________________
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને મતની જેમ દ્રવ્ય-સમવાય–સત્તાથી અધિષ્ઠિત હતું, અને ગુણ–વિશેષથી ભિત હતો, પણ તે દેશ પ્રધાન–પુરુષવાદથી દૂષિત ન હતો.
[ અહીં દેશના પક્ષમાં દ્રવ્ય-સમવાય–સત્તાથી અધિષિત હતો એટલે ધનના સમૂહની સત્તાથી અધિષ્ઠિત હતું, અર્થાત્ દેશ ઘણું ધનથી યુક્ત હતો. ગુણ–વિશેષથી શોભિત હતું એટલે ઘણું ગુણોથી શોભિત હતા. વિશેષ એટલે વધારે–ઘણું. પ્રધાનપુરુષવાદથી દૂષિત ન હતો એટલે રાજા, મંત્રી, શેઠ વગેરે વચ્ચે વિવાદ ન હતું, અર્થાત્ તે દેશમાં રાજા, મંત્રી, શેઠ વગેરે મુખ્ય પુરુષો વચ્ચે વિવાદ ન હતો=બધા વચ્ચે સંપ હતે.
વૈશેષિકદર્શનના મતે દ્રવ્ય-સમવાય–સત્તાથી અધિષ્ઠિત હતું એટલે દ્રવ્ય, સમવાય અને સત્તા એ ત્રણ પદાર્થોથી અધિષ્ઠિત હતું. વૈશેષિકદર્શનના મતે દ્રવ્ય, ગુણ, કર્મ, સામાન્ય, વિશેષ, સમવાય અને અભાવ એમ સાત પદાર્થો છે. તેમાં અહીં દ્રવ્ય, સમવાય અને સામાન્ય એ ત્રણ પદાર્થોને ઉલેખ કર્યો છે. ગુણવત્ ટ્રદચં=જેમાં ગુણો હોય તે દ્રવ્ય. તે દ્રવ્યના પૃથ્વી વગેરે નવ ભેદે છે. સમવાય એટલે અયુત (=અપૃથક , અર્થાત્ જુદા ન પાડી શકાય તેવા) બે પદાર્થો વચ્ચેનો (નિત્ય) સંબંધ. અવયવ-અવયવી, ગુણ– ગુણી, ક્રિયા-કિયાવાનું જાતિ-જાતિમાન અને વિશેષ–વિશેષવાન્ આ પાંચનો સમવાય સંબંધ છે. સામાન્ય (=જાતિ) પદાર્થના પર સામાન્ય અને અપસામાન્ય એવા બે ભેદ છે. અધિક દેશમાં રહેનાર સામાન્યને પરસામાન્ય કહેવાય છે. ઓછા દેશમાં રહેનાર સામાન્યને અપસામાન્ય કહેવામાં આવે છે. સત્તા એ પરસામાન્ય છે. કારણ કે એ સૌથી વધારે દેશમાં રહે છે. ઘટવ એ સૌથી જૂન દેશમાં રહેવાથી અપસામાન્ય છે. (દ્રવ્યત્વ એ પરાપર સામાન્ય છે. કારણ કે પૃથ્વીત્વની અપેક્ષાએ અધિક દેશમાં રહેવાથી પરસામાન્ય છે, અને સત્તાની અપેક્ષાએ ન્યૂન દેશમાં રહેવાથી અપરસામાન્ય છે.) અહીં સત્તારૂપ પરસામાન્યનો (=જાતિનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.
ગુણ–વિશેષથી શોભિત હતું એટલે ગુણ અને વિશેષ એ બે પદાર્થોથી શોભિત, હતું. વૈશેષિક મતે રૂપ વગેરે ચોવીસ ગુણ છે. વૈશેષિક મતે પરમાણુ વગેરે નિત્ય દ્રવ્યોમાં રહેનાર અને નિત્ય દ્રવ્યના વ્યાવક (=એક નિત્ય દ્રવ્યને બીજા નિત્ય દ્રવ્યથી અલગ કરનાર) તરીકે વિશેષ નામના પદાર્થને માનવામાં આવ્યું છે. દા. ત. વિશેષ પદાર્થ એક પરમાણુને બીજા પરમાણુથી જુદું પાડે છે.
પણ પ્રધાન-પુરુષના વાદથી દૂષિત ન હતો” એ સ્થળે બીજો અર્થ એ છે કે જેમ સાંખ્યમત પ્રધાન ( =પ્રકૃતિ) અને પુરુષના વાદથી દૂષિત છે તેમ આ દેશ દૂષિત ન હતા.
ભાવાર્થ- સાંખ્ય આત્માને પુરુષ કહે છે. આ પુરુષ કશું જ કરતું નથી, કિંતુ કમલપત્રની જેમ સર્વથા નિલેપ છે. તે પછી એ સંસારમાં પરિભ્રમણ કેમ કરે છે એ
