________________
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
१०८४ "बीजादङ्कुरजन्माग्ने—मात् सिद्धिरितीदृशी। बाह्यार्थाश्रयणी याऽपि कारकज्ञापकस्थितिः ।। साऽपि तद्रूपनिर्भासा तथा नियतसङ्गमाः। बुद्धीराश्रित्य कल्प्येत यदि किं वा विरुध्यते ? ॥" ......... व्याख्या ..............
...... निराकारतयेति । एवं च कृत्वा यदाह न्यायवादी-धर्मकीर्तिः तदसाम्प्रतम्-अशोभनमिति दर्शितं भवतीति योगः । किं तदित्याह-बीजादङ्कुरजन्म तथाऽग्नेधूमात् सिद्धिः इतीदृशीएवम्भूता बाह्यार्थाश्रयणी याऽपि कारकज्ञापकस्थितिः साऽपि तद्रूपनिर्भासा-बीजादिरूपनिर्भासा तथा नियतसङ्गमाः पौर्वापर्योत्पादादिना बुद्धीः आश्रित्य कल्प्येत यदि किं वा विरुध्यते ? न किञ्चिदित्यर्थः । इत्यादि तदसाम्प्रतमिति निदर्शितं भवतीति व्याख्यातमेतत् ।।
.... मनेतिरश्मि ... भनिनिमास न होय, तो (निमास३५) धूमथी, अनप्रतिमास३३ (=अग्निप्रतीतिरूपतया) भनिनी प्रतति शी रीत संगत थाय ? (=प्रतीत्यनुपपत्तेः)
(ભાવ એ કે, બાહ્યાર્થરૂપે તો તમે અગ્નિ-ધૂમ જ માનતા નથી અને જ્ઞાનને અયરૂપ માન્યું હોવાથી તેમાં પણ અગ્નિ-ધૂમનિર્ભાસ ઘટતાં નથી. એટલે તમારા મતે તેવું કશું છે જ નહીં, કે જેથી ધૂમનિર્માસ દ્વારા અગ્નિનિર્માસનું જ્ઞાન થાય.) એટલે તમારા મતે, જ્ઞાપકવ્યવસ્થા પણ અસંગત જ છે.
* ધર્મકીર્તિના મંતવ્યનો નિરાસ - (૨૩૭) જ્ઞાનતમતે કારક-જ્ઞાપકવ્યવસ્થા અસંગત હોવાથી, પ્રમાણવાર્તિકમાં ધર્મકીર્તિએ બતાવેલું મંતવ્ય પણ અશોભન જણાઈ આવે છે. (ત મંતવ્ય અને તેના નિરાકરણની વિગત આ પ્રમાણે
शार्थ : “(१) पी४थी मंडुरनो ४न्म भने धूमथा अग्निना सिद्धि - मेवी, मायार्थ ने सईने જે પણ કારક-જ્ઞાપકની વ્યવસ્થા છે, (૨) તે પણ બીજાદિ નિર્માસ રૂપ અને તેવા નિયત સંબંધવાળી બુદ્ધિને આશ્રયીને કલ્પાય, તો તેમાં વિરોધે શું? (પ્રમાણવાર્તિક ૨/૩૯૩-૩૯૪)
ननु बाह्यार्थाभावे बीजादङ्करस्य जन्मेतीदृशी एवंजातीया यापि प्रतीतिसिद्धा कारकस्थितिः । धूमात् कार्यात् कारणस्याग्नेः, सिद्धिरितीदृशी यापि ज्ञापकहेतुस्थितिः तदुच्छेदः स्यात्, हेतुफलाश्रयस्य बाह्यस्यैवाभावात् । - प्रमाणवा. वृत्तिः ।
* अत्राह - सा कारकज्ञापकस्थितिरपि तद्पनिर्भासा बीजाङ्कुरधूमाग्निप्रतिभासवासनाप्रतिनियमात् । तथा क्रमविशेषेण नियतः सङ्गम उत्पादो यासां ताः बुद्धीराश्रित्य यदि कल्प्येत तदा किंवा विरुध्यते? न किञ्चित् । यथा हि
१. अनुष्टुप् । २. 'सद्रूपनिर्भासा' इति क-पाठः। ३. अनुष्टुप्। ४. 'संसमाः' इति ङ-पाठः। ५. 'आसृत्य सांकल्पेत या(?य)दि तत् किं' इति ङ-पाठः ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org