidaM micchA itaraM tu ko moho ? // 669 // (anavagame ca paramohavikuTTanaM kena zAstramupadiSTam ? / tadabhAve samyagidaM mithyA itarattu ko mohaH ? // 669 // ) anavagame ca jJAnena jJAnAntarasya kena 'paramohaviuTTaNaMti' paramohavikuTTanaM zAstramupadiSTaM ? naiva kenacidupadiSTaM prApnoti, parasyaivApratipatti(tte) ritibhAvaH / tadabhAve-zAstrAbhAve samyagidaMtannimittaM vijJAnamitaracca-atannibandhanaM mithyeti yo mohaH sa ko nAma ? apUrvo'yamekAntenAsaMbhavI jAta ityabhiprAyaH // 669 // ekAntenAsaMbhavitvameva dRSTAntena bhAvayati - coro vaMjhAputto ato asAhutti kimiha vinnANaM / jAyai tikkhaM ca jao kharasaMgaM teNa sAhutti ? // 670 // (cauro vandhyAputro'to'sAdhuriti kimiha vijJAnam / jAyate tIkSNaM ca yataH kharazRGgaM tena sAdhu iti // 670 // ) yatazcauro vandhyAputro'to'sAdhuH yadvA yataH kharazRGgaM tIkSNaM tena kAraNena sAdhu iti kimiha vijJAnaM jAyate ? naiva jAyata ityarthaH, vandhyAputrAderasattvAt / tathA zAstrasyaivAbhAvAt kathaM tadutthaM vijJAnaM samyak itaracca mithyeti vijJAnamihopajAyata iti ? // 670 // eyavigappAbhAve kuto vivAdotti ? kuNasi ya tumaMti / khaMdhAruDho ulugo visumarito taM imaM NAyaM // 671 // (etadvikalpAbhAve kuto vivAda iti ? karoSi ca tvamiti / skandhArUDha uluko vismRtastadidaM jJAtam 671 // ) etadvikalpAbhAve ca-samyagidamitaracca mithyeti vikalpAbhAve ca kuto'yaM vivAdo yujyate ? tata itthaM tvannItyA sarvathA vivAdAnupapattau tamevedAnI kurvan yadidaM jJAtaM loke zrUyate - 'tava skandhArUDho'pyulu(lU)ko vismRta iti,' tatsatyaM tvaM karoSIti // 671 // For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra 48 atra para Aha - buddhAdicittamettaM paDucca siya tArisaM havati nANaM / jaM saddao'vamannai bajjhatthAsattamAdIyaM // 672 // (buddhAdicittamAtraM pratItya syAt tAdRzaM bhavati jJAnam / yat zabdato'vamanyate bAhyArthAsattvAdikam // 672 // ) syAdetat, buddhAdicittamAtram AdizabdAttadanyaprajJApakAdiparigrahaH pratItya-Azritya tAdRzamasmAdRzAM jJAnaM bhavati, yad bhavAn bAhyArthAsattvAdikaM zabdataH-zabdebhyo buddhAdyabhihitebhyaH sakAzAt pratIyamAnamavamanyate / sAkSAtbuddhAdinA evamabhihitaM yathA-'bAhyo'rtho nAsti kiMtu jJAnamAtra'mityavamanyate ityarthaH // 672 / / evamiha imaM samma micchA itaraM tu hoi pddivttii| bajjhatthAbhAvammivi evaM sesovi vavahAro // 673 // ( evamihedaM samyag mithyA itarattu bhavati pratipattiH / bAhyArthAbhAve'pi evaM zeSo'pi vyavahAraH // 673 // ) evam-anena prakAreNa idaM samyak buddhAdinA sAkSAdevamabhihitatvAt, itarat mithyA tIrthAntarIyairabhihitatvAt iti pratipattirbhavati / evaM zeSo'pi tyAgAdAnAdiko vyavahAro bAhyArthAbhAve'pi draSTavyaH / tasyApi parAdicittamAtraM pratItya tathAbhAvAttato na kiMcinnaH zUNamiti // 673 / / atrAha - tassAvagamAbhAve tassatAmettahetugo esa / icchijjai vavahAro jati tA atthevi tullamidaM // 674 // (tasyAvagamAbhAve tatsattAmAtrahetuka eSaH / iSyate vyavahAro yadi tato'rthe'pi tulyamidam // 674 // ) yadi tasya-buddhAdicittamAtrasyAvagamAbhAve'pi tatsattAmAtrahetuko-buddhAdicittamAtrahetuka eSa vyavahAra iSyate 'tA' tata idamarthe'pi tulyam, tathAhi-atrApyevaM vaktuM zakyata eva yathA - arthasyAvagamAbhAve'pi tatsattAmAtranibandhana eva sarvo'pi laukiko vyavahAra iti // 674 // aha kahavi tassavagamo taheva atthammi maccharo ko Nu ? / so natthi ajuttIo nANammivi haMta tullamidaM // 675 // For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 (atha kathamapi tasyAvagamastathaivArthe matsaraH ko nu ? / sa nAsti ayuktito jJAne'pi hanta tulyamidam // 675 // ) atha kathamapi pUrvoktadoSabhayAttasya-buddhAditittamAtrasyAvagama iSyate, nanu tarhi tathaiva yathA buddhAdicitte tathA arthe'pyavagamo bhaviSyati, tataH ko nu bhavatastatra matsaro yenAsau neSyate ? naivAsau yukto, bhavaduktanyAyasyobhayatrApi tulyatvAt / athocyeta-so'rthaH sarvathA nAsti ayuktita:-tatsAdhakayuktyabhAvata ityata Aha-'NANammi vI'tyAdi / 'hanteti' pratyavadhAraNe taduktam - "hanta saMpreSaNapratyavadhAraNaviSAdeSviti" jJAne'pIdaM-tatsAdhakayuktyabhAvalakSaNaM (pramANaM) tulyameva // 675 // kathamityAha - jaM gajjhagAhagobhayamaNubhayarUvaM va hojja vinnANaM ? / jati gajjharUvaM mo tA Na gAhagaM atthi bhuvaNe'vi // 676 // ( yad grAhyagrAhakobhayAnubhayarUpaM vA bhaved vijJAnam / yadi grAhyarUpaM tato na grAhakamasti bhuvane'pi // 676 // ) yat - yasmAdidaM vijJAnaM kiM grAhyarUpaM bhavet uta grAhakarUpam AhosvidubhayarUpam anubhayarUpaM vA-na grAhyarUpaM nApi grAhakarUpamiti ? tatra yadi grAhyarUpamiti pakSo 'mo' nipAtaH pUraNe, 'tA' tato na grAhakaM jJAnamasti, bhuvane'pi sakale sarveSAmapi jJAnanAM ghaTAdivat sarvathA grAhyarUpaikasvabhAvatvAbhyupagamAt // 676 / / tataH kimityAha - tadabhAvammi ya kaha gajjharuvatA aha sarUvagajjhAo? / niyaruvagAhagattevi kahaM Nu taM gajjharuvaM tu ? // 677 // (tadabhAve ca kathaM grAhyarUpatA'tha svarUpagrAhyAt / nijarUpagrAhakatve'pi kathaM nu tad grAhyarUpaM tu ? // 677 // ) tadabhAve ca-sarvathA grAhakajJAnAbhAve ca kathaM grAhyarUpatA bhavet ? grAhakApekSaM hi grAhya tatkathaM tadabhAve grAhyarUpatA bhavediti / athocyeta, 'sarUpagajjhAo'tti / bhAvapradhAno'yaM nirdezaH, svarUpagrAhyatvAd grAhyarUpatA, taddhi svasaMvedanasvabhAvaM, tatastasya svasvarUpameva grAhakaM, svarUpagrAhakApekSayA ca grAhyarUpateti / atrAha-'niyarUvetyAdi' / nijaM rUpaM grAhakaM yasya tasya bhAvastasminnapi abhyupagamyamAne sati kathaM nu tat jJAnaM grAhyarUpameva ? turavadhAraNe, naivetibhAvaH / grAhakarUpatvasyApIdAnImabhyupagamAditi // 677 / / For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra dvitIyaM pakSamAzaya dUSayati - aha gAhagarUvaM ciya iya vi gajjhassa'bhAvato NeyaM / vivarIyaM savvaM ciya jaM bhaNitaM gajjhapakkhammi // 678 // (atha grAhakarUpameva ityapi grAhyasyAbhAvAd jJeyam / viparItaM sarvameva yad bhaNitaM grAhyapakSe // 678 // ) atha manyethAstat jJAnaM grAhakarUpameveti pakSo na grAhyarUpamiti / atrAha - 'iyavItyAdi' ityapi-asminnapi pakSe'bhyupagamyamAne grAhyasyAbhAvAt-sarvathA grAhyarUpasya jJAnAntarasyAbhAvAdyadbhaNitaM grAhyapakSe dUSaNaM tatsarvaM viparItaM jJeyam, tathAhi-yadi tat jJAnaM grAhakarUpamevetyabhyupagamastarhi samaste'pi bhuvane sakalajJAnAnAM grAhakarUpaikasvabhAvatvAbhyupagamAt sarvathA na samasti grAhyaM vijJAnaM, tadabhAve ca kathaM grAhakarUpatA ? grAhyApekSayaiva tasyAH saMbhavAt / atha svarUpagrAhyApekSayA grAhakarUpatA na tarhi tadvijJAnaM grAhakameva, grAhyarUpatvasyApIdAnImabhyupagamAditi // 678 // tRtIyaM pakSamadhikRtyAha - siya taM ubhayAgAraM virohabhAvA Na saMgatamidaMpi / tesipi miho bheo'bhedo ubhayaM va hojjAhi ? // 679 // (syAt tadubhayAkAraM virodhabhAvAnna saMgatamidamapi / teSAmapi mitho bhedo'bheda ubhayaM vA bhavet // 679 // ) syAdetat, tat-vijJAnamubhayAkAraM-grAhakarUpaM grAhyarUpaM ca, tato na kazcidiha pUrvoktadoSAvakAzaH / atrAha-'virohetyAdi' / idamapi ubhayAkAratvaM na saMgatam / kuta ityAha-virodhabhAvAt / tathAhi-tat jJAnamekasvabhAvaM tadyadi grAhakarUpaM kathaM grAhyarUpaM ? grAhyarUpaM cet kathaM grAhakarUpamiti / anyacca, tayorapi-grAhyAkAragrAhakAkArayomithaH-parasparaM bhedo vA syAdabhedo vA ubhayaM veti ? pakSatrayam // 679 / / tatrAdyapakSamAdhikRtyAha - bhede kahamegaM NaNu ubhayAgAraM ? NahegavAvittaM / doNha viruddhANa jato diTuM iTuM ca samayammi // 680 // (bhede kathamekaM nanu ubhayAkAram ? nahi ekavyApitvam / dvayoviruddhayoH yato dRSTamiSTaM ca samaye // 680 // ) For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 yadi bhedastarhi tasmin sati katha nanvekaM sat ubhayAkAraM bhavet ? naiva bhavediti bhAvaH / kuta ityAha-yato yasmAnna hi na khalu dvayorviruddhayorekavyApitvamekasvabhAvamarthamabhivyApyAvasthAnamiha loke dRSTaM nApi bhavataH svasamaye iSTamiti // 680 // 22 O aha u abhedo tA egabhAvato ceva NobhayAgAraM / parigappaNammi evaM atippasaMgo pamAsiddho // 681 // ( atha tvabhedastasmAdekabhAvAdeva nobhayAkAram / parikalpane evaM atiprasaGga pramAsiddhaH ||681 // ) atha tayorgrAhyAkAragrAhakAkArayorabheda iti pakSa: / atrAha - 'tA' tato'na 'nyatarAkArasyAnyatarAkArAvyatiriktatayA tatsvarUpatApatterekabhAvata eva - ekasyaivAnyatarasyAkArasya bhAvato na tat jJAnamubhayAkAram / athocyeta svabhAvatastat anyatarAtmakameva, dvitIyaM tu rUpaM tatra parikalpitamiti yathoktadoSAbhAva iti / ata Aha- 'parikappetyAdi' / parikalpane caivaM kriyamANe'tiprasaGgaH pramAsiddho-nyAya (jJAna) siddhaH prApnoti / yat kiMcit dRSTvA SaSThaskandhasyApyevaM parikalpanAprasakteH, tasyAH puruSecchAmAtrAnurodhitvAt, puruSecchAyAzcaivamapyanivAritaprasaratvAt // 681 // bhedAbhedapakSamadhikRtyAha bhedAbhedo ya virodhadosato samayakovato ceva / bajjhatthAvattIe ya sammaM juttiM na saMsahai // 682 // ( bhedAbhedau ca virodhadoSataH samayakopata eva / bAhyArthApattezca samyagyukti na saMsahate // 682 // ) bhedo bhedau ca vicAryamANau na samyaka yukti saMsahate / kuta: ? ityAha - virodhadoSAt / tathAhi-yadi bhedaH kathamabheda: athAbhedaH kathaM bheda iti ? atha kathaMciditaretarAnuvedhena nAyaM bhedAbhedapakSo viruddha ityucyeta tatrAha- samayakopatazcaiva na samyag yuktiM saMsahete iti saMbandha: / ekAntaikasvabhAvAbhyupagamaparo hi yuSmadrAddhAntastatkathamitaretarAnuvedhato jAtyantarAtmakabhedAbhedapakSo'bhyupagamyate, parasiddhAntAbhyupagamaprasaGgAt / tathA bAhyArthApattezva na bhedAbhedau yukti saMsahete / tathAhi-yadi grAhyagrAhakAkArayo bhedAbhedAvabhyupagamyeta tarhi bAhyArthe'pi tulyAMzAtulyAMzayo(tulyAMzayoriti pAThA.) ravayavyavayavazabdavAcyayorbhedAbhedAvabhyupagantavyau, doSAbhAvAt / tathA ca sati na kazcidvakSyamANanItyA uktavRttyayogAdidoSANAmavakAza iti bAhyArthApatiravyAhataiveti // 682 // For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra 23 caramamavAntaramUlapakSamadhikRtyAha -- aha aNubhayarUvaM ciya natthi tayaM haMdi kharavisANaM va / evaM ca Thie saMte nANammivi tujjha kA juttI ? // 683 // (athAnubhayarUpameva nAsti takad haMdi kharaviSANamiva / evaM ca sthite sati jJAne'pi tava kA yuktiH ? // 683 // ) athAnubhayarUpameva tat jJAnamiti pakSaH, hanta tarhi takat-jJAnaM kharaviSANamiva sarvathA nAstyeva / kiM hi tat sadbhavet yat sarvathA na grAhyarUpaM nApi grAhakarUpamiti / evaM ca sthite sati jJAne'pi tavAbhyupagate kA yuktiH ? naiva kAcidityarthaH, tatazcaivamubhayorapi jJAnArthayoryuktyabhAve'viziSTe sati ko nu matsaro ? yenArtho nAbhyupagamyate kiMtu kevalaM jJAnameveti // 683 / / atra parasya matamAzaGkamAna Aha - aha u sasaMvedaNasiddhameva NaNa Niyayamittha vinnANaM / atthassa daMsaNaM iya siddhaM naNu sayala( le)logevi // 684 // (atha tu svasaMvedanasiddhameva nanu niyatamatra vijJAnam / arthasya darzanamiti siddhaM nanu sakale loke'pi // 684 // ) athAbhidadhIthAH nanu niyataM-nizcitamatra-jagati vijJAnaM svasaMvedanapramANasiddhameva tatkathamasya pratikSepaH kriyate? pratikSepayuktInAmadhyakSasiddhaviSayatayA yuktyAbhAsatvAt / atrAha'atthassetyAdi' / nanu iti - evaM jJAnasyevetyarthaH arthasyApi darzanaM sakale'pi loke siddhaM, tato na tasyApyarthasya pratikSepo yuktaH, abhihitayuktInAmadhyakSasiddhaviSayatayA yuktyAbhAsatvAditi // 684 // yaduktam - 'kiMcAgAro tassA kimaMgabhUto' ityAdi, tatra dvitIya pakSamadhikRtyAha - aha visayA AgAro sa u NANaM atthabhaNiyadosAto / so kaha Nu tao jutto ? taheva kiMvA na bajjhAo ? // 685 // (atha viSayAdAkAraH sa tu jJAnamarthabhaNitadoSAt / sa kathaM nu tato yuktaH ? tathaiva kiM vA na bAhyAt // 685 // ) atha manyethAH-nAsAvAkAro jJAnasyAGgabhUtaH kiMtu viSayAdupajAyate, sa tu viSayo jJAnaMjJAnAntaraM na punaH paraparikalpito bAhyo'rtha iti / atrAha-'atthabhaNietyAdi' / arthabhaNitadoSAt-arthapakSabhaNitadoSaprasaGgAt, saH AkArastato-jJAnarUpAdviSayAt kathaM nu yuktaH? naiva kathaMcanetibhAvaH / 'taheva kiMvA na bajjhAu'tti / vAzabdaH pakSAntarasUcane / tato yathA jJAnarUpA For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 dviSayAdasAvAkAro'bhyupagamyate tathaiva bAhyAdapyarthAtkinnAbhyupagamyate ? ubhayatrApi vizeSAbhAvAt 24 Do ||685 // anAkArapakSamadhikRtyAha aha u aNAgAraM ciya vinnANaM tahavi gAhagaM tesiM / atthassavi evaM ciya gAhagabhAvammi ko doso // 686 // (atha tu anAkArameva vijJAnaM tathApi grAhakaM teSAm / arthasyApi evameva grAhakabhAve ko doSa: ? // 686 // ) atha, tuH pUraNe, vijJAnamanAkArameva na sAkAraM tathApi kutazcit pratiniyatasvabhAvavizeSAtteSAM jJAnAntarANAM grAhakamiti manyethAH ? atrAha - ' atthassa vI 'tyAdi / arthasyApi grAhyabhAvamApannasya evameva - jJAnAntarasyeva viSaye vivakSitajJAnasya grAhakabhAve sati ko doSo ? naiva kazcaneti bhAva:, abhihitayukteratrApi samAnatvAt // 686 // tRtIyaM pakSamadhikRtyAha - sAgAraaNAgAraM tu virohA kaha Nu jujjatI nANaM ? | bhAvevi tadaMtaragahaNamo phuDaM atthatullaM tu // 687 // (sAkArAnAkAraM tu virodhAtkathaM nu yujyate jJAnam ? | bhAve'pi tadaMtaragrahaNaM sphuTaM arthatulyaM tu // 687 // ) sAkArAnAkAraM tu jJAnaM kathaM nu yujyate ? naiva kathaMcaneti bhAvaH / kuta ityAha-virodhAtvirodhadoSAt / tathAhi-yadi sAkAraM kathamanAkAram ? athAnAkAraM kathaM sAkAramiti ? astu vA yathAkathaMcanApi tatsAkArAnAkAraM tathApi yat tasya tadantaragrahaNaM 'mo' nipAtaH pUraNe, tat sphuTamarthatulyameva-arthagrahaNatulyameva / turevakArArthaH / arthasyApyevaM grahaNamanivAryamiti bhAvaH / ubhayorapi-jJAnAntarArthayostattvatastulyayogakSematvAt // 687|| turIyaM pakSaM dUSayannAha - aNubhayaruvamabhAvo tabbhAve savvasunnatAvattI / sA aNuhavasiddheNaM virujjhatI niyayanANeNaM // 688 // anubhayarUpamabhAvastadbhAve sarvazUnyatApattiH / sA'nubhavasiddhena virudhyate nijakajJAnena ||688 // ) anubhayarUpaM-na sAkAraM nApyanAkAramiti yadi vijJAnamabhyupagamyate, tataH kharaviSANasyeva tasyAbhAvaH prApnoti / kiM hi tatsadbhavedyanna sAkAraM nApyanAkAramiti ? tataH kimityAha For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra 'tadbhAve' ityAdi / tadbhAve-jJAnAbhAvabhAve sarvazUnyatApattiH prApnoti, jJAnArthavyatirekeNa vastvantarasyAbhAvAt / bhavatvevaM kA no hAniriticet ? ata Aha-sA aNuhavetyAdi' / sA-sarvazUnyatApattiranubhavasiddhena svasaMvedanapramANasiddhena nijakajJAnena virudhyate, yadi hi sarvazUnyatA syAttataH kathamidamAtmIyamapi jJAnamanubhUyeteti ? api ca, iyamapi sarvazUnyatA pramANato vA vyavasthApyeta apramANato vA? kiMcAta: ? yadi pramANatastataH sarvazUnyatAyA abhAvaH, pramANasya vidyamAnatvAt // 688 // tathAcAha - mANe imIe'bhAvo viNA tayaM jai imIeN siddhitti / tattocciya atthassavi siddhIe~ nivAraNamajuttaM // 689 // (mAne'syA abhAvo vinA takat yadi asyAH siddhiriti / tata eva arthasyApi siddhernivAraNamayuktam // 689 // ) mAne-pramANe sAdhake abhyupagamyamAne sarvazUnyatAyA abhAvaH prApnoti / athApramANata iti pakSastahi kathaM tasyAH siddhiH? pramANamantareNa prameyasiddhyayogAt / anyathA yadi takatpramANa vinA'pi asyAH- sarvasUnyatAyAH siddhiriSyate, tarhi tata eva-pramANAbhAvAdarthasyApi siddharbhavantyA nivAraNamayuktaM, pramANAbhAvasya prameyasiddhyabhAvAnibandhanatvAt / tatazca yo grAhakapramANavirahAdibhirbAhyArthAbhAvasAdhane heturupanyastaH so'naikAntika iti // 689 / / anyacca - na ya so uvaladdhilakkhaNapatto jamadarisaNe vi tA tassa / tadabhAvanicchayo NaNu egateNaM kuto siddho ? // 690 // (na ca sa upalabdhilakSaNaprApto yadadarzane'pi tasmAttasya / tadabhAvanizcayo nanu ekAntena kutaH siddhaH ? // 690 // ) na ca yat-yasmAtsaH-bAhyo'rtha upalabdhilakSaNaprAptaH, 'tA' tasmAttasya-bAhyArthasyAdarzane'pi nanvekAntena tadabhAvanizcayo-bAhyArthAbhAvanizcayaH kutaH siddhaH ? naiva kutazciditibhAvaH / darzanAbhAvamAtrasyAnupalabdhilakSaNaprApteSvabhAvasAdhakatvAyogAt / tata evamapi pUrvokto heturanaikAntika eva // 690 // aha so parassa evaM tadabhAvo tassa ceva sajjhotti / tuha Ayanicchayo kaha ? ajuttito sA samA NANe // 691 // For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 (atha sa parasya evaM tadabhAvastayaiva sAdhya iti / tavAtmanizcayaH katham ? ayuktitaH sA samA jJAne // 691 // ) atha saHbAhyo'rthaH parasya-arthavAdina evam-upalabdhilakSaNaprApto'bhimatastatkathaM tasyAdarzanAdabhAvanizcayo na bhavatIti ? atrAha - 'tadabhAvo' ityAdi / yadi parasyopalabdhilakSaNaprApto'rtho'bhimatastatastasyaiva-parasya tadabhAvo bAhyArthAbhAvaH sAdhyaH syAt, tava punarAtmanizcayo-bAhyArthAbhAvaviSayaH kathamupajAyate ? para Aha - 'ajuttiutti / ayukteH-yuktyabhAvAt / yadyapi hi nopalabdhilakSaNaprApto'rthastathApi nAsau yuktyA yujyata iti tadabhAvanizcayaH kartuM zakyata eveti / atrAha-'sA samA NANe' / sA-ayuktirjJAne'pi samA-tulyA yathA'bhihitaM prAk, tato nAyukterapyarthAbhAvanizcayaH // 691 // kiMca - na ya NANANa viroho siddho atthassa jaNayatabbhAve / gammati iharAbhAvo siddhIe ya kaha tao natthi // 692 // (na ca jJAnAnAM virodhaH siddho'rthasya janakatadbhAve / gamyate itarathAbhAvaH siddhau ca kathaM sako nAsti // 692 // ) na ca jJAnAnAM viSaye arthasya yo janakatadbhAvaH- sa cAsau bhAvazca tadbhAvo janakazcAsau tadbhAvazca janakatadbhAvo, janakasvabhAvatvamitiyAvat tasmin kazcidvirodhaH siddhaH, tatsAdhakapramANAbhAvAt, apitu tathAtathAvicitrAkAropetajJAnaprabandhadarzanAd gamyate arthasya janakatadbhAvaH itarathA-evamanabhyupagame jJAnasyAbhAvaH prApnoti, AkArAdhAnasamarthasya kAraNAntarasyAbhAvAt / siddhau ca-bhAve ca jJAnasya tattattathAvidhavicitrAkAropetasya kathaM 'tau'tti saka:-artho nAstItyucyate iti / syAdetat yadyartho bhavet tatastadgrAhakaM pramANamapi pravarteta, na ca pravarttate, tasmAtsa nAstyeveti // 692 / / ata Aha - gAhagapamANaviraho evaM sAdhAraNo u nANevi / atthi ya taM atthassavi sattA taha ceva aNisejjhA // 693 // (grAhakapramANaviraha evaM sAdhAraNastu jJAne'pi / asti ca tadarthasyApi sattA tathaivAniSedhyA // 693 // ) grAhakapramANaviraha evam-anantaroktena prakAreNa jJAne'pi sAdhAraNa eva / tuzabda evakArArthaH / atha ca tat jJAnamasti, tathA arthasyApi sattA aniSedhyaiva // 693 / / For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra atraivopacayamAha - kiMca ihaM nIlAto jAyai pItAdaNegadhA NANaM / Naya taM ahetugaM ciya ko hetU tassa vattavvaM? // 694 // (kiJceha nIlAd jAyate pItAdyanekadhA jJAnam / na ca tadahetukameva ko hetustasya vaktavyam ? // 694 // ) kiMca iha-jagati nIlAt-nIlAkArAt vijJAnAdanantaraM jAyate pItAdi-pItAkArAdi jJAnamanekadhA-anekaprakAraM, na ca tat-pItAdikajJAnamahetukaM, sadAbhAvAdiprasaGgAt, tato yadi bAhyo'rthastathA tathA vicitrAkArAdhAyakatvena nAbhyupagamyate tarhi tasya pItAdijJAnasya ko heturiti vaktavyam ? // 694 / / para Aha - AlayagatA aNegA sattIo paagsNputtaao| jaNayaMti nIlapItAdinANamanno na hetutti // 695 // (AlayagatA anekAH zaktayaH pAkasaMprayuktAH / janayanti nIlapItAdijJAnamanyo na heturiti // 695 // ) AlayagatA:-AlayavijJAnagatA anekAH zaktayaH / 'pAgasaMpautta'tti / pAkasaMprayuktA vipAkaprAptAH satyo janayanti nIlapItAdikaM-nIlapItAdyAkAraM jJAnamatastA eva hetavo na punaranyo bAhyo'rtha iti // 695 / / atrAcArya Aha - tA AlayAto bhinnA'bhinnA vA hojja ? bhedapakkhammi / tA ceva u bajjhattho'bhede savvANamegattaM // 696 // (tA AlayAd bhinnA abhinnA vA bhaveyuH ? bhedapakSe / tA eva tu bAhyArtho'bhede sarvAsAmekatvam // 696 // ) tA:-zaktayo nIlapItAdyAkArajJAnahetavaH AlayAt-AlayavijJAnAtsakAzAt bhinnA vA bhaveyurabhinnA vA ? tatra yadi bhedapakSastatastA eva-zaktayo bAhyo'rthaH, jJAnAdanyasya sarvasyApi vastusato bAhyArthatvenAbhyupagamAt / abhede-abhedapakSe cAbhyupagamyamAne sarvAsAmapi zaktInAmekatvaM prApnoti, ekasmAdAlAyAdananyatvAt, tatsvarUpavat / / 696 / / etadeva bhAvayati - For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 ego sa Alayo jaM tatto'bhinnANa Natthi nANattaM / nANattevi ya pAvati tadabhedA AlayabahuttaM // 697 // (ekaH sa Alayo yattasmAdabhinnAnAM nAsti nAnAtvam / nAnAtve'pi ca prApnoti tadabhedAdAlayabahutvam // 697 // ) yat-yasmAtsa Alaya ekastataH-tasmAdAlayAdabhinnAnAM zaktInAM naiva nAnAtvamasti-naiva nAnAtvamupapadyate, nAnAtve vA tAsAM zaktInAmiSyamANe tadabhedAt-zaktyabhedAdAlayasya bahutvaM prApnoti, tathA ca satyabhyupagamavirodhaH // 697 / / pakSAntaraM dUSayitumAzaGkate - aha tA bhinnAbhinnA virohato Nesa saMgato pkkho| Na ya egaMtAvaccA avaccasaddappavittIo // 698 // (atha tA bhinnAbhinnA virodhAnnaiSa saMgataH pakSaH / na caikAntAvAcyA avAcyazabdapravRtteH // 698 // ) atha tA:-zaktaya AlayAtsakAzAnna bhinnA nApyabhinnAH kiMtu bhinnAbhinnAstato na kazciddoSaH iti manyethAH / atrAha-virohetyAdi' / virodhato-virodhadoSaprasaGgAnnaiSa pakSaH saMgataH / tathAhi-yadi bhinnA kathamabhinnAH athAbhinnA kathaM bhinnA iti ? kathaMcidvAdAbhyupagamena cAvirodhe svadarzanaparityAgaprasaGgaH / athocyeta na tAH zaktayo bhinnA nApyabhinnA nApi bhinnAbhinnAH kiM tvekAntenAvAcyAstatkathamuktadoSAvakAza iti / ata Aha-'nayetyAdi / na ca tAH zaktaya ekAntenAvAcyAH, kuta ityAha-avAcyazabdapravRtteH, yadi hi ekAntenAvAcyAH zaktayastataH kathamavAcyazabdasyApi tatra pravRttirbhavediti ? // 698 / / punarapi parasya matamAzaGkamAna Aha - parigappitA tu aha tA visiTThaphalakAraNaM kahannu matA ? / tabbhAvA phalabhAve atippasaMgo sa cANiTTho // 699 // (parikalpitAstu atha tA viziSTaphalakAraNaM kathaM nu matAH ? / tadbhAvAtphalabhAve'tiprasaGgaH sa cAniSTaH // 699 // ) arthatAH zaktayo na vastusatyo yena bhedAbhedAdayo bhaveyuH, kiMtu parikalpitA eva, tato na kazcitpUrvokto doSaH / atrAha - 'visiTetyAdi' / yadi parikalpitAstataH kathaM nu viziSTaphalakAraNaM-vastusadviziSTapItAdijJAnalakSaNaphalanibandhanaM matAH ? parikalpitaM hi paramArthato'sat, tatkathaM tA viziSTaphalanibandhanaM bhaveyuriti ? yadi punarastadbhAvAt-parikalpitabhAvAt For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra -00 phalabhAvo'bhyupagamyeta tatastasmin sati atiprasaGgaH prApnoti, sa cAniSTa iti yatkicidetat // 699 // upasaMharati - tA jo imassa hetU so cciya bajjhatthamo'vaseNAvi / abbhuvagaMtavvamidaM evaM bajjhatthasiddhIo // 700 // (tasmAd yo'sya hetuH sa eva bAhyArtho'vazenApi / abhyupagantavyamidamevaM bAhyArthasiddhitaH // 700 // ) 'tA' tasmAt yo'sya-pItAdijJAnasya hetuH, sa eva bAhyo'rthaH itIdamavazenApi-akAmenApi abhyupagantavyam / evaM ca sati bAhyArthasiddhiravyAhataprasareti sthitam // 700 / atra parasya matamAzaGkamAna Aha - aha tu sahAvo heU bhAvo'bhAvo va hojja ? jati bhAvo / so ceva u bajjhattho aha tu abhAvo Na heutti // 701 // (atha tu svabhAvo heturbhAvo'bhAvo vA bhavet ? yadi bhAvaH / sa eva tu bAhyArthaH atha tu abhAvo na heturiti / / 701 // ) atha na bAhyo'rtho hetuH kiMtu svabhAva eva / turevakArArtho bhinnakramazca sa ceha yojita eva / atrAha-'bhAvo ityAdi' / bhAvo vA sa svabhAvo bhavedabhAvo vA ? tatra yadi bhAvastataH sa eva bAhyo'rthaH kevalaM svabhAvazabdenAbhyupagataH / athAbhAvastarhi na hetuH, abhAvasya hetutvAyogAt, anyathA tata eva kaTakakuNDalAdyutpattevizvasyAdaridratAprasaGgaH // 701 // punarapyatra paramArekamAna (Na) Aha - so bhAvotti sahAvo tasseva jamAyarUvamo aha u| taM ceva kAraNaMtaravigalaM pItAdiheutti // 702 // (svo bhAva iti svabhAvastasyaiva yadAtmasvarUpamatha tu / tadeva kAraNAntaravikalaM pItAdiheturiti // 702 // ) atha manyethAH svaH-AtmIyo bhAvaH-sattA svabhAva iti vyutpatteH tasyaiva nIlajJAnasya yadAtmarUpaM tadeva ca kAraNAntaravikalaM-bAhyArthAdihetvantaravirahitaM-pItAdijJAnaheturiti na kazciddoSaH // 702 / / atrAha - For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 nIlatte sAmanne kAraNavigalattaNe ya kinnevaM ? / annapi nIlaheu jAyai pItAdiheutti // 703 // (nIlatve sAmAnye kAraNavikalatve ca kinnevam ? / anyadapi nIlahetuH jAyate pitAdiheturiti // 703 // ) nIlatve-nIlajJAnatve sAmAnye kAraNavikalatve ca-bAhyArthAdikAraNAntararahitatve ca sAmAnye sati kinnaivamanyadapi-nIlajJAnaM nIlahetuH-vivakSitanIlajJAnahetubhUtaM jAyate pItAdihetuH ? idamuktaM bhavati-iha kadAcit prabandhavantyapi jJAnAni jAyante, tathAnubhavAt, yadi nIlajJAnasyAtmarUpameva kAraNAntaravikalaM pitAdijJAnaheturiSyate tarhi yathA caramaM nIlajJAnaM pitAdijJAnAntarahetustathA tataH prAcInamapi kasmAnna bhavati ? vizeSAbhAvAditi // 703 / / aha taM visiTTagaM ciya vaisiTuM haMta kiMkayaM tassa ? / aha tu sahetukayaM ciya Na tesi tattAvisesAto // 704 // (atha tadviziSTakameva vaiziSTyaM hanta kiMkRtaM tasya ? / atha tu svahetukRtameva na teSAM tattvAvizeSAt // 704 // ) atha tat-nIlajJAnaM viziSTameva pitAdijJAnaheturiSyate na yatkimapi, na ca nIlajJAnaheturnIlajJAnaM viziSTamiti na tato'pi pItAdijJAnabhAva iti / atrAha - 'vaisiTThamityAdi' / vaiziSTyaM hanta kiMkRtaM tasya-pitAdijJAnAntarahetorvivakSitanIlajJAnasya ? athocyeta kimatra hetvantareNa ? svahetukRtameva tasya vaiziSTyamiti / ata Aha-'na tesi tattAvisesAo' / yadetadanantaramuktaM tanna, tayoH-nIlajJAnahetupitAdijJAnAntarahetunIlajJAnayostattvAvizeSAtsvarUpAvizeSAt // 704 // etadevAha - nIlakkhaNajaNagAto jAo tasseva jujjaI heU / bhedagabhAvAbhAva atItanIlakkhaNA jaha u // 705 // (nIlakSaNajanakAd jAtAstasyaiva yujyate hetavaH / / bhedakabhAvAbhAvAdatItanIlakSaNA yathA tu // 705 // ) yathA atItanIlakSaNA-atItanIlajJAnakSaNA nIlajJAnakSaNajanakAddhetorjAtAH santastasyaivanIlajJAnakSaNasya hetavo'bhavan, tathA vivakSito nIlajJAnakSaNo nIlajJAnakSaNajanakAddhetorjAtaH san tasyaiva nIlajJAnakSaNasya heturyujyate, na pItAdijJAnasya / kuta ityAha-'bhedakabhAvAbhAvAt' / bhedakaM yadbhAvAntaraM tasyAbhAvAt / / 705 / / For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra etadevAha - kAlo u bhedago ceva tabbhAve kaha Na bajjhasiddhitti ? / nANaMtaraMpi bhinnAbhinnaddhamajuttamejuttaM ( megaMtA) // 706 // (kAlastu bhedaka eva tadbhAve kathaM na bAhyasiddhiriti ? / jJAnAntaramapi bhinnAbhinnAddhamayuktamekAntena // 706 // ) kathamucyate bhedakabhAvAbhAvo ? yAvatA asti kAlo bhedakaH,. tathAhi-vivakSitaM caramaM nIlajJAnamidAnIMtanakSaNavartti tataH pItAdijJAnahetuH, zeSANi tu tadanyakSaNavartIni, tato nIlajJAnasyaiva tAni kAraNAni iti cet ? nanu tadbhAve kathaM na bAhyArthasiddhiH? tasyApi (kAlasyApi) bAhyArthatvAt / syAdetat na kAlo bhedakaH, kiMtu jJAnAntarameva, tato noktadoSaprasaGga iti / ata Aha-'NANaMtaraMpI'tyAdi jJAnAntaramapi tadbhedakatvenAbhyupagamyamAnaM bhinnAddhaM-bhinnakAlamabhinnAddham-abhinnakAlaM vA ekAntenAyuktameva / tathAhi-nAbhinnAddhaM jJAnAntaraM bhedakaM yuktaM, samakAlabhAvitayA parasparamupakAryopakArakatvAbhAvAt / bhinnAddhamapi jJAnAntaraM yAvadvivakSitanIlajJAnopAdanasya vaiziSTyaM nAdhatte tAvanna vivakSitanIlajJAnasya bhedakaM yuktam, upAdAnasya tataH sakAzAt vizeSAbhAve phale vizeSAyogAt, upAdAnasya ca tato jJAnAntarAdvizeSo na yuktaH, samakAlabhAvitvAditi, etacca 'vaisiTuMpi na jujjai khaNigatte kAraNasse'tyAdinA granthena vistarataH prAgabhihitamiti neha punaH pratAyate / tanna jJAnAntaramapi bhedakaM yuktamiti kathaM vivakSitaM nIlajJAnaM pItAdijJAnaheturupapadyate ? // 706 / / jAyai ya nIlasaMvedaNAu (to) pItAdi tuha mateNAvi / sA jo imassa hetU so cciya bajjatthamo neo // 707 // (jAyate ca nIlasaMvedanAt pItAdi tava matenApi / tasmAd yo'sya hetuH sa eva bAhyArtho jJeyaH / / 707 // ) jAyate ca vivakSitAnnIlasaMvedanAtpItAdi-pItAdyAkAropetaM jJAnaM tava matenApi, 'tA' tasmAd yo'sya pItAdyAkAravaicitryasya hetuH sa eva bAhyArtho jJeyaH / mo nipAtaH pUraNe // 707 / / atra parasyAbhiprAyamAha - siya aghaDamANabhAve tulle doNhaMpa'bhAvao hou / nIsesasuNNayacciya paDihaNiyA aNubhaveNesA // 708 // (syAdaghaTamAnabhAve tulye dvayorapi abhAvato bhavatu / niHzeSazUnyataiva pratibhaNitA anubhavena eSA // 708 // ) For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 syAdetat, itthamaghaTamAnabhAve tulye sati dvayorapi-jJAnArthayorabhAvato niHzeSazUnyataiva bhavatu, asyA eva saMprati yuktiyuktatayA pratibhAsamAnatvAt / atrAha - 'pddihnnietyaadi| ' eSAniHzeSazUnyatA svasaMvedanapramANasiddhanAtmIyenAnubhavena pratibhaNitA-nirAkRtA prAk, 'sA aNuhavasiddheNaM virujjhaI niyayanANeNaM' ityAdinA granthena / / 708 / / na cArthasyAghaTamAnabhAvo yata Aha - na ya na ghaDai bajjhattho jamaNU talletarAdirUvA u| saMsA NaMsA ya tao juttA saMbaMdhasiddhitti // 709 // (na ca na ghaTate bAhyArtho yadaNavastulyetarAdirUpAstu / sAMzA anaMzAzca tato yuktA sambandhasiddhiriti // 709 // ) na ca na ghaTate bAhyo'rtha kiMtu ghaTata eva / yat - yasmAd aNava:-paramANavastulyetarAdirUpA:-sAdhAraNAsAdhAraNAdisvabhAvAH tathA sAMzA anaMzAzca kathaMcitsAMzA kathaMciccAnaMzAH, tato yuktA teSAM saMbandhasiddhiH // 709 / / enAmeva bhAvayannAha - jaM ceva khalu aNUNaM paccAsannattaNaM miho ettha / taM ceva u saMbaMdho visiTThapariNAmasAvikkhaM // 710 // (yadeva khalu aNUnAM pratyAsannatvaM mitho'tra / tadeva tu sambandho viziSTapariNAmasApekSam // ) yadeva khalvatra-jagati mitha:-parasparamaNUnAM pratyAsannatvaM viziSTapariNAmasApekSaM tattathAsvabhAvatAsaMpAditasattAkaM kathaMcidapRthagbhUtAparikalpitatathAvidhaikatvarUpaviziSTapariNAmasApekSaM, tadeva nasteSAM paramANUnAM saMbandha iti kathamarthasyAyuktA ? // 710 // atra para Aha - deseNaM saMbaMdho iya dese sati ya kahamaNattaM ti? appatarAbhAvAto NahappatarayaM tao atthi // 711 // ( dezena sambandha iti deze sati ca kathamaNutvamiti ? / alpatarAbhAvAt na hi alpataraM tato'sti // 711 // ) nanu iti-evamamunA prakAreNa dezena paramANUnAM saMbandho'bhyupagataH syAt, anyathA mithasteSAM pratyAsannatvAnupapatterityuktaM prAk pUrvapakSa eva, sati ca deze paramANUnAmabhyupagamyamAne kathamaNutvaMparamANutvaM bhavet ? / atrAha - alpatarAbhAvAt-tato'dhikRtAtparamANoranyasyAlpatarasyAbhAvAt / For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra etadeva spaSTayati- 'nahappatarayaM tao atthi' / na hi yasmAt tataH-adhikRtAtparamANoranyadalpataramasti, tatastasya paramANutvaM na vyAhanyata iti // 711 / / paccAsattI ya miho tesiM dhammaMtarANuvedhAto / dhammaMtarabhAvAto gahaNaM iya samudiyANaM tu // 712 // ( pratyAsatizca mithasteSAM dharmAntarAnuvedhAt / dharmAntarabhAvAd grahaNamiti samuditAnAM tu // 712 // ) pratyAsattizca mithaH-parasparaM teSAM bhavati, dharmAntarAnuvedhAt-indriyagrAhyatAlakSaNasvabhAvAntarAnuvedhAt, na tu svasvarUpAvasthitAnAmeva, tato dharmAntarAnuvedhabhAvAdabhihitalakSaNAt samuditAnAM satAM iti-evaM yathA-sakalajanairanubhUyate tathA grahaNamupapadyata eva / uktaM ca - "paramANUnAmevAyaM svabhAvo yena tattakAlAdyapekSayA tatra tatra deze taistaistadanyaparamANubhiH saha parasparaM nairantaryeNa ghaTAdilakSaNasaMsthAnavatA(vanto)'vatiSThante bAdarIbhavanti ca, bAdaratvaM ca samuditAnAmindriyagrAhyasvabhAvateti" / etena yaduktaM prAk-'paramANavo na iMdiyagammA' ityAdi tatpratyuktamavaseyaM tathAsamuditAnAM cakSurindriyagrAhyatvAbhidhAnAt // yadapyuktam-avigAnAbhAvAnna 'yogijJAnamapi yuktikSamamiti' tadapyayuktam, tasya sadbhUtavastutattvaparicchedapravaNatvAt / bAhyasya cArthasya tatsAdhakapramANabhAvato bAdhakAbhAvAcca sadbhUtavasturUpatvAt / tatra tatsAdhakaM pramANaM jJAnAkAravaicitryAnyathAnupapattilakSaNaM prAgupanyastaM, vakSyati ca- 'bAdhakAbhAvazcedAnImevopadaryamAno'stIti' / yadapyAzaGkitam-'te ceva kajjagammA' ityAdi tadapi na samIcInameva, yato na khalviha pUrvapariNAmikAraNamantareNa kiMcidapi kAryamupajAyate, "na tathAbhAvinaM hetumantareNopajAyate kiMciditi' vacanAt, anyathA kharaviSANAsyApyutpattiprasaGgAdityuktamanekadhA prAk / tato viziSTa saMsthAnopetaparamANunairantaryAtmakaghaTAdikAryadarzanAt pratyekAvasthAbhAvino'pi tatkAraNabhUtAH paramANavo'numIyanta eva / yadapi 'kaha dIsaitti vacca' mityAdyabhihitaM tadapyekAntenApezalameva, viSayagrahaNapariNAmalakSaNasyaiva pratiprANi prasiddhasyAkArasya jJAne'bhyupagamAt, na caitadabhyupagamamAtraM kiMtu vastutattvameva, yadAhuH zrImallavAdinaH-"na viSayagrahaNapariNAmAdRte'paraH saMvedane viSayapratibhAso yukto yuktyayogAditi" / tato nArthasyAnAkArabhAvo nApi jJAnArthayoraikyaM, na cArthasyAgrahaNaM yena 'taggahaNAbhAvAo tullattaM gammaI kiha Nu' ityAdidoSaprasaktirbhavet / na ca tannirAkAramabhyupagamyate yena tatpakSabhAvi pratikarmavyavasthAnupapattilakSaNo doSaH syAd viSayagrahaNapariNAmalakSaNasyAkArasyAbhyupagamAditi sarva susthameva / etacca prastAvAnurodhAdihoktamanyathA punaretadAcAryaH svayameva 'tA visayagahaNapariNAmao ya sAgArayA havai tassetyAdinA prapaJcato'bhidhAyasyatIti // 712 / / For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 TO tatra yaduktam-'nahappatarayaM tao atthi'tti, tatra para Aha - disibheyAu cciya sakkabhedao kaha Na appataragati ? / davveNa sakkabhedaM vivakkhitaM tA kuto tamiha ? // 713 // (digbhedAdeva zakyabhedataH kathaM nAlpataramiti / dravyenA'zakyabhedaM vivakSitaM tataH kutastadiha // 713 // ) nanu digbhedAt-pUrvAdidigbhedAtkhalu zakyaH paramANorbhedaH, kartuM tataH kathamucyate - nahi tato'lpataramanyadastIti / naiSa doSaH yataH paramANuriti dravyato'zakyabhedaM vivakSitaM, na ca tasya dravyato bhedaH kartuM zakyate, 'tA' tasmAtkuta iha jagati tat-vivakSitaparamANorapi sakAzAdanyadalpataraM bhavet ? naiva kutazciditi bhAvaH / nanu ca yadi dravyato'zakyabhedaM tat paramANudravyaM tarhi tasya digbhAgabhedo'pi na syAt, so'pi hi dravyarUpasya satastasya paramANoraMzena bhavati, tathA ca sati bhagavanmunIndravacanavirodhaH, egapradezAvagADhaM paramANudravyaM saptapradezA ca tasya sparzaneti // 713 / / ata Ahatassavi sadavatthANA disabhedo so ya tassa dhammotti / tadabhAve'bhAvAto apadeso davvatAe tu // 714 // (tasyApi sadavasthAnAt digbhedaH sa ca tasya dharma iti / tadabhAve'bhAvAdapradezo dravyatayA tu // 714 // ) tasyApi-dravyato'zakyabhedasyApi AstAM tAvadanyasyetyApizabdArthaH, digbhedaH-pUrvAdidigbhedaH / kuta ityAha-'sadavasthAnAt' sato'vazyaM kvacidavasthAnaM sadavasthAnaM tasmAt, taddhi dravyato'zakyabhedamapi sat, saccAvazyaM kvacidavatiSThata iti / sa ca digbhAgabhedo na kalpanAmAtraM, nApi dravyarUpatayA aMzena, kiMtu tAttviko dharmo yata Aha-'so ya tassa dhammo 'tti / sa cadigbhAgabhedastasya-paramANodharma:-paryAyaH / itthaM caitadaGgIkarttavyamanyathA tadabhAve-yathoditadigbhAgabhedAbhAve avasthAnasyAbhAvenAbhAvaprasaGgAt / nanu yadi tAttviko digbhAgabhedaH paramANorabhyupagamyate tarhi tasya sapradezatA balAt prasajyate, tathA ca sati "paramANurapradeza iti" pAramezvaravacanavirodhaprasaGga iti / ata Aha 'apadeso davvayAe u' / paramANurapradezo bhagavadbhirabhihito dravyatayaiva dravyarUpatayaiva, turavadhAraNe, na tu paryAyataH, paryAyatastasya sapradezatayAbhyupagamAt / taduktaM prajJaptau dravyakSetrAdyapekSayA sapradezApradezatvacintAyAm-"bhAvao sappadese" (chA. For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra bhAvataH sapradezaH) iti / digbhAgabhedazca tasya paramANoH paryAyaH, tatastadapekSayA sapradezatAyAM na kazcidvirodhaH // 714 // atha kathaM tasya dravyarUpatA siddhA yenocyate'pradezo dravyatayeti / ata Aha - rUvAdisaMgato jaMNa ya rUvANUvi kevalo asthi / tassa rasAdaNuvehA tesipi ya tadaNuvedhAto // 715 // (rUpAdisaMgato yanna ca rUpANurapi kevalo'sti / tasya rasAyanuvedhAt teSAmapi ca tadanuvedhAt // 715 // ) yat-yasmAd rUpAdibhiH saMgato-yukto'yaM paramANuranyathA tadabhAvaprasaGgAt / kiM hi tanmUrtamasti yat rUpAdimanna bhavatIti / tato rUpAdimattvAt guNaparyAyavad dravyamiti dravyalakSaNataH paramANurdravyameva / iha sugatamatAnusAriNaH prAhu:-"pratyekaM rUpAdirUpAH paramANavaH," tatastanmatavikuTTanArthamAha-'naya ruvANUvi kevalo atthi'tti / na ca rUpANurapi kevalorasAdivikalo'sti, upalakSaNametat nApi rasAdhaNavaH kevalAH santIti / kuta ityAha-tasya rUpANoH rasAdyanuvedhAt / tathAhi-ya eva ghRtaparamANavazcakSuSopalabhyante ta eva rasanayA madhurarasatayA AsvAdyante mRdusparza-vizeSasvabhAvatayA ca spRzyante, tato'sti rUpANUnAM rasAyanuvedhaH, tathA teSAmapi rasAdhaNUnAM tadanuvedhAt-rUpAdyanuvedhAt, tathA pratyakSata evopalambhAt / tathAhi-ya evekSurasaparamANavo madhurasatayA AsvAdyante ya eva ca kaThinakAminIkucakalazaparamANavaH karAdinA spRzyante, ta eva rUpaguNAnuSaktA upalabhyante, anyathA teSAM cakSuSopalambho na syAt, teSAM tadaviSayatvAt, tathA ca pratyakSavirodha iti // 715 / / atraivAzaGkAzeSaM pariharannAha - Naya'muttA eva guNA ete khasseva tadaNuvehevi / addarisaNappasaMgA muttAmuttekkabhAvo vA // 716 // (nacAmUrtI eva guNA ete khasyeva tadanuvedhe'pi / adarzanaprasaGgAn mUrtAmUrtekyabhAvo vA // 716 // ) na ca ete rUpAdayo guNA amUrtI eva / kuta ityAha-adarzanaprasaGgAt / atha kathamadarzanaprasaGgo yAvatA mUrttimatA dravyeNa sahAnuvedhAt darzanaM bhaviSyatItyata Aha-'khasseva tadaNuvehevi' / tena - mUrttimatA dravyeNa sahAnuvedhe'pi AstAmananuvedhe ityapizabdArthaH, khasyeva-AkAzasyeva adarzanaprasaGgaH / AkAzasyApi hi rUpAdInAmiva tena mUrttimatA dravyeNa sahAnuvedho'sti, tasya sarvagatatvAt, na ca tadupalabhyate, svayamamUrttatvAt, tadvat rUpAdayo'pyamUrttatve sati nopalabhyeran / For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 athocyeta-na rUpAdInAmivakAzasyApi mUrttimatA dravyeNa saha itaretarasvarUpapravezAtmako'nuvedho'sti, kiMtu tadabhinnadezatAmAtralakSaNastato nAkAzasyeva rUpAdInAmadarzanaprasaGgaH / ata Aha'muttAmuttekkabhAvo vA' iti / vAzabdaH pakSAntarasUcane / yadi itaretarapravezAtmako'nuvedho rUpAdInAmiSyate, tarhi mUrttadravyasyAmUrttAnAM ca rUpAdInAM parasparamaikyabhAvaH prApnoti, itarasyetarasmAdavyatiriktatvAt, tatsvarUpavat, tato dravyaM vA kevalaM bhavet na rUpAdayo, rUpAdayo vA bhaveyurna tu dravyaM, tathA ca sati pratItyAdivirodha iti kathaMciditarasvarUpapravezAtmako'nuvedha eSTavyo na tu sarvAtmanA, tathA ca sati nAmUrtI eva rUpAdayo guNAH kiMtu kathaMciditi sthitam // 716 // tadevaM dezasaMbandhapakSe doSAbhAvamabhidhAya sAMprataM kAtya'pakSe'pi taM bhAvayannAha - Naya aNumettaM juttaM sattAo savvahAvi sNjoge| bAdaramuttattANAsabhAvato uvacayavisesA // 717 // (na ca aNumAtraM yuktaM sattvAt sarvathApi saMyoge / bAdaramUrttatvAnAzabhAvAd upacayavizeSAt // 717 // ) na ca sarvathApi-sarvAtmanApi saMyoge'bhyupagamyamAne aNumAtraM yuktam / kuta ityAhaupacayavizeSAt-upacayavizeSabhAvAt / so'pi kathamiti cet ? ata Aha-'bAdaramuttattANAsabhAvao' / anAza ityutpAdo'bhidhIyate na sthitiH, tadabhAve tasyA evAbhAvAt, bAdaramUrttatvena sthUramUrttatvena anAzAt-utpAdAt tAvaNU sUkSmamUrttatvamapahAya tathArUpacitrasvabhAvatayA tathAvidhaikabAdaramUrttatvenAbhUtAmitiyAvat / kuta etaditthamavagamyata iti cet / Aha-'sattAu'tti / sattvAt, iha hi na sataH sarvathA vinAzo nApyatyantAsata utpAdaH / yadAha-"nAsato vidyate bhAvo, nAbhAvo vidyate sata iti" / tadyadi paramANoH paramANvantareNa saha sarvAtmanA saMyoge sati aNumAtratA bhavettarhi tasya-paramANvantarasyAbhAva evAbhyupagataH syAt, na ca sataH sarvathA vinAzo bhavati, tasmAtsattvAdanumIyate na sarvAtmanApi saMyoge satyaNumAtratA bhavati, kiMtUpacayavizeSa iti na kazciddoSaH // 717 // avayavipakSe nirdoSatAmudbhAvayannAha - Naya avayavI vibhinno egaMteNa'vayavANa jaiNehi / icchijjai tti dosA tadaNugatA teNa No juttA // 718 // (na cAvayavI vibhinna ekAntenAvayavebhyo jainaiH / iSyate iti doSAstadanugatAstena na yuktAH // 718 // ) For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra na cAvayavI jainerekAntena svAvayavebhyo vibhinna iSyate, kiMtu tebhyaH kathaMcidananya:tadekatvapariNAmalakSaNastena kAraNena ye doSAstadanugatA - avayavipakSAnugatAH prAgabhihitAste sarve'pi na yuktAH, paraparikalpitAdavayavino'sya sarvathA jAtyantaratvAt / tathAhi - nAtra dezakArtsyavRttyA'yogalakSaNadUSaNamupaDhaukate, tasyAvayavebhyo'rthAntarabhUte evAvayavini saMbhavAt yadapyuktam-'jai tAva'bhinnadeso bhinnA dupaesie na aNu' ityAdi, tadapi na no bAdhAyai, tayoreva paramANvostathArUpavicitrasvabhAvatayA tathAvidhaikatvapariNAmabhAvAbhyupagamena kathaMcit sapradezatvAderapISTatvAt / yacca 'siya avayavI amutto' ityAdyabhihitaM tadapi yathokte'vayavini sarvathA'navakAzameva / yadapyuktam- 'na ca svArambhakAvayavebhyo'sya janmopapadyate' ityAdi, tadapyapareSAmeva doSAya, nAsmAkaM, paramANUnAmapi tathArUpacitrasvabhAvatayA tathAtathApariNAmitvAbhyupagamAt, tathAvidhaikatvapariNAmasya cAvayavitvenAbhyupagamAt / na caivaM tulAnativizeSAgrahaNamapi doSakRt, dravyAntarabhUtasyAvayavino'nabhyupagamAt / yo'pi svarUpavikArajJAnaviSayatvArthAntarasaMsargayugapadvidhipratiSedhaviSayazcaturddhAviruddhadharmasaMsargaH kampAkampAdiruktaH, so'pi na no bAdhAyai, yataH paramANUnAM tathA citrasvabhAvatayA yaH kathaMcidekatvapariNAmaH so'vayavI, ekatvapariNAmazca nAma samAnapariNAmo, nacAsAvekAntena teSAmabhede bhavati tatkathaM viruddhadharmasaMsarge doSAya ? ekasya hi sa virudhyate nAnekeSAm, tanna pUrvoktadoSANAmiha manAgapyavakAzaH // 718 // tathA cAha egANegasarUpaM vatthu cciya davvapajjavasahAvaM / jaha ceva phalanimittaM taha bhaNiyaM jiNavariMdehiM // 719 // - (ekAnekasvarUpaM vastu eva dravyaparyAyasvabhAvam / yathaiva phalanimittaM tathA bhaNitaM jinavarendraiH // 719 // ) rajjummi sappaNAMNaM emAdi jamuttameyavi moho / bajjhatthAbhAve rajjU sappo kuto eyaM ? ||720 // 'ciye'ti nipAto'vadhAraNArthaH, sa ca bhinnakramaH / vastu dravyaparyAyasvabhAvam-anugamavyAvRttisvabhAvamekAnekasvarUpameva-s - sAdhAraNAsAdhAraNasvarUpameva sat yathaiva phalanimittaM bhavativiziSTaparidRzyamAnavattadarthakriyAsamUhakAri bhavati tathaiva bhaNitaM jinavarendraiH-kSINasakalarAgAdidoSajAlaistIrthaMkaraiH, tatkathamihAnantaroktatucchazaThoktInAmavakAza: ?, tasmAt ghaTata bAhyo'rtha iti sthitam // 719 // 37 For Personal & Private Use Only o Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 (rajjau sarpajJAnamevamAdi yaduktametadapi mohaH / bAhyArthAbhAve yad rajjuH sarpaH kuta etad ? // 720 // ) yadapi prAgupasaMharatA 'rajjummi sappanANa'mityAdhuktametadapi vicAryamANaM pareSAM moha evamohasUcakameva / kuta ityAha-'bajjhatthetyAdi' / yat-yasmAdbAhyArthAbhAve sati 'rajjuriyamayaM sarpa' ityetadapi kutaH ? naiva kutazcidityarthaH / tato bAhyArthAnabhyupagame yadetaducyate tatkevalaM moha iti // 720 // atra parasyAbhiprAyamAzaGkamAna Aha - siya bhaMtimettameyaM vattavvaM ko imIe heutti ? / niraheugA Na juttA saibhAvAbhAvadosAo // 721 // (syAd bhrAntimAtrametad vaktavyaM ko'syA heturiti ? / nirhetukA na yuktA, sadA bhAvAbhAvaprasaGgAt // 721 // ) syAdetat, 'rajjuriyamayaM sarpa' iti yadvijJAnaM tat bhrAntimAtraM-na tAttvikaM, rajjvAderbAhyArthasyAbhAvAt, tato na kazcinno doSaH, tAttvikatvAbhyupagame hi doSo bhavati, nAnyathA / atrAhananu tarhi vaktavyaM ko'syA-anantaroditAyA bhrAnterhetuH ? na khalu sA nirhetukA yuktA, sadA bhAvAbhAvaprasaGgAt "nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAditi" nyAyAt // 721 / / aha tu avijjAhetU sAvi Na NANA puDho tuhaM kaaii| taMpi iha heu nANaM tao viseso ya paDibhaNio // 722 // (atha tu avidyA hetuH, sApi na jJAnAt pRthak tava kAcit / tadapi iha heturjJAnaM tato vizeSazca pratibhaNitaH / / 722 // ) atha punarucyeta-avidyA nAma pUrvoktAyA bhrAnterheturiti / tadapyayuktam, yataH sApyavidyA tava matena na jJAnAtpRthagbhUtA kAcidasti, bAhyArthasiddhiprasaGgAt, kiMtu jJAnameva, tadapi ca jJAnamiha hetuH-hetubhUtamupAdAnabhUtaM / 'tato viseso ya'tti / tato-jJAnAtsahakAribhUtAt yo vizeSa upAdAnahetoH so'pi AlayagayA aNegA sattIo pAgasaMpauttAo' ityAdinA prabandhena prAkpratibhaNitonirAkRta iti neha punarucyate / / 722 / / atraivAbhyuccayena dUSaNamAha - kiMceha saccapuvvA diTThA bhaMtI marIyimAdIsu / taM puNa kimettha vinnANamettametaMpi paDisiddhaM // 723 // For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra (kiJceha satyapUrvA dRSTA bhrAnti marIcikAdiSu / tatpunaH kimatra ? vijJAnamAtrametadapi pratiSiddham // 723 // ) kiMca iha-jagati yA kAcana bhrAntiH sA sarvApi satyapUrvA-satyArthadarzanapUrvikA dRSTA, yathA-marIcikAsu jalabhrAntiH / taduktam-"sAdharmyadarzanAlloke, bhrAnti mopajAyate / atadAtmani tAdAtmyavyavasAyeneti" // tata iyamapi bhrAntiravazyaM kiMcana tathAbhUtaM satyamavalambate, tatpunaH satyaM kimatra bhavet ? vijJAnamAtramiticet ? nanvetadapi vijJAnamAtra kevalaM prAk prapaJcena pratiSiddham / tataH satyatathAbhUtabAhyArthanibandhanaiveyamapi bhrAntiriti bAhyArthasiddhiH // 723 // anyacca - vinnANamettapakkhevi jaM va rAgAdiyA dhuvaM dosA / tA te Na tannimittA ko Nu paoso tuha'nnattha ? // 724 // (vijJAnamAtrapakSe'pi yacca rAgAdikA dhruvaM doSAH / tasmAtte na tannimittAH ko nu pradveSastavAnyatra // 724 // ) vijJAnamAtrapakSe'pi yat-yasmAd rAgAdaya AdizabdAt dveSamohaparigrahaH doSA dhruvaM-nizcitAH santi / taduktam "cittameva hi saMsAro, rAgAdiklezavAsitam / tadeva taivinirmuktaM, bhavAnta iti kathyate" ||1 / / iti / tata kimityAha-'tA te na tannimitteti' / 'tA' tasmAtte-tava mate na tannimittA-na vijJAnamAtranimittA bhrAntiH kiMtu rAgAdidoSanimittA, rAgAdidoSAbhyupagame ca ko nu pradveSastavAnyatrArthe yena sa nAbhyupagamyate ? naivAsau yuktaH, ubhayorapi tulyayogakSematayA tasya niSkAraNatvAt iti bhAvaH // 724 // punarapi parasya matamAzaGkamAna Aha - siya tabbuddhinimittA'saMto so buddhikAraNaM kiha Nu ? / jaha vaMjhAputtAdi Na tattha saMbaMdhapaDisehA // 725 // (syAt tadbuddhinimittA'san sa buddhikAraNaM kathaM nu ? / yathA vandhyAputrAdayo na tatra sambandhapratiSedhAt // 725 // ) syAdetat, nAsau bhrAntirvijJAnamAtranimittA nApi rAgAdidoSanimittA kiMtu tadbuddhinimittAarthabuddhinimittA, tato na kazcidanantaroktadoSAvakAzaH / atrAha - 'asaMto' ityAdi / saHartho'san-atyantAvidyamAnaH san kathaM nu buddheH kAraNaM bhavet ? naiva kathaMcanApItibhAvaH / For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasaGgrahaNI o pariziSTa - 2 asata: sarvasAmarthyarahitatayA kAraNatvAyogAt / para Aha- 'jaha vaMjhAputtAI' / yathA vandhyAputrAdaya AdizabdAt kharazRGgagrahaNam / etaduktaM bhavati - yathA vandhyAputrAdayaH svarUpeNAsanto'pi nAsti vandhyAputra ityevamAdervijJAnajAtasya hetavo bhavanti, tathA'rtho'pi svarUpeNAsannapi svabuddhernimittaM bhaviSyatIti / atrAha-'neti' yadetaduktaM tanna, kuta ityAha-saMbandhapratiSedhAt 'nAsti vandhyAputra' ityAdau saMbandhapratiSedhanAt / na hi tatra vandhyAdayaH pratiSidhyante teSAmadhyakSata evopalabhya - mAnatvAt, nApi putrAdayasteSAmapi sAmAnyato'nyatropalabdheH, kiMtu vandhyAdeH putrAdinA saha yaH saMbandhaH sa pratiSidhyate, saMbandhAbhAvo'pi ca naikAntena tuccharUpo yatastena vyabhicAraH syAd, api tu vandhyAdereva putrajanakatvAdidharmmavaikalyapariNatilakSaNaH svabhAvavizeSa:, tato nAsau tathApratiSedhabuddhernimittaM bhavan virudhyate // 725 // 40 atha kadAcitparasya svapakSasisAdhayiSutAtaralitamatitvAdevamapi zraddhA bhavet - [- yathA vayamapyevamarthasya pratiSedhaM kariSyAma ityata Aha 1 evaM kimatthi annaM ? jamettha uddissa atthajogassa / kIrai paDiseho sati ca tammi attho kahaM natthi ? // 726 // ( evaM kimasti anyat ? yadatra uddizya arthayogasya / kriyate pratiSedhaH sati ca tasmin arthaH kathaM nAsti ? || 726 // ) evaM yathA-'nAsti vandhyAputra' ityAdau putrAdistathA kimanyadasti vijJAnAtiriktaM yat uddizya atra - vijJAne arthayogasya - arthasaMbandhasya pratiSedhaH kriyate ? astIti cet ? ata Aha 'sai ya' ityAdi, sati ca tasmin-vijJAnAdanyasmin vastubhUte kathamucyate-'artho nAstIti' / vijJAnAtiriktasya sarvasyApyanyasya vastubhUtasyArthazabdavAcyatvAt // 726 // para Aha siya savvakkhovakkhArahio vaMjhAsuo mao ettha / kaha tammi haMta nANaM abhihANaM vAvi puvvuttaM ? // 727 // (syAt sarvA sarvAkhyopAkhyArahito vandhyAsuto mato'tra / kathaM tasmin hanta ! jJAnamabhidhAnaM vApi pUrvoktam // 727 // ) syAdetat, atra 'nAsti vandhyAputra' ityAdau pratiSedhe na saMbandhAbhAvamAtraM viSayatvena mataM, kiMtu sarvAkhyopAkhyAvirahito vandhyAsutaH, upalakSaNatvAdetasya kharazRGgAdirapi, tatastadavastha eva asan so'rthaH kathaM buddheH kAraNaM bhavatItyasya vyabhicAraH / atrAha - ' kaha tammItyAdi' / - For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra yadi vandhyAsutAdireva tatra viSayatvenAbhimatastataH kathaM tasmin-vandhyAsutAdau sarvAkhyopAkhyAvirahite hanta jJAnamabhidhAnaM vA pUrvoktasvarUpaM pravarttate ? naiva kathaMcanApi pravarttate iti bhAvaH / sarvAkhyopAkhyAvirahitatvena tasya viSayatvazakterapyayogAt // 727 // atraiva pratiSedhavicArAvasare saugatavizeSAntarasyApi matamapaninISayA nirdizati - bhAvovalaMbhao cciya kei abhAvo'vi gammatI tuccho / eyamiha uvalabhAmi eyaM tu na (neva) ti vinnANA // 728 // tucchattaM egaMtA etaM tu nnevttisddvittiiu| kaha sijjhatitti ? tamhA vatthusahAvo abhAvo (u) vA // 729 // (bhAvopalambhAdeva kecidabhAvo'pi gamyate tucchaH / etadiha upalabhe etattu na (naiva) iti vijJAnAt // 728 // ) (tucchatvamekAntAdetattu naiveti zabdavittibhyAm / kathaM sidhyati ? tasmAdvastusvabhAvo'bhAvo (tu) vA // 729 // ) kecidarthanayapradhAnAH santo dharmakIrtyAdaya evaM buvate - yathA bhAvopalambhAdabhAvo'pyekAntena tuccharUpo'pi gamyate / kathamityAha-etat-ghaTAdikamiha-bhUtalAdau upalabhe etattupaTAdikaM naiveti zabdapravRtevittipravRttezca (abhAvasyaikAntAtsarvathA sakalAkhyopAkhyAvirahitarUpatayA siddhiH, tanna, naivetizabdapravRttevijJAnapravRttezca) kathamekAntena paTAdyabhAvasya vandhyAputrAdyabhAvasya ca tucchatvamekAntAt ? ekAntena tucchatvaM sakalAkhyopAkhyAviraharUpatvaM (kathaM) sidhyati ? naiva sidhyatIti bhAvaH / ekAntatucchasya jJeyatvAdisvabhAvAyogatastatra yathoktavittipravRttyAderasaMbhavAt / tasmAdabhAvo vastusvabhAva eva yathokto'vagantavyo natvekAntena tuccharUpaH / tuzabda evakArArtho bhinnakramazca sa ca yathAsthAnaM yojita eva // 728-729 // bhAvevi na tucchaMmi (tammi ya bhAve'vassa na tucche) nANaM saddo ya savvahA kamati / tA vaMjhAsutaNAtaM na saMgayatthaM te (sa) vinnANA // 730 // (bhAve'pi na tucche (tasmiMzca bhAve'vazyaM na tucche) jJAnaM zabdazca sarvathA kramate / tasmAd vandhyAsutajJAtaM na saMgatArthaM te (sa) vijJAnAt // 730 // ) bhAve'pi-sadbhAve'pyekAntena tuccharUpasyAbhAvasya na tucche tasminnabhAve jJAnaM zabdo vA kramate, tadviSayatvazaktyayogAt, anyathA tucchatvAnupapatteH, asti cAvigAnena sakalajanaprasiddha tadviSayaM kramamANaM jJAnAdi, tato 'nAsti vandhyAputra' ityevaMvijJAnAdupalakSaNametat evaMrUpazabdapravRttezca yat prAgudIritaM vandhyAsutanidarzanaM 'jaha vaMjhAputtAI' iti, tanna saMgatArthaM-na samIcInA For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 bhidheyaM, tatrApyekAntatuccharUpasyAbhAvasya viSayatvAbhAvAt / tannArtho'sansvabuddhinimittaM bhavati, kiMtu, sanneva, anubhUyate cAvigAnenArthabuddhistatastadanyathAnupapattyA bAhyo'rtho'bhyupagantavyaH // 730 // etadevopasaMharannAha - iya atthi nANagammo bajjho attho na annahA NANaM / jujjai sAgAraM taha buddhassa ya dANapAramitA // 731 // (iti asti jJAnagamyo bAhyo'rtho nAnyathA jJAnam / yujyate sAkAraM tathA buddhasya ca dAnapAramitA // 731 // ) itiH-evamupadazitena nyAyena asti jJAnagamyo bAhyo'rthaH / kathamityAha-yasmAnna anyathAbAhyArthamantareNa jJAnaM yujyate sAkAram-arthAkAropetaM, tato'rthAkArAnyathAnupapattyA bAhyo'rtho jJAnagamya iti pratipattavyam / na, kevalamasau jJAnagamyaH kiMtvAgamagamyo'pi / tathA cAha-'taha buddhassa ya dANapAramiyA' / buddhasya ca yA AgamAbhihitA dAnapAramitA sApi bAhyArthasadbhAvamantareNa sarvathA na yujyate, puSkalacittena vittAtisarjanarUpatvAt dAnapAramitAyAH / tasmAdAgamaprAmANyamapIcchatA avazyameva bAhyo'rtho'bhyupagantavyaH // 731 / / etadeva krameNopapipAdayiSurAha - taM kevalaM amuttaM na ya AgAro imassa juttotti / tadabhAvammi ya pAvai vattaM saMveyaNAbhAvo // 732 // (tatkevalamamUrta na cAkAra etasya yukta iti / tadabhAve ca prApnoti vyaktaM saMvedanAbhAvaH / / 732 // ) tat-jJAnaM kevalaM svarUpeNa cintyamAnamamUrta-mUrttivirahitaM, na cAmUrtasya svarUpata AkAro yujyate, tathA'nupalambhAt, tadabhAve ca-AkArAbhAve ca svasaMvedanasiddhasya ghaTapaTAdisaMvedanasya vyaktaM-sphuTamabhAvaH prApnoti / AkAravizeSamantareNa pratikarma vyavasthAnAbhAvAt / / 732 / / tA visayagahaNapariNAmato tu sAgAratA bhavai tassa / tadabhAve tadabhAvo na ya so tamhA tao atthi // 733 // (tasmAdviSayagrahaNapariNAmatastu sAkAratA bhavati tasya / tadabhAve tadabhAvo na ca sa tasmAtsako'sti // 733 // ) 'tA' tasmAdanubhavasiddhaghaTapaTAdisaMvedanAnyathAnupapattito dhruvametadabhyupagantavyaM yathA viSayagrahaNapariNAmatoviSayagrahaNapariNAmalakSaNAkArasadbhAvatastasya-jJAnasya sAkAratA bhavatIti / For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra 43 viSayagrahaNapariNAmataH sAkAratA natvanyathetyetatkathamavasIyata iti cet ? ata Aha-'tadabhAve tadabhAvo' / yasmAttadabhAve-viSayagrahaNapariNAmAbhAve tadabhAvaH tasyAH sAkAratAyA abhAvaH, tamantareNa tasyAH sarvathAnupapadyamAnatvAt, yathoktaM prAk bhautikapuruSavAdimataparIkSAyAm / 'na ya so'tti / na ca saH-sAkAratAyA abhAvo'sti, tasyAH svasaMvedanasiddhatayA apahnotumazakyatvAt, anyathA pratikarmavyavasthAnupapattezca / tasmAtsako-viSayagrahaNapariNAmo'stIti gamyate // 733 / / eteNaM AgAro bhinno'bhinnotti evamAdIyaM / jaM bhaNiyaM taM savva paDisiddha hoi daTThavvaM // 734 // (etenAkAro bhinno'bhinna iti evamAdikam / yadbhaNitaM tatsarvaM pratiSiddhaM bhavati draSTavyam // 734 // ) 'etena' viSayagrahaNapariNAmalakSaNAkAravyavasthApanena 'so khalu tassAgAro bhinno'bhinno ve'tyevamAdikaM yadbhaNitaM tatsarvaM pratiSiddhaM bhavati draSTavyam / / 734 // kathamityAha - jaM gAhagapariNAmo Niyato nANammi hoi aagaaro| na visayagatasaMkamato jahuttadosappasaMgAto // 735 // ( yadgrAhakapariNAmo niyato jJAne bhavati AkAraH / na viSayagatasaMkramato yathoktadoSaprasaGgAt // 735 // ) yat-yasmAdya eva niyato jJAne grAhakapariNAmaH sa eva bhavatyAkAro na viSayagatasaMkramatona viSayasaMbandhAkArasaMkramato jJAtavyaH kuta ityAha-yathoktadoSaprasaGgAt-pUrvAbhihitasakaladoSajAlaprasaGgAt // 735 / / syAdetat, yadi viSayagrahaNapariNAmalakSaNo jJAne AkArastataH kimityAha - Na ya gajjhamaMtareNaM so jAyai jeNa teNa tassiddhI / tatto tu saMgayA bajjhadasaNANubhavato ceva // 736 // (na ca grAhyamantareNa sa jAyate yena tena tatsiddhiH / tatastu saMgatA bAhyadarzanAnubhavata eva // 736 // ) na ca saH-viSayagrahaNapariNAmalakSaNa AkAro yena kAraNena grAhyamarthamantareNa jAyate, tena kAraNena tata eva-AkArAdanyathAnupapadyamAnAt, turavAdhAraNe, yo bAhyasyArthasyAnubhavastasmAdeva tatsiddhiH-bAhyArthasiddhiH saMgatA-yuktyupapanneti sthitam // 736 / / 'buddhasya ya dANa pAramiye'tyetadvyAcikhyAsurdAnapAramitAM tAvad vyAcaSTe - For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 deMtassa hirannAdi abbhAsA dehamAdiyaM ceva / aggahaviNivittI jA seTThA sA dANapAramiyA // 737 // ( dadato hiraNyAdi abhyAsAddehAdikameva / AgrahavinivRttiryA zreSThA sA dAnapAramitA // 737 // ) dadato-dadAnasya hiraNyAdikamabhyAsAt prakarSaprAptAt dehAdikamapi dadato yA hiraNyAdiviSayA AgrahavinivRttiH-mUrchAnivRttiH zreSThA-atyantavizuddhA sA dAnapAramitA bhavati / / 737 / / tataH kimityAha - tadabhAvammi ya kaha sA ? cittAo ceva dANarUvAo / taMpa'gahite Na juttaM athimmi gahovi kahA jaha) puvvi // 738 // (tadabhAve ca kathaM sA ? cittAdeva dAnarUpAt / tadapi agRhIte na yuktamarthini graho'pi kathaM pUrvam // 738 // ) tadabhAve ca-hiraNyAdilakSaNabAhyArthAbhAve ca kathaM sA-dAnapAramitA bhavet ? naiva bhaveditibhAvaH, tasyAstadatisajanarUpatvAt / athocyeta cittAdeva dAnarUpAtsA dAnapAramiteSyate yathA - 'mayA svadehAdikamapi dattvA pareSAmupakarttavya'mityatrAha-'taMpItyAdi' / nanu tadapi dAnarUpaM cittamarthinyagRhIte sati sarvathA na yuktaM, tathAnubhavAbhAvAt, grahazcArthinaH kathamupapadyate ? naiva kathaMcanetyarthaH / kathamityAha-'jaha puTvi' / yathAbhihitaM prAk prapaMcena tathA nopapadyate // 738 // atra para Aha - aggahiyammivi jAyai cittuppAto tahAviho tassa / niyahetusahAvAto itarassavi luddhacittassa // 739 // (agRhIte'pi jAyate, cittotpAdastathAvidhastasya / nijahetusvabhAvAditarasyApi lubdhacittasya // 739 // ) agRhIte'pyarthini tasya-buddhasya bhagavato nijahetusvabhAvataH-tathAbhUtasvakAraNakalApasAmagrIsadbhAvatastathAvidhAzcittotpAdo jAyate yathA - 'mayaitasmAyupakarttavya'miti / itarasyApi ca lubdhacittasya hiraNyagrahaNAbhimukhIbhUtamAnasasya nijahetusvabhAvatastathAvidhacittotpAdo jAyate yato'smAkamayaM bhagavAnupakAraka iti pratItirupajAyate, tato neha kazcitpUrvoktadoSaprasaGgaH / / 739 / / atrAha - For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 bAhyArthasiddhi-adhikAra mANaM kimattha tujjhaM? paccakkhaM tAva Na ghaDaI ceva / avigappagaM jamiDhe agAhagaM taha ya annassa // 740 // (mAnaM kimatra tava ? pratyakSaM tAvanna ghaTata eva / avikalpakaM yadiSTamagrAhakaM tathA cAnyasya // 740 // ) 'atra' anantarAbhihitakalpanAyAM 'mAnaM' pramANaM tava kiM ? pratyakSamanumAnaM vA ? tatra pratyakSaM tAvanna ghaTate, yat-yasmAttatpratyakSamavikalpakaM-kalpanApoDhamiSTam, 'tadyadapi gRhNAti tanna nizcayena, kiMtu tatpratibhAsene'tivacanAt, tato na tadvivakSitArthanizcAyakam / athocyeta-mA ghaTiSTa pratyakSamavikalpakaM savikalpakaM ghaTiSyata eveti / tadapyayuktam, tasyApramANatvAt, bhavatu vA pramANaM tathApi na tat anyasya-Atmavyatiriktasya grAhakam / tathA cAha-AgAhagaM taha ya annassa' sarvasyApi jJAnasya svAkAramAtravedanamiSTaM, tathA'(miSTatayA' pAThA.)bhyupagamAt, anyathA arthasyApi tadvadgrahaNaprasaGgAt // 740 // aNumANaMpi hu tappuvvagaM ti No gAhagaM ahigatassa / Naya annamatthi mANaM etamamANaM kahaM havatu ? // 741 // ( anumAnamapi hu tatpUrvakamiti no grAhakamadhikRtasya / na cAnyadasti mAnametamAnaM kathaM bhavatu ? // 741 // ) anumAnamapi yasmAt tatpUrvakam iti tasmAnna grAhakamadhikRtasya-kalpyamAnasyArthasya, na cAnyattava mate kiMcidasti pramANam"pratyakSamanumAnaM ca pramANe" iti vacanAt / tata etat pUrvoktaM kalpyamAnamapramANaM kathaM samIcInaM bhavet ? naiva bhaveditibhAvaH / pramANamantareNa prameyavyavasthAyA ayogAt anyathA sarvasya sarveSTArthasiddhiprasaktyA atiprasaGgAt // 741 // upasaMhAramAha - bajjhatthAbhAvAto bhattI esA imo tu dehotti / vinnANamettameva u paramatthu (tho) vihADio evaM // 742 // (bAhyArthAbhAvAd bhaktireSA ayaM tu deha iti / vijJAnamAtrameva tu paramArtho vighaTita evam // 742 // ) yaduktam-'vijJAnamAtrameva paramArtho natu bAhyorthaH, tatastadabhAvAdayaM deha iti bhaktireSAkalpanAmAtramidamiti', tatra sa vijJAnamAtralakSaNaH paramArthaH 'evaM'pradarzitena nyAyena vighaTitaH, tasmAdasti bAhyo dehastadbhAve ca tadanugrahopadhAtanimittatayA AtmanaH sukhaduHkhAnyathAnupapattyA For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasaGgrahaNI pariziSTa - 2 tena mUrtimatA'pi saha saMyogo'bhyupagantavyaH, tathA ca sati karmaNApi mUrtimatA saha bhaviSyatIti siddhaM naH karma mUtimat // 742 / / etadevopasaMharannAha - tamhA muttaM kammaM siddhamidaM juttio ihaM tAva / paramatthapecchagehi jiNavayaNAo ya vinneyaM // 743 // (tasmAnmUrta kama siddhamidaM yuktita iha tAvat / paramArthaprekSakairjinavacanatazca vijJeyam // 743 // ) yata evaM tasmAdidaM karma tAvanmUrta-mUrtimat siddhaM-pratiSThAmupagataM yuktito'nantarAbhihitAyAH sakAzAt / paramArthaprekSakaiH punarjinavacanata eva, co'vadhAraNe, paramArthato vijJeyam / arvAgdarzinaH kevalajJAnAvaseyabhAvasvabhAvasamyakparijJAnAbhAvAt, "no kevalie bhAve jaM chaumattho muNai sammamiti" (chA0 no kaivalikAn bhAvAn yat chadmastho jAnAti samyagiti) pUrvasUrivacanAt // 743 // prAdezikebhyaH parazAsanebhyaH, parAjayo yattava zAsanasya / khadyotapotadyutiDambarebhyo, viDambaneyaM harimaNDalasya // -ayogvyvcchedudvaatriNshikaa| For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // sUripurandara zrIharibhadrasUristutayaH // sUryaprakAzyaM kva nu maNDalaM divaH, khadyotakaH kvAsya vibhAsanodyamI / kva dhIzagamyaM haribhadrasadvacaH kvA'dhIrahaM tasya vibhAsanodyataH // - zrIjinezvarasUrikRtA aSTakaTIkA parahitAdhAnanibiDanibuddhibhagavAn sugRhItanAmadheyaH zrIharibhadrasUriH // - zrImunicandrasUrikRtA upadezapadavRttiH nityaM zrIharibhadrasUriguravo jIyAsuratyadbhUtajJAnazrIsamalaGkRtAH suvizadAcAraprabhAbhAsurAH / yeSAM vAkprapayA prasannatarayA zIlAmbusaMpUrNayA bhavyasyeha na kasya kasya vidadhe cetomalakSAlanam // -zrIprabhAnandasUrikatA jambudvIpasaGgrahaNIvRttiH uDyammi mihiri bhaddaM sudiTTiNo hoi maggadaMsaNao / taha haribhaddAyariyammi bhaddAyariyammi udayamie // - zrIjinadattasUrikRtagaNadharasArdhazatakam zrI siddhasena - haribhadramukhAH prasiddhAste sUrayo mayi bhavantu kRtaprasAdAH / yeSAM vimRzya satataM vividhAn nibandhAn zAstraM cikIrSati tanupratibho'pi mAdRk // zrIvAdidevasUrikRtasyAdvAdaratnAkaraH hAribhadraM vacaH kvedamatigambhIrapezalam / kva cAhaM jaDadhIreSa svalpazAstrakRtazramaH // - zrImalayagirisUrikRtA dharmasaGgrahaNIvRttiH For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||suuripurndr zrIharibhadrasUristutayaH // matirboddhAH ! zuddhA prabhavati kathaM sA'dyabhavatAM, vicArazcArvAkAH ! pracarati kathaM cArucaturaH / kutarkastarkajJAH ! kimapi sa kathaM tarkayati vaH, sati syAdvAde zrIprakaTaharibhadroktavacane // 1 // grAvagranthipramAthiprakaTapaTuraNatkAravAgbhAratuSTapreDkhaddarpiSThaduSTapramadavazabhujAsphAlanottAlabAlAH / yad dRSTvA muktavantaH svayamatanumadaM vAdino hAribhadraM, tad gambhIraM prasannaM na harati hRdayaM bhASitaM kasya jantoH // 2 // yathAsthitArhanmatavastuvAdine nirAkRtAzeSavipakSavAdine / vidagdhamadhyasthanRmUDhatAraye namo'stu tasmai haribhadrasUraye // 3 // - zrIyazodevamunikRtA prazaMsA zrIharibhadrasUrIndraH vArIndra iva vizrutaH / paratIrthyAMstrAsayitvA mRgAniva gururjayI // ___ - kazcit pUrvamaharSiH hAribhadraM vacaH kvedamatigambhIrapezalam / kva cAhaM zAstralezajJastAdRktantrA'vizAradaH // 1 // yeSAM giraM samupajIvya susiddhavidyAmasmin sukhena gahane'pi pathi pravRttaH / te sUrayo mayi bhavantu kRtaprasAdAH zrIsiddhasenaharibhadramukhAH sukhAya // 2 // - zrIyazovijayopadhyAyakRtA syAdvAdakalpalatA siripAyalittakai-bappabhaTTi-haribhaddasUripamuhANaM / kiM bhaNimo uNajja vi na guNehiM samo jage sukaI // - zrIvijayasiMhasUrikRtA bhuvanasundarIkathA bhaI siriharibhaddassa sUriNo jassa bhuvnnrNgmmi| vANIvisaTTarasabhAvamaMtharA naccae suiraM // - zrIlakSmigaNikRtaM supArzvanAthacaritram For Paronal Private Only . Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA.guracers zakSAdAnezvajha ya eva doSAH kila nityavAde, vinAzavAde'pi samAsta eva / parasparadhvaMsiSu kaNTakeSu jayatyadhRSyaM jina ! zAsanaM te // anyyogvyvccheddvaatriNshikaa| 425es - 2044 2069 ripadarajadq Anekantjaypataka paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuvidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // aklngkvaakym| 09428 500 401 For Personal & Private Use Only